จงหวดยะลา

ศนยวจยความหลากหลายทางชวภาพ เฉลมพระเกยรต 72 พรรษา บรมราชนนาถสถาบนวจยและพฒนาชายแดนภาคใต มหาวทยาลยราชภฏยะลา

ทเรยนพนธพนเมอง ในต ำบลล ำพะยำ

ทเรยนพนธพนเมอง ในต ำบลล ำพะยำ

จงหวดยะลา

ทเรยนพนธพนเมอง ในต ำบลล ำพะยำ

ทเรยนพนธพนเมอง ในต ำบลล ำพะยำ

จดพมพและเผยแพรโดย ศนยวจยความหลากหลายทางชวภาพ เฉลมพระเกยรต 72 พรรษา บรมราชนนาถ สถาบนวจยและพฒนาชายแดนภาคใต มหาวทยาลยราชภฏยะลา

การอางอง

ศนยวจยความหลากหลายทางชวภาพ เฉลมพระเกยรต 72 พรรษา บรมราชนนาถ สถาบนวจยและพฒนาชายแดนภาคใต มหาวทยาลยราชภฏยะลา

ลขสทธ

ศนยวจยความหลากหลายทางชวภาพ เฉลมพระเกยรต 72 พรรษา บรมราชนนาถ. (2562).ทเรยนพนธพนเมองในต าบลล าพะยา. ยะลา : มหาวทยาลยราชภฏยะลา.

พมพครงท พมพครงท 1 จ านวน 100 เลม

ISBN

พมพโดย มเดย เฮาส โทรศพท 0-7321-6692

ทเรยนพนธพนเมองในต ำบลล ำพะยำ

978-616-7782-64-5

ค ำน ำ

การศกษาทรพยากรชวภาพเดนในหบเขาล าพญาและ การใชประโยชนตามภมปญญาทองถน เพอการจดการทรพยากรชวภาพอยางยงยนในต าบลล าพะยา จงหวดยะลา ไดรบทนสนบสนนงานวจยประจ าปงบประมาณ 2561 จากส านกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต (สวทช) การด าเนนงานภายใตโครงการน มการศกษาถงประเดนของทรพยากรชวภาพทโดดเดนในพนทต าบล ล าพะยา ไดแก ทเรยนพนธพนเมอง ซงศกษาและเกบรวบรวมขอมล โดยการเกบขอมลดงกลาวครอบคลมถงลกษณะสณฐาน การตงชอ ชวงเวลาดอกบานถงผลแก ชวงเวลาการเกบเกยว การใชประโยชน และแหลงทพบของทเรยนพนธพนเมอง การวจยในครงนสามารถลลวงตามวตถประสงค เนองจากไดรบความรวมมอจากกลมชาวบานและเจาหนาทในพนท รวมทงผน าในชมชนทอ านวยความสะดวกในการเกบเขาพนทเพอเกบขอมล และไดใหขอมลทเปนประโยชนตองานวจย จากขอมลตางๆ น าไปสการจดท าแผนการจดการอนรกษทรพยากรชวภาพในพนทต าบลล าพะยา ผานการมสวนรวมของคนในชมชน ทางคณะผวจยหวงเปนอยางยงวาหนงสอเลมนจะเปนประโยชน แก ชาวบาน นกเรยน นกศกษา นกวชาการและผทสนใจในการสบคนและเปนแหลงอางองทางวชาการตอไป

สำรบญ01ขอมลต าบลล าพะยา

02ประวตทเรยนพนธพนเมองในต าบลล าพะยา

03การตงชอของทเรยนพนธพนเมองในต าบลล าพะยา

05องคประกอบของทเรยน

09ปจจยทเกยวของเกยวกบการเจรญเตบโตของทเรยน

10ความส าคญของทเรยนพนธพนเมองในต าบลล าพะยา

11ความเชอเกยวกบทเรยนพนธพนเมอง

สำรบญ12ทเรยนพนธพนเมองในต าบลล าพะยา

13ลาน / เขยว

14หนามแดง / หนาโคก

15ไอกลวย / หวหน

16พรวน / ไอลาน

17หนามหรบ / ขพรา

18ขชด / ไอขมน

19เกยะ / เขยวหนามแทรม

20ปาหมาก / กลางไร

21หวนยาว / น าเตา

22หนามยาว / ไอแขก

ต ำบลล ำพะยำ

ต ำบลล ำพะยำ อ ำเภอเมอง จงหวดยะลำ มหบเขาล าพญาซงเปนสวนหนงของ เทอกเขา สนกาลาคร สภาพโดยรวมเปนปาดบชนหรอปาฝนเ ขตร อน ม ค ว า มส ง 5 0 - 7 0 0 เ ม ตร จ า กระดบน าทะเลปานกลาง

พ นท ส วน ใหญ เป นพ นท ร าบส ง ส ภ า พ ป า อ ด ม ส ม บ ร ณ มความหลากหลายทางชวภาพสง ท ง ช น ด พ น ธ ส ต ว แ ล ะพ น ธ พ ช โดยเฉพาะพชทองถน เชน หลงกบ รงไก ลงแข จ าปร ง ท เรยนพนธพนเมอง เปนตน

“ทเรยนพนธพนเมองถอเปนพชเศรษฐกจของชมชน”

01

ประวตทเรยนพนธพนเมองในต ำบลล ำพะยำ

ดอเลำะ สำและ (สมภำษณ 14 พฤศจกำยน 2561)

ตนก า เนดมาจากบร เ วณป าบาลาฮาลา ซงเปนทพบครงแรก เพราะเหนฝงชางปากน ชาวบานล าพะยาจงน าเมลดมาปลก การตงชอเรมแรกนน สาเหตมาจากเนอท เรยนเปน สเหลองสวยงาม กลนหอมนากน จงตงชอวา

ทเรยนพนเมองล าพะยาเดมเปนสายพนธทมาจากประเทศมาเลเซย ในภาษามาเลเซย เรยกวา “ดร” แปลวาหนาม ภาษาไทยจงเพยนมาเปนทเรยน ชาวบานล าพะยาบางคนในสมยนน เรยกทเรยนวา

“ลกหนำม”

ขมน หรอ ขมน

ประวตทเรยนพนธพนเมองในต ำบลล ำพะยำ

02

กำรตงชอของทเรยนพนธพนเมองในต ำบลล ำพะยำ

ตงชอตำมลกษณะผลภำยนอก

มาจากลกษณะของผลเรยว กใหชอทเรยนวา “เรยว”

มาจากกานผลทสน กใหชอทเรยนวา หวนหลบ

(ภาษาใต) แปลวา

“กานสน”

ตงชอตำมตนไมทอยใกลเคยงกบทเรยนตนแรก

อยใกลตนมะปราง ตงชอทเรยนวา “ไอปราง”

อยใกลกบตนขาวหอสดาตงชอทเรยนวา “ขาวหอสดา”

กำรตงชอทเรยนพนธพนเมองในต ำบลล ำพะยำ

อำจตงชอตำมรปรำงลกษณะ ผล รปทรง สของเนอ

ผเพำะพนธ หรอสถำนท เปนตน

มาจากสของเปลอกผลสเขยว กใหชอทเรยนวา“เขยว”

03

กำรตงชอของทเรยนพนธพนเมองในต ำบลล ำพะยำ

ตงชอตำมลกษณะผลภำยใน

เนอทเรยนมสเหลองคลายสขมน ตงชอทเรยนวา

“ชมน หรอ ขมน”

สเนอทเรยนสขเถา ตงชอทเรยนวา “เถา”

ตงชอแบบเบดเตลด ไมไดใชหลกเกณฑอะไรเลย

ล าพน ลาน หอยโขง เซอมงมาจากเรยกตามบรรพบรษตอ ๆ กนมา

04

องคประกอบของทเรยน

ทเรยน เปนพชดอก ใบเลยงค จดอยในวงศ

Bombacaceae สกล Durio (Simpson, 2006)

มลกษณะทำงพฤกษศำสตร ดงน

รำก มรากหาอาหารกนตามผวดน

จนถงระดบ 50 ซม. มรากพเศษทเกดจากบร เ วณ โคนต นอย ม ากม ายต ามผ ว ด น แตกออกมาลกษณะคลายตนตะขาบเรยกวา

“รากตะขาบ”

ทเรยนเปนพชใบเลยงคชนดใบกวาง เปนใบเดยว ไมผลดใบ เรยงตวแบบสลบ (alternate) เสนใบทเรยนสานกนเปนรางแห มรปรางยาวร (oblong) หรอเปนวงร (elliptic)

ใบ

รากแกวของทเรยนท าหนาทยดล าตน

มรากฝอยเปนรากหาอาหารออกมาจากรากพเศษทท าหนาทดดอาหาร

ยาว 8-20 เซนตเมตร กวาง 4-6 เซนตเมตร ปลายใบแหลม ดานบนของใบสเขยวออนหรอ เขยวเขม แตดานลางของใบสเหลองออกน าตาลแดง กานใบสน าตาลยาว 2-3 เซนตเมตร

05

องคประกอบของทเรยน

ล ำตน ทเรยนเปนไมตนขนาดใหญ มเนอแขงปานกลาง ตนสงไดถง 20-40 เมตร

20 - 40 mผวล าตน เรยบถงหยาบ แขง แตกเปนสะเกด ขรขระเปนแนวยาว เปลอกล าตน ส น า ต าลปนแดง ทรงพ ม แผ ก ว า ง มกงดานลางของทรงพมมากกวาดานบน

การท ามมกบล าตน ของทเรยนพนเมองม 3 แบบ

มมกวาง มมตงฉาก มมแคบยกขน

ภำพ การท ามมของล าตนทเรยน

06

องคประกอบของทเรยน

ดอกท เรยนมดอกเปนดอกชอ ออกดอกเปนก ลม (clusters) รปครงวงกลม (corymp) กลมละ 1-30 ดอก มกานดอกยาว 5-8 เซนตเมตร หอยลงดานลาง มกออกดอกบนกงหลกหรอล า ต น โ ดยตรง ท เ ร ยนห น ง ต นส าม ารถออกดอก ได 20,000-40,000 ดอก/ฤด

ดอกสมบรณเพศ กลบเลยงสเขยวอมน าตาลหมดอกอยรอบนอก

กลบดอกสขาวม 5 กลบ

เ ก ส ร เ พ ศ ผ ม 5 ช ด แ ต ล ะ ช ดประกอบดวยกานชเกสร ยาว 5-8 อน

เกสรเพศเมย ตรงปลายนนเปนแฉก 5 แฉก มกจะเทากบจ านวนพ

ใบประดบยอย

รงไข

07

องคประกอบของทเรยน

ผลทเรยน

ผลทเรยนเปนผลเดยวแบบแคบซลมเปลอกหนาและแขงสน าตาลออน มหนามแหลมทรงประมดรอบ 10

–25

cm

ทรงผลมหลายแบบ เชน กลม กลมร กลมแปน ทรงกระบอก รปร รปไข รปไขกลบ และทรงขอบขนาน

ผลเจรญมาจาก 1 รง ไข แตแบง เปน 3-5 ชอง ผนงภายในชองเปนมนเรยบ แตละชองม 1-6 เมลด

ผลใชเวลาประมาณ 90-150 วนหลงดอกบาน โดยจะสะสมน าหนกมากทสดในชวง 50-80 วนหลงดอกบาน

เมลดรปทรงกลมร มเยอบาง ๆ สน าตาลหม ผวเรยบ เนอในเมลดสขาว รสชาตฝาด

ภำพ เมลดทเรยน

เนอทรบประทานไดมประมาณ 20-35% ของน าหนกผล สเนอสวนมากมสเหลองออนถงเหลองเขมขนอยกบสภาพดนและพนธของทเรยน และมกลนแรง

08

ปจจยทเกยวของเกยวกบ กำรเจรญเตบโตของทเรยน

ทเรยนเจรญเตบโตและออกดอกไดดเมอไดรบปรมาณแสงแดดในระดบความเขมแสงทเหมาะสมและนานพอ

อณหภมและควำมชน

ควำมเขมและควำมยำวนำนของ

แสงแดด

ทเรยนชอบอากาศรอนชน อณหภมทเหมาะสมประมาณ 25 ถง 30 องศาเซลเซยส มความชนสมพทธในอากาศประมาณรอยละ 75 ถง 85 อากาศรอนจด เยนจด แหงแลง และมลมแรง จะพบปญหาใบไหมหรอใบรวง

สภำพดน

ควรเปนดนรวน ดนรวนปนทราย ดนเหนยวปนทรายทมการระบายน าไดด และมหนาดนลก เพราะทเรยนเปนพชทออนแอตอสภาพน าขง และความเปนกรดดางของดนอยระหวาง 5.5 ถง 6.5

แหลงน ำ

ตองมแหลงน าจดใหตนทเรยนไดเพยงพอตลอดทงป ปรมาณน าฝน ไมนอยกวา 1,500 มลลเมตร/ป และมการกระจายของฝนสม าเสมอ มความตองการน าเพอการเจรญเตบโต 600 - 800 ลกบาศกเมตรตอทเรยน 1 ไร

09

ควำมส ำคญของทเรยนพนธพนเมองในต ำบลล ำพะยำ

ดำนเศรษฐกจ

สรางรายไดใหแกเกษตรกรประมาณ 20,000-30,000 บาท/ครวเรอน/ปจ าหนายทงผลสด เมลด และแปรรปเปนทเรยนกวนพฒนาจนเปนสนคาโอทอป

กนผลสด กนสดรวมกบขาว (พบในกลมผสงอาย) น ามาท าของหวานคอขาวเหนยวท เ ร ยน ข า วตอก น า กะททเรยน และแปรรป

ดำนอำหำร

สวนตางๆ ของทเรยนมสรรพคณทางยาแตกตางกน เชน น าใบทเรยนซงมรสขม น ามาแกไข แกดซาน ขบพยาธ ท า ใ ห ห น อ ง แ ห ง เ ป ล อ ก ผ ล แกน าเหลองเสย พพอง แกฝตานซาง คมธาต เผาแกคางทม ไลยงและแมลง เนอหมเมลด แก โรคผวหนง ท า ให ฝแหง ราก แกไข แกทองรวง

เนอไม : ท าเครองเรอนทไมตองรบน าหนกมากเปลอกผล : ตากแหงใชเผาไลยง ไลแมลง หรอใชรมควนปลาเมลดทเรยนพนเมอง : เพาะเพอเปนตนตอ ส าหรบเสยบยอดทเรยนพนธด

ดำนสมนไพร ดำนอนๆ

10

พธตงเจำสวน เปนพธทสบทอดกนมาอยางยาวนาน เพอเปนการแสดงความเครารพตอเจาปาเจาเขา หรอวญญาณบรรพบรษทลวงลบไปแลว ใหชวยปกปกรกษาลกหลาน รวมถงสวนทเรยนใหออกผลดก เกบเกยวผลผลตไดมาก เพอทครงตอไปลกหลานจะไดตงเซนไหว ใหกนอก โดยมหมอบานเปนผท าพธ มเครองเซนไหว สวนใหญประกอบดวย ไกตม ขาวเหนยวขาว ขาวเหนยวเหลอง ขนมโค แกง เหลาขาว หมากพล ทเรยนพนธพนเมอง ดอกไมธปเทยน ฯลฯ เมอเสรจพธ หมอบานจะพรมน ามนต แลวใหลกหลานกนเซนไหวนน ซงมความเชอกนวาจะไมเจบไมไข

ควำมเชอเกยวกบทเรยนพนธพนเมอง

11

ทเรยนพนธพนเมองในล ำพะยำ

จำกกำรศกษำพบวำกลมตวอยำงของทเรยนพนธพ น เ ม อ ง ม ค ว ำ ม ห ล ำ ก ห ล ำ ย ท ำ ง ล ก ษณ ะ โดยลกษณะล ำตน ใบ รปทรงผล หนำมและสของเนอ ไมมควำมสมพนธกน และแตละลกษณะ มกำรกระจำยอยทวทกพนททท ำกำรศกษำ

12

ลำน

ผลกลมแปน ฐานผลตด ปลายผลบม หน ามผลแบบแหลมตรง ผลห น กประมาณ 1.5-2 กโลกรม เปลอกผล สเขยวออน จ านวนพตอผล 4 พ สเนอผลสกสขาวครม เนอบาง รสชาตของเนอหวานเลกนอย เนอมกลนออน

เขยว

ผ ล ก ลม ร ฐ า น ผ ลป า น ป ล า ย ผลแหลม หนามผลแบบนนปลายแหลม ผลห นกประมาณ 1 - 1 . 5 ก โ ลกร ม เปลอกผลสเขยวเทา จ านวนพตอผล 5 พ สเนอผลสกส เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนปานกลาง

13

หนำมแดง

ผลรปไข ฐานผลปาน ปลายผลแหลม หนามผลแบบ นน ผลห น กประมาณ 1.4-1.8 กโลกรม เปลอกผล ส จ านวนพตอผล 5 พ สเนอผลสกสขาวครม เ นอบาง รสชาตของเ นอหวานเลกนอย เนอมกลนออน

หนำโคก

ผลร ป ข อบ ขน าน ฐ านผลบ ม ปลายผลบม หนามผลแบบนนปลายแหลม ผลหนก 2-2.5 กโลกรม เปลอกผล สเหลองเทา จ านวนพตอผล 7 พ สเนอผลสกสขาวครม เนอไมบางไมหนา รสชาตของเนอหวาน เนอมกลน

14

ไอกลวย

ผลกลม ฐานผลปาน ปลายผลปาน หนามผลแบบโคงงอ ผลหนกประมาณ 0.5-1 กโลกรม เปลอกผลสเทาเขยว จ านวนพตอผล 5-6 พ สเนอผลสกสขาวครม ความหนาของเนอ รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนออน

หวหน

ผลรปไขกลบ ฐานผลตด ปลายผลแหลม หน ามผลแบบ นน ผลห น กประมาณ 1-1.3 กโลกรม เปลอกผลสเขยว หนา 1 เซนตเมตร จ านวนพตอผล 5-6 พ สเนอผลสกสเหลอง เนอไมหนาไมบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนออน

15

พรวน

ผลรปขอบขนาน ฐานผลบม ปลายผลบ ม หนามผลแบบ นน ผลห น กประมาณ 1-1.5 กโลกรม เปลอกผลสเหลอง จ านวนพตอผล 4 พ สเนอผลสกสเหลอง เนอไมหนาไมบาง รสชาตของเนอหวานขม เนอมกลนกลนแรง

ไอลำน

ผลรปไข ฐานผลปาน ปลายผลบม หนามผลแบบนนปลายแหลม ผลหนกประมาณ 1.-1.5 กโลกรม เปลอกผล สเทา จ านวนพตอผล 5 พ สเนอผลสก สเหลอง เนอไมหนาไมบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนออน

16

หนำมหรบ

ทรงผลรปร ฐานผลปาน ปลายผลปาน หนามผลแบบนนปลายแหลม ผลหนกประมาณ 0.5-1 กโลกรม เปลอกผลสน าตาลอมเทา จ านวนพตอผล 4 พ สเนอผลสกสขาวครม เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนปานกลาง

ขพรำ

ผลรปทรงกระบอก ฐานผลปาน ปลายผลบม หนามผลแบบนนปลายแหลม ผลหนกประมาณ 2-2.5 กโลกรม เปลอกผลสเขยวเทา จ านวนพตอผล 6 พ สเนอผลสกสเหลอง เนอไมหนา ไมบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนออน

17

ขชด

ทรงผลรปร ฐานผลแหลม ปลายผลบม หนามผลแบบเวา ผลหนกประมาณ 0.7-1.2 กโลกรม เปลอกผลสเทา จ านวนพต อผล 5 พ ส เ นอผล สก ส เห ลอง เนอไมหนาไมบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนออน

ไอขมน

ผลรปไข ฐานผลตด ปลายผลปาน หนามผลแบบนนปลายแหลม ผลหนกประมาณ 1.3-2 กโลกรม เปลอกผลสเทาเขยว จ านวนพตอผล 6 พ สเนอผลสก ส เ น อบาง รสชาต ของ เ นอหวาน เนอมกลนออน

18

เกยะ

ผลรปร ฐานผลปาน ปลายผลแหลม หนามผลแบบนนปลายแหลม ผลหนก 0.8-1.3 กโลกรม เปลอกผล ส น า ต า ล อ ม เ ข ย ว ห น า 1 . 3 - 1 . 5 เซนตเมตร จ านวนพตอผล 4 พ สเนอผลสกสเหลองออน เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนแรง

เขยวหนำมแทรม

ผลรปกลมร ฐานผลบม ปลายผลแหลม หนามผลแบบแหลมตรง ผลหนกประมาณ 1-1.5 กโลกรม เปลอกผล สเขยวมะกอกออน จ านวนพตอผล 5 พสเนอผลสกสขาวครม เนอไมหนาไมบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนออน

19

ปำหมำก

ทรงผลรปไข ฐานผลบม ปลายผลบม หนามผลแบบเวาปลายแหลม ผลหนกประมาณ 1.5-2 กโลกรม เปลอกผล สเขยวอมเหลอง จ านวนพตอผล 5-6 พ สเนอผลสกสเหลอง เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนปานกลาง น าหนกเนอ 0.475 กโลกรม

กลำงไร

ผลรปกลมร ฐานผลปาน ปลายผลแหลม หนามผลแบบแหลมตรง ผลหนกประมาณ 1.5-2 กโลกรม เปลอกผลสเหลองเขยว จ านวนพตอผล 5 พ สเนอผลสกสขาว ความหนาของเนอ รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนออน

20

หวนยำว

ผลรปกลมร ฐานผลปาน ปลายผลแหลม หนามผลแบบแหลมตรง ผลหนกประมาณ 1-1.5 กโลกรม เปลอกผล สเหลองแกมเขยวแก จ านวนพตอผล 4-5 พ สเนอผลสกสเหลองซด เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนเลกนอย

น ำเตำ

ผลรปไข ฐานผลปาน ปลายผลปาน หน ามผลแบบแหลมตรง ผลห น กประมาณ 1.5-2 กโลกรม เปลอกผล สเขยวอมเหลอง จ านวนพตอผล 5-6 พ สเนอผลสกสเหลอง เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนเลกนอย

21

หนำมยำว

ผลรปขอบขนาน ฐานผลแหลม ปลายผลแหลม หนามผลแบบแหลมตรง ผลหนกประมาณ 1-1.5 กโลกรม เปลอกผลสเหลองแกมเขยวเขม จ านวนพตอผล 5-6 พ สเนอผลสกสเหลองออน เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนเลกนอย

ไอแขก

ผลรปกลม ฐานผลปาน ปลายผลบ ม หนามผลแบบ นนปลายแหลม ผลหนกประมาณ 1-1.5 กโลกรม เปลอกผลสเขยวอมเหลอง จ านวนพตอผล 5-6 พ สเ นอผลสกสเหลองออน เนอบาง รสชาตของเนอหวาน เนอมกลนเลกนอย

22

คณะผจดท ำ

อำจำรยเวคน วฒวงศนำยซไบด โตะโมะนำยมฮ ำหมดตำยดน บำฮะครนำงสำวพำตเมำะ อำแยกำจนำงสำวนสร มะแนนำงสำวสภำรตน เตมรตน

คณะผจดท ำ

เรยบเรยงเนอหำนำงสำวพำตเมำะ อำแยกำจ

ถำยภำพนำงสำวสภำรตน เตมรตน

ออกแบบและตกแตงนำงสำวนสร มะแน

ศนยวจยความหลากหลายทางชวภาพ เฉลมพระเกยรต 72 พรรษา บรมราชนนาถสถาบนวจยและพฒนาชายแดนภาคใต มหาวทยาลยราชภฏยะลา