PROQRAMI ( KURKULUMU)
(VI-XI siniflr)
Bak – 2013
yaradlm içi qrupu trfindn hazrlanmdr.
Sdr: Müseyib Müseyibov - BDU-nun corafiya fakultsinin dekan, fiziki
corafiya kafedrasnn mudiri, coörafiya üzr elmlr doktoru, professor, Üzvlr:
Tran smaylova - layihnin koordinatoru, ARTP-nin böyük elmi içisi, Elburus
lizad - AMEA-nn Corafiya nstitutunun öb müdiri, corafiya üzr elmlr
doktoru, professor, Nrmin Seyfullayeva - BDU-nun v 190 -li orta mktbin
müllimi, pedaqoji elmlr üzr flsf doktoru, srafil smaylov - BDU-nun ba
müllimi, Ekologiya v Tbii Srvtlr Nazirliyinin ba mütxssisi, Mrift
Eyyibova - Bak hri 126 -li mktbin müllimi, Ltif Bayramova - Bak
hri 246 -li mktbin müllimi, Qabil Smdov - Bak hri H.liyev adna
liseyin müllimi, Sevil Quliyeva - Bak hri 167 -li mktbin müllimi, fiq
Hümbtova - Bak hri 258 -li mktbin müllimi, Mhbub Babayeva - Bak
hri 239 -li mktbin müllimi, Aygün liyeva - Bak hri 175 -li
mktbin müllimi, Yelena lyeva - BPKA v YH-nun metodisti, ahsnm
sgndrova - Bak hri 3-li mktbin müllimi.
3
msul olanlar:
orta thsilin kurikulumu öbsinin müdiri,
pedaqogika üzr flsf doktoru
tam orta thsilin kurikulumu öbsinin
Tbit-riyaziyyat fnlrinin tlimi
doktoru
v tam orta thsilin kurikulumu öbsinin
Tbit-riyaziyyat fnlrinin tlimi
1.4. Faliyyt xtlri
1.5. Mzmun standartlar
II. Tlim strategiyalar
2.2. Corafiya tliminin tkilind istifad olunan forma v üsullar
2.3. Müllimin tlimin planladrlmasna dair nümunlr
2.4. Corafiya fnninin mzmun standartlarnn rhi
III. agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi
chtlri. Azrbaycan xalqnn ümummilli lideri Heydr liyevin 15 iyun 1999-cu
il tarixli, 168 nömrli srncam il tsdiq edilmi “Azrbaycan Respublikasnn
thsil sahsind slahat Proqram” ölkmizd thsil islahatlarnn hyata
keçirilmsi üçün ilkin tkan oldu. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin
2006-c il tarixli, 233 nömrli qrar il “Azrbaycan Respublikasnda ümumi
thsilin Konsepsiyas (Milli Kurikulumu)” kimi dövlt hmiyytli mühüm snd
qbul edildi. Bu snd sasn fnlr üzr thsil proqramlarnn (kurikulumlarn)
hazrlanmasna balanld v bu i müvffqiyytl davam etdirilmkddr.
“Thsil haqqnda” Azrbaycan Respublikasnn Qanununun qüvvy
minmsi il laqdar olaraq Milli Kurikulum sndin lav v dyiikliklr
edilmkl “Ümumi thsil pillsinin dövlt standart v proqramlar
(kurikulumlar)” qbul edildi.Bütün fnlr kimi, Corafiyadan da hazrlanm yeni
thsil proqram (kurikulumu) bit daha nzrdn kecirildi.
Corafiya fnni üzr thsil proqramnn (kurikulumun) xarakterik chti
ondan ibartdir ki, tlim prosesind agirdlrin yaddann tkc yeni elmi
biliklrl znginldirilmsin deyil, hm d tfkkürünün, xsi keyfiyyt v
qabiliyytlrinin inkiaf etdirilmsin, hyat üçün zruri olan bacarqlarn
qazanlmasna imkan yaranr, agirdyönümlülüy, nticyönümlülüy,
xsiyytyönümlülüy, tlbyönümlülüy istinad olunur.
agirdlrin meyil, maraq v qabiliyytlrin saslanan, onlarn potensial
imkanlarn nzr alan, fnnin xarakterik xüsusiyytlrini, mqsd v vziflrini,
fnnin mzmununu, tlim strategiyalarn v agird nailiyytlrinin
qiymtlndirilmsini özünd ks etdirn konseptual bir snddir.
Corafiya fnni üzr thsil proqramnn (kurikulumun) n mühüm xarakterik
chti onun nticyönümlü olmasdr. Bu sndin hazrlanmas zaman, bir qayda
olaraq, bütün tlim prosesind ld edilmsi nzrd tutulan nticlr vvlcdn
müyynldirilir v mzmuna gtirilir. Bu nticlr hm mzmunu ifad edir,
hm d qiymtlndirm standartlarnn hazrlanmasna rait yaradr. Nticlrin
vvlcdn müyyn olunmas onlar ld etmy yönlmi faliyytlrin
inkiafn izlmk v istiqamtlndirmk üçün imkan yaradr.
Corafiya fnni üzr thsil proqramndak (kurikulumdak) tlim nticlri
trafda ba vern tbii hadis v proseslrin yaranma sbblrinin, inkiaf
xüsusiyytlrinin, onlarn razi üzr paylanma qanunauyunluqlarnn, Yer kürsi
halisinin v ölklrin sosial-iqtisadi inkiafna v qlobal problemlr dair bilik v
bacarqlarn mnimsnilmsin yönlmidir.
mürkkb strukturu, mzmunu v hat etdiyi sahlrin miqyas il seçilir.
agirdlrin dünyada ba vern tbii, ictimai-siyasi proses v hadislri drk
etmsin, tbit-cmiyyt laqlrini, insanlarn müxtlif xarakterli faliyytlrini,
corafi mühitin mskunlama v tsrrüfat faliyyti üçün lverililik sviyysini
qiymtlndirmsin v mntiqi mülahizlr irli sürmsin imkan verir.
Corafiya fnni üzr thsil proqram (kurikulumu) hazrlanarkn fnnin
spesifik xüsusiyytlri sas götürülmüdür. Nzr alnmdr ki, bu fnnin
6
vasitsil agirdlrd Yer planetinin Gün sistemind mövqeyi v onun fiziki-
corafi nticlrin, corafi tbqd razi dyimlrinin sas
qanunauyunluqlar v bununla laqdar Yer sthi tbitinin qlobal, müasir,
ekoloji sistemlrinin yaranmas xüsusiyytlrin, tbitd ba vern tbii hadis v
proseslrin meydana glm sbblrinin inkiaf mexanizmin, onlarn razi üzr
paylanma qanunauyunluqlarna, cmiyytin sosial-iqtisadi inkiafn tmin etmk
üçün tbii ehtiyatlardan smrli istifadnin v traf mühitin mühafizsinin
mümkün yollarna dair bilik v bacarqlar formaladrlr. Corafiya fnni
kurikulumu sasnda insann mkanda faliyytinin tkili, ona tsir edn tbii,
sosial-iqtisadi v siyasi amillrin thlili v razid formalaan müxtlif miqyasl
sosial-iqtisadi sistemlrin frqlndirici chtlri müqayis olunur. Bunun sasnda
agird dünyada cryan edn qlobal tbii v sosial-iqtisadi proseslrin insan
faliyytin n drcd tsir etmsini kompleks kild thlil edrk
proqnozladrr.
Corafiya fnni üzr thsil proqram iqtisadi v fiziki corafiyan kompleks
kild öyrnmy imkan verir v agirdlrd mlumatlar thlil etmk, statistik
iqtisadi göstricilri müqayis etmk, müvafiq nticlr çxarmaq, texniki-iqtisadi
hesablamalar aparmaq, diaqramlar v qrafiklr qurmaq, xrit oxumaq
bacarqlarnn formaladrlmasn, traf mühit hssas v qayke münasibtin,
hissi-emosional keyfiyytlrin yaranmasn tmin edir.
Corafiya fnni kurikulumunda tbit-cmiyyt laqlrin dair biliklr
sasnda agirdlrd mntiqi v yaradc tfkkürün inkiaf etdirilmsi nzrd
tutulur. Onlarda tdqiqatçlq bacar, fikirlrini ümumildirrk tqdimatlar
etmk, proqnoz v referatlar hazrlamaq, tbitd v cmiyytd ba vern hadis
v proseslri thlil edib qiymtlndirmk bacarqlarnn formaladrlmas mühüm
istiqamtlr kimi diqqt mrkzind saxlanlr.
Fnn aid nticlr 3 mzmun xtti üzr müyyn edilir: corafi mkan,
tbit, cmiyyt. Müyyn olunmu mzmun xtlrinin kömyi il agirdlrin
üurunda hat olunduqlar tbitin vahid, bütöv v bölünmz obraz yaradlr.
agird vvlc yaad Yer kürsini bir planet kimi öyrnir, onun Gün v öz
oxu trafnda hrktinin corafi nticlrini aradrr. Sonra Yer kürsinin
quruluu, relyefi, corafi tbqsi, tbiti, iqtisadiyyat, halisi, srhdlri haqqnda
müyyn biliklr alr v bu biliklri kontur xrit, atlas, qlobus v digr mzmunlu
xritlr üzrind ttbiq edir, diaqramlar qurur, statistik göstricilrdn istifad
edir, cdvllr çkir.
imkan yaranr.
tbqnin ml glmsi v faliyyt mexanizmini, tbqd mövcud olan inkiaf
qanunauyunluqlarn drk etmsin, Yer kürsind tbii komplekslrin ml
glmsini, tbitd ba vern corafi hadislrin v tbii proseslrin baverm
sbblrini izah etmsin imkan verir. Gün sistemind Yer planetinin mövqeyini
v bununla bal hadislri müahid etmy rait yaradr. Bu fnn Yerin tbii
imkanlarnn iqtisadiyyatn inkiafna tsirinin, onlardan smrli istifad
7
yollarnn, tsrrüfatn inkiaf nticsind tbii komplekslrdki qlobal ekoloji
problemlrin nticlrinin öyrnilmsind hmiyytli rol oynayr.
Corafiya fnninin ümumthsil mktblrind tdris olunmasnn balca
mqsdi agirdlrd Azrbaycann tbii raiti, tbii ehtiyatlar, halisi v
demoqrafik vziyyti, dünya ölklri il müqayisd Azrbaycann iqtisadi v
sosial-corafi xüsusiyytlri, qloballama prosesind itirak bard tsvvürlr
yaratmaqla, dünyann sbb-ntic laqlri zminind kompleks kild
qavranlmas, traf mühitin antropogen dyiilmsinin briyytin inkiafna tsiri
il bal biliklr, ekoloji problemlr hssas münasibt, vtndalq mövqeyi
formaladrmaqdan, onlarn idrak qabiliyytini, iqtisadi tfkkürünü v ekoloji
mdniyytini inkiaf etdirmkdn ibartdir.
ümumi orta thsil sviyyd corafi tbqnin hmiyytini v onun
mühafizsinin hyat üçün vacibliyini, tbii mühiti tkil edn komponentlrin sas
xüsusiyytlrini, tbitdki corafi hadislrin baverm sbblrini v yerlm
qanunauyunluqlarn bilmsi, xrit v plan üzr thlillr aparmas, xritdn,
corafi mlumatlardan, statistikadan istifad etmkl alnm nticlr dair
diaqramlar, cdvllr qurmas;
istiqamtlri drinldirilmkl corafi tbqnin trkib hisslrinin inkiaf
qanunauyunluqlarn, insan v tbitin qarlql laqsini, tbii komplekslri
müqayisli thlil etmsi, onlarda ba vern dyiikliklrin sbblrini nümunlr
sasnda rh edrk glck üçün proqnozlar vermsi, traf mühitd ba vern
dyiikliklri müahid etmk üçün tcrüblr qoymas, snaqlar keçirmsi, onlarn
nticlrini ümumildirib tqdim etmsi, geosiyasi dyiikliklri thlil etmsi, bu
dyiikliklrin Azrbaycana tsiri bard mülahizlr irli sürmsi, dünya
ölklrinin tbiti, tbii ehtiyatlar, halisi, iqtisadi inkiaf meyillri haqqnda lav
mlumatlar toplamas v sistemldirmsi tmin olunur.
I. Corafiya tliminin mzmunu
1.1. Ümumi tlim nticlri
corafi hadislrin baverm sbblrini v yerlm
qanunauyunluqlarn izah edir, onlarn sasnda müqayislr aparr,
nticlri ümumildirir, yazl v ifahi tqdim edir;
corafi tbqnin hmiyytini v onun mühafizsinin hyat üçün
vacibliyini müvafiq dlillr sasnda rh edir;
müxtlif rait v vziyytlrd traf mühitin öyrnilmsind corafi
cihazlardan istifad edir;
müyyn razinin kartoqrafik tsvirini verir, xrit v plan üzr thlillr
aparr, xritdn, corafi mlumatlardan, statistikadan istifad edrk
müvafiq hesablamalar aparr v nticlr dair diaqramlar, cdvllr
qurur;
iqtisadi inkiaf meyillri haqqnda lav mlumatlar toplayr,
sistemldirir, onlarn sasnda tqdimatlar edir.
Tam orta thsil sviyysi (X-XI siniflr) üzr agird:
corafi tbqnin trkib hisslrinin inkiaf qanunauyunluqlarn,
onlarn qarlql laqsini, traf mühit tsirinin nticlrini izah edir,
tbii komplekslrin müqayisli thlilini aparr, onlarda ba vern
dyiikliklrin sbblrini nümunlr sasnda rh edir;
traf mühitin dyiilmsi prosesini müahid etmk üçün tcrüblr
aparr, snaqlar keçirir, onlarn nticlrini ümumildirib tqdim edir;
müvafiq nzri biliklr sasnda iqtisadi smrliliyin tmin olunmas il
bal frdi qaydada, habel qrup daxilind kiçik layihlr hazrlayr,
hesablamalar aparr, nticlrin ttbiqi üzr mülahizlr irli sürür;
müxtlif mzmunlu plan v xritlr hazrlayr, ayr-ayr sahlr üzr
corafi hesablamalar aparr v müvafiq diaqramlar, sxem v cdvllr
trtib edir;
dyiikliklrin ölkmiz tsiri bard mülahizlr irli sürür;
öz biliyini v mlumat dairsini genilndirmk üçün lav materiallar
toplayr, onlar sistemldirib yazl v ifahi tqdim edir.
1.2. Mzmun xtlri
Corafi mkan
regional v lokal miqyasda mkan anlayn formaladrr. Gün sistemind Yer
planetinin tutduu vziyytin v bununla bal ba vern hadislrin thlilini
aparmaa imkan yaradr. Yer kürsind corafi obyektlrin yerlmsin dair
hatli v dqiq mlumat almaa, ayr-ayr razilri tsvir etmk qabiliyytin
yiylnmy kömk edir. Corafi mkana dair qazanlan biliklr mhld chtlri
tyin etmk, istniln mntqy qdr olan msaflri ölçmk, onlar kartoqrafik
tsvirlr vasitsil tqdim etmk, tlb olunan razilrin sth quruluunu, corafi
9
xüsusiyytlrini müqayisli thlil etmk, hr hans raziy dair lav mlumat
toplamaq bacarn formaladraraq, agirdlrd idrak faliyytinin inkiafna,
nzri biliklri praktik olaraq ttbiq etmk vrdiinin yaranmasna sbb olur.
Tbit
Orta mktblrd “Tbit” mzmun xtti agirdlrd Yer kürsini vahid tbii
sistem kimi qavramaa, tbii hadislrin inkiaf qanunauyunluunu drk etmy
imkan yaradr, onlar tbii proseslrin sbblrini thlil edir, nticlrini
aydnladrr, glck inkiafnn proqnozunu verirlr. Yer tbqlrin aid biliklr
agirdlrd ekstremal, tbii dadc hadislr zaman davran qaydalarna
yiylnmy kömk edir. Tbii komplekslrin yaranmas mexanizminin drk
edilmsin, müxtlif corafi amillrdn asl olaraq ayr-ayr materik v okeanlarn
daxilind corafi paylanma qanunauyunluunun izah olunmasna rait yaradr.
agirdlr Yer kürsini tkil edn iri tbii komplekslrin (materik v okeanlarn)
özünmxsus corafi xüsusiyytlrini mnimsmkl müasir qloballama
raitind grginln ekoloji problemlrin sbb v nticlrini rh edir, onlarn
hlli yollarna dair tkliflr verir, respublikada, elc d onu hat edn traf
mühitd yaranm ekoloji vziyyti qiymtlndirirlr.
Cmiyyt
halisinin irqi, milli, dini, etnik trkibinin müxtlifliyini drk etmy, digr
xalqlarn hyat trzi v maraq dairsi il tan olmaa imkan yaradr. Bu biliklr
onlarda xalqlarn adt-nnlrin, özünmxsus xüsusiyytlrin tolerant yanama
hissini yaradr v onun sasnda milli üuru formaladrr.
agirdlr halinin tbii amillrl yerlmsi v sosial-iqtisadi faliyyti
arasndak qanunauyunluqlar baa dümy, tbii v sosial amillrin
iqtisadiyyatn inkiafnda rolunu thlil etmy, elmi nailiyytlrin ttbiqi
nticsind insann tbitdn asllnn azalma dinamikasn drk etmy imkan
yaradr.
hyat sviyysin tsirini baa düür, iqtisadi inkiafn yaratd ekoloji
problemlrin baverm sbblrini müyyn edrk, tbii tarazln
saxlanlmasnda qlobal layihlrin ttbiqini, hr bir frdin itiraknn vacibliyini,
dünyada münaqi zonalarnn yaranma sbblrini v onlarn hllind beynlxalq
tkilatlarn rolunu qiymtlndirir.
1.3.Mzmun xtlri üzr tlim nticlri
Ümumi orta thsil sviyysind mzmun xtlri üzr tlim nticlri
1. Corafi mkan
saslandrr v hyatn inkiafndak rolunu izah edir;
yaad razid müahidlr, hesablamalar apararaq nticlrini müqayis
edir, mhlin kartoqrafik tsvirini verir, ondan istifad bacarqlarn nümayi
etdirir;
mövqeyini müyyn edir.
hadis v proseslrin sbblrini thlil edir, insanlarn hyat v faliyytin
tsirini izah edir;
onlardan istifad imkanlarn thlil edir;
tbii hadis v proseslrin müahidsi üçün müvafiq cihaz v altlrdn
istifad edir, nticlrini tqdim edir.
3. Cmiyyt
paylanmasnn sbblrini izah edir;
dünyada tbii v sosial amillr il iqtisadiyyatn inkiaf arasndak laqni
izah edir, mk ehtiyatlarndan v tbitdn istifady dair mülahizlr
söylyir;
qorunmasn dyrlndirir.
1. Corafi mkan
hadislrin nticlrini riyazi üsullarla saslandrr;
corafi elementlr sasnda kartoqrafik tsvirlri thlil edir, tbit v
tsrrüfatn yerlmsi qanunauyunluqlarna v anomaliyalarna dair
referatlar hazrlayr;
rait v ehtiyatlarn qiymtlndirir, ona müvafiq olaraq iqtisadiyyat
sahlrinin yerldirilm imkanlarna dair tkliflrini verir, bunlar yazl v
ya ifahi tqdim edir.
thlil edir, proqnozlar verir;
tbii corafi rait v ehtiyatlarn yerlm qanunauyunluunu izah edir v
insanlarn tbitdn istifadsind ekoloji tarazln saxlanlmasnn yollarn
qiymtlndirir;
sciyylndirir, nticlrini tqdim edir.
laqsini thlil edir v dyim dinamikasn proqnozladrr;
iqtisadiyyatn inkiafnn v siyasi-iqtisadi münasibtlrin insanlarn hyat
sviyysin tsiri il bal tdqiqatlar aparr, nticlrini tqdim edir;
traf mühitin dyimsind antropogen tsirin rolunu qiymtlndirir,
cmiyytin dayanql sosial-iqtisadi inkiafn tmin etmk üçün proqnozlar
verir.
agird praktik imkan yaradr. Fnnin mzmun standartlar bu faliyyt xtlri il
laqlilik sasnda ttbiq olunur.
Corafiya fnninin tdrisind 8 faliyyt xtti sas götürülür:
Problemin hlli - dünyann siyasi xritsind mövcud olan “qaynar
nöqtlri”, onlarn yaranma sbblrini v hlli yollarn thlil edir, dünyada v
respublikada antropogen landaftlarn yayld razilrd yaranan ekoloji
problemlrin hlli yollarna dair layihlr hazrlayr, dünyada v respublikada
miqrasiya problemlrini hllin dair apardqlar aradrmalarn nticlrini tqdim
edir.
realln saslandrr.
respublikasnn mövqeyini müyynldirir, ölklrl mkdalga dair mlumatlar
toplayr, onlarn hmiyytini izah edir, yaad razid ekoloji tarazl pozan
mnblri müyyn edir, qruplarda ilyrk ekoloji monitorinq keçirir, hr hans
müssisnin faliyytin dair özünün srbst toplad mlumat tqdim edir.
12
verir, statistik mlumatlar sasnda ölklrin tbii ehtiyatlarla tminatn hesablayr
v müqayis edir, dünya halisini müxtlif xüsusiyytlrin gör (din, dil, irq)
thlil edir.
onun iri yaay mntqlrdn olan msafsini hesablayr, litosfer tavalar
anlayn, onlarn üfüqi yer dyimsini v bunun corafi nticlrini thlil edib
sxematik tsvir edir, problemlrin hll edilmsi üçün birg faliyyt proqram
hazrlayr, onu hökümt v ya qeyri-hökümt tkilatlarnn ii il laqlndirir,
layihni nümayi etdirir.
yerlmsinin müxtlif sahlr tsirini proqnozladrr, damlglm
mrhllrind materiklrin relyefindki dyiikliklrin ardclln izah edir,
materiklrin relyefinin glck tsvirin dair proqnozlar verir, respublikann
iqtisadiyyatnn inkiaf perspektivlrin dair proqnozlar verir.
Sistemldirm v tsnifetm- dünyann müasir siyasi xritsindki
dövltlri müxtlif xüsusiyytlrin gör qrupladrr, materiklrd yerln dalar
v düznliklri mnyin v yana gör qrupladrr, müxtlif mnblrdn
istifad edrk n mühüm xammal v mhsulu idxal–ixrac edn ölklri
qrupladrr
Tqdimetm - Ölkmizin elm müssislrind aparln ttqiqatlarn
hmiyytin v hat dairsin dair toplad mlumat tqdim edir, materik v
okeanlarnn ekoloji vziyytini thlil edir, ekoloji problemlrin hllin dair
tqdimatlar hazrlayr, informasiya mnblri sasnda regionlarn iqtisadi-sosial
inkiafna dair toplad mlumatlar tqdim edir.
1.5. Mzmun standartlar
corafi kflr nticsind xritd v cmiyytd ba vern dyiikliklri izah
edir;
mhld chtlrin tyin edilmsind alt v cihazlardan istifad edir v
razinin plann trtib edir;
corafi tbqd ba vern hadislri v onlarn cmiyytd yaratd
problemlri tsvir edir;
xalqlar haqqnda mlumat toplayr;
rh edir.
1. Corafi mkan
1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid
bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.1.1. Qdim insanlarn Yer haqqnda tsvvürlrini rh edir.
1.2. Yerin Gün sistemind mövqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar
nümayi etdirir.
1.2.1. Kainatdak sma cisimlrinin hrktini frqlndirir.
1.2.2. Yerin öz oxu v Gün trafnda hrktini tsvir edir v onun corafi
nticlrini tqdim edir.
1.3.1. Kartoqrafik tsvirlrd istifad olunan elementlri rh edir.
1.3.2. Yaad razinin plann trtib edir.
2. Tbit
2.1. Corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ekocorafi nticlrini
mnimsdiyini nümayi etdirir.
2.1.1. Yerin daxili quruluunu, relyefini v orada ba vern hadis v proseslri
tsvir edir.
2.1.3. Yerin hava qatn rh edir.
2.1.4. Hava üzrind müahidlr aparr, nticlrini tqdim edir.
2.1.5. Yer sthind suyun paylanmasn rh edir.
2.1.6. Tbitd su dövrannn sxemini trtib edir.
2.1.7. Canl almin müxtlifliyinin sbblrini rh edir.
2.1.8. Ekskursiyalarda toplad kolleksiyan tqdim edir.
3. Cmiyyt
etdirir.
3.1.2. Kontur xritd ilk yaay mntqlrini qeyd edir.
3.2. Cmiyytl iqtisadiyyatn qarlql laqsin aid bilik v bacarqlar nümayi
etdirir.
3.2.2. Kontur xritd Azrbaycanla hmsrhd ölklri qeyd edir.
14
3.2.4. Mnimsm iqtisadiyyatndan istehsal iqtisadiyyatna keçidi sxematik tsvir
edir.
VII sinif
dünyada ba vern yeni kflr dair mlumatlar toplayr, onun corafiya
elminin inkiafndak rolunu thlil edir;
kartoqrafik tsvirlr üzrind müxtlif hesablama ilri aparr,
mlumatlar toplayr, onlar praktik ttbiq edir;
sma cisimlrinin qarlql tsirini v corafi nticlrini laqlndirir;
corafi tbqd ba vern hadis v proseslri laqlndirir;
dünya halisinin paylanmasn v ölklri müxtlifliyin gör
qrupladrr;
Mzmun xtlri üzr sas v alt-standartlar
1. Corafi mkan
1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid
bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.1.1. Kf v tdqiqatlar nticsind xritd ba vern dyiikliklri müqayis
edir.
1.2. Yerin Gün sistemind mövqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar
nümayi etdirir.
laqlndirir.
1.3. Kartoqrafik tsvirlr üzrind bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.3.1. Kartoqrafik elementlri frqlndirir.
2. Tbit
2.1. Corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ekocorafi nticlrini
mnimsdiyini nümayi etdirir.
2.1.2. Fiziki xritlri thlil edir.
2.1.3. Atmosferd ba vern hadis v proseslrin materik v okeanlara tsirini
rh edir.
15
2.1.5. Dünya okean v quru sularnn fiziki-corafi xüsusiyytlrini rh edir.
2.1.6. Kontur xritd dünya okeannn hisslrini qeyd edir.
2.1.7. Biosferin daxili komponentlrinin qarlql laqsini izah edir.
2.1.8. Torpaq tiplrini kontur xritd qeyd edir.
3. Cmiyyt
etdirir.
3.1.2. Kontur xritd halinin sx mskunlad razilri qeyd edir.
3.2. Cmiyytl iqtisadiyyatn qarlql laqsin aid bilik v bacarqlar nümayi
etdirir.
3.2.2. Xrit üzrind ölklri tipoloji xüsusiyytlrin gör qrupladrr.
3.2.3. Dünya tsrrüfatnn quruluuna tsir edn tbii v iqtisadi amillri rh edir.
3.2.4. Dünya tsrrüfatnn müasir modelinin sxemini trtib edir.
3.2.5. Tbitdn istifad zaman ekoloji grginlik zonalarnn nomenklaturasn
(siyahsn) trtib edir.
kartoqrafik tsvirlri müqayis edrk müyyn razilrin tsvirini verir;
Yerin sutkalq v illik hrkti il Yerd hyatn mövcudluunu
laqlndirir;
problemlrin insan hyatna tsirini izah edir.
Mzmun xtlri üzr sas v alt-standartlar
1. Corafi mkan
1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid
bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.1.1. Yeni elm sahlrinin yaranmasn izah edir.
1.2. Yerin Gün sistemind mövqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar
nümayi etdirir.
izah edir.
1.3.1. Kartoqrafik tsvirlrin müxtlifliyini, hmiyytini izah edir.
16
2. Tbit
2.1. Corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ekocorafi nticlrini
mnimsdiyini nümayi etdirir.
laqlndirir.
2.1.3. qlimmlgtirn amillri v dünyann iqlimind ba vern dyiikliklri
izah edir.
2.1.5. Dünya okeannda ba vern fiziki-kimyvi v dinamik proseslri thlil edir.
2.1.6. Okean sularnn xüsusiyytlri il bal hesablamalar aparr.
2.1.7. Biosferin digr tbqlr il laqsini rh edir.
2.1.8. Tbii zonalar xritsini oxuyur.
3. Cmiyyt
etdirir.
3.1.2. halinin tbii artmna gör hesablamalar aparr.
3.2. Cmiyytl iqtisadiyyatn qarlql laqsin aid bilik v bacarqlar nümayi
etdirir.
3.2.2. Xrit üzrind ölklri inkiaf sviyysin gör qrupladrr.
3.2.3. Tsrrüfatn inkiafnda tbii ehtiyatlarn rolunu qiymtlndirir.
3.2.4. Tbii ehtiyatlarn tsnifat sxemini qurur.
3.2.5. Ekoloji problemlrin insan hyatna tsirini izah edir.
IX sinif
kartoqrafik tsvirlrin cmiyytin inkiafnda hmiyytini izah edir;
il rzind Günin düm bucann dyimsini hesablayr;
corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ölklrin iqtisadi hyatna
tsirini izah edir;
tsrrüfat sahlrinin yaratd ekoloji dyiknliyi müyyn edir.
Mzmun xtlri üzr sas v alt-standartlar
1. Corafi mkan
1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid
bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.1.1. Sivilizasiyalar corafi baxmdan thlil edir.
1.2. Yerin Gün sistemind mövqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar
nümayi etdirir.
1.2.2. Vaxt v fsil dyiknliyin aid hesablamalar aparr.
1.3. Kartoqrafik tsvirlr üzrind bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.3.1. Kartoqrafik tsvirlrin cmiyytin inkiafnda hmiyytini izah edir.
1.3.2. Kartoqrafik elementlr sasnda topoqrafik xritlri oxuyur.
2. Tbit
2.1. Corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ekocorafi nticlrini
mnimsdiyini nümayi etdirir.
2.1.1. Yer qabnda ba vern hadis v proseslrin iqtisadi hyata tsirini
dyrlndirir.
2.1.3. Atmosferd ba vern hadis v proseslrin iqtisadi hyata tsirini thlil edir.
2.1.4. qlim xritlrini oxuyur, nticlrini tqdim edir.
2.1.5. Hidrosferin iqtisadi hyata tsirini izah edir.
2.1.6. Kontur xritd hidroehtiyatlarn yerlmsini qeyd edir.
2.1.7. qtisadiyyatn inkiafnda bioehtiyatlarn v alternativ enerji ehtiyatlarnn
rolunu qiymtlndirir.
edir
etdirir.
laqlndirir.
3.2. Cmiyytl iqtisadiyyatn qarlql laqsin aid bilik v bacarqlar nümayi
etdirir.
3.2.3. Tsrrüfat sahlrinin sciyysini verir.
3.2.4. Tsrrüfat sahlrinin yerlmsinin laq prinsiplrinin sxemlrini qurur.
3.2.5. traf mühitd yaranm ekoloji vziyyti qiymtlndirir.
X sinif
müyynldirir;
xrit üzrind hesablamalardan istifad ed bildiyini nümayi etdirir;
corafi tbqnin inkiaf mrhllrini izah edir;
müasir dövrd dünya halisini müxtlif xüsusiyytlrin gör thlil edir,
siyasi v iqtisadi inteqrasiyalarn dünyann idar edilmsindki rolunu
saslandrr;
1. Corafi mkan
1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid
bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.1.1. Corafi hadis v proseslrin öyrnilmsind tbit elmlrinin qarlql
laqsini saslandrr.
1.2. Yerin Gün sistemind mövqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar
nümayi etdirir.
1.2.1. Yerin v digr sma cisimlrinin ml glmsin dair mlumatlar tqdim
edir.
1.3.1. Kartoqrafik proyeksiyalar zaman yaranan thriflri saslandrr.
1.3.2. Kartoqrafik tsvirlr zaman yaranan thriflr aid hesablamalar aparr.
2. Tbit
2.1. Corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ekocorafi nticlrini
mnimsdiyini nümayi etdirir.
2.1.2. Geoxronoloji cdvli oxuyur.
2.1.4. qlim göstricilrin sasn hesablamalar aparr.
2.1.5. Quru sularnn xüsusiyytlrin dair layihlr hazrlayr, tqdim edir.
2.1.6. Quru sularnn xüsusiyytlrin dair hesablamalar aparr.
2.1.7. Corafi tbqnin qanunauyunluqlarn izah edir.
2.1.8. Corafi tbqnin sxemini qurur.
3. Cmiyyt
etdirir.
3.1.2. halinin sxln hesablayr, nticlrini tqdim edir.
3.2. Cmiyytl iqtisadiyyatn qarlql laqsin aid bilik v bacarqlar nümayi
etdirir.
3.2.2. Siyasi münaqilrin xritd yaratd dyiikliklri qeyd edir.
3.2.3. ET-nin tsrrüfatlarn razi v sahvi strukturuna tsirini qiymtlndirir.
3.2.4. ET-nin tsrrüfat sahlrin tsiri sxemini qurur.
3.2.5. Qlobal ekoloji problemlrin yaranmasnda antropogen tsirin rolunu
qiymtlndirir.
xritlrdn istifad edrk tbit v tsrrüfatn yerlm
qanunauyunluqlarn thlil edir;
tsirini laqlndirir;
qiymtlndirir;
tbit v insann qarlql laqsindn yaranan problemlri izah edir v
proqnozlar verir.
1. Corafi mkan
1.1. Corafi kflr nticsind cmiyytd v xritd ba vern dyiikliklr aid
bilik v bacarqlar nümayi etdirir.
1.1.1. Corafi hadis v proseslrin cmiyytin hyatna tsiri il bal tdqiqatlar
aparr v nticlrini tqdim edir.
1.2. Yerin Gün sistemind mövqeyi v hrktlrin dair bilik v bacarqlar
nümayi etdirir.
saslandrr.
qiymtlndirir.
1.3.1.Xritlrd tsrrüfatn yerlmsi qanunauyunluqlar v anomaliyalarna
dair mruz v referatlar hazrlayr.
1.3.2. Kartoqrafik tsvirlr sasnda hr hans razinin fiziki-iqtisadi tsvirini verir.
20
2.1. Corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ekocorafi nticlrini
mnimsdiyini nümayi etdirir.
iqtisadiyyatnda rolunu izah edir.
2.1.3. Atmosfer hadislrinin yaratd ekoloji problemlr dair mlumat v
tqdimatlar hazrlayr.
2.1.4. qlim xritsin sasn hr hans razinin iqlim raitini thlil edir.
2.1.5. Hidrosferdki tbii srvtlri iqtisadi v ekocorafi chtdn qiymtlndirir.
2.1.6. Hidrosferin ekoloji chtdn grgin razilrini kontur xritd qeyd edir.
2.1.7. Bioloji ehtiyatlardan istifady dair proqnozlar verir.
2.1.8. Bioloji ehtiyatlara dair hesablamalar aparr.
3. Cmiyyt
etdirir.
3.1.2. halinin trkibin aid sxemlr, diaqramlar hazrlayr.
3.2. Cmiyytl iqtisadiyyatn qarlql laqsin aid bilik v bacarqlar nümayi
etdirir.
3.2.2. Xrit üzrind inteqrasiyaya aid olan ölklri qrupladrr.
3.2.3. Beynlxalq iqtisadi münasibtlrin ölklrin inkiafndak roluna dair
tqdimatlar edir.
3.2.5. Cmiyytin sosial-iqtisadi inkiafnda ekoloji tarazln qorunmasn
proqnozladrr.
Thsilin mzmununa xüsusi konstruksiya vern fnlraras v fndaxili
laqlr Thsil Sektorunun inkiaf layihsi çrçivsind inteqrativ kurrikulumun
mahiyytini tkil edir.
bir fnnin tdrisind müvffqiyyt ld etmk mümkün deyil. agirdlr
dayanaql v kompleks kild biliklr vermk, onlarn dünyagörüünü
genilndirmk, agird tfkkürünün inkiafnda tdiqatçla meyl yaratmaq,
qazanlan nzri biliklri praktik olaraq hyata ttbiq etmk v s. bacarqlarn
formaladrlmasnda interaktiv kurikulumun hmiyyti vzedilmzdir.
21
Cmiyytd v tbitd daima inteqrasiya mövcud olmudur. Msln, hr
hans pe sahibi müyyn iin hyata keçirilmsind müxtlif bacarqlardan
istifad edir v ya görcyi iin digr msllr tsirini müyyn ed bilir.
Tbit v cmiyytin birg drk edilmsind aparc rola malik olan
corafiya fnni agirdlrd tbit hadislrinin qarlql v cmiyytd ba vern
hadislrin tarixi realla malik olmasna dair dünyagörüünü formaladrr.
Corafiya fnninin mahiyyt etibar il mkan mvhumunda drk edilmsi bu
fnnin tdrisind inteqrasiyann ttbiq edilmsin olan zrurtin daha yüksk
olmasna sas verir. Corafiya fnninin tdrisind yalnz tbit fnlri deyil, elc
d ictimai v texniki fnlrin ttbiq edilmsi inteqrativlik baxmndan corafiyann
rolunu yüksldir, onu mrkzi mövqey gtirir, fnnin didaktik hmiyytini
artrr, müxtlif tlim metodlarnn ttbiqin imkan verir v elc d digr fnn
sahlri il birg kombinasiyalar yaratma tlb edir.
nteqrativ tlimd corafiya fnni agirdlrd:
srbst düünmy
qruplarda ilmy
xüsusiyytlrin imkan yaradr.
il dyiir.
mnimsmlidir.
agirdlr hr hans mövzuya dair biliklrin sistemli kild artan srasn
müahid etmk;
Dünya ölklrinin ksriyyti üçün qbul edilmi tdris fnlrinin mzmunu
bel bir nticy glmy imkan verir ki tdris olunan fnlr maksimum kild
laqlndirilmli, tlim prosesi tcrüb v inteqrativ sasa malik olmaldr.
Müasir dünya tcrübsind inteqrasiyann fndaxili v fnlraras modellri
mövcuddur. Xüsusil qrb ölklrind bu modellrdn fnlrin mzmununun
agirdlr çatdrlmas, öyrnm prosesin maraq yaradlmas, agird
dünyagörüünün inkiaf etdirilmsi v onlarn drsd daha fal olmas mqsdi il
istifad olunur.
malikdir.Bu inteqrasiya modeli fnni tdris edn müllimd bilik v bacar
laqli v elc d ayrlqda gör bilmk qabilliytini tlb edir. Tdris olunan
mövzuda fnnin mzmun xttin uyun olaraq tlb olunan bilik v bacarqlar
diqqt mrkzind saxlanlr.
tamamlayan tlim nticlri fnn daxilind inteqrasiyann möhkmlnmsin sbb
olur.
Fndaxili (çox vaxt aquli inteqrasiya adlandrlr) inteqrasiya tlimin sas
v orta thsil pillsi üçün nzrd tutulan mzmun xtlrini hat edir. Mzmun
xtlrinin inteqrasiyas sasnda tqdim olunan ümumildirilmi bilik v
bacarqlar hr bir thsil sviyysi üçün gözlniln ümumi tlim nticlrinin
trkib hisssidir.
uyun fnlrl laqli tlimini nzrd tutur. Bu baxmdan corafiya tliminin
geni imkanlar vardr. Xüsusi il onun tarix, biologiya, riyaziyyat v sair fnlrl
inteqrativ öyrdilmsi xüsusi il hmiyyt dayr.
Biliklrin inteqrasiyas agirdlrin canl v cansz tbit hadislri hmçinin
tbit v cmiyyt hadislrinin ümumi laqlrini drk etmy xidmt edir, elc
d öyrndiklri problemlri bir yerd nzrdn keçirrkn smrli konsepsiyalarn
formalamasna v onlarn tqimatna diqqt yetirir. Bu baxmdan corafiya fnni
üzr biliklrin inteqrasiyas agird marann formalamas v tlim keyfiyytinin
yüksldilmsi baxmndan hmiyytli hesab edilir.
Corafiya fnni üzr fnlraras interqasiya üfuqi v aquli olur. Üfüqi
fnlraras inteqrasiya dedikd corafiyann tlimi prosesind onunla paralel tdris
olunan uyun fnlr üzr anlaylara, bacarqlara istinad etmk nzrd tutulur.
aqulu fnlr aras inteqrasiya is corafiyann ona uyun fnlr üzr vvlcdn
öyrdilmi bilik v bacarqlar hat edir.
Müllimin paralel (qonu) fnlrin mzmunundan xbrsiz olmas,
mövzunun tdrisind istifad edcyi mlumata v ona dair göstrilr
yiylnmmsi fnlraras inteqrasiya modelinin ttbiq edilmsind uursuzluqlar
yaradr. Ona gör d bütün hallarda müllim corafiya fnni üzr drs dediyi
siniflrd starategiyalar müyynldirrkn uyun fnlrin mzmununu da
nzrdn keçirmli, müvafiq olan bilik v faliyytlri öz iind nzr almaa
çalmaldr. O ilk növbd hazrlad planlarda bu msllri hat etmlidir.
Corafiya üzr fnlraras inteqrasiya zaman aadak metodik tlblrin
nzr alnmas didaktik chtdn nzr alnmasn tlb edir:
parallel xtlr uyun olan bölmlrin ksimsinin tmin edilmsi;
hr mövzunun (tlim nticsinin) tqvim tematik plannda yeri;
agirdlrin bilik, bacarq v dünya görüünün inkiafnn tmin edilmsi
23
TBT
VI sinif VII sinif VIII sinif IXsinif X sinif XI sinif
2.1. Corafi tbqd ba vern hadis v proseslrin ekocorafi nticlrini mnimsdiyini nümayi etdirir.
2.1.1. Yerin daxili
quruluunu, relyefini, v
proseslri tsvir edir
CMYYT
VI sinif VII sinif VIII sinif IXsinif X sinif XI sinif
3.1 Dünya halisinin müxtlifliyin sbblrin dair bilik v bacarqlar nümayi etdirir
25
3.2.1. Ölklri müxtlif
lamtlrin gör müqayis
ixtisarlardan istifad edilmidir.
4 mslni özünd hat edir.
1. Corafiya tlimin tkilin veriln sas tlblr
2. Corafiya tliminin tkilind istifad olunan forma v üsullar bard
3. Müllimin tlimin faliyytinin planladrlmasna dair nümunlr
4. Corafiya fnninin mzmun standartlarnn rhi
2.1.Corafiya tliminin tkilin veriln sas tlblr
Varislik – Eyni corafi anlaylarn siniflr üzr saddn mürkkb doru
inkiaf ardcllnn izlnmsi.
KT-dn istifad.
mnblrdn, sxem, diaqram, cdvl v xritlrdn ld edir, onlar
ümumildirir, müqayis edir,elc d yaad mühit dair mlumatlar lav edir.
agirdyönümlü –Potensial imkanlarndan asl olaraq agirdin imkanlar
nzr alnr, drs agirdlrin maraq v tlbatlarna uyunladrlr, drsin
mzmununda agirdi hvslndirn trixlr, maraql corafi mlumatlar vermkl
mrkz mövqey gtirilir.
nkiafyönümlü- Bütün corafi kompetensiyalarn saddn mürkkb
doru, VI sinifdn XI sinif qdr agirdin özünün müstqil olaraq ld etmsin,
tcürb qoymasna, çayn, havann, torpan v s. komponentlrin inkiafn
müahid etmsin, alnan material srbst kild tqdim ed bilmsin saslanr.
Müahidyönümlü- agirdlrin nzri biliklrini hyatda apard
müahidlrl saslandrmas.
mlumatlar sasnda glck üçün faliyyt proqram ver bilmsin, corafi
mlumatlar sasnda ekoloji v iqtisadi proqnozlar vermsin saslanr.
Xrit üzrind i – Xrit üzrind aparlan iin tkil edilmsi (bilmk,
oxumaq, baa dümk)
olunmas (layih, diaqram, sxem, tqdimat, thlil v s.).
2.2. Corafiya tliminin tkilind istifad olunan forma v üsullar bard
Müasir dövrd n demokratik metod hesab ediln fal tlim ndir, n üçün
onun hyata keçirilmsin tlb vardr, fal tlimi hyata keçirmk üçün hans
mexanizmilr mövcuddur, fal tlimin hans üstünlüklri vardr, v nhayt fal
tlim saslanan drsin quruluu, nticlri n ola bilr.
28
Fal tlimin mahiyytinin izah edilmsindn önc mktbd v elc d
sinifd bu tlim metodlarnn hyata keçirilmsi üçün tlb olunan demokratik
mühüti qiymtlndirmk lazmdr. Demokratik mühüt müllim v agirdlr üçün
eyni sviyyd tlb qoyur.
Corafiya müllimi
etmk.
yeniliyi hyata keçirmk, bunlarn
tsirinin olacan saslandrmaq
mktb rhbrliyindn mslht almaq
Digr fnn müllimlrin faliyytin
mslnin hllind birg qrar
etmk
qorumaq
inkiaf etdirmk
Fal tlim saslanan drsi tkil etmk üçün hans vasitlr tlb olunur?
Müllim drs prosesind hans faliyyt sahlrin diqqt yetirmlidir?
lk növbd mövzunun aktualln üz çxarmaq, öyrnilmsi zrurtini
mrkz mövqey gtirmk üçün problemli vziyytin yaradlmas sasdr.
Problemli vziyytin grginlik drcsi müllimin fantaziyasndan, agirdlrl
ünsiyyt qurmaq bacarndan, vziyytdn çxmaq üçün manevr etm chdlrinin
çevikliyindn, srbstliyindn, igüzarlndan v s. xsi amillrdn asldr.
Problemli vziyyti yaratmaqda müllimin mqsdi agirdlrin idrak falln
artrmaq, tdris olunan fnn v öyrnilck drsin mzmununa maraq yaratmaq,
agirdin müstqil tdqiqat v axtar aparmaq üçün açlan imkan qiymtlndirmk
hvsini oyatmaqdr. Problemli vziyytin düzgün hyata keçilmsinin hmiyyti
agirdin: a) tyinetm – (yni öyrnilck mövzunun hyati hmiyytinin
müyyn edilmsi b) öyrnm (yeni mövzunu izah edilmsi üçün aparlacaq
tdqiqatlarn thlil edilmsi) c) düünm (öyrniln mövzunun ttbiq etmsi,
ümumildirilmsi v müqayis edilmsi) qabiliyytini müahid etmy v
qiymtlndirmy imkan verir.
qoyulmas -– müzakirsi – nticnin cxarlmas- ttbiq edilmsi mrhllrini
hat edir. Bu anlay “öyrnn v öyrdn” arasnda qarlql dialoqun
mövcudluu zruriliyini tlb edir. ndiydk mövcud olmu “monoloji” tlimd
agirdlrin mövqeyi nzr alnmadndan, müzakir ediln msly dair onlarn
29
frziyy v baxlar diqqtdn knarda qalmdr. “Dialoji tlim” is problemin
hlli üçün optimal üsullarn taplmasn, drs prosesind müllim v agirdin eyni
sviyyd falln tlb edir.
müllimin is – istiqamtlndirici, fasilitator mövqeyin malik olmasdr. Qarlql
dialoqa saslanan drs prosesi müllim agirdi brabr hüquqlu öyrnn subyekt
kimi qbul etmy sas verir. Bu prosesd agirdin mntiqi düünm qabiliyyti
(nzri biliklri), konkret mntiqi faliyyt münasibti, yeni ideyalar qbul
etmsi (yaradc), baqa insanlarla ünsiyyt yaratmaq qabiliyyti, biliklrin
mnimsnilmsid vvlki nümunlrdn istifad etmk bacar (reproduktiv),
müstqil qrar çxarmaq bacar v s fasiltator- müllimin diqqtindn knarda
qalmamaldr.
Bel ki, agird qarlad problemlri srbst v müstqil kild tdqiqat yolu
il hll edir, veriln sual sasnda rqmlri müqayis edir, ntic çxarr, tsvir
olunmu ksm yükskliklr v horizontollar sasnda sthin relyefinin tsvirini
çkir, razid axan çaylarn xarakterini thlil edir, rqm materiallar sasnda
iqlim diaqramn, temperaturun sutqalq, aylq, illik gediinin tsvirini verir, çayn
hidroqrafn quraraq razinin iqlimini xarakteriz edir.
Müllimin mövqeyi is istiqamt vern – bldçi (fasilitator) rolundadr.
agirdin tdqiqat, müstqil öyrnmsi üçün optimal rait yaradan slind yeni n
müasir tipli lider rolunda çx edir. slind agirdi müahid edrk onunla birg
faliyyt göstrir, avtoritar rejimdn uzaqlaaraq özünü agirddn yükskd
tutmur, diqt etmir, ksin agirdl mqsdyönlü kild mkdalq edir,
biliklrin mnimsnilmsi üçün istiqamt verir, agirdin axtarclq faliyytini
düzgün istiqamt yönldir, biliklrin ttbiq edilmsi üçün agird praktik olaraq
kömk edir, bir sözl agird öyrnmyi öyrdir. Müllimin drsin mzmununa
dair biliklrin qazanlmas yolunda bldçi, agirdin is biliklri ld etmk üçün
tdqiqatç rolunda çx etmsi mexanizmi fal tlim prosesind müllim iinin
mahiyytin yeni istiqamt verir:
yaradr.
trfindn akar edilmsin rait yaradr.
3. agirdin problem dair düüncsini lazm mcraya yönldir v inkiaf
etdirir.
4. agird ehtiyaclarn öyrnir v onun potensial imkann üz çxarmaa
nail olur.
5. Fal tlim üçün tlb olunan rtlrdn biri psixoloji mühitin lazm
sviyyd saxlanlmasdr. Drs prosesind müllim v agird arasnda qarlql
hörmt, bir-birin göstrdiklri etibar, inamn zruriliyi vacib rtlrdn biridir.
Bunun üçün müllimdn hr bir agirdi özün yaxn dost, hörmtli xsiyyt kimi
qbul etmk, sinifd mövcud olan mühütü hssaslqla duymaq qabiliyyti tlb
olunur. agirdlr drs prosesind müzakir zaman irli sürdüklri fikirlrin
30
qorxusundan xilas olmaldr. Müllim sinifd psixoloji mühiti el yaratmaldr ki,
agirdlr müstqil kild öz fikirlrini irli sürsünlr, ideyalarn saslandrsnlar,
onlarn hmiyytini, ttbiq edilmsi yollarn tyin etmkd v elc d müxtlif
xrit-sxem, dioqram v kartoqrafik tsvirlr üzrind ilmkd srbst olsunlar.
Corafiya fnnin tlimind 4 i formas nzrd tutulmudur: kollektiv,
qruplarla i, cütlrl i v frdi i. Hr bir tlim formas drsin mqsdindn asl
olaraq seçilir v agirdlrin faliyytlri bu forma üzrind qurulur.
Kollektivd ilmk, kollektiv faliyyt almaq bacarnn bünövrsi
qoyulur, agirdlrd ünsiyytyaratma bacarnn tkkülü v inkiaf tmin
edilir.
mühakim yürütmk v birgfaliyyt bacarqlar inkiaf edir.
Cütlrl i - agirdlr tlim taprqlarn birg yerin yetirirlr. Bu drs
formas agirdlr daha yaxndan mkdalq etmy v ünsiyyt qurmaa,
msuliyyti bölümy optimal imkan yaradr.
Frdi i - agirdin faliyytini izlmk, potensial imkanlarn
müyynldirmk v inkiaf etdirmk mqsdi dayr. Bu tlim formas agirdin
srbst düünmsi üçün real imkanlar yaradr.
Tdris prosesini aktiv kild hyata keçirmk, agirdlrin fallna nail
olmaq, onlarn düünm qabiliyytini inkiaf etdirmk, yaradcla
hvslndirmk, corafiya fnninin öyrnilmsi hmiyytini drk etdirmk,
biliklrin mnimsnilmsin v onlarn praktik olaraq ttbiq edilmsin maraq
yaratmaq hr bir corafiya mülliminin sas mqsdidir. Sadalanan mqsdlri
hyata keçirmyi qarya qoyan hr hans bir müllim agirdlri fal tlim clb
ed biln metod, texnika v üsullarla yaxndan tan olmal, i prosesind qarya
çxan çtinlik v çatmazlqlar aradan qaldrmaq yollarn bilmli, habel ttbiq
olunan metodlarn hmiyytini baa dümlidir.
Metod geni bir anlaydr. Hr bir metod özü bir neç üsula ayrlr.
Aadak cdvl bu baxmdan çox maraqldr.
METOD Üsullar
(Brainstorming)
o Klassik dialoq
o Modelldirm (Simulation)
o Shnldirm (Dramatize)
o Kubladrma (The cube)
o Venn diaqram (Venn diagram)
o Layihlrin hazrlanmas (Projects)
o Müsahib (Interview)
o “Qrarlar aac”
o “deyalar xals”
o Refleksiya (Reflection)
6. Mntiqi tfkkür
o «n mühümü»
yaradlmas»
oyun-yar.
7. Tnqidi tfkkür
nzrdn baxlmas (Viewpoint)
o Fantaziyann binomu
o Fantaziyann polinomlar
tkmilldirm )
32
o Karusel (Carousel)
o «d günlri sras üzr say»
o «Ümumi xüsusiyyt»
yaradan oyunlar (Climate setters)
o Falladrma oyunlar (Energizers)
Fal tlim üsullar il ilmk üçün müllimin xsi keyfiyytlri tkilatçlq
qabiliyytlri, corafi bilik (bu zaman hm d digr fnnlr dair biliklr d
nzrd tutulur) sviyysi v s. sas rtlrdir. Çünki fal drs qarlql laqd
olan müxtlif amillr sisteminin birliyidir. Fal tlim üsullarnn uurlu
alnmasnn balca amillrindn biri – üsulun drsin mzmununa, v drsin
mrhlsin uyun seçilmsidir.
ttbiq etmk üçün müllimdn ustalq, vziyytdn asl olaraq yeni çalarlar lav
etmk v ya ixtisar etmk, mövzuya uyynladrmaq v s tlb olunur.
1. Müzakirlr (disskussiyalar) agirdlrd mlumat v ideyalarn tkil
olunmas, frqli v oxar chtlrin müqayis edilmsi, anlay v ideyalarn
aydnladrlmas, yoxlanlmas, problemlrin hlli yollarna dair alternativ
fikirlrin saslandrlmas, proqnozlarn verilmsi, informasiyann hyati
hmiyytinin üz çxarlmas, tklif v ttbiq edilmsi imkanlarnn aradrlmas
v s mqsdi il hyata keçiriln – mübadil – müzakir metodunun trkib
hisssidir.
Müzakirlr v ya disskussiyalar agirdlrin drs prosesind; a) bir- biri v
müllim il qarlql ünsiyytin yardm göstrir. b) informasiyann thlili üçün
açq mühüt yaradr. c) mslnin öyrnilmsind alternativ fikirlr söylmy
tkan verir. d) informasiyalarn görünmyn trflri bard düünmy mcbur
edir. e) agirdlrin hüquq brabrliyini tmin edrk, demoktarik mühüt yaradr. p)
agirdlri passiv dinlyicilrdn aktiv itirakçya çevirir. Müzakirni ttbiq etmy
hazrlaan müllim ilk növbd müzakir qaydalarn agirdlr xatrlatmaldr.
agirdlr disskusiya mdniyytinin vacib v geni bir msl olduunu drk
etmli, baqalarnn fikirlrin dözümlü yanamann demokratik nnlrin sas
sütunu olmasn baa dümlidirlr. Müzakirnin tkil edilmsind aadaklar
nzrdn qaçrmaq olmaz.
drs ilinin vvlind sinif agirdlrinin ümumi razl il qbul edilmlidir.
–eyni vaxda yalnz bir nfr danmaldr.
33
vermk olar.
–vaxt nzr alnmaldr.
yarmdairvi, üz-üz v s ) nail olunmaldr.
3. Müzakir üçün mövzunun ad ilk baxdan sad, agirdin baa dücyi
kild tqdim edilmlidir.
4.Müzakir “n ba verdi?, “n üçün ba verdi?”, “Bu haqda siz n
düünürsünüz?”, “baqa cür ola bilrmi?” v s kimi inkafetdirici suallar vermkl
balayr. Disskusiyan davam etdirmk üçün agirdlrin verdiyi cavablar diqqtl
dinlnilmlidir. Aadak nümund “Çaylar” mövzusunun tdrisind veriln
suallar nnvi v fal tlim uyun qrupladrlmdr:
(cdvl)
1. N üçün okean v onun hisslri
çaylara mnb ola bilmz?
2. Çay drlrinin hans formalar var? 2. Da çaylarnn drlri il düznlik
çaylarnnknn frqli olmasna sbb
ndir?
3. Çayn hövzsi ny deyilir? 3. N üçün çay v onun qollar yalnz
müyyn srhd daxilind ola bilr?
4. Çayn suayrcs ndir? 4. Sra dalarn müxtlif yamaclar eyni
çay hövzsin aid ola bilrmi?
5. Çaylar rejimin gör hans qruplara
ayrlr?
çaylarn rejimi arasnda hans laqlr
mövcuddur?
etmk olar?
enerji , düzn çaylarndan is nqliyyat
üçün istifad edilir?
böyükdür?
hans xüsusiyytindn asldr?
hyata keçirilmsin tsir edn amillrdn biridir.
Müllim agirdlrin:
34
agirdlrin fikirindn nümunlr gtirmli, onlara qar diqqtli olmaldr.
- söylniln fikirlr sbirl qulaq asmal, fikirlr shv olduqda bel agirdin
sözünü ksmmli, digr agirdlrdn hmin fikr qar hans münasibtd
olduqlarn sorumal v sonda özünün düzgün mülahizlrini söylmlidir.
« qli hücum».
agirdlrin falln artrmaq üçün ttbiq olunan n optimal metodlardan
biridir. agirdlrin hr hans konkret problemin hlli v ya suala cavab tapmaq
üçün yaradc tfkkürünü üz çxarmaa tkan verir, onlarn müxtlif
vziyytlrdn çx yolu tapmaq, qrar qbul etmk sviyysini v elc d
fikirlrini konkret ifadlrl söylmk bacarn üz çxarr.
«qli hücum»un agirdlr arasndak ünsiyytin yaranmasnda da rolu böyükdür.
Lakin bu metodun ttbiq edilmsind sas mqsd veriln problemin hlli yollarn
müyyn etmkdir.
- agirdlr nisbtn böyük qruplarda ( 8-10 nfrlik ) birldirilmlidir.
- Qrupun lideri qoyulmu problem dair qrup üzvülrinin söyldiklri n bsit
ifadlri qeyd etmlidir.
- rli sürülmü rhlri ümumildirmk v yeni ntic çxarmaq üçün, müllim
quruplara vaxt ayrr (10-15 dq) .Verilmi ideyalar müzakir etmk, onlar inkiaf
etdirmk, v tqdim etmd sistem yaratmaq üçün qruplarn içrisind
yarmqruplar ayrlr. Hr bir yarmqrup öz ideyalarn ( bu tsvir,shncik, mahn,
rollu oyunlar v s kilind ola bilr) tam qrupun trkib hisssi kimi nümayi
etdirir.
qli hücumun aa siniflrd tkil edilmsi daha sad ola bilr. Bel ki,
müllim sual lövhd yazr v sinif agirdlrin hmn sualn cavabna dair
ideyalarn söylmyi tklif edir. agirdlrin verdiyi (düünülmü, tsadüfü v s)
cavablar heç bir rh verilmdn lövhy yazlr. Yalnz bundan sonra yazya
alnm ideyalar thlil edilir, qrupladrlr, mübahis douran yaxud orjinal
fikirlr ayrlr v sualn cavabn ks etdirn ideyalarn rhi v müzakirsi aparlr.
BBÖ ( bilirm, istyirm bilm, öyrndim).
Hr hans mövzunun tdris edilmsind bu keyfiyytlrl yana agirdlrin
hmin mövzuya aid srbst biliklrinin sviyysini müyyn etmk çox
hmiyytlidir. Bu müllim agirdlrd keçmi v yeni biliklr arasnda laq
yaratmaa imkan verir. BBÖ metodu agirdlrin drs boyu falln tmin edir,
birg öyrnmnin yüksk mrhlsini yaradr. Metodun birinci “Bilirik”
mrhlsind agirdlrin dünyagörüü, onlarn müstqil öyrnm qabiliyyti,
mövzular laqlndirm imkanlar v hafizsi tyin olunur. kinci “styirik
bilk” mrhlsind is artq agirdlrin tfkkür trzi, onlarn corafi düünc
sviyysi, elmi fantaziyalar, qli qabiliyyti v arzu, istklrinin hat dairsi üz
çxr. Müllim agird ehtiyaclarn nzr almaqla onlar passiv dinlyicidn aktiv
itirakçya, sadc öyrnn obyektdn öyrnmk istyn subyekt çevirir.
agirdlrin öyrnmk istdiklri müllim v agirdlrin itrak il tdqiqat
nticsind birg öyrnilir. Bu metodun sonuncu, daha vacib “Öyrndik”
mrhlsinin hyata keçirilmsin imkan yaradr. Biliklrin möhkmlndirilmsi,
35
öyrnilmsind nzrd tutulmu mqsd xidmt edir.
BBÖ- nun ttbiq edilmsi aadak mrhllri hyata keçirmyi tlb edir:
-agirdlr kiçik qruplar v ya cütlr formasnda bölünür v onlar tdris olunan
mövzuya dair biliklri siyahildirirlr
- Müllim lövhd v ya vatman kaznda üç sütundan ibart cdvl çkir.
Bilirm styirm bilm. Öyrndim
- qruplar v ya cütlrin yazd mlumatlar sadalanr v müllim onlar cdvlin
sol qrafasnda yazr.( tkrar olanlar çxmaq rti il)
- cütlr v ya qruplar mövzuya dair nlri bilmk istdiklrini müzakir edir v
siyahildirir.
- mövzuya aid mtn (drslikd v ya vvlcdn hazrlanm) hiss-hiss oxunur,
birg müzakir edilir, qoyulmu suallarn cavablarna xüsusi diqqt yetirilir.
- agirdlrin mövzu il bal suallara cavablar v elc d digr yeni biliklr
cdvlin üçüncü qrafasnda vvlki qayda il siyahildirir v müllim trfindn
lövhd qeyd olunur.
- agirdlr mövzuya dair vvlki biliklri il yeni öyrndiklrini müqayis edir,
ümumildirirlr.
onlarn cavablar mtnd olmaya bilr, bu agirdlrd «hl nlri öyrnmk»
lazmdr sualn yaradr,onlarn xsi tdqiqat aparmas üçün stimul verir.
Corafiya fnni üzr «Platforma v geosinklinalar» mövzusunun tdrisind
BBÖ metodu aadak nümund göstril bilr. (“Geosinklinal v platforma”-
nn kil -sxemi sasnda)
Bildiklrim styirm bilm Öyrndiklrim
-üzri hans relyef
formalarna uyun glir
qüvvlr ziflyir v s
BBÖ metodu fal tlim metodu kimi müasir dövrün tlblrin cavab verir,
«agird-agird» «müllim- agird» ünsiyytinin möhkmlnmsin xidmt edir
Kubladrma.
bacarqlarn inkiaf etdirmk mqsdin xidmt edn kub metodu, slind B.Blüm
taksanomomiyasna saslanr.Bu metoddan tdqiqiqat xarakterli mövzularn tdris
edilmsind istifad etmk mqsduyundur. Kub metodu aadak mrhllri
özünd birldirir:
2. Kubun trflri üzrind agirdlrin faliyytini istiqamtlndirmk üçün-
tsvir et, müqayis et, thlil et, assosiyiya yarat, ttbiq et, mubahis et sözlri
yazlr.
3. Drs prosesind müzakir olunacaq mövzunun ad bu v ya digr kild
elan edilir (konkret kild v ya hr hans metod vasitsi il).
4. Sinif alt qrupa ayrlr.Qruplarn liderlri (püsk atmaq yolu il) arasnda
kubun hans trfini seçmkl (rqmlr v ya müxtlif rnglr sasn demkl)
qeyd olunan tapr alr.
5. Mövzunun v ya situasiyann qruplarda thlili onlara dün taprq sasnda
aparlmaldr.
a) tsvir et – mövzunun ölçülri, formas yerlmsin dair mlumat verir
b) müqayis et – problemin oxar v frqli chtlrinin üz çxarlmas, onlarn
thlili
c) assosasiya yarat- hans mövzular il laqlidir, v ya bu sizi n haqda
düündürmy sövq edir.
d) thlil et - onun trkibini, mahiyytini izah etmk tlb olunur.
e) ttbiq et- mövzunun hyati hmiyyti ndir,ondan harada v n mqsdl
istifad etmyin mümkünlüyünü müyyn edirlr.
k) mübahis et- mövzuya dair alternativ (ks) fikirlr dair dlillr gtir, öz
mövqeyinizi (lehin v lehin) saslandrn.
6. agirdlrin iinin yekunu plakat kilind v ya hazrlanm iri «kubun»
üzrind yazla v sinifd (elc d mktbd) nümayi etdiril bilr.
agirdlrin yuxar ya hddind kubladrma metodu daha yüksk (B.Blüm
taksanomiyasna uyun) sviyyd tkil olunur.Burada sas mqsd agirdlrin
bilik sviyysinin aa sviyydn yuxarya doru yüksldilmsini tmin
37
etmkdir. Bu mqsdl çox chtli soru ttbiq edilir ki, onlar aadaklardan
ibartdir.
1. Formal sviyyli suallar agirdlrin faktik biliklrinin yada salnmasna
xidmt edn, hafizy saslanan suallardr. Bel suallarn cavabna adtn mtind
rast glinir. zbrçiliy meyilli, zif xarakterli v yalnz yüksk qiymt almaq
hvsind olan agirdlr formal suallar xolayr. Nzr almaq lazmdr ki, adtn
yaradc tfkkür malik olan istedadl agirdlr bel suallara qar etinasz olur.
Msln « Avstraliyann tbii zonalar» mövzusunda « Savannalar materikin
hans hisssind yerlir» sualnn cavabna (imal hissd) drslik mtinind rast
glmk mümkündür.
2. Çevirm suallarnn kömyi il agird mövzunun tsvirini verir, mlumat
çatdrman frqli olmasna çalr, mütali zaman rast gldiyi informasiyalar
canlandrr. Msln eyni mövzu daxilind («Avstraliyann tbii zonalar»)
«Materikin hans hisssind kölgsi olmayan hündür aaclar, bu aaclarn
yarpaqlar il özünün suya olan tlabatn ödyn koala ays, baqa materiklrd
rast glinmyn kisli heyvanlar yaayr?»Göründüyü kimi bu sualn cavabn
tapmaq üçün agirdin idraki faliyyti aktivlmli, bir neç variantda cavablar
aradrmaldr.
olmaldrlar .
Msln nümun üçün seçilmi mövzuda «sizc n üçün savannada hündür
aaclarn (evkalipt nzrd tutulur) kölgsi olmur?» v ya «N üçün Avstraliya
materikind mövcud olan kislilr baqa materiklrd rast glinmir» v s.
3. Ttbiq suallar agirdlr problemlrin hllind müstqil tdqiq etmk
imkan yaradr. nformasiyalar ümumildirmk, onun hyat hmiyytini drk
edrk nticlr çxarma tlb edir. Msln «Avstraliyann imalnda yantnn
illik rejimind olan frqlilik, razinin bitki v canl almin nec tsir göstrir?» v
ya «Avstraliyann Qondvana qurusandan çox uzaq keçmid (570 milyon il vvl)
ayrlmas materikin tbitind hans xüsusiyytlri yaratmdr?»- sualna cavab
vermk üçün agird müxtlif mnblrdn istifad etmli, alternativ fikirlr öz
münasibtini bildirmlidir.
4. Thlil suallar mlumatn n drcd doru olduunu müyyn etmk,
sbb- ntic laqlrin sasn tdqiq yönlir. Mövzunun ümumi baa
düünülmsin sasn onun daha kiçik hisslr ayrlmasn tmin edir.
5. Sintez suallar özünmxsus formalarn yaradlmas, bilik v
bacarqlardan istifad etmkl problem yaradc yanama üçün imkan yaradr.
Sintez suallar vasitsi il agirdlrd alternativ fikirlr yaratmaq, mslnin
hllin tamamil ks trfdn yanamaq mümkündür. Msln, tqdim etdiyimiz
drs nümunsind «Evkalipt aaclar Avstraliyann cnubunda gün üalarnn
daha aa bucaqda göründüyü razilrd yaylm olsayd yen d kölgsi
olmazdm?» Göründüyü kimi, sual agird tamamil gözlnilmz ks variantda
verilir.
38
ya shv olmasn müyyn etmk, ntic çxarmasna yönlmi suallardr.
Qiymtlndirici suallar agirdlri öyrndiklri informasiyann keyfiyytin gör
frqlndirmy mcbur edir. Onlar problem aid irli sürdüklri fikirlri
saslandrr, tcrüb v statistik rqmlr sasn onun doru olub- olmadn üz
çxarr. Qiymtlndirici suallara nümun olaraq «Tropsferd havann
temperaturunun artmas hans dyiikliy sbb olur?» problemin agird
münasibtini götürmk olar. agirdlr havann temperaturunun artmas il 1
kub.m havada ola bilck su buxarnn miqdarnn artmas fikrini saslandrmaq
üçün tcrüblr aparr. V yaxud «Quru subtropik iqlim raitind becriln
pambn mhsuldarlnn tropiklr nisbtn aa olmasn» subut etmk üçün
tkc pambn gün istiliyin tlbkar olmas fikri il saslandrmaq kifayt
deyil. agirdlr müstqil olaraq tdqiqat aparr, statistikan aradrr. 1 hektar
sahdn ylan pambq lifinin subtropik enliklrd tropiklr nisbtn çox aa
olduunu ümumildirir v bunun ölkd bitkiçiliyin ekstensiv inkafndan asl
olduunu saslandrr.
aparlmaldr. Mövzunun öyrnilmsindn vvl agird tfkkürün tkan vermk
onu düünmy clb etmk, onlarda mövzuya dair maraq yaratmaq, digr fnnlr
v ya agirdin dünyagörüünün hüdudlarn üz çxarmaq, biliklr arasnda laq
yaratmaq v s faliyytlr xidmt edir. axlndirm metodunun kömyi il
agird tfkkürünü d inkiaf etdirmk mümkündür.
axlndirm ttbiq etmk üçün ilk növbd aadaklar tlb olunur:
- axlndirm üçün uyun gln münasib mövzu seçilmldir.
- agirdlr axlndirm prosesi aydn kild tsvir edilmldir.
- mövzunu açmaq üçün onun daxilind ikinci drcli mövzular qrup
daxilind frdlr paylanmas tmin edilmlidir
- itirakçlarn qrup daxilind hazrlad axlndirmlri qrupda
birldirilmsin nzart edilmlidir.
axlndirm prosesinin mrhllri sad v asan yadda qalr.
1. Mövzunun ad mrkzd (yaz müstvisinin ortasnda) yazlr.
2. Mövzu il laqli fikiriniz dün, ala gln bütün sözlr mrkz sözün
trafnda yazlr.
3. Bir-biri il laqli olan fikirlr arasnda xtt çkilrk birldirilir.
4. Bütün fikirlrin yazya köçürülmsi v ideyalar axn üçün vaxt qoyulur. (5-
10 dqiq)
5. agirdlr mümkün qdr daha v çox fikirlr v laqli ifadlr yazmaa
hvslndirilir (bu onlarn dünyagörüünü, mövzuya dair biliklrinin sviyysini
göstrn meyardr).
Çünki corafi mövzularn ksriyyti agirdlrin real hyatda gördüyü hadis v
proseslrl laqdardr.
(nzr aln ki, söz v ifadlr heç bir mhdudiyyt qoyulmur).
axlndirm frdi olaraq ttbiq edil bilr. agirdlrin özlrinin sevdiklri
mövzu olduqda onlar bu problemin yerin yetirilmsin daha çox clb olunurlar.
axalndirm drs prosesi üçün mühüm mrhllrdn biri kimi son drc
cevikdir, agird aktivliy yönldilmidirdir. Qrup axlndirmsindn sonra
aparlan frdi axlndirmlr slind agirdlr üçün istirahtdir.
NSERT
Fal tlim metodlarndan biri kimi, corafiya fnninin tdrisind «Smrli
Mütali v yaz üçün interaktiv Qeydetm Sistemi» - dn ( NSERT) geni istifad
olunma imkanlar vardr.
Bu metod drslikdki mtnin aktiv faliyytl, yni agirdin öz münasibtini
bildirrk oxunmasdr. agird mövzudak fikirlr olan münasibtlrini qbul
olunmu iarlrl («V» - bu mlumat mn tan idi, «- «-bu informasiya mnim
vvllr bildiyimi rdd edir, «+» -bu informasiya mnim üçün yenidir, «?» -bu
msly dair lav mlumat almaq istrdim) bildirir. Drslik mtni oxunduqdan
sonra ümumilmlr aparlr v qeyd olunur.
«V» «- « «+» «?»
lk növbd mlum biliklr tsdiq edilir, yeni bilik v informasiyalar
öyrnmk üçün glck faliyyt planladrlr.
Venn diaqram
Hr hans iki mövzunun (informasiyann, corafi mlumatn, anlayn,
obyektin v s.) müqayisli sciyysini ks etdirn «Venn diaqram»-nn ttbiq
edilmsi tdris baxmndan çox maraqldr. ki mövzunun oxar v frqli
XZR
DNZi
srin
muqavil
si
neft
qz
chtlrinin üz çxarlmasna hsr olunan bu metod agirdlri alternativ düüncy
clb edir, -onlarda qoyulmu mslnin daha çox chtli müzakirsini tlb edir.
Corafiya fnni üzr tlimin tkili formalar tdris prosesi üçün seçilmi
üsullarn sayn artrmaq olar. Nzr almaq lazmdr ki, müllimlr hr hans fal
tlim üsulunu drs prosesin ttbiq edrkn yaradc kild onu znginldirmk
v ya sinfin sviyysindn asl olaraq sadldirmk v elc d, mövzu
seçimind tam srbst olmaq hüququna malikdirlr.
2.3. Müllimin tlim faliyytinin planladrlmasna dair nümunlr
Uurlu v nticyönümlü tlim prosesinin tkili vvlcdn mükmml
hazrlanm planladrmadan asldr. Planladrma özü is iki cürdür: illik
(perespektiv) planladrma; gündlik (cari) planladrma.
llik (perespektiv) planladrma.
llik planladrma mahiyyt etibar il perespektiv planladrmadr. Bu növ
planladrma özünd müllimin hr hans fnn aid nzrd tutulmu sinif üzr
illik faliyytini hat edir. Orada konkret sinif üzr mzmun standartlar, tlim
mqsdlri, tdris vahidlri v mövzular inteqrasiya, qiymtlndirm v sair
msllr hat olunur. Bu növ planladrmada yalnz msllrin adlar çkilir v
müvafiq qaydada qsa v konkret qeydlr aparlr. Illik planlara uyun tarixlr
artrldqda bu snd özünün xarakterini qismn dyiir. Ona konkret olaraq
tqvim-tematik plan da deyilir. Bu növ planlar hazrlamaq üçün corafiya
müllimi vvlcdn ciddi kild hazrlq ii aparmal olur. Bu is ondan bir sra
bacarqlarn olmasn tlb edir.
müyynldirilmsi mühüm bacarqlardan biridir. Müllim bu ardcll
müyynldirrkn bir neç prinsiri nzr almaldr.Tbii ki birinci prinsip
mzmun ardcll baxmndan saddn mürkkb v asandan çtin
istiqamtind faliyytin nzr alnmasdr.Msln, VI sinifd vvlc Yerin
quruluu, sonra onun qabn yaradan suxurlar v menirallar, orada ba vern
daxili v xarici proseslr v s. uyun ardcllqla planladrlmaldr. Bu is o
demkdir ki, vvlc zruri anlaylar öyrdilmlidir v bununla sonrak
öyrnilck msllr zmin yaradlmaldr.
proqramnda (kurikulumda) verilmi ardcllnn bütün hallarda olduu kimi
saxlanlmas mütlq deyil. Müllim sinif üzr faliyytini planladrarkn, bu
nticlr yanamada müstqildir. Zruri olan hallarda onlar müxtlif sviyylrd
inteqrasiya etmkd srbstdir.
planladrarkn aadaklar nzr almaldr:
fnlraras inteqrasiyan (bzi tdris vahidlri digr fnlr üçün ilkin rt ola
bilr; bzi nticlr iki fnnin tdris vahidlri il laqli inteqrasiya etdiril
bilr)
layihlrin trtibi, yaxndan uzaa prinsipi).
3)xronoloji ardcllq (tarixi-corafi ardcllq),
nticlrinin sasnda trtib edilmsini
Tdris v tlim prinsiplrini
3)mqsdyönümlülük
il rzind keçirilck kiçik v böyük summativ qiymtlndirmlrin vaxtn
Planladrma aparmaq üçün müllim lazm olan bacarqlardan ikincisi
mövzularn tdrisi zaman inteqrasiya imkanlarn müyyn etmkdir.Corafiya
fnninin bir çox fnlrl inteqrasiyas mümkündür. Fizika tbitd ba vern tbii
proseslrin fiziki qanunauyunluqlarn, riyaziyyat Yer kürsind ölçü v
hesablama ilrinin aparlmas, kimya tbii ehtiyatlarn yerlm
qanunauyunluqlarn, biologiya Yerin canl almini, dbiyyat air v yazçlarn
srlrindki tbit tsvirlrini, tarix yer kürsind ba vern hadis v proseslrin
tarixini öyrndiyindn corafiya müllimi planladrma hazrlayarkn inteqrasiyan
nzr almaa imkan verckdir. Corafiya müllimi planladrma apararkn tdris
etdiyi mövzunun digr fnlrdki bu v ya digr mövzu il inteqrasiya imkanlarn
müyyn etmlidir. Msln, “Planda miqyasn v msaflrin ölçülmsi”
mövzusu riyaziyyatla, “Atmosfer” bhsi kimya, biologiya, fizika, “Yer kürsind
halinin müxtlifliyi” mövzusu biologiya, “Tzyiq quraqlar v onlarn yaranma
sbblri” bhsi fizika il laq yaradaraq tdris edilmsi daha müsbt nticlr
verir.
biri d mövzuya uyun resurslarn seçilmsidir. Corafiya fnni agirdlri heç bir
zaman görmdiklri v blk d glckd d görmycklri bir sra hadislrl
tan edir, msln: buzlaql hündür dalarla, aysberqli qütb dnizlri il, tropik
bitkilrl zngin melrl v sair. agirdlr görmdiklri hadislri yalnz quru
sözlrl aydn v düzgün tsvvür etdirmk olduqca çtindir. Müxtlif herbarilr,
corafi killr, suxurlar, planet, kompas, termometr, fluger v digr yani
vsaitlr corafiyann tdrisind mühümdür. Corafiya fnnin tdrisind n
mühüm yani vsait is müxtlif mzmunlu xritlr, atlaslar v qlobuslardr.
Mühüm bacarqlardan biri d mövzulara gör mqsdyönlü vaxt bölgüsü
aparmaqdr. Müllim, kursun ümumi mqsdlrin mzmun etibar il daha
müvafiq olan mövzu v msllr çox, quru faktlarn v ya corafi adlarn
42
öyrnilmsindn ibart olan mövzulara is tbii ki, az vaxt ayrmaldr. Thsil
nazirliyi trfindn tsdiq olunmu vaxt artrb, azaltmamaq rti il müllim
mövzularn çtinlik drcsin gör onlara veriln vaxt özü müyynldirm
bacarna malik olmaldr.
Standartlar Tdris
vahidi
Drslik, i
yetirmlidir. Drs aada göstriln istiqamtlr üzr planladrlmaldr:
• Mövzu
• Standart
standarta uyunluunu müyynldirmkdir. Standart müyynlndn sonra,
ona uyun drsin mqsdlri çxarlr. Artq standarta v öyrniln mövzuya uyun
mqsd yazlarkn, mqsd müllim deyil agird yönlmlidir. gr müllim
drsin mqsdini agirdin maraqlar üzrind qurarsa uurlu v nticyönümlü
tlim tkil ed bilr.
agirdi tlim clb etmyin bir yolu mövzuya v mqsd uyun fal tlim
forma v üsullarndan yerind istifad edilmsidir.
44
Müllim drsin birinci v n mühüm mrhlsi olan motivasiyan el
qurmaldr ki, agirdi tlim clb ed bilsin. Bu mrhld müllim msldki
ziddiyytlri qabartmaqla müxtlif baxlarn v variantlarn toqqumasndan
yaranan vziyyt sasnda sual qoyaraq agirdlri düünmy hazrlayr.
Motivasiya ilk növbd tdqiqat üçün hm mümkün, hm d agirdin öz bacarn
v qabiliyytini hyata keçirilmsin imkan vern, onun inkiaf xüsusiyytlrin
müvafiq olmaldr.
artq tdqiqat iin balamaq olar. Tdqiqat müxtlif formalarda – bütün sinifl
birlikd, kiçik qruplarda, cütlüklr klind v ya frdi kild aparla bilr. rli
sürülmü problemin hlli üçün müxtlif variantlardan, hm d özünd yeni suallar
v yeni informasiyalar dayan i vrqlrindn istifad olunur. vrqlrind
veriln taprqlar birbaa problemin hlli üçün “açar” rolunu oynayr.
Mlumat mübadilsi üçüncü mrhld aparlr. Qoyulmu tdqiqat
sualnn cavabn tapmaq istiqamtind görüln ilr tdqiqat itirakçlarn bir-
birinin dlillrini dinlmk zrurti qarsnda qoyur.
Drsin dördüncü mrhlsind mlumatn müzakirsi prosesi balayr. Bu
n mürkkb mrhldir. Bel ki, bu mrhld tfkkürün müxtlif növlrinin
sfrbrliy alnmas ba verir. Müllim bu mrhld fasilitasiya funksiyasn
yerin yetirir. ld olunmu faktlar sistemldirilir v laqlr akara çxarlr.
Beinci mrhl nticlrin çxarlmas mrhlsidir. Müllim qazanlm
biliklrin ümumildirilmsi v sistemldirilmsi mqsdil suallar qoyur v bu
suallar sasnda biliklr v informasiyalar sistemldirilir. agird ld etdiyi
biliklri, gldiyi nticni, irli sürülmü frziyylrl tutudurur.
Drsin altnc mrhlsind qiymtlndirm v ya refleksiya prosesi
balayr.
VI sinif
Mövzu: Külk
Külk növlrini qrupladrr.
Tlim üsulu: Anlaylarn çxarlmas, BBÖ
Tlim formas: Kollektiv, frdi i
Resurslar: Drslik, “Ayna” uaq ensiklopediyas, kil, sxem
Drsin gedii: Müllim sinif daxil olub salamlar, lövhdn bir sxem asb,
anlaylarn çxarlmas üsulundan istifad edrk sualn cavabn tapma
taprr.
45
Tdqiqat sual: Külk ndir?
bildiklrini soruur. Külyi nec hiss edirik? Uaqlarn cavablar “Bildiklrimiz”
sütununa yazlr. Sonra müllim “Külk haqqnda daha nyi bilmk istrdiniz?”
Cavablar styirik bilk sütununa yazlr. Sonra müllim agirdlr drsliklri açb
“Külk” mövzusunu oxuma taprr. lav olaraq onlara “Ayna uaq
ensiklopediyas” toplusundan “Okean brin beiyidir” kitabna da verir v külk
bard mlumatlar tapma taprr. Müllim agirdlr oxuduqca
“öyrndiklrimiz” sualna cavab axtarma olduqlarn nzrlrin çatdrr.
Nticd aagdak BBÖ cdvli doldurulur.
Cavab taplmayan suallar evd ararmaq taprlr
Bildiklrimiz styirik bilk Öyrndiklrimiz
cdvli üzr 0-12 balla göstrilir
Yayda insana xo glir, El bir aparat varm Külyin istiqamti v sürti flügerl
Gücü müxtlif olur Gözl görünmür,
lakin hiss olunur
Qiymtlndirm meyarlar:
1.zah etm
2.Növlrini aydnladrma
4.Müzakirlrd fal itirak etm
Standart: 2.1.6.Kontur xritd dünya okeannn hisslrinin qeyd edir
Mqsd: Dünya okeannn hisslrini sadalayr
Okeanlar xüsusiyytlrin gör frqlndirir
Tlim formas: Kollektiv, frdi
Resurslar: Xrit, kontur xrit, rngli karandalar, drslik
Drsin gedii: Motivasiya
külklr mussonlar adlanr.
sahlr arasnda yaranan tempratur
yaranr. Musson külklri öz
yayda v qda
Külk srkn aaclarn
gec v gündüz. Bel külklr briz
adlanr. Gec, briz külyi qurudan
dniz, gündüz is dnizdn quruya
döru sir. Passat külklri d var.
Bu külklr daimi külklri adlanr.
Passatlar istiqamtlrini dyimir
Sahsi 180mln.km 2
kömyi il sualn altnda gizldilimi okenlarn adlarn tapma taprr.
Müzakirlrdn sonra okeanlarn adlar müyynldirilir.
Mlumatn mübadilsi:
hisslrinin qeyd etmlrini taprr.
Dünya okean 4 hissdn ibartdir
n böyük okean Sakit okeandr, ikinci Atlantik, ücüncü Hind okean v
dördüncü okean imali Buzlu okendr.
Bu okenalarn hr birini kontur xritd ilmk mümkündür.
Qiymtlndirm
Drclnm
Sliqli
ilmyib,
rnglrdn
birlikd 73, 556, 000 km 2
Hcmi 292, 131,000 km 2 -dir.
?
Bütün corafi
uzunluqlar özünd
Nansen çökkiyi
Standart: 3.2.5. Ekoloji problemlrin insan hyatna tsirini izah edir.
Mqsd: Ekoloji problemlri yaradan amillri nümunlrl rh edir
Ekoloji problemlrin insan hyatna v tbit tsirini izah edir.
Tlim formas: Kollektiv, qruplarla
Resurslar: Drslik, i vrqlri, ensiklopediya, kompyuter, proyektor, disk,
internet sayt YouTube
Motivasiya: Müllim kopyuter v proyektorun vasitsi il agirdlr vvlc çox
gözl, mnzrli tbit v heyvanat almindn kadrlar göstrir. Bu görüntülrdn
sonra ekoloji problemlr nticsind mhf olmu tbit, sürü il tlf olmu
heyvanlar, neftl, zibilliklrl çirklnmi razilr, xstliklr tutulmu insanlarn
görüntülri ekrana glir. Film bitdikdn sonra müllim agirdlr gördüklrini
müzakir etmyi taprr. agirdlr görüntülri müzakir edirlr.Müllim yönldici
suallardan istifad edrk frziyylri ekoloji problem fikrin yönldir.
Sonra müllim agirdlri qruplara bölrk tdqiqat sualn elan edir:
Tdqiqat sual: Ekoloji problemlr hanslardr v bunlarn insan hyatna v
tbit tsiri necdir?
Snaye tullantlar Insana tsiri Tbit tsiri
II Qrup: Nqliyyat vasitlrinin havaya buraxd tullantlar atmosfer havasnn
çirklnmsin bu da insana v tbit nec tsir etmsini aradrn. Problemin
aradan qaldrlmas üçün hans tklifiniz var.
Nqliyyat
vasitlrinin
yaratd
ekoloji
problemlr
Bu
problemin
insana
tsiri
III Qrup: Ekoloji problemlrin canllara tsirinin qarsn almaq üçün bir
tkilat yaradn. Tkilatn adn, emblemini, faliyyt proqramn v nticlrini
müyynldirin.
IV Qrup: Mit tullantlarnn ekologiyann çirklnmsin bu da insana v
tbit nec tsir etmsini v mümkün hlli yollarn aradrn.
Mit
tullantlar
hlli yollar
Mlumat müzakirsi:
Ntic v ümumildirm:
Snaye mhsullarnn istehsal gündn gün artr, bu da metallurgiya, kimya,
neft, qaz v kömür istehsal snayelrinin atmosfer atlan tullantlarnn
miqdarnn artmasna gtirib çxarr. Hmçinin qaz, kömür v mazutla
ilyn istilik energetikasnn tullantlarnn hcmi d artb. ri hrlrd
havann yüksk çirklnm drcsi qeyd alnmdr ki, bu da ümumi ekoloji
vziyytin grgin olmasn tyin edir
Atmosferin ümumi çirklnmsi bütövlükd iqlimin dyimsin, bu is
qlobal istilmy gtirib çxarr.
istiqamtlnmi regional tdbirlrd itirak edir, bel ki, atmosfer atlan
snaye tullantlarnn azalmas üzr v iri hrlrin qazla ilyn nqliyyat
vasitlri trfindn çirklnmsin qar ilr aparlr.
Qiymtlndirm meyarlar:
Nümunlrl
50
STANDART MZMUN AÇAR SÖZLR
1 Mzmun standartalrnn rhin aid verilmi izahlar v aar sözlr ancaq tövsiy xarakteri dayr. Siniflr üzr agirdlrin inkiaf sviyysin v marana uyun olaraq
müvafiq dyiikliklr v lavlr etmkl onlara yaradc yanamaq mqsduyun hesab edilir.
STANDART MZMUN AÇAR SÖZLR
1.2.1. Kainatdak sma cisimlrinin hrktini
frqlndirir
chtlri
ritmik proseslr,
tqdim edir
nticlri
corafi nticlri
elementlri rh edir
Miqyas anlay
Miqyasdan istifad
Plandan istifadnin hmiyyti
plan,xrit,ekvator, meridian, paralel, cografi
1.3.2. Yaadqlar razinin plann trtib edir Miqyasa v chtlr sasn plannn trtibi Kompas, qlobal mövqe etm sistemi (çps),
planet, prgar
orada ba vern hadis v proseslri tsvir edir
Yerin daxili qurluu
Litosfer anlay. Relyef.
vulkanlarn sxematik tsviri.
Yer sthini tkil edn suxurlar. Anma
Litosfer, Yer qabg, suxur, nüv, mantiya,
zlzl, episentr, hiposentr, vulkan, krater,
boaz, maqma, lava, vulkan oca, qeyzer, fal
v sönmü vulkan, anma, relyef, da (zirv,.
tk, suayrc), alçaq, orta. yüksk dalar,
düznlik (ovalq, yayla, yüksk düznlik)
2.1.2.ri relyef formalarn kontur xritd qeyd
edir
edilmsi
Atmosfer anlay
Atmosferin quruluu
Atmosferin hmiyyti
Tempratur anlay
tornado , bulud, qar, ya, dolu, qrov, eh
2.1.4.Hava üzrind müahidlr aparr,
Havann sutkalq tempraturunun hesablanmas
termometr, flüger
Hidrosfer anlay
Suyun dövran
razilri müyyn edilmsi
yarmada, drinlik kalas
2.1.6. Tbitd su dövrannn sxemini trtib edir Suyun böyük dövran il quru sularn
laqlndirir
rh edir
Biosfer anlay
Biosfer, torpaq,
53
Herbari, kolleksiya
Dünya xalqlarnn irq , dil v dini baxmndan
frqlndirilmsi
3.1.2.Kontur xritd ilk yaay mntqlrini
qeyd edir
hr,
müqayis edir
ölklr
ölklri qeyd edir.
sciyysi
3.2.3. nsanlarn tsrrüfat faliyytini rh edir qtisadiyyat anlay.
Mnimsm iqtisadiyyatndan istehsal
iqtisadiyyatna keçidi sxematik tsvir edir
mk bölgüsün dair sxemlrin qurulmas Sad mk, qadn myi, kii myi, xammal v
mhsul
razilrin fotoalbomunu hazrlayr
traf mühitin çirklnmsi.
fabrik tullantlar
ba vern dyiikliklri müqayis edir.
Böyük kflr nticsind xritd ba vern
dyiikliklr
kflr, syyahlar
Xrit-sxem üzr syyahlarn marurutlar
onun corafi nticlrini laqlndirir.
Gün üalarnn düm bucandan asl olaraq
fsillrin yaranmas
Orbit xtti, yerin meyilliyi , qütb ulduzu, zenit
buca , illik ritmlr,sutkalq ritmlr
hesablamalar aparr.
hesablamalar
çalmalar
Planaalmann növlri. Relyefin planda tsviri
Yer sthinin müstvi üzrind tsviri. Drc
torunun elementlrinin xüsusiyyylri
v marurut planalmas, horizontal, berqtrix,
ksm yüksklik, nisbi v mütlq
hüdürlük,nivelir ,
hesablamalar aparr
Xrit üzrind msaf, hqiqi msaf, corafi
koordinatlar
yaranma sbblrini rh edir.
qüvvlrin rolu
tsnifat
abissal düznlik, okean çökkliyi
qanunauyunluqlarnn relyefl laqsinin thlili
2.1.3. Atmosferd ba vern hadis v
proseslrin materik v okeanlara tsirini izah
edir
quraqlar,yerli külklr, "külk gülü", doymu
v doymam hava
sahlri
hesablamalar aparr.
dyimsi
temperatur, temperatur amplitudas
corafi xüsusiyytlrini rh edir.
xüsusiyytlri
terras, kanyon, meandr, göl çuxurlar, axarl v
axarsz göllr
hisslrini qeyd edir.
xtlri, ucqar nöqtlr
qanunauyunluqlar.
Biosenoz
torpaq tiplri
edir.
v dili
mskunlad razilri qeyd edir.
Tbii komponentlrin mskunlamaya tsiri.
thlil edir.
formalar
xüsusiyytlrin gör qrupladrr.
qitlr üzr paylanmas
ölklri
56
resurslar v istehsal amillri.
srmay, sahibkarlq
sxemini trtib edir.
formalamas
KT,MDB,TÖC, Trans-Qafqaz,Bak-Ceyhan
grginlik zonalarnn nomenklaturasn
(siyahsn) trtib edir.
grginlik zonalar
shralama, ozon deiyi
edir.
topladqlar biliklrin sistemldirilmsi
corafiyas, sosial corafiya, region,"pk yolu"
1.2.1. Gün üalarnn Yer kürsin düm
bucann dyimsini hesablayr
Quraq vaxtna aid hesablamalar
quraq vaxt
Gün üalarnn Yer kürsind düm
bucann dyimsi sbblri
yaranan iqlanma quraqlar
dairlri, qütb gec v gündüzlri, tropik,
mülayim, qütb quraqlar
Kartoqrafik tsvirlrdn istifad imkanlar
izoxtlr, keyfiyyt fonu, hrkt xtlri,
nöqtlr üsulu, tematik v ümumcorafi xrit
1.3.2. Kartoqrafik tsvirlr üzrind
Hqiqi sah, xrit üzrindki sah
57
Litosfer tavalar nzriyysi
formalar
adalar, novlar, orta okean da silsillri
2.1.2. Tektonik xritlrd litosfer tavalarnn
hrktinin nticlrini oxuyur
istiqamtini müyyn edilmsi
iqlimind ba vern dyiikliklri izah edir.
Tzyiq quraqlarnn corafi nticlri Atmosfer
sirkulyasiyas
antisklon, atmosfer cbhsi
diaqramlar trtib edir.
v dinamik proseslri thlil edir.
Dünya okeannn ml glmsi
Duzluluq,izoqalin, ffaflq, dinamik proseslr
dala, qabarma, çkilm, cryan
hesablamalar aparr
hesablamalar
edir.
ks etdirn sxemin qurulmas
Üzvi anma, corafi tbq
2.1.8. Tbii zonalar xritsini oxuyur Tbii zonalarn paylanmas Tbii zona
58
edir.
tdqiqatlarn cmiyytin inkiaf il
olmas sbblri
sivilizasiyalar
sbblrini izah edir.
Demoqrafik siyast, tbii hrkt, mexaniki
hrkt, emiqrasiya, imiqrasiya
aparr
halinin ümumi v tbii artmnn hesablanmas Artm dinamikas, illik mütlq artm
3.2.1. Ölklri inkiaf sviyysin gör thlil
edir.
(insan inkiaf indeksi),
sviyysin gör qrupladrr.
rolunu qiymtlndirir.
qiymtlndirilmsi
3.2.4. Tbii ehtiyatlarn tsnifat sxemini qurur.
Tbii ehtiyatlarn tiplrinin v növlrinin
sxeminin qurulmas
potensial ehtiyatlar,
tsirini izah edir.
tlblr
çmli sularn çirklnmsi, torpaqlarn
tsiri
razilr, aqroiqlim ehtiyatlar
hesablamalar aparr.
üçün gün üalarnn hesablanmas,
hlli
gündönümü ,yay v q vaxt
1.3.1. Kartoqrafik tsvirlrin cmiyytin
inkiafnda hmiyytini izah edir.
Cmiyytin inkiaf prosesind kartoqrafik
hali v tsrrüfatn yerldirilmsind
kartoqrafik tsvirlrdn istifad imkanlar
xritlr, kartoqram, kartodiaqram, iarlr
STANDART MZMUN AÇAR SÖZLR
proseslrin iqtisadi hyata tsirini dyrlndirir
Tektonik hadis v proseslrin nticlrinin
iqtisadi chtdn qiymtlndirilmsi
2.1.2. Geoloji xarakterli tematik xritlri
oxuyur.
dyimsinin müyyn edilmsi
sinklinal, fay
Tsrrüfatn yerlmsind iqlim amillrinin
2.1.4. qlim xritlrini oxuyur, nticlrini Hr hans razinin iqlim xüsusiyytlrinin qlim xritlri, sinoptik xrit,
60
edir.
kanallar, aysberqlr, irin su
2.1.6. Kontur xritd hidroehtiyatlarn
lr,suvarma kanallar, bndlr
qiymtlndirir
bitkilr, me resurslar, qoruq, , yasaqlq ,milli
parklar
Tbii razi kompleksinin müxtliflyi
intrazonal landaftlar, antropogen, tbii, mdni
landaftlar,
konsepsiyas.
Demoqrafik partlay, demoqrafik inqilab,
isizlik,
3.2.2. Tarixi-corafi regionlar kontur xritd
qeyd edir.
dyimsinin qrupladrlmas
yeni mnimsniln razilr
prinsiplri.
formalar, qiymtlr sistemi, maya dyri mk
haqq, vergi
prinsiplrinin sxemlrini qurur.
Tsrrüfat sahlrinin yerlm
srgi
61
öyrnilmsind tbit elmlrinin qarlql
onlar ttbiq edrk corafi hadis v proseslri
thlili. Corafiya ixtisaslar
Kartoqrafik, riyazi-statistik, müqayis,
glmsin dair mlumatlar tqdim edir.
Kainatn v gün sisteminin yaranmasna aid
frziyylr
Günd ba vern dyiikliklrin yerin tbitin
v insanlarn salamlna tsiri
Nzriyy v frziyylr, planetar
inkiaf,maqnit qütblri,maqnit meyl buca,
1.2.2. Yerin hrktinin tbit tsirini riyazi
üsullarla saslandrr
enliklrin tyini.
quraqlarnn tyini
thriflri saslandrr.
istifad olunan kartoqrafik proyeksiyalar
Thriflr sasn kartoqrafik proyeksiyalarn
silindirik, konus, azimutal, çoxüzlü
thriflr aid hesablamalar aparr.
qiymtlndirir.
proqnozlar verir.
nticlri
proqnozlar,
laqlndirilmsi
v mütlq ya hesablama, dniz v quru
mrhlsi, damlglm mrhllri.
qlim tiplrinin müxtlifliyinin sbblri
cmi, iqlim trddüdlri,
aparr.
hesablanmas
yant,hiqrometr, izoqamin,
layihlr hazrlayr, tqdim edir.
asll
xtti, da v örtük buzlaqlar, bataqlqlar,
2.1.6. Quru sularnn xüsusiyytlrin dair
hesablamalar aparr.
meylliyi, hidroqraf
qanunauyunluqlar
ritimlik, zonallq, maddlr dövran
Corafi tbqinin sxemi Dövran, bioloji dövran
63
problemlri thlil edir.
ehtiyatlarn laqlndirilmsi
frqlndirilmsi
hrlrin quruluu, urbanizasiya,
suburbanizasiya, aqlomerasiya, meqapolis,
tqdim edir.
frqlrinin tbii raitl laqlndirilmsi
tellurekratiya
tsirinin qiymtlndirilmsi