AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN TEXNİKİ UNİVERSİTETİ

Əlyazması hüququnda

Abasov Yaqub Zəfər oğlu

TANGENSİAL BAŞLIQLARLA DİYRLƏNƏN YİVİN DƏQİQLİYİNİN VƏ

SƏTH KEYFİYYƏTİNİN TƏDQİQİ

İxtisas (proqram): 060612 – “Maşın mühəndisliyi”

İxtisaslaşma: “Maşınqayırmada kompüter texnologiyaları”

MAGİSTR DİSSERTASİYASI

Elmi rəhbər: t.e.n., dos. Qasımov Ə.S.

BAKI – 2017

3.

4.

2.

1.

2

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ............................................................................................................ 4

Yivdiyirlənmə sahəsində aparılan işlərin araşdırılması................................ 6

1.1. Yivdiyirləmə üsulları..................................................................................... 6

1.2. Tangensial yivdiyirləmə başlıqların və onun konstruksiyaları..................... 10

1.3. Diyirlənmiş yivin dəqiqliyinin tədqiqi üzrə görülən tədqiqat

işlərinin analizi............................................................................................... 14

1.4. Suraxanı maşınqayırma zavodunda quyu nasoslarının klapan düyümü

detallarının xarici yivlərinin emalı prosesinin araşdırılması......................... 15

1.5. Tangensial başlıqlarla diyirlənən yivlər üzrə aparılan işlərin analizinin

nəticələri və tədqiqatların əsas məsələləri..................................................... 16

TANGENSİAL BAŞLIQLARLA YİVLƏRİN DİYİRLƏNMƏSİ

PROSESİNİN KİNEMATİKASINI SƏCİYYƏLƏNDİRƏN

PARAMETRLƏRİN TƏYİNİ...................................................................... 18

2.1. Diyircəklə pəstahın birgə hərəkətinin trayektoriyasının tənliyi və kontakt

qövsünün uzunluğunun təyini........................................................................ 18

2.2. Pəstahın bir dövrü üçün diyirənmə dərinliyinin hesablanması...................... 24

2.3. Bölmə üzrə nəticələr...................................................................................... 29

TANGENSİAL YİV BAŞLIQLARLA YİVLƏRİN

DİYİRLƏNMƏSİNDƏ METALIN STRUKTURUNUN

TƏDQİQİ....................................................................................................... 32

4 YİVDİYİRLƏMƏ DİYİRCƏYİNİN PARAMETRLƏRİNİN

HESABLANMASI........................................................................................ 37

4.1. Açıq konturlu diyircəklərin yivli profilinin hesablanması............................. 37

4.2. Qapalı konturlu diyircəklərin yivli profilinin hesablanması.......................... 40

4.3. Yivdiyirləmə diyircəyinin girişlərinin sayının təyin olunması...................... 43

4.4. Diyircəklərin diametrinin təyin edilməsi....................................................... 49

4.5. Diyircəyin yivinin qalxma bucağının hesablanması...................................... 44

4.6. Diyircəyin hazırlanmasına verilən texniki tələblər........................................ 44

5.

3

4.7. Bölmə üzrə nəticələr...................................................................................... 45

TANGENSİAL BAŞLIQLARLA DİYİRLƏNƏN YİVLƏRİN

DƏQİQLİYİNİN TƏCRÜBƏ ÜSULU İLƏ TƏYİNİ.................................. 46

5.1. Yivin parametrləri dəqiqliyinin təcrübələrin riyazi planlaşdırılması ilə

tədqiqi metodikası.......................................................................................... 46

5.2. Yivin orta və xarici diametrlərinin təcrübi tədqiqinin nəticələri və

reqressiya tənliyinin çıxarılması.................................................................... 52

5.3. Bölmə üzrə nəticələr...................................................................................... 64

DİSSERTASİYA ÜZRƏ NƏTİCƏLƏR...................................................... 65

ƏDƏBİYYAT............................................................................................... 66

ƏLAVƏ......................................................................................................... 68

4

GİRİŞ

Maşınqayırmada ən vacib sənaye sahələrindən biridir. O xalq təsərrüfatının bütün

sahələrini əmək alətləri ilə maşın və mexanizmlərlə təchiz edir. məhz buna görə də

maşınqayırma sənayesini inkişaf etdirmək əsas məsələlərdən biri hesab edilir.

Müasir maşın istehsalı sənayesinin inkişafı elə bir səviyyəyə çatmışdır ki, hazırda

qarşıda qoyulan texnoloji məsələləri həll etmək üçün demək olar ki, mövcud olan

bütün elmlərin nəticələrindən istifadə etmək lazım gəlir.

Maşınqayırma sənayesində yiv birləşmələrinin daha da təkmilləşdirilməsinin

böyük əhəmiyyəti vadır. Maşın və mexanizm hissələrini 60%-dən çoxu yivli hissələr

təşkil edir. Böyük oxboyu qüvvənin əldə edilməsi, qarşılıqlı əvəz edilmənin

mümükünlüyü, hissələrin başqa birləşmələrə nəzərən üstün cəhətləri hesab edilə bilər.

[7; 9; 10; 15]

Maşınqayırmada bərkidici metrik yivli birləşmələr daha geniş yayılmışdır. Bunun

geniş yayılması onların etibarlı olması, birləşdirilən hissələrin asan yığılıb sökülməsi

ilə izah edilir.

Yivli detalların hazırlanması zamanı yivin profili və onun ölçü xətalarının

meydana çıxması labüddür və yiv səthlərinin həm uzununa, həm də eninə kəsikdə

qarşılıqlı yerləşmə sapmaları mövcuddur. Yiv səthlərinin dəqiqliyini və birləşmənin

keyfiyyətini pisləşdirə bilən yivlərdə, başqa meylləmələr də mümkündür. Yiv

birləşməsinin keyfiyyətini təmin etmək üçün yivin diametr ölçülərinin, profil

bucağının və addımının həqiqi qiymətləri yivin bütün uzunluğunda hədd ölçüsündən

kənara çıxarılmamışdır.

Bu səbəbdən də hissələrdə yivin açılması üçün plastiki deformasiya ilə

yivdiyirləmə üsulu tətbiqi maşınqayırmanın müxtəlif sahələrində geniş yayılmışdır və

özünün məhsuldarlığına görə yivlərin kəsmə ilə emalından xeyli yüksəkdə durur.

Yivdiyirləmənin müasir və mütərəqqi üsullarından biri tangensial başlıqlarla

diyirlənmə üsuludur. bu proses dəzgahların eninə supportuna bərkidilmiş

diyircəklərlə aparılır.

Qeyd edilmiş üsulla diyirləmə üçün həm diyircəkli standart diyirləmə dəzgahları,

həm də xüsusi diyirləmə avtomat dəzgahları istifadə oluna bilər. Baxılan üsulla

5

diyircəklərə diyirlənən yivlər 6-cı dəqiqlik dərəcəsinə və səthlərin kələ-kötürlüyü

Ra2,5÷1,25 mkm-ə uyğun gəlir.

Yivin diyirlənməsi zamanı səth qatının fiziki-mexaniki xassəsi daha dərində

yerləşən qatın xassəsindən kəskin fərqlənir. Bu həmçinin diyirləmə zamanı

qabaqcadan açılan və sonra pardaxlanan yivlərdə müşahidə edilir. Yivin diyirlənməsi

zamanı plastiki deformasiyanın təsirindən səth qatının keyfiyyəti aşağıdakı kimi

dəyişir:

a) bərkliyi və möhkəmliyi artıran döyənəklənmiş səth qatı yaranır;

b) metalın lifləri kəsilmir;

c) yivli hissənin dəyişən yükə qarşı yorğunluq həddi artır;

d) yivin qırılmaya qarşı davamlılığı artır;

e) yeyilməyə qarşı müqaviməti yüksəlir.

Diyirlənən yivlərin dəqiqliyinə və səthin keyfiyyətinə təsir edən amillər detalın

materialı, yivin parametrləri (xarici, daxili və orta diametrləri, addımlı, profil

ölçüləri) və diyirləmə rejimləridir.

6

1. YİVDİYİRLƏMƏ SAHƏSİNDƏ APARILAN İŞLƏRIN ARAŞDIRILMASI

1.1. Yivdiyirləmə üsulları

Yivlərin diyirlənmə prosesi diyirlənmə elementlərinin radial, tangensial və

oxboyu veriş hərəkətləri ilə yerinə yetirilir. Bu bu diyirləmə proseslərinin hər birinin

diyirləmə sxemləri, tətbiq sahələri, dəqiqliyin təminatı xüsusiyyətləri mövcuddur.

Bu üsullardan ən çox istifadə olunanı diyircəklərlə yivlərin diyirlənməsidir.

Prosesdə istifadə olunan diyircəklərin sayına görə bir, iki və üç diyircəklərlə

yivdiyirləmə üsulları vardır.[9; 12; 19; 20]

Radial verişlə diyirləmə üsulları şək. 1.1a, b və c-də göstərilmişdir. Bir diyircəklə

(şək. 1.1a) yivdiyirləmə üsulunun çatışmayan cəhətinə məhsuldarlığın aşağı olmasını

aid etmək olar. Ikinci diyircəyin olmamsı, onların profillərinin bir-birinə nəzərən

uzlaşmasının tələb etmir, bunun nəticəsi olaraq, yivin dəqiqliyi və onun səthinin

keyfiyyəti xeyli yüksəlmiş olur. Burada diyircəklərin veriş hərəkətini horizontal və

çaquli istiqamətdə aparmaq məsləhət görülür.

Şək. 1.1.b-də iki diyircəklə radial diyirləmə sxemi göstərilmişdir. Bu sxem üzrə

silindrik və konik xarici yivlərin diyirlənməsi üçün xüsusi iki diyircəkli

yarımavtomatlar mövcuddur. Bu avtomatlardan metrlərin kütləvi şəkildə emalında

geniş istifadə olunur. Detal iki diyircəklər arasından keçməklə yivdiyirləməyə

uğradılır. Üç diyircəklə radial diyirləmə üsulu (şək. 1.1c) daha məhsuldardır və

dəqiqdir. Diyircəklərin sayı artıq olduğundan yivi formalaşdırmaq üçün daha az

qüvvə tələb olunur, bu da qeyri-sərt və içi boş detallarda xrici yivlərin diyirlənməsi

üçün şərait yaradır. Xarici firmaların kütləvi istehsalında üçdiyircəkli radial diyirləmə

üsulu geniş tətbiq sahəsini tapmışdır. Üsulun çatışmayn cəhətinə tələb olunan

dəqiqliyin əldə edilməsində sazlamanın çətin olmasını aid etmək olar.

Tangensial verişlə iki lövhə ilə diyirləmə sxemi şək. 1.1.d-də göstərilmişdir.

Burada detal üzərində yiv profilinə uyğun səthləri olan iki lövhə-tamasa arasınd

keçirilir və dişlər detalı plastik deformasiyaya uğradaraq yivi formalaşdırır.bu sxemi

həyata keçirmək üçün yivdiyirləmə dəzgahı olmadığından üsulun tətbiq sahəsi xeyli

7

məhduddur. Lövhələrlə yivin diyirlənməsindən çox vaxt sərt detalların orta yivli

detalların diyirlənməsindən istifadə edilir.

Xarici yivlərin planetar diyirləmə üsulundan (şək. 1.1e) yivli seqmentlərdən

istifadə edilir. Detal bu sxem üzrə fırladılaraq seqmentlər arasında pərçimlərin, bu

halda isə seqmentlərin yivli profilləri pəstahı deformasiyaya uğradaraq yivi

formalaşdırır. Bu üsulun məhsuldarlığı yiv səthlərin fasiləsiz emalına şərait yaranır.

Tangensial diyirləmə ilə xarici yivlərin emalının müxtəlif sxemləri mövcuddur.

Burada silindrin diyircəklərdən, peysərlənmiş və bərkidici hissəsi olan diyircəklərdən

geniş istifadə edilir. Silindrik iki diyircəkli tangensial yivdiyirləmə üsulu geniş

yayılmışdır. Bu üsulda mərkəzlərarası məsafə sabit qalır. Pəstah fırlanma hərəkəti

edir, tangensial verişlə diyircəklərin yivli profili detala keçir. Detalda sğ yivi almaq

üçün diyircəklərin yivi sol olamlıdır. Iki diyircəkli tangensial yivdiyirləmə üsulunun

əsasında diyirləmə başlıqları mövcuddur ki, bunlarda üsulun istifasdəsi üçün xüsusi

dəzgahın olamsını tləb etmir. Tangensial yivdiyirləmə başlıqları (şək. 1.1.g) detalın

başqa səthlərin emalı ilə birlikdə biz yerləşmədə onun yiv səthini universal torna

dəzgahlarında, yarımavtomatlarında diyirləməyə imkan verir. Yiv diyirləmə

başlığının konstruksiyasının mürəkkəb konstruksiyasının mürəkkəb olmasına

baxmayaraq son illərdə onun tətbiq sahələri genişlənməkdədir.

Yivlərin oxboyu verişlə diyirlənmə üsulu (şək. 1.1. j, k, e) uzun yivlərin

diyirlənməsində yeganə üsul sayıla bilər. Detal iki diyircək arasından keçməklə onun

yivi formalaşır. Detala oxboyu hərəkət vermək üçün diyircəklər müəyyən bucaq

altında döndərilir. Bu bucaq yivin qalxma bucağına bərabər olmalıdır. Bu üsuldan ən

çox kütləvi istehsalda metizlərin emalında istifadə olunur. Diyircəklərin diametrinin

böyük olması onların savamlılıqlarının yüksək olması üçün zəmin yaradır.

Görülmüş işlərin təhlili gösdərdi ki, tangensial diyirləmə prosesinin

kinematikasının tədqiqində aşağıdakı məsələlərin həlli vacibdir.

1. Diyircəklə pəstah arasındakı kontakt uzunluğunun hesablanması;

2. Diyircəklərin hər bir dövründə onların metala nüfuz etmə dərinliyinin

hesablanması;

3. Verişin diyircəklər arasında qeyri-bərabər paylanmasının öyrənilməsi;

8

4. Diyirlənmə dəqiqliyinin diyircəklər arasında paylanmasının tədqiqi;

Bu məsələlərin həlli tangensial yivdiyirləmə prosesinin idarə olunmasını

asanlaşdırır, diyirlənmə elementlərinin optimal qiymətlərinin təyin edilməsinə imkan

verir, diyirlənmiş yivin parametrlərinin dəqiqliyinin, yiv səthinin keyfiyyətinin

yüksəldilməsinə və prosesin məhsuldarlığının artırılmasına imkan verir.

Beləliklə, tangensial yivdiyirləmə prosesinin kinematikasının nəzəri cəhətdən

təhlili və tədqiqi prosesin tam öyrənilməsinə onun texnoloji imkanlarının

artırılmasına və gələcəkdə prossesin yiv emalında genişləndirilməsnə imkan yaradır.

Bu məsəslərin həllində prosesdə diyircəkdə pəstahın kontakt uzunuğunun,

diyircəklər arasında, tangensial verişin müxtəlif olmasının və bundan doğuran

diyirlənmə dərinliyinin onlar arasında qeyri-bərabər yayılmasının aşkar edilməsi əsas

rol oynayır.

Tangensial yivdiyirləmə prosesinin öyrənilməsində [1; 2] tədqiqat işləri böyük

əhəmiyyət kəsb edir.

Burada diyircəklə pəstah arasında nisbi dönməsi məsələlərinə baxılmışdır.

Diyircəklərin proses ərzində nisbi dönməsinin olması, diyircəklərin bir-birinə nəzərən

əvvəlki vəziyyətinin dəyişməsinə, diyirlənən yivin profilinin təhrif olunmasına,

diyircəklərin sürətlə yeyilməsinə yivin dəqiqliyinin aşağı düşməsinə və yiv səthinin

keyfiyyətinin korlanmasına gətirib çıxardır.

Buna görədə diyircəklərin bir-birinə nəzərən nisbi dönməsinin azaldılmasının və

onun tam aradan qaldırılmasının tangensial yivdiyirləmə prosesinin səmərəliyinin

artırılmasında böyük əhəmiyyəti vardır.

Mövcud olan bütün tangensial tipli yivdiyirləmə başlıqların konstruksiyasını

aşağıdakı qruplara bölmək olar:

1. qarşılıqlı kinematik əlaqələndirməklə yivdiyirləmə başlığının diyircəklərinin

sinxron fırlanması;

2. qeyri-kinematik əlaqələndirməklə yivdiyirləmə başlığının diyircəklərinin qeyri-

sinxron fırlanması;

3. yivdiyirləmə başlığının diyircəklərinin prosesin başlanğıcında diyircəklərinin

sinxron fırlanmasının təmin edilməsi.

9

Şək

. 1

.1. R

adia

l ver

işlə

bir

diy

ircə

kli

(a)

, ik

i d

iyir

cək

li (

b),

üç

diy

ircə

kli

(c)

; ta

ng

ensi

al v

eriş

lə y

astı

löv

həl

ərlə

(2

),

seqm

ent

və

diy

ircə

klə

(e)

, p

eysə

rlən

miş

diy

ircə

klə

rlə

(f),

iki

diy

ircə

kli

tutq

acla

(g

) v

ə m

üxtə

lif

dia

met

rli

iki

diy

ircə

klə

rlə

(h),

oxbo

yu

ver

işlə

diy

ircə

klə

rlə

(j, k

, l)

yiv

diy

irlə

mə

sxem

i

10

1.2. Tangensial yivdiyirləmə başlıqları və onların konstruksiyaları

TNQS-1 və TNQS-2 tipli yivdiyirləmə başlığının konstruksiyası (şək. 1.2.)

Moskvadakı VNİİ alətdə işlənib hazırlanışdır. Bu başlıqlarda diyircəklər sinxron

fırlanırlar. Başlıqlar torna avtomatlarında xarici yivlərin diyirlənməsində tətbiq edilir.

[1; 6; 15; 16]

Yivdiyirləmə başlığı (şək. 1.2.) aşağıdakılardan ibarətdir. Yivdiyirləmə başlığı

düzbucaqlı pazları olan 1 gövdəsindən və bu pazlarda yerləşən 12 və 3 tutqacdan,

tutqacların düşməməsi üçün 13 və 2 yaylı lövhələrdən ibarətdir. 8 silindrik bərk

xəlitəli oxlarda 18 yivdiyirəmə diyircəkləri yerləşdirilir. Yivdiyirləmə vaxtı yaranan

oxboyu qüvvələr 11 oymağı vasitəsilə qəbul edilir.

Yivdiyirləmə diyircəklərinin yan səthlərində işgil qanovları nəzərdə tutulmuşdur

ki, bu qanovlara 9 dişli çarxlarının çıxıntıları daxil olur və onların oxboyu hərəkəti 7

oymaqlarla məhdudlaşdırılır. 8 oxlarını uzununa yerdəyişmədən qorumaq üçün isə 10

vintlərindən istifadə olunur. 9, 6 və 4 periferiyalı dişli çarxların və 21 mərkəzi dişli

çarxların yivdiyirləmə diyircəkləri ilə birgə sinxron fırlanmasını təmin edir.

Tənzimləyici 21 dişli çarxı mərkəzi 25 oxun köməyilə düzxətli hərəkət edərək

diyircəklərin ani olaraq ilişmədən çıxmamasını təmin edir.

Kompensator və çarxın 21, oxunun mərkəzi yivdiyirləmə diyircəyinin fırlanma

gücü, kompensator oxunun yerində fırlanmasını həyata keçirir. Belə yerdəyişmədə

qarşıdakı çarx 21 dönərək yivdiyirləmə nəticəsində kinematik əlaqəyə girməsi, yivin

diyirlənməsi zamanı addımın dəqiq sazlanmasını təmin edir.

Yivdiyirləmə diyircəyinin düzgün və tez quraşdırılması üçün onların yan

tərəfində radial istiqamətdə qanovcuq kəsilir. Sazlandırılmış başlıqda bir diyircəkdə

olan çökəklik digər diyircəyin çıxıntısına uyğun gəlməlidir.

Diyirlənən yivin diametrinin tənzimlənməsi 16 və 14 vintləri ilə yerinə yetirilir.

Vintin fırlanması ilə, tutqacın radial yerdəyişməsi nəticəsində diyircəklərin arasındakı

tələb olunan məsafə təmin edilir. Sıxılmış vintin vəziyyəti 17 qayka vasitəsilə əldə

edilir.

11

Şək

. 1

.2. T

NQ

S-1

və

TN

QS

-2 d

iyir

cək

ləri

sin

xro

n f

ırla

nan

tan

gen

sial

yiv

diy

irlə

mə

baş

lığ

ı (V

Nİİ

alə

tin

kon

stru

ksi

yas

ı)

12

Sinxron fırlanan tangensial yivdiyirləmə başlığının diyircəklərinin

quraşdılımasının ümumi prinsipal xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1. Dişli çarx vasitəsilə emalın son dövrü ərzində diyirləmə diyircəkləri bir-

birindən kinematik əlaqələndirilir;

2. Başlığın sazlanması diyirləmə diyircəklərinin mərkəzlərarası məsafəni

dəyişməklə yerinə yetirilir;

3. Hazırlanmış yivdiyirləmə başlığı detalın oxuna nəzərən özü vəziyyət alır.

Tangensial yivdiyirləmə başlığının diyircəyi sinxron fırlanmasının müsbət cəhəti,

detalda yivin yüksək dəqiqliklə alınması sabitliyi, əlverişli və müntəzəm istismarı,

mənfi cəhəti isə - konstruksiyasının mürəkkəb olmasıdır. Bundan başqa başlıqda

verilmiş blakirovka sisteminin mövcud olması həddindən artıq yüklənməsi xəbərdar

edir, nəticədə diametr ölçüsünün qeyri-dəqiq hazırlanmasını bildirir.

Vladimir şəhərindən Mərkəzi Konstruktor Texnoloji Buroda tangensial

yivdiyirləmə başlığında layihələndirilmiş konstruksiyasında qoruyucu tətbiq

edilmişdir (şək. 1.3). Bu növ başlıqlarda artıq yüklənmə nəticəsində prosesin

dayandırılması halları baş verir. Belə başlıqlarda pəstahın diametrinin müsaidədən

kənara çıxmaı və başqa hallarda, diyircəklərin artıq yüklənməməsi, onların

qırılmaması üçün blakirovka sistemi prosesi dayandırır. Əvvəlki verilmiş

konstruksiya ilə müqayisədə başlıqda kompensatorun olmamsı diyirlənmiş yivin

dəqiqliyini aşağı salır. Çatışmayan cəhəti isə konstruksiyanın mürəkkəb və yüksək

dəqiqlik tələb etməsidir.

Şək. 1.3 göstərilmiş qoruyucu ştiftlə təchiz olunmuş tangensial yivdiyirləmə

başlığı torna dəzgahının eninə supportuna 2 başlığın gövdəsi 1 ilə bərkidilir. Gövdəyə

oynaqda 5 diyirləmə diyircəkləri yerləşdirilən iki qolu yayla təchiz olunmuş diyircək

tutqacları 3 birləşdirilmişdir. Diyirləmə diyircəkləri 8-11 dişli çarxları ilə kinematik

əlaqədə olan 6 və 7 oxlarında yerləşdirilmişdir. 3 və 4 tutqacları bir-biri ilə 12 iÇi boş

barmağı ilə əlaqələndirməklə başlığı dəzgahın supportuna birləşdirirlər.

Sektor qıfılı 4 ilə təchiz olunmuş ştok 13, diyircək tutqaclarını oynaqda 1 gövdəsi

ilə əlaqələndirir. Diyircək tutqacları tənzimləyici vint 15 şəklində yerinə yetirilən

13

qoruyucu mexanizmlə təchiz olunmuşdur. Qoruyucu mexanizm 16 yayından, 17

barmağından 18 ştifindən və 19 məsafə açarından ibarətdir.

Yivin diyirlənməsini həyata keçirmək üçün tənzimləyici vint vasitəsilə

diyircəklər pəstahın 21 tələb olunan yivinin ölçüsünə sazlanır. Pəstahın yivaltı

səthinin diametrinin böyük olmasından və başqa səbələrdən artıq yüklənmə baş

verdikdə, diyirləmə qüvvəsi diyircəklər vasitəsilə tutqaclara verilir və onunla əlaqədə

olan ştift qırılır və məsafə arası dəzgahı elektrik mühərrikinə verilən cərəyanı kəsir və

nəticədə dəzgah dayanmış olur.

Şək. 1.3. Diyircəkləri sinxron fırlanan tangensial yiv diyirləmə başlığı

14

1.3. Diyirlənmiş yivin dəqiqliyinin tədqiqi üzrə görülən işlərinin analizi

V.Q. Deyneko [9] üzrə diyirləmədə yivin tələb olunan dəqiqliyini təmin etmək

üçün aşağıdakı üç şərti ödəmək lazımdır:

1) dəzgahın həndəsi dəqiqliyini və sərtliyini və onun düzgün sazlanmasını;

2) yivdiyirləmə diyircəklərinin dəqiqliyi;

3) pəstahın (yivaltı səthin) diametrinin düzgün hesablanması və onun lazımi

dəqiqliklə hazırlanması.

[11, 12, 13] tədqiqat işlərində sübut edilmişdir ki, yuxarıda qeyd edilən

alimlərdən başqa diyirlənən yivivn dəqiqliyinə diyirləmə rejimləri və materialın

möhkəmlik həddi də təsir edir.

V.Q. Deyneko [9] yivin orta diametri və onun eninə kəsiyində forma dəqiqliyinin

diyircəklərin radial və oxboyu vurmasından həmçinin diyircəklər şpindellərinin

sərtliyindən asılılığını təyin etmişdir.

A.F. Kuzmenko [10] öz tədqiqatları ilə belə qərara gəlmişdir ki, diyirlənən yivin

dəqiqliyinə əsasən prosesdə alınan radial deformasiyaedici qüvvə təsir edir.

[12]-də diyirləmə rejimlərini yivin dəqiqliyinə təsiri öyrənilmişdir. Müəllifə görə

diyirləmə sürətinin artması ilə yivin xarici diametri əvvəl sürətlə artır, sonra isə onun

intensivliyi azalır və axırda isə demək olar ki, sabit qalır.

Yivin orta diametri isə diyirləmə sürətinin artması ilə, əksinə azalmış olur. Bu

effekt diyirlənən səthdə elastik deformasiyaların plastik deformasiyalara keçməsi ilə

izah edilir. Bu işdə həmçinin təyin edilmişdir ki, verişin artması ilə yivin orta

diametri və profil bucağı artır, onun xaici diametri isə azalır. Müəllif diyirləmə

rejimlərinin yivin addımına təsirini müəyyənləşdirə bilməmişdir.

Yuxarıda qeyd olunan tədqiqat işlərində iki diyircəkli dəzgahlarda radial verişlə

diyirləmə prosesində yivin dəqiqliyi öyrənilmişdir. Lakin tangensial başlıqlarla

diyirlənən yivin dəqiqliyinə çox az tədqiqat işləri həsr edilmişdir.

A.F. Kuzmenko [10] tərəfindən tangensial yivdiyirləmə prosesində yivin orta və

xarici diametrinə yivaltı səthin diametrinin və materialın möhkəmlik həddinin təsiri

öyrənilmişdir. O, burada dəqiqliyə göstərilən amillərin təsirini radial deformasiya

qüvvəsinin dəyişməsilə izah etmişdir.

15

Tangensial başlıqlarla yivdiyirləmə prosesi üzrə aparılan işlərdə yivin addımının

və onun profil bucağının dəqiqliyinin tədqiqinə baxılmamışdır.

Yivlərin diyirləmə metodunun böyük texnoloji üstünlükləri ilə bərabər burada

hissənin metalının bütün imkanlarından tam istifadə edilir. Buna səthi bərkliyin

yüklənməsini və lifli struktur quruluşunu dəyişməsini aid etmək olar.

[18] ədəbiyyatında qeyd edilmişdir ki, yivin strukturu bir başa metalın quruluşu

və onun mikrobərkliyinin dəyişməsi qanunauyğunluğu ilə xarakterizə edilir. Burada

strukturun formalaşması metalın ayrı-ayrı zonalarının qeyri-bərabər fiziki sürüşmələri

ilə əlaqələndiriləmişdir.

Aparılmış işlərdə plastik deformasiya zamanı yivin profili üzrə struktur

dənələrinin ölçülərinin dəyişməsi qanunauyğunluqlarına baxılmamışdır. Yalnız [21]-

ci ədəbiyyata yiv səthinin mikrobərkliyi öyrəilmiş və məlum olmuşdur ki, yivin

ayaqcığında səthin mikrobərkliyi yiv profilinin başqa zonalarına nəzərən xeyli

yüksəkdir. Mənbədə bu effektin yivin ayaqcığında plastik deformasiyaya uğradılan

metalın həcminin daha artıq olması ilə izah edilir.

1.4. Suraxanı maşınqayırma zavodunda quyu nasoslarının klapan düyümü detallarının

xarici yivlərinin emalı prosesinin araşdırılması

Suraxanı maşınqayırma zavodunda quyu nasoslarının klapan düyümü

detallarının xarici yivlərini müxtəlif üsullarla emal edirlər. Yivin ölçüsündən asılı

olaraq burada yivfrezləmə, pafta, özüaçılan başlıqla və kəski ilə çox gedişli üsullarla

yivaçma prosesləri tətbiq edilir.

Klapan düyümü detalları 6 şpindelli horizontal torna avtomatlarında ilkin emal

edildikdən sonra, yivaltı səthlər universal torna dəzgahlarında yonulurlar. Bundan

sonra yuxarıda qeyd olunan üsullarla detalların yivləri ayrıca əməliyyat şəklində emal

edilir.

Frezləmə, pafta və özüaçılan başlıqlarla yivlərin emalında onlara qoyulan 6-cı

dəqiqlik dərəcəsinin və Rz16 kələ-kötürlüyü hündürülüyünün yerinə yetirilməsi şübhə

doğurur.

16

Detalların başqa səthləri və yivləri ayrı-ayrı yerləşmələrdə emal olunduğundan,

yiv səthinin, bu səthlərə nəzərən qarşılıqlı dəqiqlik tələbləri yerinə yetirilmir.

Zavodda tətbiq olunan yiv emalı üsullarının məhsuldarlığı xeyli aşağıdaır.

1.5. Tangensial başlıqlarla diyirlənən yivlər üzrə aparılan işlərin analizinin nəticələri

və tədqiqatların əsas məsələləri

Tangensial başlıqlarla diyirlənən yivlər üzrə aparılan işlərin analizi aşağıdakı

nəticəyə gəlməyə imkan verir:

1. Tangensial yivdiyiləmə prosesinin kinematikası kifayət qədər öyrənilməmiş,

burada pəstahla diyircəklərin nisbi hərəkətindəki prosesi səciyyələndirən parametrlərə

baxılmamışdır.

2. Tangensial başlıqlarla diyirlənən yivlərin dəqiqliyi az öyrənilmiş və yivin bəzi

parametrlərinin diyirlənməsi üzrə demək olar ki, tədqiqat işləri aparılmamışdır.

Yivin dəqiqliyinə təsir edən amilləri tədqiq etməklə tangensial başlıqlarla

yivdiyirləmə prosesi üçün optimal texnoloji şəraitə nail olmaq mümkündür.

3. Ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən diyirlənmiş yivin metalının strukturu və

xassələri üzrə aparılmış tədqiqat işlərində baxılmışdır. Lakin struktur və metalın

xassələrini yivin diyirlənməsi şəraitindən asılığı qanunauyğunluğu müəlliflər

tərəfindən tam öyrənilməmişdir.

4. Suraxanı maşınqayırma zavodunda istifadə olunan mövcud texnoloji proseslər,

quyu nasoslarının klapan düyümü detallarının xarici yivlərinin dəqiqliyini tam təmin

etmir və bu proseslərin məhsuldarlığı aşağıdır. [3; 4; 17]

Diyirləmə yivin dəqiqliyinə, yiv səthinin keyfiyyətinə və məhsuldarlığa görə

tangensial başlıqlara yivdiyirləmə prosesi başqa yiv emalı prosesinə görə üstündür.

Tangensial başlıqlarla yivdiyirləmə üzrə görülən işlərin araşdırılması ilə

görüləcək işlərin əsas məsələləri öz əksini tapır:

1. Tangensial yivdiyirləmə prosesinin kinematikasının araşdırılması;

2. Diyircəklərin pəstahla nisbi hərəkətində kontakt qövsünün hesablanması;

3. Pəstahın bir dövründə diyirlənmə dəriliyinin hesablanması;

17

4. Quyu nasosları klapan qovşağının klapan gövdəsi hissəsinin emal marşrutunun

işlənilməsi;

5. Yivdiyirləmə diyircəklərinin parametrlərinin hesablanması;

6. Eksperimentlərin riyazi planlaşdıılması əsasında tangensial başlıqlarla

diyirlənən yivin dəqiqliyinin təcrübə üsulu ilə tədqiqi;

7. Metalın struktur deformasiyasının metalloqrafik və sxematik vəziyyətinin

tədqiqi səth döyənəkləmə meyarı üzrə optimal diyirlənmə şəraitinin

müəyyənləşdirilməsi.

18

2. TANGENSİAL BAŞLIQLARLA YİVLƏRİN DİYİRLƏNMƏSİ PROSESİNİN

KİNEMATİKASININ SƏCİYYƏLƏNDİRƏN PARAMETRLƏRİNİN TƏYİNİ

2.1. Diyircəklə pəstahın birgə hərəkətinin trayektoriyasının tənliyi və kontakt

qövsünün uzunluğunun təyini

Tangensial yivdiyirləmə prosesinin kinematikasından məlum olduğu kimi pəstah

dəzgahın şpindelində fırlanma hərəkəti edir (burda yivaltı səthin diametri yanma ilə

təmin edilmişdir), tangensial yivdiyirləmə başlığı iə dəzgahın eninə supportuna

bərkidilərək, iti sürətlə pəstaha doğru irəliləyir, onun aşağı və yuxarı diyircəkləri eyni

zamanda pəstaha toxunaraq onunla birlikdə fırlanır. Bundan sonra verilən veriş

hərəkəti nəticəsində diyircəklə pəstaha nüfuz edir və pəstahda yiv səthi formalaşmış

olur. Diyircəklər fırlanma mərkəzlərini birləşdirən səth pəstahın oxundan keçdikdə

yiv diyirləmə prosesi başa çatır və bu zaman diyircək eninə supportla iti sürətlə ilkin

vəziyyətə qaydır.

Şək. 2.1-də yuxarı diyircəyin pəstahla toxunması A nöqtəsinddə baş verir. A

nöqtəsinin proseslərində trayektoriyasını təyin etmək üçün düzbucaqlı koordinat

sistemindən isdifadə edərək koordinat sisteminin başlanğıcını A nöqtəsi qəbul edirik.

φ kontakt bucağının dönməsi ilə A nöqtəsi B nöqtəsi vəziyyətini alır. Bu zaman

ərzində detal dönərək və başlıq tangensial veriş hərəkəti alaraq B nöqtəsi C və D

vəziyyətini alır. Beləliklə diyircəyin hər bir nöqtəsi onun fırlanma və veriş hərəkəti və

pəstahın fırlanması nəticəsində A nöqtəsinin hər bir cari vəziyyətinə görə ümumi

kontakt qövsü yaranır ki, bu qövsün uzunluğunun tangensial yivdiyirləmə prosesinin

dəqiqliyinin əldə edilməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Eyni zamanda kontakt qövsü

eyni zamanda yivdiyirləmə diyircəyinin diyirlənən pəstaha nəzərən trayektoriyasını

göstərir. Şək. 2.1-də bu bütöv xəttə göstərilmişdir və tangensial veriş hərəkəti burada

nəzərə alımaışdır. Şək.də göstərilən qırıq xətt veriş hərəkəti nəzərə alınmaqla

diyircəyi pəstaha nəzərən trayektoriyasını verir.

Diyircəyin A nöqtəsinin hərəkət trayektoriyasını (metal deformasiyası

trayektoriyası), pəstahın nisbi hərəkəti daxilində düzbucaqlı koordinat sistemində

aşağıdakı kimi ifadə edək.

19

𝑋 = 𝑋𝑝 + 𝑋𝑔±𝑋𝑠

𝑌 = 𝑌𝑝+𝑌𝑔 ± 𝑌𝑠} (2.1)

Burada, 𝑋𝑝 və 𝑌𝑝 - diyircəyin X və Y oxları üzrə, onun dönməsi nəticəsində

yerdəyişməsi;

𝑋𝑔 və 𝑌𝑔 - pəstahın X və Y oxları üzrə, onun dönməsi nəticəsində

yerdəyişməsi;

𝑋𝑠 və 𝑌𝑠 - diyircəyin X və Y oxları üzrə tangensial veriş hərəkəti

nəticəsində yerdəyişməsi.

“Plus” və “Minus” işarələri diyircəyin sürəti ilə tangensial veriş hərəkətlərinin

üst-üstə düşüb-düşməməsini göstərir. Şək.də göstərilən sxem üzrə “Minus” işarəsi –

yuxarı diyircək, “Plus” isə aşağı diyircək üçündür.

Diyircəyin və pəstahın birdə nisbi hərəkət trayektoriyaları koordinatlaını

aşağıdakı düsturla ifadə edək:

Xp = Rsinφ

Yp = R(1-cosφ)

Burada, R – diyircəyin yivinin orta radiusu;

φ – AB kontakt uzunluğunda diyircəyin dönmə bucağıdır.

Pəstah üçün qeyd olunan r koordinatları aşağıdakı ifadə ilə təyin etmək olar:

Xg = BC∙cos(ψ + ψk )

Yg = BC∙sin(ψ + ψk )

Burada, ψ - əhatə etmə bucağı;

ψk – kontakt bucağıdır.

20

Şək. 2.1. Tangensial yivdiyirləmə prosesnin kinematikası.

21

ψ + ψk – bucaqlarının çox kiçik olduğunu nəzərə alsaq çox da böyük olmayan

xəta ilə qəbul etmək olar.

Xg = BC ≈ r∙θ; Yg = 0

Burada, r – detalın yivinin orta radiusu;

θ – diyirlənmə diyircəyinin φ bucağı qədər dönməsində pəstahın dönmə

bucağıdır.

𝑋𝑠 =𝜃

2𝜋∙ 𝑆 ∙ cos(𝜓 + 𝜓𝑘) ≈

𝜃

2𝜋∙ 𝑆

𝑋𝑠 =𝜃

2𝜋∙ 𝑆 ∙ sin(𝜓 + 𝜓𝑘) = 0

Burada, S – yivdiyirləmə diyircəklərinin tangensial veriş hərəkətidir.

Koordinatların təyin etdiyimiz qiymətlərini (2.1) düsturunda yerinə yazsaq və 1

və 2 əyriləri üçün aşağıdakı tənlikləri alarıq (şək. 2.1-ə bax.)

𝑋 = 𝑅 ∙ sin 𝜑 + 𝑟𝜃 ± 𝜃

2𝜋 ∙ 𝑆

𝑌 = 𝑅(1 − cos 𝜑) (2.2)

θ və φ – bucaqları arasındakı əlaqəni təyin edək. Sürüşmədən diyirlənmə şərti

saxilində

∪ 𝐵𝐶 = ∪ 𝐴𝐵

∪ 𝐵𝐶 = 𝑟𝜃

22

Şək. 2.2. Əhatə bucağının ψ təyini sxemi.

Şək. 2.3. Pəstahın bir dövründə diyirlənmə dərinliyinin təyini sxemi.

23

∪ 𝐴𝐵 = 𝑅 ∙ φ

Buradan

𝜃 = 𝑅

𝑟 ∙ 𝜑

θ –nin təyin etdiyimiz qiymətlərini (2.2) düsturunda yerinə yazaq.

𝑋 = 𝑅 ∙ sin 𝜑 + 𝑅𝜑 ±

𝑅∙𝑆

2𝜋 ∙ 𝜑

𝑌 = 𝑅(1 − cos 𝜑)} (2.3)

Diyircəklərin φ – bucağı qədər dönməsi nəticəsində tangensial veriş hərəkəti çox

kiçik qiymət aldığından 𝑅∙𝑆

2𝜋 ifadəsini düsturdan çıxarda bilərik. Onda, tənlik aşağıdakı

sadə şəkil alar:

𝑋 = 𝑅 ∙ sin 𝜑 + 𝑅𝜑

𝑌 = 𝑅(1 − cos 𝜑)} (2.4)

Bu kontakt əyrisinin (qövsünün) tənlikləri adlanır və bunlardan istifadə etməklə

kontakt qövsünün uzunluğunu bəzi hesabatlar aparmaqla təyin etmək mümkündür.

Bunun üçün kontakt əyrisinin (qövsünün) elementar uzunluğu təyin edilir və ψ –

bucağının müəyən həddləri daxilində kontakt qövsünün tam uzunluğu təyin edilir.

Aparılımış hesablamaların nəticəsi olaraq kontakt qövsünün uzunluğunu aşağıdakı

kimi ifadə etmək olar. (2.2)

ℓ = 2𝐷√𝑑∙𝑡

𝐷(𝐷+𝑑) (2.5)

Burada, D – diyircəyin yivin xarici diametri;

24

d – pəstahın yivaltı səthinin diametri;

t – pəstahın bir dövründə diyircəyin pəstaha nüfuzetmə dərinliyidir, başqa

sözlə diyirləmə dərinliyi.

2.2. Pəstahın bir dövrü üçün diyirlənmə dərinliyinin hesablanması

Tangensial yivdiyirləmədə əsas diyirləmə rejimi elementləri diyirləmə sürəti və

tangensial veriş hərəkətidir. Diyirləmə sürəti diyircəklərin iqtisadi davamlığını nəzərə

almaqla yivin dəqiqliyinə və onun səthinə verilən keyfiyyətini təmin edilməsi şərti

daxilində görülmüş təcrübələrə təyin edilir. Verişin qiyməti isə yiv diyirləmə prosesi

ərzində pəstahın etdiyi dövrlərin sayına görə müəyyənləşdirilir. Verişin böyük

qiymətlərində plasitk deformasiyaların elastik deformasiyalara keçməsi həcmi artır

ki, bu da yivin dəqiqliyini aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Lakin, verişin kiçik

qiymətlərində yivin formalaşmasıı müddətində onun etdiyi dövrlərin sayı artır və

bunun nəticəsi olaraq metal yorulma həddinə çatır. Bu halda yivin səthidən metal

hissəcikləri qoparaq yiv səthinin keyfiyyətini aşağı salır. Deməli verişin optimal

qiymətini təyin edilməsi əsas məsələlərdə biri hesab edilə bilər.

Verişin optimal qiymətinin diyirləmə dərinlikdə hesablanması daha düzgün hesab

edilə bilər. Yuxarlda göstərilən düsturla (2.5) kontakt qövsünün uzunluğunun

qiymətinin təyini eyni zamanda diyirlənmə dərinliyindən (t) asılıdır.

Şək. 2.3-dən diyirləmə dərinliyini hesablayaq. Şəkildə diyircəyin diametri 𝑂1′

vəziyyətini pəstahın m-1 (prosesin əvvəlindən bəri), O1 vəziyyətini isə pəstahın m

dövründə alır.

Tangensial diyirləmə başlığı tutqaca oynaqda bərkidildiyindən, diyircəklər

arasındakı təngensial verişin qeyri-bərabər paylandığını nəzərə almasaq, pəstahın bir

dövründə bir diyircəyə düşən diyirləmə dərinliyi bərabər olar.

𝑡 = 𝑡0

2=

1

2 (𝑂𝑂1

′ − 𝑂𝑂1) (2.6)

25

Burada, t0 – pəstahın bir dövründə hər iki pəstaha düşən cəm diyirləmçə

dərinliyidir.

𝑂𝑂1 və 𝑂1′ - məsafələrini şək. 2.3-dən təyin edək.

𝑂𝑂1 = √𝐴2 + 𝑏𝑚2

𝑂𝑂′ = √𝐴2 + 𝑏𝑚−12

Burada, A – diyircəyin fırlanma mərkəzi ilə pəstahın fərlanma məsafəsi arasındakı

məsafədir.

𝐴 = 1

2(𝐷2 + 𝑑2)

bm və bm-1 – uyğun olaraq pəstahın prosesin əvəəlindən m və m-1 dövrlərində

diyircəyin tangensial veriş istiqamətində irəliləməsidir;

D2 – diyirləmə diyircəyi yivinin orta diametri;

d2 – detalın yivinin orta diametridir.

və bm-1 qiymətlərini hesablayaq.

bm = L - S·m

bm-1 = L - S·(m-1)

Burada, L – tangensial yivdiyirləmə prosesi ərzində diyircəklərin gediş

məsafəsidir.

𝐿 = √1

4(𝐷 + 𝑑𝑝)2 − 𝐴2

26

bm və bm-1 –in qiymətlərini 𝑂𝑂1 və 𝑂𝑂1′ düsturlarında yerinə yazsaq alarıq.

𝑂𝑂1 = √𝐴2 + (𝐿 − 𝑆𝑚)2

𝑂𝑂′ = √𝐴2 + [𝐿 − 𝑆(𝑚 − 1)]2} (2.7)

(2.7) düsturundakı 𝑂𝑂1 və 𝑂𝑂1′ -in qiymətini (2.6) düsturunda yerinə yazsaq alarıq.

𝑡 = 𝐴

2{√[

𝐿−𝑆(𝑚−1)

𝐴]

2

+ 1 − √(𝐿−𝑆∙𝑚

𝐴)

2+ 1} (3.8)

Əgər 𝐿−𝑆∙𝑚

𝐴 birdən çox kiçik qiymət olduğundan, bəzi sadələşdirmələrdən

aparmaqla, alarıq.

𝑡 = 𝑆

4𝐴 [2𝐿 − 𝑆(2𝑚 − 1)] (2.9)

Şək. 2.4-də eninə verişin müxtəlif qiymətlərində M22x1,5 yivi üçün diyirləmə

tsikli ərzində diyirləmə dərinliyinin dəyişməsi qrafikləri göstərillmişdir. Şəkildən

göründüyü kimi tsiklin əvvəlində (pəstahın birinci dövründə) diyirləmə dərinliyi öz

maksimal qiymətini alır və prosesin sonunda isə nəzəri olaraq sıfıra bərabər olur.

(2.9) düsturunda m=1 qiymətinə yazmaqla prosesin birinci dövründə diyirləmə

dərinliyinin maksimal qiymətini alarıq, yənni

𝑡𝑚𝑎𝑥 =𝑆

4𝐴∙ (2𝐿 − 𝑆) (2.10)

t-nin qiymətini (2.5) düsturunda yerinə yazmaqla tsiklin əvvəlindən diyircəyin

pəstahla kontakt uzunluğunun dəyişməsi asıllığını təyin etmək olar. Bu kontakt

uzunluğunun tangensial diyirləmə prosesi ərzində kontakt uzunluğunun dəyişməsini

təyin etməyə imkan verir.

27

ℓ = 2𝐷√𝑑 ∙ 𝑆

𝐷(𝐷 + 𝑑) ∙ 4𝐴[2𝐿 − 𝑆(2𝑚 − 1)]

D + d ≈ 2A qəbul etsək alarıq

ℓ =𝐷

2𝐴√

2𝑑 ∙ 𝑆

𝐷[2𝐿 − 𝑆(2𝑚 − 1)]

Pəstahın birinci dövründə (prosesin əvvəlində) kontakt uzunluğunun maksimal

qiyməti bu düsturla hesablana bilər.

ℓ𝑚𝑎𝑥 =𝐷

2𝐴√

2𝑑 ∙ 𝑆

𝐷(2𝐿 − 𝑆)

Şək. 2.5-də evinə verişin müxtəlif qiymətlərində M22x1,5 yivi üçün (2.8) düsturu

ilə hesablanmış kontakt uzunluğunun dəyişmə qrafikləri göstərilmişdir. Şəkildən

görünür ki, diyirləmə dərinliyində olduğu kimi, prosesin əvvəlində diyirləmə

qövsünün uzunluğu öz maksimal qiymətini alır, prosesin sonunda isə onun uzunluğu

sıfıra bərabər olur.

Şək. 2.6-da (2.14 və 2.16) düsturları ilə hesablanmış uyğun olaraq maksimal

diyirlənmə dərinliyinin tmax və maksimal kontakt qövsünün ℓ𝑚𝑎𝑥 tangenaisl verişdən

asılı olan dəyişmə qrafiklrəi göstərilmişdir. Şəkildən görünür ki, verişin qiymətinin

artması ilə maksimal diyirlənmə dəqiqliyi və kontakt qövsünün maksimal uzunluğu

artır. Maksimal diyirləmə dərinliyi ilə verişin arasında xətti asıllıq vardır. Veriş

kontakt uzunluğuna başqa cür təsir edir. Verişin qiymətinin artması ilə kontakt

qövsünün uzunluğunun artma intensivliyi bir qədər aşağı düşür.

Şək. 2.6-da verilmiş qrafiklərin müqayisəsindən belə nəticəyə gəlmək olar ki,

tədqiq olunan hədd daxilində veriş daha çox maksimal diyirləmə dəqiqliyinə təsir

edir, nəin ki, kontakt qövsünün maksimal uzunluğuna.

28

Şək. 2.7-də maksimal diyirləmə dərinliyinin diyirlənən yivin nominal

diametrindən və diyircəklərin diametrindən asıllıq qrafikləri göstərilmişdir.

Qrafiklərdən görünür ki, diyirlənən yivin nominal diametrinin və diyircəklərin

diametrllərinin artması ilə maksimal diyirləmə dərinliyi azalır. Lakin diyirləmə

dərinliyinin maksimal qiymətinə diyirlənən yivin nominal diametri daha çıx təsir edir.

Şək. 2.8-də maksimal kontakt uzunluğunun diyirlənən yivin nominal

diametreindən və diyirləmə diyircəklərinin xarici diametrlərindən asıllıq qrafikləri

göstərilmişdir. Yivin nominal diametrinin artması maksimal kontakt qövsünün

uzunluğunu artırır, lakin diyircəklərin diametrlərinin artması ilə maksimal kontakt

qövsünün uzunluğu azalır. Diyircəklərin diametri ilə müqayisədə diyirlənən yivin

nominal diametri pəstahın diyircəklərlə kontakt qövsünün maksimal uzunluğuna

nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir edir.

Kontakt qövsünün uzunluğu diyirləmə diyircəyin pəstahla kontaktda olması

müddətini təyin edir. Kontakt qövsünün uzunluğunun artması diyirlənmə qüvvəsinin

artması və diyircəklərin yeyilməsi ilə müşayyət olunur.

Diyirlənmə diyircəklərinin diametrinin artması ilə kontakt qövsünün

uzunluğunun azalması, bir daha yivlərin böyük diametrləri diyircəklərlə təchiz

olunmuş tangensial başlıqlarla diyirlənməsinin effektli olmasını sübut edir. (şək. 2.8)

Şək. 2.4. Diyircəyin diyirləmə dərinliyinin t məmulun dövrləri sayından m asıllıq

qrafikləri.

1 – S=0,1 mm/dövr; 2 – S=0,2 mm/dövr; 3 – S=0,3 mm/dövr.

29

Şək. 2.5. Kontakt qövsü uzunluğunun l pəstahın dövrləri sayından m asıllıq

qrafikləri.

1 – S=0,1 mm/dövr; 2 – S=0,2 mm/dövr; 3 – S=0,3 mm/dövr.

2.3. Bölmə üzrə nəticələr

1. Tnagensial yiv diyirləmə prosesinin kinematikasının tədqiq edilməsi ilə

diyircəklə pəstahın nisbi hərəkətlərinin tənliyi çıxardılmış və bunun əsasında kontakt

qövsünün uzunluğu və pəstahın bir dövrü ərzində diyirləmə dərinliyi təyin edilmişdir.

2. Prosesin kinematikasının əsas parametrlərinin hesablanması bir nəticə olaraq

diyirləmə rejimi elementlərini təyin etməyə imkan verir.

3. Aparılmış tədqiqatlarla məlum olmuşdur ki, yivin keyfiyyətinin

yüksəldilməsinə səbəb olan kontakt qövsünün uzunluğunun azaldılmasının səmərəli

yolu diyircəklərin diametrinin artırılmasından ibarətdir.

30

Şək. 2.6. Maksimal diyirlənmə dərinliyinin tmax və maksimal kontakt qövsünün

uzunluğunun tangensial verişdən asıllıq qrafikləri

Şək. 2.7. Maksimal diyirlənmə dərinliyinin lmax diyirlənən yivin nominal

diametrindən və diyircəklərin xarici diametrindən D asıllıq qrafikləri.

31

Şək. 2.8. Kontakt qövsünün maksimal uzunluğunun tmax diyirlənən yivin nominal

diametrindən və diyircəklərin xarici diametrindən D asıllıq qrafikləri.

32

3. TANGENSİAL YİV BAŞLIQLARLA YİVLƏRIN DİYİRLƏMƏSİNDƏ

METALIN STRUKTURUNUN TƏDQİQİ

Metalların soyuq halda deformasiyasında onların səthi bərkliyə uğramasını və hal

dəyişmələrinin əmələ gəlməsinin öyrənilməsində əsas üsullardan biri metalloqrafik

tədqiqatlardır. Metalloqrafik tədqiqatlar nəticəsində yivli hissələrin metallarını

istismar şəraiti üçün əlverişli vəziyyətə gətirmək mümkün olur. Bunun üçün optimal

texnoloji şəraitin təyin edilməsi lazım gəlir. [18; 19]

Metalloqrafik tədqiqatları aparmaq üçün yivlərin diyirlənməsindən əvvəl və

yivlərin diyirlənməsindən sonra hissənin metalından şliflər hazırlanmışdır. Metalların

strukturlarının tədqiqi mikroskop altında lazımı dəfə böyütməklə aparılmışdır.

Şək. 3.1 müxtəlif rejimlərdə diyirlənən yivin eninə kəsiyinin mikrostrukturu

göstərilmişdir. 50 m/dəq sürətində və 0,36 mm/dövr veriş də diyirlənən yivin

mikrostrukturu fotosundan mikrostrukturun qeyri-bərabər deformasiyası müşahidə

olunur.

Şək. 3.1-dən görünür ki, 20 m/dəq diyirləmə sürətində və 0,21 mm/dövr verişində

diyirlənən yivin en kəsiyi mikrostrukturu (şək. 3.1.b) daha yüksək rejimlərdə

diyirlənən yivin mikrostrukturu ilə uzlaşır (şək. 3.1.a). Şək. 3.2 və 3.3-də güclü

tekusturalı struktur yaranmasına baxmayaraq, struktur dənələrinin sərhədləri aydın

görünür.

Şək. 3.4-dəki mikrostrukturları analiz etsək, görərik ki, deformasiya prosesi və

yivin profili təpəsi döyənəkliyi fərdidir. Burada struktur dənələrinin şaquli

istiqamətdə yönəlməsi plastik deformasiya nəticəsində metalın yuxarı axaraq

diyircəklərin yivinin ayaqcıqlarının doldurulmasından xəbər verir.

Yivin mikrostruktur fotoqrafiyalarından görünür ki, metalın yiv profillərinin hər

iki tərəfindən deformasiyanın həcmi müxtəlifdir. Bu çox güman ki, yiv diyirəmə

prosesində yaranan oxboyu qüvvənin təsirindəndir.

Yivin profili oxuna nəzərən yan səthlər tərəfindən metalın qeyri-simmetrik

deformasiyası yivin mikorstrukturunun eninə kəsiyində yüksək diyirləmə

33

rejimlərində daha çox özünü göstərir. Lakin orta rejimlərdə diyirlənən yivlərin

mikrostrukturlarında bu effekt az təsirlidir. (şək. 3.1)

Mikrobərklik xarakterik əyrilərinin qurulması ilə yivin səthindən müxtəlif

dərinliklərdə metalın nisbi deformasiya vəziyyətini öyrənmək olar. Yivin profili

boyunca mikrobərkliyin ölçülməsi ilə plastik deformasiya bərkliyi və döyənəklənmə

şərti zonalarını müəyyən etmək mümkündür.

Orta diyirləmə rejimlərində metalın həcmi deformasiya halı əhəmiyyətsiz

dərəcədədir. Artıq 0,2 mm dərinlikdə sıxılma və dartılma gərginlikləri sərhədləri

zonasında əmələ gələn bərkliyin xeyli azalması effekti baş verir. Bu halda

mikrobərkliyin qiyməti metalın ilkin bərkliyindən aşağı olur. Lakin yivin profilinin

formalaşmasının və ilkin mərhələlərində metalın səthinin effektiv döyənəklənməsi

xarakterikdir.

Metolloqrafik tədqiqatlarda müəyyən olundu ki, verişin qiyətinin 0,48 mm/dövr-ə

qədər artırılması yivin yan tərəflərinin və ayaqcığının dinamiki plastiki paylanması

metalın effektiv döyənəklənməyə uyğun gəlir. Bu halda şaquli istiqamətdə

mikroçatların əmələ gəlməsi ilə müşayət olunan metalın elastik bərpası baş verir.

34

Şək. 3.1. Diyirlənən M27x1,5 (x100) yivin mikrostrukturu.

a) 𝜗 =50 m/dəq; S=0,36 mm/dövr. b) 𝜗 =20 m/dəq; S=0,21 mm/dövr.

35

Şək. 3.2. Diyirlənən M27x1,5 (x100) yivin yan tərəflərinin mikrostrukturu.

a) 𝜗 =50 m/dəq; S=0,36 mm/dövr. b) 𝜗 =20 m/dəq; S=0,21 mm/dövr.

Şək. 3.3. Diyirlənmiş M27x1,5 (x100) yivin ayaqcıqlarının mikrostrukturu.

a) 𝜗 =50 m/dəq; S=0,36 mm/dövr. b) 𝜗 =20 m/dəq; S=0,21 mm/dövr.

36

Şək. 3.4. Diyirlənən M27x1,5 (x100) yivin təpəsinin mikrostrukturu.

a) 𝜗 =50 m/dəq; S=0,36 mm/dövr. b) 𝜗 =20 m/dəq; S=0,21 mm/dövr.

37

4. YİVDİYİRLƏMƏ DİYİRCƏYİNİN PARAMETRLƏRİNİN HESABLANMASI

Yivin birləşmənin dəqiqliyindən və tətbiq sahəsindən asılı olaraq yivdiyirləmə

diyircəklərinin profili iki qrupa bölünürlər:

- Açıq konturlu diyircəklər (şək. 4.1 a). Burada yivin xarici diametrinin

formalaşmasında diyircəklər iştirak etmir. Bu üsul diyirlənən yivin daxili

diametri müsaidə ilə məhdudlaşmadıqda tətbiq edilir. Bu profili diyircəklər

4h; 6h; 8h; 4g; 6g; 8g; yivlərin formalaşmasında istifadə edilir;

- Qapalı konturlu diyircəklər (şək. 4.1 b). Burada yivin xarici diametrinin

formalaşmasında diyircəklər iştirak edir və diyirlənən yivin daxili diametri

müəyyən müsaidə ilə məhdudlaır.

Bu bölmədə açıq və qapalı konturlar üçün diyircək yivlərinin aağıdakı

parametrləri təyin edilmişdir:

1. Yiv profilinin başlığının hündürlüyü;

2. Yiv profilinin ayaqcığının hündürlüyü;

3. Yiv profilinin tam hündürlüyü;

4. Yiv profilinin təpəsinin radiusu;

5. Yivin profil bucağının və addımının müsaidəsi;

6. Yivin girişlərinin sayı;

7. Diyircəyin yivinin diametral ölçüləri;

8. Diyircəklərin yvininqalxma bucağı.

4.1. Açıq konturlu diyircəklərin yivli profilinin hesablanması (şək. 4.1. a)

Alətin yiv profilinin başlığının hündürlüyü aşağıdakı düsturdan təyin edilir

(hesabat M38x1,5-6g yivi üzrə aparılır).

ℎ𝑎𝑚𝑎𝑥 =𝑑2𝑚𝑎𝑥 − 𝑑1𝑚𝑎𝑥

2+ 𝛿𝑃 + 𝛿ℎ𝑎 =

36,994 − 36,1

2+ 0,0075 + 0,0236

= 0,478 𝑚𝑚

Burada, 𝑑2𝑚𝑎𝑥 - detalın yivinin orta diametrinin ən böyük qiyməti;

38

𝑑1𝑚𝑎𝑥 - detalın yivinin daxili diametrinin ən böyük qiyməti;

𝛿𝑃 - alətin yiv profilinin başlanğıc yeyilməsini nəzərə alan ehtiyat

əmsalı;

𝛿ℎ𝑎 - yivin profilinin müsaidəsidir.

Şək. 4.1. Diyircəyin və detalın yivinin profili.

a) açıq kontur; b) qapalı kontur.

39

Başlıqda verilmiş alətin yivinin profilinin yeyilməsinin hədd qiyməti aşağıdakı

kimi hesablanır.

∆`𝑃 = (0,015 − 0,02)𝑃 = (0,015 − 0,02)1,5 = 0,0075 𝑚𝑚

Alətin yiv profilinin başlığının hündürlüyünə verilən müsaidə aşağıdakı

ifadədən təyin edilir.

𝑇ℎ𝑎 = 0,1𝑇𝑑 = 0,1 ∙ 0,236 = 0,0236 𝑚𝑚

Burada, 𝑇𝑑 - detaın yivinin xarici diametrinin müsaidəsidir.

Alətin yiv profili çıxıntısının hündürlüyü

ℎ𝑎𝑚𝑖𝑛 =𝑑𝑚𝑖𝑛 − 𝑑2𝑚𝑖𝑛

2=

37,732 − 36,844

2= 0,444 𝑚𝑚

Burada, 𝑑𝑚𝑖𝑛 - yivin xarici diametrinin min qiyməti;

𝑑2𝑚𝑖𝑛 - yivin orta diametrinin min qiyməti.

Alətin yiv profilinin təpəsinin dəyirmilik radiusu aşağıdakı ifadədən təyin edilir.

𝑅 = (

𝑃4

𝑐𝑡𝑔𝛼

2− ℎ𝑎 𝑚𝑎𝑥)

sin 𝛼 2⁄

1 − sin 𝛼 2⁄= (

1,5

41,69 − 0,46)

sin 𝛼 2⁄

1 − sin 𝛼 2⁄= 0,17 𝑚𝑚

Burada, 𝛼 2⁄ -alətin yiv profilinin yarımbucağıdır.

Α=60° -li 4h; 6h; 8h; 4d; 6g; 8g; metrik və s. tipli yivlər üçün alətin yiv profilinin

hümdürlüyü ℎ` və ℎ𝑎`` və dəyirmilik radiusu Rmin aşağıdakı ifadədən təyin edilir:

ℎ𝑎` = 0,325𝑃 − 𝑇ℎ𝑎

` = 0,325 ∙ 1,5 − 0,0236 = 0,46 𝑚𝑚

40

ℎ𝑎`` = 0,325𝑃 = 0,325 ∙ 1,5 = 0,487 𝑚𝑚

𝑅𝑚𝑖𝑛 = 0,108 ∙ 𝑃 = 0,108 ∙ 1,5 = 0,162 𝑚𝑚

Alətin yiv profilinin sazlanmasının buraxıla bilən qiyməti cədvəl 4.1-də

göstərilmişdir.

4.2. Qapalı konturlu diyircəklərin yivli profilinin hesablanması (şək. 4.1. b)

Alətin yiv profilinin çıxıntısının hündürlüyü aşağıdakı düsturla hesablanır.

ℎ𝑎 𝑚𝑎𝑥` =

𝑑2 𝑚𝑎𝑥 − 𝑑1 𝑚𝑎𝑥

2+ 𝑃 ∙ 𝑇ℎ𝑎

` + ∆``𝑃 =36,944 − 36,344

2+

+1,5 ∙ 0,0188 + 0,0366 = 0,389 𝑚𝑚

Profil bucağının yarısının sapmasının buraxıla bilən qiymətinin yivin addımından

asılılıq cədvəli

Cədvəl 4.1

Yivin addımı

(mm)

Profil bucağının yarısının sapmasına buraxıla bilən qiyməti

(dəq.)

0,5 – 0,6

0,7 – 0,8

0,8 – 1,0

1,25 – 1,5

1,75 – 40

40

35

30

25

20

Alətin yiv başlığının hündürlüyünə verilən müsaidəsi 𝑇ℎ𝑎` aşağıdakı kimi

hesablanır.

𝑇ℎ𝑎` = 0,0125 ∙ 𝑃 = 0,0125 ∙ 1,5 = 0,0188 𝑚𝑚

Alətin yiv profil başlığının yeyilməsinin ehtiyat qiyməti aşağıdakı ifadədən təyin

edilir.

41

∆``𝑃 = 0,1 ∙ 𝑃 ∙ 𝑇𝑑1 = 0,1 ∙ 1,5 ∙ 0,244 = 0,0366 𝑚𝑚

𝑇𝑑1 – detalın yivinin daxili diametrinin müsaidəsidir.

Alətin yiv profilinin ayaqcığının hündürlüyü aşağıdakı ifadədən təyin edilir.

ℎ𝑎 𝑚𝑖𝑛` =

𝑑 𝑚𝑎𝑥 − 𝑑2 𝑚𝑎𝑥

2−

𝑇𝑑

4=

37,968 − 36,994

2−

0,236

4= 0,428 𝑚𝑚

Burada, 𝑑 𝑚𝑎𝑥 - detalın yivinin xarici diametrinin ən böyük qiyməti;

𝑇𝑑 - detalın yivinin xarici diametrinin müsaidəsidir.

ℎ𝑚𝑎𝑥`` = ℎ𝑎 𝑚𝑖𝑛

`` + 𝑇ℎ𝑎`` = 0,428 + 0,0236 = 0,451 𝑚𝑚

Alətin yiv profilinin ayaqcığının hündürlüyünə verilən müsaidə aşağıdakı kimi

tapılır.

𝑇ℎ𝑎`` = 0,01 ∙ 𝑇𝑑 = 0,01 ∙ 0,236 = 0,0236 𝑚𝑚

Alətin yivinin profilinin dəyirmilik radiusu aşağıdakı kimi hesablanır.

𝑅𝑚𝑖𝑛 = 0,433 ∙ 𝑃 − ℎ𝑎 𝑚𝑎𝑥 = 0,433 ∙ 1,5 − 0,389 = 0,26 𝑚𝑚

Yivin profilinin yarımbucaq xətası aşağıdakı düsturdan təyin edilir.

∆𝛼 2 = (11

3∙

𝑇𝑑2

0,443− ∆1 𝛼 2⁄ ) = (

11

3∙

0,15

0,443− 20) = 18,75 𝑑ə𝑞.⁄

Burada, 𝑇𝑑2 - detalın yivinin orta diametrinə verilən müsaidəsi;

∆1 𝛼 2⁄ - diyirləmə prosesində alətin yivinin profilinin detala ötürülən bucaq

xətasının qiymətidir və cədvəl 4.2-dən götürürlür.

42

Alətin yiv profilinin bucaq xətasının addımından asılı olaraq detala ötürülən xətası

Cədvəl 4.2

Yivin addımı

(mm)

Xəta

(dəq.)

0,35 – 0,75

0,8 – 1,25

1,5 – 3,0

10

15

20

Şək. 4.2. Diyircəyin yiv profilinin parametri

43

4.3. Yivdiyirləmə diyircəyinin girişlərinin sayının təyin olunması

Diyircəklərin yivinin girişlərinin sayı diyircəklərin mərkəzləri arasındakı

məsafənin ən böyük və ən kiçik qiymətindən asılı olaraq təyin edilir.

𝐴𝑚𝑎𝑥

𝑑2> 𝐾𝑑 + 1

𝐴𝑚𝑖𝑛

𝑑2

Burada, 𝐴𝑚𝑎𝑥 - diyirləmə diyircəklərinin ən böyük mərkəzlərarası məsafəsi;

𝐴𝑚𝑖𝑛 - diyirləmə diyircəklərinin ən kiçik mərkəzlərarası məsafəsidir.

Diyirləmə diyircəyinin girişlərin sayını M38 yivi üçün 𝐾𝑑=2 qəbul edilir.

4.4. Diyircəklərin diametrinin təyin edilməsi

Diyircəyin yivinin xarici diametri aşağıdakı ifadədən təyin edilir.

𝐷𝑑 = 𝐾𝑑 ∙𝑑𝑛 − 𝑑1

ln𝑑3

𝑑1

(1 +𝑃𝑇

2𝐸) = 2 ∙

37,05 − 36,376

0,01836(1 +

120

3,8 ∗ 104) = 73,65 𝑚𝑚

Burada, 𝑑𝑛 - pəstahın diametri;

E – pəstahın materilanın elastiklik modulu;

𝑃𝑇 - diyirləmə prosesində diyircəyin yivli profilinə düşən xüsusi

təzyiqin orta qiymətidir.

Polad materiladan olan pəstahlarda yivlərin diyirlənməsi zamanı xüsusi təzyiqin

orta qiyməti aşağıdakı ifadədən təyin edilir.

𝑃𝑇 = (3,5 ÷ 4)𝜎𝑎ℎ = (3,5 ÷ 4)32 = 112 ÷ 338 kq/mm2

Xüsusi təzyiqin qiymətini 𝑃𝑇 = 120 𝑘𝑞/𝑚𝑚2 qəbul edirik.

Burada, 𝜎𝑎ℎ - detalın materialının axma həddidir.

Diyircəyin yivinin orta diametri aşağıdakı kimi hesablanır.

44

𝐷2𝑑= 𝐷𝑑 − 2ℎ𝑎 = 73,65 − 2 ∙ 0,46 = 72,73 𝑚𝑚

Yuxarıda göstərilən hesablamalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, M38x1,5

yivinin tangensial başlıqla diyirlənməsi üçün diyircəyin yivinin xarici diametri

𝑑=73,65 mm, diyircəyin yivinin orta diametri 𝐷2𝑑=72,73 mm həddində olmalıdır.

4.5. Diyircəyin yivinin qalxma bucağı aşağıdakı düsturla hesablanır

𝑡𝑔𝜑 =𝐾𝑑 ∙ 𝑃

𝜋𝐷2𝑑

=2 ∙ 1,5

3,14 ∙ 72,73= 0,013

4.6. Diyircəyin hazırlanmasına verilən texniki tələblər

Yivdiyirləmə diyircəyinin hazırlanmasına aşağıdakı texniki tələblər qoyulur:

1. Diyircək ЭП569 ilə МРТУ 14-2-65/B 2 markalı poladdan hazırlanmalıdır;

Diyircək eyni zamanda X12M poladından hazırlanmasına icazə verilir;

2. Diyircəyin bərkliyi HRCэ61-64 olmalıdır;

3. Yivin profil səthi üzrə kələ-kötürlüyü Ra0,16 mkm, qalan səthlər üzrə

nahamrlıq Ra2,5 mkm-dən çox olmamlıdır;

4. Diyircəklər iki ədəddən ibarət olaraq dəst şəkildə hazırlanmalıdır. Bir dəst

daxilində diyircəklərin yivinin xarici və orta diametrləri fərqi 0,02 mm-dən

artıq olmamlıdır. Həmçinin xarici diametrə verilən müsaidə 0,2 mm təşkil

etməlidir;

5. Diyircəklərin oturma yuvalarının dəqiqliyi 0,018 mm həddində olmalıdır.

Yuvanın forma xətası onun diametrinə verilən müsaidə daxilində olmalıdır;

6. Diyircəyin yivinin xarici və orta diametrlərinin oturtma yuvasının bazasına

nəzərən vurması 0,01mm-dən artıq olmamlıdır;

7. Diyircək 25 mm enində yivin oturtma diametrinin konusluğu 0,01 mm-dən

artıq olmamlıdır;

45

8. Diyircəyin 25 mm enində istənilən iki vidə arasındakı ən böyük addım xətası

±0,01 mm-dən böyük olmamlıdır;

9. Diyircəyin yan səthlərinin burması oturtma yuvasına nəzərən 0,01 mm-dən

artıq olmamlıdır;

10. Diyircəyin oturtma çıxıntısının yuvanın oxuna nəzərən sürüşməsi 0,03 mm-dən

artıq olmamlıdır;

4.7. Bölmə üzrə nəticələr

1. Qəbul olunmuş üsul tangensial başlığın diyirlənmə diyircəklərinin yivli

səthlərinin parametrlərinin diyirlənən yivin ölçülərindən, dəqiqlik dərəcəsindən və

oturtmalarından asılı olaraq tələb olunan dəqiqliklə hesablamağa imkan verir;

2. Diyircəklərin hazırlanması üçün texniki tələblərin işlənməsi onların yivli

səthlərinin dəqiqlik normalarını müəyyənləşdirməyə imkan verir.

46

5. TANGENSİLA BAŞLIQLARLA DİYİRLƏNƏN YİVLƏRİN DƏQİQLİYİNİN

TƏCRÜBƏ ÜSULU İLƏ TƏDQİQİ

5.1. Yivin parametrləri dəqiqliyinin təcrübələrin riyazi planlaşdırılması ilə metodikası

Aparılmış təcrübələrlə diyirlənmiş yivin orta və xarici diametrlərinin dəqiqliyinə

təsir edən amillərdən: diyirlənmə sürəti – 𝜗 , tangensial veriş – S, yivin nominal

diametr – d və addım və yivaltı səthin diametrinin sapmasından asılığı tədqiq

edilmişdir.

Təcrübələr AzTU-nun laboratoriya şəraitində 163 modelli torna vintkəsən

dəzgahında diyircəkləri sinxron fırlanan tangensial başlıqlarla aparılmışdır. (şək. 5.1)

Şək. 5.1. Tangensial başlıqla yivdiyirləmə qurğusunun ümumi görününşü

Yivin orta diametri yiv mikrometrlə, yivin xarici və pəstahın yivaltı səthinin

diametr hamar mikrometrlə ölçülmüşdür. Yivin profilinin yarımbucaq qiyməti BMİ-1

aləti mikroskopunda ölçülmüşdür. (şək. 5.2)

47

Təcrübələrdə polad 45 materialından hazırlanmış nümunələr M38x1,5-6g yivi

diyirlənmişdir. Pəstahın diametrinin sapmasının yivin parametrlərinin dəqiqliyinə

təsirini təyin etmək üçün pəstahların diametrləri bir-birindən 0,01 mm fəqri ilə

yonulmuşdur. Ölçmələr bölgüsünün ölçüsü 0,001 mm indikatorla təchiz edilmiş

mikrometrlə aparılmışdır.

Reqressiv analiz əsasında yivin orta və xarici diametrləri dəqiqlikləri ilə və

bunlara təsir edən amillər arasında qarşılıqlı əlaqələr yaradılmışdır. Yivin diametral

ölçülərin təsir edən amillər aşağıdakılardır: diyirləmə rejimləri (𝜗 - diyirləmə sürəti

və S – tangensial veriş), diyirlənən yivin ölçüsü (d – nominal diametri və P - addımı)

və ∆ - pəstahın yivaltı səthinin sapması.

Yivin xarici və orta diametrlərinin qeyd olunan parametrlərdən asıllığını təyin

etmək üçün ikinci dərəcədən mərkəzi kompozision rototabel planlı təcrübələr

aparılmışdır. Funksional asıllıqlarla təyin edilən təcrübələrin nəticələri ikinci

dərəcədən nolinomla aşağıdakı şəkildə ifadə olunur: [14]

𝑌 = 𝑏0 + ∑ 𝑏𝑖𝑋𝑖

1≤𝑖≤𝑘

+ ∑ 𝑏𝑖𝑙

1≤𝑖<𝑙≤𝑘

∙ 𝑋𝑖 ∙ 𝑋𝑙 + ∑ 𝑏𝑖𝑖

1≤𝑖≤𝑘

+ 𝑋𝑖2 (5.1)

Burada, 𝑏0, 𝑏𝑖, 𝑏𝑖𝑙 və 𝑏𝑖𝑖 - reqresiyya əmsallarıdır, təcrübələrin nəticələri ilə təyin

edilir;

𝑖 və 𝑙 - amillərin nömrəsidir;

𝑘 - amillərin sayıdır.

Təcrübələr iki mərhələdə aparılır. Birinci mərhələdə kəsr amilli 2k-1 = 24 =16 tupli

təcrübərəl yerinə yetirilir. Təcrübələr üç səviyyədə: əsas (sıfır), yuxarı və aşağı həyata

keçirilir. Əsas səviyyələr və amillərin qiymətlərinin intervalları ilkin təcrübələr

əsasında qəbul edilir. Intervalların qiymətləri və amillərin səviyyələri cədvəl 5.1-də

göstərilmişdir.

Planlaşdırma matrisası və təcrübələrin nəticələri cədvəl 5.2-də qeyd olunmuşdur.

Cədvəlin Y1 və Y2 sütunlarında uyğun olaraq yivlərin dəqiqliklərini xarakterizə edən

orta və xarici diametrlərin dispersiyaları göstərilmişdir. Y1 və Y2 dispersiyalarının

48

qiymətləri matrisa planının hər bir səthi üçün sayı 6 ədəd qəbul edilən paralel

təcrübələrin əsasında təyin edilir.

Mərkəzi kompazision rotovatel planının proqramı üzrə ikinci mərhələdə

reallaşdırılan 16 təcrübələrə “ulduz” nöqtələrində 10 təcrübə (cədvəl 5.2 üzrə 17÷26

saylı təcrübələr) və planın mərkəzində 6 təcrübə əlavə edilir. (27÷32 saylı təcrübələr)

Şək. 5.2. Yivin parametrlərinin BMİ-1 mikraskopunda ölçülməsinin ümumi

görünüşü.

49

Amillərin səviyyələrinin və intervallarının variyasiyaları

Cədvəl 5.1

Amillər Intervalların

variyasiyası

Amillərin səviyyəsi

Əsas

0

Yuxarı

+1

Aşağı

-1

“ulduz”

nöqtələri

+2 -2

X1 – pəstahın çevrəvi sürəti, m/dəq.

X2 – tangensial (eninə) veriş, mm/dövr.

X3 – yivin nominal diametri, mm.

X4 – yivin addımı, mm.

X5 – pəstahın diametrinin yivin orta

diametrindən meyillənməsi, mm.

20

0,10

8

0,8

-0,05

50

0,26

27

2

-0,10

70

0,36

36

2,5

-0,05

50

0,18

20

1,5

-0,15

90

0,46

42

3

0

10

0,06

12

1

-0,20

İkinci tərkibdən təcrübələrin çox faktorlu planlaşdırılmasında və çoxlu saylı

paralel təcrübələrin aparılmasında reqressiv analizin yerinə yetirilməsi böyük

çətinliklərlə və mürəkkəb həcmli hesablamalarla müşayət olunur.

Mövcud kompüter proqramlarından istifadə etməklə aparılmış təcrübələrin

reqression həlli aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:

1. Yivin orta və xarici diametri üçün hər bit təcrübənin dj – nin və dispersiyanın

orta qiymətlərini hesablayaq.

𝑑�� =1

𝑛∑ 𝑑𝑖𝑗

𝑛

𝑖=𝑛

𝑌{𝑆𝑗2} =

1

𝑛 − 1∑(𝑑𝑖𝑗 − ��𝑗)

2𝑛

𝑖=1

Burada, j – planlaşdırma matrissasında təcrübələrin yaxud sıraların sayıdır;

i və n – uyğun olaraq sıraların və paralel təcrübələrin sayıdır.

Əlverişli olması üçün gələckdə Y{𝑆2} sadəcə olaraq Y-lə əvəz edək.

2. Reqressiya tənliyinin əmsallarının [14] ədəbiyyatına verilən düsturlarla

hesablayırıq. Qəbul olunmuş təcrübələr planı üzrə

50

𝑏0 = 0,16671 ∑ 𝑌𝑖

32

𝑗=1

− 0,036112 ∑ ∑ 𝑋𝑖𝑗 ∙ 𝑌𝑖

32

𝑗=1

5

𝑖=1

(5.2)

𝑏0 = 0,041667 ∑ 𝑋𝑖𝑗𝑌𝑖

32

𝑗=1

(5.3)

𝑏𝑖𝑙 = 0,063195 ∑ 𝑋𝑖𝑗 ∙ 𝑋𝑙𝑗𝑌𝑗

32

𝑗=1

(5.4)

𝑏𝑖−𝑖 = 0,031598 ∑ 𝑋𝑖𝑗

32

𝑗=1

+ 0,003310 ∑ ∑ 𝑋𝑖𝑗2 ∙ 𝑌𝑖

32

𝑗=1

5

𝑖=1

− 0,036112 ∑ 𝑌𝑗

32

𝑗=1

(5.5)

3. Reqressiya tənlikləri əmsallarının əhəmiyyəti olmasını aşağıdakı ardıcıllıqla

hesablayaq:

a) dispersiya əmsallarını hesablayaq

𝑆2{𝑏0} = 0,166671𝑆𝑦2 (5.6)

𝑆2{𝑏𝑖} = 0,041667𝑆𝑦2 (5.7)

𝑆2{𝑏𝑖𝑙} = 0,063195𝑆𝑦2 (5.8)

𝑆2{𝑏𝑖𝑖} = 0,034908𝑆𝑦2 (5.9)

Burada, 𝑆𝑦2 - mərkəzi plandakı təcrübələr üzrə (təcrübələr 27÷32) təyin edilən

dispersiya parametrləridir.

51

𝑆𝑦2 =

1

𝑛0 − 1∑(𝑌𝑢 − ��)2

6

𝑢=1

Burada, 𝑢 və 𝑛0 - uyğun olaraq mərkəzi planda təcrübələrin sırası və sayı.

b) Reqressiya tənliklərinin əmsallarının orta kvadratik əmsallarını təyin edək:

𝑆{𝑏0}; 𝑆{𝑏𝑖}; 𝑆{𝐵𝑖𝑙}; 𝑆{𝐵𝑖𝑙}

c) Əmsallar üçün etibarlı intervalları hesablayaq:

Δb0 = ± tS{b0}; Δbi = ± tS{bi};

Δbil = ± tS{bil}; Δbil = ± tS{bil}.

Burada, t – Styudent kriteriyasının cədvəl qiymətidir.

Qəbul olunmuş etibarlıq səviyyəsində α = 0,05 və sərbəstlik dərəcəsidə t =n0-1= 5

tT = 2,57

d) Əmsalların etibarlı intervallarının qiymətlərini reqressiya tənliyinin əmsalları

ilə müqayisə edək.

Δb0> b0; Δbi> bi; Δbil> bil; Δbii> bii - olduqda əmsallar nəzərə

alınır.

4. Fişer kriteriyası üzrə reqressiya tənliyini eyniliyini yoxlayaq:

𝐹𝑝 =𝑆𝑎𝑑

2

𝑆𝑦2

𝑆𝑎𝑑2 - eynilik dispersiyasıdır.

52

𝑆𝑎𝑑2 =

𝑆𝑅 − 𝑆𝐸

𝑓

𝑆𝑅 - 𝑌�� hesabı qiymətdən kvadratlar fərqinin sapmasıdır.

𝑆𝑅 = ∑(𝑌𝑗 − 𝑌��)2

28

𝑗=1

𝑆𝐸 – planın mərkəzində parametrlərin sapmasının kvadratlar fərqidir.

f – sərbəstlik dərəcəsinin sayıdır.

𝐹 = 𝑁 − 𝐾′ − (𝑛0 − 1)

Burada, 𝐾′ – modelin əmsallarının statistik qiymətlərinin sayı;

N – təcrübələrin ümumi sayıdır.

FP < FT – olduqda əldə edilən model adekvatdır.

Reqressiya tənliyi əmsallarının hesablanması, onların əhəmiyyətliyin

yoxlanılması və əldə edilmiş modelin adekvatlığın yoxlanılması proqramının blok

sxemi şək. 5.3-də göstərilmişdir.

5.2. Yivin orta və xarici diametrlərinin təcrüb’ tədqiqnin nəticələri və reqressiya

tənliyinin çıxarılmasıdır

Yuxarıda verilən metodikaya uyğun olaraq yivin orta və xarici diametrlərinin

dəqiqliklərinin tədqiqi üçün ikinci tərtibdən mərkəzi kompozision rototabel plan üzrə

çoxfaktorlu təcrübələr aparılmışdır. Təcrübələrlə diyirlənmiş yivin orta və xarici

diametrləri dəqiqliyinə diyirləmə rejimlərinin (pəstahın çevrəvi sürəti və tangensial

veriş), pəstahın yivaltı səthinin diametrinin və diyirlənən yivin ölçülərinin (nominal

diametri və addımı) təsiri öyrənilmişdir.

53

Şək. 5.3. Riyazi modelin çıxarılması üçün proqramın blok – sxemi

54

Təcrübələrin aparılmasında diyirlənən yivin xarici diametrinin formalaşmasında

daxili diametrin iştirakı olmayan açıq konturlu diyircəklərlə təchiz olunmuş sinxron

tangensial başlığından istifadə edilmişdir.

Cədvəl 5.2-də planlaşdırma matrisası və təcrübələrin nəticələri diyirlənmiş

yivlərin ota diametri Y1 və xarici diametri Y2 şəkilndə dispersiyaları göstərilmişdir.

Reqressiya tənliyinin (5.1) əmsalları 5.2÷5.5 düsturlarından istifadə edilməklə

hesablanmışdır. Bu əmsallar Y1 modulu üçün aşağıdakılardır:

b0 = 63,1018; b1 = 5,5834; b2 = 11,8338; b3 =7,3334;

b4 = 22,5002; b5 =15,9168; b12 =11,7543; b13 =-3,2861;

b14 = 11,2488; b15 = 1,3903; b23 = -6,6997; b24 =9,1001;

b25 = 5,5614; b34 =-7,2042; b35 =3,6653; b43 =11,6279;

b11 = -0,9628; b22 =0,5539; b33 =-2,3531; b44 =0,5539;

b55 =9,0294.

Y2 modulu üçün

b0 = 240,0688; b1 = 16,5835; b2 = 51,8337; b3 =14,6668;

b4 = 68,705; b5 =44,2503; b12 =27,3002; b13 =-4,9292;

b14 = 21,1071; b15 = -4,5500; b23 = -11,6279; b24 =18,9585;

b25 = 6,9514; b34 =-28,9433; b35 =-0,2528; b45 =19,4641;

55

b11 = 4,2564; b27 =17,1484; b33 =1,8550; b44 =14,8733;

b55 =25,3638.

Planlaşdırma matrisası

Cədvəl 5.2

Təcrübələrin

sırası X0

ϑ S d P ∆ Y1

mkm Y1

mkm

Y2

mkm Y2

mkm X1 X2 X3 X4 X5

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

-1

+1

+2

-2

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

0

0

+2

-2

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1

0

0

0

0

+2

-2

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

-1

-1

-1

-1

-1

-1

-1

-1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

+1

0

0

0

0

0

0

+2

-2

0

0

0

0

0

0

0

0

+1

-1

-1

+1

-1

+1

+1

-1

-1

+1

+1

-1

+1

-1

-1

+1

0

0

0

0

0

0

0

0

+2

-2

0

0

0

0

0

0

21

18

31

55

89

46

62

56

52

98

119

139

105

73

64

180

51

45

74

34

51

34

76

32

142

33

63

75

49

70

71

75

47

4

34

55

81

55

58

62

34

99

121

123

102

58

52

165

74

52

87

39

78

48

108

18

131

67

63

63

63

63

63

63

177

108

188

305

255

216

315

306

280

422

539

557

388

307

352

609

212

182

304

192

232

143

256

222

392

169

273

298

202

300

297

207

189

101

204

293

101

189

293

204

238

327

430

342

327

238

342

430

240

240

343

136

240

240

378

102

430

253

240

240

240

240

240

240

Dispersiya əmsalları hesablandıqdan sonra (5.6÷5.9) düsturları ilə onların etibarlı

intervalları təyin edilir. Bu intervallar Y1 modeli üçün aşağıdakılardan ibarətdir:

56

b0 = ±10,4166; b i = ±5,2083;

b i l = ±6,4141; b i i = ±4,7672.

Y2 modeli üçün

b0 = ±48,5521; b i = ±24,2758;

b i l = ±29,8954; b i i = ±22,2199.

Y1 modeli üçün b13; b15; b25; b35; b13; b11; b22; b33; və b44; əmsallarının, həmçinin

Y2 modeli üçün b1; b3; b12; b13; b14; b15; b23; b24; b25; b34; b35; b45; b11; b22; b33; b44;

əmsallarının mütləq qiymətləri etibarlı intervallarından aşağı olduğundan onları

statistik əhəmiyyətsiz hesab etmək və reqressiya tənliyindən çıxartmaq olar. Onda

ikinci tərtibdən rototabel planlaşdırılması nəticəsində alınan Y1 və Y2 modullarının

reqressiya tənliklərini aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:

Y1 = 63,1018 + 5,5834X1 + 11,8338X2 + 7,3334X3 + 22,5002X4 + 15,9168X5 +

11,7543X1X2 + 11,2488 X1X4 - 6,6997 X2X3 + 9,1007 X2X4 - 7,2042 X3X4 + 11,6279

X4X5 + 9,0294X52

Y2 = 240,0688 + 51,8337X2 + 68,7505X4 + 44,2503X5 + 25,3638X52

Alınmış modellərin adekvatlığı Fişer kiriteriyası ilə 5.1. bölmədəki ardıcıllıqla

yoxlanılır. Bunun üçün cədvəl 5.2. hesablanan dispersiyanın adekvatlığı,

meyilləmələrin kvadratları cəminin hesabı qiymətləri 𝑌�� və 5.3. cədvəlində planın

bütün nöqtələrində təcrübi qiymətləri Yj təyin edilir.

Y1 modeli üçün parametr göstəriciləri aşağıdakılardır:

SE = 492,8328; SR = 7061,4726.

57

Bu modelin adekvatlığının yoxlanılması üçün aşağıdakılar hesablanıb:

𝑓 = 14; 𝑆𝑎𝑑2 = 429,1882; 𝑆(𝑌2)

2 = 98,5655.

Bu halda Fişer meyarının hesabı qiyməti FP = 4,3595 və onun cədvəl qiyməti

FT = 4,67 [8]. FP < FT olduğundan alınan modeli adekvat hesab etmək olar.

Y2 modelini Y1 modelinə uyğun adekvatlığa yoxlanılır. Bu halda aşağıdakılar

təyin edilmişdir:

SE = 10706,8281; SR = 215909,00.

f = 22; Sad2 = 9317,3672; S(Y2)

2 = 2141,3657.

FP = 4,3511; FT = 4,53.

FP <FT olduğundan alınan Y2 modelini adekvat hesab etmək olar.

У1 modeli çoxlu sayda cüt amillərin təsirindən tərtib olunduğundan əmsallar

vasitəsilə hansı amillərin yivin orta diametrinə təsirini daha böyük olduğunu təyin

etmək mümkün olmamışdır. Y2 modeli üzrə yivin xarici diametrinə ən çox təsir edən

amil pəstahın yivaltı səthinin diametrinin meyillənməsi. Sonra isə yivin addımı və

eninə verişdir.

Kodlaşdırılmış (X1, X2, X3, X4, və X5) amillərdən natural amillərə (𝜗 – pəstahın

çevrəvi sürətinə; S – tangensial (eninə) verişə, d – diyirlənən yivin nominal

diametrinə, P – yivin addımına və Δ – pəstahın yivaltı səthinin diametrinin yivin orta

diametrindən meyillənməsinə) keçmək üçün amillərin qiymətləri təcrübələrin

şərtlərinə uyğun olaraq aşağıdakı düsturlarla həyata keçirilir.

𝑋1 =𝜗−50

20= 0,05𝜗 − 2,5; 𝑋2 =

𝑆−0,26

0,10= 10𝑆 − 2,6;

58

𝑋3 =𝑑−27

8= 0,125𝑑 − 3,375; 𝑋4 =

𝑃−2

0,5= 2𝑃 − 4;

𝑋5 =∆+0,1

−0,05= −20∆ − 2.

Onda, orta diametrin dəqiqliyini xarakterizə edən dispersiya üçün Y1 reqressiya

tənliyi amillərin natural qiymətlərini nəzərə alınmaqla aşağıdakı kimi ifadə edilə

bilər:

𝑆2(𝑑2) = 128,4096 − 3,4986𝜗 − 313,46𝑆 + 6,6954𝑑 − 56,45𝑃 + 1334∆ +

+5,877𝜗𝑆 + +1,1249𝜗𝑃 − 8,3725𝑑𝑆 + 182𝑆𝑃 − 1,801𝑑𝑃 − 465∆𝑃 + 3608∆2

Eksperimentlərin planı mərkəzində meyilləmələrin kvadratlar cəminin hesablanması

üçün köməkçi cədvəl

Cədvəl 5.3

Təcrübələrin

sırası Уu Уu

(У𝑢 − У𝑢 ) (У𝑢 − У𝑢

)2

27

28

29

30

31

32

63

75

49

70

71

75

У1 modeli üzrə

∑ У𝑢6𝑢=1

6=

403

6= 67

-4

8

-18

3

4

8

16

64

324

9

16

64

∑ У𝑢

6

𝑢=1

= 403

𝑆𝐸 = ∑(У𝑢 − У𝑢 )2

6

𝑢=1

= 492,8328

27

28

29

30

31

32

273

298

202

300

297

207

У2 modeli üzrə

∑ У𝑢6𝑢=1

6=

1577

6= 263

10

35

-61

37

34

-56

100

1225

3721

1369

1156

3136

∑ У𝑢

6

𝑢=1

= 1577

𝑆𝐸 = ∑(У𝑢 − У)2

6

𝑢=1

= 10706,8281

Yivin xarici diametrinin dəqiqliyini xaraketrizə edən dispersiya üçün У2 reqresiya

tənliyini amillərin natural qiymətləri ilə aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.

59

𝑆2(𝑑) = −156,739 + 518,34𝑆 + 137,5𝑃 + 1144,2∆ + 10146∆2

Cədvəl 5.4-də təcrübələrin əsasında əldə edilmiş reqressiya tənliklərinə (riyazi

modellərə) görə diyirlənmiş yivin orta və xarici diametrlərin dəqiqliyinə ayrı-ayrı

amillərin və onların birdə təsirlərindən alınan düsturlar göstərilmişdir. Əyani

görünmək üçün bu düsturlar

Şək. 5.4-də tangensial (eninə) verişin müxtəlif qiymətlərində yivin orta diametri

dispersiyanın diyirləmə sürətindən asıllıq qrafikləri göstərilmişdir.

Diyirləmə sürətinin artması ilə vahid zamanda pəstahın yüklənmə tsikllərinin sayı

artır, nəticədə yüklənmə götürüldükdən sonra elastik deformasiyanın plastik

deformasiyaya keçməsi hesabına elastik deformasiyanın plastik deformaiyay keçməsi

hesabına elastik deformasiyanın həcmi azalır. Görünür verişin nisbətən kiçik

qiymətlərində sürətin artması ilə yivin dəqiqliyinin yüklənməsini bununla izah etmək

olar. Diyirləmə sürətinin artması ilə verişin böyük qiymətlərində yivin orta

diametrinin dəqiqliyinin aşağı düşməsini prosesin sürət faktoru ilə başqa sözlə

deformasiya sürətilə əlaqələndirmək olar.

Yivin xarici və orta diametrləri dispersiyalarının amillərdən asıllıq düsturları

Cədvəl 5.4

Verilənlər Hesablanan parametr Hesabat düsturu

d = 27; P = 1,5; Δ = -0,10

S = 0,26; d = 27; P = 1,5;

Δ = -0,10;

𝜗 = 30; d = 27; P = 1,5;

Δ = -0,10

𝜗 = 30; S = 0,26; Δ = -0,10

𝜗 = 30; S = 0,26; P = 1,5;

Δ = -0,10

𝜗 = 30; d = 27; Δ = -0,10

𝜗 = 30; S = 0,26; d = 27;

Δ = -0,10

𝜗 = 30; S = 0,26; P = 1,5;

S2(d)

124 - 1,81 𝜗 - 266,52S + 5,88 𝜗 *S

54,7 – 0,28 𝜗

68,66-90,21S

-109,52 + 4,52d + 71,12P – 1,80d*P

-2,84 + 1,82d

106,91 – 363,21S – 24,83P + 182S*P

12,48 + 22,49P

24,72 + 1,82d + 636,5Δ + 3609Δ2

𝜗 = 30; S = 0,26; d = 27;

P = 1,5;

73,67 + 636,5Δ + 3608Δ2

Δ = -0,10

P = 1,5; Δ = -0,10

Δ = -0,10; S = 0,26;

P = 1,5; S = 0,26;

S2(d)

-169,7+518,3S + 137,5P

36,5 + 518S

-34,9 + 137,5P

184,3 + 1144Δ + 10146 Δ2

60

Şək. 5.4. Müxtəlif verişlər üçün yivin orta diametri dispersiyasının S2(d2) diyirləmə

sürətindən 𝜗 asıllıq qrafikləri.

1) S=0,2 mm/dövr; 2) S=0,3 mm/dövr;

3) S=0,4 mm/dövr; d=27 mm; P=1,5 mm; Δ=-0,10 mm.

Eninə verişin yivin orta diametrinin dəqiqliyinə təsirinin təyin edilmiş

qanunauyğunluqlarını (şək. 5.5) aşağıdakı kimi izah etmək olar.

Şək. 5.5. Yivin orta diametr dispersiyasının S2(d2) eni verişdən S asıllıq qrafiki.

𝜗 =30 m/dəq; d=27mm; P=1,5 mm; Δ=-0,10.

61

Verişin qiymətinin azalması ilə dəqiqliyin yüksəlməsi diyircəklərin metala

daxilolma şəraitinin yaxşılaşdırılması texnoloji sistemin elastik deformasiyalarını

azaldan diyirləmə qüvvəsinin kişilməsi hesabına baş verə bilər. O biri tərəfdən, eninə

verişin azalması diyircəklərin pəstaha təsir müddətini artırı ki, bu da pəstahın

metalının ifrat döyənəklənməsi hesabına yivin səthindən hissəciklərin qopması ilə

onun dəqiqliyi aşağı düşür. Yivin orta diametrinin dəqiqliyinin eninə verişin artması

ilə yüksəlməsi, görünür diyircəklərin pəstahın metalına təsiri müddətinin azalması ilə

əlaqədardır.

Şək. 5.6-dakı qrafiklərdən göründüyü kimi yivin nominal diametrinin və yivin

addımının artması ilə diyirlənən yivin orta diametrinin dispersiyası yüksəlir. Burada

yivin orta diametrinin dəqiqliyinə diyirlənən yivin nominal diametri daha çox təsir

edir, nəinki yivin addımı. Yivin orta diametrinin dəqiqliyinin yivin nominal

diametrinin və addımının artması ilə aşağı düşməsini plastik deformasiyanın

həcminin artması iələ əlaqələndirilə bilər. Yivin addımının artması ilə yivin xarici

diametrinin dəqiqlyininin aşağı düşməsini yuxarıdakı kimi izah etmək olar. (şək. 5.8)

Şək. 5.7-də verilmiş qrafiklərdən görünür ki, pəstahın yivaltı səthinin diametrinin

meyllənməsinin müəyyən həddə qədər kiçilməsi ilə diyirlənən yivin orta diametrinin

dəqiqliyi yüksəlir, lakin yivaltı səthinin diametrinin meyllənməsinin sonrakı azalması

ilə yivin dəqiqliyinin azalmasına gətirib çıxarır.

Pəstahın diametri diyirlənən yivin xarici diametrinin dəqiqliyinə orta diametrin

dəqiqiliyinə oxşar təsir edir. (şək. 5.9). Lakin orta və xarici diametrlərin

dispersiyalarının minimal qiymətlərinə uyğun gələn pəstahın diametrləri bir-birinə

nəzərən bir qədər sürüşmüş olur.

Şək. 5.7 və 5.9-dan göründüyü kimi diyirlənən yivin diametral ölçülərinin

dəqiqliyi üzrə ən yaxşı nəticələri pəstahın yivaltı səthinin meyllənməsinin minus 0,08

mm-dən minus 0,05 mm qiymətində təmin etmək olar.

Pəstahın diametrinin ən kiçik qiymətlərində yivin orta və xarici diametrlərinin

nisbətən aşağı dəqiqliklərini sıxılan metalın həcminin kifayət qədər olmaması

nəticəsində yivin profilinin tam formalaşmaması ilə izah etmək olar.

62

Pəstahın diametrinin artması ilə (pəstahın diametrinin onun nəzəri qiymətindən

kiçik olması) diyircəklərin yiv qanovlarının konturlarının yavaş-yavaş dolması ilə

izah edilə bilər ki, bu da yivin dəqiqliyinin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Pəstahın

diametrinin sonrakı artmasında diyircəklərin yivlərinin ayaqcıqları ilə pəstahın

yivinin xarici səthinin diyirlənməsi baş verir, bu da metalın axma şəraitini pisləşdirir

və nəticədə diyirlənmə qüvvəsi artır və pəstahdan hissələrin qopması ilə müşayyət

olunan ifrat döyənəkləmə əmələ gəlir.

Yivin ota və xarici diametrlərinin dəqiqliklərinin pəstahın diametrinin böyük

qiymətərində aşağı düşməsini görünür bununla izah etmək olar.

Şək. 5.6. Yivin orta diametri disperisysının S2(d2) onun nominal diametrindən d və P

asıllıq qrafikləri.

𝜗 =30m/dəq;S=0,26 mm/dövr; d=27 mm; P=1,5 mm; Δ=-0,1 mm.

63

Şək. 5.7. Yivin orta diametri disperisysının S2(d2) yivaltı səthi diametrinin

meyillənməsindən Δ asıllıq qrafikləri.

1) d=16 mm; d=27; 3) d=42 mm; 𝜗 =30 m/dəq; S=0,26 mm/dövr; P=1,5 mm.

Şək. 5.8. Yivin xarici diametrinin dispersiyasının S2(d) yivin addımından P və eninə

verişdən S asıllıq qrafikləriş

𝜗 =30 m/dəq; S=0,26 mm/dövr; d=27 mm; P=1,5 mm; Δ=-0,10 mm.

64

Şək. 5.9. Yivin xarici diametrinin dispersiyasının S2(d) pəstahın yivaltı səthi

diametrinin meylənməsindən Δ asıllıq qrafikləriş

𝜗 =30 m/dəq; S=0,26 mm/dövr; d=27 mm; P=1,5 mm.

5.3. Bölmə üzrə nəticələr

1. Yivdiyirləmə prosesinin çoxfaktorlu eksperimentlər əsasında əldə edilmiş

riyazi model yivin orta və xarici diametrlərin dəqiqliyinə prosesin əsas faktorlarının

təsiri dərəcəsini və xarakterini təyin etməyə imkan verir.

2. Təcrübələrin nəticələri göstərir ki, yivin orta diametrinə diyirləmə sürətinin

təsirinin xarakteri eninə verişin qiymətindən asılıdır. Verişin kiçik qiymətlərində

diyirləmə sürətinin artması ilə yivin orta diametrinin dəqiqliyi yüksəlir, amma verişin

böyük qiymətlərində diyirlənmə sürətinin azalması dəqiqliyi nisbətən aşağı salır.

3. Eninə verişin artması yivin orta diametrinin dəqiqliyini yüksəldir. Bu

diyircəyin pəstaha təsiri vaxtının azalması ilə izah edilə bilər.

4. Diyirlənən yivin nominal diametri və onun addımı yivin dəqiqliyinə xeyli təsir

edir. Yivin nominal diametrinin və addımının artması ilə diyirlənən yivin orta

diametrin və xarici diametrlərin dəqiqlikləri aşağı düşür. Bu vahid zamanda plastik

deformasiyanın artması ilə əlaqələndirilə bilər.

65

DİSSERTASİYA ÜZRƏ NƏTİCƏLƏR VƏ TÖVSİYYƏLƏR

1. Tanagensial başlıqlarla yivlərin diyirlənmə prosesi üzrə aparılan işlərin analizi

nəticəsində məlum olmuşdur ki, prosesin kinematikası və diyirlənən xarici yivlərin

dəqiqliyi lazımi səviyyədə öyrənilməmiş, hətta yivin bəzi parametrləri üzrə demək

olar ki, heç bir tədqiqat işləri aparılmamışdır;

2. Prosesin kinaematikasının tədqiq ediləsi ilə diyircəklə pəstahın nisbi

hərəkətinin tənliyi çıxardılmış və bunun əsasında kontakt qövsünün uzunluğu və

pəstahın bir dövr ərzində diyirlənmə dərinliyi təyin edilmişdir;

3. Aparılmış tədqiqatlarla müəyyən olunuşdur ki, yivin keyfiyyətinin

yüksəldilməsinə səbəb olan kontakt qövsünün uzunluğunun azaldılmasının səmərəli

yolu diyircəklərin diametrinin yüksəldilməsindən ibarətdir;

4. Təyin edilmiş kontakt qövsünün uzunluğu və diyirləmə dərinliyi bir qayda

olaraq diyirləmə rejimi elementlərini təyin etməyə imkan verir;

5. Yivin nominal diametrinin və addımının artması ilə yivin orta və xarici

diametrləri dəqiqliyinin aşağı düşməsi vahid zamanda plastik deformasiyanın artması

ilə izah edilə bilər.

6. Aparılmış tədqiqatlar əsasında ştanqlı quyu nasoslarının klapan gövdəsinin

xarici yivinin tangensial diyirlənmə ilə altı şpindelli çubuq avtomatında emalı sxemi

işlənmişdir (əlavəyə bax). Bunu Suraxanı maşınqayırma zavodlarında istehsal edilən

ştanqlı quyu nasoslarının klapan qovşağının yivli detallarının emalında istifadə

olunmasını tövsiyyə etmək olar. (əlavəyə bax)

66

ƏDƏBİYYAT

1. Агаев Н.М., Касимов А.С. Исследование влияния факторов на точность

резьбы накатанной тангенциальной головкой. – Тематический сборник

«Обеспечение качества в механосборочном производстве». Баку, АзТУ,

1989, с 28-33.

2. Анурев В.И. Справочник конструктора машиностроения: В 3-х т. 6-е

изд. Перераб, и доп – М,: Машиностроение 1982.

3. Биргер И.А., ИосиловичГ.Б. Резьбовые соединение машиностроение

1973.

4. Quliyev S.Ə. Yiv birləşmələrinin qarşılıqlı əvəz olunması.Bakı 1995.

5. Грудов А.А., Комаров П.Н. и Хостикоев М. З. Тангенциальные

резьбонакатные галовки типа ТНГС. Журнал «Станки и инструмент»

1976 N7.

6. ГОСТ 9150-81 Резьба метрическая основанные размеры.

7. Гасымов А.С. , Астанова Э.Р. Исследование кинематики процесса

накатывания резбы с тангенциальной подачей. – Механики-

машиностроение, №2, 2013, с.15-17.

8. Длин А.М. Факторный анализ в производстве – М. Статистика, 1975, 32

с.

9. Дейнеко В.Г. Новые способы неперерывного накатывания резьб и

других профилей М.Машгиз 1961-129 с.

10. Кузьменко А.Ф. Совершенствованные технологии накатывания точьных

резьб головками тангенциального типа. Автореферат диссертации на

соискание учен. степени к.т.н. Челябинск 1982-25с.

11. Миропольский Ю.А., Луговой Э.П. Накатывание резьб и профилей М.

Машиностроение 1976-175 с.

12. Никифоров А.Д. Точность и технология изготовления матрических

резьб. –М. Высшая школа 1963. 180 с.

67

13. Петриков В.Г., Шапошникова Н.Г. Некоторые вопросы обеспечения

точности резьбы при накатывании. Вестник машиностроение 1979

N9 303 с.

14. Спиридонов А.А. Планирование экспериментов при исследовании

технологических прицессов. –М.: Машиностроение. 1998-285 с.

15. Хостикоев М.З. Кинематика накатывания резьбы тангенциальными

головками. – Вестник машиностроения. 1977, №4,с 39-41.

16. Хостикоев М.З. Расчет диаметра накатных роликов тангенциальных

головок. –Станки и инструмент, 1978, №12, с 24-26.

17. Qasımov Ə.S. Tangensial yivdiyirləmə başlıqlarla diyirlənən yivin

dəqiqliyinin təcrübi tədqiqi. – Mexanika-maşınqayırma №1, 2008, s.82-84.

18. Шиф И.М. Качество поверхности резьбы накатанной вумя роликами. –

Труды Урал. Полит. Ин-та им. С.М. Кирова. Свердловски,1956,вып. 50 с.

171-193.

19. Плита И.И. Влияние режимов обработки на структуру металла при

накатывании резьбы. – Вестник машиностроения, 1995, №11, с. 63-65.

20. Шнайдерман И.Я. и др. Исследование процесса накатывания резьбы

тангенциальными галовками на автоматах. –Вестник машиностроения,

1976, №4, с. 44-46.

68

ƏLAVƏ

1B265-6K torna avtomatında yivdiyirləmə prosesini tətbiq etməklə dərinlik

nasosu klapan gövdəsinin emalı sxemi