1

Analiza turističkog potencijala okruga Vidin, Montana, Niš i Zaječar, trenutno stanje, problemi, mogućnosti, vizija

razvoja

Sadržaj

А. OPIS TRENUTNOG STANJA 1. Geografski položaj, putna infrastruktura 1.2. Prirodni resursi . 1.3. Prirodne i istorijske znamenitosti, oblasti pod zaštitom 2. Turistička infrastruktura i usluge 2.1. Turistički resursi 2.2. Antropogeni resursi B. ANALIZA STANJA U TURIZMU 1. Snage 2. Slabosti 3. Prilike 4. Pretnje C. VIZIJA RAZVOJA TURIZMA 1. Vizija 2. Misija 3. Ciljevi 4. Očekivani rezultati 5. Prioritetne oblasti 6. Pozicioniranje turizma 7. Ciljna tržišta 8. Organizacione mere

2

A. OPIS TRENUTNOG STANJA 1. Geografski položaj, putna infrastruktura 1.2. Prirodni resursi . 1.3. Prirodne i istorijske znamenitosti, oblasti pod zaštitom Okrug Vidin se nalazi u severozapadnom delu Bugarske. Spada u jedan

od najmanjih okruga u zemlji. Nalazi se na krajnjem severozapadu dunavske doline i na severu se graniči sa rekom Dunav, na zapadu sa Srbijom (obe prirodne granice se podudaraju sa državnim granicama), a na istoku sa okrugom Montana. Zbog svog geografskog položaja ova oblast predstavlja transportni, trgovački i kulturni centar. Reljef je raznovrstan.

Vidin se nalazi na raskrću puteva koji vode u zemlju i iz nje u Evropu. Geografski položaj i blizina granica sa dve države – Republika Rumunija i Republika Srbija i reka Dunav kao jugoistočna granica daju ovom gradu značaj kako u nacionalnoj tako i u evropskoj saobraćajnoj mreži. Saobraćajni sistem u vidinskom okrugu karakteriše dobro razvijena putna, rečna i železnička saobraćajna mreža kao i mogućnost razvoja avio prevoza. Sve ovo pruža izuzetno dobre mogućnosti za razvoj intermodalnog saobraćaja i jačanje pozicije ove oblasti kao saobraćajnog i logističkog centra. Dva evropska koridora prolaze kroz ovu regiju: korridor 4 Drezden/Nirnberg-Prag-Beč/Bratislava-Budimpešta-Krajova (Rumunija)-Vidin-Sofija-Solun/Plovdiv-Istanbul i koridor 7 – reka Dunav (Rajna-Majna-Dunav). Drugi most preko Dunava između Vidina i Kalafata je od ključnog značaja kako za budući razvoj panevropskog koridora 4 tako i za celokupnu jugoistočnu saobraćajnu osu i za panevropsku saobraćajnu mrežu koja otvara mogućnosti za kombinovani prevoz i rasterećenje drumskog saobraćaja preusmeravanjem na železnički saobraćaj. Znamenitosti i prirodne lepote ovog dela zemlje: tvrđava Baba Vida (grad Vidin) i tvrđava Belogradčik (grad Belogradčik), prirodni fenomen - stene u Belogradćiku, jedinstveni rezervat biosfere Čupren, formacija stena Borov kamak i Čuturite, brojne pećine (Magura, Veneca), itd. Kulturna istorija regiona se ogleda u brojnim arheološkim spomenicima, ostacima različitih građevina, skulpturama, predmetima od bronze i gline koji su do sada otkriveni. Antičke naseobine Raciarija (današnji Arčar) i Bononia (današnji Vidin) kao i tvrđava Castra Madras (današnja Kula) i mnoge druge svedoče o napretku koji su te naseobine ostvarile tokom rimskog doba. Tokom dva milenijuma, ovaj region je bio značajan vojni, saobraćajni i trgovački centar o čemu svedoče brojne odbrambene građevime otkrivene u njegovoj blizini. Prirodne lepote, izuzetno čiste i očuvane oblasti i mogućnosti za pecanje u jezerima i na Dunavu čine preduslove za razvoj eko-turizma, kulturnog turizma, pecanje i balneo turizam.

3

Okrug Montana se nalazi u centralnom delu severozapadna Bugarske. Graniči se sa Vidinskim okrugom (severozapad), Vracom (istok) i Sofijom (jugozapad). Na severu se granica proteže duž Dunava i Rumunije a na jugozapadu se graniči sa Republikom Srbijom. Prostire se na površini od 3635,5 km2 na kojoj živi 145 601 stanovnik (prema podacima Popisa stanovništva iz 2011.god.). Teritorija opštine zahvata delove brdovite dunavske kotline i deo Balkanskih planina. Reljef je uglavnom brdovit sa dolinama u severnom delu dok se južni delovi nalaze na višim grebenima planine Čiprovci-Berkovica i Koznica. Rečni prevoz predstavlja značajni faktor razvoja ovog regiona. Luka Lom je druga po veličini rečna luka nakon luke u mestu Ruse. Reka Dunav je kroz tzv. „evropski kanal“ povezana sa rekama Majnom i Rajnom i povezuje Severno more sa Crnim morem. Neke od većih reka koje protiču kroz ovu regiju su Ogosta, Lom i Cibrica. Postoje brojni izvori termomineralne vode u blizini Varšeca i sela Zamfirovo, Spančevci i Barzija. Ova oblast ima povoljne uslove za razvoj kulturnog, balneo, eko turizam i vodene sportove. U ovoj regiji su otkriveni brojni tragovi praistorijskih naseobina, srednjevekovnih utvrđenja i crkvi.

Prirodne lepote U ovoj oblasti se nalazi planina Kom visoka 2016 m, eko-staza Koprenska

pod planinom Kopren, i Dejanica čije rute formiraju potpun krug koji počinje i azvršava se kolibom Javor i potrebno je oko 7 sati da se cela prepešači. Pećina Mišin kamak blizu sela Gornja Luka je prirodni fenomen usred hrastove šume. Ono što je interesantno u vezi sa ovom pećinom jesu njena podzemna jezera i stalaktiti i stalagmiti izuzetne lepote. Vodopad Čiprovci se nalazi u izuzetno živopisnom okruženju a jak mlaz vode se spušta sa visine od 20 metara i naročito je lep u proleće.

Prirodni rezervat Gornja Korija blizu Berkovice se nalazi na severnim

padinama zapadno balkanskog planinskog venca (Stara planina) u podnožju planine Kom. Zahvata oblast od 161 ha od kojih je 146.1 ha pod zasadima a 14.9 ha nije. Nadmorska visina se kreće od 1100 do 1700 m (prosečno 1500 m) na severnoj, severnozapadnoj i severoistočnoj strani. Oblast pod zaštitom Kopren-Ravno, Dejanica-Kalimanica zahvata oblast od ukupno 536,4 ha pod šumom i objedinjuje četiri živopisne oblasti u Kopilovskom delu zapadno balkanskog planinskog venca.

Opština Zaječar predstavlja geografski, administrativni, ekonomski, politički i kulturni centar zaječarskog okruga i cele Timočke krajine. Nalazi se u zaječarskoj kotlini na površini od 1.069 m2 i na nadmorskoj visini između 115 i 692 m. Administrativni centar opštine je grad Zaječar koji se nalazi na ušću dva Timoka: Crnog i Belog. Opštinu čine 42 sela (41 seoska mesna zajednica) i 5

4

mesnih zajednica na teritoriji grada. Prema podacima iz Popisa stanovništva iz 2002. godine, opština je imala 65.969 stanovnika, 39.491 stanovnik u gradu a 26.478 u selima. Povoljan fizičko-geografski položaj Zaječara doprineo je dobroj saobraćajnoj povezanosti regiona.

Grad je izgrađen na raskrsnici glavnih puteva: Paraćin-Zaječar -Kula-

Vidin; Paraćin-Zaječar -Negotin-Kladovo-Rumunska granica; Paraćin-Zaječar -Knjaževac-Niš i Kladovo-Negotin-Zaječar-Kjaževac-Niš. Magistralni put ka Vidinu i Sofiji, pored magistralnog puta Beograd-Donji Milanovac-Kladovo-Negotin predstavljaju najkraću vezu između Evrope i ostatka Srbije i severne Bugarske i Južne Rumunije blizu crnomorskog sliva što Zaječar čini gradom od međunarodnog značaja.

Balkanske planine se nalaze na krajnjem istoku zemlje okružene

zaječarskom kotlinom na severu, rekom Timok na zapadu, rekom Nišavom na jugozapadu i bugarskom granicom na istoku. 1997.god. Balkanske planine su proglašene zaštićnom oblasti prirode od izuzetnog značaja te je tako nastao i Park prirode koji pokriva oblast od 142.000 ha. Park je nominovan za UNESCO-vu listu projekata za ljude i biosferu. U parku se nalaze brojni prirodni rezervat i spomenici.

Zaječar i okolina imaju izuzetan potencijal za razvoj turizma i to u

nekoliko aspekata: banjski (spa) i ruralni turizam, lov, ribolov, zaštita prirodnih lepota, itd. U blizini se nalaze čuveni termomineralni izvori u Gamzigradskoj banji i Nikoličevu, četiri veštačka jezera /Sovinac, Rgotsko, Grliško i Glogovičko jezero/ i prelepe planine u bliskom okrućenju /Balkanske planine, Tupižnica, Rtanj, itd./ koje obiluju prelepim mestima i brojnim pežinama izuzetne lepote.

Istočna Srbija i grad Zaječar kao njen centar imaju izuzetno bogatu

istoriju. Jedan od najstarijih i najatraktivnijih spomenika sigurno jeste arheološko nalazište i antički kulturno-istorijski grad Felix Romuliana koji se nalazi na 11 km od Zaječara. Osnovan je kao rezidencija rimskog imperatora Gaja Galerija Valerija Maksimiana /293-311 n.e./. Crkva presvete Bogorodice, sagrađena 1834.godine se nalazi u samom gradu. A u prelepom prirodnom okruženju, nedaleko od sela Selačka nalazi se manastir Suvodol, zatim manastir Sv. Petra i Pavla u selu Grlište, crkva u Vražogrncu, itd. U samom gradu i njegovoj okolini se mogu naći brojni istorijski spomenici koji svedoče o istoriji ovog regiona: spomenik pogubljenimj učesnicima timočke bune iz 1883.god., spomenik ljudima iz Timočke krajine poginulim 1833.god., spomenik vojnicima poginulim u ratovima 1912-1918, francusko groblje – spomen vojnicima poginulim u I svetskom ratu, spomenik Nikoli Pašiću, spomen-kosturnica žrtvama u borbi protiv fašističkog terora na Vešalima, itd.

5

Među znamenitostima koje čine arhitektonsko i kulturno nasleđe iz prošlosti možemo izdvojiti: Radul-begov konak (policijska stanica), turska vodenica, zgrada stare zaječarske gimnazije, Istorijski arhiv, Biblioteka, Narodni muzej, bioskop „Timok“, zgrada opštine, itd. Zaječar je takođe poznat i po arterskim bunarima /48 česama/ od kojih neke potiču iz prošlog veka, a većina njih crpi vodu sa dubine od 200 do 400 m.

Niš se nalazi u jugoistočnom delu Srbije; predstavlja administrativni centar nišavskog okruga. Grad se nalazi na reci Nišavi a prema podacima iz 2004. godine naseljava ga 299 987 stanovnika zajedno sa gradskim opštinama. Sam grad se nalazi na raskršću puteva i železničkog čvora balkanskog poluostrva. Strateški značajna „žila kucavica“ autoputeva prolazi kroz Niš povezujući srednji Istok sa centralnom i zapadnom Evropom. Železnički čvor Niš se račva u pružni put koji preko Leskovca i Preševa vodi ka Solunu u Grčkoj. Niš je jedan od najstarijih gradova na Balkanu i naziva se još i Kapijom između Istoka i Zapada. Još od davnina je bio raskrsnica velikih trgovačkih puteva. Grad su osnovali Kelti u tećem veku pre nove ere. Prastanovnici su ovaj grad nazvali Navisos – Vilin Grad. Znamenitosti: trg slobode; spomenik oslobodiocima; zgrada opštine – prvobitno sedište narodne banke; Narodno pozorište, turska tvrđava iz XVIII veka sagrađena na temeljima prvog rimskog naselja koje se zvalo Naisus; zgrada Banovine izgrađena 1886.god. današnje sedište niškog univerziteta. Grad Niš

Grad Niš je nastao i razvijao se oko niške tvrđave jedne od najlepših i najočuvanijih tvrđava na Balkanu, sagrađene krajem XVII veka. U širem centru Niša nalazi se spomenik Ćele-kula koji su sagradili Turci od lobanja i glava srpskih pobunjenika ubijenih na čegarskom brdu u bici na Čegru 1809. godine. Turci su pobedili u toj bici koja je bila ključni razlog za neuspeh Prvog srpskog ustanka.

Zahvaljujući svom važnm geografskom položaju, prirodnim resursima,

putnoj infrastrukturi i bogatom kulturnom i istorijskom nasleđu ovaj region ima izuzetne potencijale za razvoj turizma. Turizam u ovoj regiji ima dugu tradiciju – od vremena kada su Rimljani otkrili izvore mineralne vode do dana današnjeg. Nišavski okrug se može pohvaliti sa nekoliko poznatih odmarališta – Niška banja (nišavski okrug), Kuršumlijska banja, Prolom banja i Lukovička banja (toplički okrug). Niški aerodrom (Car Konstantin) predstavlja destinaciju za veliki broj turista zimi kada idu na planinu Kopaonik; ovaj broj će se sigurno povećati sa povećanjem investicija u Balkanske planine.

6

2. Turistička infrastruktura i usluge 2.1. Turistički resursi 2.2. Antropogeni resursi 2.3. Turističke baze i potencijali

Okrug Vidin - Znamenitosti

Srednjevekovni zamak Baba Vida, Vidin Zamak Baba Vida je podignut na obali Dunava u severozapadnom delu grada Vidina. Ovo mesto koje dominira nad okolnim dolinama nastalo je na temeljima starog gradskog utvrđenja. Spomenik je kuture od nacionalnog značaja i jedina je u potpunosti očuvana srednjevekovna građevina u Bugarskoj. Zamak je završen u XIV veku pod vlašću cara Ivana Stracimira. Baba Vida se nalazi na listi 100 nacionalnih turističkih znamenitosti.

Stambol kapija, Vidin Stambol kapija je glavna kapija vidinske tvrđave koja je opasala grad u prošlosti. Radi se o lučnom prolazu sa prostorijama za stražare ugrađenim u zidove. Osim Stambol kapije dobro su očuvane i kapije Eničer, Pazar, Top i Telegraf.

Tvrđava Belogradčik, grad Belogradčik Tvrđava je jedan od izuzetnih istorijskih spomenika u vidinskoj oblasti. Imala je stratešku ulogu u prošlosti, kao odbrana cele oblasti od osvajača. Tvrđava je dobro očuvana i otvorena je za turiste.

Kasno-antička tvrđava Kastra Martis, grad Kula Kastra Martis je kasno-rimsko utvrđenje čiji se ostaci mogu naći u današnjem gradu Kula na severozapadu Bugarske. Utvrđenje je bilo deo rimskog carstva. Sagrađeno je tokom vladavine imperatora Justinijana I kao deo sistema utvrđenja koja su branila granice imperije od osvajača.

„Sahat kula“, selo Čupren Sahat kula su sagradili vrhunski makedonski masjtori 1899. godine. Jedan je od četiri samostalnih kula sa satom u Bugarskoj, zajedno sa sahat kulama u Berkovici, Trijavni i Plovdivu. Satni mehanizam radi i dan danas.

Znamenitosti Vidina obuhvataju veliku, plovnu reku Dunav; prelepe stene Belogradčika visoke i do 200 m, koje se nalaze na listi 100 nacionalnih turističkih znamenitosti; pećinu Magura blizu sela Rabiša na samo 50 km udaljenosti od Vidina; jezero Rabiša jedno od malobrojnih jezera u Bugarskoj tektonskog porekla. Nekada je tu bilo more. Rekreaciona oblast Božurica blizu

7

sela Sinagovci, blizu Vidina pruža mogućnosti za ribolov i kampovanje pored brane na jezeru i eko stazu sa puno mesta za odmor i šetnju. Rezervat biosfere Čupren otvoren je 1973. godine sa ciljem da se očuva jedinstvena flora i fauna u regionu. Izgrađena eko stza koju savladavaju ljubitelji planina vodi do najvišeg vrha zapadnobalkanskih planina – Midžora (2168 m) na granici između Bugarske i Srbije.

U domenu verskog turizma vidinska oblast posetiocima pruža mogućnost

da posete poznate verske znamenitosti – crkvu Svete prepodobne Petke, crkvu Svetog Nikolaja Miraklijskog Čudotvorca, katedralu Svetog velikomučenika Dimitrija čija je centralna kupola visoka 33 m, mauzolej Antima I u kome se nalazi sarkofag sa posmrtnim ostacima Antima I, albutinski kameni manastir blizu sela Gradec, Rakovički manastir Sveta Trojica u selu Rakovica koji liči na crkvu Bojanu po stilu gradnje, džamiju i biblioteku Osmana Pazvantoglua i jevrejsku sinagoga.

U muzejima vidinske oblasti se čuva kulturno i istorijsko nasleđe ovog

regiona – predstavljaju aktivne kulturne institucije od nacionalnog značaja. Turisti mogu posetiti jedan od najstarijih muzeja „Konaka“ (policijska stanica) koji označava početak radova na muzeju još davne 1910. godine osnivanjem Arheološkog društva i i prve muzejske postavke; Muzej „Krastata kazarma“ (kasarna) koji je sada spomenik kulture, zatim, muzej prirode i prirodnih nauka u Belogradčiku.

Kalendar kulturnih događaja ove oblasti obuhvata sledeće festivale –

„Ples kraj Dunava“ koji se održava jednom godišnje jula meseca uz učešće folk grupa iz Srbije, Grčke, Rumunije, itd.; festival folklora „Od Timoka do Iskara“ u Belogradčiku od 8. do 10. juna; međunarodni vašar Salaš-Novo Korito koji se održava jednom godišnje od 19. do 21. jula na graničnom prelazu Kadi Bogaz kod bugarskog sela Salaš i srpskog sela Novo Korito.

Ljubitelje sportskog turizma će privući Međunarodni turnir u veslanju.

Ova međunarodna regata duž Dunava otpočela je još davne 1956. godine; započinje u Nemačkoj, prolazi kroz Austriju, Slovačku, Mađarsku, Jugoslaviju i završava se u Bugarskoj.

Geografski položaj ove oblasti i blizina plovne reke Dunav imaju odlične

uslove za lov, ribolov i ekstremni foto-safari sa vozilima 4x4 oko kolibe Gorski raj blizu Čuprena kao jedne od šarmantnih turističkih destinacija.

Što se smeštaja tiče, ova oblast ima u ponudi hotele sa 2 i 3 zvezdice,

planinske hostele, lovačke kolibe i kuće za goste koje gostima pružaju osnovne usluge.

8

Situaciona analiza prirodnih i antropogenih resursa, kulturnog nasleđa, geografskog položaja i izgrađene turističke infrastrukture potvrđuje da „vrste“ turizma koje se mogu razvijati u ovom kraju jesu: kulturno-istorijski, verski, sportski i ekstremni turizam.

Okrug Montana

Antropogene resurse u ovoj oblasti čine arheološka postavka Lapidarium sa svojim epigrafskim spomenicima iz rimskog doba koji se nalaze u antičkom gradu Montana na površini od 700 m2 u parku Popskata gradina, antičko utvrđenje Kaleto ili Gradišteto u jugozapadnom delu Montane na oko 40 m iznad nivoa grada, tzv. Sahat kula u gradu Berkovica, sagrađena između 1762. I 1764. godine i visoka je 21,42m.

Dva najlepša manastira u Bugarskoj se nalaze u ovoj oblasti – Klisurski manastir i Lopušanski manastir. Klisurski manastir je četvrti po veličini i četvrti po posećenosti u Bugarskoj. Nalazi se na 9 km od Berkovice. Datira iz 1240.god. i sagrađen je tokom II bugarskog carstva. Lopušanski manastir datira iz 1850. godine. Nalazi se na padinama balkanskih planina. U Manastiru se čuvaju jedne od najlepših ikona u severozapadnoj Bugarskoj. Crkva Sv. Nikole u selu Donja Verenica je proglašena spomenikom kulture od nacionalnog značaja zahvaljujući svojim ikonama koje datiraju iz XVI i XVII veka.

Istorijski muzej u Montani, osnovan 1953. god. realizuje značajne

aktivnosti u pogledu, prikupljanaja artefakata, naučnog rada i istraživanja kao i promocije i godinama unazad zaposleni u ovom muzeju rade na redovnim iskopavanjima u regionu.

Kulturno i istorijsko nasleđe u regionu se čuva i izlaže u Istorijskom

muzeju u Montani, osnovanom u1953.god., Mihajlovoj kući – jedinoj restauriranoj i očuvanoj kući iz doba kasne Renesanse u gradu Montana, Istorijskom muzeju u Čiprovcima sa svojim arheološkim nalazisštima koja datiraju iz doba Neolita pa do kasnog srednjeg veka, Etnografskom muzeju u Berkovici i Muzeju Ivana Vazova (Ipeklijska kuća) gde je tzv. „Patrijarh“ bugarske književnosti (Ivan Vazov) živeo i stvarao nekoliko godina.

Kalendar kulturnih događaja u ovoj regiji obuhvata Međunarodni festival

folklora u Montani, Međunarodni festival dečjeg stvaralaštva „patent kožne cipele“ koji se održava svake godine početkom juna. u gradu Berkovica. Festival „Patent kožne cipele“ je prvi put održan 1992.god. kao festival pesama. 1994.god. Festival je priznat kao nacionalni događaj i uvršten je u nacionalni kalendar kulturnih događaja. Međunarodna smotra folklora „Ašiklar pesma i igra“ se održava svake godine početkom jula u Berkovici. Ova smotra spada

9

među najstarije u Bugarskoj i 1994.god. je priznata kao nacionalni događaj i uvrštena je u nacionalni kalendar kulturnih događaja. Rok festival Berkstok se održava svbake godine jula meseca u Berkovici i dokazuje da je postao jedan od najpopulrnijih letnjih festivala na ovim prostorima. Takođe treba navesti festivalske dane u Lomu, Berkovici i Montani, koji tradicionalno privlače kako lokalnu populaciju tako i posetioce sa strane i spadaju u festivale koji se željno očekuju svake godine.

Grad Varšec se nalazi u podnožju planine Todorini kukli na severnim

padinama balkanskih planina između prostarnih dolina reke Botunja. Geološki i geografski položaj definišu ovaj grad kao klimatski centar,

poznat po svojoim izvorima mineralne vode i blagom planinskom klimom što ujedno pruža povoljne uslove za balneo-klimatskih tretmane i profilaktike.

Oko 8000 ljudi živi u ovm gradu-odmaralištu koji se nalazi na nekih 85

km severno od Sofije i 30 km južno od centra regije - Montane. Mineralni izvori Varšeca su se koristili još od rimskog doba što potvrđuju

ostaci rimskih utvrđenja, rimski novčići i male keramičke pločice koje su tu pronađeni. Već 150 godina vode Varšeca leče bolesti koronarnog i nervnog sistema kao i lokomotornog sistema. Sastav vode odgovara vodama u Argentini, Ekvadoru i Indiji. Grad se nalazi među prostranim šumama i vazduh je čist, umerene vlažnosti i ima opuštajući efekat.

Znamenitosti:

Ispostavilo se da je prvo kupalište u gradu, sagrađeno 1910.god. nedovoljnog kapaciteta za sve bolesne koji su se tu sjatili tako da je 1930 god. izgrađeno drugo znatno većeg kapaciteta. Mineralna voda izvire iz nekoliko izvora temperature 37°С. Voda je bistra, bezbojna, alkalna, nisko mineralizovana, male tvrdoće i prijatna za piće. Sadrži aluminijum, gvođže, barijum, litijum, fosfate, mangan, itd. Koristi se kod lečenja bolesti kardio-vaskularnog sistema, centralnog nervnog sistema, lokomotornog sistema, its. Grad-odmaralište Varšec ima izuzetnu osnovu sa dve javne balneološke zdravstvene jedinice, brojnim hotelima, kućicama za odmor, privatnim sobama, itd.

Umetnička galerija u Varšecu u svojoj postavci ima 664 slika i 27 skulptura od drveta, gline i gipsa. Umetnička dela u galeriji su prikupljena od donacija tokom umetničke aukcije na tradicionalnom „Festivalu odmarališta, mineralnih voda Balkana“.

10

Opštinski muzej u Varšecu ima 4 odeljenja: antikviteti, arheološka otkrića i kolekcija novčića, balneologija i etnografija. Tu je takođe i izložbeni prostor.

Lokalitet Vodopada je jedno od najposećenijih mesta. Nalazi se blizu grada – na oko 5 km udaljenosti.

U blizini Varšeca postoje zanimljive znamenitosti i lokaliteti za rekreaciju i turizam. Najbliže i najpristupačnije mesto jeste Vodopad – na oko 3 km. Dva puta vode do lokaliteta Bjalata voda – jedan za pešake a drugi je asfaltiran za automobile. Lokalitet Zeleni del iznad naselja Zanozen je omiljeno mesto za izlete sa šatorom ili kampovanje. Ljubitelji planinskog turizma su zainteresovani za planinu Todorini kukli – jedan od najviših vrhova balkanskih planina.

Na 12 km ka jugozapadu nalazi se Klisurski manastir. Ostaci rimskih utvrđenja su otkriveni blizu sela Čerkaski i Donje Ozirovo blizu Varšeca. Na oko 30 km ka jugoistoku nalazi se Vračanski-Balkanski park prirode a na 30 km istočno od Varšeca nalazi se grad Vraca; pećina Ledenika i rezervat Vraca karst se nalaze u bliskom okruženju.

Sam grad nudi svojim brojnim posetiocima i izletnicima novosagrađenje

ili renovirane hotele visoke kategorije sa 4 zvezdice sa specijalnim ponudama koje se odnose na spa turizam, kuće za goste, kolibe, privatni smeštaj.

Varšec je nacionalni balneološki centar sa potencijalom za razvoj spa, eko

i ruralnog turizma.

Zaječar - znamenitosti:

Felix Romuliana Kasno-antički zamak Gamzigrad – Felix Romuliana (III-IV vek), nalazi se blizu magistralnog puta Paraćin-Zaječar, na oko 11 km od samog grada. Naselje pokrise prostire na površini od 6,5 ha sa odbrambenim sistemom od 12 kula i ostacima starijeg sistem odbrane sa 4 kule. Iskopavanjem tokom 1953. god. otkriveno je nekoliko palata i hramova. Na brdu Magura su otkrivene dve kripte i dva tunela. Istorija Gamzigrada je hronološki podeljena na 6 perioda – kasno-istorijska naseobina iz II i I veka p.n.e., rimsko imanje (villa rustica) iz III veka, imperatorov zamak iz III veka i početka IV veka, crkveno imanje iz IV-V veka, rano vizantijsko naselje od V-VII veka, srednjevekovna kula iz XI veka.

Radul-begov konak Konak je sagrađen početkom IX veka i predstavlja jednu od najstarijih građevina u gradu; deo je postavke narodnog muzeja. Konak ima dva sprata i dve galerije. Prizemlje se koristi kao galerija za izložbe i prodaju slika, skulptura

11

i ručnih radova kao i za kulturne događaje (promocije knjiga, poetske večeri, knjževne večeri, itd.). Na gornjem spratu je stalna postavka starog Zaječara.

Turska vodenica Turska vodenica je jedna od najstarijih znamenitosti grada Zaječara. Nakon restauracije 1977.god. posetioci mogu uživati u njenom autentičnom izgledu i tradicionalnim jelima iz restorana koji se tu nalazi. Sokograd Najpoznatiji i najočuvaniji spomenik u Sokobanji je Sokograd. Arheološka iskopavanja ukazuju na to da je sagrađen početkom I veka. Sokograd se nalazi u jugoistočnom delu Sokobanje i nacionalni je spomenik kulture. Tursko kupatilo Jedino turko kupatilo („hamam“) koje još uvek radi u ovoj regiji nalazi se u centralnom delu gradskog parka. Kupatlo potiče iz rimskog doba. Malo kupatilo datira iz turskog perioda. Rekonstruisana su nekoliko puta ali su sačuvala svoju originalnu istorijsku vrednost. Hamam se nalzi u centru Sokobanje. Tokom leta se organizuju brojni kutlurni događaji u amfiteatru u samom centru banje. Timakum Minus,rimsko utvrđenje I-VI vek Timakum Minus (Ravna, Kuline ili Gradište) je rimska naseobina iz I veka koja je restruktuirana u IV veku. Nalazište se nalazi na severu Knjaževca na levoj obali reke Timok. U početku je tu bio vojni logor koji je nakon toga postao utvrđenje u III i iV veku. Sačuvane slike i crteži pokazuju da je ova građevina bila korišćena kao tvrđava sa odbrambenim zidovima i kulama. Tokom arheoloških iskopavanja otkriveno je mnogo dokaza o rimskoj kulturi kao i veliki broj bronzanih i mermernih skulptura, umetničkih predmeta i raznih proizvoda iz to doba. Deo te vredne kolekcije se čuva u muzejima u Beogradu, Zaječaru, Nišu i Knjaževcu. Etno park Nalazi se u selu Ravna ns 8 km od Knjaževca na jugoistočnim obroncima planine Tupižnica. Etno park prikazuje način života u patrijarhalnom društvu XIX veka u kućama i radionicama iz tog doba. Kuće i škola sagrađene 1906.god. sada su spomenici kulture. Ideja da se selo pretvori u etno park rodila se zbog blizine antičke naseobine Timakum Minus a stvaranje Lapidariuma rimskih spomenika privlači turiste i iz zemlje i iz inostranstva.

U opštini postoji 5 hotela – Srbija TiS, Kastrum, Salaš, Grinka i Konj ukupnog kapaciteta od oko 300 ležaja i motel na Sovincu kraj istoimenog jezera. Hotel Kastrum se nalazi u Gamzigradskoj banji i raspolaže i opremljenim sportskim terenima kao i motel na Sovincu koji raspolaže i opremljenim

12

kampom. U neposrednoj blizini grada se nalazi park-šuma Kraljevica gde se nalaze i sportsko-rekreacioni centar, bazen i opremljeni sportski tereni, savremeni teniski tereni Eurokluba i hipodrom. Grad raspolaže brojnim mestima za zabavu, restoranima, kafanama i picerijama: Vodenica, Hajduk Veljkov konak, Zelengora, Boem, Euroklub, Hipodrom, Dva brata, Kruna, kablovi, Beba, Kristal, itd.

Kalendar kulturnih događaja u Zaječaru obuhvata pozorišni festival „Dani Zorana Radmilovića“, Gitarijadu – balkanski rok događaj, manifestaciju „Cvet u reči cvet u slici“ – reviju književnih i umetničkih dela učenika iz različitih škola, Đurđevdanski panađur čiji je cilj da očuva stare narodne običaje i tradicuju, međunarodni festival folklora Evroregiona Dunav 21 koji se održava u Kalafatu, Zaječaru i Vidinu uz učešće orkestara iz ovih gradova.

Ljubitelji modernog kulturnog života mogu da biraju između pozorišta,

gradske biblioteke, muzeja, istorijskog arhiva, narodne tehnike, omladinskog kluba, memorijala Nikole Pašića, umetničkih galerija, itd.

Ova oblast raspolaže ogromnim ali neiskorišćenim potencijalom za razvoj turizma. Njegov geografski položaj koji se još naziva i Riznica na carskom drumu koji prolazi kroz veličanstvene planine, predivna jezera, brojni kulturni i istorijski spomenici od kojih mnogi datiraju iz praistorijskog doba, turističke atrakcije i znamenitosti Sokobanje, Gamzigradske banje, Brestovačke banje i istorijske znamenitosti poput Romuliane iz IV veka nove ere sa zamkom imperatora Konstantina, praistorijsko nalazište Lepenski Vir, itd. veoma su impresivni i atraktvni za turiste.

Situaciona analiza prirodnih i antropogenih resursa, kulturnog nasleđa, geografskog položaja i izgrađene turističke infrastrukture potvrđuje da „vrste“ turizma koje se mogu uspešno razvijati u ovom kraju jesu: kulturno-istorijski, planinski, rekreativni, vikend i spa turizam.

NIŠ

Niš je jedan od najstarijih gradova na Balkanu koga nazivaju i Kapijom između istoka i zapada. Od davnina je ovaj grad bio raskršće velikih trgovačkih puteva. Grad su osnovali Kelti u trećem veku pre nove ere. Praistorijski stanovnici su grad nazvali Navisos – grad vila.

Znamenitosti: trg oslobođenja; spomenik oslobodiocima; zgrada opštine

koja je sagrađena kao sedište Narodne banke; narodno pozorište; turska tvrđava iz XVIII veka sagrađena na temeljima prve rimske naseobine koja se zvala

13

Naisus; palata Banovina, sagrađena 1886.god., današnje sedište Niškog Univerziteta. Turska tvrđava iz XVIII veka Veličanstvena tvrđava koju su sagradili Turci početkom XVIII veka na obali reke Nišave na ostacima rimskog grada Naisa i temeljima razrušene vizantijske i srednjevekovne tvrđave. Izgradnja tvrđave je trajala od 1719. Do 1723.god. uz podršku lokalnog stanovništva, kamnorezaca i zidara iz Konstantinopolja. Osim dobro očuvanih utvrđenih zidova i kula, brojni objekti iz razičitih perioda su sačuvani u samoj tvrđavi: oružarnica, hamam, džamija Bali bega i zatvor iz doba Turaka. Medijana Antička naseobina na putu Niš-Niška banja svedoči o bogatstvu i lepoti Avgusta Naise. Otkriveni su dobro očuvani ostaci palate sa hodnicima sa stubovima, luksuznim vilama sa podnim mozaicima, ritualnim mestima (krstionica), administrativnim zgradama, termalnim kupatilima, rezervoarima za vodu i drugim građevinama koji svedoče o kulturi i sjaju Naise u doba vladavine cara Konstantina. Čegar Spomenik, podignut 1. juna 1927.god. u znak obeležavanja pedesetogodišnjice oslobođenja Niša od turskog jarma, kula na mestu gde se odigrala čegarska bitka. Spomenik u obliku kule oslikava borbeni duh Srba.

U regionu Niša postoje brojne pravoslavne crkve i manastiri od kojih su

poznatije: episkopska crkva Sv. Prokopija izgrađena krajem XI veka gde se čuvaju relikvije palestinskog mučenika iz doba cara Dioklecijana, crkva sv. Pantelejmona iz XII veka, rinska crkva koja je sagrađena na zahtev lokalnog vladara u prvoj polovini XI veka tokom vizantijske prevlasti u ovim krajevima, crkva Sv. Nikole pretvorena u džamiju 1737.god. i osveštana kao hrišćanska crkva 1878, manastir Sv. Bogorodice sagrađen sredinom XVII veka, Saborna crkva u Nišu, delo majstora Andreja Damjanovića iz Prilepa, Makedonija.

Kalendar kulturnih događaja u Nišu obuhvata sledeće događaje: Niški

muzički festival Nišvil – džez festival; festival novih gradskih pesama i romasi; majska pesma – posvećen dečjim pesmama; međunarodni etno festival, gradska slava koja se od 2002.god. slavi 3. juna kada verski, muzički i sportski događaji obeležavaju rođendan najpoznatije osobe rođene u Nišu – cara Konstantina i njegove majke carice Elene. Posebno mesto u kalendaru kulturnih događaja je rezervisano za Sajam knjiga. Literarna kolonija u Sićevu predstavlja poziv za razmenom mišljenja, osećanja i sklapanje prijateljstva, dostignuća Nadežde Petrović, avangardne slikarke, velikog narodnog borca i osnivača Kola srpskih

14

sestara. Ovo je najstarija slikarska kolonija na Balkanu ustanovljenja 1905.god. i obnovljena 1964.godine.

Za ljubitelje prirode regija niške banje pruža brojne i raznovrsne

mogućnosti za odmor, sport i relaksaciju. Sićevačka klisura, duga oko 17 km sa rekom Nišavom koja je preseca, oduševljava svojim predivnim vodopadima i očaravajućim pejzažima. U ovoj oblasti se mogu naći brojne male crkve i manastiri. Zbog svojih prirodnih lepota Sićevačka klisura je proglašena specijalnim rezervatom prirode. Na 5 km od sela Sićeva, na autoputu Niš-Sofija, nalazi se hotel Sićevo sa 72 ležaja, okružen sa 14 sportskih terena idealan je za organizaciju sportskih događaja, a živopisna priroda pruža savršene mogućnosti za šetnje i pecanje.

Niška regija ima dobre smeštajne kapacitete – uglavnom hoteli sa 3

zvezdice sa više od 800 ležaja, moteli, lečilišta gde, u prijatnoj atmosferi, turisti mogu uživati u smom odmoru i relaksaciji.

Analiza turističkih resursa u regionu ukazuje na mogućnosti za razvoj rekreativnog, zdravstvenog, sportskog, planinskog, lovnog, ribolovnog, kulturnog i kognitivnog turizma..

B. SWOT-ANALIZA STANJA U TURIZMU U OKRUZIMA VIDIN,

MONTANA, ZAJEČAR I NIŠ

Snage Slabosti

Povoljan geostrateški položaj,

raskrsnica nekoliko evropskih

koridora; strateško mesto na

Balkanskom poluostrvu;

Udaljenost od međunarodnih

aerodroma, loše stanje lokalnih puteva

i težak pristup sredstvima javnog

prevoza;

Prisustvo širokog spektra prirodnih,

antropogenih, rekreativnih i kulturnih

resursa;

Nedovoljno ili potpuno nerazvijena

turistička infrastruktura – putevi,

parking mesta, komunikacija,

kanalizacija, problemi sa

vodosnabdevanjem u nekim naseljima,

ulična rasveta, sakupljanje otpada u

selima i održavanje parkova i zelenih

15

površina;

Polazna tačka za interesantne

turističke lokacije.

Nedovoljna upotreba globalne mreže

za promociju destinacija;

Turističke agencije i organizacije

osnovane na regionalnom i

nacionalnom principu koje rade na

određenim lokacijama;

Nedostatak hotela više kategorije /sa

4-5 zvezdica/ koji bi podigli standard

ponuđenog turističkog proizvoda i

privukli platežnije klijente.

Baza modernih i renoviranih hotela i

dr. smeštajnih objekata sa različitom

kategorizacijom;

Problemi standardizacije i kvaliteta

usluga na turističkim lokacijama.

Vile, moteli i kuće za goste koje

gostima nude smeštaj tokom cele

godine.

Personalni problemi u pružanju usluga

i menadžmentu – nedostatak

kvalifikovanih menadžera na

lokacijama, vodiča, nepoznavanje

stranih jezika, nezainteresovanost za

inovacije u turizmu.

Tradicija u planinskom, eko,

kulturnom, ekstremnom,

avanturističkom, sportskom i

kognitivnom turizmu;

Nedostatak finansijskih sredstava za

pripremu i publikaciju informativnih

materijala;

Gostoprimljivost ljudi;

Starosna struktura stanovništva u

selima sa turističkim potencijalom;

Resursi za razvoj tradicionalnih

zanata;

Operativni turistički informativni

centri;

Aktivna promotivna i informaciona

mreža;

16

Učešće državnih, opštinskih, privatnih,

obrazovnih i kulturnih institucija

zainteresovanih za razvoj turizma i

turističkih lokacija;

Prilike Pretnje

Prilika da se poveća promet turista iz

pograničnih zemalja i zemalja članica

EU;

Velika konkurencija u zemlji i

inostranstvu;

Povećanje udela eko, kulturnog i

istorijskog turizma u celom svetu;

Trend slabljenja kvaliteta turističkog

proizvoda usled (ne)stručne

osposobljenosti personala;

Prilika sa stimulacijom novih formi

turizma: kulturno-kognitivni, prirodno

-kognitivni, manifestacioni, sportski,

eko, ruralni, itd.

Prisutnost problema bezbednosti

turista (krađe, kriminal, prosjaci, itd.)

Prilika da se privuku finansijska

sredstva za razvoj turizma iz evropskih

fondova i programa;

Zaposleni u sektoru turizma odlaze u

inostranstvo i u velike turističke

centre;

Prilika da se otkrije i prikaže

originalnost određenog regiona;

Svetska finansijska kriza i očekivana

rececija na globalnom nivou;

Prilika da se aktiviraju kontakti sa

makedoinijom i Rumunijom u cilju

obezbeđivanja sredstava iz

prekograničnih programa;

Obustavljanje sredstava iz evropskih

programa;

Dostupna iskustva u oblasti zaštite

prirode u zemlji i institucijama koje su

direktni partneri;

Nedovoljne nacionalne investicije u

regionalni razvoj uopšte a naročito u

razvoj turizma;

Svetski trend razvoja alternativnog Demografski kolaps u zemlji i

17

turizma na globalnom nivou; regionu;

Prilika za poboljšanje turističke

infrastrukture i usluga privlačenjem

stranih investitora i javno-privatnog

partnerstva.

Promena klime;

Prilika za razvoj zanata i podsticaj

trgovine suvenirima;

Velike nacionalne investicije u turizam

u poznate turističke centre;

Prisutnost aktivnosti na zaštiti prirode

i održivog razvoja u zemljama;

Dostupnost različitih finansijskih

sredstava za aktivnosti komunikacije;

Poboljšanje kvaliteta usluige kroz

obuke i stručno osposobljavanje

zaposlenih u turističkom sektoru;

Creation of an electronic site offering

the tourist product of the districts;

Prilika da se primene primeri dobre

prakse u turizmu kombinovanjem

ostvarenih rezultata iz svakog regiona;

В. VIZIJA RAZVOJA TURIZMA 1. Vizija 2. Misija 3. Ciljevi 4. Očekivani rezultati 5. Prioritetne oblasti 6. Pozicioniranje turizma 7. Ciljna tržišta 8. Organizacione mere

18

В. VIZIJA RAZVOJA TURIZMA

1. Vizija razvoja turizma u okruzima Vidin, Montana, Zaječar i Niš

Strateški okvir obuhvata formulisanje vizije, misije, ciljeva i očekivanih

rezultata strategije za održivi razvoj turizma i ostvarivanje integrisanog

dinamičnog i održivog razvoja kroz racionalnu i višenamensku iskorišćenost

lokalnih i antropogenih resursa u regionu.

Fokus je na sledećem:

Uspostavljanje stabilne infrastrukture – građevinske, tehničke i turističke.

Podsticanje lokalnog ekonomskog razvoja korišćenjem jedinstvenog

identiteta opština s obzirom na to da upravo ovaj resurs predstavlja osnovu

za nove turističke proizvode i postepeno oblikovanje turističke destinacije.

Dobra promocija i povoljna mikrokilima za privlačenje kako domaćih tako

i stranih investitora.

2. Misija

Podrška održivom ekonomskom rastu, otvaranje novih radnih mesta, bolji

standard ljudi, očuvanje prirodnog, kulturnog i istorijskog nasleđa,

razumevanje i međuregionalna saradnja kroz razvoj turizma.

Ovako definisana misija razvoja turizma nije sama sebi cilj. Misija predstavlja

nešto mnogo šire ako se tumači kao sredstvo kojim bi se ostvarili humaniji

ciljevi koji imaju nacionalnu i međunarodnu dimenziju.

3. Ciljevi

Strateški cilj

Pretvaranje opština u atraktivne turističke centre stvaranjem realnih uslova za

konstantan i ekonomski uspešan razvoj turizma zasnovan na karakteristikama

regiona i savremenim trendovima u potražnji i ponudi turističkih proizvoda

kroz zajedničke napore predstavnika biznisa, NVO i opštinskih i okružnih

uprava. Razvoj i jačanje regiona kao konkurentne i atraktivne destinacije sa

visokim kvalitetom usluga i turističkih proizvoda.

19

Specifični ciljevi

Uspostavljanje i održavanje partnerstva i dobre saradnje između svih

lokalnih faktora koji kreiraju turistički proizvod u opštinama.

Stvaranje realnih preduslova za konstantan i ekonomski uspešan razvoj

turizma zasnovan na karakteristikama regiona

Stvaranje preduslova da region postane deo nacionalnog i

internacionalnog lanca za razvoj eko-ruralnog, kulturno-istorijskog,

verskog i planinskog turizma.

Stvaranje promotivnih kanala za određeni proizvod – mediji, Internet

sajtovi, promotivni turistički vodič /CD-ROM/, brošure, lifleti, nove putne

mape, vodiči, itd.

Organizovanje konkursa/takmičenja u prekograničnom regionu u cilju

promovisanja proizvoda i destinacije;

Kreiranje promotivnog filma o određenoj destinaciji;

Snimanje promotivnog video materijala, promovisanje regionalnog

turističkog proizvoda;

4. Očekivani opšti rezultati

Poboljšanje turističke infrastrukture;

Poboljšanje turističkih usluga;

Diversifikacija turističkih aranžmana;

Poboljšanje komunikacije između poslenika;

Uvođenje savremenih tehnologija i informacionih sistema u cilju

poboljšanja informativnih usluga, marketinga i planiranja turističkih

destinacija;

Poboljšanje baza podataka u regionu;

Regionalni informativni sistem zasnovan na Internetu, distribucija

informacija i rezervacije (e-marketing);

20

Povećanje broja stranih turista;

Povećanje broja turista iz zemalja članica Evropske Unije;

Produženje prosečnog boravka – do 7 dana;

Povećanje prometa turista i van sezone;

Povećanje prihoda od turizma;

Povećanje prosečnih dnevnih prihoda od pojedinačnih turista;

Unapređenje javno-privatnog parterstva.

5. Prioritetne oblasti

Prioritetne oblasti su:

Razvoj marketinga u turizmu;

Razvoj planinskog, kulturno-istorijskog, eko, ruralnog, spa, verskog,

ekstremnog, avanturističkog i kognitivnog turizma.

6. Pozicioniranje turizma

Glavno oruđe u turističkom pozicioniranju jeste dobar geostrateški

položaj u regionu.

Kapaciteti i mogućnosti ciljnog regiona leže u razvoju kulturno-

istorijskog, planinskog, eko i ruralnog turizma, banjskog (spa) turizma;

Mogućnost da se npr. planinski i kulturno-istorijski turizam povežu sa

različitim oblicima alternativnog turizma i ponudom dodatnih usluga i

zabavnih sadržaja.

Jedinstvenost kulturno-istorijskog nasleđa i prirodnih karakteristika

određenih oblasti.

Atraktivnost lokacija za sve segmente turističkog tržišta, počevši sa onima

koji ciljano traže poznato iskustvo do onih ne obilaze lokacije ciljano već

sa globalnom idejom da posete region.

Fokusiranje na prirodno bogatstvo u sve prisutnijoj globalizaciji gde je

potreba da se upoznaju karakteristike i običaji drugih ljudi i naroda sve

izraženija.

21

7. Ciljna tržišta

Ciljno tržište se može izdvojiti u zavisnosti od prioritetnih oblasti turizma.

U poznatime oblastima, kao što su planinski, eko, rekreativni, kulturni, ruralni,

sportski, ekstremni turizam prvenstveno, treba zadržati one turiste koje su ove

oblasti već privukle.

Naravno da postoje i one oblasti za koje ih tek treba privući. To su:

Poslovni turizam Ljudi zainteresovani za male poslovne sastanke –

simpozijumi, okrugli stolovi. Ljudi zainteresovani za

organizaciju specijalizocanih sajmova i izložbi;

Manifestacioni

turizam

Ljudi zainteresovani za tradicionalnu kulturu –

pevanje, folklor, zanate;

Verski turizam Ljudi zainteresovani za istoriju i druge duhovne

vrednosti;

Specijalizovani

događaji

Ljudi zainteresovani za učešće u organizovanim

specijalizovanim događajima, lokalnim festivalima i

sajmovima, itd.

„Gurmanski“ turizam Ljudi zainteresovani za tradiciju u oblasti kulinarstva,

hrane i lokalnih vina;

8. Organizacione mere

Uspostavljanje kontakata sa turističkim agencijama kako bi u svoje

itenerere ubacile atraktivna turistička mesta;

Pospešivanje kontakta sa institucijama i nevladinim organizacijama

aktivnim u razvoju turističke privrede;

Ponuda turističkog proizvoda na Internetu sa detaljnim informacijama o

prevozu, smeštaju, prehrambenim objektima, organizovanim turističkim turama,

atrakcijama, muzejima, itd.

22

Koordinacija politike i saradnja sa lokalnim vlastima, privatnim sektorom

i nevladinim organizacijama u cilju poboljšanja kvalifikacija i veština

menadžmenta i zaposlenih uopšte – komunikativne veštine, znanje jezika, itd., uz

stimulisanje zainteresovanosti za inovacije u turizmu;

Rekonstrukcija i restruktuiranje postojećih koliba/planinskih hostela i

uopšte smeštaja koji koriste ljubitelji planinskog turizma;

Učešće u regionalnim, nacionalnim i međunarodnim turističkim

razmenama i forumima;

Stvaranje uslova za razvoj „industrije“ suvenira u regionu;

Stvaranje turističkog brenda regiona;

Stvaranje jedinstvenog turističko-informativnog i sistema rezervacija za

ciljni region;

Obuka lokalnih preduzetnika u oblasti eko i ruralnog turizma;

Stručno osposobljavanje kako bi se poboljšale kvalifikacije i veštine

zaposlenih u oblasti turizma;

Osnivanje jedinstvenog klastera u ciljnom regionu;