FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2015 Bahar, say: 19, s. 29-46 ISSN 1306-9535, www.flsfdergisi.com

ADAM SMITHN DLLERN OLUUMU VE GELM ZERNE DNCELERNN

AHLAK VE KTSAT ZERNE GRLERYLE BALANTISI

Gkhan MURTEZA*

ZET Bu makalenin amac, yaygn olarak klasik iktisadn kurucusu olarak

tannan Adam Smithin daha az bilinen almalarndan birine, dil zerine yazd denemesindeki grlerine k tutmaktr. Bu ayn zamanda, Smithin sadece iktisat ve ahlak alannda kendini snrlamam ok ynl bir dnr olduunu da gsteren iyi bir rnektir. Bunun iin ilk blmde, Smithin dil, edebiyat ve retorik alanlaryla yaam boyu ilgilenmi olduunu gsteren biyografik ayrntlara deinilmitir. kinci blmde, 18.yy dnce dnyasnda dil sorunlarnn n plana kmas ve Smithin dilin oluumu ve geliimi hakkndaki ksa denemesinin de aslnda an bu ruhunu yanstan bir aba olduu vurgulanmtr. nc blm, Smithin Dillerin lk Oluumlar ile Orijinal ve Birleik Dillerin Farkl zellikleri Hakknda Dnceler isimli denemesinde yer verdii fikirlerin etrafl bir zetine ayrlmtr. Son blmde ise Smithin dil hakkndaki grlerinin, iktisat ve ahlak alanndaki grleriyle balantsnn kurulabilecei kimi noktalar ksaca vurgulanmtr.

Anahtar Kelimeler: Adam Smith, artzamanl dilbilim, dilin oluumu, dilin evrimi, iktisat, ahlak

(Adam Smiths Considerations Concerning The Formation and

Development of Languages and Its Connection to his Moral and Economic Thought)

ABSTRACT The purpose of this article is to shed light on Adam Smiths widely

recognized as the founder of classical economics- one of the lesser known works, the views in his essay on language. This is also a good example which shows that Smith was a versatile thinker not having restricted himself to only economics and ethics. Therefore, in the first part, biographical details suggesting that Smith dealt with the fields of literature and language throughout his life, are mentioned. In the second part it is emphasized that language problems coming into prominence in the intellectual world in 18th century and Smiths brief essay on the formation and development of language are in fact an effort to reflect the spirit of the age. The third chapter is devoted to a detailed summary of the ideas contained in his Considerations Concerning The First Formation of Languages, And The Different Genius of Original And Compounded Languages. In the last part, some points which can relate Smiths considerations on language to his views on the fields of economics and ethics, are briefly highlighted.

Keywords: Adam Smith, diachronic linguistics, formation of language, evolution of language, economics, morality

* Krklareli niversitesi Felsefe Blm retim yesi

Adam Smithin Dillerin Oluumu ve Geliimi zerine Dncelerinin Ahlak ve ktisat zerine Grleriyle Balants

30

1. Giri Adam Smith denilince akla ilk gelecek alan iktisattr. Bir iktisat

olarak Smith, tarihin en etkili ve nl simalarndandr. Ancak onun ilk ve mr boyu srm olan bir dier ilgisinin dil ve retorik konular olduunu pek az kii bilmektedir. Oysa Smith, yaad dnemdeki entelektel evreler ve akademi iinde, ilk olarak yapt dil ve retorik almalar ile kendine yer edinmitir. Bugn elimizde bu konudaki almalarndan ve verdii derslerden geriye kendi rzasyla brakm olduu fazla bir ey kalmam olmasna ramen1 yaamyksne ilikin ayrntlar ve tanklklar bu konular zerine mr boyunca uzun bir mesai harcadn bize aka gsterir niteliktedir. stelik edebiyat alanndaki almalar, yle grnyor ki en azndan metodolojik olarak dnemi iin olduka zgndr ve dolayl ekilde de olsa gnmz niversitelerindeki ngiliz Edebiyat krslerinin tarihsel temellerinden birini tekil etmitir.2 Zira 1748de Edinburghda sekin bir izleyici kitlesine verdii halka ak Retorik ve Edebiyat Derslerini bitirdikten sonra ald davetle Glasgow niversitesine giden Smithin yerine Edinburghda bu dersleri ayn adla, ilk izleyicilerinden biri olan Hugh Blair vermeye devam etmitir. Blair, 1760da Edinburgh niversitesinde alan ilk Retorik ve Edebiyat Krssne bakan atanmtr. Bu krs sonradan dnyadaki ilk ngiliz Edebiyat Krss haline gelecektir.3

Smithin akademik dnyada stlenmi olduu ilk resmi grev de 1751 ylnda almaya balad Glasgow niversitesindeki Mantk ve Retorik krss profesrldr.4 Smithin burada ie alnmadan nce kendisi ile yaplan mlakatta De origine idearum (Tr. delerin kaynaklar zerine) adnda bir sunum yapt da kaytlara gemitir.5 1752de ise niversitede bir edebiyat topluluu kurulmasnda yardmc olmu ve bu topluluun

1 Bunun en byk sebebi Smithin lmnden sonra yakn arkadalarna, kendisine ait olan tm el yazmalarn imha etmelerini vasiyet etmi olmasdr. Bu konudaki zel hassasiyeti ve arkadalarnn onun son isteine olan sayg ve ballklar da vasiyetin tam olarak gerekletirilmesine sebep olmutur. Sonradan Retorik ve Edebiyat Dersleri Notlar ismiyle yaynlanan eseri ise Smithin derslerine girmi olduu dnlen kimlii belirsiz iki ayr renci tarafndan tutulmu notlarn derlemesidir. Bu notlar 1958de rastlant eseri bir mzayedede kefedilmi ve ancak 1963 ylnda baslabilmitir. Notlar tutanlarn kim olduu ortaya koyulamamsa da notlarn otantiklii hakknda phe gtrmeyecek pek ok delil vardr. Adam Smith, Lectures on Rhetoric and Belles Lettres, ed. J. C. Bryce, A. S. Skinner, Liberty Fund, 1985, s.1-5. 2 Franklin E. Court, Adam Smith and the Teaching of English Literature, History of Education Quarterly, Vol. 25, No. 3, 1985, s.225-226. 3 Smith, Lectures, s.8 4 A.g.e., s.9 5 A.g.e., s.23. De origine idearum sunumunun metninin kendisi elimize ulamad iin ieriinin ne olduuna ilikin ancak baz tahminler yrtmemiz mmkn olabiliyor. rnein idea derken neden bahsettiine ilikin bir bilgimiz yok diye hatrlatyor kitabn editrleri.

Gkhan MURTEZA

31

toplantlarnda konumalar ve okumalar yapmtr.6 Yine yaynlanan ilk makalesi de semantik konular zerinedir.7

Smithin Dillerin lk Oluumlar ile Orijinal ve Birleik Dillerin Farkl zellikleri Hakknda Dnceler adl makalesi ise ilk olarak 1761 ylnda The Philological Miscellany adl derlemede baslmtr. Bu derleme aslnda dil ve retorik konusunda nceden yazlm olan baz Franszca makalelerin ngilizce bir eviri-derlemesi olarak dnlmtr. Smithin makalesi derlemede ilk kez baslan tek eser olmutur. The Philological Miscellany Volume 1 ismiyle baslm olan eserin devam gelmemitir. Smithin eserle ve bu eseri basanlarla balants hakknda da tatmin edici bir bilgi mevcut deildir.8 Ancak Smithin kendi makalesine yaklam hakknda bilgi sahibiyiz. 1761de baslan bu eserinin bir derlemede unutulup gitmesine gnl elvermemi, yayncsndan bu makalesinin kendisini skoya (ve hatta ngilteredeki) entelektel evrelere ilk kez tantan ahlak felsefesi zerine eseri The Theory of Moral Sentimentsn 1767deki nc basksna bir ek olarak koyulmasn talep etmitir.9 Adam Smithin rencisi ve biyografisini yazan ilk kii olan Dugald Stewart da bize Smithin dil zerine yazd bu makalesine byk nem atfetmi olduuna ilikin tanklndan bahseder ve yazm olduu ksa biyografide Theory of Moral Sentimentsla birlikte bu makaleye ilikin de zel bir blm ayrr.10

Smithin dil zerine grleri, bize tam bir dil teorisi sunmasa da, dilin kayna, doas ve ilevleri hakknda belirli varsaymlar ortaya koymaktadr. Ayn zamanda daha iyi bilinen dier eserleriyle ilgin balantlar ortaya karp ahlak ve iktisat zerine yazm olduu eserlerinde geri planda kalm olan epistemolojik altyapy anlamamz salayacak ipular sunuyor gibi grnr. Smithin iktisat ve ahlak dnda dil zerine de dnceler retmi olmasnn sebeplerinden biri de iinde yaad dnemde dil felsefesi ve teorisinin yeni ve popler bir konu olmasdr. Smithin bu konudaki kendi fikirlerini biraz daha iyi anlamamz salayacak bir arka plan oluturmak asndan 17. ve 18. yzyllarda dil felsefesi adna ortaya kan gelime ve tartmalara ok ksaca bir deinmekte yarar vardr.

6 A.g.e., s.12 7Bu, 1755de kurulmasna da yardmc olduu Edinburgh Reviewun ilk saysnda, Samuel Johnsonn o sralar yeni baslm olan Szlk hakkndaki bir deerlendirme yazsdr. Bu deerlendirmesinde Smith, kelimelerin sistematik ayrmlar ve kullanmlar zerine younlamtr, rnek olarak da Szlkten fakat (but) ve nkte (humour) kelimelerini semitir. Adam Smith, Essays on Philosophical Subjects, ed. W. P. D. Wigthman, J. C. Bryce, Liberty Fund, 1982, s.232-41 8 Smith, Lectures, s.26-27. 9 Richard B. Sher, Early Editions of Adam Smiths Books in Britain and Ireland 1759-1804; A Critical Bibliography of Adam Smith, ed. Kite Tribe, Mizuta Hiroshi, Pickering&Chatto, 2002 iinde, s.14. 10 Dugald Steward, An Account of the Life and Writings of Adam Smith; Essays on Philosophical Subjects, ed. W. P. D. Wigthman, J. C. Bryce, Liberty Fund, 1982 iinde, s.292

Adam Smithin Dillerin Oluumu ve Geliimi zerine Dncelerinin Ahlak ve ktisat zerine Grleriyle Balants

32

2. 17. yzyldan 18. yzyla Dil Felsefesinin Temel zleklerine Ksa Bir Bak

17.yy, dil konusundaki yaklamlarn felsefede kendini daha belirgin

ekilde gstermeye balad bir yzyl olmutur. Marcelo Dascal, bu yzyldaki dil felsefesinin temel izleklerinin ve bu izleklerdeki deiimin Smithle ilikisi iinde gzel bir anlatsn bize sunmaktadr. Biz de burada Dascalin katldmz bu tespitlerinin bir zetini aktarmaya alacaz. Marcelo Dascala gre, 17.yy dil felsefesinin temel izlei, Lockeun dil ve zihin arasndaki ilikiye iaret eden Denemesi ile Leibnizin buna kar yazm olduu Yeni Denemesinin bu balanty ok daha ileri tayarak dillerin zihnin aynas olduunu sylemesi arasnda ortaya kan gerilimde belirlenmitir.11

Dascala gre, 17.yyda, dil konusunu, nsan Anl zerine Bir Deneme isimli eserinin 3. Kitabn tamamen buna ayrarak resmi olarak felsefi bir mesele haline getiren ilk filozof Locke olmutur. ok genel bir tasvir verecek olursak, Lockeu teoriye yakn ya da onunki altnda toplayabileceimiz gre gre, bilginin olumasnda dil deil zihi