รำลึกคุณูปการ ศาสตราจารย์ ดร.สาโรช...

รำลกคณปการ

ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร

สถาบนวฒนธรรมและศลปะ มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

รำลกคณปการ


สถาบนวฒนธรรมและศลปะ อาคารประสานมตร มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ สขมวท ๒๓ กทม. ๑๐๑๑๐ โทร.๐-๒๖๔๙-๕๐๐๐ ตอ ๕๖๕๑ โทรสาร ๐-๒๒๖๑-๒๐๙๖ E-mail : [email protected]

พมพครงแรก พทธศกราช ๒๕๕๓ จำนวนพมพ ๖๐๐ เลม

พมพท สนตศรการพมพ ๑๓๑๖ ซอยจรญสนทวงศ ๕๗ บางพลด กทม. โทร. ๐-๒๔๒๔-๓๙๗๕ โทรสาร ๐-๒๘๘๑-๙๘๔๙ E-mail : [email protected] นายสนตพงษ กาลอรณ ผพมพโฆษณา

ศรทธา แด “ครผให”

ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร ผอำนวยการโรงเรยนฝกหดครชนสง ณ ถนนประสานมตร อธการวทยาลยวชาการศกษาทานแรก ทานวางรากฐานการศกษาของชาต มใชแตเฉพาะมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒเทานน ยงเปนผสรางความมนคงตอสงคมประเทศชาต โดยนำพทธศาสนา มาเปนพนฐานของการพฒนา โดยมงหวงทจะใหนสตมความร ประดจนกปราชญ มความประพฤตประดจผทรงศล นนคอ “ปราชญผทรงศล” จากบทความของทานทไดคดสรรมาเผยแพรใหมน สามารถบงบอกถง อตลกษณของทานอยางสมบรณแบบ สมควรไดรบการสรรเสรญยกยอง และเปนแบบอยางในการดำเนนชวตไดเปนอยางดยง สถาบนวฒนธรรมและศลปะ ขอกราบคารวะมาดวยความสำนกในคณปการของทานเปนอยางยง ทานยงคงสถตอยคมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒตลอดไป

ดวยศรทธาและเคารพยง

(อาจารยจนทรทพย ลมทอง) ผอำนวยการสถาบนวฒนธรรมและศลปะ

สารบญ

ประวต ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร ๕

เมอครบ ๖๐ ป ของสาโรช บวศร ๙

ความคดบางประการในวชาการศกษา ๑๓

ปรชญาการศกษา และแผนการศกษาแหงชาต ๓๗

พทธศาสนากบการศกษาแผนใหม ๔๒

พทธศาสนาและความตองการปรชญาการศกษาในประเทศไทย ๖๑

พระพทธศาสนากบพทธปรชญาการศกษา ๖๔

อรยสจสและวธการแกปญหา ๘๕

วจารณสรป ๙๑

พระพทธศาสนาตามทศนะของนกศกษาผหนง ๑๐๐

ความดคออะไร ๑๓๙

จรยธรรมศกษา ๑๔๕


เกด วนเสาร ท ๑๖ กนยายน ๒๔๕๙ อำเภอเมอง จงหวดภเกต บตรคนโตของขนประทมสรพนธ (เจรญ

บวศร) และนางเปลง บวศร มพนอง ๕ คน คอ สาโรช สาร สวาง จำนง และจงด

การศกษา ประถมศกษาและมธยมศกษาตอนตนทจงหวดภเกต มธยมศกษาตอนปลายทปนง ประเทศมาเลเซย ๒๔๗๖-๒๔๗๘ โรงเรยนฝกหดครประถมพระนคร ๒๔๗๘ – ๒๔๘๑ อกษรศาสตรบณฑต คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ๒๔๘๒ ประกาศนยบตรครมธยม (ป.ม.) ๒๔๙๑ – ๒๔๙๒ M.A. จากมหาวทยาลยแหงรฐโอไฮโอ สหรฐอเมรกา ๒๔๙๒ – ๒๔๙๖ Ph.D. จากมหาวทยาลยแหงรฐโอไฮโอ สหรฐอเมรกา ๒๕๐๖ จบหลกสตร ว.ป.อ. จากวทยาลยปองกนราชอาณาจกร

การทำงาน ๒๔๘๒ เปนครสอนโรงเรยนเตรยมอดมศกษา พระนคร ๒๔๘๓ – ๒๔๙๑ เปนอาจารยใหญโรงเรยนภเกตวทยาลย ๒๔๙๑ ผชวยอาจารยใหญโรงเรยนฝกหดครประถม

พระนคร ๒๔๙๑ – ๒๔๙๖ ได ร บทนจากกระทรวงการ ต า งประ เทศ

สหรฐอเมรกา ไปศกษาตอปรญญาโทและเอก ทสหรฐอเมรกา

รำลกคณปการ ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร 6

๒๔๙๖ เปนอาจารยโรงเรยนฝกหดครชนสง ถนนประสานมตร

๒๔๙๖ เปนผอำนวยการโรงเรยนฝกหดครชนสง ถนนประสานมตร และไดเสนอใหยกฐานะเปนวทยาลยวชาการศกษา เมอวนท ๑ ตลาคม ๒๔๙๖ และทำใหม พ.ร.บ. วทยาลยวชาการศกษา เมอวนท ๑๖ กนยายน ๒๔๙๗

๒๔๙๖ – ๒๔๙๗ เปนผอำนวยการวทยาลยวชาการศกษา ๒๔๙๗ - ๒๔๙๙ เปนรองอธการ และหวหนาคณะวชาการศกษา

วทยาลยวชาการศกษา ๒๔๙๙ – ๒๕๑๒ เปนอธการคนแรกของวทยาลยวชาการศกษา ๒๕๑๒ - ๒๕๑๓ เปนรองปลดกระทรวงศกษาธการ (ครงท ๑) ๒๕๑๓ – ๒๕๑๖ เปนอธบดกรมการฝกหดคร กระทรวงศกษาธการ ๒๕๑๗ – ๒๕๑๙ เปนรองปลดกระทรวงศกษาธการ (ครงท ๒) จน

เกษยณอายราชการ

บทบาทสำคญทางดานการศกษา • เปนผบกเบกในการยกมาตรฐานวชาชพครใหเปนวชาชพชนสง

คอใหเปดสอนถงระดบปรญญาตร โท และเอก • เปนผบกเบกในการยกฐานะโรงเรยนฝกหดครชนสงเปนวทยาลย

วชาการศกษา (ไดรบการยกฐานะเมอวนท ๑ ตลาคม ๒๔๙๖ และม พ.ร.บ. เมอวนท ๑๖ กนยายน ๒๔๙๗)

• เปนผสงเสรมและสนบสนนการศกษาดานจรยธรรม วฒนธรรมและประชาธปไตยในหนวยงานและสถานศกษา

• เปนนกเขยน นกแปล และนกวจยคนควาทางดานการศกษา และพทธศาสนา เพอเปนแนวทางในการวางกรอบแนวคดเกยวกบการสราง ปรชญา การศกษาตามแนวพทธศาสตร

• เปนราชบณฑตในสำนกธรรมศาสตรและการเมอง ประเภทวชา ปรชญา ราชบณฑตยสถาน

สถาบนวฒนธรรมและศลปะ 7

• เปนผกอตงสมาคมการศกษาแหงประเทศไทย และเปนนายกสมาคม คนแรกและเปนนายกสมาคม ๒ สมยตดตอกน สมาคมการศกษา จดตงขนเพอสนบสนนอาชพครและเผยแพรแนวคดทางการศกษา

• เปนผนำการศกษาแผนใหมหรอการศกษาแบบพพฒนาการ (Progressive Education) มาใชในวทยาลยวชาการศกษาและเปนผคดตรา และสประจำวทยาลย ตามแนวคดเชงปรชญาการศกษาแบบพพฒนาการ คอ “การศกษา คอ ความเจรญงอกงาม”

สของมหาวทยาลยคอสเทาและสแดงโดยมความหมายวา สเทาเปนสของสมอง แสดงถงความคด ความเฉลยวฉลาด และ สแดงเปนสของเลอดมความหมายแสดงถงความกลาหาญ รวมกนแลวมความหมายวา ใหผเรยน (นสต) เปนคนกลาคดกลาหาญและเฉลยวฉลาด ตราของวทยาลยวชาการศกษา เปนรปกราฟ ของสมการ วาย เทากบ อ กำลง เอกซ (y = ex) ซงหมายยถง “การศกษา คอ ความเจรญงอกงาม” และม คำขวญเปนภาษาบาลวา “สกขา วรฬห สมปตตา”

• เปนผรเรมและเผยแพรปรชญาการศกษาตามแนวพทธศาสตร และการจดการศกษาตามแนว พทธศาสตร (ดงปรากฏงานเขยนในหนงสอเลมน)

• เปนผทำคณประโยชนใหแกสงคมไทย และอทศตนเพอ “ทำคณประโยชนอยางสงยงตอการศกษาชาต” อาท เปนทปรกษา กรมวชาการเกยวกบการพฒนาหลกสตร เปนทปรกษาเกยวกบจรยธรรมขาราชการของสำนกงานคณะกรรมการขาราชการ พลเรอน เปนกรรมการบญญตศพทสาขาปรชญา เปนกรรมการบญญตศพทสาขาอดมศกษา เปนทปรกษาและกรรมการจดทำสาราณกรมศกษาศาสตร และเปนกรรมการหนงสอแปลของกระทรวงศกษาธการ ฯลฯ เปนตน ภาระงานเหลานสวนใหญเปนงานททำหลงเกษยณอายราชการแลวทงสน


เครองราชอสรยาภรณสงสดทไดรบ ๕ ธนวาคม ๒๕๓๔ มหาปรมาภรณชางเผอก (ม.ป.ช.) ๕ ธนวาคม ๒๕๑๗ มหาวชรมงกฎ (ม.ว.ม.) ๕ พฤษภาคม ๒๕๑๓ ทตยจลจอมเกลา (ท.จ.)

ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร ไดถงแกอนจกรรม เมอวนท ๒๙ ตลาคม ๒๕๓๖

เมอครบ ๖๐ ป ของ สาโรช บวศร ๑๖ ก.ย. ๒๕๑๙

๑๖ กนยายน ๒๕๑๙

หารอบคราน สาโรชบวศร ชนชมยนด ไมตรอวยพร จากหมญาตมตร และศษยเคยสอน หลายทานสจร มาจากทางไกล ประจกษซาบซง ตราตรงสดไข เปนถอยจากใจ ไดสมดงจนต ขอใหรมเยน เปนสขจวบสน อายฟาดน ทวทกทานเทอญ

เมอครบ ๖๐ ป ของสาโรช บวศร

เยนวนหนงในเดอนมถนายน ๒๕๑๙ ขาพเจาไดมโอกาสฟงวทย “เสยงอเมรกา” เปนภาษาองกฤษ ปรากฏวาเปนรายการสนทนาของนกวทยาศาสตรสองคน กำลงพดกนเรองยานอาวกาศ ชอ Viking๑ ของอเมรกา ซงกำลงเดนทางตรงไปยงดาวพระองคาร (Mars) และกำหนดจะลงยงพนของดาวองคารในวนท ๔ กรกฎาคม ๒๕๑๙ อนเปนวนชาตและเปนวนครบรอบ ๒๐๐ ป ของประเทศอเมรกาดวย เมอลงยงพนของดาวองคารไดแลว ยานอวกาศลำนกจะไดสงขอมลกลบมายงโลกมนษยของเราวาม สงทมชวต อยบนดาวดวงนหรอไม ดงนนจงเปนเรองทนาตนเตนมาก เพราะคาดวาอาจจะมลำธาร, และ ดงนนกคาดตอไปวาอาจจะม สงทมชวต เชนพชหรอสตวอยกได แตกไมแนใจกนทงนน ; จงคอยใหถงกำหนดวนท ๔ กรกฎาคม ๒๕๑๙ เสยโดยเรว, และขออยาใหยานอวกาศตองเกดขลกขลก หรอประสพภยใด ๆ เลย พอสนทนากนถงตอนน, นกวทยาศาสตรคนหนงกเกดถามขนมาวา “ทเรยกวาชวตนนคออะไร, หรอหมายความวาอะไรกนแน.” เมอถามเชนนแลว กเกดสนทนากนใหญ เนองจากผสนทนาทงสอนเปน นกวทยาศาสตร, กมองด ชวต ไปในแงวทยาศาสตร เชนในแงของชววทยา ซงกลาวกนวา สงทมชวต ยอมจะบรโภค ขบถาย สบพนธ เปนตน, และในทสด กจบลงวายงไมควรยตในเรองทวา “ชวตหมายความวาอะไร” น, แตควรจะไดชวยกนคดใหลกซงตอไปอก เมอขาพเจาฟงมาไดถงตอนน, กครนคดวาในประเทศเรา ไดมนกปราชญราชบณฑตผใด ไดกลาวเกยวกบ ความหมายของคำวาชวต นไวทใดบางไหม, และกลาววาอยางไร. เทาทนกออก กจำไดวา ทานพทธทาสภกข ไดกลาวไวในหนงสอชอ “เกดมาทำไม” (ตอน ๑ และตอน ๒) ไวดงน :-


“คนเราเกดมาเพอจะเดนไปตามทใหถงพระนพพานในทสด และใหพยายามทจะพอกพนหนทางแหงพระนพพานนนอยตลอดเวลา”

หนา ๒๖ ; พมพครงท ๒; ธนวาคม ๒๕๑๐

“มนษยนเกดมาเพอเดนทาง, จากความทกข ไปสความไมมทกข”

หนา ๔๓ ; เลมเดยวกน

“เราเดนทางกนอยเรอยไปทกลมหายใจเขาออก – ทก ๆ ขณะ ซงจะเรยกวา ๑ นาฑ หรอ ๑ วนาฑกตาม มนเปนการเดนทางอยเรอยไป, เผลอเมอใดกวกไปผดทางเมอนน”

หนา ๔๕ ; เลมเดยวกน.

ตวขาพเจาเองในฐานะทเปนบคคลธรรมดา ๆ คนหนง, พยายามอยในศลในธรรมไปตามปรกตนสยของพลเมองด โดยทยงไมมโอกาสจะไดปฏบตตนอยในศลและในธรรมในระดบสงได, เมอไดพจารณาดคำกลาวอนสำคญยงของทานพทธทาสภกข ตามทยกมาขางตนนนแลว, กใครขออนญาตสรปโดยอนโลม, เปนการชวคราวไปกอนวา :- ๑. ดงนน ชวตกคอการเดนทาง นนเอง ๒. การเดนทาง น, ถาพจารณากนตามประสาชาวบาน ผยงมไดมโอกาสปฏบตธรรมในระดบสง, กอาจจะหมายความได ๒ นย คอ ๒.๑ เดนทางไป ตามเวลา หรอ ตามอาย เชน จากอาย ๒๐ ป, ๓๐ ป, ๔๐ ป, ๕๐ ป, ๖๐ ป, ๗๐ ป, ๘๐ ป, ๙๐ ป, เรอย ๆ ไป จนถงแกความตายไปตามปรกต หรอตามธรรมชาตของมนษย กลาวคอ ดนกยอมกลบไปเปนดน นำกยอมกลบไปเปนนำ ฯลฯ ประการหนง ๒.๒ เดนทาง จากความทม ความโลภ - โกรธ - หลง อยอยางมาก, ไปส ความทไมม ความโลภ - โกรธ – หลง, หรอมกมอยางนอยทสด, อกประการหนง ๓. คนเราในขณะทเดนทาง ตามอายไกลออกไปทก ๆ วนนน, หากประคบประคองระมดระวงโดยไมประมาทยง เพอใหสามารถลดความตองการ หรอความอยากได ดวยประการทงปวง ลงใหเหลอนอยทสด, ไดสำเรจ, สามารถลด


ความโมโหโทโษ พยาบาท เกลยดอยางไมสาง ลงใหเหลอนอยทสด, สามารถลดความไมรไมเขาใจ หลงผดไปใหเหลอนอยทสด, ไดสำเรจแลว กคงจะไดประสพความรมเยนในชวตอยไมนอยซงกคงปรากฏแกใจของแตละคนอยแลวเปนอยางด. ๔. ในทางตรงกนขาม ถาประมาทไมประคบประคอง การเดนทาง ของตนใหด กยงจะเกดมความโลภ-โกรธ-และหลงผดทบถมมากขนทก ๆ วน, ทำใหชวตเตมไปดวยความเรารอน และหมกไหม, ซงกคงปรากฏแกใจของแตละคนอยแลวเปนอยางดเชนกน. ๕. ดงนน สำหรบบคคลทไมประมาท, และพยายาม ลด ความโลภ-โกรธ-หลง อยเปนนจ, กจะพบวา ยงเดนทางไปไกลเทาใด, ๕๐ ป, ๖๐ ป, ๗๐ ป, ๘๐ ป, ฯลฯ กยงลดความโลภ-โกรธ-หลง ลงไปไดมากเทานน ; ดงนนในกรณน ยงอายมาก กยงด ; จงไมควรจะเกดความวตกกงวลในเรองอายนเลย ; แตถายงมอายมากขน, ยงกลบโลภมาก โกรธมาก-หลงผดมากขนแลว นนแหละเปนเรองทจะตองวตกอยางยง จะตองแกไข. ในโอกาสทขาพเจาจะมอายครบ ๖๐ ป ในเดอนกนยายนน และบงเอญไปฟงวทยทเขาพดกนเรอง ความหมายของชวต เขา, จงพยายามคดเขยนบทความน ขนเพอเตอนสตตวเอง และเพอเลาสกนฟงดวยความเคารพ จะผดถกประการใด กสดแตทานผรจะวนจฉย.

๒๓ ม.ย. ๒๕๑๙

ความคดบางประการในวชาการศกษา

เรองทหนง ความหมายของคำวา “การศกษา” คำวา “การศกษา” นไดมผใหคำจำกดความไวมากแลว เชน “การศกษาคอ การทำคนใหเปนคน” หรอ “การศกษาคอ การปรบตวใหเขากบสงแวดลอม” เปนตน ทงนกยอมแลวแตความคดอนเปนรากฐาน (Basic assumption) ของแตละบคคลทสนใจคดนกเกยวกบเรองการศกษา จะไดบญญตกนขนไว ในปจจบนน ไดมความคดกนอยแพรหลายวา “การศกษาคอการงอกงามตามทเกดขนแกผเรยน เนองจากไดรบประสพการณทเลอกเฟนใหแลวเปนอยางด” การจำกดความดงกลาวน นบวาชดแจงและสะดวก เปนการเตอนใจคร ผสอน หรอนกบรหารการศกษาทงปวง ใหรำลกอยเสมอวา เปนหนาทของตนทจะตองเลอกเฟนและจดหาประสพการณทดๆ และเหมาะสมทงทาง วชาการ กจกรรมและอนๆ ใหแกผเรยน ซงถาจดประสพการณใหแกผเรยนไดถกตองและเหมาะสมแกความสนใจ ความถนด และความสามารถของผเรยน และเหมาะสมตามความจำเปนและตองการของสงคมดวยแลว ผเรยนกจะ เจรญงอกงาม ขนในทางทเปนประโยชนแกสงคม หรอทเรยกวา ไดรบการศกษา นนเอง เพออธบายคำจำกดความขางบนนนใหแจมแจงยงขน จงขอชกตวอยาง ดงตอไปน สมมตวามทารกคนหนง พอกำเนดมาเรานำไปใสไวในหองแหงหนง ซงทบหมด ไมมประตหรอหนาตางอนใด มแตเพยงชองเลกๆ หนงชอง พอใหอากาศเขาได และพอจะสงอาหารเขาไปไดเทานน และขอสมมตตอไปอกวา ทารกนนสามารถ มชวตอยไดในสถานการณเชนนน เมอเปนดงนแลวเดกคนนกจะเตบโตขนโดยท ไมไดประสพอะไรเลย เพราะอยแตในหองทบ ไมไดพบปะมนษย ไมไดหดพด ไมไดร


วาจะตองมการแตงกาย ไมรจกขนบธรรมเนยมประเพณ ไมเคยเหนสตว ตนไม พระจนทร บานเมอง ถนนหนทาง หรอแตมนษยดวยกนเอง สมมตวาเมอครบอาย ๑๕ ป เราเปดหองทบนนออก และปลอยใหเดกคนนออกมา เดกคนนจะมลกษณะอยางไร รสกวาคงจะไมเปนมนษยเอาทเดยว พดกไมได ไมรจกปกปดรางกาย ไมมศลธรรม ไมรจกประเพณใดๆ ไมรจกอะไรทงสน ทเปนเชนนกเพราะวาในระยะ ๑๕ ปทผานมานน เดกคนนไมไดประสบอะไรเสยเลย คอไมมประสพการณ นนเอง เขาจงไมสามารถงอกงามขนไดในทางทเหมาะสม ไดแตงอกขนในทางกายเทานน ซงเทากบการงอกของพชหรอสตวหรออาจจะนอยกวาเสยอก จากการสมมตน เราเหนไดชดวา เดกไมงอกงามเทาทเราตองการกเพราะไมไดประสบอะไรเลย การไมงอกงามน จะพดอกทหนง กคอการไมมการศกษานนเอง แตในทางตรงกนขาม เมอเดกเกดมา ถาเราจดใหไดประสบพบปะหรอไดฝกฝนในสงตางๆ มากมาย เลอกเฟนใหไดพบแตสงทดๆ เรมตงแตเครองเลน เครองมอ วชาการ วชาชพ ขนบธรรมเนยมประเพณ ศลธรรม ศาสนา ภาษาของชาตของตน ภาษาตางประเทศ วทยาศาสตร วรรณคด ศลปะดนตร การทองเทยวไปในตางประเทศ ไดพบกบสงแวดลอมชนดตางๆ ไดผจญกบปญหาชวตตางๆ สามารถสรางคณธรรม (Values) ขนไดประจำใจ ฯลฯ เดกกจะเจรญเตบโตงอกงาม มปญญาและเปนพลเมองทด นกเปนการเหนชดอกวาประสพการณทำใหเดกคนนนมการศกษา คอมความงอกงามตามแนวทางอนเปนทพงประสงคของสงคมนนเอง จากขอสมมตและคำอธบายอยางสนๆ ขางบนนน กพอจะชใหเหนความหมาย ของคำทกลาวกนวา “การศกษาคอการงอกงาม” ไดอยางแจมแจงพอควร อนจะเปนรากฐานใหไดเกดความคดเกยวกบคำวา “การศกษา” นใหกวางขวางตอไปอก

เรองทสอง ความหมายของคำวา “ประชาธปไตย” การดำเนนการศกษานน ยอมจะตองดำเนนใหสอดคลองกบการปกครองของประเทศ ถาประเทศประสงคจะปกครองแบบประชาธปไตย กมความจำเปนอยางยงทจะตองสอนเรองประชาธปไตย ใหแกนกเรยนตงแตเรมมาเขาโรงเรยน


ทเดยว มฉะนนแลวนกเรยนกไมอาจจะทราบไดวา ประชาธปไตยนนคออยางไรกนแน เมอเตบโตขนเปนพลเมองของประเทศโดยเตมทแลว กเลยไมทราบวา จะทำอยางไร จงจะเปนประชาธปไตย ดงนนผทเรยนทางวชาการศกษา จงตองเรยนเกยวกบประชาธปไตยควบคกนไปดวย ไมมากกนอย เพอเปนเครองมอทจะไปอบรมกลบตรกลธดาสบไป ดวยเหตนเอง จงมความจำเปนทจะตองพยายามทราบความหมายของ คำวา “ประชาธปไตย” ใหแจมแจงพอสมควร โดยเฉพาะในแงของปรชญา ในแงของการปกครอง ประชาธปไตยมกจะหมายถงการปฏบตตามเสยงของคนสวนมาก ดงนน คนสวนมากจำเปนจะตองไดรบการศกษาใหดและใหเหมาะสม มฉะนนเสยงทเรยกรองออกมานน จะกลายเปนเสยงมไมรอบคอบพอ และดงนนการปฏบตตามเสยงขางมาก จงกลายเปนการปฏบตทผดพลาดไปหมด เหตนเองคนสวนมากจะตองเปนคนทไดรบการศกษาพอเพยงและเหมาะสมจงจะปกครองแบบประชาธปไตยไดผลด ในแงของการเศรษฐกจ ประชาธปไตยมกจะหมายถงการผลตและ การจำหนายอยางเสร ไมมใครผกขาดแตผเดยว ถาจะมการควบคมหรอบงคบประการใด กเปนการควบคมหรอบงคบตวของตวเองเพอประโยชนของสวนรวม ทงน โดยวธประชมปรกษาหารอกนเองเพอบงคบและควบคมกนเอง สมกบคำทกลาววาเปนการกระทำของประชาชนเอง เพอประชาชนเองและโดยประชาชนเอง แตทงในแงการปกครองและในแงการเศรษฐกจทกลาวมาแลวนนยอมจะอาศยความคดในแงปรชญาเปนรากฐานทงสน ดงนน ความคดเกยวกบประชาธปไตยในแงปรชญาจงเปนสงทจะตองทราบเอาไว เพอจะไดเปนแมบท ในการทจะนำไปใชในแงตางๆ ของชวตจะเปนในแงของการศกษา การปกครอง หรอเศรษฐกจกตาม ในแงของปรชญา ประชาธปไตยมความหมายดงทจะไดพยายามอธบายดงตอไปน ในการอธบายนกจำเปนจะตองสมมตกนอก จงจะเกดความแจมแจง ในโลกนถาสมมตวามคนอยคนเดยวกไมตองสมพนธกบใคร ไมมเรองราวเกยวของกบผใด นอกจากกบตวเอง


แตถามคนอยมากกวาคนเดยวอยางปจจบนน กจำเปนตองตดตอหรอสมพนธกบคนอนเปนการแนนอน หลกเลยงไมพนจะตองมสมพนธภาพกบมนษยอน (Human Relationship) อยเสมอ สมพนธภาพดงกลาวนคงมมากมายหลายชนด แตถาจะกลาวอยางงายๆ กพดไดวาม ๓ ชนด คอ ๑. มคนคนเดยวหรอคนกลมหนง เปนผคด และสงการไปยงคนอนๆ โดยทคนอนเหลานนไมตองมสวนคดเลยแมแตนอย คนๆเดยวหรอกลมหนงนนเปน ผทรงอำนาจ (authority) ในการคดและสงการเปนการเดดขาด สมพนธภาพชนดน เรยกวา Authortarianism หรอ Autocracy ซงจะแปลวาอตตาธปไตย กคงได ถาบงเอญคนๆ เดยวหรอคนกลมหนงดงกลาวนเปนคนด มนำใจเปนพอเมอง กคงจะพอดำเนนกนไปไดบางไมถงกบลมจม แตสวนมากนนมกจะเปนอยางท Lord Acton กลาวคอวา “All power corrupts and absolute power corrupts absolutely” (แปลวาอำนาจทงปวงอาจคตโกงได และอำนาจทเดดขาดอาจ คตโกงอยางเดดขาดเชนกน) ดงนน สมพนธภาพแบบทหนงนจงคอยๆ หายไป ๒. บางครง บางยค หรอบางสมย มนษยทกๆคน ตางคนตางอยไมมใครรบผดชอบ ไมรวมมอกน ใครเกงใครอย ใครออนกลมไป ไมมใครชวยเหลอและคำจนใคร ไมมใครปรกษาหารอหรอเชอใจใครกนได ผออนกวายอมมความรษยาและคอยจองลางผทอยในอำนาจ ตางคนกตางพาย จะพายพรอมกนหรอไมพรอมกนกชาง ใครจะไมพายกชาง ตรงกบทเขากลาววา “Every man is on his own, and the devil takes the hind most” ซงอาจแปลไดวา ตวใครกตวมน ใครอยรงหลงกถกผปามนคราตวไป สมพนธภาพชนดนเปนอนตรายยง สงคมใดตกอยในลกษณะเชนนกคงจะสญเสยแกศตรโดยเรวพลน เขาเรยกสมพนธภาพแบบทสองนวา Laissez Faire (ปลอยกนตามเรอง หรอตวใครตวมน) ๓. ทกๆ คนรวมกนรบผดชอบ ตางกนบถอและใหเกยรตซงกนและกน ตางกใชปญญาเปนหลกใหญ ใชปญญาเปนเครองยดรงไมใหรวมมอไปในทางเสย หรอไมใหไปหลงนบถอในเรองซงเสยหาย ทกคนรวมมอกน แบงปนกนและประสานงานกนเพอแกไขปญหาใหลลวงไปจนได และทำใหทกคนไดเจรญเตบโตไปดวยกนทวทกคนตามอตตภาพของตน สมพนธภาพแบบทสามน เรยกวาประชาธปไตย (Democracy)


จากทอธบายมาแลวทงสามขอนน กอาจสรปไดวาอตตาธปไตยกด Laissez Faire “หรอตวใครตวมน” กด หรอประชาธปไตยกด ตางกเปน สมพนธภาพระหวางมนษยชนดหนง (A Kind of human relationship) ดวยกน ทงสน แตละชนดกมลกษณะแตกตางกนออกไป ดงนน ถาจะถามวา “ประชาธปไตยคออะไร กอาจจะตอบอยางงายๆ ทสดวา “ประชาธปไตยกคอสมพนธภาพระหวางมนษยชนดหนง” เทานนเอง เนองจากเราจะตองเขาใจคำวา “ประชาธปไตย” ในแงของปรชญาจงจำเปนจะตองยำสมพนธภาพทเรยกวา ประชาธปไตยนอกครง สมพนธภาพทเรยกวาประชาธปไตยนนมลกษณะสำคญอย ๓ ประการเปนพเศษ บคคลทอาศยอยในสงคมประชาธปไตย จะตองตดตอกนหรอสมพนธกนตามแนวทาง ๓ ประการ ดงตอไปน ๑. มการเคารพซงกนและกนอยางยง (Respect for Individuals) ถาพดเปนคำศพทกอาจจะพดไดวา คอ “คารวะธรรม” คอทกคนจะตองใหเกยรตซงกนและกน ทงกาย วาจา และความคดทกคนยอมจะเคารพในความคดของผอน ทกคนยอมแสดงความคดเหนออกมาไดโดยไมลวงเกนผอน ยอมมการใหโอกาสและเคารพแกความคดของคนทกคน นกปราชญในเรองนกลาวไววา “I may not agree with what you say; but I will fight to the death for the right for you to say it” ถาถอกนอยางเครงครดจรงๆ แลว การลวงเกนผอน การทำราย ผอน การหมนผอน การโกรธผอน ยอมเปนการไมเคารพซงกนและกน และผดหลกประชาธปไตยทงสน ๒. มการแบงปน รวมงานกน และประสานงานกน (Sharing, Participating, and Co-operating) ขอนหมายความวา ผใดสามารถในทางใด กอาสารบแบงงานไปทำ ไมบายเบยงและหลกเลยง รวมมอกนทำหมดตาม อตตภาพ และประสานงานกนหมด โดยทำตามท ไดตกลงกนตามแผนซงรวมกนวางไวแลว ไมมใครดอดงกลนแกลงเนองจากเหนแกตวเอง ถาพดเปนคำศพทลกษณะขอนกคอ “สามคคธรรม” ๓. มความเชอมน ในวธการแหงปญญา (Faith in the Method of Intelligence) พดเปนคำศพทกคอ “ปญญาธรรม” การทคนเรานบถอกนและ


รวมมอสามคคกนนน บางทอาจนบถอกนและรวมมอไปในทางทผด เชนรวมมอกนตงโรงเรยนสอนใหเปนโจร เปนตน ดงนน จำตองม “ปญญา” เปนเครองเหนยวรงและชทางเปนหางเสอ มใหเขวไปได เรองนเปนเรองสำคญอยางยง ทเดยว ดงนน ในสงคมประชาธปไตยจงมการนบถอปญญาธรรมอยางยง คนตระกลสง คนรำรวย ฯลฯ จะเปนพลเมองทดไดกตอเมอมปญญาและศลธรรม ดงนนคนในสงคมประชาธปไตยจงตองเปนผทไดรบการศกษาดพอควร เพอจะไดมปญญาธรรม ไดอธบายความหมายของคำวา “ประชาธปไตย” มาพอสมควรแลว พอจะสรปขนสดทายอยางงายๆ ไดวา ประชาธปไตยคอมนษยสมพนธอยางหนง ซงยดมนในคารวะธรรม สามคคธรรม และปญญาธรรม ความคดในแงปรชญาประชาธปไตย (Democratic Philosophy) ดงทกลาวมางายๆ น ควรจะนำไปปฏบตในชวตประจำวนอยเสมอ จนเปนนสยในชวต หรอเปนแนวทางแหงชวต (A way of life) ของแตละคน คนทมอาชพเปนครยอมจะยำแกศษยของตนเสมอวา ใหยดถอเอาประชาธปไตยนในฐานะทเปนแนวทางแหงชวตประจำวน คอ Democracy as a way of life เมอถอมนในดานปรชญาคอในทางคารวะธรรม สามคคธรรม และปญญาธรรมไดแลว เมอจะขยายตความใหกวางไปในดานการปกครองการเศรษฐกจ หรอเรองของสงคมทงปวงรวมทงเรองการศกษา กยอมจะมแนวปฏบตหรอมรากฐานทจะววฒนาการไปไดอยางเปนประชาธปไตยเสมอไป อนงพงสงเกต ไดวาธรรมะใหญๆ ในลทธประชาธปไตยทกลาวแลวนน กตรงกบขอธรรมะในพระพทธศาสนาของเรานนเองดวยเหตนสำหรบบคคลทยดถอพระพทธศาสนา เปนแนวทางของชวต (Buddhism as a way of Life) อยแลว กจะพบวาลทธประชาธปไตยนนเปนของธรรมดา พทธศาสนกชนปฏบตเปนปรกตอยแลว เพยงแตจะนำเอาหลกการไปดดแปลงใชในการปกครอง การเศรษฐกจ การศกษาและอนๆ เทานน ถาหากเราเขาใจลกซงและยดมนในหลกการจรงๆ แลว การนำไปดดแปลง กไมควรจะยากเกนไป เนองจากประเทศไทยเปนประเทศทยดมนในพทธศาสนา จงทำใหรสกมนใจวาการทจะปกครองแบบประชาธปไตยนน ไมควรจะยากเกนไปสำหรบประเทศไทยเรา


เรองทสาม วธสอนตามขนทงสของอรยสจ อาชพตางๆ ทนบไดวาเปนอาชพระดบสง (Profession) ยอมจะม วธการ และ อปกรณ เปนเครองมอในการดำเนนงานทงสน เปนตนวา นายแพทย กยอมจะมวธการรกษาตางๆ สำหรบรกษาคนไข และมหยกยาและเครองมอทางแพทย เปนเครองดำเนนงาน นายชาง หรอ วศวกร กยอมมวธการตางๆ ในการสรางหรอการกอสราง และมอปกรณในทางวศวกรรมมากมาย เปนเครองดำเนนงาน สวนผทมอาชพเปนคร อาจารยนน กทำนองเดยวกน คอยอมจะมวธการสอนตางๆ และมอปกรณการสอนมากมาย เปนเครองดำเนนงาน วธการของคร หรอทเรยกวา วธสอน มสองประเภท ประเภททหนงคอ วธสอนทวไปซงเปนแมบทใหญ และเปนแนวของการสอนทงปวง ประเภททสองคอ วธสอนเฉพาะ ซงกลาวโดยเฉพาะสำหรบแตละวชาไป เชน วธสอนใหอานออก วธสอนเลขคณต และวธสอนสงคมศกษาเปนตน วธสอนเฉพาะแตละ อยางนกยอมจะยดแนวทางวธสอนทวไปเปนหลกและทำการพลกแพลงหรอดดแปลง รายละเอยดตางๆ ใหเขากบเนอหาของวชาแตละอยางทจะสอนเทานนเอง สำหรบในบางวชา เชนวชาสงคมศกษา อาจนำเอาวธสอนทวไปทงดนเขาไปใชโดยตรงเลย กอาจจะเปนได ดงนนตอจากนไปเมอพดวา วธสอน กขอใหเปนทเขาใจกนวาหมายถงวธสอนทวไป ซงเปนหลกใหญ หรอแมบทใหญ ของการสอนทงปวง ในประเทศทการศกษาไดเจรญมานานแลว ครหรอวงการศกษายอมจะกำหนดวธสอนไวเปนการแนนอน เพอจะไดนำออกใชเปนเครองมอในการอบรมและการสอนนกเรยนเปนการประจำแนนอน และอยางเชอถอได อนงเมอไดกำหนดไวคราวหนงแลว ตอมาเมอวทยาการทางการศกษาไดกาวหนาไปและไดความรเพมเตมมาอกกกำหนดกนใหมอก ซงทำใหวชาการศกษาในดานทเกยวกบวธการสอนไดกาวหนาไปอยเรอยๆ และทำใหการสอนและการอบรมนกเรยนไดผลดยงขนอยเสมอ จะเหนไดวาเมอประมาณ ๖๐ ปมาแลว ประเทศในทวปยโรปเชนประเทศองกฤษ และประเทศในทวปอเมรกาเหนอ เชนประเทศสหรฐ ครทวๆ ไปกำหนดเอาวธสอนตามขนทงหาของแฮรบาท (The Herbartian Five Formal Steps)


เปนวธสอนทวไป และไดใชกนอยางแพรหลายมาก เปนททราบกนดอยแลววา วธสอนตามขนทงหานประกอบดวย

๑. ขนเตรยม ๒. ขนสอน ๓. ขนยอ ๔. ขนทวน ๕. ขนใช

วธสอนตามขนทงหานยอมรบวา อาจเหมาะสมในการทจะมอบหมาย หรอหยบยน (impart) วชาการหรอความรใหแกผเรยน แตอาจจะไมเหมาะสมนกในการกระตนเตอนใหผเรยนไดคดคน หรอ สรางสรรค ดวยตนเอง ขอบกพรองอนนทำใหครทงหลายใฝใจพยายามแกไข และพยายามหาลทางใหมกนอยเสมอ จนกระทงถงเวลาประมาณเมอ ๓๐ ปมาแลวนเอง ครหรอนกการศกษาจำนวนมากไดมความเหนวา วธการคดของมนษยชนดทเรยกวา Reflective Thinking นน อาจนำมาใชเปนวธสอนไดเปนอยางดทเดยว (วธการคด ทวาน นกปราชญา เรยกวา วธแหงปญญาหรอ The Mothod of Inteligence สวน นกวทยาศาสตรเรยกวา วธวทยาศาสตรหรอ The Scientific Method ซงทจรงกคออนเดยวกน) วธการดงกลาวนนกปรชญา และนกวทยาศาสตรไดนำมาใชใน การคดคน แกปญหา และไตรตรอง ซงไดผลอยางมากมายตามทปรากฏชดอยทวไปแลว นกวจยจะเปนนกวจยการศกษา หรออนๆ กตาม ยอมจะยดวธการดงกลาวเปนแนวทางเชนกน ดงนนครหรอนกการศกษาจงไดทดลองเอามาใชเปนวธสอนดบาง โดยเฉพาะไดทดลองกอนในวธสอนสงคมศกษา กปรากฏวาไดผลดยง วธการ ดงกลาวนนวา ทจรงแลวกเปนวธการสอน สำหรบใชในการแกปญหานนเอง (Problem-Solving) ไมวาในแงใดของชวต ถามสถานการณทเปนปญหาอยดวยแลว วธการนยอมจะเอามาใชไดเสมอ ในการสอนวชาตางๆ ยอมจะมสถานการณทเปนปญหาอยทงสน ดงนนการทดลองเอาวธการของ Reflective Thinking มาใชจงไดผลในการสอนเปนอนมาก และซำยงเปนการสงเสรมใหเกดการคดคน วจย และสรางสรรคอยางมากอกดวย นบวาเปนการสมใจครหรอนกการศกษาอย มาก


ครจงไดเปลยนวธการเดมหนมายอมรบนบถอเอาวธการแหงปญญานมาไว เปนวธสอน จนตราบเทาทกวนน โดยยอวธการแหงปญญานประกอบดวยวธการ ๕ ขนตอเนองกนและเกยวพนกน (บางทานอาจจะแบงซอยออกไปมากกวา ๕ ขนกยอมทำได) คอ ๑. การกำหนดปญหาใหถกตอง (Location of Problems) ๒. การตงสมมตฐาน (Setting up of Hypotheses) ๓. การทดลอง และ เกบขอมล (Experimentation and Gathering

of Data) ๔. การวเคราะหขอมล (Analysis of Data) ๕. การสรปผล (Conclusion) ซงผลทสรปไดนในโอกาสขางหนากอาจ

จะเปลยนแปลงไปไดอก ไมคงท คอเปนอนจจ และเมอสรปไดคราวหนงแลว กอาจนำเอาไปเปน Hypothesis สำหรบกรณอนๆ กได

วธสอนทงสองประการทกลาวมาแลว คอ The Herbartian Five Formal Steps และ The Method of Intelligence นตางกไดถกนำมาใชในเมองไทยอยางแพรหลาย ในขนแรกโรงเรยนฝกหดอาจารย โรงเรยนฝกหดครประถมและแผนกฝกหดครมธยม ในมหาวทยาลยกได ใชวธสอนตามขนทงหาอยางเครงครดมาก นกเรยนฝกหดครและนสตฝกหดคร ในสมยโนนเมอเตรยมการสอนจะตองแสดงการสอนเปนขนๆ ทง ๕ ขนนนอยางชดเจนทเดยว ในลำดบตอมา เมอตางประเทศไดรบนบถอเอาวธการแหงปญญามาเปนวธสอนแลว คนไทยรนหลงๆ กไดนำเอามาใชในโรงเรยนไทยของเราบางเหมอนกน จนกระทงปจจบนน สวนวธสอนตามทงหากคอยๆ หายไป เทาทกลาวมาแลวทงหมดน จะเหนไดวาในยคปจจบน ครไทยไดใชวธการสอน ซงคนพบหรอกำหนดใชกนอย ในตางประเทศทงสน ครไทยเราเองหาได กำหนดวธการสอนของเราเองเอาไวไม หรอถาจะมการกำหนดกนไวในยคกอนๆ กมไดมปรากฏไวชดแจง และมไดเปนทรหรอปรากฏแกครในยคนเลย ถาจะพดกนอยางแรงๆ กคอวา ครไทยเราตงแตไหนแตไรมา หามวธสอนของตวทปรากฏชดไม คอยแตจะนำทเขาคดไดแลวในตางประเทศมาใชเทานนเอง


แตทกลาวเชนน ฟงแลวกนาสงสย เพราะไทยเราเปนชาตทมวฒนธรรมมานาน คนไทยมความเคารพสกการะในครของตนอยางยง ในการทครไทยเราไดรบ การเคารพนบถออยางมากมายจากศษยนน คงจะตองมอะไรดอยบางเปนแน อาจจะเปนเพราะทำการสอนดกระมง คงจะมวธสอนทดกระมง ซงเปนเรองท นาคนควา และสอบถามดเปนอยางยง โอกาสนจงขอเชญชวน ใหบรรดาครหรอนกการศกษาไทยทงหลายไดชวยกนคดคน และสอบถามดวาไทยเรานนตงแตดงเดมมาไดใชวธสอนอะไร และ วธสอนดงกลาวนนตงอยบนรากฐานของปรชญาหรอจตวทยาประการใดบางหรอไม ซงเรองนกคงจะเปนเรองใหญอยทเดยว เพอเปนการเรมตนในงานดานน ขาพเจาเองมแนวคดอยดงตอไปน ๑. ครไทยเราคงจะไดม วธสอนอยแลวแนๆ เพราะชาตเราเปนชาตทมวฒนธรรมมานานแลว เปนชาตทรกษาเอกราชไวไดโดยตลอดมา และครไทยกไดรบความเคารพนบถอจากนกเรยนหรอศษยเปนอยางมาก ผดกบในประเทศอนๆ จนถงกบมการไหวคร และจดใหมวนไหวครขนเปนพเศษ ในสถานการศกษาตางๆ ๒. แตเนองจาก วธสอน ของครไทย มไดเขยนไวใหปรากฏ กจำจะตองพยายามเสาะแสวงหา หรอพยายามอนมานเอาใหจงได ๓. ในวฒนธรรมของชาตไทย เราไดยอมรบนบถอวา พระพทธองคทรงเปนพระบรมครพระบรมครยอมจะตองมวธสอนทดแนๆ ดงนนถาเราพบวา วธสอนของพระพทธองคเปนอยางไรแลว กถอไดวาเปนวธสอนของครไทยได ๔. วธสอนของพระพทธองคจะเขยนไว ณ ทใดบาง จะมการอธบายเกยวกบ วธสอนทพระองคทรงใชทใดบาง กไมทราบกนแพรหลาย ดงนนจงจำเปนตองอนมาน หรอคาดหมายเอาบาง โดยมากสงทเราทราบกนนนกคอ พระธรรมคำสงสอน ของพระพทธองค พระไตรปฎกซงรวบรวมสงทสำคญทงหลายของพทธศาสนาเอาไว กเปนหนงสอทมจำนวนมากมายหลายเลม เรายงไมมเวลาทจะอานใหหมดได จงไมมโอกาสจะคนพบไดวาจะมคำอธบายเกยวกบวธสอน ของพระพทธองค อยในพระไตรปฎกเพยงใด ๕. แตเพอความรวดเรว เรากควรทจะสามารถคาดหมายหรออนมานเกยวกบวธสอนของพระพทธองคไดบางตามสมควรจากคำสอนหรอจากพฤตการณตางๆ ของพระองค


๖. เนองจากอรยสจส เปนคำสอนทถอไดวาเปนหวใจของพระพทธศาสนาประการหนง และพฤตการณตางๆ ทนำไปสการไดมาซงอรยสจสนกเปนทนาสนใจยงอกประการหนง เราจงอาจพยายามทำการคาดหมายหรออนมานเอาวธสอนออกมาจากอรยสจส และพฤตการณแวดลอมตางๆ นน ไดบางไมมากกนอย ๗. จากการอนมาน กพอจะมองเหน หรอพอทจะอนโลมไดวา วธการแหงปญญา หรอวธการคดแบบ Reflective Thinking นนคลายกบ วธการของอรยสจสอยางทสด ดงทจะไดพยายามเปรยบเทยบใหเหนดงตอไปน

ขนตางๆ ของอรยสจส ขนตางๆ ของวธการแหงปญญาหรอวธ

วทยาศาสตร หรอ Reflective Thinking

๑. ทกข ชวตนเปนความทกขอยางยง (ดงนนปญหาของเรากคอทำอยางไรจงจะไดพนทกข)

๑. การกำหนดปญหา ไดแก การพจารณาเหตการณตางๆ เพอกำหนดปญหาใหถกตองและเหมาะสม (ในกรณน เมอพจารณาเหนวาชวตเปนความทกขอยางยงแลว กกำหนดปญหาไดวา ทำอยางไรจงจะไดพนทกขนนเอง)

๒. สมทย สาเหตใหญททำใหเกดทกข กไดแก ตณหา (ดงนนถาเผอหาทางกำจดตณหาเสยได ทกขกคงจะไปหมดวธการทอาจทดลองเพอกำจดตณหา อาจมดงน การอดอาหาร, การสมาธ, การเขาใจในสงทถกตอง ฯลฯ)

๒. การตงสมมตฐาน เมอเขาใจปญหาโดยรอบคอบแลว เชน รถงสาเหตของปญหาแลว กอาจตงสมมตฐานหรอลองกำหนดหลกการในการแกไขได (เชนกำหนดวาจะตองกำจดตณหาเสยใหสนเชง และกำหนดวธการยอยลงไปอกวา อาจจะ อดอาหาร อาจทำสมาธ เปนตน)

๓. นโรธ การดบทกข (ในการใหไดมาซงสภาวะนจำตองดำเนนการตางๆ เพอใหทกขดบไปหรอเพอจะไดพนทกข จงทำการอดอาหาร เมอเหนวาทำ ทำทกรกรยาไมอาจพนทกขได กลองทำ อยางอนตอไปอก)

๓. การทดลองและเกบขอมล ลองทำตามทตงสมมตฐานไวแลว เชน ลองอดอาหาร ลองทำสมาธ ฯลฯ จดหรอจด และจำผลของการปฏบตแตละอยางไวเพอจะไดพจารณาตอไป


ขนตางๆ ของอรยสจส ขนตางๆ ของวธการแหงปญญาหรอวธ

วทยาศาสตร หรอ Reflective Thinking

๔. มรรค จากการปฏบตส งตางๆ ดวยตนเองแลว กตกลงสรปผลไดวา วธการทจะพนทกขไดนนมทางเดยว คอทางทเรยกชอวา “มรรคมองคแปด”

๔. การวเคราะหขอมล ๕. การสรปผล ทำการวเคราะหขอมลหรอผลตางๆ ทจด

ไวในขนทดลองนน เพอจะไดรวาสงใดแกปญหาทกำหนดไวดงเดมนนไดหรอไมไดประการใด แลสรปใหเปนหลกเกณฑ หรอขอความทแนชดวา ไดแกปญหาไดดวยวธใด และไดแกปญหาไดดวยวธใด และไดผลประการใด (เชนสรปวา วธทกรกรยานน ไมไดผลในการดบทกขแตการปฏบตตามแนวทางของ ”มรรคมองคแปด” นนเปนทางเดยวทอาจพนทกขได แตจะพนไดในระดบโลกยะ หรอระดบโลกตตระ กตองแลวแตเหตการณและบคคล)

จากการเปรยบเทยบขางบนน กพอจะเหนไดวา ขนตางๆ ของอรยสจส และขนตางๆ ของวธวทยาศาสตร หรอวธการแหงปญญานน คลายคลงกนเตมท จะกลาววาคออนเดยวกนกไมผดคอตางกเปนวธการหาเหตผล และแกปญหานนเอง ดงนนนบวาเปนสงทมหศจรรยไมใชนอยทโลกตะวนออก และโลกตะวนตก ไดคนพบวธการออกมาไดอยางเดยวกน โดยทไมไดทราบของซงกนและกนเลยตางคนตางคดออกมา แตจะสงเกตวา พระพทธองคไดทรงใชวธการนมา ๒๕๐๗ ปแลว ซงเปนการใชมากอนโลกตะวนตกเปนเวลาหลายรอยปทเดยว ถาครในโลกตะวนตกเอาวธการนมาเปนวธสอนได ครในโลกตะวนออกเรากยอมเอาวธการอรยสจสของพระองคมาเปนวธสอน ไดเชนกน และยอมจะเปน การเหมาะสมอยางทสดทเราควรจะทำเชนนน เพราะวาเปนการนำเอาวธการของพระบรมครมาใช เปนการเจรญรอยตามพระพทธองค ไมมทางทจะผดพลาดไปได ดงนน จงอาจพดไดอยางภาคภมใจยงวา วธสอนของครไทยของเรานนกคอวธสอนแบบ อรยสจสเปนวธสอน ประจำชาตไทยของเรา ชาตไทยเราเปนชาตทม

}


วธสอนมาแลวตงแตดงเดมเปนหนาทของครไทยทกคนจะไดศกษาใหทราบ และนำไปปฏบตใหแพรหลาย และถามครจากตางประเทศมาถามวาประเทศไทยม วธสอนของตวเองอยางไรหรอไม กอาจตอบไดอยางภาคภมใจทสดวา เรามวธสอนทเรยกวา “วธสอนตามขนทงสของอรยสจ” หรอพดเปนภาษาองกฤษ ไดวา “The Four Formal Steps of the Noble Truth” และเมอครของชาตอนเอาวธสอนแบบอรยสจสไปวเคราะหด และพบวาชางคลายกบวธการวทยาศาสตรเสยจรงๆ เขากจะไดรสกอศจรรยใจเสยบาง เขาจะไดรวาของเรามมากอนของเขาเสยอก ถาเผอเราตกลงกนวา วธสอนของไทยเราในขณะนคอวธสอนแบบอรยสจส หรอวธสอนตามขนทงสของอรยสจจรงๆ แลว เรากควรกำหนดชอของขนทงสเสยใหเหมาะสม ถาเรากลาววาการสอนของเรามสขน คอ ขนทกข ขนสมทย ขนนโรธ และขนมรรค กยงขดของใจในคำวา “ขนทกข” คำเดยวเทานนเอง เพราะฟงดไมเหมาะสมและไมเขากบเหตการณแตถาเราตความคำวา “ทกข” นนวาเปน “ปญหา” ใหญของมนษย และใชคำวา “ปญหา” แทนกอาจจะไปได คอเรยก วธสอนของเราวา ประกอบดวย ขนปญหา ขนสมทย ขนนโรธ และขนมรรค ทจรงการใชคำไทยวา ปญหา สมมตฐาน เกบขอมล วเคราะหขอมลและสรปผล กตรงกบคำของภาษาฝรงเขาพอด เพราะวาเราพยายามแปลจากของเขามาโดยตรงไมไดมรากฐานอะไรในทางฝายไทยเรา เปนแตเพยงคดศพทขนเทานน แตคำวาสมทย นโรธ และมรรคเหลาน เปนคำทเปนรากฐานในทางศาสนา เมอปรากฏวาคำเหลานยงมความหมายเกยวพนมาถงขบวนการเรยนการสอนอกดวยแลว เรากอาจรบเขามาใชในวงการศกษาปจจบนไดเลย ตอนแรกๆ อาจจะยงเรยกไมถนดปาก แตนานๆ ไปอาจจะเรยกไดสบาย และเปนการทำใหศาสนาพทธกบวธการของการศกษาสมยใหมเขากนไดอยางกลมกลนทสดอกดวย ถาตกลงรบขนทงสของอรยสจเขามาใชเปนวธสอนแลว เรากอาจเตรยมหนวยการสอนเรอง “การทำนำใหสะอาด” เพอเปนตวอยางไดดงน


ขนทงสของอรยสจ ขนของการสอน

๑. ขนปญหา ๒. ขนสมทย ๓. ขนนโรธ ๔. ขนมรรค

ในชมนมชนของเรามนำดมไมเสยเลย ปวยเจบกนบอยๆ ทำอยางไร นำดมนนจงจะสะอาดได? ถาเรากระทำสงตอไปน จะไดนำทสะอาดไหม? ๑) แกวงนำดวยสารสม ๒) ตมนาใหเดอด ๓) กรอง ๔) กลน นกเรยนทดลองทำสงทง ๔ ประการขางบนนนในหองปฏบตการของโรงเรยนและจดผลของการทดลองนนๆ ไวพจารณาหรอวเคราะหตอไป ๑) ทำการวเคราะหผลของการทดลอง โดยใช กลองจลทศนหรอวธการอนๆ นกเรยนกจะพบวา - นำทแกวงดวยสารสมนนใสด แตยงมเชอโรคเยอะ - เชอโรคตายหมดเลย ในนำตม แตนำขนมาก - ยงมเชอโรคอยมาก ในนำกรอง - นำกลนนนสะอาดมาก ๒) ดงนน สรปวาการทำนำใหสะอาดโดยวธทราคาถกนนคอ แกวงนำดวยสารสมแลวเอาไปตมใหเดอด สวนนำกลนนนเปนทตองการของเราอยางยง แตออกจะแพงมาก

ในทสดนขอ อนมานเอาวา ทเรยกวา The Scientific Method หรอ The Method of Intelligence นน พระพทธองคไดทรงใชมากอน แตการแบงขนอาจจะไมตรงกนนกกบของฝรงเพราะตางอาจารยกตางแบงกนออกไปได แตเนอหานนกคออนเดยวกน ดงนน จงเปนการสมควรทครอาจารยไทยเราจะไดชวยกนตรตรองในเรองน การทเรามวธสอนซงเปนของเราเองนน ยอมจะเปนสงทสำคญ โดยเฉพาะอยางยงในวงการศกษา เทาทเปนอยในขณะนถาฝรงมาถามวา ครไทยใชวธสอนอะไร เรากชกอกอกแลวกบอกวา กใชวธการแหงปญญานนแหละ ฝรงเขากรวาไปลอกของเขามา แตถาเราบอกวาเรามวธสอนตามขนทงสของอรยสจ เขากคงตนเตนอยากรวาเปนอยางไร และเมอเขาวเคราะหด ปรากฏวา เหมอนกนกบของเขา


แตของเรามมาตง ๒๕๐๐ ปกวาแลว เขากคงจะรสกนยมในครไทย และศาสนาพทธไมนอยทเดยว

เรองทส ทฤษฎการวางแผนทครควรทราบ ในปจจบนนไดมการเนนเรองการวางแผนในดานการศกษากนมาก องคการศกษาวทยาศาสตรและวฒนธรรมแหงสหประชาชาต (UNESCO) กได จดตงหนวยงานชอ International Institute for Educational Planning ขน ณ กรงปารส สำหรบพจารณาคนควาเรองการวางแผนการศกษา มหาวทยาลย Standford แหงประเทศสหรฐอเมรกา กไดจดตงศนยการศกษาชอวา Comparative Education Center ขน เพอมงทำการฝกนกยทธศาสตรการศกษา (Educational Strategist) เอาไวเพอเปนผดำเนนการในเรองการวางแผน การศกษา สำหรบในประเทศไทยเรา กไดมหนวยงานหลายแหง รวมมอกนดำเนนงาน ในเรองการวางแผนการศกษาดงททราบกนอยโดยทวไปแลว ทจรงนน การวางแผนเปนเรองปรกตท เรามกจะทำกนอยแลวใน ชวตประจำวนของเรา จะเหนไดวาในการจะกระทำสงใดๆ กตามเชน การสอน การประชม การจดนทรรศการ ฯลฯ จะตองมแผนงานไวอยางถถวนแลววาใครเปนผทำ ทำทไหน ทำอะไร ทำเมอไหร ใชเครองมออะไร ใชเงนเทาไร ใชเวลานานเทาใด และทำอยางไร เปนตน ถาไมไดกำหนด ไมไดคด และไมไดตกลงในขอเหลานไวกอนแลว การงานทจะกระทำนนกยอมจะไมไดผลด ตดขดเปะปะ หรออาจลมเหลวกลางคน ทกลาวมานกเปนเรองของการมแผนงานในชวตประจำวนของแตละบคคล แตถาเปนเรองใหญเกยวของกบกจการของชาต ของสวนรวม หรอของคนหมมาก เชนเกยวของกบการเมอง (Political) การทหาร (Military) การเศรษฐกจ (Economic) และการสงคม-จตวทยา (Socio-Psychological) แลวการวางแผนกจะเปนเรองทยงยาก สลบซบซอน และมหลายระดบ เชน วางแผนในระดบชาต ในระดบกระทรวง ในระดบกรม และในระดบกอง เปนตน ในทางทฤษฎ การวางแผนมกจะหมายถงการกระทำเปนขนๆ รวม ๔ ขนตอเนองกน คอ


การกำหนดความมงหมาย (Objective) การกำหนดนโยบาย (Policy) การกำหนดยทธศาสตร (Strategy) การจดทำโครงการระดบตางๆ (Plans and Programs) ซงจะไดอธบายเปนขอๆ ไปดงตอไปน ๑. การกำหนดความมงหมาย (Objective) กอนจะกระทำสงใด กเปนของธรรมดาทจะตองกำหนดความมงหมายหรอเปาหมายใหชดเจน แนนอน และเหมาะสมเพอจะไดปฏบตงานจนบรรลความมงหมายนนๆ หรอทเรยกวาทำงานไดสำเรจสมความมงหมาย การกระทำสงใดไปเลยโดยไมมความมงหมาย เขาถอวาเปน Unintelligent action คอเปนการกระทำของผทไมรอบคอบ หรอเปนการกระทำทไมอยในแนวทางของปญญา ความมงหมาย อาจแบงออกไดเปนสองระดบคอ ความมงหมายพนฐาน (Basic Objective) และความมงหมายเฉพาะ (Specific Objective) ก. ความมงหมายพนฐาน (Basic Objective) เปนความมงหมายอยางกลวๆ ทเรายดถอไวเปนเครองเตอนใจ เปนประตชยทเรามงหนาจะไปใหถงสกวนหนงในอนาคต ยกตวอยางเชน ในครอบครวเรา เราอาจกำหนด ความมงหมายพนฐานไววา ตองการใหครอบครวของเรา อยดกนด ปราศจากโรคภยและมความอบอนปลอดภย สงเหลานเปนความตองการพนฐาน เปนความมงหมายของครอบครวของเราอยางกวางๆ จงนบไดวาเปนความมงหมายพนฐาน ข. ความมงหมายเฉพาะ (Specific Objective) เปนความมงหมายระดบสองรองจากความมงหมายขนพนฐาน คอจำกดวงของความมงหมาย พนฐานใหกระชบเขามา และใหชดเจนยงขน เชน กำหนดตอไปวา เราจะตองมบานอยทเหมาะสมมอาหารรบประทานทถกหลกวชาไมฟมเฟอย มเครองนงหมสำหรบทกคนทดพอสมควรไมฟมเฟอย ใหสมาชกในครอบครวสขภาพอนามยด และมการศกษาเหมาะสมแกอตภาพของทกคนเปนตน สงเหลานเปนเรองเฉพาะและเจาะจงลงไปวาเราตองการอะไรสำหรบครอบครวของเรา เปนเปาหมายทแจมชด ครอบครวของเราจงเปนครอบครวทมความมงหมาย และไมเควงควางเมอมความมงหมายแนชดอยในใจเชนนแลว เรากจะไดปฏบตงานตางๆ อนเหมาะสมเพอบรรลจดหมายเหลานน


๒. การกำหนดนโยบาย (Policy) เมอกำหนดความมงหมายไวแลว กจะตองปฏบตงานเพอใหบรรลความมงหมายนน แตในการทจะปฏบตงานดงกลาวกจำเปนจะตองกำหนดแนวของการปฏบตขนไว มฉะนนกจะเขวไปและออกนอกทาง ซงจะทำใหบรรลถงความมงหมายไดชาหรอโดยทตองสนเปลองมากเกนความจำเปน แนวของ การปฏบต ( Lines of Action) นกคอ นโยบายเทานนเอง ดงนนพดอยางสนๆ ทสดนโยบายกคอ แนวของการปฏบต (Lines of Action หรอ Staement of Guidance กได) ในการกำหนดนโยบายนน เราตองอาศยความรหรอหลกวชา ผลการวจยประสพการณในชวต กำลงกาย กำลงทรพย ตลอดจนขนบธรรมเนยมศลธรรมของบานเมอง สงเหลานทำใหเราสามารถกำหนดหรอเลอกแนวทางไดเหมาะสม และหลกเลยงขอผดพลาดไปเสยได จากตวอยางทกลาวไวแลวขางตน เรากอาจกาวตอไป คอมาถงขนทจะตองวางนโยบาย โดยอาศยประสพการณในชวตเราทราบแนนอนวา ทกคนในครอบครวจะตองชวยกนประกอบอาชพจงจะพอมสงทตองการตางๆ ทระบไวในขนความมงหมาย นนได ดงนนนโยบายขอหนงของเรากคอ ตองใหบคคลในครอบครวไดรบการศกษาชนดทชวยใหประกอบอาชพไดสะดวก และอกขอหนงกคอ ตองใหทกๆ คนชวยกนทำงานเพอใหไดเงนมา อนอาจจะนำไปซอบาน อาหาร หยกยาและเครองนงหม และอนๆ ไดตามทกำหนดไวในขน ความมงหมายของเรา อนงจากประสพการณในชวต ยงอาจจะพงสงเกตไดอกวา การศกษานนมหลายอยาง บางอยางกไมนำไปสการประกอบอาชพหรอวาไมนำไปสการประกอบอาชพในเวลาอนรวดเรวพอ ดงนนการกำหนดนโยบายของเรา ถามความจำเปนมากกอาจกำหนดใหรบการศกษา ชนดทออกไปประกอบอาชพโดยเรว แตถาถามความจำเปนยงไมมากนกกอาจกำหนดใหรบการศกษาชนดทตองใชเวลานานและตองใชกำลงสมองมาก เชน ใหไปรบการศกษาประเภทเตรยมวทยาลย หรอมหาวทยาลยซงถายงไมสำเรจชนวทยาลย หรอชนมหาวทยาลยแลวกยงประกอบอาชพไมได ดงนนตามนโยบายทกำหนดไปแลวน ถาหากบตรหลานในครอบครวของเราไปรบการศกษาชนดทไมชวยในการประกอบอาชพอยางเปนลำเปนสน และ


ถาบคคลในครอบครวตางอยกนเฉยๆ ไมชวยกนประกอบอาชพ หรอทำงานแลวกนบวาเปนการผดนโยบาย ๓. การกำหนดยทธศาสตร (Strategy) เมอกำหนดความมงหมายและกำหนดนโยบายไดแลว กนบวาเกอบจะลงมอเขยนแผนหรอโครงการไดแลว แตกยงจำเปนจะตองคดใหลกซงลงไปกวานอก คอถงแมจะวางนโยบายกำหนดใหบคคลในครอบครวของเราไปรบ การศกษาชนดทชวยใหประกอบอาชพไดอยางสะดวกแลวกตาม กยงมความจำเปนจะตองใช กโลบาย หรอ ยทธศาสตร หรอ กลวธ (แลวแตจะตองเลอกใชคำใดคอยกำกบดวยอกชนหนง เปนตนวา จะตองกำหนดใหคนในครอบครวของเราไดศกษาในวชาทเขามความถนด และไมดงดนไปเรยนในวชาทตนไมม ความถนดอกดวย การทไปเรยนหรอดงดนไปเรยนในสงทบคคลคนนนไมชอบหรอไมถนดนนกอาจจะทำใหเขาตก ตกแลวตกอกอยนนแหละ จนในทสดตองออกจากสถานศกษาไป ไมสำเรจการศกษาทำใหทกๆ อยางพลาดไปหมดไมบรรลถง ความมงหมายทตงไวนนเลย ทงๆ ทกระทำตามนโยบายแลวคอวาไปเรยนวชาชพแลวกตาม ดงนนยทธศาสตรจงเปนเรองสำคญอยางมาก กโลบาย หรอยทธศาสตร หรอกลวธ เหลานเปนของละเอยดออน ตองศกษากนมากพอสมควร ขณะนยงไมทราบวาจะใชคำใดด แตขอเสนอใหใชคำวา “ยทธศาสตร” ไปพลางกอนในภาษาองกฤษนนใชคำวา Strategy อยและใชกนทงในวชาการทหาร การศกษา การเศรษฐกจ และอนๆ (มหาวทยาลย Standford ในอเมรกากใชคำวา Strategy จะเหนไดวาเขาเรมทำการฝก Educational Strategist กนขนแลวในขณะน) จากตวอยางงายๆ ขางตนนนกมองเหนไดทนทวายทธศาสตรนนจำเปนยงโดยเฉพาะในเรองการวางแผน บางคนคดวาเมอมความมงหมาย และนโยบายแลว กเขยนแผนงานไดเลย ซงจะเปนการผดถนด ในกรณตวอยางทกลาวมาแลว ถาเราไมเอาใจใสในความคดขนทเรยกวายทธศาสตรเรากอาจจะไปบงคบใหลกของเราเรยนเปนนายแพทย ทงๆ ทลกของเราถนดทางกฎหมาย กจะกลายเปนทำใหเรยนไมสำเรจ กลายเปนถกตราหนาวาเปนคนหวไมด เรยนออน ตองออกจากมหาวทยาลยกลายเปนเสยคนไป ซงจรงถาไดเรยนในวชาชพกฎหมาย กจะ


เรยนไดสำเรจเปนอยางด อาจจะเปนทนายความทยอดเยยม บรรลตามความมงหมายทตงไวโดยทกประการ นอกจากจะใชยทธศาสตรทวา “ใหเรยน ในวชาทตนถนด” แลวกยงกำหนดยทธศาสตรอยางอนๆ ไดอกตามทเราจะคดได หรอเลาเรยนมาเชน กำหนดวาเมอเรยนจบ ม.ศ. ๕ แลวกขอใหสามารถประกอบอาชพไดเลยทนท ไมตองเรยนตอไปอก เพราะเรยนมาตง ๑๒ ปแลว หรออาจกำหนดไววาเมอประกอบอาชพไปชวระยะหนงแลวกใหเขาศกษาตอไปอกได เพอจะไดมาประกอบอาชพในระดบสงขนไปอก ทงนกสดแลวแตทจะคดแลวกำหนดใหเหมาะสมกบเหตการณ และของแตละครอบครว ถาไมมการกำหนดกนไวแลว กอาจจะมการเรยนตอกนไป เรยนๆ ไมรจกจบจกสน เลยไมไดออกประกอบอาชพทนทวงทอนเปนการผดนโยบาย และไมบรรลถงความมงหมายซงไดตงไวแตเดมนนในเวลาอนสมควร หรอบางทเรยนไปในทางทไมเหมาะทจะออกประกอบอาชพไดสะดวกกเลยไมไดประกอบอาชพกอาจจะเปนได สงเหลานยอมชใหเหนวา การคดในขนทเรยกวา กำหนดยทธศาสตรนน เปนเรองสำคญมาก และจำเปนมาก ในทางการทหารเขาถอวา “ยทธศาสตรคอศลปของนายพล” ในทำนองเดยวกนยทธศาสตรทางการศกษา กยอมเปนศลปของนกการศกษา เรองยทธศาสตรทางการศกษานตอไปในอนาคตคงจะไดม การศกษากนอยางกวางขวางเปนแน การวางแผนใดทไมไดคำนงถงยทธศาสตร จะทำใหไดแผนการทบกพรองยง ๔. การจดทำโครงการระดบตางๆ สำหรบปฏบต (Plans and Programs) งานลำดบสดทายของการวางแผนคอ การทำโครงการระดบตางๆ เพอจะไดปฏบตเมอทราบความมงหมาย นโยบายและยทธศาสตรแลว กลงมอเขยนสงทจะกระทำและรายละเอยดไดตามนยของนโยบายและยทธศาสตรทกำหนดแลวนน สงทจะกระทำนกคอโครงการนนเอง ดงนนถากลาวอยางสนทสด โครงการ กคอ สงทจะกระทำอนประกอบดวยการระบเรอง งาน ตวบคคล เวลา อปกรณ การเงน ฯลฯ ฯลฯ ไวอยางถถวน คำ


วาโครงการนในภาษาองกฤษ เหนมใชกนอยหลายคำ เชน Plans, Programs, Projects เปนตน สดแตจะเหมาะสมกบระดบใด เพราะวาโครงการนนมหลายระดบดวยกนเปนตนวาระดบชาต (เชนโครงการพฒนาเศรษฐกจแหงชาต) ระดบกระทรวง (เชนโครงการพฒนาการศกษาสวนภมภาค) ระดบกรม (เชนโครงการโรงเรยนมธยมแบบประสม) ฯลฯ ฯลฯ โดยทวๆ ไปในตำราภาษาองกฤษไดกลาวไววา “ A program is a comprehensive statement of current or future procedure drawn up as specific actions in accordance with established policy” ซงแปลอยางกวางๆ ไดวา โครงการกคอ การระบสงทจะกระทำหรอกำลงกระทำอยอยางละเอยดตามนยของนโยบายทกำหนดไวแลว เชนนแลวขอใหหนมาพจารณาดตวอยางของเราอกครงหนงเมอกำหนดวาจะตองใหเรยนในวชาทถนดแลว ตอไปกเขยนเปนรปโครงการไดโดยทอาจเขยนเปนรปตารางไดเลย มชองตางๆ ใหกรอกไดสะดวก เชนระบไปชดเจนเลยวา เปนโครงการการศกษาของเดกชายดำรง ในระหวางป ๒๕๐๙ -๒๕๑๓ รวม ๕ ป ในปแรกใหเดกชายดำรงไปเรยนชน มศ. ๑ ในโรงเรยนแบบประสมสกแหงหนงทเหมาะสม ในหนงปจะตองใชเงนประมาณ ๑,๐๐๐ บาท เปนคาใชจายทงหมด เนองจากเปนโรงเรยนมธยมแบบประสมดงนนพอเรยนจบชน มศ. ๑ กพอจะรวาเดกชายดำรงมความถนดในทางวชาสามญหรอวาในทางวชาชพใด เชน อาจจะถนดไปในทางวชาชางกลโรงงานเปนตน ปพ.ศ. ๒๕๑๐ ขนเรยนชน มศ. ๒ ใหเรยนทงวชาสามญธรรมดา และเรมเรยนวชาชางกลโรงงานทงปวงตามหลกสตรของโรงเรยนโดยเรยนอยในโรงเรยนเดมนนเอง และคงจะตองใชเงนในป พ.ศ. ๒๕๑๐ นประมาณ ๑,๐๐๐ บาทเทาเดม แลวจำเปนจะตองคอยชวยดแลตกเตอนใหเดกชายดำรงเปนคนขยนหมนเพยรและไดเปนคนดมศลธรรมอกดานหนงดวย กำหนดทละปไปเชนนเรอยๆ จนถงป ๒๕๑๒ กเรมมองหาสถานทซงนายดำรงอาจจะออกประกอบอาชพไวไดแลว ในป ๒๕๑๒ นนายดำรงคงไดฝกงานตามหลกสตรของโรงเรยนพอควรแลว ในป ๒๕๑๓ เปนปสดทายของมธยมศกษา เมอนายดำรงสำเรจการศกษาแลวจะใหสมครงานทโรงงานของบรษทแหงหนงในกรงเทพ ฯ ซงจะไดเงนรายไดประมาณเดอนละ ๘๐๐ บาท ในระหวางทยงเลาเรยนอยนน ใหนายดำรงไปฝกงาน หรอทำงานนอกเวลาเรยนในบรษทดงกลาวนน


อยกอนแลว ซงอาจทำใหไดรายไดเดอนละ ๓๐๐ บาท ซงจะเปนการชวยในเรองการใชจายระหวางทศกษาอยไดอกทางหนงดวย ทกลาวมาแลวคราวๆ น พอจะถอไดวาเปนโครงการเกยวกบการศกษาวชาทจะออกประกอบอาชพไดโดยเรวไมตองไปตอมหาวทยาลย ซงอาจทำขนไวเปนรายตวของลกแตละคน ตอไปยงจะตองทำ โครงการ เกยวกบการทจะสรางบาน สำหรบครอบครว จะตองทำโครงการสำหรบการประหยดเกบเงน หรอโครงการ เกยวกบการใชจายเงนแตละเดอนของครอบครว ฯลฯ ฯลฯ ฯลฯ ซงโครงการเหลานยอมมงใหบรรลถงความมงหมายเฉพาะทตงไวดงเดมแตตนทงสน รวมแลวทงหมดอาจจะม ๗-๘ โครงการประจำครอบครวกได เปนอนวาจบ การวางแผนสำหรบครอบครวของเรา อนเปนการยกตวอยางประกอบเพอใหมองเหนภาพวา ทเรยกวา “วางแผน” นน หมายความวาอยางไร ขอยำอกครงวาทกลาวมาแลวทงหมดนน กเพอจะอธบายวาคำวา “วางแผน” นน แปลวาอะไร เทานนเอง เมอเกดความเขาใจแลวกยอมนำเอาไปคดไปปฏบตในเรองทงปวง ทงทเปนเรองเลกๆ นอยๆ ประจำวน และเรองซงเปนเรองใหญเกยวกบสงคม หรองานในระดบสงไดเสมอ เพราะงานทงปวงยอมจะตองใชหลกการหรอทฤษฎเปนขนๆ ดงกลาวมาแลวเชนเดยวกนทงสน จะขอยกตวอยางสนๆ อกเรอหงนง คราวนไมเกยวกบเรองการวางแผนในครอบครว แตเปนเรองเกยวกบงานการศกษาโดยตรง คอวางแผนเรองการฝกหดครในระดบปรญญาตร ทงนเพอจะไดดความคดในเรองการวางแผนอกแงหนง ดงตอไปน:- ๑. ความมงหมายขนพนฐาน เพอผลตบณฑตในทางวชาการศกษา ซงมลกษณะพนฐานดงน :- ก) มความรในทางวทยาการสง ประดจเปนนกปราชญผหนง ข) มศลธรรมดเยยม ประดจผทรงศลผหนง ๒. ความมงหมายเฉพาะ มงใหบณฑตมลกษณะตอไปน ก) สามารถทำการสอนไดเปนอยางด โดยรจกใชหลกจตวทยาแหง การเรยนร ใชวธสอนแบบตางๆ ใชแบบทดสอบชนดตางๆ มพนความรสง ฯลฯ ฯลฯ ข) สามารถอบรม แนะแนว และปกครองไดเปนอยางด โดยรจก


หลกการทวา ถาทกคนสรางคณธรรมและหลกธรรมตางๆ ไวประจำไดแลว กยอมจะปกครองตวเองได ฯลฯ ฯลฯ ค) สามารถทำกจกรรมตางๆ ของโรงเรยน ไดเปนอยางด โดยรจกทำกจกรรมในหลกสตร ทำกจกรรมรวมหลกสตรตางๆ ฯลฯ ฯลฯ ง) สามารถสรางสมพนธภาพอนดและรวมมอกบชมนมชนเปนอยางด โดยรจกชวยเหลอ ชมนมชน ในการแกปญหาของชมนมชนนน ฯลฯ ฯลฯ จ) สามารถเปนครชนอาชพ (Professional Teacher) ไดโดยรจกยดถอขนบธรรมเนยมของผเปนคร เพมพนความรใหแกอาชพครโดยการเขยน การคนควา การเปนสมาชกของสมาคมหรอองคการทางการศกษา ฯลฯ ฯลฯ ๓. นโยบาย เฉพาะทเกยวกบหลกสตรใชหลกการทเรยกวา “องคสามแหงการเรยน” (The Trilogy of Learning for Teachers) คอ ก) เรยนความรสามญทวไปอยางกวางขวาง (General Education) ทงในทางอกษรศาสตร วทยาศาสตร ศลธรรม ภาษาตางประเทศ ฯลฯ ฯลฯ เพอเปนพนฐาน ข) เรยนความร โดยเฉพาะตามทตนถนด เพอจะไดเปนครเขา (Specialized Education) ทเรยกกนทวๆ ไปวา วชาเอก (บางทกมวชาโท ประกอบอกดวย) ค) เรยนความรในทางอาชพคร (Professional Education) เชนปรชญาการศกษา วธสอนทวไป วธสอนเฉพาะ วธการวดผล การแนะแนว จตวทยาการศกษา การมธยมการศกษา การประถมศกษา การบรหารการศกษา ฯลฯ ฯลฯ นอกจากนโยบายเกยวกบหลกสตรแลว กจะตองกำหนดนโยบายในเรองอนๆ อกมากเชนเกยวกบการเรยน-การสอนอาจกำหนดใชหลกการทเรยกวา Laboratory Approach ; เกยวกบการแบงปการศกษาซงสมพนธกบการแบงเนอวชามาสอนเราใหเหมาะสมกบเวลานน กกำหนดใชหลกการของ Quarter System; เกยวกบการอบรมใหมศลธรรมด อาจใชวธการทเรยกวา Laboratory for Moral and Cultural Development; ฯลฯ ฯลฯ ๔. ยทธศาสตร อาจกำหนดไดดงน :- ก) เนองจากปรากฏวา “ลกศษยเมอออกไปเปนครบางนน กจะสอน


ตามวธการซงตวเองไดถกสอนมา” ดงนนใหเลอกตวอาจารยทมความชำนาญอยางดเยยมมาไวใช และตองฝกผทยงไมชำนาญใหเปนอาจารยทชำนาญ และมวฒภาวะ (Maturity) สงเสยโดยเรว ข) วชาตางๆ ทนำมาสอนตามแนวขององคสามแหงการเรยนนน เมอรวมกนเขาแลวใหไดสดสวนดงน วชาสามญทงปวงประมาณ ๗๕ % วชาการศกษาประมาณ ๒๕% ค) กำหนดใหนสตไดเรยนดวยตวเองใหมากทสด เชน ใหเรยนดวย ตวเองในหอสมด ใหเรยนดวยตวเองในหองปฏบตการภาษา หองปฏบตการวทยาศาสตร ฯลฯ ฯลฯ และใหลดการเรยนโดยจดปาฐกถาเปนใหญใหนอยลง ฯลฯ ฯลฯ ฯลฯ ฯลฯ ๕. โครงการในระดบตางๆ ก) เกยวกบหลกสตร กจดเขยนรายวชาตางๆ กำหนดจำนวนหนวยกต และอนๆ เพอใชในปท ๑ ปท ๒ ปท ๓ และปท ๔ ตลอดจนกำหนดเกยวกบการออกฝกสอนของนสต ข) เกยวกบอปกรณการสอน จดเขยนโครงการเพอทำนบำรงหอสมด หองปฏบตการวทยาศาสตร โรงงาน ฯลฯ ค) เกยวกบการอบรม แนะแนว จดเขยนโครงการ การแนะแนว และบรการนสตประเภทตางๆ ง) เกยวกบการทดลองและสาธตการศกษา จดเขยนโครงการเพอทดลองในโรงเรยนสาธต

ฯลฯ ฯลฯ ฯลฯ ฯลฯ ทกลาวมาในเรองการฝกหดครในระดบปรญญาตรดงขางบนนน กเปน การทำใหเหนวาทางทฤษฎ หรอหลกการในเรองการวางแผนนน ไดชวยใหเราไดคดเปนขนๆ เปนระเบยบลกซง จนอาจเขยนเปนโครงการตางๆ สำหรบการปฏบตขนไดอยางสะดวกและถกตอง เมอเปนเชนนแลว ยอมเปนชองทางททำใหเราไดหดคดเพอนำทฤษฎในการวางแผนดงกลาวนน ไปใชในเรองอนๆ ไดอกโดยไมมทสนสด ทงทเปนเรองทเกยวกบสวนตวของเราเอง หรอทเกยวกบสงคมโดยสวนรวม


เทาทกลาวมาทงหมดเกยวกบทฤษฎการวางแผนน อาจสรปไดวา การวางแผน หรอ Planning นน ทจรงแลวกคอความคดเปนขนๆ หรอความคดทลกซง เทานนเอง John Dewey นกปราชญทางวชาการศกษาผเรองนาม ไดกลาววา “An idea is a plan for action” คำพดอนนกยนยนใหเหนอกดวยวาทเรยกวา “ความคดนน กคอ แผนการปฏบต” นนเอง ดงนน ทายทสดนกพดไดวา “การวางแผน”และ ความคดอนลกซงสขม” นน กคออยางเดยวกนนนเอง

บทความ : ความคดบางประการในวชาการศกษา, พ.ศ.๒๕๐๘.

ปรชญาการศกษา และแผนการศกษาแหงชาต

๑. ปรชญาการศกษา ยอมเปนระบบความคดทแตกหนอออกมาจากปรชญาอนเปนแมบท เชน พทธปรชญาการศกษา ยอมแตกหนอออกมาจากพทธปรชญาหรอ Pragmatic Philosophy of Education ยอมแตกหนอออกมาจากปรชญา; Pragmatism เปนตน ๒. ปรชญาการศกษา ยอมมอยหลายอยางดวยกน เชน Aristotelianism, Pragmatism, Idealism, Realism, Catholicism และอนๆ ๓. แตในปจจบนนยมแบงปรชญาการศกษาตางๆ ทกลาวแลวนนออกเปน ๓ กลมใหญๆ คอ ๓.๑ Analytical Philosophy of Education: ปรชญาการศกษาประเภทนพยายามพจารณาวเคราะหความคดสำคญๆ วธการ ขอขดแยง และอนๆ ในวงการศกษา ๓.๒ Speculative Philosophy of Education: ปรชญาการศกษาประเภทนพยายามวาดความคดเกยวกบพภพชวตมนษย ความรและวชาการของมนษยในพภพน ๓.๓ Normative Philosophy of Education: ปรชญาการศกษาประเภทนพยายามสรางระบบความคดเกยวกบเรองความหมาย (Meaning of Education), ความมงหมาย (Ends of Education), แนวทาง (Means of Education), หลกการ (Principles of Education) ของการศกษาซงมนษยควรจะไดใครครวญเพอจะไดบรรลถงความดงาม (Excellences) อนพงประสงคแหงชวต ๔. โดยทวไป นยมใชโครงสรางของ Normative Philosophy of Education กนมาก เพราะสะดวกในแงปฏบต และใกลเคยงกบระบบความคดในเรองขนตางๆ ของการวางแผน อยเปนอนมาก ดงเหนไดในตารางขางลางน


โครงของ Normative Philosophy

โครงของการวางแผน

Meaning Basic Assumption (อดมการณ)

Ends Objective (ความมงหมาย)

Means Policy (นโยบายหรอแนวทางของการปฏบตทจะนำไปสความมงหมาย)

Principles (เชนหลกการทำหลกสตร หลกการ

สอน หลกการวดผล หลกการแนะแนว หลกการบรหาร หลกการ

จดระบบโรงเรยน ฯลฯ)

Strategy (วธการหรอกลวธหรอยทธศาสตรทจะชวยใหดำเนนการตามนโยบายไดสำเรจ)

Plans, Projects, Programs

ในโอกาสทจะพจารณา แผนการศกษาแหงชาต น,โครงของ Normative Philosophy ทดจะเขากบเหตการณอยเปนอนมาก คอตรงกบโครงของการวางแผน ๕. อนง ในแตละขนของโครงสรางทกลาวมาแลวในขอ ๔ นน ยอมมหลายระดบอก เชน ความมงหมาย อาจแบงเปน ๓ ระดบ คอ ความมงหมายพนฐาน (หรอความมงหมายหลก) ความมงหมายเฉพาะ (เชน ความมงหมายเฉพาะระดบของการศกษา) ความมงหมายของแตละวชา (เพอจะทำการวดผลไดสะดวก) ในสวนทเกยวกบนโยบาย กคงมเปนหลายระดบเชนกน ตามทจะกำหนดขน ๖. ดงนน เมอจะพดถงเรองความมงหมาย ของการศกษา กจะตองตกลงใหทราบพรอมหนากนวาจะพดเรองความมงหมายระดบใดเสยกอน มฉะนนคนหนงอาจพดอยในระดบพนฐานแตอกคนหนงอาจพดใน ระดบเฉพาะ เลยทำใหเกดปนเป และสบสน ไมอาจเขาใจกนได ๗. และดงนนอาจสรปความคดไดตอนหนงแลววา “ปรชญาการศกษา” นน ยอมรวมถง อดมการณ ความมงหมาย นโยบาย และ วธการ ของการศกษา


อยในตวหมดแลว (แตบางทานอาจจะพดเพยงเรอง อดมการณ และ เรอง ความมงหมายหลก กคงจะกระทำไดกระมง แตพดไดครบระบบกคงจะด) ๘. ถาปรชญาอนเปนแมบทของไทยเราคอ ประชาธปไตยแลว เราอาจจะกำหนด “ปรชญาการศกษา” ไดอยางไรบาง (คอแตกหนอออกไปอยางไรไดบาง) ๙. เพอเปนตวอยาง อาจกำหนด “ปรชญาการศกษา” ของไทยเราไดดงน เชน ก. อดมการณ การศกษาหมายถงการพฒนาบคคลและสงคมในชาต เพอเปนกำลงในการธำรงไวซงอสรภาพและเสรภาพ ทกดานทงของบคคลและทงของประเทศชาต ข. ความมงหมายหลก - มงสนองความตองการในเรองประชาธปไตย ทงทเปนการ

ปกครองและท เปนวถแหงชวต (หรอท เรยกวานำใจประชาธปไตย)

- มงสนองความตองการในเรองการสรางความมนคงและปลอดภยแหงชาต

- มงสนองความตองการในเรองการสรางสมรรถภาพทางเศรษฐกจ - มงสนองความตองการในเรองการมศลธรรม คณธรรม และ

วฒนธรรม - การผลตกำลงคนนน ไมใชเพอสนองความตองการทางเศรษฐกจ

แตอยางเดยว แตพงสนองความตองการของสงคมทางอนๆดวย กำลงคนทผลตไดนนจะตองเปนผทมศลธรรม คณธรรม และวฒนธรรม และมความคดความสามารถทจะไปสรางสรรกจการงานและธรกจ ขน ในสงคมไดดวยตามทเหมาะสม

ฯลฯ ค. นโยบายหลก (หรอแนวทางหลกทจะบรรลความมงหมาย) - ปรบปรงการศกษาทงระบบอยเสมอ ตงแตเรองการบรหารการ

ศกษา หลกสตร การสอน การวดผล และอนๆ เพอใหสนองความตองการของสงคมไทยทเปนประชาธปไตย


- สงเสรมโอกาสอนเทาเทยมกนในการศกษาทงในระบบโรงเรยนและนอกโรงเรยน

- พฒนาการศกษาใหสอดคลองกบความตองการ ทางดานการปกครอง การปองกนประเทศ,การเศรษฐกจและสงคม,คณธรรม ศลธรรม และวฒนธรรม

- สงเสรมการรกษาวนยตลอดจนการพลานามย - เรงรดการพฒนาการศกษาในสวนภมภาคทงดานปรมาณและ

คณภาพ เพอลดความแตกตางทยงมอยระหวางในตวเมอง และในชนบท และชนกลมนอย

- สงเสรมใหผจบการศกษาทกระดบมทกษะและมนำใจทจะออกไปรเรมกจการงานและประกอบอาชพตามทเหมาะสมของตนเอง

- เรงรดคณภาพในการผลตคร และสงเสรมสวสดการครในสวนภมภาคใหมากขน

- จดใหเอกชนมสวนในการจดการศกษาในอตราสวนทเหมาะสม และในวถทางทเหมาะสมเทานน

ฯลฯ ง. วธการหลก (หรอยทธศาสตรทชวยใหดำเนนการตามนโยบายไดสำเรจ) อาจจะ - ใชระบบโรงเรยนแบบ ๖-๓-๓ - เปดเรยนหลายผลด เพอสงเสรมโอกาสอนเทาเทยมกนในการ

ศกษา เพอสนบสนนประชาธปไตยในสงคมไทย และเพอใหนกเรยนมเวลาชวยบดา มารดา ประกอบอาชพหรอไดมเวลาฝกอาชพหรอปฏบตงานทเปนประโยชน เชนในผลดเชาไปเรยน ตอนบายไปทำงาน ทงนตามหลกทวาการศกษาไมควรแยกออกจากชวตประจำวน

- มสภาการศกษาของจงหวด เพอสงเสรมใหประชาชนไดมสวนรวมในการทำนบำรงการศกษาตามแบบประชาธปไตย


- เรงรดเรองจรยศกษา และพลศกษาทกระดบ โดยใหมครรบผดชอบในงานนอยางจรงจง

- ใหเลาเรยนและมความสามารถในเรอง การจำหนาย ดวย เพอวาจะชวยใหผลตผลททำขนนน ไดไปสทองตลาด

- ตองใหไดเลาเรยนเรองเกษตรกรรมมากยงขน รวมทงเรองการสหกรณ

- เรงเรองการศกษาผใหญ หรอ การศกษานอกโรงเรยนใหแพรหลายยงขน

ฯลฯ (หมายเหต ในแตละระดบการศกษา เชน ประถม มธยม ฯลฯ กยอมจะตองกำหนดวธการยอมจะตองกำหนดวธการยอยลงไปอกสำหรบแตละระดบ) ๑๐. ความคดทงปวง ซงรวมกนอยเปนระบบภายใตหวขอวาอดมการณ ความมงหมาย นโยบาย และ วธการ ดงกลาวแลวนนยอมรวมกนเรยกวา “ปรชญาการศกษา” อยางหนง (ทเขยนนเปนเพยงตวอยางประกอบการพจารณาเทานน) ๑๑. การปฏบตในขนตอไป เชน การทจะทำโครงการปรบปรงหลกสตร ทำโครงการปรบปรงการวดผล ทำโครงการแนะแนว,ทำโครงการปรบปรงการบรหารการศกษาฯลฯ กควรจะไดเปนไปตามนยของ “ปรชญาการศกษา” ทไดชวยกนกำหนดขนแลวนนอยางเครงครด ๑๒. วาทจรงแลว “แผนการศกษาแหงชาต” กคอ “ปรชญาการศกษาของชาต” นนเอง

พทธศาสนากบการศกษาแผนใหม

คำวา “การศกษาแผนใหม” หรอท ในภาษาองกฤษ เรยกวา “Progressive Education” หรอบางทกเรยกวา “Liberal Education” นนเปนคำทเกดขนในประเทศตะวนตก โดยเฉพาะในประเทศสหรฐอเมรกา สาเหตทเกดขนกเนองจากวา ประมาณ ๓๕ ปมาแลว ในประเทศสหรฐอเมรกา ความคดใหม ในเรองปรชญาการศกษา จตวทยาการศกษา และอนๆ ไดเจรญและกาวหนาไปมาก ไดมผนำเอาความคดเหลานนมาใชในวงการศกษาอยางแพรหลาย จนทำใหเกดวธการใหมๆ ขนในโรงเรยนและสถานศกษาตางๆ เปนอนมาก และไดขนานนามวธการใหมๆ นวา “Progressive Education” หรอ “Liberal Education” ซงมลกษณะแตกตางไปจากวธการปฏบตเดมอยไมนอย แลวเลยเรยกวธการปฏบตเดมๆ ในโรงเรยนเสยวา Conventional Education คอ “การศกษาแผนเดม” เพอใหเปนทแนใจวา สงใหมทเกดขนในวงการศกษาคราวนนเปนสงทเชอถอได ไมเปนภยและอาจจะเปนประโยชนมากมายกได จงจำเปนตองทำการทดลองเปนทางการเพอใหเปนประจกษโดยทวไปเสยกอน ดงนนในราวป ค.ศ.๑๙๓๒ (พ.ศ. ๒๔๗๕) โรงเรยนตางๆ ทงทเปนโรงเรยนสาธตและโรงเรยนตามปรกต ในประเทศสหรฐอเมรกา รวมประมาณ ๓๐ โรง ไดรวมมอกนทำการทดลองการศกษาแผนใหมนในโรงเรยนของตน ทดลองทงในการจดเนอหาของหลกสตร วธการสอนใหมๆ วธการวดผลใหม วธการปกครองและจดรปงานแบบประชาธปไตย ในโรงเรยน ฯลฯ ใชเวลาทดลองทงสนเปนเวลา ๘ ปเตม และใหชอการทดลอง การศกษาครงยงใหญนนวา “The 8-year Study” เปนการทดลองการศกษา ทมชอเสยงมากในประวตการศกษาของประเทศสหรฐอเมรกา ผลของการทดลองปรากฏวาเปนทพอใจ หลกการหรอหลกวชาทงปวง ท


ไดจากการทดลองคราวน ไดนำไปใชกนแพรหลายยงขนทกท และมอทธพลในการดำเนนการศกษามาจนตราบเทาทกวนน หลกการสำคญๆ ทงหลายทคนพบในประเทศตะวนตก ในการทดลองทยากยงครงนน หรอทรวมกนเรยกวา “หลกการศกษาแผนใหม” นน ถามาพจารณากนดกจะปรากฏวามกลาวไวแลวหลายประการในพทธศาสนาของเรา ดงนนในวงการศกษาไทย โดยเฉพาะผทสนใจในทางพทธศาสนาอยบาง เมอไดมาประสบกบวชาการศกษาอยางใหมของประเทศตะวนตกเขา กยอมจะรสกปตวา ถงแมวาหลกการเหลานนจะยงไมมกลาวไวในวชาการศกษาในเมองไทย แตกมกลาวอยทวๆ ไปในพทธศาสนาอยแลว และทำใหนกตอไปอกวาอาจจะถงเวลาแลวทจะตองชใหเหนวา “ทวามอยแลวหลายประการในพทธศาสนานน มอะไรบาง” การศกษาแผนใหมเปนการศกษาทตงอยบนรากฐานหรอหลกวชาการทมนคง หาใชเปนการศกษาททำไปตามอำเภอใจ หรอดวยความหลงงมงายประการใดไม รากฐานหรอหลกวชาการของการศกษาแผนใหมมอย ๔ ประการคอ:- ๑. รากฐานทางวชาจตวทยา (Psychological Foundation) คอการเอา

ความรในทางวชาจตวทยามาเปนรากฐาน หรอแนวทางในการปฏบต ๒. รากฐานทางวชาปรชญา (Philosophical Foundation) คอการเอา

ความรในทางวชาปรชญามาเปนรากฐาน หรอแนวทางในการปฏบต ๓. รากฐานทางวชาสงคมวทยา (Sociological Foundation) คอการ

เอาความรในทางวชาสงคมวทยามาเปนรากฐาน หรอแนวทางในการปฏบต

๔. รากฐานทางวชาประวตศาสตร (Historical Foundation) คอการพจารณาเหตการณทางประวตศาสตรเปนจดเรมตน แลวดำเนนการสรางเสรมหรอแกไขปรบปรงตอไปใหเหมาะสม

ในทนจะขอกลาวเฉพาะรากฐานทางวชาจตวทยา และรากฐานทางวชาปรชญาเพอเชญชวนใหทานพทธศาสนกชนและครอาจารยทงปวงไดพจารณาวา หลกการของการศกษาแผนใหมเหลานน ไดกลาวไวในพทธศาสนาแลว หรอไมประการใด


๑. รากฐานทางวชาจตวทยา โดยทวๆ ไป การศกษาแผนใหมไดนำเอาความคดสำคญๆ ของจตวทยา เกชตลท (Gestalt Psychology) มาใชในการเรยนการสอน ในวงการศกษา เรายอมจะถามตวเราเองวา “มนษยนเรยนรเขาไปไดอยางไร?” หรอพดอกทหนงกคอวา “คนเราเกดความรและความเขาใจ เขาไปไดอยางไ?” ถาเราทราบแนนอนวาคนเราตองปฏบตหรอทำอยางไรบาง จงจะเรยนรเขาไปไดแลว ในทางการสอน เรากใหนกเรยนของเราปฏบตอยางนน นกเรยนของเรา กจะเกดความรและความเขาใจ สมตามความตองการ นกการศกษายอมจะตองครนคดเรองนอยเสมอ และคอยเปลยนแปลงวธการสอนใหสอดคลองกบความรทางจตวทยาใหมๆ อยเสมอดวยเพอจดหมายปลายทางทจะใหนกเรยนหรอผเรยน ไดเรยนรเขาไปไดอยางสะดวก จตวทยา Gestalt เชออยางยงวา ความร หรอการเรยนรนนยอมมาในลกษณะทเรยกวา insight (Learning come & in the form of insight) โดยปรกตคำวา insight นยอมแปลไดตรงๆ วา “การมองเหนแจมแจงถกตองทะลปรโปรง” หรอ ”การเหนแจงแทงตลอด” ซงจะตองพจารณากนตอไปวาในภาษาไทยเรา ควรจะใชคำวาอะไรด และในพทธศาสนาของเรา มคำอะไรใชอยแลวหรอไม และหมายความวาอะไรกนแน? ในการพจารณาความหมายของคำวา insight น จะขอยกตวอยางงายๆ คอ สมมตวาเอาลงตวหนงไปขงไวในกรงเหลก และเอาไมยาวๆ ใสไวดวยอนหนง หางจากกรงเหลกนเลกนอย เอากลวยแขวนไวดวย ใหอยในระยะหางพอทลงจะเออมมอมาหยบ ไมถง เมอลงมองเหนกลวย กอยากจะกน เอามอโผลออกไปนอกกรงจนสดเออมกหยบไมถงเกดเปนสถานการณทเปนปญหาอยางยง สำหรบลงตวนน เมอเปนเชนนลงกยอมจะดนรน และหาทางเปนอยางยงทจะเอากลวยนนมา ใหได เมอดนไปๆ นานเขากอาจ “มองเหน” ขนมาวา มอของตวสนไปจงหยบ ไมถง แตไมทวางอยในกรงนน อาจเปนการตอมอใหยาวออกไปไดเมอ “มองเหน” หรอเขาใจลทางดงนนแลวลงจงหยบไม ยนออกไปนอกกรงและเกยวดงเอากลวยมากนได การ ”มองเหน” ในกรณนกคอทเรยกวา “insight” นนเอง เปนอนวาลง


ไดเกดความเขาใจหรอไดเรยนรดวยการมองเหน ดงนเองจงกลาวไดวา การเรยนรยอมมาในรปของการมองเหน (Learning comes in the form of insight) ตวอยางเรองลงอยในกรงนเปนการอธบายความหมายของคำวา insight เสยชนหนงกอน ถงแมจะเปนความหมายในระดบตำ คอในระดบลง กยงชวยใหเกดความเขาใจเกยวกบคำวา insight ไดดพอควร สำหรบความหมายในระดบสงขนไปนนจะไดกลาวตอไป นอกจากความคดทวา “ความร หรอ การเรยนร ยอมมาในลกษณะทเรยกวา insight” แลว จตวทยา Gestalt ยงไดระบหลกวชาทสำคญๆ ตอไปอก ๒ ประการคอ ๑. Insight อาจเกดขนไดในโอกาสทบคคลพยายามทจะแกปญหาอยางใดอยางหนง หลกอนนยอมเหนไดชดในกรณตวอยางเรองลงในกรงทกลาวมาแลว คอลงพยายามแกปญหาเปนอยางยง จนในทสดก “มองเหน” วธการทจะแกปญหาของตนได ถาในยามปรกตไมมการตองประสบกบปญหาอนใดแลวกยอมจะเปนการยากทจะเกดการ “มองเหน” ขนได หลกวชาอนนถาพดเปนภาษาองกฤษกคอ “Insight is gained as an individual attempts to arrive at solutions of problems.” ๒. Insight อาจเกดขนไดกตอเมอบคคลไดเหนภาพทงหมด หรอรปราง (Gestalt) ทงหมดโดยเรยบรอยแลว (Insight is gained as an individual sees the whole) สำหรบในเรองน กอาจอธบายโดยยกตวอยางงายๆ ตอไปน สมมตวาเราจะแนะนำใหคนคนหนงชอ นาย ก. ไดรจกกบเพอนของเรา แตเราใหนาย ก. ไปยนอยหลงตใหญเสย และใหโผลออกมาแตแขนเทานน แลวแนะนำวา นแหละคอนาย ก. ถาเหนแตเพยงแขน กไมมทางจะรจก นาย ก. ได ดงนนตองใหออกมาใหเหนทงหมด เหนทงตว จงจะรจก จงจะร จงจะเขาใจวาเปนใครหนาตาเปนอยางไร คอตองใหเหนทงหมด (whole) นนเองจงจะรได ยงไปกวานน ถาไดเหนเวลา นาย ก. พดจา แสดงกรยาอาการ แสดงอารมณ แสดงความประพฤตในโอกาสตอๆ ไป กยงรจก นาย ก. มากยงขน เพราะไดเหนทงหมดจรงๆ เหนสวนประกอบทงหมด ไมใชเฉพาะบางสวน หรอบางโอกาสเทานน ดงนเราจงเหนไดวา หลกการอนน เปนความจรงอยมากทเดยว


สรปไดวาจตวทยา Gestalt เชอเปนอยางมากวา คนเราทจะเรยนรอะไรเขาไปไดนนกตองโดยวธ Insight (การมองเหน) และ Insight จะเกดขนไดนน กในเมอผเรยนตองประสบกบปญหาประการหนง และในเมอผเรยนไดเหน สงทงหมด อกประการหนง เมอเปนเชนนแลว การศกษาแผนใหมจงนำหลกการดงกลาวนนมาใชในการสอนทนท คอแทนทจะบอกใหเดกจดขอความไปทองจำมาอยางกอนๆ กตงเปนปญหาขน เชน ตงเปนปญหาวา “จะทำนำใหสะอาดไดอยางไร” แลวกชวยกนแกปญหานน โดยพยายามตงสมมตฐานตางๆ ขนกอน เชน คดวาอาจทำใหสะอาดไดโดยการกลนหรอไมกการกรองหรอไมกแกวงสารสม แลวกลองใหปฏบตดจรงๆ ตามทเหมาะสม ในระยะทกำลงแกปญหาอยนน กหวงอยางยงวานกเรยนจะเกด Insight หรอเกด “มองเหน” ขน ซงเปนการเรยนร หรอไดความรอยางแทจรงขนดวย จากหลกใหญนเอง จงไดมการคดประดษฐและพลกแพลง วธสอนออกไปมากมาย ซงลวนแลวแตเปนการใหแกปญหาทงสน เชน วธสอนแบบหนวยงาน (Unit of Work), วธสอนแบบ Project ฯลฯ ฯลฯ แลวแตจะพลกแพลงกนขนมา แตกอาศยหลกจตวทยาอนเดยวกนทงสน นอกจากนแลว ในสวนทเกยวกบหลกทวา ตองใหเหนสวนทงหมด (whole) เสยกอน จงจะเขาใจหรอมองเหนหรอเรยนรไดชดแจงนน กนำเอามาใชมากมายในวธสอนโดยเฉพาะในการสอนใหเดกอานหนงสอออก คอ ขนแรกกบอกใหออกเสยง หรออานเปนประโยคสนๆ เลย เชน “ฉน เหน กบ” หรอวาเรมใหออกเสยงเปนคำเลย เชน คำวา “กบ” เปนตน ทงนเพราะวา “ประโยค” หรอ “คำ” นน ยอมเปนสวนทงหมด (whole) และมความหมาย อาจเขาใจไดเลย ถกตองตรงตามหลกจตวทยา และเมอสายตาของเดกชนกบคำเหลาน จนกระทงพอมองเหนคำ กอาจออกเสยงไดถกตองและเขาใจความหมายไดเลยแลว จงขน ขนสอง คอทำการแยกคำนนๆ ออกเปนสวนยอย คอ แยกออกเปนตวพยญชนะ สระ วรรณยกต ฯลฯ และฝกหดใหผสมตว ผนสะกด ฯลฯ ฯลฯ พยญชนะ และการผสมอกษร การผน ฯลฯ ฯลฯ ไดอยางครบถวนและแมนยำในการทจะทำอยางวานไดกยอมจะมเทคนคเขามาเกยวพนดวยหลายประการ เชน ในการใหเรมอานเปนประโยคเลยนน กใชเทคนคทเรยกวา “Experience Chart” เปนตน


แตนกจะเปนการละเอยดเกนไป จงไมขอกลาวในทน รวมความวา เรมสอนจาก สงทงหมด (whole) กอนตามหลกจตวทยา Gestalt แลวจงแยกเปนสวนยอย และทำการฝกหดผสมอกษร ฝกหดผน สะกดตว ฯลฯ เอาจนใหเกดความชำนาญอยางยง เนองจากวาการสอนอานอยางทกลาวมานเปนไปตามหลกวชาของการเรยนรแบบ “มองเหน” หรอ insight ดงนนเมอใชเทคนคอยางถกตองครบถวนแลว กควรจะไดผลเปนทแนนอน และเดกควรอานไดรวดเรว ในเชงปฏบตถาไปทำแตเพยง ขนแรก หรอแตเพยง ขนสอง กยอมจะไมด ตองใชทงสองขนเสมอ ทงหมดทกลาวมาแลวน กเพอแสดงวา การศกษาแผนใหมไดนำเอาหลกวชาจตวทยา โดยเฉพาะหลกเรอง insight หรอ “การมองเหน” เขามาใชในการเรยนการสอนอยางไรบาง และแสดงใหเหนวาสงทเรยกวา insight นนมความสำคญมาก ไดทำใหเกดการเปลยนแปลงขนมากมายในวธการเรยนการสอน ดงนนคำวา “insight” นจงเปนคำทนาจะตองพจารณาเปนพเศษ นบวาเปนหวใจของการสอนการเรยนอยางหนงทเดยว และโดยเฉพาะนาจะไดพจารณาดในแงของพทธศาสนาเสยดวย ดงทจะไดกลาวในลำดบตอไป Insight น คงมหลายระดบ ไดกลาวมาแลวในระดบของสตว (ลง) ซงเปน insight ทตำเตมท แตกระนนกตามสตวบางตวอาจจะไมเกด insight อยางทเลามาแลวนน กได สงขนมาในระดบมนษย มนษยเรากม insight มากมายในระดบของเรา ซงเปนบอเกดแหงสรรพความรท งปวง ทำใหเกดวชาวทยาศาสตร วชาคณตศาสตร วชานษยธรรมศกษา (Humanities) ฯลฯ ชกตวอยาง มนษย “มองเหน” วา ถามสามเหลยมสองรป ดานเทากนสองดานและมมในระหวางดานเทาเทากนแลว สามเหลยมทงสองรปนนเทากนโดยทกประการ ในเรองเชนน สตวเชนลง มองไมเหนแนๆ insight ของลงขนมาไมถงระดบเรขาคณตทำอยางไรๆ ลงกมองไมเหน ไมอาจม insight ในเรองนได ทงนกเพราะเรองนเปน insight ในระดบของมนษย แตกระนนกตามมนษยบางคน กอาจไมเหนเหมอนกน ไมใชวาจะ “มองเหน” ไปหมดทกคนในตอนแรกๆ คราวนในระดบทสงขนไปอก สงกวาระดบมนษย คอในระดบของพระพทธองค ซงเปนเอกอครมหาบรษ insight ของพระองคคงจะมมากมาย ซง


แตละอยางมนษยธรรมดาไมมทางเหน ไมอาจขนไปถง กลาวคอ มองไมเหน ทำนองเดยวกบลงซงไมอาจมองเหนขนมาถงในระดบของมนษยได ผรในพระพทธศาสนาไดกลาวเกยวกบ insight ของพระพทธองคไวอยางไรบางหรอไม เปนเรองจะตองพจารณาดในขนตอไป ในตำราพระพทธศาสนา เราอานพบวา พระพทธองคทรงมสมรรถภาพเปนมหศจรรย ทรงมองเหน ทรงเขาใจ ในเรอง ๑๐ ประการ ซงแตละเรองมนษยธรรมดามองไมเหน และไมมทางจะเหนเพราะอยสงกวาระดบการ “มองเหน” ของมนษยธรรมดา การมองเหน ๑๐ ประการน เรยกวา “ทศพลญาณ” ผรในทางพระพทธศาสนาไดชแจงวา “ทศพลญาณ” น หมายถง ญาณทเปนกำลงของพระพทธองค ๑๐ อยาง เชน – ฐานาฐานะญาณ ญาณทรวาสงใดเปนไปไดและสงใดเปนไปไมได เชน

มองเหน ทนท วาคนๆ นจะสำเรจมรรคผลหรอไม - นานาธมตตกญาณ ญาณ ทร อธยาศยของคนทงปวง เชน เมอพระองค

ทรงแนะนำสงสอนใคร ยอมทรงมองเหนถงนสยทแทจรงของผนน ทนท ตลอดถงความโนมเอยง หรอแนวทางดำเนนชวตของผนนดวย ทำใหสอนไดตรงกบนสยอนแทจรงของเขา

- ปพเพนวาสานสสตญาณ ญาณททำให ระลก ชาตได ทรงสามารถทจะระลกชาตของพระองคเอง และของคนอนไดเสมอในเวลาทตองการ และจะทรงทราบไดไมเฉพาะแตชาตทเพงลวงมาเทานน แมชาตอนๆ จะเปนชาตทรอยทพน กทรงทราบได ทนท

- จตปปาตญาณ ญาณ ทรจก จต และปฏสนธของบคคลทงปวง ใครจะตายเมอไหร จะไปเกดทไหน ชวตตอจากนนไปจะเปนอยางไร พระองคทรงทราบไดทงสนโดยทนท

ฯลฯ ผรทางพระพทธศาสนายงไดชไวอกวา “คำวา ญาณ หมายถง ความร ทวองไว แจมใส และถกตอง ผทมญาณเมอตองการจะรอะไร พอสำรวมจตใหเปน


สมาธ กทราบไดทนท ความรในลกษณะเชนนเรยกวา ญาณ” คำอธบายความหมายของคำวา “ญาณ” อยางนคลายกบความหมายของคำวา “insight” ในวชาจตวทยา Gestalt อยไมนอย โดยเฉพาะคำอธบายทวา “ความรในลกษณะเชนนเรยกวาญาณ” กชางตรงกบคำอธบายเกยวกบการเรยนรทกลาวไวแลวในตอนตนๆวา “Learning comes in the form of insight” ทงนเปนทนาปต และอศจรรยใจยงนก คำวา “ญาณ” น มในพระพทธศาสนาเปนเวลาตง ๒๕๐๐ ปกวามาแลว สวนคำวา “insight” ของโลกตะวนตกนน เพงจะมานยมและเชอกนประมาณ ๔๐ – ๕๐ ปมาแลวเทานนเอง ตามทอธบายและชกตวอยางมาแลวทงหมดขางตนกพอจะอนโลมสรป ไดวา ทเรยกวา “insight” กคอ “ญาณ” นนเอง เปนเรองอยางเดยวกนเพยงแตตางระดบกนเทานน และทวาการศกษาแผนใหมใช “insight” ในวชาจตวทยาเปนหลกกคอใช “ญาณ” ในพระพทธศาสนาเปนหลกนนเอง จงเหนไดวารากฐานของการศกษาแผนใหมจงคลายกบเรองทกลาวไวในพระพทธศาสนาเปนอยางมาก และดงนเอง “การศกษาแผนใหม” จงเปนเรองทไมไกลไปจากพทธศาสนาของเรานก ในระยะทเปนเดก ผทเคยเลาเรยนหนงสอพทธประวตเพอเตรยมตวสอบนกธรรมศกษาตร เมออานตอนพระพทธองคตรสรกคงจะอานพบทกลาวไววา ในคนนนยามท ๑ พระองคไดทรงบรรลบพเพนวาสานสสตญาณ (ระลกชาตได) ยามท ๒ ไดทรงบรรลจตปปาตญาณ (รแจงจตและปฏสนธของสตว) ยามท ๓ ทรงบรรลอาสวกขยญาณ (ญาณททำใหอาสวะสนไป คอรแลวในอรยสจส) ฯลฯ ซงเมออานแลว กไมเขาใจอะไรเลย ทองๆ กนไป พอใหสอบไลไดเทานน แตเมอโตขนมโอกาสไดเลาเรยนวชาจตวทยา Gestalt กทำใหหวนรำลกไปถงเหตการณในคนทพระพทธองคตรสรนนอก แลวกทำใหพอจะอนมานไดวา ในคนวสาขบรณม เพญเดอนหก ครงนนพระพทธองคคงเกด insight หรอญาณตางๆ ตามลำดบไปนนเอง เชนเกดอาสวกขยญาณ ฯลฯ เปนตน ซงเปน insight ในระดบสงมาก สงกวาระดบของมนษยธรรมดา มนษยธรรมดาไมอาจมองเหนได การททรงเกด insight หรอ ญาณ ขนมากมายจนนำไปสการหลดพนไดนกระมงทเรยกวา


“ตรสร” หรอ “enlightenment” ทกลาวมาน ยอมถอไดวาเปนความคดเหน หรอเปนสมมตฐาน (Hypothesis) หรอเปนทฤษฎเทานน สดแลวแตผรทงปวงจะใชวจารณญาณ และสรปผล (Conclusion) เอาเองแตละคน และใหพงรำลกดวยวา ความคดเหน สมมตฐาน ทฤษฎ หรอความรทงปวงนน กยอมจะเปนอนจจ และเปน อนตตา ดวยกนทงสน โอกาสน ขอยำแตเพยงวา “ญาณ” ในพทธศาสนาซงมมานานแลว กบ “insight” ในการศกษาแผนใหมของประเทศตะวนตกนน เปนความคดอยางเดยวกน แตอยคนละระดบ ประการหนง สวนอกประการหนงกคอวา การศกษาแผนใหมไดยดเอา “ญาณ” นแหละเปนรากฐานของการเรยนการสอนโดยทวไป

๒. รากฐานทางวชาปรชญา ประชาธปไตยเปนวถทางแหงชวตทสำคญยงอยางหนงในโลกปจจบนน ประเทศทยดมนในการปกครองแบบประชาธปไตย ยอมจะจดสอนวธการแหงประชาธปไตยขนในโรงเรยนตงแตชนตนๆ ตามความเหมาะสมของเดกแตละวย เพอวาเมอเดกเจรญเตบโตเปนผใหญในวนขางหนาและมความรบผดชอบในประเทศบานเมองของตนแลว จะไดดำเนนชวตแบบประชาธปไตยไดถกตองและเหมาะสม ดงนน จงเปนของแนนอนเหลอเกน ทการศกษาแผนใหมจะตองนำเอาความคดในปรชญาประชาธปไตย (Democratic Philosophy) มาใชเปนรากฐานหรอแนวปฏบตในการดำเนนการศกษาเปนอยางมาก ความคดสำคญๆ ในปรชญาประชาธปไตย ทไดนำมาใชแลวในการศกษา จนทำใหกลายเปนการศกษาแผนใหม ขนนน จะไดนำมากลาวบางขอดงตอไปน:- ๑. ความคดเรอง “ความแตกตางกนระหวางบคคล” (Individual Differences) ในปรชญาประชาธปไตย เชอกนเปนอยางยงวาบคคลทงปวงยอมจะแตกตางกนเปนอนมาก ทงในทางรปราง วาจา ความคด ความสามารถ ฯลฯ จะไปบงคบใหบคคลทงปวง คดเหมอนกน พดเหมอนกน และสามารถเหมอนกนเสยทงหมด ยอมทำไมได อาจจะเหมอนกนไดบางในบางอยาง หรอบางกรณ หรอ บางระดบเทานน


ความคดอนน เมอนำมาใชในการศกษา ไดทำใหเกดการเปลยนแปลงขนอยางใหญหลวง โดยเฉพาะในโรงเรยนมธยมศกษา กลาวคอ โรงเรยนไดจดใหนกเรยนมธยมเรยนแตกตางกนทงสน คอจดใหเรยนในสงทถนดและเหมาะสมตามความแตกตางกนของแตละบคคล ไมใชใหทกคนเรยนแตสายวชาการ อยางเดยวเหมอนกนหมด ดวยเหตทวานกเรยนถนดตางกน บางคนถนดทางวชาการ แตบางคนถนดทางอนๆ ซงไมใชวชาการลวนๆ ดงนน การศกษาแผนใหม จงจดสอนหลายๆ อยาง เชน สายวชาการลวนๆ สายวชาเกษตรกรรม สาขวชาพณชยกรรม สายวชาการอตสาหกรรม ฯลฯ ขนในโรงเรยนมธยมแหงเดยวกนเทาทจะ ทำได เพอจะไดสนองความตองการและความถนดของแตละบคคลซงมตางๆ กนออกไปนน โรงเรยนมธยมซงจดสอนวชาหลายสายเพอสนองความสามารถ ของนกเรยนของตนใหมากทสดเทาทกำลงเงนและกำลงบคคลจะอำนวยน เรยกกนทวๆ ไปวา “โรงเรยนมธยมแบบประสม” (Comprehensive High School) ในโรงเรยนดงกลาวน นกเรยนทมนสยชอบทางวชาการลวนๆ กเชญเรยนทางวชาการลวนๆ ไป เชน เรยนคณตศาสตร ฟสกส ภาษาฝรงเศส ฯลฯ เมอจบชนมธยมแลวอาจยงไมออกประกอบอาชพทนท แตอาจไปศกษาตอในชนวทยาลย หรอมหาวทยาลยเสยกอน สวนนกเรยนทมนสยใฝไปในทางการคาขาย ทางการอตสาหกรรม ทางการศลปะตางๆ ฯลฯ กเชญเรยนทางวชาการคา การชาง ฯลฯ ตามทตนถนด เมอจบชนมธยมแลว กอาจออกไปประกอบอาชพและผดงเศรษฐกจของครอบครวไดทนท ไมตองไปเรยนตออก แตภายหลงเมอมความประสงคจะศกษาตอใหสงขนไปอกในแนวของตน กอาจไปตอไดในวทยาลยหรอมหาวทยาลย เชนเดยวกน จะเหนไดวาในโรงเรยนมธยมแบบประสมน ถงแมผเรยนจะแตกตางกนมากในทางความสามารถและอนๆ แตโอกาสทจะไดเรยน นนเทาเทยมกน คอทเรยกวา ม Equality of Opportunity ซงอาจอธบายไดดงน ในโรงเรยนชนดน เดกทมนสยทางวชาการลวนๆ กไดเรยนสมใจเพราะมวชาการดงกลาวใหเรยน เดกทมนสยทางการคาการขายกไดเรยนสมใจ เพราะมวชาการคาใหเรยน เดกทมนสยทางการชาง กไดเรยนสมใจ เพราะมวชาการชางใหเรยน เดกทมนสยทางการเกษตร กไดเรยนสมใจ เพราะมวชาเกษตรใหเรยน ฯลฯ ทกอยางถอวาเทาเทยม


และสำคญเหมอนกน มโอกาสไดเรยนทงนน ในโรงเรยนมธยมแบบเดม มกจดสอนแตทางวชาการลวนๆ อยางเดยว เดกทมนสยในทางวชาการลวนๆ กเรยนไดสมใจ และสอบไลได แตเดกทถนดทางอน ไมไดเรยนสงทตนถนดเพราะไมมสอน ขาดโอกาสไป ดงนน กตองกดฟนเรยนวชาการลวนๆ นนเขาไปตามทมอย ปรากฏวาสอบไลตกกนเสยโดยมาก ทจรงเขาไมได “ตก” อะไรหรอก เพยงแตไมมวชาทเขาถนดใหเรยน และ ไมเปดโอกาสในสงทเขาถนดใหเขาเรยนเทานน ไปเปดโอกาสทางวชาการลวนๆ อยางเดยว ไมเปดโอกาสทางวชาอนๆ บาง จงเรยกวา ไมมความเทาเทยมกนในการเปดโอกาสกลาวคอไมม Equality of Opportunity การศกษาแผนใหม ยดทฤษฎทวา ใครเหมาะทางไหนกใหเรยนทางนน เมอเปนเชนนแลวเดกกจะสอบไลไดมากขน เพราะวาเดกไดเรยนสงทตนถนด ทกคนไดรบโอกาสทเหมาะสมเทาเทยมกน นบเปนประชาธปไตยในทางการศกษา ทกลาวมาทงหมดขางตนน กสบเนองมาจากความคดทวา “บคคลยอมจะแตกตางกนอยหลายประการ” นนเอง ครนเมอนำมาใชในวงการศกษาเขาแลว กทำใหเกดการเปลยนแปลงไดอยางกวางขวาง ลกซง และนานยมยงนกแตวาทจรง หลกการดงกลาวนกเปนของธรรมดา เราทราบกนอยทวไปนานแลว ในพทธศาสนาของเราผรไดอธบายไววาผทเขาถงพระพทธธรรม หรอ สำเรจมรรคผลหลดพนจากความทกขไปไดนน กฝกฝนเลาเรยนในทางทตนถนด เชนเดยวกน มไดถกบงคบใหฝกฝนในทางทตนไมถนด หามได กลาวคอ บคคลบางพวกถนดทางใจกหลดพนจากความทกขไปไดดวยอำนาจการรวมกำลงใจ เรยกวา พวกเจโตวมต แตกมบคคลบางพวกท ถนดทางปญญา จงหลดพนจากความทกขไปไดดวยอำนาจการรวมกำลงปญญา เรยกวาพวก ปญญาวมต ทงสองพวกน เมอถงทสดแลว เรยกเปนพระอรหนต เสมอกนหมด แมจะจำแนกประเภทตามความสามารถทแตกตางกนบางบางประการแตกไมมความแตกตางในระหวางคณสมบตสวนสำคญคอความพนทกข หรอ วมตสขโดยประการใดเลย อนนกตรงกบทฤษฎทวา ใครเหมาะทางไหน กใหเรยนทางนน ทกคนไดรบโอกาสทเหมาะสมเทาเทยมกนนบเปนประชาธปไตยในการทจะหลดพนทกข ไดอยางดเมอไดเรยนสำเรจในทางทตนถนดแลว กเปนพระอรหนตดวยกนทงนน


ในระดบเดกๆ พวกมธยมศกษา กควรจะเชนเดยวกนใครถนดทางวชาการลวนๆ กใหเรยนไป ใครถนดทางชาง ทางคาขาย ทางเกษตร ฯลฯ กใหเรยนไป เมอสำเรจการเลาเรยนแลว กแปลวา สำเรจชนมธยมศกษา (ม.ศ.๕) ดวยกนทงนน เทาเทยมกนทกประการ ทกลาวมาแลวนน เปนเรองเกยวกบการเรยนหรอเนอหาของการเรยน ซงจะตองใหตรงกบความถนด หรอนสยของผเรยน สวนในแงของการสอนนน พระพทธองคเปรยบเทยบผเรยนประดจดอกบว ๔ เหลา ผเรยนเหลาแรกเปรยบไดกบดอกบวทขนพนผวนำแลว กำลงจะเบงบานสวยงาม ยอมเปนการงายแกการฝกสอนและอบรม อกพวกหนงเปรยบดงดอกบวทโผลขนมาถงผวนำปรมๆ อยแลว ยอมอยในขอบเขตทจะสอนไดไมยากนก พวกทสามไดแกดอกบวทยงจมอยในนำ ยากทจะสอนไดสำเรจ สวนพวกท ๔ นน ไดแก ดอกบวทยงจมอยในโคลนตมรงแตจะเปนเหยอของหมเตาปลา ไมอาจจะสอนไดเลย ในการสงสอนบคคลทแตกตางกนน พระพทธองคทรงใชวธสอนทแตกตางกน ซงเปนททราบกนอยทวไปแลว ดงนน ปรชญาประชาธปไตยทนำมาใชในการศกษาแผนใหมขอแรกน เมอเทยบกนความรทวๆ ไปในพทธศาสนา กคลายคลงกนอยมาก โดยเฉพาะในเรองการจดเนอหาของวชาทจะเรยนใหตรงกบความถนดของผเรยน จงยงทำใหรสกอยเสมอวา หลกการในพทธศาสนานนยอมนำมาใชในการเปลยนแปลงการศกษาไดอยางดเยยม ๒. ความคดเรอง “การวางตวเปนประชาธปไตยนนทำอยางไร ?” การศกษาแผนใหมเอนเอยงไปในทางสงเสรมใหนกเรยนไดวางตวหรอดำรงตวใหเปนประชาธปไตยอยางยงถงกบไดตกลงกนเพอกำหนดลกษณะของการเปนประชาธปไตยเอาไวใหนกเรยนไดปฏบต ๓ ประการ คอ:- ก) ตองใหเกยรต และคารวะแกบคคลทงปวง (Respect for individuals) หมายถง จะตองใหเกยรตและคารวะทงทางกาย วาจา และใจ เชน ในทางกายกใหแสดงความเคารพตอกน ในทางวาจา กใหโอกาสแกผอนทจะพดจาและออกความคดเหนบาง ในทางใจ กไมคดราย ไมนกลบหลผใด ฯลฯ ดงนนในหองเรยนทถอหลกการอนน จะเหนวาครเปดโอกาสใหนกเรยนไดซกถาม


และออกความคดเหนอยางมากมาย โดยทไมมนำใจนกไปวาเดกจะมาไล ภม คร ในทางกายและนำใจนนนกเรยนจะรกและเคารพครเปนอยางยง ในทำนองเดยวกนครกจะเปนหวง และทะนถนอมนกเรยนอยางมากทสด และใหเกยรตแกนกเรยนเสมอ ถารำลกถงทางพระพทธศาสนาเรา หลกการใหเกยรตและคารวะกนนกจะไมพนหวขอทเรยกกนวา “คารวะธรรม” ข) ตองใหความรวมมอ รวมแรง และแบงปนกน (Sharing, Co-operation,and Participation) หมายถงวา ทกคนจะตองชวยกนเพอใหบรรลถงจดหมายทไดรวมกนตงไวแลวแตตนมอ จะละเลย จะนงดดายปลอยใหคนอนทำแตตวไมทำ ยอมไมได ผใดถนดทางใดกตองใหความรวมมอในทางนนอยางเตมท ใครมความรในทางใดกนำมาแบงปนใหทราบทวกน ไมหวงวชา ทงนกเพอความเจรญของสวนรวม ในหองเรยนทถอหลกการอนนจะเหนวานกเรยนจะประชมกน ชวยกนทำงานเปนหม มการคดเลอก ผเปนประธาน และผเปนกรรมการตางๆ ฯลฯ ในทางพทธศาสนา หลกการรวมมอรวมแรงกนนกเหนจะไมพนหวขอทเรยกวา “สามคคธรรม” ค) ยดถอปญญา หรอ วธการแหงปญญา ในการดำเนนสงทงปวง (Faith in the Method of Intelligence) หมายความวา ใหถอปญญาเปนใหญ ไมใหถอชาต ยศ ตระกล อารมณ ความหลง ฯลฯ เปนเครองมาตดสน หรอ ชขาดในสงใดๆ อยาพงเชออะไรงายๆ ตองทดลองเสยกอน ตองพสจนเสยกอน ในหองเรยนทถอหลกการอนน จะเหนวานกเรยนจะตองใชวจารณญาณอยบอยๆ มการคนควา มการอานอยางกวางขวาง มการสำรวจ มการวเคราะหขอมลหลายประการ ตลอดจนมการทดลองและพสจนกนในหองทดลองชนดตางๆ ดวย ในทางพทธศาสนา รสกวาหลกอนนมาตรงกบทพระพทธองคตรสไวในกาลามสตร (Kalama Sutta) เปนอยางทสด อยางนาอศจรรยใจ กลาวคอในกาลามสตร พระองคตรสหาม มใหเชองายๆ ไมใหเชอผใดทงสน เชน ไมใหเชอ คำลอ ไมใหเชอตำรา ไมใหเชอเขาบอก ไมใหเชอแมแตพระองคเอง แตตองใหไตรตรองดดวยปญญาเสยกอนจงจะเชอได อนนเองททำใหพทธศาสนาเดนยง ยากทจะมอยางอนมาเสมอเหมอน คอใหใช “ปญญาธรรม”


เมอการศกษาแผนใหมนำเอาหลกแหงปญญามาใชจงรสกเปนทนานยม ชางมาตรงกบทพระพทธองคตรสไวครงกระโนนอยางนาพศวง หลกการทงสามประการเพอวางตวใหประชาธปไตยนเขาไดถอกนเครงมากในโรงเรยนหรอในวงการศกษาแผนใหมตามทเหนกนอยแลวโดยมาก ในตางประเทศซงจดทำเรองการศกษาแผนใหมอยางเปนปกแผน ยงจะเหนการปฏบตในหลกทงสามนไดอยางงายดายและชดเจนยงเพราะถงกบเอาวธการแหงปญญานมาใชเปนวธสอนเสยดวยซำไป (ดในหวขอท ๔ ประกอบดวย) ๓. ความคดเรอง “ความมงหมายของการศกษาในสงคมประชาธปไตย” ปรชญาประชาธปไตย เหนวา บคคลทกคนในสงคมหรอในประเทศประชาธปไตยนนเปนของมคาสง จงจะตองเปนคนทมความรความสามารถตามอตภาพทงสน เพอวาจะไดไปรวมมอ รวมแรง และชวยเหลอ สงคมกบเขาได อนง ความรความสามารถทวานกตองกำหนด แนวทาง (Way) ใหเหมาะสม ไมใชรและสามารถไปในทางทไมด แนวทางทวานใหถอเปนความมงหมายพนฐาน (Basic Objectives) ของการศกษาแผนใหมดวย ดงทปรากฏอยในตำราวชาการศกษาโดยทวๆ ไปแลวคอ:- ก. ทกคนตองมความรสามญเปนพนฐาน เปนคนรอบร มความคด และมพลานามยด (ทเรยกวา Self – Realization) ข. ทกคนตองมความรความสามารถในทางมนษยสมพนธ มศลธรรม เคารพผอน และเปนมตรกบคนทงปวง (Human Relationship) ค. ทกคนตองมสมรรถภาพในทางเศรษฐกจประกอบอาชพไดด และชวยประกอบการงานทเปนประโยชนแกสงคม (Economic Efficiency) ง. ทกคนตองมความรความสามารถทจะเปนพลเมองด รจกสทธ และหนาทของการเปนพลเมอง ปฏบตตามกฎหมาย เขาใจในเรองความยตธรรมในสงคม (Civic Responsibility) แนวทาง (Way) ทงสซงเปนความมงหมายของการศกษาแผนใหมน กนบวาสนๆ นารบฟง ถานกเรยนไดมคณสมบตความรความสามารถดงทระบไวทง ๔ ขอใหญๆ ขางบนนนแลว กคงจะเปนประโยชนแกสงคมและประเทศบานเมองอยไมนอย ความรกม ประกอบอาชพกได และมศลธรรมดวย นานยมยงนก


แตสำหรบในพทธศาสนาของเรานน ไดมแนวทาง (มรรค หรอ Way) ทยงใหญอยแลว คอทเรยกวา “มรรคมองคแปด” คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมากมมนตะ สมมาวาจา สมมาวายามะ สมมาอาชวะ สมมาสต และสมมาสมาธ จะเหนวา แนวทางทง ๔ ขอ ของการศกษาแผนใหมนนเปนเพยงสวนนอยของ “มรรคมองคแปด” เทานนเอง ดงนน ถานำเอา “มรรคมองคแปด” ไปพจารณาใชเปนความมงหมายของการศกษา ตามความเหมาะสมแลว กนาจะเปนผลอยางยงทเดยว อนง มขอนาคดเพมเตมอกขอหนงเกยวกบความมงหมายของการศกษาแผนใหม คอ นกการศกษามกจะกลาววา การศกษาแผนใหมมงหมายใหเดกไดเจรญงอกงาม (grow) ขนในทางกาย (Physical Growth), ทางปญญา (Intellectual Growth), ทางเศรษฐกจ – มนษยสมพนธ – การเปนพลเมองด และทางอนๆ อกอนเปนสงสำคญของสงคม (Social Growth), และทางอารมณ (Emotional Growth) รวม ๔ ประการ สงทนาพจารณาในทนกคอ การงอกงามในทางอารมณ ซงฟงดครงแรกกอาจจะไมเขาใจและรสกวาไมนาจะเอามากลาวเลย แตความหมายทแทจรงของการงอกงามในทางอารมณนน กคอ การดแลใหอารมณของแตละคนไดเจรญงอกงามไปในทางทด ไมใหมอารมณรายทงปวงงอกขนมาปะปน ในทางพทธศาสนาเรากเขาใจกนอยทวไปวา สงทรายแรงไมพงประสงค ยงนนกคอ ความโลภ ความโกรธ และ ความหลง หรอทรวมเรยกวา “อกศลมล” โลภ โกรธ และหลง นวาทจรงกคออารมณ (Emotion) นนเอง อารมณรายทงสามนเปนสงทจะตองกำจดเสยใหเหลอนอยทสด หรอหมดไปเลยถาทำได ซงเปนเรองใหญเหลอเกน นกการศกษาแผนใหมกมองเหนคลายๆ กนน และถอวาอารมณเปนเรองสำคญยง จะตองกลอมเกลาฝกฝนใหงอกงามในทางทดเทานน คอให อโลภะ อโทสะ และอโมหะ ดงนนจงไดระบไวชดแจงวา จะตองสงเสรมเรอง Emotional Growth จะเหนไดวาในกรณทกลาวมาน เมอเอาหวขอธรรมะในพทธศาสนามาชแลว ยงทำใหเราเขาใจในเรองการศกษาแผนใหมแจมแจงยงขน เพราะเปนสงทกลาวไวแลวทงนนในพทธศาสนา


๔. ความคดเรอง “เอาวธการแหงปญญามาใชเปนวธสอนในโรงเรยน” การศกษาแผนใหม นอกจากจะมแนวทางหรอเนอหา (Content) อยางใหมคอแนวทางทง ๔ ดงกลาวขางบนนนแลว ยงมวธการ (Method) ทใหม อกดวย กลาวคอ ไดนำเอาขน (Step) ตางๆ ของวธการแหงปญญามาใชเปน ขนของวธสอน ซงทำใหเกดการตนเตน ไหวตว และเปลยนแปลงในวธสอนในโรงเรยนอยอยางแพรหลาย ขนตางๆ ของวธการแหงปญญานน อยางยอๆ มดงน:- ก. การกำหนดปญหา (Location of Problem) ข. การตงสมมตฐาน (Setting up of Hypothesis) ค. การทดลองและเกบขอมล (Experimenting and Gathering of data) ง. การวเคราะหขอมล (Analysis of data) จ. การสรปผล (Conclusion) การนำเอาขนของวธการแหงปญญา (หรอวธการแกปญหา=Problem Solving Method) มาใชแทนของเดมคอแทนวธการสอนตามขนทง ๕ ของ แฮรบาท (The Herbartian Five Formal Steps) นน ไดทำใหการสอนไดกาวหนาตอไป และทำใหเกดความตนเตนกนมากในวงการศกษา ในครงนน เมอมาพจารณาดในพทธศาสนา กมองเหนวาขนยอๆ ทง ๕ ของวธการแหงปญญาน อนโลมไดตรงกบขนทง ๔ ของอรยสจของเราอยางนาประหลาด ของใหมๆ ทนำมาใชในการศกษาแผนใหมนน เมอมาลองเปรยบเทยบกบพทธศาสนาแลว จะเหนวา ไมมอะไรใหมเลย อาจใหมในตะวนตก แตในตะวนออกเรามอยแลวทงสน เพยงแตไมนำมาใชในวงการศกษาเทานน ทวาขนของวธการแหงปญญา (Method of Intelligence หรออกนยหนง Scientific Method) ตรงหรอคลายคลงโดยอนโลมกบขนของอรยสจ ๔ นน ไดอธบายไวอยางละเอยดแลวในบทความเรอง “วธสอนตามขนทงสของอรยสจ” จงไมขอกลาว ณ ทนอก แตขอเขยนยอๆ ไวเพอเตอนความจำวาอาจอนโลมไดดงน


ขนของอรยสจ ขนของวธการแหงปญญา

๑. ขนทกข ๑. ปญหา (Problem)

๒. ขนสมทย ๒. สมมตฐาน (Hypothesis)

๓. ขนนโรธ ๓. ทดลองจนไดผล (Experimenting)

๔. ขนมรรค ๔. วเคราะหขอมล (Analysis of data) ๕. สรปผล (Conclusion)

อาจรวมเปนหวขอเดยวกน

บดนไดกลาวถงความสำคญๆ บางประการในปรชญาประชาธปไตย ซงไดนำมาใชในการศกษาแผนใหม จบลงแลว เปนทนาสนใจวาหวขอสำคญๆ ในปรชญาประชาธปไตยเหลานน ไดมกลาวไวแลวในพทธศาสนาทงสน และอาจจะลกซงไมเทาทกลาวไวในพทธศาสนาเสยดวยซำไป แตกไดมบทบาทเปนอนมากในการททำใหวธการของการศกษาไดเปลยนแปลงไปในประเทศตะวนตกหลายประเทศ ดงนนเปนการสมควรทผสนใจในการศกษาทงปวง จะไดคดนกนำเอาหลกสำคญๆ ในพทธปรชญามาใชในการเปลยนแปลงการศกษาดบาง

๓. ขอสรปจากการเปรยบเทยบ ๑. จากการพจารณาดรากฐานทางวชาปรชญา และรากฐานทางวชาจตวทยาของ “การศกษาแผนใหม” แลวกทำใหเรามนใจยงขนวา การศกษาทดนน จำจะตองมรากฐาน ไมใชทำไปโดยปราศจากหลกวชาการ และจะตองสามารถชไดดวยวาตงอยบนรากฐานอะไรบาง ๒. สำหรบ “การศกษาแผนใหม” นน ถงแมจะเปนสงทเกดขนในประเทศตะวนตก แตเนองจากบงเอญมรากฐานใกลเคยงเขามาทางพทธศาสนามาก กนาจะนำมาพจารณาดบางในหมประเทศตะวนออก โดยเฉพาะในประเทศทนบถอพทธศาสนา อยางไรกด โรงเรยนบางแหงในประเทศตะวนตกนนเองบางทไดนำเอา “การศกษาแผนใหม” นไปดดแปลงและพลกแพลงมากเกนไป จนผดจากรากฐานเดมไปมาก ซงในกรณเชนนน กนาจะตองระมดระวง เพราะคงจะหางออกไปจากแนวทางของพทธศาสนา ๓. ในประเทศไทยเรา เราจะใชรากฐานอะไรสำหรบการศกษาในยคทกำลงพฒนาบานเมองอยอยางรวดเรวน ? วชาจตวทยาทนบวาเปนของไทยเรา

}


เอง เรากไมม ลทธปรชญาทเปนของไทยเราเอง เรากไมมเหมอนกน เรามอยแตพทธศาสนาอยางเดยวเทานน อนง หลกวชาในพทธศาสนานน ทเปนจตวทยากมอย และทเปนปรชญากมอย ดงนนจงนาจะพดไดวา การศกษาของไทยควรจะไดยดพทธศาสนาเปนรากฐาน โดยนำเอาหลกจตวทยาและหลกปรชญาทมอยในพทธศาสนานน มาพจารณาปรบปรงใชใหเหมาะสม และใหอยในขอบเขต หรอ ระดบ ทจะเปนไปไดในวงของการศกษา ถานกการศกษาจากประเทศตะวนตกมาถามเราวา การศกษาในประเทศไทยน องปรชญาอะไร ? เรากพอจะตอบไดทนทวา องพทธปรชญา (Buddhist Philosophy) ถาเราตอบวาองลทธปรชญา Idealism หรอ Realism หรอ Pragmatism หรอ Experimentalism หรอแมแต Democratic Philosophy หรออะไรทำนองนแลวเขากคงจะยมๆ อยเปนแน เพราะเปนลทธปรชญาของฝายตะวนตกเขาทงสน ดชางไมมอะไรเปนของไทยเองเสยเลย ถาเราไมเฟนเอาหลกบางประการในพทธศาสนามาเปนรากฐานแลว กยงมองไมเหนวา จะไปเอาอะไรมาเปนรากฐานของการศกษาไดในเมองไทยเรา ๔. ถาเผอจะเอาหลกสำคญๆ จากพทธศาสนามาเปนรากฐานทางการศกษาแลว พดสนๆ กจะไดดงน:- ก. ในฝายเนอหา (Content) ของการศกษา อาจปรบเอาไดจาก “มรรคมองคแปด” ข. ในฝายวธการ (Method) ของการศกษา อาจปรบเอาไดจากขน หรอวธการของ “อรยสจส” ค. ในแงของจตวทยาแหงการเรยนร(Psychology of Learning) อาจปรบเอาไดจากความคดเรอง “ญาณ” ในระดบตางๆ (ระดบสงสดของญาณกคอ “ทศพลญาณ” ของพระพทธองค) คงจะมหวขอธรรมะทสำคญอนๆ อกมากทจะตองนำเอามาพจารณาปรบใชในวงการศกษา ซงเปนเรองทจะตองถามผรทางพทธศาสนาและจะตองศกษากนอก เพอจดทำใหเปนปกแผนขนจนอาจกลาวไดอยางเตมปากวาการศกษาของเราตงอยบนรากฐานพทธปรชญา ผท เลาเรยนวชาปรชญาการศกษา (Philosophy of Education) มา นาจะตองรบหนาทนไปจดทำ


๕. ในพทธศาสนา ทานผรจะชใหเราทราบเสมอวาเรอง “ระดบ” (Level) นนเปนเรองทสำคญ จำเปนจะตองเขาใจใหด เชน ทานมกจะเตอนเราวา ของอยางนอยในระดบโลกยะ (mundane) แตของทสงขนไปกวานน อยในระดบโลกตระ (Super-Mundane) แลวแตเราจะปฏบตไดถงระดบใด เปนตน หรอบางครงทานกเตอนเราวา “การรกษาศลธรรมนน ยอมอยใน ระดบ ทใหเกดความรมเยนไดในหมมนษย หรอในสงคมของมนษย สวนสจธรรมนนยอมอยใน ระดบ ททำใหมนษยหลดพนไป เปนเรองของมนษยแตละคน ไมใชเรองของสงคมทวไป เปนคนละระดบกน เปนตน ดงนน ในการดำเนนการศกษาเพอเยาวชนของชาต โดยจะใชพทธปรชญาเปนรากฐานนน กจะตองคำนงถงเรอง “ระดบ” นดวย เราคงไมอาจเอาระดบ “เพอการหลดพน” มาใชกบเยาวชนเปนแน แตคงจะมงเอาเพยงระดบ “เพอใหอยไดในสงคมเปนอยางด” มาใช ในทายทสดน ขอยำวา การศกษาแผนใหม ถาจะเกดมขนในเมองไทย กคงจะเปนการศกษาทมรากฐานเกยวพนอยกบพทธศาสนานนเอง ทงนกเพราะวานอกเหนอไปจากจตวทยา และปรชญาทพบในพทธศาสนาแลว ไทยเรากมไดมจตวทยาและปรชญาอยางอนอกท เปนของไทยเราเอง หรอทฝงลกอยในวฒนธรรมของไทยเราอยางแนนแฟน สวนการศกษาแผนใหม จากประเทศตะวนตกทแพรเขามาในประเทศไทยเราขณะนกยอมจะเปนเครองเตอนใหเรารบจดทำการศกษาแผนใหมของเราเสยเอง เพราะใกลเคยงกนอยมากแลว

พทธศาสนาและความตองการ ปรชญาการศกษาในประเทศไทย

พทธศาสนาไดมาถงแผนดนทรจกกนเดยวนวาประเทศไทย คงเปนระหวางสมยเมอพระเจาอโศกมหาราชแหงอนเดย ไดสงพระศาสนทตไปสประเทศ ตะวนออก เพอเผยแผพทธศาสนาลทธเถรวาท ตามประวตศาสตรกลาววา พระศาสนทตสองรปไดมาถงหมบานเลกๆ แหงหนง ซงเดยวนคอเมองนครปฐม อยหางจากกรงเทพฯไปทางทศตะวนตกประมาณ ๖๐ ไมล และพทธศาสนาไดเรมฝงรากในประเทศนตงแตนนมา ประมาณป ค.ศ.๑๓๕๗ (พ.ศ.๑๙๐๐) พระมหากษตรยไทยแหงราชวงศสโขทย ไดทรงขอพระศาสนทตอกรปหนงจากประเทศลงกาดนแดนทพทธศาสนากำลงรงเรองขณะนน ซงทำใหพทธศาสนาลทธเถรวาทในประเทศไทยแขงแกรงขนอก เมอพระมหากษตรยไดทรงผนวชดวยพระองคเอง พระพทธศาสนาซงเปนปกแผนและกลายเปนศาสนาประจำชาต ทกวนนพระพทธศาสนากลายเปนสวนหนงของชวตประจำวนของประชาชน สวนในสาขาการศกษานน หลกสตรวชาสงคมศกษาในโรงเรยนประถมและมธยมศกษา มคำสงสอนและขอปฏบตทคดสรรมาจากคำสอนของพระพทธองค ซงนำเสนอในลำดบทจดเรยงไวอยางด ดงนนจงไมตองสงสยเลยวาหลกสตรไดปลกฝงคานยม ศลธรรม สำหรบเดกและเยาวชนไทยตงแตระยะเรมตนของการเลาเรยนหนงสอทเดยว สวนในอกแงมมหนง ตามประเพณนนเยาวชนไทยตองบวชเปนเวลาอยางนอยสามเดอนเพอใหเปนผบรรลนตภาวะ พธพทธศาสนามการเนนเปนพเศษในงานสมาคมสำคญๆ ของชวต ชาวไทย เชน พธการแตงงาน พธฌาปนกจ งานปใหม


และรฐพธตางๆ ฯลฯ กลาวอกนยหนงคอ พระพทธศาสนาผกพนอยางลกซงกบชวตทวไปของประชาชนชาวไทย นอกจากนพระพทธศาสนายงเปนศาสนาหรอปรชญาทสำคญเพยงอยางเดยวในประเทศไทย ไมเหมอนกบโลกตะวนตกทซงปรชญาและจตวทยาตางๆ มมากมาย ประเทศไทยมพระพทธศาสนาเทานนทเปนทพง ซงอาจทำใหไดมาซงแนวคดในเชงปรชญาและหลกจตวทยาแบบพนบาน อยางไรกดตองเนนไวตงแตเรมตนกอนวา มแนวคดเกยวกบพทธศาสนามากกวาหนงลทธเหมอนกน อยางนอยทพอกลาวไดทนทในทนมอยสองลทธใหญๆ คอ พทธศาสนาลทธเถรวาท และพทธศาสนาลทธมหายาน ในประเทศไทย พระพทธศาสนาลทธเถรวาทเปนศาสนาประจำชาต ดงนนเมอใดกตามทเอย คำพทธศาสนา จงหมายถงพระพทธศาสนาลทธเถรวาทเทานน ในโลกตะวนตก โดยเฉพาะในสหรฐอเมรกา แนวปฏบตทวไปสำหรบปรชญาการศกษาจงออกมาจากระบบความคดในเชงปรชญาตางๆ เชน จตนยม สจนยม และปฏบตนยม จตวทยาทเกยวของกบการเรยนรยงจำเปนตองนำมา สนบสนนทฤษฎการศกษาทเพงเกดขน ยงไปกวานน ระบบการศกษาถาจะใหมประสทธผลตองอาศยพนฐานทางสงคมวทยาและประวตศาสตร และนอกจากนเนองจากการใชเครองจกรกลและเครองมอสมยใหมในการปฏบตทางการศกษา มเพมขนอยางรวดเรว นกการศกษาในโลกตะวนตกจำนวนมากจงคดวาพนฐานทางวทยาการหรอทางเทคโนโลยในการศกษากำลงมความสำคญเชนเดยวกน ลองหนมาดประเทศไทยบาง ปรากฏวายงไมมปรชญาการศกษาปรากฏใหเหนเลย นกบรหารและนกการศกษาจงอาศยการฝกอบรมทไดรบมาจากโลกตะวนตก เพอแนะแนวทางการศกษาและปรชญาเปนสวนใหญ ในปจจบนน การศกษาของประเทศไทยกาวหนามาถงจดทปรชญาการศกษาทโดดเดน จำเปนตองมไดแลวเพอฟนฟและววตนระบบการศกษาทมสวนชวยความกาวหนาในทางเศรษฐกจ สงคม และศลธรรมของประเทศอยางมประสทธภาพมากขน คำถามตางๆ เชน “มธยมศกษาควรมหลายรปแบบหรอไม?” และ “ใครควรเขามหาวทยาลย?” หรอ “อะไรคอความตองการของเยาวชนในประเทศไทยปจจบน?” เสยงเรยกรองวา ปรชญาการศกษาทเฉพาะเจาะจงตองมการพฒนาขนมาเพอชวยชแนวทางหรอใหแนวทางเพอการปฏบตตอไปใหจงได


เมอมพระพทธศาสนาซงฝงรากลกในทกชวงชวต จงเปนเรองธรรมดาเหลอเกนทนกการศกษาตองนำพทธปรชญามาพจารณาเปนอนดบแรก เพอคนหาองคประกอบทอาจนำมาหลอมรวมประกอบขนเปนปรชญาการศกษาทนำไปปฏบตไดถาไมตองการพงพาปรชญาการศกษาของโลกตะวนตกโดยสนเชง ถาจตใจทยงใหญคดไดในแนวคดเดยวกนนเปนจรงแลว การเสาะหาแนวคดทาง การศกษาตามหลกพระพทธศาสนาซงไมตางจากของโลกตะวนตกมากนกคงเปนไปได ดงนนจงเหนสมควรมการตรวจสอบและแปลความหมายหลกและ ขอปฏบตพนฐานตางๆ ทมอยในพระพทธศาสนาทกวนนออกมาเปนศพท การศกษา ณ บดน

พระพทธศาสนากบพทธปรชญาการศกษา

จากพระพทธประวตท ไดกลาวไปแลวในบทกอนนน อาจเหนไดวา องคประกอบของวธการคดทบทวนหรอวธการแกปญหามการสะทอนใหเหนในนนเปนทนาอศจรรยทประวตของศาสนาเกาแก หรอความคดในดานจรยธรรมนำเสนอเปนขนตอนของวธการคดสมยใหมได การนำเสนอในวธการดงกลาวอาจไมตรงประเดนนก แตทจรงแลว เมอนำมาเสนอไดเชนนนนบวาเปนเรองนาทงอยแลว เพอเปนการยำขอให เรามองดทประวตอยางยอมากอกคร งหน ง ในระหวางทเจาชายสทธตถะทรงอยในวยหนม ในฐานะทรงเปนพระโอรสของกษตรยซงทรงอาศยอยในความฟงเฟอสะดวกสบายนน พระพทธองคทรงไมสบายพระทยกบความทรมานและความทกขของมนษยทพระองค ทรงทอดพระเนตรเหนรอบพระองค ทจรงแลวพระองคทรงยอมรบวามนเปนปญหาทตองจดการ พระองคไดทรงคดวาคนเราตองมอสรภาพจากขอผกมดน ดงนนเพอเปนการพยายามจดการกบเรองนอยางจรงจง พระองคไดเสดจหนออกจากพระราชวง และทรงใชชวตแบบพระฤา ษทไรเคหสถาน ทรงทองเทยวไปหาพระอาจารยคนแลวคนเลา เพอคนหาความรทอาจแกปญหาของพระองคได ดงนน การทดลองอนยงใหญของพระองคจงไดเรมตนขน เมอทรงพบวาคำสงสอนและขอปฏบตของพระอาจารยในสมยนน คงสอดคลองกบพระประสงคของพระองค แตไมสามารถทำใหคนหลดพนไปจากความโกรธ ความลมหลง ความมงราย ความเสยใจ ฯลฯ ซงกลาวอกนยหนงคอ ความทกข พระองคจงทรงตดสนพระทยแกปญหาดวยพระองคเอง และทรงคดดวยพระองคเอง ทจรงแลวเปาหมายของพระองคคอ การคนหาอสรภาพทสมบรณสำหรบความทกข ซงพระองคทรงหมายถง “ชวตทด” หรอ “นพพาน” ดงนน ตอมาเราพบวาพระองคทรงตรสถงสมมตฐานเบองตนหลาย


ประการ เชน “กฏแหงกรรม” “โซแหงเหตผล” และ “ไตรลกษณแหงชวต” ตอมาพระองคทรงตงสมมตฐานวา เมอวฏสงสารหรอวฏจกรแหงความชวรายของชวต หรอ “โซแหงเหตผล” ถกตดขาดหรอดบไปแลว คนเรายอมมอสรภาพจากความทกขทรมานไปได เปาหมายในการตอสของพระองคเกยวกบโซนคอ หวงหรอเงอนไขทเรยกวา “ตณหา” (ความอยากหรอความหลง หรอความโลภ) ซงพระองคทรงมองวาเปนสาเหตของความทกขทรมานทงหมด เราไมทราบแนนอนวากลวธอะไรทพระองคทรงเสนอใหใชในสมมตฐานนน เรามเพยงเรองราวหรอคำกลาวถงขนการทำสมาธหรอการบำเพญเพยร อนสงสงในการระงบกจกรรมตางๆ ของประสาทสมผสทงหาเหลอไวเพยงการคดหรอสตปญญาใหทำงานตามลำพง พระองคทรงประสบความสำเรจในการดบความลมหลง ความอยาก ความโกรธ และความหลง หรอความโงเขลา และ ผลของการกระทำน พระองคทรงบรรลการรแจง (ญาณ) ซงเปนความรในการขจด ความโลภ ความโกรธ และความโงเขลา หรออาจกลาวไดวา ทรงไดรบความรในการตด “โซแหงเหตผล” เราตองไมลมวา กอนทคนเราจะสามารถฝกใชความพยายาม ทางจตในระดบสงตามวธทอธบายไว เราตองมใจบรสทธเสยกอน หมายความวา เราตองถอปฏบตกฏและวนยของสงฆทงหมดไดสำเรจแลว ดงนน จงเปนไปไมไดทจะคาดหวงวาคนธรรมดา ซงมชวตทมใจไมบรสทธและหมกมนอยในกามคณจะทำสมาธในระดบสงไดสำเรจ ดงนน พระพทธองคทรงตด “โซแหงเหตผล” โดยการทำลาย “ตณหา” หรอความอยากทกรปแบบของพระองค และมอสรภาพจากความทกขทพระองคไดทรงตงพระทยไว สำหรบพระองคเอง ทรงคดวา “ชวตทด” คอ อสรภาพจากความโลภ ความโกรธ และความหลง ซงแนนอนยอมหมายถงอสรภาพจากความทกข คำวา “นพพาน” ใชอธบายอสรภาพหรอชวตทดประเภทนเหมอนกน เพอเปนการสรปการทดลองอนยงใหญของพระองคดงกลาวน พระองคไดทรงกำหนดใหมรรคอนมองคแปดเปนหนทางทคงนำคนเราไปสอสรภาพจากความทกข ซงประกอบดวยสามหมวด คอ (1) กฏศลธรรม (ศล) เพอการทำใจใหบรสทธ (2) ขอปฏบตเกยวกบการทำใจใหสงบ (สมาธ) เพอการเขาถง (สงทตง)


เปาหมาย (ไว) และ (3) ขอปฏบตเกยวกบภมปญญา (ปญญา) หรอ การรแจง (ญาน) ซงอาจไดรบเปนผลเนองมาจากการยดมนในกฏศลธรรมและการฝกทำใจใหสงบ (ทำสมาธ) ภมปญญา หรอการรแจงดงกลาวน ปลดปลอยคนใหหลดพนจากความทกข ในสวนทเกยวของกบหมวดทเปนดานศลธรรมของมรรคนน พระองคไดทรงบญญตกฏศลธรรม (ศล) อนยงใหญ และคานยมทางจรยธรรม (ธรรมะ) สำหรบพระภกษสงฆและฆราวาสดวย เพอใหเหมาะสมกบการปฏบตในระดบตางกน สำหรบผทตงใจบรรล “ชวตทด” ในระดบเหนอธรรมดาโลกหรอระดบ โลกตระ เขาเหลานนตองละทงความสขทางโลกโดยสนเชง เพอออกบวชเปน พระภกษสงฆ และพยายามปฏบตตามรอยพระพทธองค สำหรบผทประสงคจะนำมาชวตในระดบธรรมดาโลกยะ เขาเหลานนควรปฏบตตามคำสงสอนและ ยดมนในคานยมทางศลธรรมทบญญตไวสำหรบฆราวาส เพอประโยชนในการมชวตทสงบสขในสงคม ลองหนกลบไปดองคประกอบสำคญของการคดทบทวน ตามทไดบนทกไวในความกาวหนาของพระพทธองค ในนนมคำสงสอนทนาสนใจทสดคอ พระสตร ทเรยกวา กาลามสตร ซงอาจถอวาเปนหลกฐานของจตใจทมอสรภาพในการเสาะแสวงหาความจรงของพระพทธองค ซงจำเปนสำหรบการคนควาทางวทยาศาสตรและพฤตกรรมประชาธปไตย ตอไปนเปนเรองเลาเกยวกบกาลามสตรของพระองคในอนเดยสมยนน พระองคทรงหยดเพอทรงแสดงธรรมเทศนาแกชาวหมบานกาลามะ ระหวางการแสดงธรรมเทศนานน พระองคทรงเตอนชาวบานกาลามะไมใหยอมรบขอปฏบตของพระองค เพราะเหนวาพระองคเปนผทรงสงสอนเทานน ทจรงแลว พวกเขาไมควรยอมรบขอปฏบตใดๆ เพราะวามนเปนทรจก จนเปนประเพณมานานแลว หรอเปนเพราะวามนดมเหตผล หรอเพราะวา มกลาวไวในพระคำภรหรอแมแตเปนเพราะวาพระภกษสงฆเชนพระพทธองค เปนผประกาศไวใหยอมรบขอปฏบตตอเมอภายหลงจากทตนไดลองปฏบตดวยตนเอง และพบวามนมคณคาสำหรบตนและเพอนมนษยเทานน ทจรงแลวนคอหลกฐานสำคญทสดประการหนง ซงมสวนชวยใหเขาใจ


เจตคตทมตอการคดทบทวนหรอวธการแกปญหาของพระพทธองค ยงไปกวานนแนวคดในการนำไปปฏบตไดในเรองของกาลามสตร คอ พระพทธศาสนาในรปทบรสทธจรงๆ นนปฏเสธอำนาจหนาทซงไปบงคบผอน ประสบการณตรงและ การคดจะกำหนดเองวาขอปฏบตหรอหลกการตางๆ ยอมรบไดหรอไมได เมอไดพบคำสงสอนหรอคำกลาวเชนนในปรชญาหรอศาสนาเกาแก จงเปนแหลงของความนาอศจรรยและความประหลาดใจแกพวกเราเสมอ เนอหาสาระของคำสงสอน มสวนชวยในการพฒนาเจตคตของความเปนประชาธปไตยทมคามากในโลกปจจบนจรงๆ เจตคตทางพทธศาสนาทเขากนไดดทเดยวกบแนวโนมทสงเสรม โดยวธการแกปญหาหรอวธการทางวทยาศาสตร จงเปนสงทพงประสงคในการลองพจารณาแนวคดในทางจตวทยาและในทางปรชญาทมอยในพระพทธศาสนาตอไปอก

ก. แนวคดในทางจตวทยา แนวคดของพระพทธองคเกยวกบจตใจหรอจตสำนกเปนอยางไร? จากคำนยามของพระองคจะเหนวาคนเปนผลรวมของหาองคประกอบ ไดแก 1. รางกายหรอโครงสรางทางสรระ (รป) 2. ความรสก หรอการมความรสก (เวทนา) 3. การรบร หรอความจำ (สญญา) 4. คณสมบตทางจตใจตางๆ เชน อารมณ ความรสกในคานยมเจตคต ความถนด ความสนใจ ฯลฯ (สงขาร) 5. จตสำนก หรอจตใจ (วญญาณ) และจากการอธบายเกยวกบพฤตกรรมของคน ตามทไดกลาวไว ในหวงทงสบสองอนของ “โซแหงเหตผล” เชน อวชชา สงขาร วญญา ฯลฯ เรามความรสกประทบใจวา พอสงเรามากระทบกบอวยวะสมผส (อายาตนะ) ความรสก (เวทนา) เกดขน การรบร (สญญา) อาจตามมา เมอเจตคตหรอความสนใจเกดขน คนจะรความหมาย หรอร หรอมจตสำนกในสงเราในแงของคานยมหรอความหมายเดมของตน ทจรงแลว ในทางพระพทธศาสนานน คำวา จตสำนกเปนเพยง


คำหนงสำหรบความหมายเทานนเอง กลาวกนวาจตสำนกมอยหกชนดวยกนคอ จตสำนกในรป เสยง กลน รส สมผส และความคด อยางไรกด ถาตาของเราไมผดปกต และรปภายนอกเขามาอยในอาณาเขตของสายตา และการเชอมโยงทสมพนธกนเกดขน ในกรณเชนน จตสำนกทสอดคลองกนยอมเกดขน การเกดขนของจตสำนกนนขนอยกบเงอนไขตางๆ และถาปราศจากเงอนไขเหลาน ยอมไมมจตสำนกเกดขน และบนเงอนไขใดกตาม การเกดขนของจตสำนกตองอาศยสงอนๆ ซงหลงจากนนจงมชอเรยกดงน จตสำนก ซงการเกดขนของมนอาศยตาและรป เรยกวา “จตสำนกทางตา” (จกขวญญาณ) จตสำนก ซงการเกดของมนอาศยหและเสยง เรยกวา “จตสำนกทางห” (โสตวญญาณ) จตสำนก ซงการเกดของมนอาศยจมกและกลน เรยกวา “จตสำนกทางจมก” (ฆานวญญาณ) ฯลฯ ดงนน แหลงรวมความหมายทงหลายหรอจตสำนก ซงจากการม ปฏสมพนธ (ผสสะ) ระหวางอวยวะสมผสกบสงเราทงหลาย จงเพมพนขนปรงแตงขน และพฒนาขน ดงนน การทำหนาทของแหลงความหมายตางๆ ในทำนองน จงเรยกวา การคด จงเหนไดวาคนเราไดรบความหมายและสรางแหลงความหมายตางๆ และใหแหลงความหมายเหลานทำหนาท กลาวอกนยหนงคอ คนเรารดวยและคดดวย ทกลาวขางบนน เปนแนวคดในทางพทธศาสนาเกยวกบจตสำนกหรอจตใจ ในขณะทมนทำงานในระดบธรรมดาโลก พงจดจำไวดวยวา ไมเคยมการกลาวถงจตวญญาณภายในคน เหมอนทแสดงไวอยางชดเจนในขอปฏบตเกยวกบอนตตาเลย ซงอนตตา แปลวา โมฆะ หรอความไมมอะไร ในระดบเหนอธรรมดาโลกนน กลาวกนวา จตสำนกหรอแหลงรวมความหมายทำหนาทตามลำพงในวธการทมพลงมากทสด ดวยการระงบการทำงานของประสาททงหาไวชวคราว ซงผลของความพยายามในระดบเหนอธรรมดาโลกน


ทำใหไดรบการรแจง ตามประวตพระพทธศาสนายงกลาวตอไปอกวา เมอหนาทของประสาทสมผสทงหาหยด ถกระงบชวคราว การสงบจตใจและการสำรวมทางจตใจในระดบสงจงเปนไปได สงสำคญทตองจำไวคอวา จตสำนกซงเมอทำหนาทในระดบเหนอธรรมดาโลกจะสอความหมายหรอการเรยนรใหมในรปของการรแจง ดงนนจงตองเปนการรแจงในระดบสงอยางแนนอน เพราะการรแจงในระดบธรรมดาไดรบอยทกวนเมอคนทวไปมการเรยนรแตโดยคำนงวาความพยายามในระดบเหนอธรรมดาโลกในการระงบการทำงานของประสาททงหาไดหรอไมกตาม สงทสำคญทสดคอ การตระหนกวาการเรยนรหรอภมปญญา (ปญญา) ในรปของการรแจงทไดรบการสนบสนน อยางนอยมนอธบายแนวความคดในทางพทธศาสนาวาคนเราเรยนรอยางไร กลาวอกนยหนงใหเปนศพททวไป คอ คนเราเรยนรเมอมการรแจง อยางไรกด ยงกลาวกนอกวามเพยงพระพทธองคและสาวกบางรปเทานนทสามารถ มการรแจงในระดบเหนอธรรมดาโลกน ดงนนจงอาจเปนไปไดทจะสรปวา จตสำนกของพระพทธองคทำงานทงโดยการคดและการทำสมาธ สวนคนธรรมดาคดไดอยางเดยวเทานน ซงเหมอนกบกลาววา การทำสมาธเปนการคดอยางหนง ถงแมวาทกวนนในทางปฏบตเรายงไมรจกมนเลย คำวา “การรแจง” (ญาณ) ตามทใชในพระพทธศาสนาเตอนใจเราอยางแรงกลาใหนกถง คำวา “การรแจง” ทพบในจตวทยาเกสตลท (จตวทยาผลรวม) ถาเราจำไมผดในจตวทยาผลรวมนนยงกลาวไวเหมอนกนวา การเรยนรเกดขนในรปของการรแจง สวนการรแจงในระดบเหนอธรรมดาโลกเกดขนโดยผานการทำงานของสตปญญาในระหวางทประสาทสมผสทงหาถกระงบการทำหนาทชวคราว ซงเปนทนาสนใจทสดทเหนวาการรแจงเกดขนไดอยางไร เมอนำจตวทยาผลรวมมาเกยวของ ในจตวทยาผลรวมนน คำวา การรแจงแสดงตวอยางใหเหนภาพ ในการทดลองกบลงทมมานานแลว กลาวโดยยอคอ มลงตวหนงถกขงไวในกรงพรอมกบมทอนไมชนหนง สงลอ เชน กลวย หรอสงทลงชอบกน ถกนำมาวางไวขางนอกกรง เพยงแคเออมไมถง เมอมองเหนกลวย ลงเกดความรสกหรอความอยากกนมน ยงมองกลวยนานเทาใดยงมความอยากมากขนเทานน มนยนมอไปไกลทสดเทาทจะถงกลวยได แตมนไมไดรบผลทนาพงพอใจเลย เพราะกลวยอยไกลเกน


เออม เมอลงเจอสภาพปญหาเลวรายเชนน ลงกระโดดโลดเตนไปมารอบกรงและดนรนอยางแรง เพอตงใจใหไปถงกลวยใหได เมอมองดไปรอบๆ ลงเกดความกระจางขนมาทนทวา แขนของมนสนเกนไป แตมนอาจตอใหยาวไดไมมากกนอยดวยการใชทอนไมทพบในกรงนน ดงนน มนจงหยบทอนไมนน และใชไมนนลากกลวยมาถงมน “ความกระจาง” หรอ “การเหนทนท” หรอ “การเรยนร” น เรยกวา “การรแจง” ยงไปกวานน กลาวกนไวในจตวทยาผลรวมหรอจตวทยาเกสตลท วา “การรแจง” อาจปรากฏขนไดเนองมาจากเงอนไขสองประการ คอ 1) เมอเผชญเหนการจดวางของสงทงหมด หรอสถานการณทงหมด เงอนไขทงสองประการนไดมองเหนอยางชดเจนแลวในเรองดงเดมเกยวกบลงอยในกรงลง 2) พยายามแกปญหาของมนเองอยางคดหนกมาก และเมอมนจบสถานการณไดแลว มนเหนการจดวางของสงตางๆ ทมทอนไมสำคญอยในนนดวย การทดลองน อธบายความหมายของการรแจงในระดบตำมาก นนคอ ในระดบของลง สวนในระดบทสงกวานนมาก นนคอ ในระดบมนษยเราพบวา “การรแจง” ของคนเราละเอยดออนทสด และเปนแหลงความประหลาดใจสำหรบเพอนมนษยทงหลาย ความรเกยวกบมนษยทงหมดในสาขาปรชญา ศลปศาสตร วทยาศาสตร และวทยาการ (เทคโนโลย) เปนการรแจงของคนฉลาดหรอคนมสตปญญาดทงสน เมอมการใชวธการแบบพนบานตางๆ ในการเกบรวบรวมขอมลเพอวาคนเราจะสามารถเหนสถานการณหรอการจดวางทงหมด ไมมากกนอย คนเราจะสามารถบรรลการรแจงอยางมหาศาล และแกปญหาไดทกอยาง ทน ยงในระดบทสงไปกวานนอก ซงหมายถงในระดบเหนอธรรมดาโลก คนเราควรมการรแจงทหลกแหลมมากกวานนได ดงนนเราจงพบวาดวยวธการทำสมาธ พระพทธองคจงทรงไดรบการรแจงวาจะขจดความโลภ ความโกรธ ความหลง และอรยสจสไดอยางไร โดยสรปคอ คงไมเปนการลำเสนเกนไปทจะกลาวเกรนไวชวคราววาแนวความคดเกยวกบ “จตใจ” และ “เราเรยนรอยางไร” ตามทสนบสนน โดยพระพทธศาสนาและจตวทยาผลรวมนนเหมอนกนทเดยว ถงแมนำเสนอตาง


ระดบกน ยงไปกวานนถาสมมตวาการสงตางๆ ในระดบเหนอธรรมดาโลก มทางเปนไปได จตใจของคนเราทำงานไดในสองระดบเปนอยางนอย คอ 1) ในระดบการคดทบทวน ถาเราไดเรยนรวธทำเชนนน และ 2) ในระดบการทำสมาธ ถาเราไดเรยนรวธทำเชนนน แมวาเดยวน พวกเราปฏบตกนในระดบการคดทบทวนเทานน เมอกลาวในทางจตวทยาแลวจะเหนวา การรแจงเปนแนวคดทมปนอยทงสองระดบ ยงไปกวานนในเมอการเรยนรและการเขาใจตองเกยวของกบการรแจงและไมใชเกยวของกบจตวญญาณ “อนตตา” หรอขอปฏบตเกยวกบการไมมจตวญญาณตองเนนยำไวในทนอกครงหนง เพอเปนการสรป ซงใหสอดคลองกบหลกจตวทยาทวา การเรยนรเรมตนจากสถานการณทเปนปญหา เราพบวา พทธประวตไดเรมตนจรงๆ จากปญหาสำคญวาจะพนจากความทกข และความทรมานไดอยางไร การคด การทำสมาธ และกจกรรมตางๆ ทตามมาของพระพทธองคตางมงไปสเปาหมายน และตามหลกจตวทยาทกลาวไปแลว พระพทธองคไดทรงเรยนรและทรงแกปญหาของพระองคไดสำเรจ

ข. แนวคดเกยวกบความเปนประชาธปไตย ในฐานะเปนปรชญา จงเหนไดงายวาพระพทธศาสนาเนนหลกศลธรรมและจรยธรรมมากกวาอภปรชญาและญานวทยา ตามหลกคำสอนของพระพทธศาสนานน เมอไดถามเกยวกบพระพทธองควา โลกเปนนรนดรหรอชวคราว สนสดหรอไมสนสด และวาพระพทธองคเอง จะทรงเกดใหมหลงจากสวรรคตไปแลวหรอไม คำตอบทพระพทธองคทรงใหไวคอ ไมวาโลกจะเปนนรนดรหรอชวคราวกตาม หรอจะสนสดหรอไมสนสดกตาม ยงมปญหาเรงดวนทตองเกยวของมากกวานน มการเกดมการเสอมสลาย (ผพงเนาเปอย) และมการตาย นอกจากนยงมความเศรา ความเจบปวด ความเสยใจ ความโศก และความสนหวง การขจดหรอการทำสงเหลานใหลดนอยลงไปเปนปญหาจรงและเฉพาะหนาสำหรบมนษยชาต เมอคนพบและทำลายสาเหตของความทกขไปแลว ปญหาคงแกไดและมการเขาใจทถกตอง ดงนนเมอมการเขาใจทถกตอง คำถามทตงไวคงไมจำเปน ทจรงแลวคงเหมอนกบคำถามเกยวกบคนซงบาดเจบถงขนตองตายดวยธนอาบยาพษ


ซงยงถอดธนนนออกไมได ถายงบอกไมไดวาคนทยงธนมาถกตนชออะไร? มาจากครอบครวผดหรอไม? สงเตยหรอขนาดพอด? ดงนน โดยนยแลวยงไมมการอภปรายกนเกยวกบธรรมชาตของความเปนจรง หรอธรรมชาตของความจรงเชนนนโดยตรง การเนนอยทกฏศลธรรมและ คานยมทางจรยธรรม ซงคงนำไปสอสรภาพจากความทกข นคอประเดนเรงดวนและตองจดการใหไดกอนอยางอน ดงนน กฏศลธรรมและจรยธรรมตางๆ สำหรบพระภกษสงฆและฆราวาส จงกำหนดไวมากมายแลวแตกรณวา เพอการหลดพนหรอเพอความสงบสขทางสงคม เมอพดถงฆราวาสแลว จะเหนวา คนเราตองคดพดและกระทำในวธทถกตอง นนคอ ในแงของคานยมและศลธรรมตางๆ โดยหวงทจะทำใหความทรมานและความทกขลดนอยลง และไดรบความสงบของจตใจและอสรภาพพอประมาณ สงสำคญทสดในแนวคดทางปรชญาประการหนงคอ ขอปฏบตเกยวกบการเปลยนแปลง (อนจจา) นนเอง เมอมองโลกในแงด ขอปฏบตนนาสงเสรมมากทสดจรงๆ มนหมายความวายอมมความหวงเสมอวาคนเราตองดขน เราไมควรสนหวง ความกาวหนาเปนไปไดเสมอ เมอมความพยายามอยางเหมาะสม นอกจากนยงมความหมายวาสงคมไมจำเปนตองอยนง การปรบปรง การแกไข และความกาวหนามทางเปนไปไดและเหมาะสม ไมมสงใดสมบรณ และ ไมเปลยนแปลงทงในทางสวนตวและทางสงคมเลย กลาวเปนคำศพททาง พทธศาสนาคอ การเกดทงหลายพรอมทจะมการเปลยนแปลง ในส งคมท ม การส ง เสรมการ เปล ยแปลงและอสรภาพตอง เปนประชาธปไตย ดงนนเราจงพบวาพระพทธองคไดทรงตรสไวเมอ 2,500 กวาปมาแลวนน คลายกบความแตกตางระหวางบคคล การเคารพในเอกตบคคลความรวมมอและการมสวนรวม และความศรทธาในสตปญญา ซงทงหมดนในสายตาของคนสมยใหมคอ อดมการณของสงคมประชาธปไตยนนเอง ตอไปนคอคำกลาวหรอขอปฏบตซ งอาจถอไดว า เปนการสนบสนนแนวคดของความเปนประชาธปไตย 1. ความแตกตางระหวางบคคล ตามคำสงสอนนน พระพทธองคทรงเปรยบเทยบสาวกทงหลายกบดอกบวสเหลาคอ เหลาแรก เปนดอกบวทพนนำ


โดยสนเชง ซงพรอมทจะบานอยางสวยงามและมกลนหอม สาวกทเปรยบไดกบดอกบวในขนนไมมความลำบากในการเขาใจเลย เหลาทสอง มดอกบวซงเพงโผลปรมผวนำ สาวกประเภทนจะประสบความสำเรจในการเรยนรไดโดยไมมความลำบากมากนก เหลาทสาม ไดแก ดอกบวทยงจมอยใตผวนำซงเปนการยากมากจรงๆ ทจะใหสาวกเหลานประสบความสำเรจ แตยงมโอกาสเสมอ ดวยความพยายามเปนพเศษในการอบรมสงสอน เหลาทส ไดแก ดอกบวทยงฝงอยในโคลนตมใตทองนำ ซงมแนวโนมจะตกเปนเหยอของปลาและเตา คนทอยในกลมนจะไมสามารถประสบความสำเรจเลย ในการอบรมสงสอน ขอปฏบตหรอลทธของพระองคแดสาวกทงหลาย พระพทธองคทรงพจารณาขอแตกตางระหวางบคคลเสมอ เมอพระองคทรงตรสรแลว พระองคทรงนกถงพระฤา ษทงหาผซงเคยศกษา พรอมพระองคกบพระอาจารยเดยวกนระหวางระยะแรกของการทรงเสาะแสวงหาความจรง พระฤา ษเหลานเปนผคงแกเรยน ทานทงหลายเหลานเปน “บวเหลาแรก” ในโอกาสนน พระพทธองคไดทรงแสดงพระธรรมเทศนา (สตร) ซงเรยกวา ธรรมะจกกปวตนสตร ซงเกยวของกบอรยสจส ตามตำนานกลาววา พระฤา ษทงหาไดบรรลการเขาใจทถกตอง และไดตรสรเหมอนพระพทธองคเอง ในทำนองเดยวกนในระหวางทพระองคทรงเดนธดงคไปยงทตางๆ มผหญงคนหนงมาเขาเฝาพรอมกบรองไหและดอาการอยในความทกขโศกและเสยใจอยางมาก นางไดเลาถวายพระองควา สามเพงเสยชวต และไดขอรองใหพระองคทำใหชายผเปนสามฟนกลบมชวตตามเดม หญงผนเปนพวกบวเหลาทสามหรอส นางคงไมเขาใจอรยสจสโดยตรง นางอาจไดแนวคดบางอยางทนำเสนอตอนางอยางเหมาะสม ดงนนพระพทธองคทรงบอกเธอวา พระองคจะทรงทำเชนนนไดตอเมอมเงอนไขวา นางสามารถไปหาบานสกหลงในหมบานทความตายไมเคยเกดขนเสยกอน นางไดเดนทางจากบานหลงหนงไปอกบานหนง และไดพบวาไมมบานหลงใดทความตายไมเคยปรากฏใหเหน ดงนนจงคดไดวาความตายเปนสงธรรมดา มนคงเกดกบทกคน และไมมเหตผลทจะมาขอรองใหคนทตายแลวกลบมชวตอก 2. การเคารพในเอกตบคคล เมอปรชญาซงมงทำใหความโลภ โกรธ และความหลงลดนอยถอยลง และทำใหความเชอในการทำทถกตอง การพดทถกตอง


และการคดทถกตองแลว ความรสกเคารพทสงไปถงเพอนมนษยในเรองทเกยวกบการแสดงแนวความคดและการกระทำโดยธรรมชาต จงตองคอนขางรนแรงทกฝาย นอกจากนยงมการเนนเกยวกบจตใจในการเสาะแสวงหาทมอสรภาพ (กาลามสตร) ซงใหการยอมรบเอกตบคคลแกคนในการคนควาดวยตนเอง กอนการสนบสนนคำพด การกระทำและความคดใดๆ ใครกตามมสทธในการถาม การเสนอ การทดลอง และการสรปเอาเอง การเคารพอยางเตมทเผยแพรไปถงเขา ในประเทศไทยทกวนน ในวนสำคญของแตละปจะมผแทนของทกศาสนา ไดแก ศาสนาครสต ศาสนาอสลาม ศาสนาฮนด ศาสนาพราหมณ และศาสนาพทธ ฯลฯ มาประชมกนเพอแลกเปลยนความคดเหนและชวยกนแกปญหาสงคมรวมกน เพอนำการเคารพและความสงบสขมาสทกคน การประชมเชนนไดรบการสนบสนนจากกระทรวงศกษาธการ ประเทศไทยซงถงแมวานบถอพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจำชาตกตามยงใหการเคารพ การยอมรบ และใหความรกแบบกลยาณมตรแกทกศาสนา นคอตวอยางทดของการเคารพในเอกตบคคลในพระพทธศาสนา 3. ความรวมมอและการมสวนรวม ขอปฏบตทพระพทธองคทรงตรสไวมกมาเปนกลม เชน กลมสอง กลมหา หรอกลมเจดประการ ฯลฯ ในตอนตนของหนงสอเลมนเราเหนกลมสองประการ ซงเปนขอปฏบตเกยวกบการเปนคนมคา และกลมสประการ ซงเปนขอปฏบตเกยวกบองคประกอบสประการททำใหคนตกตำ เพอใหเหนตวอยางชดเกยวกบสงทพระพทธองคทรงตรสเกยวกบการแบงปนความรวมมอและการมสวนรวมระหวางสมาชกของสงคมหรอทามกลางหมพระภกษสงฆเอง จงเหนสมควรอางถงขอปฏบตทเกยวของสองกลม ดงตอไปน ก ขอปฏบตเกยวกบเอกภาพและความรวมมอ (สาราณยธรรม6) ไดแก 1) จงชวยเพอนรวมงานทางกายภาพในการดำเนนงานในความ รบ

ผดชอบ 2) จงชวยเพอนรวมงานโดยใชคำพดทดในการดำเนนงานในความ

รบผดชอบ 3) จงชวยเพอนรวมงานโดยใชการคดทถกตองในการดำเนนงานใน

ความรบผดชอบ


4) จงแบงปนสงทมกบเพอนรวมงาน จงอยาเกบไวสำหรบตวคนเดยว 5) จงถอกฏและขอบงคบททกคนตองทำตาม โดยไมมขอยกเวนเพอ

วาเราจะเปนทยอมรบของเพอนรวมงาน 6) จงเปนผมองโลกในแงดเสมอ โดยไมคำนงถงความแตกตางใน

ความคดเหน ข. ขอปฏบตเกยวกบปจจยทนำไปสความกาวหนา (อปารหาณยธรรม 7) มดงน 1) จงมการประชมปรกษาหารอเพอแกปญหาเปนประจำ 2) จงมาประชมพรอมกน เลกพรอมกน และจงอยาออกจากการ

ประชมกอนผอน และจงมความรบผดชอบรวมกน (สวนขอ 3 – 7 เกยวของกบชวตของพระภกษสงฆ จงไมนำมากลาวไวในทน) ในสาขาการศกษานน เชอกนวา ระดบของการแบงปน การมสวนรวม และการรวมมอกน ซงเกดขนในสงคม ชวยใหกำหนดวาสมาชกของสงคมมความเปนประชาธปไตยเพยงใด ขอตางๆ ในขอปฏบตสาราณยธรรม และอปารหาณยธรรม ยอมสงเสรมนำใจแหงความเปนประชาธปไตยของกลมไดอยางแนนอน 4. ความศรทธาในสตปญญา ตามทสงเกตเหนแลววา พทธประวตทงหลายเปนกระบวนการคดทบทวนอยางตอเนองหรอสตปญญา ทงในทางตรงและทางออม ในการคดเพอขจดรากเหงาแหงความชวรายในคนเราทงระดบธรรมดาโลกและระดบเหนอธรรมดาโลกตองดนรนอยางมาก การแสดงพระธรรมเทศนาเรอง กาลามสตรทเกยวของกบนำใจแหงการเสาะแสวงหาอยางอสระ ทำใหเกดความศรทธาใสสตปญญาหรอการคดเพอตนเองหรอภมปญญา (ปญญา) เราทกคนตางไดรบการสงเสรมใหคดอยางรอบคอบและไมใหยอมรบสงตางๆ ดวยความศรทธาอยางงมงายหรอตาบอด เมอคนพบแนวคดเกยวกบความเปนประชาธปไตยในพทธปรชญามากเหลอเกน จงคาดหวงวาในทางทฤษฎแลว ชาวพทธควรเปนประชาธปไตยคอนขางมากถาไมพดเพยงแตปากเทานน


ค. คำถามเกยวกบเปาหมายและเปาหมายของการศกษา ตามหลกฐานแลว เปาหมายดงเดมของพระพทธองคคอ การมอสรภาพจากความทรมานและความทกขโดยสนเชง อยางไรกดคนธรรมดา ซงอยในสงคมฆราวาสไมเคยบรรลเปาหมายตามทตงไวแตเดมเลย ดงนนเปาหมายจงปรบเปลยนใหมสองระดบ นนคอ ระดบธรรมดาโลก ทความทรมานและความทกขอาจมนอยทสด และระดบเหนอธรรมดาโลกทบรรลอสรภาพจากความทกขโดยสนเชง วธการหรอวธดำเนนการทใชสำหรบระดบแรกเปนการคดทบทวนแบบธรรมดา สวนวธการดำเนนการสำหรบระดบทสองคอ การทำสมาธนนเอง อยางไรกดในระดบทเปนอยในปจจบน เราเกอบไมรอะไรเลยเกยวกบการทำสมาธ แตคงไมฉลาดนกทจะไมสนใจมนเลยโดยสนเชง ทจรงแลว ยอมเปนไปไดทจะกลาวถงเปาหมายเปนสองระดบหรอระนาบ เปาหมายเองจงชดมากขน และคงชใหเหนวธการหรอวธดำเนนการทอาจนำมาใชเพอใหบรรลมนได เพอแสดงใหเหนตวอยางทชดเจน ลองหนไปพจารณาในสาขาวชาการศกษาสกคร เรามกพบครถกเถยงกนบอยวา คำกลาวไหนควรรบมาเปนวตถประสงคของหลกสตรการศกษาสาขาทจะสรางขนสำหรบนกเรยน ประสทธภาพทางเศรษฐกจหรอทกษะทขายได ประสทธภาพทางเศรษฐกจ ดเหมอนมความหมายกวาง สวนทกษะทขายไดเจาะจงกวา ดงนนจงลดมาเปน คำศพทในทางปฏบตไดงายกวา ทจรงแลว ไมนาตองมขอถกเถยงเลย เพราะทงสองคำนอยตางระนาบหรอตางระดบกน และไมควรจำสบสน เมอหมายถงสงทคลายคลงกนทเกดขนในระดบเดยวกน ดงนนประสทธภาพทางเศรษฐกจ การมสจธรรมแหงตน ความรบผดชอบตอหนาทพลเมองและมนษยสมพนธเปน “เปาหมายหรอวตถประสงคพนฐาน” ของการศกษาในโลกททนสมย สวนทกษะทขายได อนามยด คานยมทางศลธรรม ความร และเจตคตทางวทยาศาสตร ความนยม ในศลปะและมรดกทางวฒนธรรม ฯลฯ เปน “เปาหมายเฉพาะ” ซงจะกลบมาเปนตวกำหนดเปาหมายพนฐานอกครงหนง แมวาวตถประสงคพนฐานและวตถประสงคเฉพาะเกอบเปนสงเดยวกน แตถกกลาวถงในระดบตางกน ซงเปาหมายพนฐานใหโครงสรางหรอกรอบกวางๆ สำหรบเปาหมายเฉพาะ


ดงนนการเขาใจและการปฏบตในระดบธรรมดาโลกและระดบเหนอธรรมดาโลกตามทกลาวยำไวในพทธปรชญา ควรประกอบขนเปนเปาหมายทมรายละเอยดและใหความหมายทด และในขณะเดยวกนมนอาจทำหนาทเปนขอเตอนใจแกเราทกคนวาไมควรสบสนเกยวกบแนวคดทนำมากลาวในระดบตางกน เมอมการเผชญกบสถานการณ เรานาจะไดถามตวเองวา “สถานการณทตองเกยวของอยในระดบวตถประสงค ระดบนโยบาย ระดบยทธวธ หรอระดบหลกสตร หรออะไรกนแน? คำถามเหลานชวยใหมการคดอยางชดเจนและอาจชวยใหเราหลกเลยงการโตเถยงทไมจำเปน เมอไดจดการคำถามเกยวกบพทธปรชญาแลว ในจดนนาจะไดลองพยายามกำหนดวตถประสงคพนฐานของการศกษาบางประการในฐานะเปนหนอหนงของพทธปรชญา เมอพดในระดบธรรมดาโลก การสรางหรอการกำหนดวตถประสงคตองทำในแงธรรมชาตของผเรยนธรรมชาตของสงคม และธรรมชาตของการเรยนร ดงน 1.คนในฐานะผเรยน เนองจากเราถอวาคนเปนผลรวมของหาองคประกอบ ไดแก รางกาย ความรสก การรบร เจตคตหรอแรงขบ และสตปญญา ดงนนเปาหมายพนฐานของการศกษาประการแรกทสดคอการชวยใหคนพฒนาทางรางกาย ทางอารมณ และทางสตปญญา เขาจะตองเปนคนแขงแรงและมสขภาพด ประสบการณในดานอนามยพลศกษา และการพกผอนหยอนใจ หรอสนทนาการควรจดหาใหเขา ในทำนองเดยวกน มหลกฐานแสดงใหเหนวา ความรสกเกลยด โกรธ มงราย โลภ อาฆาต และความอยาก ฯลฯ เปนผลรายและมอนตรายตอความมนคงทางอารมณ การทำใหความรสกเหลานมนอยทสด จะกระตนความเจรญงอกงามทางอารมณ ประสบการณตางๆ ตอผลอนนเปนสงพงประสงคทสด ในทำนองเดยวกน การชวยพฒนาเจตคตและแรงขบทพงประสงค ตลอดจนการคดอยางไดผล การมประสบการณในสาขาศลปศาสตร วทยาศาสตร วฒนธรรม ศลธรรม ฯลฯ ตองจดหาใหเชนกน ยงไปกวานนในดานนำใจแหงการเลยงชพทถกตองทมอยในมรรคแปด การจดประสบการณตางๆ ในสาขาอาชพและวชาชพ เปนสงจำเปน อยางไรกด ขนตอนของการพฒนาทงหมดไมถอวาแยกกนอยเปนสวนๆ


แตเปนการรวมกนเปนเอกภาพหรอผลรวมเดยวกน 2. คนกบสงคม เมอพดในระดบธรรมดาโลก คนตองอาศยอยในสงคม โดยทวไปแลวคนไมจำเปนตองมาถงทตองละทงโลก ในกรณนเปาหมายพนฐานของการศกษาประการทสองคนตองไดรบการพฒนาในทางสงคม หรอเรยนรในการเปนพลเมองด เพอใหทำไดเชนนน คนจำเปนตองเขาใจอดมการณทางสงคมในชมชนของเขา ตลอดจนพนฐานของประเทศและพนฐานของโลกอยางชดเจน ดงนน จงตองจดประสบการณเพอพฒนาการเขาใจทถกตองเกยวกบสถาบนและปญหาในสงคมของเขา และความรบผดชอบของเขาในฐานะเปนสมาชกคนหนงของสงคม และในฐานะเปนสมาชกของสงคมตองแขงขน มสวนรวม และรวมมอตามทกลาวไวใน “สาราณยธรรม 6” และใน “อปารหาณยธรรม 7 และทสำคญมากคอ เขาตองมอสรภาพในการแบงปน ในการมสวนรวม และในการใหความรวมมอ ยงไปกวานน คนตองเขาใจธรรมชาตของการเปลยนแปลง (อนจจา) ความไมจรงยงยน และความชวคราวของสงคมและของตวเขาเองอยางชดเจน เขาเองจะเปนผควบคมอตราเรวในการเปลยนแปลงและกำหนดทศทางของการเปลยนแปลง และเมอการเปลยนแปลงเกดขดการควบคมของเขาเกดขน เขาตองไมประหลาดใจกบเหตการณเชนนน ทจรงแลวเขาควรมองธรรมชาตของการเปลยนแปลงทางสวนตวและสงคมวาเปนกศลเพราะมนใหโอกาสเขาเปลยนแปลงใหดกวาเดม เขาไมจำเปนตองถกลามโซตรวนลงสสถานการณถาวรใดทมแตความทรมาน ความกดข ความไมสขสบาย และความทกขเหลอเกน 3. วธการเรยนรของคน ตามทแสดงใหเหนตลอดมาตงแตตนแลววา พระพทธองคทรงคดหนกมากจรงๆ และจากการคดนพระองคทรงไดเรยนร พระองคไดทรงทำสมาธดวย ถาพดในระดบธรรมดาโลกยอมชดเจนวา การคดเปนวธการเรยนรวธหนง ดงนน เปาหมายพนฐานของการศกษาประการทสามคอ การชวยใหคนพฒนาวธการคด เมอทำการคดเขายอมเรยนร 4. ความสมพนธระหวางคน ทงๆ ทมความสำเรจ ความรำรวยทรพยสมบต อำนาจและหนาทกตาม คนเรายงตองมความทรมานและความทกข (ทกขะ) การเกดทงหมดพรอมทจะมความทกข ในการทำใหความทกขทรมานม


นอยทสดในระดบสงคมหรอระดบธรรมดาโลกนน พระพทธองคไดทรงบญญตกฎศลธรรมตางๆ (ศล) และคานยมทางจรยธรรม (ธรรมะ) แลว คานยมศลธรรมและจรยธรรมเหลานมสวนชวยเกดความสงบสข ความสข และความรมเยนในสงคมอยางมาก ดงนนเปาหมายพนฐานของการศกษาประการทสคอ การปลกฝงคานยมศลธรรมและจรยธรรมเกยวกบความสมพนธระหวางคนในสงคม ประสบการณในสาขาวชาศลธรรมและจรยธรรมจงละเลยไมได

ง. พทธปรชญาการศกษา ปรชญาการศกษาในฐานะเปนหนวยหนงของพระพทธองคอาจมองเหนไดแลวในตอนนโดยผานรปแบบของทฤษฎทเปนกลางๆ และเรยกวาพทธปรชญาการศกษา เมอมลกษณะเปนกลางๆ จงประกอบขนอยางกวางๆ ดวยสองสวน คอ สวนทเปนเนอหา และสวนทเปนวธการ ดงน (ก) เนอหา ภายใตหวขอน จำเปนตองพจารณาธรรมชาตและเปาหมายของการศกษา ตลอดจนนโยบายการศกษาดวย ยงไปกวานนเมอพจารณาตามขอปฏบตเรอง “อนจจา” คำกลาวทงหมดควรถอวาเปนการชวคราว และพรอมทจะเปลยนแปลง 1) เมอคนเราถกมองวาเปนผลรวมของหาองคประกอบหรอพดงายๆ คอ “ขนธหา” ซงเปลยนแปลงและยายจากวยเดกสวยรน สวยชราภาพ และสความตาย ธรรมชาตทางการศกษาของคนเราคอการพฒนาองคประกอบทงหมดนโดยไมใหผดพลาดได เพอวาการเปลยนแปลงบางอยางทงทหลกเลยงไดหรอหลกเลยงไมไดจะมปญหานอยทสด และเพอวาความทกขและความทรมานทงหลายทมาดวยกนจะลดลงใหเหลอนอยทสด ตวอยางเชน เมอการพฒนาสขภาพและความสมบรณทางรางกายเปนไปอยางวเศษ เดกอาจเจรญเตบโตเขาสวยรนโดยปราศจากความทกขอยางมากทเชอโรคและความเจบปวยนำมาให ในทำนองเดยวกนจากการพฒนาคณลกษณะทางจตใจและการเขาใจทสมดลย เดกอาจผานระยะของการเปนวยรนสการมวฒภาวะโดยปราศจากความหลงและทรมานอยางมากยงไปกวานนเมอคนเราพรอมทจะมความทกข (ทกขะ) และเมอการเขาใจทถก


ตอง และการคดทถกตอง จะนำไปสการทำใหความทกขทถกตองจงเปนสงพงประสงค นอกจากนตองมการพฒนาความรและทกษะไปสการเลยงชพทถกตอง ทงหมดนเปนความจรงตามนยของทางสายกลาง (มรรคแปด) กลาวโดยสรป คอ การศกษาคอการพฒนาเพอวาชวตของคนอาจมอสรภาพจากความทกขมากทสดเทาทจะมากได ถาพดในระดบธรรมดาโลก คนเราซงในขณะทเปลยนจากขนแรกของชวตไปสการมวฒภาวะและการเขาใจ มความจำเปนทตองพฒนาทงดานรางกาย ดานสตปญญา ดานศลธรรม ดานสงคม ฯลฯ 2) ตามธรรมชาตหรอความหมายของการศกษา ทอธบายแลว เราไดเปาหมายสงสดของการศกษาโดยปรยาย นนคอ การมอสรภาพจากความทกขมากทสดเทาทจะมากได อยางไรกด เพอเปาหมายในทางปฏบตเราตองกำหนดเปาหมายพนฐานของการศกษาดวย ตามทไดมาแลวในตอนกอน มดงน ประการแรก คอ เพอพฒนาขนธหา ประการทสองเพอใหเขาใจอดมการณทางสงคมทมอยในสงคมเพอคนทจะเปนพลเมองด ประการทสาม เพอเนนความสามารถในการคดของเขา เพราะมนนำไปสการคดอยางมประสทธภาพ และประการทส เพอใหมการพฒนาดานศลธรรมและจรยธรรม เพอใหมความสมพนธอนสงบสขระหวางสมาชกของสงคมหรอโลกอาจคำจนไวได ดงนน ในระดบปฏบตมากขน จงจำเปนตองกลาวถงเปาหมายเฉพาะของการศกษา แมจะเปนชวคราวกตาม เปาหมายพนฐานเปนโครงสราง สวนเปาหมายเฉพาะของการศกษาตางหากทจะใหประสบการณในดานตางๆ คอ สขภาพอนามย พลศกษาและสนทนาการ ศลปศาสตร วทยาศาสตร วฒนธรรม การคดอยางมประสทธภาพ อาชวศกษา หรอการศกษาวชาชพ ศลธรรม และจรยธรรมศกษา สงคมศกษา คณตศาสตร มนษยศาสตร ฯลฯ ประสบการณทเปนแกนรวมตองบงคบสำหรบผเรยนทกคน เพราะเขาอยในสงคมเดยวกน และ มอดมการณทางสงคมเดยวกน นอกเหนอไปจากสงเหลาน และหลกสตรการศกษาแตละอนตองจดขน เพอใหสอดคลองกบความตองการพเศษของแตละคน และ ยงจดใหสำหรบความแตกตางระหวางบคคลอกดวย 3) เมอตงเปาหมายของการศกษาไปแลว ควรไดกลาวถงนโยบายการศกษาออกมาเปนพนฐานกวางๆ เพอเปนแนวปฏบต หรอเพอเปนแนวทางสำหรบ


การปฏบตทางการศกษา ประการแรก ดอกบวสเหลาใหขอเสนอแนะทดมากวาในความพยายามทางการศกษาทงหมดนน การจดการศกษาเพอสนองความแตกตางระหวางบคคลตองถอเปนนโยบายสำคญ ในทำนองเดยวกนเพอใหสมพนธอยางใกลชดกบแนวคดในเรองความแตกตางระหวางบคคลเปนประการสำคญ ประการทสอง ในแงของสาราณยธรรม และอปารหาณยธรรม การปฏบตในเรองของการแบงปนการมสวนรวม และการรวมมอระหวางสมาชกของสงคม จงถอเปนนโยบายการศกษาทสำคญอกประการหนง ดงนนการทำงานเปนกลม การสมมนา การรายงาน การอภปราย และกจกรรมในลกษณะนจงเปนเครองมอในการจดหาโอกาส เพอการแบงปนและการรวมมอกน ประการทสาม เมอคำนงถงกาลามสตร ซงสงเสรมจตใจแหงการเสาะแสวงหาความรอยางมอสรภาพ จงเปนนโยบายการศกษาประการทสามในการสงเสรมการทดลองและการคดทบทวนทกกจกรรม การกระทำ การพด และการคดทงหมดในความพยายามทางการศกษาควรเปนผลลพธของการคด และเจตจำนงทรอบคอบ สตปญญา (ปญญา) ควรครอบคลมความพยายามทางการศกษาทงหมด โดยสรป นโยบายทวไปในการจดการศกษาทสำคญ ประกอบดวย การจดเพอสนองความแตกตางระหวางบคคล การปฏบตเกยวกบการมสวนรวมและการรวมมอ และการใชการคดหรอสตปญญาอยางตอเนองนนเอง (ข) วธการ สงทจะรวมอยในวธการของการศกษาควรตองคำนงถงคำกลาวทสำคญ 2 ระดบ คอ ยทธศาสตรการศกษาโดยรวม และกระบวนทศนของการเรยนการสอนโดยทวไป ดงตอไปน ๑) ยทธศาสตรการศกษา ถอเปนจดเนนทสำคญสำหรบความสำเรจของหลกสตรการศกษาโดยรวม ตวอยางเชน ในระดบประเทศการเนนการฝกอาชพเปนชวงเวลาหนงในเขตทรกนดาร เปนการเคลอนไหวทางยทธศาสตรสำหรบบางประเทศ เปนตน นอกจากนเรายงพบวามการนำเอาการวางแผนการศกษามาพจารณาเปนสวนหนงของยทธศาสตรโดยรวมของประเทศ เพอการพฒนาเศรษฐกจและสงคมในบางประเทศ ในทำนองเดยวกนในระดบตำลงมา การคดเลอกครทมประสบการณและมวฒภาวะอยางรอบคอบ เพอใหไปสอนในสถาบน


การฝกหดคร ถอวาเปนยทธศาสตรทจำเปนเพอความสำเรจของสถาบนแหงน และตามขอเทจจรงปรากฏวา “เขา (นกเรยนฝกหดคร) จะสอนตามวธทตนถกสอนมา” ครทมประสบการณจงเปนขอเสนอแนะวา การสอนทดควรเปนอยางไร อยางไรกด ยงมยทธศาสตรทสามารถนำมาใชในทกระดบของการปฏบต มรรคแปดหรอทางสายกลาง ซงนำไปสความสำเรจทงในระดบธรรมดาโลก และระดบเหนอธรรมดาโลก ตามทแสดงไปแลวในสามประเภททสำคญ ไดแก ศล (กฎ ศลธรรม หรอวนย) สมาธ (การคดลมลก หรอการทำสมาธ) และปญญา (ภมปญญาหรอความเขาใจ) คำกลาวสำคญทงสามนเปนยทธศาสตรสำหรบความพยายามทงหลาย ไมวาจะเปนดานการศกษาหรอดานอนๆ สงสำคญคอ กฎหรอวนย (ศล) บางชนด จำเปนตองรกษาไวเพอหลกเลยงการโกลาหล การคดอยางรอบคอบ ซงเกยวของกบการวางแผนการทดลอง และการประเมนผล มความจำเปนในความพยายามทงหมด ในทำนองเดยวกนเราตองมขอมลขาวสารหรอความเขาใจทสำคญ (ปญญา) ในเรองทเกยวของเพอหาขอสรปมประสทธผลดวยตวเราเอง และกระทำในวธทฉลาด ดงนนจงสมควรทสดในการนำหนทางความสำเรจ นนคอ ศล สมาธ และปญญา มาใชเปนยทธศาสตรการศกษา โดยรวมของเรา ซงครอบคลม การพด การกระทำ และการคดทงหมด ๒) กระบวนทศนของการเรยนการสอนเพอชวยใหผเรยนพฒนาความร เจตคต และทกษะในสาขาตางๆ ของการเรยนรตามทกลาวไวกอนแลว วธการบางอยางจำเปนตองใช ตามปกตแลวในสภาพการเรยนการสอนตองใชทงกระบวนทศนการสอนทวไปและกลวธการสอนเฉพาะทสมพนธกบเนอหาทเกยวของ อยางไรกด กลวธเหลานตองนำมาใชภายในกรอบกวางๆ ของกระบวนทศน โดยรวม ทน สำหรบนำใจของ กาลามสตร (หรอนำใจของการเสาะแสวงหาความรอยางมอสรภาพ) ตามนโยบายการศกษาทเสนอไปแลว และแนวคดเกยวกบจตใจตามหลกพทธศาสนาทอธบายไปแลว จนมาถงขอเทจจรงทวา การศกษาไปสการเรยนร พระพทธองคไดทรงคดอยางลกซงมาก และพระองคไดทรงเรยนรในระดบเหนอธรรมดาโลก เมอการคดกลายเปนการทำสมาธ มนจงนำไปสรปการรแจง ทสงขนไปอก


การรแจง เปนเพยงอกคำหนงของคำวาการเขาใจหรอการเรยนร พระพทธองคทรงบรรลการรแจงในระดบสง เพราะพระองคทรงคดอยางหนกมากจนไปถงระดบของการทำสมาธ ซงตามประวตกลาววาประสาทสมผสทงหาถกระงบชวคราวและสตปญญาทำงานตามลำพง ดงนนพระองคจงทรงคนพบการเรยนร เชน อรยสจส มรรคแปด และอนๆ ตามทกลาวไวแลวในตอนกอน พระพทธองคไดทรงเผชญกบปญหาทสาหส และพระองคไดทรงตงพระทยแกปญหานหลงจากชวงทมการทดลองจรง และการเรยนรจากพระอาจารยผมชอเสยงในเวลานน พระองคไดทรงตงสมมตฐานของพระองคขนมาเอง คอ ปฏจจสมปบาท ซงเปนการตดขาด หรอแยกสงทอาจนำมาซงอสรภาพจากความโลภ ความโกรธ และความหลง ออกไป เมอมการตงสมมตฐานทสำคญแลว พระองคคงไดทรงทำการทดลองหลายอยาง แมไมไดกลาวไวในพระพทธประวตกตาม พวกเราไดอานเพยงผลงานทดลองชนสดทายของพระองค นนคอ การทำสมาธ จากความพยายามในระดบเหนอธรรมดาโลก พระองคไดทรงบรรลการตดขาด (วฏจกรแหงความชวราย) คอ ปฏจจสมปบาท โดยการขจดความหลงหรอความโงเขลา (อวชชา) ความโลภ ความโกรธ ฯลฯ ของพระองค ขอสรปสดทายของพระองคคอ มรรคแปด เมอดกระบวนทศนในความกาวหนาของพระองค หรอกลาวอกนยหนง คอ วธคดของพระองคแลว ซงเราอาจไมคำนงถงการทำสมาธดวยกได เราเหนชดวา วธการคดของพระองคเปนวธการทมระบบและคอนขางเหมอนกบวธการคด แบบวทยาศาสตร ซงเปนทรจกกนทวไปทกวนน ซงกลาวโดยยอประกอบดวย การกำหนดปญหา การตงสมมตฐาน การทดลอง การวเคราะหขอมล และการสรป นนเอง วธการคดของพระพทธองคยงเปนวธทรจกกนในโลกตะวนตกวา การคดทบทวน (Reflective Thinking) ดงนนจงเปนการสะดวกและฉลาดทจะนำกระบวนทศนการคดนมาใชเปนกระบวนทศนการเรยนการสอนโดยทวไป ถาเปนไปได สถานการณการเรยนการสอนควรเรมตนทสภาพทมปญหา ดงนนเมอใชประสบการณในอดตของเราหรอโดยการอานหนงสอ หรอโดยเครองมอการเกบรวบรวมขอมลอนๆ เราอาจตงสมมตฐานบางอยางทอาจนำไปสการแกปญหานน


ไดแลว จงทดลองหรอทำกจกรรมตางๆ ตามแผนทระบไวในสมมตฐานตอไป เมอเกบขอมลขาวสารใหมไดแลว จงจะมการแปลความหมายโดยใชกลวธทเกยวของ ในทสดจะไดขอสรปในแงของขอคนพบ ซงนำไปสทางแกสถานการณทเปนปญหาแตเดมนน ถาไมไดขอสรปสมมตฐานใหมและการทดลองใหมจะตามมาอกเปนลำดบ ขอสรปจะยอนกลายมาเปนสมมตฐานในการแกปญหาอนตอไปอก ดงนนจงหวงวารปแบบการสอนโดยทวไปจะทำใหผเรยนไดเรยนรตามวธเดยวกนกบทพระพทธองคทรงเรยนรมากอนแลว กลวธการสอนวชาเฉพาะ เชน คณตศาสตร วรรณคด วชาอาชวะตางๆ ฯลฯ ตองพฒนาขนมาจรงๆ กลวธเหลานมสวนชวยในแตละขนตอนของกระบวนการเรยนการสอนไดเปนอยางมาก เชน ในการตงสมมตฐานและอนๆ เปนตน นอกจากนยงชวยผเรยนเขาใจเนอหาเฉพาะอยาง และมทกษะเฉพาะอยางดวย ฉะนนจงคาดหวงไดวา กระบวนทศนทวไปของการเรยนการสอนน คงชวยใหผเรยนพฒนาไมเพยงการเขาใจเนอหาเทานน แตยงพฒนาทกษะและเจตคตทเกยวของกบนำใจแหงการเสาะแสวงหาความรอยางอสระ ซงมผลโดยตรงตอการพฒนาสตปญญาและภมปญญา ดงนนเมอพดในระดบธรรมดาโลก ปรชญาการศกษานำไปปฏบตในฐานะเปนหนวยหนงของพทธปรชญาเปนทประจกษแลว มคำกลาวเกยวกบธรรมชาต เปาหมาย นโยบาย ยทธศาสตร และวธการของการศกษาเรยบรอยแลว ครและนกวทยาศาสตรการศกษาเองตองเปนผคดทำกรอบของหลกสตรและประสบการณของหลกสตร ตลอดจนวธการประเมนผลตอไป ฉะนนจงดเหมอนวาประเทศไทยของเราตอนนอยางนอยมปรชญาการศกษาทนำไปปฏบตได ซงจะใชเปนพนฐานสำหรบระบบการศกษาของประเทศ และปรชญาการศกษาน ซงสรางขนมาบนศาสนาประจำชาตไทย ซงฝงรากลกอยในวถชวตของประเทศเรยบรอยแลว ควรเปนทเขาใจงาย และนำไปปฏบตไดโดยไมลำบากมากนก

อรยสจสและวธการแกปญหา

เมออางถงคำกลาวเกยวกบกระบวนทศนหรอวธการเรยนการสอนโดย ทวไปตามทไดกลาวไปแลว ในบทเพงจบลง เปาหมายของบทนคอเพอเปรยบเทยบขนตอนตางๆ ในวธทไดกลาวไปแลวกบอรยสจส ทจรงแลววธการทวไปสำหรบ เปาหมายตางๆ ของการเรยนการสอนนเปนทรจกโดยทวไปวาเปนวธการแกปญหา (Problem – solving Method) ในโลกตะวนตก โดยเฉพาะในสหรฐอเมรกา ก. อรยสจส เปนเนอหาลวนๆ ซงพระพทธองคไดทรงแสดงพระธรรมเทศนาในตอนตนๆ หลงจากไดทรงตรสรไมนานนก เพอเปนการเสรมสงทไดกลาวไปแลวเกยวกบอรยสจสในบทกอน จงเหนสมควรใหคำอธบายกอนทำการ เปรยบเทยบตามทตงใจไว ดงตอไปน

อรยสจส ๑. ทกขะ (ความทกข) จรงๆ แลว ชวตเรมมความทกขมาตงแตเรมตน ประการแรก การเกดเตมไปดวยความเจบปวดและทรมาน แลวมความเจบปวยและความเสอมสลาย (ความผพงเนาเปอย) ทกชวงชวตของแตละคนรมลอมดวยความผดหวง ความปรารถนาในทางทผด และความอยากทไมควรได ความโกรธ ความมงราย และอาฆาตมาดราย เปนสงทเลวรายทสด เมอความตายมาถงในทสดมความเสยใจ ความเศราโศกและความสนหวง ทายทสดความเปนอยทงทางรางกายและจตใจ นนคอผลรวมทงหาเปนมวลรวมทเตมไปดวยความทกข อาจมความสนกสนานและความสขชวขณะ แตมนอยอยางผวเผนเทานนและไมนำพาเราหนพนจากความโลภ ความโกรธ ความหลง และความเสอมสลายไปไดเลย ๒. สมทย (สาเหตแหงทกข) ความทกขมสาเหตอยในความโลภ ความ ลมหลง ความหมกมน การเสพตด หรอพดงายๆ คอ ความอยาก (ตณหา) ในทางกลบ


กนความอยากนจะพบในวฏจกรแหงความชวรายของชวต ซงเรยกวา โซแหงเหตผล (ปฏจจสมปบาท) ดงนนจงเปนไปไดวา ถาโซแหงเหตผลนถกทำลายหรอตดขาดไปได วงจรแหงความชวรายจะดบ และความอยากจะสนสดลง ดงนนเมอความอยากหมดไป ความทกขหายไป และความเขาใจเกยวกบความสขและอสรภาพแทจรงยอมอบตขนมาดวยวธนคนเราจะมอสรภาพจากความโลภ ความโกรธ และความหลง และจะม “ชวตทด” หรอทเรยกวา “Summum Bonum” ในชวต โซแหงเหตผลนจะตดขาดไดอยางไร? มนคงทำไดโดยการทำลายหวงในโซ ซงเรยกวา “อวชชา” นนคอ ความหลงหรอความโงเขลาเกยวกบความจรงของชวตนนเอง ๓. นโรธ (การดบทกข) เมอมการทำลาย “อวชชา” ไปไดแลว แรงขบ (สงขาร) ทมตอการกระทำในทางหลงผดจะเกดขนไมได และดงนนหวงอนๆ ในโซจะเกดขนไมไดเปนลำดบ เมอถงหวงสดทาย คอ “ชรา – มรณะ” จะไมมความเจบปวด ความโศก ความเศรา ความเสยใจ และความสนหวงอกตอไป และดงนนจงไมมความทกข ฉะนนการดบทกข จงอาศยการดบความหลงเปนสวนใหญ ๔. มรรค (หนทางหรอทาง) หนทางหรอเสนทางนำพาไปสการดบ ความหลง (“อวชชา”) แลวจงไปสการดบทกขน เรยกวา มรรคอนมองคแปด ซงประกอบไปดวยคำกลาวสำคญแปดประการ ซงจดแบงออกไดอกเปนสามหมวดใหญๆ คอ ศล (ศลธรรม) สมาธ (การสำรวม) และ ปญญา (ภมปญญา) โครงสรางของความเปนจรงทงสประการน เตอนใจเราใหนกถงโครงสรางของวธการแกปญหาไดอยางมากทเดยว ตอไปนเปนการพยายามเปรยบเทยบ ในดานโครงสรางของทงสอง กลาวอกนยหนงคอ เปนการแสดงใหเหนวาเนอหาของอรยสจสทนำเสนอภายในกรอบของวธการแกปญหาได ดงตอไปน

โครงสรางหรอขนตอนในอรยสจส โครงสรางหรอขนตอนในวธการแกปญหา

๑. ทกข (ความทกข) ชวตของเราเตมไปดวยความทกข ผลรวมทงหา (ขนธหา) นนทจรงแลวเปนบอเกดแหงความทกข (ดงนนปญหาของเรา คอ จะทำอะไรไดบางเพอวาชวตของคนอาจมอสรภาพจากความทรมานและความทกข)

๑. สถานการณทเปนปญหา ชวตของเรา เตมไปดวยความทกข นคอปญหาสำหรบเราทกคน จรงๆ จะทำอะไรไดบาง เพอวาชวตของคนอาจมอสรภาพจากความทรมานและความทกข



๒. สมทย (สาเหต) สาเหตของความทกข คอ ความลมหลง ความโลภ หรอความอยาก (ดงนน ตองทำใหความอยากลดนอยทสด หรอถกทำลายไปเพอขจดความ ทกข การปฏบต “โยคะ” ซงนำพาไปสพลงเหนอธรรมชาต อาจทำลายความอยากไดทงหมด ถาการปฏบต “โยคะ” ลมเหลว ยงมการทำ “ตบะ” หรอการทรมานตนเอง ซงถอวา อาหารและเครองดมทำใหความลมหลงและความตองการมความสขสำราญทางประสาทสมผสตางๆ คงอยตอไป ดงนนการอดอาหารและเครองดมอาจขจดความอยาก ถา “ตบะ” ลมเหลว ตองคดหาวธการใหมขนมา และทดลองทำตอไปอก

๒. การตงสมมตฐาน จากประสบการณในอดต ความรและขอมลขาวสารทงเกาและใหม ตองตงสมมตฐานตางๆ ทจะนำไปสการแกของปญหาขนมาใหได ถาคดวาความอยากเปนสาเหตของความทกข มวธอะไรบางทจะทำลายความอยากใหหมดไป อาจลองวธ “โยคะ” หรอวธ “ตบะ” ดวยและวธอนๆ ถาสองวธน ลมเหลว ถาคดวาอยางอนเปนสาเหต ของความทกข มวธการหรอความเปนไปไดอนทจะนำมาพจารณาหรอไม

๓. นโรธ (การดบ) การดบทกขในทนหมายความวา เพอใหบรรลการดบทกขตองมการปฏบตหรอการกระทำจรงตามแผนทวางไว ซงปฏเสธการปฏบตทไมนำไปสการแกปญหา หลงจากการปฏเสธการปฏบต “โยคะ” และ “ตบะ” แลวโซแหงเหตผล (ปฎจจสมปบาท) จะถกสรางขนมาในทสด และการดบความหลงหรอความโงเขลา (อวชชา) ซงเปนหวงแรกของโซ โดยการคดในระดบเหนอธรรมดาโลก หรอการทำสมาธใหเกดการดบทกข

๓. การทดลอง นำสมมตฐานทงหมดไปปฏบตจรง ปฏเสธสมมตฐานททำไมได และตงสมมตฐานเพอการทดลองตอไปในทสดโซแหงเหตผล กลายมาเปนสมมตฐานและการทดลองเพอทำลาย “อวชชา” เรมตนขนจากวธการทำสมาธ นนคอ การคดทมระงบประสาทสมผสทงหาไวชวคราว ในทสด “อวชชา” จะถกขจดออกไป และความทกขถกขจดออกไปดวย



๔. มรรค (หนทาง) จากการปฏบตจรงและทดลองจรง จะไดขอสรปถงขนทวา อสรภาพจากความทกขบรรลไดโดยหนทางแหงมรรคแปด ซงเกยวของกบการทำสมาธและการปฏบตเพอทำใจใหบรสทธ วธอนๆ ความรหรอขอสรปนไดมาในรปของการรแจง (ญาณ) ซงเปนผลลพธของความพยายามสงสดในการทำสมาธ ยงไปกวานน ทางสายกลางสามารถปฏบตในสองระดบ คอ ระดบธรรมดาโลก สำหรบผทหวงบรรลชวตธรรมดาทสงบสขในสงคม และระดบเหนอธรรมดาโลกสำหรบผทหวงบรรลชวตธรรมดาทสงบสขในสงคม และระดบเหนอธรรมดาโลก สำหรบผทหวงบรรลชวตทหลดพนไปจากโลก และหวงจะบรรลอสรภาพทสมบรณ

๔. การวเคราะหขอมลและ ๕. การสรป จากการปฏบตในระดบสงสดของการทำ

สมาธจะไดรบขอมลสำคญในรปของการรแจง (ญาณ)

โดยการวเคราะหและการจดการรแจง จะไดขอมลสรปสดทาย ถงขนวามรรคแปดเปนทาง หรอเปนหนทางทนำพาไปสอสรภาพหรอการหลดพนจากความโลภ ความโกรธ และความหลง และพนไปจากความทกขในทสด

ตามทสงเกตเหนแลววาโครงสรางของอรยจสจสและโครงสรางของวธการแกปญหา มความคลายคลงกนมาก ซงสะทอถงวธการคดคลายคลงกน ไมวาจะเปนกรณใดกตาม ข.ตราบใดทวธการแกปญหาใชเปนวธการเรยนการสอนโดยทวไป ไดประสบผลสำเรจ และโดยเฉพาะอยางยงในการเรยนการสอนวชาสงคมศกษาแลว ขนตอนหรอโครงสรางของอรยสจส จะนำไปใชเพอวตถประสงคเดยวกนไดหรอไม เพอเปนการยกตวอยางใหมองเหนภาพชดเจน จะขอนำเสนอ “หนวยการงาน” (Unit of Work) เลกๆ เกยวกบการทำนำดมใหสะอาดในระดบประถมศกษา โดยโครงสรางของอรยสจส ดงตอไปน


ขนตอนใน อรยสจส

กจกรรมการเรยนการสอนเกยวกบหนวยการงาน เรอง “การทำนำดมใหสะอาด”

๑. ทกข (ปญหา)

ในหมบานของเราน เราไมมโรงงานทำนำประปาสาธารณะตามปกตเหมอนในเมอง แหลงนำดมของเรามาจากบอหรอลำธารทไหลผานใกลหมบาน นำจากแหลงเหลานไมปลอดภยสำหรบการดม เราจะใชทำนำใหบรสทธไดอยางไร เพอวาเรามนำดมทบรสทธ? นคอปญหาทเดกในโรงเรยนของหมบานตกลงกน

๒. สมทย (สมมตฐาน)

จากการอานเอกสารทมอยบาง จากการดรปภาพทไดรบมาจากสถานอนามยของหมบาน จากการฟงครและเจาหนาทอนามยคยกน ฯลฯ เดกๆ ตดสนใจคนหาดวยตนเองวานำชนดไหนทควรไดรบจากวธการตอไปน ๑) ตมนำจากบอ ๒) กวนดวยสารสม ๓) ปลอยใหนำผานเครองกรองอยางงาย ทนกเรยนทำขนเอง

๓. นโรธ (การทดลอง)

แบงนกเรยนในชนออกเปน ๓ กลม โดยใหกลมแรกใหจดการ ตมนำ กลมทสองใหใชสารสมกวนนำชวระยะเวลาพอเพยง และกลมทสามใหกรองนำ แตละกลมตองจดบนทกสงทไดทำจรงดวย

๔. มรรค (การ วเคราะห ขอมลและ

สรปผล)

(ก) ดวยการชวยเหลอจากอาจารยวทยาศาสตร ซงใชกลองจลทรรศนหรอวธดำเนนการทเกยวของ เดกๆ คนพบวา - นำบอกวนสารสมใสมาก และดสะอาด แตจรงๆ แลวมเชอโรคปนอย - นำบอผานเครองกรองอยางงายใสด และดสะอาดเหมอนกน แตมเชอ

โรคปนอยเยอะ - นำทตมไมดเลย และมองดเหมอนตอนทตกมาจากบอ แตเชอโรคท

ปนอยตายหมด (ข) หลงจากการอภปราย และคำแนะนำจากคร ทงชนไดขอสรปดงน - วธนดทสดในการไดนำดมทปลอดภยจากนำบอคอตองกวนดวย

สารสม ใหอนภาคตางๆ ตกตะกอนกอน แลวตมนำใหเดอด - เจาหนาทประจำหมบานตองตดตงระบบนำประปาสาธารณะอยางใด

อยางหนงโดยเรว


ดงนน วธการคด โดยเฉพาะอยางยงการคดทบทวนจงถกนำมาเสนอในทน เพอเปนวธการสอนทดบนพนฐานทวไป เมอหลายปมาแลวการสอนตามขนทงหาของแฮรบารท เปนวธการทวไปทเปนทนยมมาก แตเมอมผศรทธาวธการแกปญหาหรอวธการแหงปญญามากขน จงมครโรงเรยนประถมศกษานำมาปรบใชในสถานการณชนเรยน ในบางครงครจงเรยกวธนวาวธ “หนวยการงาน” (“Unit of Work” Approach) ในประเดนนจงเปนทนาสนใจทเหนวาปรชญาการศกษา ซงสรางขนมาเพอใหเปนหนอหนงของพระพทธศาสนา โดยมจตวทยาการเรยนร ตลอดจนกระบวนทศนการเรยนการสอนโดยทวไปเปนแรงสนบสนน ดงนนพระพทธศาสนานกายเถรวาททพบในประเทศไทยอาจนำมาประกอบเปนพนฐานสำหรบระบบการศกษาไทยไดเปนอยางด

วจารณสรป

ตามทกลาวไวในตอนกอนวา เปาหมายของหนงสอเลมเลกน เพอนำเสนอพระพทธศาสนานกายเถรวาทในศพททเขาใจงายๆ โดยไมรวมพธกรรมและ อภนหารยหรอความลกลบทเพมเขามากบคำสงสอนจรงๆ ในหลายศตวรรษ ภายหลงจากการปรนพพานของพระพทธองคใหมากทสดเทาทจะมากได แลวนำมา สรางเปนปรชญาการศกษาแบบกลางๆ ในฐานะเปนหนอหนงของพระพทธศาสนา ตามทเหนแลววา การคดหาปรชญาการศกษาทปฏบตไดจากพระพทธศาสนาอยางตรงไปตรงมา ยอมมทางเปนไปได และปรากฏวาปรชญาทไดรบนมความคลายคลงกบปรชญาการศกษาตามประชาธปไตย ทปฏบตอยในโลก ตะวนตกทกวนนมากเหลอเกน เมอมองวาพระพทธศาสนาเปนปรชญาเกาแกยง จงเปนแหลงของความประหลาดใจและความนาชนชม อยางไรกดจำเปนตองมคำอธบายตอไปอก ดงตอไปน ก. ทงๆ ทมความพยายามไมกลาวถงองคประกอบทเปนความลกลบทงหมด และเหลอคงไวเฉพาะคำกลาวทเปนวชาการ อยางไรกดนาจะเหลอสงทเปนความลกลบไวเพยงหนงแนวคด คอ วธทไดมาซงการรแจง (ญาณ) ทเหนอธรรมดาโลก หรอเหนอธรรมชาต คอ การทำสมาธ ซงเปนวธการคดโดยการระงบการทำหนาทของประสาทสมผสทงหาไวชวคราวและปลอยใหสตปญญาทำงานใหไดผลทสดตามลำพง ซงคดวาเปนเรองเหมาะสมแลวทกลาวถงสงทเหนอธรรมดาโลกน อะไรคอการคดในระดบเหนอธรรมดาโลกหรอการทำสมาธ หรอมนเปนเพยงความเชอ หรอเปนเพราะวา “อวชชา” ของเราททำใหไมเขาใจมน อยางไรกด ยอมไมจำเปนเลยสำหรบผทยอมรบวธการคดในระดบธรรมดาโลกเชงประจกษตามปกตจะมาพจารณาเรองน แนวคดเหลานอาจทงไปไดทงหมด เพราะเปนทยอมรบกนแลววา คนเราทเผชญกบสถานการณทเปนปญหา


และมสตปญญาอยในระดบหนงอาจไดรบการรแจงหรอขอสรปหรอทางแกบางอยางในระดบธรรมดาโลก ตามทไดยกตวอยางชดเจนแลว ในการทดลองกบลงในกรงทผานมาในตอนกอน ดงนนการยนยนวาสมมตฐานและขอสรปของพระพทธองค เปนผลลพธมาจากการคดทบทวนและการรแจงของพระองคทงหมดจงไมมปญหาอะไรเลย อยางไรกตาม สำหรบผทมความสนใจและความอยากรวาการทำสมาธไมเปนสงลกลบยอมมความเปนไปไดทจะบรรลการรแจง (ญาณ) ในระดบสงจากการทำสมาธ และยงอาจชวยอธบายธรรมชาตของการหยงรหรอการคดแบบการหยงรไดอก ดงนนจงไดแตหวงวาเขาเหลานนคงคดทำอะไรเกยวกบการทำสมาธนเปนแน ปจจบนนการหยงรหรอการคดแบบการหยงรยงไมเปนทรจกมากนก และควรไดสนใจในเรองนใหมากขน ซงอาจเปนแหลงความรของมนษยมากขนอกแหลงหนง นอกเหนอไปจากประสบการณทางอวยวะสมผสและการใชเหตผลแลว แนนอนทเดยววา คำนยามของการหยงรระดบธรรมดาโลกมแลวในขณะน ซงเปนผลของความพยายามของนกการศกษาและนกปรชญาสำคญหลายคน ดเหมอนวาบคคลเหลานเหนพองกนวา การหยงรตองเกยวของกบการคดทนททนใด โดยไมตองมวไปหาเหตผลอย และเหนพองกนตอไปอกวา โครงสรางทงหมดหรอการเหนสวนทงหมด และบทบาทของการเปรยบเทยบความเหมอนกนจะกระตนการหยงร แตการหยงรในฐานะเปนการรบรในระดบเหนอธรรมดาโลกหรอเปนการรแจงทไดมา โดยการระงบประสาทสทผสทงหาไวชวคราวยงไมมการพสจน การสำรวจหรอคดคนในเรองนจำเปนตองทำตอไป บางทมนอาจไมเปนความลกลบเลยกได แตสงแนนอนคอถาไมมคำอธบายทนาพงพอใจแลวจำเปนตองปฏเสธ ในทสดความรทงหมดทงความรเชงประจกษหรออยางอนกตามยอมพรอมทจะมการเปลยนแปลง (อนจจา) และมการแกไข เมอมการ คนพบขอมลใหม ซงสอดคลองกบแนวโนมกบการคดในระดบสง หรอการทดลอง หรอการสำรวจทเปนขมทรพยทางปญญาของคน และยงสอดคลองกบนำใจแหงการเสาะแสวงหาอยางมอสรภาพตามทอธบายไวในกาลามสตร ข. ปรชญาการศกษาทเพงไดมาจากพทธปรชญาน มลกษณะเปนกลางๆ ซงเกยวของกบคำกลาวเกยวกบความหมายของการศกษาหรอธรรมชาตของ


การศกษา เปาหมายของการศกษาและวธการของการศกษา นอกจากนยงมคำกลาวทเกยวกบนโยบายการศกษาและยทธศาสตรของการศกษา ทงหมดนรวบรวมเขยนขนมาในแงของขอปฏบตเฉพาะในพระพทธศาสนา ซงคอนขางประหลาดใจทไดสงเกตเหนขอเหมอนกนอยางเหนไดชดระหวางปรชญาการศกษาทเขยนขนใหมตามแนวพทธศาสนานกบปรชญาการศกษาตามหลกประชาธปไตยของโลกตะวนตก ขอแตกตางยอมมแนนอน แตขอเหมอนมใหเหนในคำกลาวพนฐานทวไปมากมาย จากงานเขยนของนกการศกษาสำคญหลายคนในสหรฐอเมรกา เราเรยนรแลววา ธรรมชาตของการศกษาคอ “ความเจรญงอกงาม” ทงทางรางกาย สตปญญา สงคมและอารมณ และความเจรญงอกงามทบรรลหรอทไดจะสงเสรมความเจรญงอกงามตอไปอก ในทางพระพทธศาสนาซงมความเชอวาคนเปนผลรวมของหาองคประกอบ ซงไมแปลกใจเลยทความหมายของการศกษามการตความหมายโดยอางถงการพฒนาผลรวมทวาน นนคอ ขนธหา ไดแก รางกาย ความรสก การรบร อารมณและเจตคต และจตสำนก (หรอความหมาย) ในทำนองเดยวกนยงสอดคลองกบแนวคดของการเปลยนแปลง (อนจจา) และความทกขของมนษย (ทกขะ) การพฒนาทไดบรรลนนควรชวยใหคนผานพนการเปลยนแปลงทงทางสวนตวหรอทางสงคมอยางราบรนและอยางประสบความสำเรจมากทสดเทาทจะมากได ซงหมายความวามความทกขนอยทสด ยงไปกวานน คำวา “ความเจรญงอกงามทางอารมณ” ควรเปนเรองทนาสนใจทสดสำหรบผศกษาพทธปรชญาหรอปรชญาตามแนวพระพทธศาสนาดวยเหตผลตอไปน ในพระพทธศาสนานน ความโลภ (โลภะหรอตณหา) ความโกรธ (โทสะ) และความหลง (โมหะ) เปนรากเหงาแหงความชวรายสามประการ ซงเหนชดวามนเปนหรอแทนอารมณบางชนดนนเอง เปาหมายสำคญของพทธปรชญาคอ เพอใหแตละคนลดความเขมของความโลภ ความโกรธและความหลงของตนใหนอยลง หรอพดในระดบเหนอธรรมดาโลก (หรอระดบโลกตระ) คอ การขจดอารมณทอนตรายเหลานออกไปนนเอง ดงนนสำหรบชาวพทธแลว คำวา ความเจรญงอกงามทางอารมณคงหมายถงการบรรลในการทำใหความเขมของอารมณ เหลานลดลง ถากลาวในทางบวกคอการพฒนาความรสกมความกรณาปราณ ความรก ความบรสทธใจ และความไววางใจตอผอน คงแทนความเจรญงอกงามทาง


อารมณไดอกเชนเดยวกน ดงนนจงเหนไดชดวา “การพฒนาผลรวมของหาองคประกอบ” หรอ “ขนธหา” ในทางพทธปรชญา กบ “ความเจรญงอกงาม” ในปรชญาปฏบตนยม คอนขางมความคลายคลงกน กลาวอกนยหนงคอ ธรรมชาตหรอความหมายของการศกษาในปรชญาการศกษาทงสองนนคอนขางเหมอนกน ถาเหนวาธรรมชาตของการศกษาเปนสงทคลายกนแลว เปาหมายของการศกษาซงอางมาจากแนวคดคลายกนคงไปในทางเดยวกน ขอแตกตางคงอยทการเนนเทานน ศลธรรมศกษาหรอการศกษาเกยวกบศลธรรมควรเนนมากนอยเพยงใด การศกษาสาขาใดบางควรรวมไวในหลกสตรแกนกลางหรอหลกสตรทวไป หลกสตรวชาเฉพาะใดบางทควรจดใหแกผทมงออกไปประกอบอาชพ และผทมงเขามหาวทยาลย ฯลฯ แนนอนสงเหลานจะแปรเปลยนจากประเทศหนงไปยงอกประเทศหนง หรอจากสถานการณหนงไปยงอกสถานการณหนง ในเมอการเนนในพระพทธศาสนาอยทจรยธรรม ไมใชอยทอภปรชญาและญาณวทยา ดงนน จงเปนไปไดมากทเดยววา การปลกฝงคานยมทางศลธรรมและคณธรรมตองเนนเปนพเศษในพทธปรชญาการศกษา สวนสขศกษาและพลศกษา อาชวศกษา สงคมศกษา และการศกษาทพฒนาสตปญญา ฯลฯ อาจจดประสบการณในทำนองทจะใหเหมาะสมกบสถานการณเฉพาะนนๆ แตเปาหมายพนฐานของการศกษาไมแตกตางกนมาก ตางมงไปทความสามารถทางสตปญญา การเปนพลเมองดสมรรถภาพทางอาชพ และเจตคตในทางสนตภาพตอทกคน สวนแตละเปาหมายทกลาวนจะไปถงไดในระดบใดนน ยอมขนอยกบระดบการตดสนใจและประสทธผลของวธการทนำมาใช เพอใหบรรลตามเปาหมายเหลาน จำเปนตองกำหนดนโยบายในทำนองเดยวกน มวธการทคลายคลงกนทนำมาใชเปนนโยบายการศกษาทงพทธปรชญาการศกษาและปรชญาการศกษาตามแนวประชาธปไตยในโลกตะวนตก โดยเฉพาะอยางยงในสหรฐอเมรกา ถงแมวามนอาจไมมการอางองถงโดยตรงวาเปนนโยบายการศกษา ตามทกลาวไวในบทท ๓ ของหนงสอเลมน ขอปฏบตตอไปน ถกนำมาใชเปนนโยบายการศกษา


๑) ขอปฏบตเกยวกบนำใจแหงการเสาะแสวงหาความรอยางมอสรภาพ ซงพบอยในคำสงสอนเรอง กาลามสตร ซงบนพนฐานกวางๆ เทยบไดกบการสงเสรมใหมความศรทธาในวธการแหงปญญา หรอวธการแกปญหาของโลกตะวนตก ๒) ขอปฏบตเกยวกบความรวมมอ (สาราณยธรรม) ซงเทยบไดกบการมสวนรวม การแบงปน และความรวมมอตามทเนนไวในปรชญาการศกษาตามแนวประชาธปไตยในสหรฐอเมรกา ๓) ขอปฏบตเกยวกบการเคารพในผอนในทางการพด การกระทำและการคด (สปปรสธรรม) ซงเทยบไดกบหลกของการเคารพผอนในโลกตะวนตก กลาวโดยสรป คอ เรามความจำเปนตองเนนวา แนวคดทงสามคอ การเคารพผอน การมสวนรวมและความรวมมอ และความศรทธาในปญญาประกอบกนเปนเจตคตตามระบอบประชาธปไตยอยางกวางๆ ดงนน จงเปน หลกฐานทเชอไดวา นโยบายการศกษาอยางกวางๆ ทเพงไดมาเปนแนวคดอยาง กวางๆ ของประชาธปไตยนนเอง เพอใหสอดคลองกบเปาหมายของนโยบายของการศกษาทกำหนดขน อยางกวางๆ จำเปนตองกำหนดยทธศาสตรเปนอนดบตอไป โดยทวไปแลวยทธศาสตรเปนเรองของวธการ หรอกลวธ หรอวธทำสงตางๆ วธหรอวธการทสำคญทสดในพระพทธศาสนาคอ ทางสายกลาง นนเอง ซงสรปไดเปนสามหมวดคอ การปฏบตตามกฏและคำสงสอน (ศล) การมความเพยรพยายามและการสำรวม (สมาธ) และการมความเขาใจและภมปญญา (ปญญา) ในทกเรอง ทงสามหมวดนประกอบขนเปนยทธศาสตรทวไป ทอาจนำมาใชในหลายสถานการณ เพอหลกเลยงความโกลาหล จำเปนตองปฏบตตามกฏหรอมวนย ความเพยรพยายามและการสำรวมทำใหคนไปลกในเรองนนๆ สวนความเขาใจนำมาซงผลลพธหรอทำใหบรรลเปาหมาย ทงโลกตะวนออกและตะวนตกสงเสรมหลกการทวไปเหลาน ดเปนสงงายและเลกนอย แตถาละเลยกฏธรรมดาเหลานอาจนำมาซงความลมเหลว เมอเปรยบเทยบกบการใชวธการคดเปนวธการเรยนการสอนโดยทวไป จะไดพนฐานทคลายกนโดยไมยากนก ซงชชดอยในโครงสรางของอรยสจส ในพระพทธศาสนาในแงหนง กบอยในการคดทบทวน ของโลกตะวนตกอกแงหนง


สำหรบผทมการศกษาทงในโลกตะวนออกและตะวนตก ความคลายคลงกนเหลานจงเปนสงทนายนดและนาพอใจอยางมาก ยงไปกวานน การไมมขอขดแยง สำคญในความคดทางการศกษาท เปนพนฐานระหวางประเทศไทยกบสหรฐอเมรกาตามทไดอธบายไปแลว ยอมรบประกนความรวมมอทยาวนานและประสบความสำเรจในความพยายามทางการศกษาระหวางประเทศทงสอง ค. เนองจากประเทศไทยมจดยนแนนอนในความคดทางการศกษาแลว ประเทศไทยนาจะอยในฐานะดขนในการฟนฟหรอววฒนาการเกยวกบการปฏบตทางการศกษาทไดผล ซงจะมสวนชวยในการวางแผนระดบชาต เพอการพฒนาเศรษฐกจและสงคมไดมากขน สวนปรชญาการศกษาทเพงกำหนดขนมานตองมการปรบปรงแกไข และเปลยนแปลงไปตามกาลเวลา นนคอ เปนไปตามนำใจแหง “อนจจา” ซงกลาววา การเกดทกอยางพรอมทจะมการเปลยนแปลง ในตอนตนๆ ของหนงสอเลมน มการตงคำถามสำคญๆ เกยวกบการศกษาในประเทศไทย เชน “อะไรคอความตองการของเยาวชนไทยทกวนน” การมธยมศกษาควรมหลากหลายหรอไม” และ “ใครควรเขามหาวทยาลย” พทธปรชญาการศกษาทเพงพฒนาขนมาควรชวยใหคำตอบของคำถามเหลานได ตวอยางเชน ในการกำหนดความตองการของเยาวชน คำกลาวในทางปรชญาเกยวกบเปาหมายการศกษาพนฐานและเฉพาะตองนำมาพจารณาทนท ดงนนองคประกอบตางๆ เชน การพฒนาองครวมทงหา (การพฒนาจตใจและรางกาย) ซงประกอบดวยคานยมทางศลธรรมและจรยธรรม ทกษะการอาชพ ความเปนพลเมองด และการพฒนาความเขาใจเกยวกบการเคารพซงกนและกน การมสวนรวม และการคดทบทวน ตองนำมาปฏบต ในทำนองเดยวกน เมอพจารณาขอเทจจรงวาความตองการ มลกษณะเปนทางสวนตวและทางสงคมนน ความตองการทางสงคมตองนำมาพจารณารวมกน ซงหมายความวา องคประกอบทางเศรษฐกจ ทางการเมองและทางสงคม จตวทยาทสอดคลองกบสถานการณปจจบนตองทำใหได หลงจากมเจตจำนงแนนอนแลว คำกลาวทเกยวของกบความตองการทางสงคมของประเทศไทย อาจทำไดดงตอไปน


๑. สงคมตองการเนนความเขาใจทางเศรษฐกจในสวนของประชาชน และตองการพฒนามรตวเยาวชนใหมเจตคต ความร และทกษะทเหมาะสม ซงจะชวยใหเยาวชนทำตนใหเหมาะสมกบชวตทางเศรษฐกจทเปลยนแปลงอยางรวดเรว ๒. สงคมตองการไดรบการเตรยมตวทดขน เพอการดำรงชวตตามระบอบประชาธปไตย ๓. สงคมตองการรวมมอกบมตรประเทศ เพอบรรลสนตภาพและความกาวหนา ๔. สงคมตองการพฒนาและบรรลความกาวหนาสำหรบชมชนชนบทและพนทหางไกล ๕. สงคมตองการพฒนาคานยมทางจรยธรรม ทางศลธรรม ทางกฏหมาย และทางความยตธรรม ตลอดจนความรกชาต ความรบผดชอบ และการมวนยสำหรบพลเมอง เปนตน ขนตอไป เมอนำมาพจารณารวมกนระหวางเปาหมายของการศกษากบความตองการของสงคมแลว จะไดวา ความตองการของสงคมในประเทศไทยอาจกำหนดและกลาวไดดงตอไปน ๑. เยาวชนทกคนตองการพฒนาความร เจตคต และทกษะทสงเสรมการมสวนรวมทมผลผลตในดานเศรษฐกจของประเทศ ๒. เยาวชนทกคนตองการพฒนาการรแจงในดานคานยมทางจรยธรรม ทางศลธรรม ทางกฏหมาย และทางความยตธรรม ตลอดจนความรกชาต ความรบผดชอบ และการมวนย ๓. เยาวชนทกคนตองการพฒนาสขภาพจตและสขภาพกาย ๔. เยาวชนทกคนตองการพฒนาความเขาใจและความกาวหนาระหวางประเทศ ๕. เยาวชนทกคนตองการปลกฝงความสามารถในการคดอยางมเหตผลและแสดงความคดของตนอยางชดเจน เปนตน ความตองการเหลาน เมอกลาวอยางเตมทอาจนำมาเปนเปาหมายของการมธยมศกษา ดงนนคำถามประการแรกของเราไดรบคำตอบแลวแนนอนทสด ขน


ตอไปตองมการวางแผนจดประสบการณหลกสตรใหสอดคลองกบความตองการเหลาน ยงไปกวานน เมอคำนงถงหลกการเกยวกบการจดการศกษา ใหสอดคลองกบความแตกตางระหวางบคคลตามทชใหเหน โดยการเปรยบเทยบผเรยนกบดอกบวสเหลาของพระพทธองค จงไมตองสงสยเลยวาการมธยมศกษาตองจดใหหลากหลาย โรงเรยนมธยมตองจดทงหลกสตรวชาการและหลกสตรวชาชพตางๆ เพอวาเยาวชนอาจเลอกทเหมาะสมกบความถนด เจตคต และความสนใจของแตละคน ดงนนเยาวชนทกคนจะสามารถมสวนรวมในดานเศรษฐกจของประเทศตามทเนนไวใน เปาหมายของการศกษา ซงสอดคลองกบการฝกอบรมทตนเลอกเรยน ประการสดทาย เมอมหลกสตรหลากหลายในโรงเรยนมธยม ปญหาเกยวกบวาใครควรเขามหาวทยาลยยอมมความยงยากนอยลง นกเรยนมธยมทเรยนวชาเตรยมตวเขามหาวทยาลยคอผทจะเขามหาวทยาลย และจะยงไมสามารถมสวนรวมในทางเศรษฐกจของสงคมอยางไดผลจนกวาภายหลงการสำเรจการศกษาจากมหาวทยาลยเมอมบทบาทสำคญในระดบวชาชพชนสงแลว สวนนกเรยนมธยมทมงสอาชพ เมอเรยนจบจากโรงเรยนมธยมจะมสวนรวมในทางเศรษฐกจของสงคมตามการฝกอบรมทตนเรยนมา ถาหลงจากนนระยะหนงเขาคงอยากเรยนตอในระดบสง เขาควรมโอกาสไดเรยนในระดบมหาวทยาลย ทงหมดนยอมอยในนำใจแหงการเคารพความแตกตางระหวางบคคล และสอดคลองกบเปาหมายพนฐานของการศกษาทสงเสรมการพฒนา องคประกอบรวมทงหาทเรยกวา “คน” อยางเตมท ในทำนองเดยวกน เมอคำนงถงอดมศกษา ผทเขาศกษาในมหาวทยาลยอาจไดรบการสงเสรมใหศกษาในสาขาวชาเฉพาะบางอยาง เชน แพทยศาสตร วศวกรรมศาสตร ศกษาศาสตร และเกษตรศาสตร เพอใหสอดคลองกบความตองการของสงคมตามความตองการในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมของประเทศ เพอเปนการสรปครงสดทาย ควรไดเนนตามประเดนสำคญดงตอไปน ๑. พระพทธศาสนานกายเถรวาทอาจนำเสนอเปนคำพดทเขาใจงาย โดยขนตอนของการคดทบทวน ซงไมรวมพธกรรมและความมหศจรรย ทเปนคณลกษณะของทกศาสนาไดในประเทศไทย หลายคนคดวาพธกรรมมประโยชน


เหมอนกน พธกรรมหรอพธการเปรยบเสมอนเปลอกของผลไม ซงผลไมทปอกเปลอกแลวจะอยไมไดนาน ๒. ปรชญาการศกษาทนำไปปฏบตได อาจอนมานเปนหนอหนงของพระพทธศาสนาโดยมคำกลาวทงหมดในแงของโลกทศนในทางพระพทธศาสนาและขอปฏบต หรอหลกการทพบในคำสอนของพระพทธศาสนาไดอยางเครงครด ตามทเหนแลววาทงเปาหมายและวธการของการศกษาสามารถสรางขนและนำเสนอตามขอปฏบตเหลานนอยางชดเจน ๓. ประเทศไทยซงมพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจำชาต อาจใชพทธปรชญาการศกษาทเพงกำหนดขนนในการบรณะและเสรมสรางขอปฏบตทางการศกษาได ดงนน จงหวงเปนอยางยงวาสงทเสยงทำเกยวกบปรชญาการศกษาอยขณะน คงสงเสรมความสนใจและการศกษาคนควาในสาขาปรชญาการศกษาในประเทศไทยตอไปอก

พระพทธศาสนาตามทศนะของนกศกษาผหนง

พระพทธศาสนาไดมการแปลความหมายในหลายโอกาส โดยนกเทววทยาและนกปราชญทงในประเทศไทยและตางประเทศ อยางไรกด การแปลความหมายทกำลงตามมาน กระทำขนมาโดยครหรอนกการศกษาผหนง ซงกำลงเสาะแสวงหาพทธปรชญาการศกษา ซงมเปาหมายของตนเองเพอนำเสนอพระพทธศาสนาเปนศพทการศกษา โดยไมรวมความลกลบและปาฏหารยตางๆ ซงโดยทวไปมรวมไวในศาสนา แลวหลอมรวมเปนปรชญาการศกษากลางๆ ทนำไปปฏบตได ในฐานะหนอหนงของพระพทธศาสนา เพอแปลความหมายหรอนำเสนอพทธปรชญาในรปแบบทตงใจไว จงเหนวา คงเปนการสะดวกทจะมองพทธปรชญาโดยผานกลไกของวธการ ซงมการ พสจนแลวโดยวทยาศาสตร นนคอ วธการแกปญหา เหตผลสำคญทตองทำเชนนนคอวา วธการแกปญหาไดมการนำมาใชอยางไดผลดแลว ในสาขาวชาชพ การศกษา และยงเหนวาวธการแกปญหานมใชอยในทกชวงของชวตในโลกสมยใหมทซงตองใชการคดหรอการสะทอนความคดคอนขางมาก นอกจากน คงเปนทนาสนใจทสดในตวมนเองทจะไดเหนวธการคด แบบวทยาศาสตร ถกนำมาประยกตใชในการแปลความหมายระบบแนวคดทางศาสนาอยางประสบความสำเรจ ความรสกนยงกระตนความกระตอรอรนในการใชวธการสำคญน เพอศกษาพระพทธศาสนามากขนไปอก เพอใหสอดคลองกบแนวคดน จงขอเลาพระพทธประวต ณ บดน

ก.ปญหา นคอสงทเกดขนทงหมดกวา ๒,๕๐๐ ปมาแลว ในประเทศอนเดยโบราณ เจาชายสทธตถะ ซงตอมากลายเปนทรจกในฐานะเปนพระพทธองคไดทรงอาศยอยอยางฟมเฟอยและสบายอยางมหาศาลในพระราชวง แตพระองคทรงสงเกต


เหนวาชวตโดยทวไปเตมไปดวยความไมเพลดเพลนและทกขทรมาน เรมตนตงแตมความเจบปวดจากการเกด แลวตามมาดวยความแกและความเจบปวย และในทสดคอความตาย ในระหวางนนมความเกลยด ความหลอกลวง ความมงราย ความกงวล ความระแวง ความโกรธ ความพยาบาท ความกลว ความเศรา ความทอแท ความเสยใจ ความสนหวง ความอยาก และอจฉารษยา ฯลฯ สงเหลานทำใหชวตนาสงเวช ซงมากจนในบางกรณไมสมควรมชวตอยตอไป ดงนนหลายคนจงฆาตวตาย อยางไรกดยอมมอยหลายครงเมอคนมความสขและราเรงเหมอนกน แตความสขและความราเรงและความสนกสนาน มอายสนและแปรเปลยนไปเรวเหลอเกน ในไมชาความเจบปวย หรอความเจบปวด หรอความผผง เนาเปอยเขามาแทนทความสนกสนานของเรา เปนทประจกษชดวา คนตองแก เหยวยน และไมแขงแรง “ไมมฟน ไมมตา ไมมรส และไมมทกสง” เราทกคนหนไมพนความแก และความผพงเนาเปอย และไมมทางหนจากมนไปได ในทำนองเดยวกน เปนทประจกษวาทกคนตองเจบปวด และมโรคภย ไขเจบ เราทกคนตองการความเจบ ความปวย และหนไมพนมนไปได ยงไปกวานน เปนทประจกษวาในทสดตองตาย เราทกคนตองตาย และหนไมพนความตายไปไดเลย ความแก ความเจบ และความตาย เปนขอเตอนใจเราทกคน พระพทธองคผซงทรงเปนเจาชายหนมพระชนมาย ๒๙ พรรษา ไดทรงคดทบทวนเกยวกบความทกขทรมานของมนษยเหลาน และมความไมสบายพระทยมากทเดยว ความทกขทรมานของมนษยเหลาน อาจทำใหลดนอยลงไปไดอยางไร? ความสงบสขจะมอยในโลกตอไปไดอยางไร? และถามทางเปนไปไดมอสรภาพอยางเตมทหรอหลดพนไปจากหวงหรอความทกขของมนษยเหลานโดยสนเชง ไปไดอยางไร? เหลานคอปญหา กลาวโดยสรปคอปญหาพนฐานตางๆ ตองเกยวของกบความแกความเจบ และความตาย สวนปญหาเฉพาะคอ ความโกรธ ความโลภ ความพยาบาท ความกลว ความมงราย ความสนหวง ความโศก ฯลฯ อสรภาพจากสงเหลานจงประกอบขนใน “ชวตทด” หรอ (Summum Bonum)


ข.สมมตฐาน ในกระบวนการพยายามหาทางแกปญหาทไดกลาวไปแลว พระพทธองคคงไดทรงสรางสมมตฐานและหลกการเบองตนหลายอยางขนมาเพอสมมตฐานในเจตจำนงตามขนตอไป ดงน (ก) ประการแรก มสมมตฐานวาทงความทกขและความสขของมนษยเปนผลสบเนองมาจากความตงใจ การกระทำหรอสาเหตของตนเองทจรงแลวนคอ “กฎแหงกรรม” ซงเปนทรจกด ซงกลาววา การกระทำ (กรรม) ทกอยางทคนทำขนไมวาเปนทางกาย ทางวาจา หรอทางใจ ทำใหเกดผลตามมาหรอผลลพธทหลกเลยงไมได กลาวอกนยหนงคอ คนเราเกบเกยวเอาสงทตนเองหวานไวแลว ยงไปกวานนการกระทำของเราในอดตดำเนนไปตามเสนทางธรรมชาตของมนและไมสามารถแกหลด ดงนนจงไมมทางหนไปจากกรรมของตนได ผลตามมายงคงอยกบคนเรา และมผลกระทบตออนาคตของเราตอไปอก ถากลาวเปนศพทการศกษา คงหมายความวาประสบการณในอดตหรอสวนหนงหรอของประสบการณ คงมบทบาทสำคญในการกำหนดทศทางของประสบการณ ในอนาคตของเรา ดงนนสมมตฐานแรกทพระพทธองคทรงตงขน คอ กฎจรยธรรมในตวของมนเอง ประการหนง การกระทำทกอยาง ทงทางกาย ทางวาจา หรอทางใจ คงมผลลพธเปนสถานการณทเปนเหตและผล อาจกลาวไดวา ผลลพธตางๆ อาจตองใชเวลาบงเกดผล แตมนตองเกดขน ดงนนโดยหลกฐานแลวเราตองทนตอผลตามมาของการกระทำใหอดตของเรา อยางไรกด ชะตากรรมของคนเราอาจเปลยนแปลงหรอขยายไดโดยการกระทำในปจจบนหรออนาคต จงอาจกลาวไดวาคนเราควรกระทำเฉพาะกรรมด และหลกเลยงการกระทำชวทงหลาย ดงนน สมมตฐานจงหมายความอยางเจาะจงวา ความทกขทรมานของมนษยมสาเหต ความทกขทรมานเหลานเปนเพยงผลลพธ หรอผลตามมาของการกระทำ หรอการกระตน หรอแรงขบบางอยางในสวนของเราเอง บางทในรปของการกระตน การกระทำ หรอความคด อะไรคอสาเหตทแทจรง? (ข) ประการทสอง เมอพจารณาสมมตฐานประการแรกทวามสาเหตสำหรบทกผลลพธ จงอาจกลาวตอไปอกวา ความอยากหรอความโลภ หรอความ


ลมหลง ซงหมายถง “ตณหา” เปนสาเหตสำคญของความทกขทรมานของมนษย ในฐานะเปนสงมชวต คนเรามความตองการพนฐานบางอยางทตองสนอง เชน อาหาร ยารกษาโรค ทอยอาศย และเสอผา แตความหมกมนทกชนด และความอยากได หรออยากพบความสขทางกาย เปนอาท ยอมประกอบเปนสง ทเรยกวา “ตณหา” ถาคนเราไมไดรบสงทอยากไดยอมมความทกขทรมาน แมวาถาไดรบสงทตองการแลวกตามยงมแนวโนมในทกเรองวาเราจะไมหยดอยแคนน ความลมหลงคงเกดขนอก ซงอาจรนแรงมากขนดวย ความพงพอใจหรอความยบยงใจไมมทางขจดสงชวรายออกไปได นอกจากนยงอาจอธบายตอไปไดอกวา “ตณหา” แบงออกไดเปนสามประเภทใหญๆ ดงน ๑. ความอยากสมผส นคอความปรารถนาเพอความสำราญของความสขทางสมผสโดยผานประสาทสมผสทงหา คอ สายตา การไดยน รส กลน และการแตะตอง ตลอดจนผานกจกรรมตางๆ ทางจตใจ ๒. ความอยากเพอความเปนอย นคอความปรารถนาเพอความสข ในชวต เชน ความรำรวย อำนาจ วาสนา สทธพเศษ ความฟงเฟอ ฯลฯ ในระดบสงยงอาจแปลความหมายไดวา เปนความปรารถนาเพอชวตนรนดรหรอมชวตอยตอไปอยางอสระ โดยปราศจากการทรมานของรางกาย ๓. ความอยากเพอความไมเปนอย นหมายถงความปารถนาหลกเลยงสงทไมสบายในชวต เชน ความเจบ ความตาย ความกดข ความยากจน ฯลฯ ในระดบสงอาจหมายถงความอยากทรมานตนเองดวย ดงนนสมมตฐานคอ ถา “ตณหา” ในรปแบบตางๆ สามารถถกทำลดนอยลงหรอขจดใหหมดสนไปได ชวตมนษยคงมความสงบสขมากขน หรอหลดพนไปจากความทกขทรมานโดยสนเชง แลวแตกรณ (ค) ประการท ๓ อาจกลาวไดวา “ตณหา” หรอความอยากเองมบอเกดในลกษณะของกระบวนการทางจตใจ หรอวฏสงสารทเรยกวา “โซแหงสาเหต” หรอ “การเกดทไมมอสรภาพ” ซงหมายถง “ปฏจจสมปบาท” มนเปนโซทแขงแรง โยงตอกนเปนองคประกอบทางจตใจ หรอเงอนไข หรอสาเหต หรอหวง ๑๒ อน ซงแตละอนเปนผลมาจากอนทมากอน และยงเปนเหตของอนทตามมา


คนเราถกลามโดยโซแหงชวตน และถกปองกนจากการไดรบความสงบสขและอสรภาพ ดงนนสมมตฐานคอ พยายามตดโซหรอวฏจกรนใหขาดจากกน หรอตดขาดความตอเนองของมน เมอโซนถกตดขาดจากกนแลว ทกอยางจะแตกดบไปหมด รวมทง “ตณหา” ดวย เมอ “ตณหา” ดบ หรอถกขจดไปแลว ราคะ ตณหา และความทกขทรมานของมนษยลดนอยลง หรอหมดไป และแกไขปญหาได สำหรบสมมตฐานน นกปราชญทางพระพทธศาสนาถอวา “ปฏจจสมปบาท” เปนกญแจสำคญสำหรบการเขาใจและการชนชมในพระพทธปรชญาหรอ เปนพนฐานของแนวคดตามหลกพทธปรชญา ตามปกตมกมการอธบายเปนศพทเชงเปรยบเทยบและในเชงปาฏหารย และทำใหเกดความสบสนมาก อยางไรกด คำอธบายทตามมาพยายามทำใหชดและเขาใจไดงายขน หวงหรอสถานการณทเปนเหตและผลทง ๑๒ หวง ใน “ปฏจจสมปบาท” มดงน ๑. อวชชา เปนเหตใหเกดสงขาร ๑.๑ คำวา “อวชชา” แปลวา ความโงเขลา ความหลง หรอการขาดความเขาใจพนฐานในปรากฏการณธรรมชาตของชวตมนษยโดยเฉพาะอยางยงการขาด “ความรทจำเปน” คำวา ความรทจำเปนนประกอบขนเปนพเศษดวยโลกทศนตามแนวพระพทธศาสนา (ตลกขณะ) ปฏจจสมปบาทเอง และอรยสจส แนวคดสำคญทงสามประการนจะเปดเผยใหทราบเปนคำอธบายตอไป สำหรบตอนนใหตระหนกเพยงวาตามธรรมดาแลวคนเรามกคดหรอเขาใจแงมมของสงทเหลอจากประสบการณทเปนพนฐาน (วบาก) ของตนเอง หรอตามความร เจตคต และทกษะทแคบของตนเอง สงทอยนอกเหนอจากนไปซงจะตองเกยวของกบแนวคดในการลดหรอขจด “ตณหา” หรอความอยากออกไป ซงคนธรรมดาไมเขาใจหรอไมสนใจทจะเขาใจ เนองจากชวตมนษยเปลยนแปลงอยตลอดเวลา และจากการเปลยนแปลงทไมมทสนสดน คนเราเผชญกบความทกขทรมานทไมเคยปรากฏมากอนมากเหลอเกน การขาดความเขาใจเชนน เรยกวา “อวชชา” ๑.๒ คำวา “สงขาร” หมายถง ผลรวมของคณสมบตทางจตใจตางๆ เชน อารมณ เจตคต ความถนด ความรสกในคานยม ความสนใจ และนสย ฯลฯ ซง


ประกอบขนเปนแรงขบหรอพลงใจทกระตนคนเราไปสการกระทำบางอยาง ๑.๓ เมอนำทงสองมารวมกน ยอมหมายความวา “อวชชา” หรอความโงเขลาในความหมายทลกกวาของชวตทสงบสขบงคบแรงขบหรอแรงจงใจ (สงขาร) ซงนำคนเราไปสการกระทำทโงเขลาหรอลมหลง เชน การโลภ การบนดาลความโกรธ และความเกลยด การมความลำเอยง การใชความรนแรง ฯลฯ กลาวอก นยหนงคอ ความโงเขลามผลกระทบตอความสนใจความรสกในคานยม อารมณ ฯลฯ ของคนเรา และเปนเหตใหเกดแรงขบ หรอสรางพลงใจไปสการกระทำทไมฉลาด ๒. สงขารเปนเหตใหเกดวญญาณ ๒.๑ วญญาณ หมายถง การรบร หรอการรตว หรอการร หรอการเขาใจความหมายโดยผานประสบการณทางประสาทสมผส เมอสงเรา เชน เสยงตางๆ ของดนตรมากระทบห การรบรหรอความหมายของเสยงเกดขน คนเราเรมเขาใจเสยงกอน แลวจงจำดนตรได ถาเราคนเคยกบมน การเขาใจหรอความหมาย หรอการรบรเชนน เรยกวา “วญญาณ” การรบรมหกประเภท คอ การรบรทางสายตา ทางเสยง ทางกลน ทางรส ทางการแตะตอง และทางการคด พงเขาใจดวยวาการรบรไมไดเกดขนอยางอสระ โดยปกตจากอวยวะสมผสหรอรางกาย ทจรงแลวการรบรเปนเพยงศพทหนงสำหรบความหมาย หรอแหลงความหมายตางๆ ๒.๒ ดงนนเมอแรงขบ (สงขาร) เกดขน จะบงคบหรอกระตนคนเราใหคดหรอเขาใจสงตางๆ หรอตความหมายบางอยางในแงมมของแรงขบนน ถากลาวในเชงโวหารคอ แรงขบมากระซบในหของเราใหดำเนนตอไป และมปฏกรยาหรอการกระทำบางอยาง เมอปฏกรยาหรอปฏสมพนธเกดขน การรบรหลายชนด ยอมเกดขน หรอไดรบความหมายตางๆ การรบรน มการวางเงอนไขแนนอนโดยเจตคต ความถนด ความรสกในคานยม ความสนใจ ฯลฯ ของคนเรา หรอกลาวโดยรวมคอ โดยพลงใจหรอแรงขบ (สงขาร) นนเอง ซงหมายความโดยตรงหรอโดยออมวา “สงขาร” เปนสาเหตใหเกด “วญญาณ” ๓. วญญาณเปนเหตใหเกดนาม-รป ๓.๑ “นาม-รป” แปลตามตววา “จต-กาย” ตามลำดบ และในขบวนการทางจตทตอเนองน คำนหมายถงเรอนรางทมชวต “นาม” หมายถงแรงดลใจหรอ


การมชวตเนองจากแรงขบ สวน “รป” หมายถง การกระทำ หรอรปแบบพฤตกรรมของคนเรา และตวของเราเอง ๓.๒ ในขณะทแรงขบเปนเหตใหเกดการรบรโดยการกระทำบางอยาง การรบรใหขอมลยอนกลบและดลใจคนเรา และนำเราไปสรปแบบของพฤตกรรมทเกยวของเฉพาะอยาง ดวยเหตนจงกลาวไดวาการรบร (วญญาณ) เปนสาเหตใหเกดพฤตกรรม (นาม-รป) ๔. นาม-รปเปนเหตใหเกดอายาตนะ ๔.๑ คำวา “อายาตนะ” หมายถง อวยวะสมผสหรอตวรบรในทางพระพทธศาสนามอวยวะสมผสอยหกประการ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย และสตปญญา (แหลงรวมความหมายตางๆ) อวยวะสมผสเมอมการกระทำตอสงเราจะเรมแรงกระตน ซงถกตความหมายทเปนผลใหเกดความหมายใหมๆ ซงถกนำเขาไปรวมไว ในแหลงรวมความหมาย อวยวะสมผสเปนประตไปสแหลงรวมความหมายตางๆ หรอสตปญญานนเอง ๔.๒ เรอนรางทมชวตหรอตวเราตองมปฏกรยา หรอมพฤตกรรมในทางใดทางหนง โดยเฉพาะ กลาวในทางบวกหรอพฤตกรรมเกยวของกบอวยวะสมผส ซงหมายความวานำอวยวะสมผสออกมาเลนกบสงเราตางๆ และไดผลลพธออกมา อยางไรกดในบางโอกาส เราพบวาเดกเกดมาพรอมกบตาบอด หหนวก เปนใบ ไมมมอหรออาจปญญาออน ซงในกรณทงหมดน กลาวกนวาเปนผลลพธของการกระทำหรอพฤตกรรมเฉพาะบางอยางของคนเราเองหรอผทเกยวของตองมสาเหตของการเกดเหลาน ดงนนเมอกลาวในทางลบคอ พฤตกรรมยอมเกยวของกบอวยวะสมผสเหมอนกน แตในทำนองวาอวยวะสมผสมผลกระทบทไมพงปรารถนา ไมวาเปนทางใดกตาม ยอมเขาใจไดชดวาพฤตกรรม (นาม-รป) เปนสาเหตใหเกดอวยวะสมผส (อายาตนะ) ๕. อายาตนะเปนเหตใหเกดผสสะ ๕.๑ คำวา “ผสสะ” มความหมายงายๆ วา การสมผสหรอการม ปฏสมพนธระหวางสงเรากบอวยวะสมผส (อายาตนะ) นนเอง ๕.๒ เมอสงเรามปฏสมพนธกบอวยวะสมผส จดสมผสจะเกดขน การสมผสเหมอนกบเปนกญแจไขประตไปสการรบร นอกจากนยงหมายถงการประทบรอย


สมผส ดงนนเมอผานอวยวะสมผสแลว การสมผสหรอ “ผสสะ” จะเกดขน ๖. ผสสะเปนเหตใหเกดเวทนา ๖.๑ คำวา “เวทนา” หมายถง ความรสกหรอการมความรสกซงเกดขนตามผลของการมปฏสมพนธระหวางสงเรากบอวยวะสมผส ๖.๒ เมอสงเรามปฏสมพนธกบอวยวะสมผส ตามปกตความรสกหรอการมความรสกจะเกดขน ตามหลกคดของพระพทธศาสนา การมความรสกอาจถกแบงเปนพอใจ ไมพอใจ หรอเปนกลาง ดงนนเมอมการสมผส หรอ “ผสสะ” ความรสกจงเกดขน ๗. เวทนาเปนเหตใหเกดตณหา ๗.๑ คำวา “ตณหา” แปลวา ความอยาก ความลมหลง ความทะยานอยาก หรอกามราคะ ซงเปนแรงทผกคนเราใหอยกบความสขและเรารอนในอารมณ และแบงไดเปน ความอยากสมผส ความอยากมชวตอย และความอยากไมตองการมชวตอยตามทอธบายไปแลว ซงถอวาเปนบอเกดของสงชวรายและความทกขทรมานตางๆ ตามคำอธบายงายๆ ขางลางน ๗.๒ เมอการมความรสกในความสบายกาย ความเบกบานใจและความหมกมนเกดขนแลว ตามปกตคนเราอยากไดมนอกเรอยๆ เราอยากไดเสยง รส ภาพ กลน และการสมผสทพอใจอยางตกเปนทาส เราอยากไดอำนาจวาสนา ความรำรวย เกยรตยศ และตำแหนงพเศษตางๆ ในทำนองเดยวกนเราปรารถนาอยางแรงกลาทจะหลกเลยงสถานการณและประสบการณไมสขสบายทงหลาย และเมอสงตางๆ ถกพาไปถงสดโตง และเมอ “อวชชา” หนาขน เราอาจทำลายแมกระทงตวเองเพอหลกเลยงเงอนไขหรอสภาพบางอยางได ดงนนจงเหนไดวานอกจากการมความรสกแลว “อวชชา” ยงมสวนสำคญในการทำใหเกด “ตณหา” ความอยากทงหลายทจาระไนไปแลว บางทเปนผลลพธของ “อวชชา” หรอการขาดความเขาใจในสวนของผเกยวของเหมอนกน การมความรสก (เวทนา) และการขาดความเขาใจ (“อวชชา”) รวมกนเขา ทำใหเกด “ตณหา” และทำใหตณหาเขมขนขนไปอกเหมอนกน ดงนนจงกลาวไดวา ผท “ตรสร” หรอ “มอสรภาพ” ซงดบความโลภ ความโกรธ และความหลง ของตนไดแลว เชน ในกรณของผบรสทธ (อรหนต) ยอมมความรสกหรอเกดความ


รสก (เวทนา) เหมอนกน แตการมความรสกของทานไมเปนสาเหตใหเกดหรอนำไปส “ตณหา” หรอความอยากใดๆ เพราะทานไมม “อวชชา” อกแลว ดงนน จงเปนทชดเจนในทนวา เพอใหมอสรภาพจาก “ตณหา” ไดประการแรก และประการเดยวนคนเราตองขจด “อวชชา” ใหได เมอม “อวชชา” ลดลงแลว ความโลภ และความโกรธ จะมความเขมนอยลง จงนำไปสการระงบความทกขของมนษยในทสด ๘. ตณหาเปนเหตใหเกดอปาทาน ๘.๑ คำวา “อปาทาน” แปลวา แนวความคดทเดนหรอตดยด หรอแปลงายๆ วา ความตดยด กลาวอกอยางคอ การครอบงำแบบยดมนถอมนหรอการตดยดกบความปรารถนา ความลมหลง หรอความอยากบางอยาง ซงบางครง อาจอธบายไดวาเปนการมใจจดจออยางตดยดของพลงความอยากอยกบวตถ หรอคณสมบตบางอยาง ๘.๒ เมอ “ตณหา” ปรากฏแลว มทางเปนไปไดทมนจะงอกงามขนเรอยๆ เนองจากความเบกบานใจและความสขสำราญทางกายมาเกยวของ ซงนำไปสการยดมนถอมน หรอการตดยดนนเอง เมอคนเราเหนวาวตถใดหรอแนวความคดใด หรอความเชอใด หรอการปฏบตใดทำใหสขกาย เบกบานใจ และพงพอใจ คนเราจะเกาะตดกบมน ตดยดกบมนและถกมนครอบงำ ซงมนจะเดนหรอตดยดในจตใจของคนเรา ตวอยางเชนเมอความอยากรำรวยเกดขนมา คนเราจะเกาะตดหรอตดแนนอยกบแนวความคดน ซงอาจสะทอนออกมาในพฤตกรรมของตนอยางรนแรง เมอความรสกในคานยมถกบดบงดวยการตดยด เราอาจมการกระทำทเปนการคดโกง หรอเราอาจกระทำการปลนไปไดโดยงาย ในทำนองเดยวกน ในระดบทสงขนไป เราทกคนมความรกตวเองอยางมาก ดงนนเราอาจตดยดกบมนอยางเหนยวแนน เราอาจเชอแมกระทงวามจตวญญาณอยในนน ดงนนยงมความอยากมากเทาใด การยดมนถอมนยงเหนยวแนนมากเทานน ดงนนจงประจกษชดวา “ตณหา” เปนสาเหตใหเกด “อปาทาน” ๙. อปาทานเปนเหตใหเกดภาวะ ๙.๑ คำวา “ภาวะ” หมายความวา ความเปนอยทตนเองเปนผกระทำ (กรรมภาวะ) ในแงหนง และความเปนอยทตนเองเปนผถกกระทำ (อปปฏฏ


ภาวะ) ในอกแงหนง อยางไรกดความหมายของ “ภาวะ” อธบายไดงายๆ โดยพจารณาเพยงแตกลมคำหรอวลทวา “ความเปนอยทตนเองเปนผกระทำ ซงกลาวไปแลววาเมอคนเราตดยดตวเองอยางเหนยวแนนอยกบแนวความคดหรอความเชอ หรอความอยาก ความยดมนถอมนจะสะทอนออกมาในพฤตกรรมหรอปฏกรยาของตน ซงอาจเปนไปไดวาเราจะหลงเชออยางสดโตงและถกกระตนใหมปฏกรยาหรอการกระทำตามการยดมนถอมนของเราอยางแนนอน เมออยในสภาพจตใจเฉพาะเชนนแลวคนเราตองมชวตความเปนอยทตนเองเปนผกระทำ ทง “ตณหา” และ “อปาทาน” กระตนตวเราไปสความพยายามบางอยางเพอใหบรรลเปาหมายของเราไปเรอยๆ คนเราจะอยโดยตนเองเปนผถกกระทำไมไดเสยแลว ๙.๒ เมอ “อปาทาน” ปรากฏ อปาทานจะพาคนเราใหมความพรอมทจะเคลอนตวไปสสถานการณใหม คนเราจะถกกระตนอยางเตมท และมแนวโนม ทจะกระทำตามลกษณะของการยดมนถอมนของเราเอง ดงนนเราจงกำลงมการเปลยนแปลง หรอเกยวของกบความเปนอยชนดใหม กลาวอกอยางหนงคอ เรากำลงอยในภาวะของการเปนอย ดงนน “อปาทาน” เปนสาเหตใหเกด “ภาวะ” (ความเปนอยทตนเองเปนผกระทำ) ๑๐. ภาวะเปนเหตใหเกดชาต ๑๐.๑ คำวา “ชาต” แปลตามตววาหมายถง การปรากฏหรอการเกด เมอคนเราถกครอบงำดวย “ตณหา” และ “อปาทาน” และเมอคนเรากำลงเกยวของอยกบกจกรรมบางอยางอยดวย ซงหมายถงวาเรามความเปนอย ทตนเองเปนผกระทำ หรอ “ภาวะ” หรอ “ภพ” ผลตามมาบางอยางตองปรากฏใหเหน ซงแนนอนยอมเปนไปตาม “กฎแหงกรรม” ตวอยางทเหนชดคอ ลองนกถงวาถาคนเรามความปรารถนาเปนคนรำรวยอยางแรงกลา เราจะยดตดอยกบแนวความคดนและเกาะตดอยกบมนจนกวาจะพบทางสนองความปรารถนาของเรา เนองจากการยดมนถอมนนนยงใหญมาก เราจะกระทำการใดๆ ทนำไปสเปาหมาย ปลายทางนนในทสด ถาการกระทำของเขาผดกฎหมาย ผลตามมาไมเปน ไปในทางด การกระทำและปฏกรยามเทากนและตรงกนขามกน ดงนนอาจเปน ไปไดวาเราถกตดตะรางและไปดำเนนชวตใหม สำหรบตวเราในสภาพเชนนน อาจกลาวไดวา “การเกดใหม” (ชาต) อบตขนแลวเหมอนกน


๑๐.๒ อยางไรกด ในระดบสงขนไป “ชาต” (การปรากฏหรอ “การเกดใหม) อาจแปลความวา หมายถง การปรากฏแหงการยดมนถอมนตามปกตเราทกคน มกตดยดอยางเหนยวแนนอยกบตวเราหรอแนวคด คดวา “นคอเรา และสง เหลานคอของเรา” และเมอมอนตรายใดมาถง “ตวเรา” หรอ “สมบตของเรา” เราจะประสบความเจบปวด ความเสยใจ ความเศราโศก หรอความหมดหวง หรอพดอกอยางหนงคอ ความทกขอยางใหญหลวง การยดมนถอมนแบบ “ตวเรา-ของเรา” น ตามปกตยงใหญมาก ซงมากจนการตระหนกวาความตายหลกไมพน และอาจมาถงเมอไรกได เปนเหตใหเกดความกงวล ความกลว และความกดดนอยางมากเสมอ ดงนนการปรากฏของการยดมนถอมนแบบ “ตวเรา-ของเรา” ซงเมอเกดขนเมอใดยอมเปนเหตการณสำคญจรงๆ และถอวาเปนความหมาย ของ “ชาต” หรอ “การเกด” ในการคดระดบสง ถาปรมาณของการยดมนถอมนตามแนวความคดแบบ “ตวเรา-ของเรา” ลดลง ความทกขของมนษยจะลดลงเปนสดสวนดวย ถาการยดมนถอมนดบไปโดยสนเชง ความทกขจะหายไปและไดรบอสรภาพมาแทน ๑๑. ชาตเปนเหตใหเกดชรา-มรณะ ๑๑.๑ คำวา “ชรา-มรณะ” แปลตามตวอกษรวา หมายถง “การผพงเนาเปอย-ความตาย” ในทางรางกายมนหมายถง ความเนาเปอยและความตาย ซงมาถงทกคนโดยไมมยกเวน มนษยทกคนมการเปลยนแปลงและแก และในทสดตายทงๆ ทมความพยายามทำใหสขภาพแขงแรง หรอทำใหชวตยนยาว นคอแหลงของความกงวล ความกลว และความวตกอยางใหญหลวงจรงในสวนของเราทกคน ในทางจตวทยา คำวา “ชรา-มรณะ” อาจหมายถง “การเปลยนแปลง-การอนตรธาน” เจตคตของคนเราอาจเปลยนไปอยางมากเมอถกครอบงำดวยความอยากอนชวราย หรอ “ตณหา” ความรสกในคานยมอาจอนตรธานไปหรอสญไป เมอเรายดมนถอมนอยางเหนยวแนนอยกบความอยากอนชวรายนน การกระทำ ทไมมความปราณบางอยางอาจตามมา และเปนสาเหตใหเกดความเศราโศกเสยใจและความเจบปวดแกผทเกยวของ ๑๑.๒ ดงนนจงเปนทประจกษแลววา การเกดของรางกาย (ชาต) จบลงดวยความแก ความเจบ และความตาย (มรณะ) และเมอมความตายเรามความโศก


ความเสยใจ ความเศรา และความสนหวง ซงหมายถงความทกข ในทางจตวทยาการปรากฏของการยดมนถอมนแบบ “ตวเรา-ของเรา” จะพาคนเราไปทำการกระทำทเหนแกตวมากมาย ซงเราจะเปลยนแปลงไปอยางไมนาพอใจ ความเขมของการยดมนถอมนจะพาเราไปสเปาหมายปลายทางทนาอบอาย ซงนำมาซงความเสยใจและความเจบปวด ดงนนไมวาเปนทางใดกตาม การเกดนำมาซงการเปลยนแปลง และความเจบปวดทงสน ๑๒. ชรา-มรณะเปนเหตใหเกดอวชชา ๑๒.๑ เมอความแกและความตายใกลเขามา ความวตกและความกลวตามปกตจะเดนทสด และความทะยานอยากหรอความอยากได (ตณหา) ความเปนหนมและความสขสำราญ ปรากฏขนมานเองคอ “อวชชา” ซงแสดงใหเหนอยางมนยสำคญวา ขาดความรทจำเปน หรอแสดงใหเหนการเขาใจผด ในธรรมชาตของชวต ซงเปลยนแปลงอยางตอเนอง และไมสามารถถอยกลบ และในทสดจบลงดวยความเจบปวดและความเศราโศก ดงนนความทะยานอยากสดทาย ซงเปนความทะยานอยากทมอยยอนกลบไปหา “อวชชา” และนำคนเรากลบไปเรมตนวฏจกรแหงความชวรายใหมอก ตลอดชวตคนเราเดนทางผานเสนทางแหงความชวรายนในโอกาสทนบไมถวน ทจรงทกนาทของชวตคนเราเดนทางผานเสนทางทเปนวงกลมน ซงสงผลใหเกดความทกขทรมานและสะสมความโกรธ ความโลภ และความเขาใจผดเอาไวมากมาย ๑๒.๒ เมอพจารณา “กฎแหงเหตผล” อกครงหนงอยางรอบคอบ จะสงเกตเหนไดวาแตละหวงเปนผลของสงทมากอน และในเวลาเดยวกนเปนเหตของสงทตามมา ถาหวงหนงไมเกด หวงถดไปกไมเกด ตามพนฐานนจงเหนวา การไมมสมผส (ผสสะ) ระหวางสงเรากบอวยวะสมผสจะไมมความรสก เมอปราศจากการมความรสก ความอยาก “ตณหา” จะไมเกด ถาความอยากไมเกด ตองไมมการยดมนถอมน (อปาทาน) เปนเชนนไปเรอยๆ ดงนนการอธบายคอนขางชดเจนเกยวกบ “กฎแหงเหตผล” (ปฏจจสมปบาท) ไดทำไปแลว ซงชใหเหนแลววา ความทะยานอยาก (ตณหา) อยทไหน ในรปแบบอะไร และแสดงบทบาทอยางไร กฎนเปนสวนสำคญทสดของสมมตฐานทงหลายทพบในพระพทธศาสนาลทธเถรวาทในประเทศไทย


เมอไดอาน “กฎแหงเหตผล” อยางละเอยดถถวนแลว อาจสรปไดวา องคประกอบทเดนชดทสดทมสวนใหเกดความทกขทรมาน คอ “อวชชา” (การขาดความรทเกยวกบธรรมชาตของชวต) “ตณหา” (ความทะยานอยาก ความอยากและความโลภ) “อปาทาน” (ความยดมนตอความทะยานอยากหรอความอยาก) “สงขาร” (พลงใจ หรอแรงขบใหลงมอกระทำ) และการกระทำ (กรรม) เองดวย กอนจะไปสการอธบายสมมตฐานอนๆ ควรไดหยบยกหวงหรอเงอนไขของ “กฎแหงเหตผล” ทง ๑๒ ประการ มาลงไวตามลำดบของการปรากฏของแตละหวง ในลกโซทงหมด ดงตอไปน ๑. อวชชา (ความโงเขลา หรอขาดความเขาใจพนฐานของชวตมนษย) ๒. สงขาร (แรงขบไปสการกระทำ หรอพลงใจ) ๓. วญญาณ (การเขาใจ หรอการเขาใจความหมายหรอการรบร) ๔. นาม-รป (เรอนรางทมชวต หรอการดลใจ-พฤตกรรม) ๕. อายาตนะ (อวยวะสมผส) ๖. ผสสะ (การสมผสระหวางสงเรากบอวยวะสมผส) ๗. เวทนา (ความรสก หรอการมความรสก) ๘. ตณหา (ความลมหลง ความอยาก หรอความสขทางอารมณ) ๙. อปาทาน (แนวคดตดยด การยดมนถอมนตอความทะยานอยาก หรอการตดยด) ๑๐. ภาวะ (การเปนอยแบบผกระทำ หรอความพรอม หรอการเปนอย) ๑๑. ชาต (การเกดหรอการปรากฏของการยดมนถอมนแบบ “ตวเรา-ของเรา”) ๑๒. ชรา-มรณะ (การผพงเนาเปอย-ความตายหรอการเปลยนแปลง-การอนตรธาน และดวยการอนตรธาน หรอตาย ทำใหเกดความเศรา ความเสยใจ และความสนหวง ฯลฯ ตามมา) ปฏจจสมปบาท ซงเปนพนฐานของพทธปรชญา ดงนนจะพบวาทศนะ หลกการ และขอสรปตางๆ ไดจากน ตามทจะไดเหนทละนอย เมออานตอไปเรอยๆ (ง) ประการท ๔ สมมตฐานสำคญทสดในตอนนคอ การทำลายหรอแยกโซแหงความชวราย เพอใชหวงทเลวรายทสดคอ “ตณหา” ถกทำลายไปเสย อะไร


จะเกดขนถา “ตณหา” ถกขจดไปไดจรงๆ? ในทำนองเดยวกนกบสตรหรอกฎ ของ “ปฏจจสมปบาท” ถาไมม “ตณหา” และจะไมมการ “ตดยด” คอไมม “ความพรอมทจะมการเกด” ซงไมม “การเกด” “ไมมการตาย” ไมม “ความทกข” ไมมสวนทเหลอของโซทงหมด กลาวอกนยหนงคอ ความทกขของมนษย ถงจดสนสดแลว ซงยงหมายความอกวา คนเราถกปลดปลอยใหเปนอสระ เพอขยายความใหเขาใจตอไปอก เราควรถามวา “อสระจากอะไร? และอสระเพออะไร? คำตอบคอ “อสระจากโซแหงความชวรายทงหมด ซงเกยวของกบความโงเขลาหรอความหลง ความเกลยด ความโลภ ความลมหลง ฯลฯ” และ “อสระเพอเปาหมายของการมชวตทปราศจากความเศรา ความสนหวง ความโศก หรอพดงายๆ ปราศจากความทกข ซงเปนชวตทด หรอ “Summun Bonum” นนเอง ถาคนเราบรรลอสรภาพชนดนไดแลว เราจะมอสรภาพอยางแทจรง นคออสรภาพชนดทโดยทวไป หมายถง “นพพาน” ในทซงความสงบสขและความสขในชวตเกดขน อยางไรกด ตามทเหนแลวอสรภาพเชนนเปนสมมตฐาน และเปนสงทไปถงไดยากยง แตคนเรามความอยาก ความเกลยด และความโงเขลาหรอความหลงนอยลงเทาไร โอกาสสำหรบความสงบสขและความสขสำหรบเรายงมมากขนเทานน นคอแนวความคดของ “ชวตทด” ซงชาวพทธทวไปคด ทนเมอพดถงสมมตฐานตอไปอกจะไดวา ถาสมมตวาเราทำลายไปทหวงแรกของโซนนคอ ไปท “อวชชา” จะทำใหบงเกดผล เพราะเมอปราศจากความหลง คนเราจะมการเขาใจทถกตอง หรอ “การเขาใจชอบ” เมอ “อวชชา” หรอ ความหลงหมดไปแลว (ดบไปแลว) โซทงหมด รวมทง “ตณหา” จะไมเกดขนอก และปญหาแกได สมมตฐานน ทจรงแลวเปนสงทปฏบตไดจรง เชน การทำลายมงไปท “อวชชา” หรอการทำลายความโงเขลากนเพยงการพดอกวธหนงเทานนวาคนเราจะตองไดรบการฝกอบรมหรอไดรบการศกษานนเอง ตามทเราทกคนทราบวา การศกษาขจดความโงเขลา ปลอยความเฉลยวฉลาดหรอการเขาใจทถกตองออกมา และทำใหเกดอสรภาพ ตามทจะไดเหนตอไปอกวา พระพทธศาสนาสงเสรม ความอดกลน การมวนย การทำใจใหบรสทธการเขาถงแกนแท การคด และการทำสมาธอยางมาก สงทงหมดนจรงๆแลวชใหเหนการฝกอบรมหรอการศกษานนเอง


(จ) ประการท ๕ เพอใหไดรบความสงบสขและความสขตามทไดอธบายนน จำเปนตองมการศกษาหรอการฝกอบรมเฉพาะทาง ทกวนนนกการศกษาเขาใจวา “ไมใชการศกษาชนดใดๆ กทำได” แตจะตองเปนการฝกอบรมชนดเฉพาะทจะนำพาไปสการสนองความตองการทางสวนตว และทางสงคมของแตละคนคอสงทเราตองการ หลกการชนดเดยวกนนประยกตใชไดในกรณของพระพทธศาสนา ในการทำใหความโงเขลา (อวชชา) ซงมความหมายวาการขาดความรทจำเปนเกยวกบชวตมนษยใหลดนอยลงหรอทำลายไปนน จำเปนตองคนหารปแบบความประพฤตหรอพฤตกรรมเฉพาะใหได พระพทธองคไดทรงบญญตแนวทางไวแลว ซงภายหลงจากทรงลองผดลองถกเปนเวลานาน แลวทรงมการคดอยางลมลก ซงในทสดประกอบขนเปนรปแบบการปฏบตตามหลกพระพทธศาสนา หรอวถชวตสำหรบพระภกษสงฆในพระพทธศาสนา สวนสำหรบฆราวาสนนรปแบบการปฏบตเดยวกนยงใชได แตยนยอมากในระดบลางๆ และมความเขมในระดบทนอยกวาเพอใหเหมาะกบความตองการของคนธรรมดา ดงนนคนธรรมดาหวงไดเพยงแตวาทำให “ตณหา” ลดนอยลงทสด และบรรลความสงบสขและอสรภาพในระดบหนงเทานน เมอมการปฏบตในระดบตำกวาคนธรรมดาอยางเราจะไมสามารถคาดหวงทจะไมถงขนอสรภาพเตมทหรอการหลดพนแตอยางใด วธการหนทางของการประพฤตปฏบตตามทพระพทธองคทรงบญญตนน เรยกวา “มรรคมองคแปด” ซงประกอบดวย แปดประการ และจดแบงออกไดเปนสามหมวดใหญๆ คอ ๑) ศล (ศลธรรม) ซงหมายถงวนย คำสงสอน และคานยมทางศลธรรมทงหมดทจะทำใหชวตของเราบรสทธ ๒) สมาธ (การสำรวม) ซงหมายถงการคดลมลก การทำสมาธ และการพฒนาจตใจทจะเขาถงและชวยใหบรรลการเขาใจทชดเจน ๓) ปญญา (ภมปญญา) ซงหมายถงความรและความเขาใจทจำเปนเกยวกบชวตมนษยและโลกทศน ทงสามสงนตองนำมาพจารณารวมเปนองครวมทพฒนาการ ทงๆ ทประกอบดวยสามหมวดหรอแปดประเดนกตาม ตามปกตมกจะเปรยบเทยบเชอก


เสนหนงซงมแปดเกลยว ซงจะตองไมดงแยกออก มฉะนน เสนเชอกจกขาดจากกน ดงนน ศล สมาธ และปญญา จะตองไปดวยกน เพราะถามเพยงสวนเดยว แตไมมอกสองสวนกจะไมนำมาซงผลลพธทคาดหวงไว ยงไปกวานน ยงชใหเหนวาถาปลอยตวเองใหหมกมนอย เชน อยกบความสขทางอารมณตางๆ ในแงหนง หรอปลอยตวเองใหไปสการทรมานตนเอง (ตบะ) เชน การอดอาหารในอกแงหนง ซงประกอบขนเปนการกระทำทเปนขวสดโตงสองปลาย ทงสองวธไมมทางนำไปสการดบ “ตณหา” ไดเลย และไมมทางทจะคาดหวงผลในการทำใหความทรมานหรอ ความทกขดบไปไดเชนกน อยางไรกดจดกงกลางระหวางขวสดโตง ทสองปลาย คอ “มรรคมองคแปด” ซงบางทเรยกวา “ทางสายกลาง” นนเอง ซงไมใชทางประนประนอมระหวางขวสดโตงทงสองปลาย แตเปนหนทางทถกตอง หรอทางทถกตองในตวของมนเอง นอกจากนยงเชอวา ทางสายกลาง จะนำพาคนเราไปสอสรภาพ ซงหมายถงอสรภาพจากความโลภ ความโกรธ และความหลง และการดบทกข สงเหลานพระพทธองคทรงมองเหนและทรงแสดงใหเหนแลววาปฏบตไดจรง อยางไรกด จำเปนตองกลาวยำจดนวา ขอสมมตฐานทงหมดทไดกลาว และอธบายไวในวรรคขางบนไมไดเกดขนพรอมกนในเวลาเดยว แตเปนผลลพธของการมเจตจำนงในระยะยาว สมมตฐานบางอยางซงหลงจากมการทดลอง เชน การหมกหมนในความสขทางประสาทสมผส หรอการทรมานตวเองคงจะตองปฏเสธและคงจะมการตงสมมตฐานขนและทดลองตอไปใหม พระพทธองคทรงใชชวตทลำบากถง ๖ ป กอนมาถงทางสายกลางนได กลาวโดยสรปกคอ ภายหลงจากการคดและการทดลองเปนระยะเวลานาน สมมตฐานสำคญอยางหนงอบตขนมา ซงในทสดไดนำพระพทธองคไปสเปาหมายทตงไวไดสำเรจ นนคอ “ปฏจจสมปบาท” ททำใหไดทศนะและขอปฏบตมากมายจากสงน และซงเมอรวมกบมรรคแปดแลว จงทำใหไดพนฐานของพทธปรชญา

ค.การทดลอง ตามพทธประวต กลาววา เจาชายสทธตถะซงตอมาทรงมพระนามวา พระพทธองค ทรงประสตเปนรชทายาทสบบรรลงคราชอาณาจกรศากยะ


ในประเทศอนเดยสมยโบราณ ทงๆ ทพระองคทรงไดรบการหอมลอมดวยความมงคง ความฟมเฟอย และความโออาในราชสำนก นบตงแตพระประสตกาล พระองคทรงเขาพระทยถงความทรมานและความทกข ซงคนเราตองทนโดยไมคำนงถงตำแหนง ชนชนและสถานภาพ เนองจากความแก ความเจบ ความเสยใจ ความเศราโศก ความสนหวง ความโกรธ ความโลภ ความกลว ความกดข ความอจฉา ความชวราย ฯลฯ และในทสดคอ ความตาย สำหรบคนเราแลวสงเหลาน ทจรงแลวคอโลกแหงความทกข ทงความรำรวย ความฟงเฟอ อำนาจวาสนา และความโออาคงไมสามารถทำใหคนเรามอสรภาพจากความทกขทงหลาย เราคงมความวนวายใจมากและตองหาทางใหหลดพนไป (ก) ในระหวางโบราณกาลชวงนน มผนำทางศาสนาและฤา ษเปนจำนวนมาก ซงทองเทยวไปมาโดยไมมบานอยอาศย เพอคนหาความสขและชวตทมอสรภาพ เมอพระชนมายได ๒๙ พรรษา เจาชายสทธตถะไดทรงตดสนใจสละพระชวตทางโลกของพระองค และไดทรงทองเทยวไปตามปาเขาลำเนาไพร เชนผนำศาสนาอนๆ เพอคนหาทางแกหรอวธการหลดพนไปจากความทกขและความทรมานทงหลาย ซงเปนการยายออกจากความมบานไปสความไมมบาน การทพระองคทรงกระทำเชนน ทำใหเกดความเศราโศกโทมนสแดพระบดาพระมารดา ตลอดจนพระมเหสและพระโอรสของพระองค (ข) พระองคไดเสดจไปทรงศกษาครงแรกกบพระอาจารยทมชอเสยง ในขณะนน ทมชอวา อาฬารดาบส แตขอปฏบตหรอลทธของอาฬารดาบสดเหมอนไมใหคำตอบในสงทพระองคทรงกำลงคนหา ดงนนพระองคไดจากอาฬารดาบสและไดเสดจไปหาพระอาจารยผยงใหญอกตนหนง คอ อทกดาบส พระองคทรงผดหวงอกครงหนง ขอปฏบตหรอลทธทพระอาจารยไดสงสอน ดเหมอนวาไมไดนำพาคนเราใหหนไปจากทกขไดเลย (ค) ดวยความผดหวงทซำแลวซำเลา เจาชายจงทรงตดสนใจพงสมมตฐาน และพลงความคดของพระองคเองในตอนนน พระองคทรงมสมมตฐานวา โดยการฝก “โยคะ” พระองคคงมพลงทเหนอธรรมชาต ซงคงชวยใหพระองคทรงเอาชนะความทรมานและความทกขได ดงนนเราไดอานพบวา เจาชายไดทรงกระทำ ทกรกรยา (ความลำบาก และความทกขทรมานทกชนด) เชน การอดกลนลมหายใจ


และการปฏบตอนๆ ทเปนลกษณะของขอปฏบต “โยคะ” อยางไรกด ผลลพธ ยงอยไกลจากความพงพอใจอยเชนเดม มนไมทำใหความรสกโกรธหรอโลภ หรอทกขใดๆ ลดนอยถอยลงไปในระดบใดเลย ตอมาพระองคทรงหนไปหาการปฏบตอกอยางหนง เรยกวา “ตบะ” พระองคไดทรงคดวา อาหารและเครองดมเปนเพยงทำใหความลมหลงและความตองการ มความสขโดยทางประสาทสมผสตางๆ ของคนเราคงอยเทานน ดงนนพระองคไดทรงอดพระกระยาหารทละนอย ซงทรงเสวยพระกระยาหารนอยลงเรอยๆ ในแตละวน จนถงจดทพระองคเกอบทรงมชวตไมรอด ดงนนพระองคจงทรงยต ดงนนพระองคไดทรงสรปในเวลานนวา ทงชวตแบบเจาชาย ซงหอมลอมดวยความสขสำราญ ความฟงเฟอ และอำนาจวาสนา และชวตทมแตความทรมานและการทรมานชวต ซงแทนขวทสดโตงทงสองปลายไมมประโยชน เพราะไมนำไปสอสรภาพจากความโลภ ความโกรธ และความทกขในทางใดเลย ดงนนพระองคจงทรงละทงการกระทำ “โยคะ” และ “ตบะ” เนองจากอาจเปนเพราะความลมเหลวของขวสดโตงทงสองปลายในชวตนนเอง ทแนวความคดเกยวกบทางสายกลาง เรมปรากฏตอพระองค ซงกลายเปนองคประกอบสำคญทชวยใหพระองคตงสมมตฐานขนมาใหมเพอเจตจำนงตอไป (ง) ในการคนหาทางสายกลางนน ในอนดบตอไปพระองคไดทรงหนไปหาการคดอยางลมลก และการปฏบตศลปะการสำรวมและการทำสมาธแบบโบราณ จากการทพระองคทรงเพยรพยายามทำสมาธเปนเวลานานพระองคทรงไดรบการรแจง (ญาณ) ในการเขาถงธรรมชาตของชวต สาเหตของความทกขทรมานของมนษย และวธทถกตองทำใหคนเรามอสรภาพจากสภาวะททรมานนไดสำเรจ คงเปนระหวางชวงเวลาการคดอยางหนกทยาวนานนเองทพระองคมาถงการรแจงเกยวกบ “ปฏจจสมปบาท” ซงเปนพนฐานปรชญาของพระองค และ “มรรคอนมองคแปด” ซงเสนอทางแกในการขจดความทรมานและความทกข กลาวกนวา การสำรวมและการทำสมาธทพระพทธองคทรงบรรลเปนระดบทสงมากจรงๆ ซงระดบนนยงไมมใครอนไปถงได ในอารามพทธศาสนา ทงหลายในประเทศไทยทกวนน เรายงพบคนรนหนมสาวและสงอายกำลงเรยนศลปะของการสำรวมและการทำสมาธแบบโบราณนอย แตเขาบรรลความสำเรจ


ขนใด หรอมความสำเรจหรอไมนน ยงไมมการประเมนเปนทางการแตอยางใด กลาวกนวาผทปฏบตเทานนจงจะเขาใจวา อะไรเปนอะไร เราตองเอาตวเขาไปมประสบการณเองเพอทำความเขาใจมน นกวทยาศาสตร นกปราชญบางคน และพระสงฆผคงแกเรยนบางรป กำลงเรยนศลปะโบราณนอยเชนกน ผลของความพยายามของทานเหลานออกมาอยางไร คงเปนเรองนาสนใจทควรทราบจรงๆ จากผลสบเนองในความสำเรจของพระองคในการเขาใจธรรมชาตของชวต และในการบญญตหนทางในการพาคนเราออกจากวฏจกรแหงความชวรายของความทรมานและความเจบปวด เจาชายสทธตถะไดทรงกลายเปนผหลดพน มอสรภาพจากความโลภ ความโกรธ และความหลงซงไปไกลเกนกวาความทกขจะไปถง กลาวอกอยางหนงคอ ทรงบรรลการตรสรนนเอง พระองคทรงไดรบอสรภาพและชวตทดตามทพระองคทรงเสาะหาตงแตบดนนเปนตนมา พระองคจงทรงไดรบการถวายพระนามวา พระพทธองค และ “พระสมมาสมพทธเจา” หนทางหรอทางหรอรปแบบของพฤตกรรมหรอขอปฏบต ซงเรยกวา “มรรคอนมองคแปด” ซงทำใหความทกขหรอการทกขทรมานตางๆ หลดพนไปโดยพระพทธองคและพระสาวกนนอาจนำมาอธบายไดในทำนองตอไปน อยางไรกดกอนทำเชนนนควรไดเนนความสำคญอยางยงใหเหนวาในทางพระพทธศาสนานน การปฏบตตามมรรคอนมองคแปด มการยอมรบเปนสองระดบ กลาวคอ (๑) ระดบสงคม ผเลอมใสเพยงแตปฏบตตามคำสงสอนหรอขอปฏบต บางประการเทานน ในวธทำใหมความสงบสข ความสมานฉนท ความรวมมอ และความเคารพระหวางเพอนมนษย เปนตน สงคมทสงเสรมพระพทธศาสนาในระดบพนฐานน คาดวาคงมความสงบสขและความสขทพอเพยง เพราะขอปฏบต เหลานนแมมจำกดคงยงชวยทำใหความรสกโลภ โกรธ และโงเขลา สำหรบแตละคนลดนอยลงไปได ซงจะไปดบ “ตณหา” (ความอยาก) อปาทาน (การยดตดกบความอยาก) และแมแตพฤตกรรม (กรรม) ตอมวลมนษยของตนเองลงไดในระดบหนง ตามทยกมากลาวเปนตวอยางใหเหนภาพน เปนคำสงสอนและขอปฏบตในระดบพนฐานบางประการทจะมสวนชวยใหเกดความสงบสขและความสขในสงคมได ศลหาหรอคำสงสอนหาประการ การยอมรบของคำสงสอนน เปนคณสมบตขนตำสดทจำเปนในการสรางพนฐานของชวตทดงาม และเพอความ


กาวหนาไปสการดบความทกขตอไป ดงตอไปน ๑. การละเวนจากการฆาหรอการทำใหบาดเจบ ผใดกตามทพยายามหาความสขใสตวเองเทานน และในการทำเชนนนตองทำรายหรอฆาสงมชวต ซงตองการหาความสขเหมอนกน เขาผนนยอมจะไมพบความสขเลย ๒. การละเวนจากการหยบเอาสงทเจาของไมให ๓. การละเวนจากการประพฤตผดทางเพศ (“ในบรรดาความลมหลงและความทะยานอยากทงหลาย ไมมสงใดรนแรงเทาความฝกใฝทางเพศ”) ๔. การละเวนจากการกลาวความเทจ ๕. การละเวนจากเครองดมและยาทเปนพษตอรางกาย ซงเปนเหตใหเกดความพลงเผลอ ขอปฏบตเกยวกบพฤตกรรมทดงาม ๑. จงมความอดกลน ๒. จงมความสขม ขอปฏบตเกยวกบการเปนผมคณคา ๑. จงใหความชวยเหลอแกผอน ๒. จงมความกตญญสำหรบความชวยเหลอทไดรบ และกระทำกรรมดเปนการตอบแทน ขอปฏบตเกยวกบความลำเอยง ๑. ลำเอยงเพราะรก ๒. ลำเอยงเพราะเกลยด ๓. ลำเอยงเพราะขาดความเขาใจ ๔. ลำเอยงเพราะความกลว ทงสประการนตองหลกเลยงใหจงได คำสอนของพระพทธเจา ๑. จงละเวนจากการกระทำชวทงหลาย ทงทางวาจา ทางกาย และทางใจ ๒. จงกระทำแตความดทงทางวาจา ทางกาย และทางใจเทานน ๓. จงทำใจใหสงบโดยการขจดความไมบรสทธทงหลาย อนไดแก ความโลภ ความโกรธ ความเกลยด ความอจฉา และความโงเขลา เปนตน


ขอปฏบตเกยวกบปจจยสความเสอมสประการ ๑. การหมกมนในความสขทางเพศ ๒. การหมกมนในเครองดมทเปนพษตอรางกาย ๓. การหมกมนในการพนน ๔. การหมกมนกบพวกคนชว ขอปฏบตทงหมดตามทยกมากลาวเปนตวอยางใหเหนภาพและสงอนๆ อกเปนจำนวนมาก มความหมายสำหรบความสงบสขและความกาวหนา ในสงคม ซงเปนสงงาย มประโยชน และเพอวตถประสงคในการสรางเสรมความสมานฉนท ความสงบสข และความสามคคในระดบสงคม การปฏบตในระดบสงคมตามขอปฏบต (ธรรมะ) ตางๆ น เรยกโดยทวไปวา ในระดบโลก (โลกยะ) ซงยงไมใหหลดพนจากความทกข แตชวยใหเกดความสงบสขและความสขในสงคมไดในระดบหนงเทานน (๒) ระดบเอกตบคคล ขอปฏบตในระดบน มไวสำหรบพระภกษสงฆแตละรปโดยเฉพาะผซงมงไปสการบรรลการหลดพนจากความทกขอยางจรงจง ขอปฏบตตามทกำหนดไวใน “มรรคอนมองคแปด” ตองยดมนอยางเหนยวแนน ทจรงแลวตงใจมไวสำหรบพระภกษสงฆผปฏบตตามหนทางของพระพทธองคอยางเตมท ซงยายจากความมบานสความไมมบาน สการหลดพน การปฏบตในระดบนเรยกโดยทวไปวา ระดบเหนอโลก (โลกตระ) พระพทธองคและพระสาวกเพยงไมกรปเทานนททรงและไดประสบความสำเรจในการบรรลความหลดพน ตอไปนเราจะไดหนมาดคำอธบายละเอยดเกยวกบ “มรรคอนมองคแปด” ซงเปนเพยงหนทางหรอทางซงประกอบดวย ๘ ชองทางเลกๆ ซงทงหมดนมาบรรจบกนเปนทางหลวงพเศษ มนเปนทางทนำไปสการหลดพนจากความทกขทรมานของมนษย โดยการกาวหนาและการไตขนไปถงภมปญญาและความสงบสขในระดบทสงกวาทละนอย ซงเกยวของกบการฝกอบรมทางพฤตกรรมและทางจตใจดวย ประเดนทงแปดของหนทางถกแบงออกเปนสามหมวดใหญๆ ดงน ๑. ภมปญญา (ปญญา) มงการปลดปลอยหรอการหลดพน ไดแก ๑) ความเขาใจทถกตอง หรอความเขาใจชอบ (สมมาทษฐ) ๒) ความคดทถกตอง หรอความคดชอบ (สมมาสงกปปะ)


๒. ศลธรรม (ศล) มงการทำใจใหมความบรสทธ ๓) การพดทถกตอง หรอวาจาชอบ (สมมาวาจา) ๔) การปฏบตทถกตอง หรอการปฏบตชอบ (สมมากมมนตะ) ๕) การเลยงชพทถกตอง หรอการเลยงชพชอบ (สมมาอาชวะ) ๓. การสำรวม (สมาธ) มงเขาถงแกนแท ๖) การเพยรพยายามทถกตอง หรอการเพยรชอบ (สมมาวายามะ) ๗) การมสตทถกตอง หรอสตชอบ (สมมาสต) ๘) การมสมาธทถกตอง หรอสมาธชอบ (สมมาสมาธ) ในตอนเรมตนนน ซงเปนการเขาใจทถกตองในระดบตำสดแตสำคญเกยวกบ ความทกข ฯลฯ มความจำเปนเพอใหเปนจดเรมตนหรอแรงจงใจสำหรบการศกษาและปฏบตตอไปอก เมอการเขาใจทถกตองขนมาสงอกระดบหนงแลว การปฏบตในสวนทเกยวกบหมวดศลธรรม ตองทำใหไดอยางสมบรณ เพราะศลธรรมทำใหใจมความบรสทธทจำเปนสำหรบการฝกธรรมตอไปอก หลกจากการบรรลการมความบรสทธทางใจแลว ขนตอนตอไปคอ การทำใหมความสำรวม ซงเกยวของกบการฝกอบรมสตปญญา หรอจตใจอยางมระบบ เมอคนเรามใจบรสทธและสตปญญาไดรบการฝกอบรมอยางประสบความสำเรจแลว เราอยในตำแหนงทจะบรรลการเขาใจทถกตอง และการคดทถกตอง หรอกลาวอกอยางหนง เรยกวา ภมปญญา หรอปญญา หรออสรภาพ ดงนนเราจงเหนไดวาการเขาใจทถกตอง จงเปนทงการเรมตน และการ สนสดของทางสายกลาง ถาจะใหพดเปนคำศพทงายๆ และพดแตในระดบโลกยะเทานน ทางสายกลาง อาจนำมาอธบายไดในวธตอไปน ๑. การเขาใจทถกตอง (สมมาทษฐ) ภายในความหมายกวางๆ มแนวความคดสำคญๆ รวมอย ๕ ประการ ไดแก (ก) การเขาใจอรยสจจ ส ซงมดงตอไปน


๑) การเขาใจวาความทกขคออะไร ความทกขตามปกต หมายถง การเกด การผพงเนาเปอย การตาย ความเศรา การแสดงความเสยใจ ความเจบปวด ความโศก ความสนหวง และการไมไดสงทตองการ กลาวโดยสรปคอ สงทงหลายทงปวง รวมทงสงทเกดขนภายในจตใจเปนมวลรวมของความทกขทงสน ๒) การเขาใจสาเหตของความทกข “ตณหา” หรอความอยากหรอความโลภ หรอความทะยานอยาก เปนสาเหตของความทกข ในทางกลบกน “ตณหา” และสาเหตตางพบในวฏจกรแหงความชวราย หรอวฏสงสาร ทเรยกวา “ปฏจจสมปบาท” ซงทำใหเกดความทกขทงมวล ๓) การเขาใจการดบทกข ในเมอความทกขมสาเหตอยใน “ปฏจจสมปบาท” การดบทกขตองคนหาใหไดใน “ปฏจจสมปบาท” เหมอนกน ดงนนในการดบความโงเขลา (อวชชา) หรอการขาดความร ในธรรมชาตแหงชวต แรงขบ (สงขาร) ไปสการกระทำดวยความหลงผด ตองถกทำใหดบไป เมอการดบไปของแรงขบตางๆ การรบร (วญญาณ) ของแรงขบยอมไมเกด เมอมการขาดหายไปของการรบรเชนน พฤตกรรมทมชวตชวา (นาม-รป) ยอมไมเกดขน เมอมการอนตรธานไปของพฤตกรรมทมชวตชวาแลว อวยวะสมผสตางๆ (อายาตนะ) ยอมไมมาเกยวของกบการกระทำทลมหลงหรอหลอกลวง เมอไมมการเกยวของของอวยวะสมผสตางๆ แลว การสมผสหรอการประทบรอยสมผส (ผสสะ) ยอมไมเกดขน เมอมการขาดหายไปของการประทบรอยสมผสทลมหลงแลว ความรสกชวรายตางๆ (เวทนา) ยอมไมเกดขน เมอมการขาดหายไปของความรสก ทเปนอนตรายแลว ความอยาก (ตณหา) ยอมไมเกดขน ทใดไมมความอยาก ยอมไมมการตดยด (อปาทาน) กบมน เมอมการดบของการตดยดแลว ยอมไมมการกระทำทหลงผด หรอทเรยกวา การเปนอยทตนเองเปนผกระทำ (“กรรมภาวะ” หรอพดยอวา “ภาวะ” หรอ “ภพ”) เมอมการขาดหายไปของการกระทำทหลงผด ยอมไมมการปรากฏของแนวคดเกยวกบ “ตวเรา-ของเรา” กลาวอกอยางคอ ยอมไมม “การเกด” (ชาต) เมอมการขาดหายไปของ “การเกด” ยอมไมมการเสอมสลายหรอการผพงเนาเปอย (ชรา) หรอไมมการตาย (มรณะ) ดงนนจงไมมความเสยใจ ความโศก ความเจบปวด การรสกเสยใจ และการสนหวง กลาวอกอยางหนงคอ การดบทกขนนเอง โดยสรปอาจกลาวไดวา การดบความโงเขลา


(อวชชา) ทำใหเกดการดบทกขทรมาน (ทกขะ) ๔) การเขาใจหนทางหรอทางทนำไปสการดบทกข ซงทจรงแลว หมายถง การเขาใจความจรงวาคนเราตองหลกเลยงการกระทำทเปนขวสดโตงทงสองปลาย และควรสงเสรมทางสายกลาง ซงไดแก มรรคอนมองคแปด เพราะหนทางนจะนำไปสการดบทกขในทสด นอกจากนยงสมควรกลาวอกวาการปฏบตทางสายกลางมอยสองระดบ กลาวคอ ระดบธรรมดาของโลก (โลกยะ) ซงนำมาปฏบตโดยคนทวไป ซงตอมาอาจไดรบความสงบสขและความสขระดบหนงหรอพอประมาณ และระดบเหนอธรรมดาของโลก (โลกตระ) ซงนำมาปฏบตแตละคนโดยเฉพาะพระภกษสงฆผมแรงดลใจทอยากเปนผมใจบรสทธ และมอสรภาพจากความทกข แนวคดในเรองระดบตางกนน มความจำเปนในการบรรลการเขาใจทถกตองหรอการเขาใจชอบมากทเดยว เมอเราพดถงทางสายกลาง หรอพดถงการปฏบตตามขอปฏบตตางๆ ตอไปนเราตองมนใจวาเรากำลงอยในระดบไหนหรอขนไหน ในชวตประจำวนเรามกพบบอยทคนสองคนโตเถยงกนอยางเผดรอน และเมอมาวเคราะหขอโตเถยงแลว มกพบเสมอวาตำแหนงทแตละคนยดถอเปนคนละระดบหรอคนละระนาบกน ดงนนจงไมแปลกใจเลยวาความคนเคยหรอความเขาใจรวมกนจงแทบจะไปไมถง เพอยกตวอยางใหเหนภาพอาจกลาวไดอยางงายวา ปญหาทควรจดการในระดบนโยบายไมสามารถจดการอยางไดผล ในระดบปฏบตโครงการ ดงนนจงนาจะไดขอเตอนใจเราเองอยางถกวา เรากำลงปฏบตอยในระดบอะไร เพอวาเราจะปฏบตงานอยางมประสทธผลและหลกเลยงการเขาใจผดทไมจำเปนไดทงหมด (ข) การเขาใจรากเหงาของการทำดและการทำชว การทำชวอาจทำไดโดยทางคำพด (วจกรรม) การกระทำ (กายกรรม) และการคด (มโนกรรม) ตวอยางเชน การฆา การลกขโมย และการประพฤตผดในกามเปนการทำชว (กายกรรม) การพดปดและการใชภาษาเลวเปนคำพดชว (วจกรรม) ความอยาก ความมงราย และทศนะทผดเปนความคดชว (มโนกรรม) รากเหงาหรอพนฐานของการทำชวเหลานจะพบอยใน ๑) ความโลภ (โลภะ) ๒) ความโกรธ (โทสะ) และ ๓) ความหลงหรอความโงเขลา (โมหะ) ความโลภ และความโกรธเกลยด มกตามมาดวยความโงเขลา (ความหลง)


ซงเปนรากเหงาเบองตนของความชวทงมวล การทำดเปนสงตรงกนขามกนกบการทำชวนนเอง ตวอยางเชน การละเวนจากการฆา การพดปด และการมงราย การกระทำเหลานมพนฐานมาจากการไมเหนแกตว (อโลภะ) การมเมตตากรณา (อโทสะ) และภมปญญา (อโมหะ) ดงนนจงควรสงเสรมใหทำดและละเวนจากการทำชว (ค) การเขาใจคณลกษณะชวตสามประการ (ตลกขณะ) ลกษณะชวตสามประการ หรอทเรยกวา “ตลกขณะ” เปนโลกทศนตามหลกพระพทธศาสนา ซงยงถอวาเปนกฎธรรมชาตทควบคมการเปนอยทกรปแบบ คณลกษณะชวตสามประการอธบายไดดงน ๑) อนจจา (การเปลยนแปลง) กลาวกนวา การเกดทกอยางไมคงทนถาวรโดยธรรมชาต ทจรงแลวทกอยางอยในภาวะของการเปลยนแปลง และกำลงเปนอยในทางรางกายคนเรายอมแกขน เปลยนแปลงและแตกตางไปจากเดมในชวตแตละวน คนเราเปลยนแปลงจากวยทารกไปสวยเดก วยรน วยกลางคน วยสงอาย การผพงเนาเปอย และในทสดคอความตาย ในทางจตวทยา แนวความคด ความคดรวบยอด ความเขาใจ เจตคต ฯลฯ เปลยนแปลงไปดวย เมอเรามประสบการณมากขน และไดรบความหมายตางๆ มากขนในแตละวน นกศกษาเขามาในหองสมมนาในตอนเชา และอกสามชวโมงตอมา เขาหลายเปนคนทเปลยนแปลงไป ซงไดรบการเปดเผยสแนวความคดบางอยางทตนเองไมเคยทราบมากอน เขากลายเปนคนเปลยนแปลงไป เพราะแนวความคดใหมทเขาไดรบมา เขาเปลยนแปลงไปงายมาก หลกแหง “อนจจา” เปนสงเหนไดชด และยงมความสำคญอยางยง คนทไมรวามนมอยหรอไมรความหมายตางๆ ของมน จะเรยกวาเปนผทมวฒภาวะแทบไมไดเลย ในสงคมประชาธปไตย “อนจจา” ทำใหเกดการเปลยนแปลง และความกาวหนาอยางรวเรว สวนในสาขาวชาศกษาศาสตร อนจจาใหสงจำเปนแกคร บาอาจารยผทตองจดการกบนกเรยนทดอดง หยาบคายขาดความรสกในคานยมตางๆ ฯลฯ เพราะองคประกอบทไมพงปรารถนาทงหลายเหลานอาจมการดดแปลงและมการเปลยนแปลงไปในทสด ดงนนจงมความหวงอยเสมอ เมอมการ


แนะแนวกละการใหคำปรกษาทรอบคอบ ครอาจนำลกศษยของตนไปสการเปลยนแปลงทดขนไดในทสด ในทสด คนเราไมควรตนตระหนกดวยความประหลาดใจเมอการเปลยนแปลงสาหสมาถงตว มแตคนประมาทเทานนทไมมการเตรยมตว เพอปรากฏการณเปลยนแปลงตามธรรมชาต หรอ “อนจจา” ๒) ทกขะ (ความทกข) เมอทกอยางเปลยนแปลงคนเรายอมไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงนน เมอการเปลยนแปลงไมเปนสงทชอบ การไมมความสขและความทกขยอมเกดขนในทางรางกายนน เมอคนเราเขาสวยสงอาย และรวาความตายกำลงเขามาใกล เราจะรสกหมดอาลยในชวต เมอคนรำรวย ซงดวยความประมาทเลนเลอบางอยางสญเสยความมงคงไปทงหมด เขาจะถกโถมกระหนำดวยความเศราและความเจบปวดไปเทานน สวนในทางจตใจ การเปลยนแปลงทางสงคมเมอถกยดเยยดใหแกสงคมอยางรวดเรว คงเปนเหตใหเกดความไมพงพอใจ ความวาวนใจ และความโกรธแคนอยางมาก กลาวกนวาการเกดทกอยางยอมมความทกข ทจรงแลวการเปลยนแปลงเปนระเบยบของวนเวลา พดงายๆ คอ นแหละโลกแหงความตรงขาม เรามผชายและผหญง ความสวางและความด บวกและลบภมปญญาและความหลงผด ความขยนและความเกยจคราน ความรอบคอบและความประมาทเลนเลอ ความ กลาหาญและความขลาด ฯลฯ ซงแทนสงทงหลายทเปนของคกนและตรงกนขาม แนวความคดในสงทเปนของคกนนยงขยายไปถงการมความหมายวาสงใดกตามทเกดมา ยอมมสงอนมาเผชญหรอตรงกนขามเสมอ ซงจบลงดวยความไมพงพอใจหรอการไมมความสข ดงนนโดยทวไปชวตจงเตมไปดวยความทกขและความทรมาน ๓) อนตตา (โมฆะ หรอความไมมอะไร) การเกดทกอยางทงเปนรปธรรมหรอนามธรรม เมอมการวเคราะหแลวเปนเพยงโมฆะ การเกดทงหมดเปนกระบวนการของปรากฏการณทเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ซงเปลยนจากขนหนงไปอกขนหนง ไมมอะไรอยคงทตามเดม กระบวนการจะตอไปเรอยตราบใด ทยงมเงอนไขททำใหพอใจ ดงนนตามทศนะของการเปลยนแปลงคงท และการกำหนดเงอนไขของชวต ยอมไมมตวตนทถาวร หรอไมเปลยนแปลงหรอจตวญญาณอยางแทจรง เพอใหเหนตวอยางเปนภาพชดยงขน สมมตวามวตถชนหนง


เรยกวา ตเสอผา ซงเปนเพยงชอเรยกกลมวสดทนำมาประกอบรวมกนใน ทำนองทมทวางอยขางในเปนสดสวน เพอวาจะนำสงของอนใสเขาไปในนนได เมอใดทวสดตางๆ เชน ไม ตาป ฯลฯ ถกแยกออกจากกน ตเสอผานนไมเกดอกแลว มนกลายเปนความไมมอะไร ในทำนองเดยวกนสงทเรยกวาเปนมนษย เอกตบคคล หรอ “ตวเรา” จงเปนเพยงการรวมตวของปรากฏการณทางรางกายและจตใจทกำลงเปลยนแปลง และไมมการเกดจรงภายในตวเอง เมอมการชวยเหลอจากความสามารถตางๆ เชน ภมปญญาและทกษะตางๆ คนเราสามารถสรางและสรางวตถทนาแปลกใจไดมากมาย แตเมอมการเขาใจหลกของ “อนจจา” “ทกขา” และ “อนตตา” คงไมมความเสยใจหรอไมมความกลว เมอวตถตางๆ เปลยนแปลงไปและบางทกลบไปสความไมมอะไร ภมปญญา และทกษะตางๆ เองยอมเปลยนแปลงไป ดงนนเมอพดในระดบธรรมดาโลก (โลกยะ) คนเราควรทำดทสดกอนการเปลยนแปลงอยางยงยวดปรากฏขน เพอทำใหเกดความสงบสข ความกาวหนาและทำใหความทกขนอยทสดในระหวางเพอนมนษย แนวความคดพนฐานทงสามประการเหลาน ซงไดแก การเปลยนแปลง ความทกข และความไมมอะไร รวมกนเปนโลกทศนตามหลกพระพทธศาสนา เมอกลาวในเชงอภปรชญา จะไดวา หลกสามประการน รวมทง “ปฏจจสมปบาท” (กฏแหงเหตผล) อธบายใหทราบวาสงใดเปนจรงและเกยวของกนอยางไร (ง) การเขาใจการปฏบตในระดบธรรมดาโลกและเหนอธรรมดาโลก ตามทกลาวไปแลว การปฏบตทางสายกลางมการกระทำไดในสองระดบ การปฏบตทใหผลลพธในระดบธรรมดาโลก ซงจบลงดวยความสงบสข ความกาวหนา และการทำใหความทกขสำหรบแตละคนและสงคมลดนอยลง เรยกวา การปฏบตแบบธรรมดาโลก (โลกยะ) สวนการปฏบตทนำมาแตละคนหนไปจากสงคมและไปสชวตทบรสทธ เรยกวา การปฏบตเหนอธรรมดาโลก (โลกตระ) ดงนนจงมโอกาสสำหรบคนเราทจะบรรลอสรภาพทมขดจำกดและดำรงชวตทมประโยชนในสงคม หรอกลายเปนพระภกษสงฆในพทธศาสนา ซงคนหาอสรภาพในระดบสงสดกได


(จ) การเขาใจกฎแหงเหตผลหรอการเกดแบบพงพา (ปฏจจสมปบาท) สาเหตของความทกข เชนเดยวกนกบการดบทกข มพบในวฏสงสารแหงชวตตามทอธบายไปแลวในหนากอนๆ และตามทสงเกตเหนแลววาความหลงผดหรอการขาดความรทจำเปน (อวชชา) ทยนออกมาอยางเหนชดเปนวงจรชวราย ในกระบวนการเปลยนแปลงททรมานน ยงไปกวานนตามกฎนยงชใหเหนวาสงมชวตชนดตางๆ เชน คน สตว ฯลฯ ไมไดเปนผลลพธของโอกาสบอดหรอมดมน แตเปนผลลพธของสาเหตและเงอนไขตามทไดแสดงใน “ปฏจจสมปบาท” โดยสรปคอ การเขาใจลมลกเกยวกบหลกทงหาประการ คอ ๑) อรยสจส ๒) รากเหงาแหงการทำดและการทำชว ๓) คณลกษณะชวตสามประการ ๔) การปฏบตในระดบธรรมดาและเหนอธรรมดาโลก ๕)กฎแหงเหตผล รวมทงเปนสงทเรยกวา “การเขาใจทถกตอง” ซงเปนคำกลาวขอแรกในทางสายกลาง ความรหรอความเขาใจเฉพาะนยงเปนสงทเรยกวา ความรจำเปน ซงถาขาดหายไปเรยกวา “ความหลง” หรอ “ความโงเขลา” ทจรงแลวมนเปนสงคนพบหรอ คำกลาวทเกยวของกบกฎแหงศลธรรมทตองปฏบตอกเพอใหบรรลการเขาใจ ทแทจรงอกเปนจำนวนมาก กฎแหงศลธรรมเหลานตองเกยวของกบการพด การคด และการกระทำ ตามทสะทอนใหเหนในคำศพทวา “การคดชอบ” “วาจาชอบ” และ “การปฏบตชอบ” ฯลฯ ๒. การคดทถกตอง (สมมาสงกปปะ) คำวา “การคดทถกตอง” หมายถง การคดทปราศจากความลมหลง ความมงราย และความทารณ กลาวกนวาการบรรลการคดชอบได คนเราตองม “การเขาใจ ทถกตอง” ดวยยงไปกวานน ในการพยายามเอาชนะการคดชว เราตองม “ความเพยรพยายามทถกตอง” ในทำนองเดยวกน เพอคงไวซงการคดชอบ คนเราตองม “การมสตทถกตอง” ดวย ดงนนปจจยสำคญสามประการตองไปตาม “การคดทถกตอง” เพอใหไดผลลพธเปนทพอใจ ซงไดแก “การเขาใจทถกตอง” “ความเพยรทถกตอง” และ “การมสตทถกตอง” ทจรงแลว ปจจยสำคญทงสามประการน ตองตามดวยหลกท เหลอในมรรคอนมองคแปดทงหมด ในทำนองวา หลกทงหมดตองนำมาผกมดเขาดวยกนเพอทำใหเปนองครวมทงหมด ดงนนจงขอกลาวยำไวในทนวา “การเขาใจทถกตอง” และ “การคดทถกตอง”


รวมกนขนเปนสงท เรยกวา “ภมปญญา” หรอสตปญญา (ปญญา) สวน “วาจาทถกตอง” “การปฏบตถกตอง” และ “การเลยงชพทถกตอง” ประกอบขนเปนกฎและวนยหรอศลธรรม (ศล) และ “ความเพยรทถกตอง” “สต ทถกตอง” และ “สมาธทถกตอง” ประกอบขนเปนการสำรวม (สมาธ) ๓. วาจาทถกตอง (สมมาวาจา) ในการปฏบต “วาจาทถกตอง” คนเราตองปฏบตตามกฎตอไปน ๑) เราตองหลกเลยงและละเวนจากการพดปด เราตองไมพดปด เพอประโยชนของตนเอง เพอประโยชนของผอน หรอเพอประโยชนอยางอน ๒) เราตองหลกเลยงและละเวนจากการนนทา เราตองไมพดซำในสง ทไดยนมา ซงอาจเปนเหตใหเกดความแตกแยก ๓) เราตองหลกเลยงและละเวนจากการใชภาษากระดางกกขฬะ เราพดเฉพาะคำทสภาพ ออนโยน และมมารยาท เราตองฝกฝนตวเองในทำนองวาไมมคำชวรายหลดออกมาจากรมฝปากไดเลย ๔) เราตองหลกเลยงและละเวนการคยทไรประโยชน เราตองพดเฉพาะในโอกาสทเหมาะดวยความจรง และในเรองทเปนประโยชนเทานน คำพดของเราเปรยบเสมอนมหาสมบตทเตมไปดวยสาระความหมายและความพอด ๔. การปฏบตทถกตอง (สมมากมมนตะ) นาจะไดกลาวไวในทนวา “วาจาทถกตอง” และองคประกอบของ “การปฏบตทถกตอง” ทกำลงอธบายตอไปน เมอรวมกนแลวเทากบศลหา ซงเปนคณสมบตตำสดสำหรบชวตทบรสทธ อยางไรกด พระภกษสงฆตองถอกฎ และ ขอบงคบหรอศลถง ๒๒๗ ขอ “การปฏบตทถกตอง” ในระดบธรรมดาโลก มดงน ๑) การละเวนจากการฆา คนเราควรพยายามหลกเลยงจากการฆาสงมชวตทงหลาย และควรประสานใหทกคนอยสขสบาย ๒) การละเวนจากการลกขโมย คนเราตองไมหยบสงของทไมไดมผใหแกตน ๓) การละเวนจากการประพฤตผดกฎหมายในทางเพศ คนเราตองละเวนจากการประพฤตผดกฎหมายในทางเพศใดๆ


๕. การหาเลยงชพทถกตอง (สมมาอาชวะ) คนเราตองหาเลยงชพในวธทถกตอง การปฏบตตางๆ ทเกยวกบการหลอกลวง การคดโกง การพดหวานลอม การใชกลอบาย และการเรยกสนบนตางๆ เปนสงตองหาม ในทำนองเดยวกนสำหรบผทเปนพอคา นกธรกจ การคาอาวธ สงมชวต สงเปนพษ และเครองดมและยาทเปนพษตอรางกายไปเกยวกบการหาเลยงชพทถกตอง คนทเกยวของกบอาชพทหาร การตกปลา การลาสตว ฯลน ไมไดเปนไปตามทางแหงการหาเลยงชพทถกตอง ๖. การเพยรทถกตอง (สมมาวายามะ) ความเพยรสำคญ สประการทคนเราตองฝกฝน ๑) ความเพยรเพอหลกเลยง เมอสงเรามาสมผสกบอวยวะสมผส คนเราตองฝกบงคบการมความรสกทอาจเกดขน เราตองใชภมปญญาและความเพยรของตนในการหลกเลยงการปรากฏของผลลพธเลว และชวรายทงหลาย กลาวอกอยางหนงคอ เราตองพยายามหลกเลยงผลรายตางๆ เชน ความลมหลง ความอยาก ความเกลยด และความโกรธ ฯลฯ ๒) ความเพยรเพอเอาชนะ ในกรณทเหตการณชวรายประสบความสำเรจในการเกดขน อนเนองมาจากการมปฏสมพนธระหวางสงเรากบอวยวะสมผส คนเราตองใชความเขาใจและความพยายามของคนทจะเอาชนะมน เราตองไมคงไวซงแนวความคดเกยวกบความลมหลง ความมงราย ความโศก ความโกรธ ฯลฯ ใดๆ ทอาจเกดขน เมอใชภมปญญาของตนแลว เราตองขจดมนออกไปใหได ๓) ความเพยรเพอพฒนา เพอเผชญกบเหตการณชวรายตางๆ ทอาจเกดขน คนเราตองพยายามเรงเราความคดและหลกการทดเพอทำใหตำแหนงของตนแขงแรง การคดของเราควรไดหนไปสการไมยดตด และการมอสรภาพจากความโลภ โกรธ และหลง เมอใชการเขาใจทถกตอง และความหวงดแลว เราตองกระตนใหเกดความสงบในจตใจ เราตองพฒนาพลงของการมสตและการมสมาธดวย ๔) ความเพยรเพอการรกษาไว คนเราตองใชความหวงด เพอรกษาไวหรอคำจนไว ซงความคดดทเกดขนแลว และดวาทงหมดเปนทเขาใจ พฒนา และเกดขนอยางเตมท


ดงนนในการพยายามปฏบตตามทางสายกลาง เพอนำพาไปสความ หลดพน หรออสรภาพจากความโลภ ความโกรธ และความโงเขลา คนเราตองฝกฝนความเพยรทงสประการ คอ การหลกเลยง การเอาชนะ การพฒนา และการรกษาไว ซงบางครงเรยกยอๆ วา “การบงคบความรสก” (หรอการขมความรสก) ๗. การมสตทถกตอง (สมมาสต) กจกรรมทเกยวของกบการปฏบต “การมสต” สวนใหญอยในระดบเหนอธรรมดาโลก หรอระดบโลกตระ ผซงมความมงมนอยางแรงกลาทจะเปนผบรสทธหรอหลดพนจากความโลภ ความโกรธ และความหลงโดยสนเชงตองทำใหสำเรจ พระภกษสงฆทถอศล ๒๒๗ ขอ ไดอยางเครงครดตามทกำหนดไว ซงเปนผบรสทธแลว จะอยในตำแหนงทจะตดตาม “การมสตทถกตอง” พระภกษสงฆ ทยงไมบรสทธหรอฆราวาสธรรมดาไปไมถงขนการวปสสนาตามทกำหนดไวใน “การมสตทถกตอง” สงทหมายความวา “การมสตทถกตอง” มกเรยกโดยทวไปวา “การมสตพนฐานสประการ ดงตอไปน ๑) การมสตทางกาย (กายานปสสา) ๒) การมสตทางความรสก (เวทนานปสสนา) ๓) การมสตทางจตใจ (จตานปสสนา) ๔) การมสตทางขอปฏบต (ธรรมานปสสนา) ตอไปนจะพยายามใหคำอธบายยอของการมสตแตละอยาง อยางไรกด กลาวกนวาการเขาใจทถกตองเกยวกบการมสตเหลาน ทำไดโดยผทเกยวของ กบมน หรอผทมประสบการณกบมนจรงๆ เทานน ตอไปนจงเปนเพยงคำกลาวทางทฤษฎงายๆ เทานน การมสตทางกาย (การเพงกาย) ในการมสตทางรางกายเราผเปนสาวกฝกปฏบตสงทเรยกวา “การมสตในการหายใจ” (อนาปนสต) ในการทำเชนนตามปกต เราตองไปอยในทสงบวงเวง และสำรวมการรบรทงการหายใจเขาและการหายใจออก ในขณะทสำรวมการหายใจ เราตองพยายามเขาใจขอเทจจรงวา รางกายของเราเกดมาแลว และ มนจะตายไปตามธรรมชาต ซงอยในขนของการเปลยนแปลงอยางถาวร และไมม


ตวเองหรอจตวญญาณทถาวรยดตดอยกบมน การตระหนกเชนนทำใหเรารสกหลดพนจากรางกาย และทำใหเกดความรสกมอสรภาพและความสงบ ในทำนองเดยวกน เรายงตองปฏบตวปสสนาความไมงาม (ปฏกล-สญญา) เราจะพยายามเพงรางกายของเราและรบรวารางกายของเราไมนารกอยางไร มสงเนาเหมนอยในรางกายของเรามากเหลอเกน เชน นำมก หนอง เหงอ นำเหลอง นำลาย เสลด อจจาระ ปสสาวะ ไคล ฯลฯ การมสตหรอการเพงชวยใหเราบรรลการไมยดถอมนหรอการหลดพน นอกจากนยงเพงไปทองคประกอบทประกอบขนเปนรางกาย ตวอยางดงเดมทสดทควรนำมากลาวในทนคอ เกยวกบวว เรองมอยวา ววถกจงไปยงโรงฆาสตว เมอมนถกตดเปนชนๆ และพรอมทจะจดจำหนายความคดเกยวกบวว สนสดลงแลว มนกลายมาเปนเนอ ลกคามาซอเนอไมใชวว ในทำนองเดยวกบถาเรา ผเปนสาวกลองนกในใจวาไดตดรางกายตนเองออกเปนชนๆ ความคดของการเปน “มนษย” “คน” “ตวเอง” ฯลฯ จะสนสดลง และเราตระหนกวา ทจรงแลวไมมอะไรเลย รางกายของเราเปลยนแปลงไปและกลายเปนสงอนเมอกาลเวลามาถง จงไมจำเปนตองไปรสกยดตดกบมนเหลอเกน การมสตทางความรสก (การเพงความรสก) เราผเปนสาวกสำรวมการรบรของเราไปในเรองความรสกทพอใจ และความรสกทไมพอใจ และความรสกทไมสนใจใยดทเคยมมาแลว เรารวามนเกดขนมาอยางไร และอะไรคอกระทำชวทมนทำใหเกดขน นอกจากนยงมองเหนวาไมมปจจยอนใดนอกจากสงเราททำใหความรสกเกดขน การมสตทางจตใจ (การเพงจต) เรามสตเกยวกบสาเหตของสตตามทกลาวไวในกฎแหงเหตผล และดวา มนเกดขนมาอยางไร และมผลอยางไร เรามองเหนวา ความโลภ ความโกรธ ความลมหลง และความหลง ฯลฯ เกดขนไดอยางไรในจตสำนกของเรา และยงมองเหนวธเอาชนะมนไดดวย การมสตทางขอปฏบต (การเพงขอปฏบต) เราสำรวมไปทขอปฏบตสำคญๆ เชน อรยสจส กฎแหงเหตผล และคณลกษณะชวตสามประการ เปนตน


นอกจากนเรายงพจารณาอปสรรคหาประการ (นวรณ) ไดแก ความลมหลง ความมงราย ความไมกระตอรอรนและความเกยจคราน ความวนวายและความกงวลใจ และความระแวงสงสย มปจจยอยหาประการทเปนอปสรรค ขดขวางการไปถงเปาหมายของเรา ซงเราพยายามเอาชนะมน ตวอยางเชน เราทราบวาความลมหลงเกดจากการคดถงสงทพอใจหรอใหเกดความรสก ดงนนเราตองพยายามขจดการคดเหลาน ดงนน เพอขดขวางการคดลมหลง เราตองเพงสงไมงามทงหลาย และฝกฝน “การควบคมความรสก” การกนแตพอประมาณ การคบกบคนฉลาดเทานน เปนตน นอกจากนเรายงมสตหรอเพงองคประกอบทงหาทรวมเปนคน (ขนธ ๕) ไดแก รางกาย (รป) ความรสก (เวทนา) การเขาใจ (สญญา) คณลกษณะทางจตอนๆ (สงขาร) และจตสำนก (วญญาณ) เราเหนวาสงเหลานเปนบอเกดของ ความโลภ ความโกรธ และความหลง ดงนน การเพงจงตองทำในแงของผลรวมเหลาน ดงนนการเพงกายจงเกยวของกบผลรวมของรางกาย การเพงความรสก จงเกยวของกบผลรวมของความรสก การเพงจตจงเกยวของกบผลรวมของจต และการเพงขอปฏบตจงเกยวของกบการเขาใจผลรวมของคณสมบตทางจต ในทำนองเดยวกน ตราบใดทองคประกอบทงหานเปนหวงอยในกฎแหงเดยวกน ตราบใดทองคประกอบทงหานเปนหวงอยในกฎแหงเดยวกน ตราบใดทองคประกอบทงหานเปนหวงอยในกฎแหงเหตผล การเพงหรอการมสตชวยใหเราผเปนสาวก เขาใจ สาเหตและผลลพธของมนดขน เราจงมองเหนความจำเปนในการทำลาย วฏสงสาร (วฏจกรแหงความชวราย) เพอจะบรรลอสรภาพและความหลดพน ๘. การมสมาธทถกตอง (สมมาสมาธ) การมสมาธ แปลความหมายวา เปนการทำใหจตใจตดยดอยกบสงเดยว หรอเปน “การรวมเปนจดเดยวของจตใจ” ซงเปนในระดบเหนอธรรมดาโลก (โลกตระ) และเขาใจไดเฉพาะผทเกยวขอกบมนจรงๆ ตามกฎแลว เนอหาของการมสมาธทถกตองคอ “การมสตพนฐานสประการ” และในขณะทำสมาธตองใช” ความเพยรสประการ” อยางเตมท ในการปฏบตสมาธทถกตอง เราผเปนสาวกหวงไดรบสภาพจตใจ หรอการซมซบจตใจ (ฌาน) ในระดบหนง การซมซบนกลาวกนวาเปนสภาพจตใจท


เหนอการไปถงของกจกรรมทเกดจากประสาทสมผสทงหาตามปกต ไมมการมความรสกเกดขนในเวลาเชนนน มเพยงสตหรอความหมายทเกบรวบรวมไวยงคงตน และเปนผกระทำอย กลาวกนวา การซมซบ (ฌาน) มอยสขนดวยกน ดงน ๑) ขนแรก ซงไมมความโลภ ความลมหลง ความโกรธ หรอคณสมบต ชวรายอนๆ มเพยงจตนาการ (วตกกะ) การเปรยบเทยบ (วจาระ) ความยนด ปต ความสข (สขะ) และการรวมเปนจดเดยวของจตใจ (จตเอกตตะ) ทเหลออย ๒) ขนทสอง ซงมเพยงความยนด ความสข และการรวมเปนจดเดยวของจตใจทเหลออย จนตนาการและการเปรยบเทยบหายไป ๓) ขนทสาม ซงมเพยงความสขและการรวมเปนจดเดยวของจตใจ ทเหลออย สวนความยนด (ปต) หายไป ๔) ขนทส ซงมเพยงการรวมกนจดเดยวของจตใจเหลออย ความสงบปรากฏขนมาในขนน ความสขทางใจเกดขนอยางสมบรณ สงสำคญทสดคอ จากความสงบสขทางใจทไดรบ เราผเปนสาวกอยในตำแหนงทจะบรรลการรแจง (ญาณ) ซงเประสบการณสงสดในการปฏบต “สมาธทถกตอง” การรแจงนนทจรงแลวคอ ความร (วชชา) โดยเฉพาะอยางยงอรยสจนนเอง เมอไดรบความจรงตางๆ แลว ความโงเขลา (อวชชา) ซงเปนหวงแรกใน “ปฏจจสมปบาท” จงหลดออกไป และความสกปรกมวหมองในรปของความลมหลง และความโกรธแคนดบไปหมดสน ดงนนจงไมมความทกขอกตอไปแลว เพราะมความตระหนกเกดขนวาไมมอะไรทมคาตดยดอกตอไป การรแจงทสำคญทสดทพระพทธองคทรงไดรบ คอ “ปฏจจสมปบาท” “มรรคแปด” “อรยสจส” “ไตรลกษณแหงชวต” และขอปฏบต และคานยมทางศลธรรมตางๆ ซงนำพาไปสอสรภาพจากความทกข ทงการซมซบ (ฌาน) ทไดรบในขณะทประสาทสมผสทงหายอมแพใหแกการทำหนาทของสตปญญาอยางเดยว และการรแจงทไดในฐานะเปนผลลพธของการซมซบนน เมอพดในเชงอภปรชญาคอ ไปทำใหธรรมชาตของความรและความจรงในพทธศาสนามความสำคญขนมา ดงนนการทดลองอนยาวนานทพระพทธองคทรงบำเพญเพยร (กระทำ)


ทงในระดบธรรมดาโลก และระดบเหนอธรรมดาโลกใหสนสดลง พระองคไดทรงสำเรจในสงททรงวางแผนไว นนคอ การคนหาทางทำใหความทกขทรมานของเพอนมนษยลดนอยลงหรอหมดไปนนเอง หลงจากการคดอยางหนกและการปฏบตอยางทรหด พระองคทรงพบสมมตฐานอนยงใหญคอ มรรคอนมองคแปด ซงคนธรรมดา (ฆราวาส) ทกคนปฏบตได ผทยงตองการมชวตธรรมดาและมความทกข และพระภกษสงฆผทตองการไปถงชวตทมอสรภาพและไมมความทกขเลย

ง. ขอสรป เพอเปนการยำ จงเหนสมควรชใหเหนสงสำคญทสดบางประการทไดกลาวไปแลวระหวางระยะของการทดลองตามเจตจำนงของพระพทธองคมสงทตองยำอย ๕ ประเดน ดงตอไปน (ก) ผลรวมของหาองคประกอบทเรยกวาคน (ขนธ ๕) พระพทธองคทรงมองเหนวาคนเปนผลรวมของ หาองคประกอบ และภายในตวคนนเองททำใหเกดความทกขทรมานคนเปนบอเกดของความทรมาน และความทกขทงหลาย ซงเปนผลมาจากการกระทำ การพด และการคดของตนเอง ซงมพนฐานมาจากความโลภ ความโกรธ และความหลง นนเอง นอกจากน ตามทไดพบแลวในโซแหงเหตผล (ปฏจจสมปบาท) ผลรวมทงหาองคประกอบ (ขนธ ๕) หรอแปลตามตววา ความเปนอยหากลมทประกอบขนเปนคน ซงมดงน ๑. รางกาย (รป) ซงหมายถง โครงสรางของสงตางๆ รวมทงหนาท และพฤตกรรมของรางกาย กลาวกนวารางกายประกอบดวยองคประกอบ (ธาต) สำคญ ๔ ประการ คอ ธาตทเปนของแขง ธาตทเปนนำเหลว ธาตทเปนของรอน และธาตทเคลอนไหว ๒. ความรสก (เวทนา) ซงเปนไปตามทอธบายไวแลวในปฏจจสมปบาท ๓. การรบร (สญญา) ซงหมายถงการรบรในรป รส กลน เสยง กายสมผส และความคดตางๆ ๔. แรงขบ (สงขาร) ซงหมายถง ความจรงทงหลายทเกยวกบจตใจ เชน ความตงใจ เจตคต ความสนใจ ความรสกในคานยม และอารมณตางๆ สงเหลาน


ประกอบขนเปนแรงขบ หรอเจตนารมณทกระตนใหคนเรามการกระทำบางอยางลงไป ๕. จตสำนก (วญญาณ) ซงหมายถง การเขาใจหรอความหมายตางๆ ทไดรบอนเปนผลเนองมาจากการมปฏสมพนธระหวางสงเรากบอวยวะสมผส การทำงานของความหมายตางๆ คอ จตสำนกในทางปฏบตนนเอง เพอเปนการยำใหเหนอกครงหนงวา ผลรวมทงหาองคประกอบนรวมกนเปนสงทเรยกวาคน ซงไดชใหเหนบอยแลววาจตวญญาณหรอตวเรา (อตตา) เปนสวนรวมของคน คำวา คน เปนเพยงการหมายถงการรวมกนของผลรวมของหาองคประกอบเทานน ตามทสงเกตเหนแลววา ผลรวมของหาองคประกอบ (ขนธ ๕) เปนแนวคดพนฐานประการหนงทไดมาจาก “ปฏจจสมปบาท” ยงไปกวานนองคประกอบทงหายงนำมาจดกลมไดเปนสองประเภทใหญๆ คอ รป (รางกาย) และนาม (เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ) พงจดจำไววาเราไดพบคำวา “นาม-รป ใน “ปฏจจสมปบาท” นามเปนนามธรรมสวนรปเปนรปธรรม ดงนนคนจงเปนนาม-รป และเหตและผลทง ๑๒ ประการ ในวฏจกรแหงความชวราย (วฏสงสาร) เกดขนภายในคนเรานเอง (ข) โลกทศนตามหลกพทธศาสนา ทศนะทวาโลกหรอชวตโดยทวไป มคณลกษณะรวมกน ๓ ประการ คอ การเปลยนแปลง ความทกข และความไมมอะไร ซงมอยใน “ปฏจจสมปบาท” เราไดพบคำวา “ชรา” อยในนน คำนหมายถง การผพงเนาเปอย หรอการแก หรอเปลยนแปลงทกนาทของชวต เรากำลงแกขนและกำลงเปลยนแปลง เราไมอยนง เราเปลยนแปลงอยตลอดเวลา การเปลยนแปลงหลายอยางนำมาซงความเศราโศกเสยใจและความเจบปวด ในชวตของเดกเราพดถงความเจบปวดของการเจรญเตบโต ในขณะทเดกเปลยนจากวยเดกไปสวยรน เขาตองเผชญสถานการณใหมๆ มากมาย ทกครงเขาหวนไหว เขาไดรบความเจบปวด ในทำนองเดยวกนลองนกถงชายหนมทมความรก อยางแรงกลา คอ เปนความรกทหาสงอนทดแทนไมได ซงเปนความอยากรปหนง เราจนตนาการไดงายวาเขามความทกขอยางไร ความเจบปวดและความทกขเกดขนทนทในทกแหงหนตลอดชวตของเขา


ยงไปกวานน เมอความตายหรอการเปลยนแปลงอยางมากมาถง ความไมมอะไรเกดขน ความเศรา ความโศก ความเสยใจ ฯลฯ ตามมา ทจรงแลว ความไมมอะไรเกดขนตลอดเวลา เชน ทยกตวอยางในกรณของตเสอผาในตอนกอน การเปลยนแปลง ความทกข และความไมมอะไร เปนความจรงอนยงใหญทไดมาจาก “ปฏจจสมปบาท” (ค) “ปฏจจสมปบาท” หรอวฏสงสาร หรอวฏจกรชวรายแหงชวต ทพระพทธองคทรงหลดพนออกไปได อนเปนผลเนองจากการปฏบตมรรคแปด ในระดบเหนอธรรมดาโลก ซงบรรลอสรภาพจากความทกข กลาวอกอยางหนงคอ การมชวตทด คนธรรมดาซงปฏบตตามมรรคแปดในระดบธรรมโลกไมสามารถหวงทจะหลดพนวฏสงสาร อยางไรกดคนเราอาจคาดหวงชวตทสงบสขพอประมาณ ประเดนทเนนคอวา “ปฏจจสมปบาท” เปนทงบอเกดแหงความทกข และทซงความทกขสามารถทำใหดบหรอใหลดนอยลง กลาวโดยสรปคอ “อวชชา” (การขาดความรทจำเปน) “ตณหา” (ความอยาก) “อปาทาน” (การตดยด) และ “กรรม” (การกระทำ) มสวนรบผดชอบสำคญ ในการทำใหเกดความทรมาน และความเจบปวดมาสมนษย ดงนน “วชชา” หรอ “การเขาใจจรง” ในความรทจำเปนตองเสาะหาใหได เปนทประจกษชดแลววา การลดปรมาณความลมหลง ความโกรธ และความหลง สามารถลดความเจบปวด ความทรมาน และความทกขลงไดมาก ดงนน “การเขาใจทถกตอง” และ “การคดทถกตอง” ในระดบทพอด ควรเปนบอเกดของความสงบสขและความสขสำหรบทกคน โดยเฉพาะอยางยงการเขาใจ “ปฏจจสมปบาท” เปนจดเรมตนทสำคญ (ง) การรแจง (ญาณ) หรอความร หรอการเรยนร เชน “ปฏจจสมปบาท” และ “มรรคมองคแปด” ทพระพทธองคทรงบรรลในระหวางททรงบำเพญเพยร (การทำสมาธ) เมอประสาททงหาไมทำงานชวขณะปลอยใหสตปญญาหรอความคดทำงานอยางมพลงตามลำพง ดงนนถากลาวเปนศพททวไป จะไดวา ความรหรอการเรยนรทมาในรปของการรแจง และการรแจงเกดขนจากการมสมาธในระหวางเวลาทสตปญญาหรอความคด หรอแหลงความหมายตางๆ ทำหนาทตามลำพงโดยไมถกรบกวน


เพราะประสาทสมผสอนถกระงบไวชวคราว ดงนนการรแจงจงเปนลกษณะของการเรยนรในพทธปรชญา (จ) การคนพบ ทพระพทธองคทรงกระทำดวยพระวรยะอตสาหะ ซงนำพาพระองคไปสอสรภาพอนสมบรณจากความทกขหรอสภาพซงเรยก โดยทวไปวา “นพพาน” อาจสรปไดในสงทเรยกวา “อรยสจส” ๑) ความจรงเกยวกบความทกข (ทกขะ) คน (หรอผลรวมของหาองคประกอบ) ในธรรมชาตทแทแลวพรอมทจะมความทกข มความทรมานเมอเกดมา และเมอคนเราเปลยนแปลงและโตขน เราเผชญกบความทรมานมากขนอยางเลยงไมได อาจมขณะทมความสขและความราเรงเหมอนกน แตในไมชานำพาไปสความโศก ความโกรธ ความเจบ ความสนหวง ฯลฯ หรอกลาวโดยยอคอ ความทกขนนเอง มนไมไดนำไปสความสงบสขและความสขทถาวร ในทางตรงกนขาม มนมแนวโนมทจะนำพาไปสความทะยานอยากไดรบความเพลดเพลนและความเบกบานในทแรงขน ซงหมายถงมความอยากมากขน และมความทกขนนเอง ๒) ความจรงเกยวกบสาเหตแหงทกข (สมทย) ความอยากคอสาเหตของทกข ซงผกตดมากบชวตของคน ความอยากเกดขนในคนไดอยางไร ไดอธบายไปแลวใน “ปฏจจสมปบาท” (กฎแหงเหตผล) ๓) ความจรงเกยวกบการดบทกข (นโรธ) เมอโซแหงเหตผลถกตดขาดแลว ความอยากถกดบไปหมด เมอความอยากดบ ความทกขยอมสนสดลง และคนเรายอมมอสระ กลาวอกอยางหนงคอ เมอความโลภ ความโกรธ และความหลงดบไปแลว ความสงบสขและอสรภาพทสมบรณ ซงเรยกวา “นพพาน” ยอมบรรลได ๔) ความจรงเกยวกบหนทางนำไปสการดบทกข (มรรค) นคอทเรยกวา มรรคอนมองคแปด ซงเปนการปฏบตทนำไปสอสรภาพทสมบรณ จากความทกข หรอการทำใหความทกขลดนองลงแลวแตกรณ ดงนน สงสำคญตางๆ ในพระพทธศาสนาไดนำมาเสนอและแปลความหมาย ใหทราบเปนศพททงายและเขาใจไดแลว ในฐานะเปนปรชญาพระพทธศาสนาเปนปรชญาในทางจรยธรรมมากกวาอยางอน ความพยายามในการนำเสนอพระพทธศาสนาโดยผานรแบบการคดทบทวนทวไป จงทำใหเปนเรองทนาสนใจ


มากขนและเขาใจงายขน ทจรงแลวเมอนำมาเสนอไดในรปแบบการคดทางวทยาศาสตรไดอก ยงทำใหนาสนใจทสด และคอนขางแปลก ถงแมวามทางเปนไปไมไดทจะรเกยวกบวธการไดรบความร นนคอ การซมซบ (ฌาน) โดยผานการระงบการทำหนาทของประสาททงหาไวชวคราวของพระองคมากกวาน ยกเวนเปนคำกลาวทางทฤษฎกตามยอมเปนทประจกษวา รปแบบการคดคนของพระองค ซงนบตงแตเรมตน เมอพระองคละทงพระราชวงจนกระทงเวลาเมอพระองคทรงคนพบ มรรคแปดนน อยภายในกรอบกวางๆ ของ วธการสำรวจทางวทยาศาสตร เมอไดพบระบบความคดในทางจรยธรรมทไดอธบายไวนกการศกษา จะเหนอะไร ตอไป โดยเฉพาะเมอคดสรางปรชญาการศกษา?

ความดคออะไร (ความดตามแนวศกษาศาสตร)

๑. คำนำ โดยทว ๆ ไปแลว บดามารดา ครอาจารย ยอมมความประสงคทจะใหบตรหลาน หรอ ลกศษยลกหาของตนไดประพฤตด ไดประสบกบความดและไดเปนคนดเปนอยางยง แตบางครงเมอมการถามกนขนมาวา ความดคออะไร และการทำความดนนคออะไร กอาจจะเกดความอดอดใจ และตอบไดไมชดเจนนก ทงๆ ทตนเอง กกระทำความดอยแลวเปนเนองนตย ดงนน จงเปนหนาทของเราทก ๆ คนทจะตองพยายามอธบายใหศษยหรอผเรยนทงหลายไดเขาใจลกซงในเรองความหมายของคำวา “ความด” และในเรอง “การกระทำความด” ทงนเพอเขาจะไดประพฤตตนไดอยางมนใจและแนใจวากำลงทำความดอยซงในทสดกคงจะสนบสนนใหไดบรรลถงการมชวตทรมเยนไดบางตามควรแกกรณ

๒. ความเขาใจเบองตน สมมตวาเราขาดแคลนอาหารทจะรบประทานมาหลายวนแลว ทำใหหวโหยทรนทรายและทรมาน นบวาเปนความทกขอยางรายแรงไดอยางหนง แตแลวเรากไดอาหารมา เมอไดรบประทานเขาไปแลว ความหวทรนทรายกหายไป เรารสกหายทรมานและรสกวา “ด” ดงนนดเผนๆ การทปญหาหรอความทกขไดผอนคลายลง หรอไดหายสนไปนน นบไดวาเปน “ความด” อยางนอยก “ด” สำหรบตวเราเอง แตถาเราดใหลกซงลงไป ถาเราไดอาหารนนมาโดยการลกขโมยหรอไปเบยดเบยนแยงชงเขามา หรอไปหลอกลวงเขามา ความรสกทวา “ด” หรอ


“ความด” ทกลาวแลวนนจะถอวา “ด” หาไดไม เพราะวายงคลกเคลาอยกบความโลภ ความโกรธ และความหลงผดเปนอยางยง เรามไดรบอาหารนนมาโดยทางสจรต แตไดมาทางทจรต ดงนนจงไมอาจนบ “ความรสกด” ดงกลาวแลวนน วาเปน “ความด” ไดเลย ความดทแทจรงนน จะตองเปนสภาพความรสก หรอการกระทำทปราศจาก โลภะ โทสะ และโมหะ โดยสนเชง การทปราศจาก โลภะ โทสะ และโมหะ นแหละถอเปนเครองวดได วาสงใดด หรอไมด หรออะไร เปนความด หรอเปนความไมด

๓. ความเขาใจลกลงไป ถาเราพจารณาความดอนแทจรง ดงกลาวแลวนนใหลกลงไปอกโดยเฉพาะใหลกลงไปตามนยของธรรมะในพระพทธศาสนาแลว กจะมอง เหนไดวาความดอนแทจรงนน เปน สภาพ อยางหนง และเปน การกระทำอกอยางหนง ก. ความดอนเปน “สภาพ” สภาพตาง ๆ เชน สภาพทอานออกเขยนได ไมโงเขลา สภาพทหายปวยเจบ สภาพทไมขาดแคลนปจจย ๔ ฯลฯ ถอไดวาเปนความดอนแทจรง ทงนโดยทจะตองเกดขนดวย ความสจรต หรอ ไมพวพนกบโลภะ โทสะ และโมหะใดๆ ทงสน อยางไรกตาม สภาพตางๆ ทออกชอมาแลวนน นบวาเปนความดในระดบปรกต ในระดบทจะกอใหเกดความรมเยนแกตวเอง หรอแกสงคมทเราอาศยอย สวนสภาพทเปนความดแทจรง อนสงสด หรอทเรยกวา Summum Bonum นน กคอสภาพ ทเรยกวา นพพาน อนเปนสภาพทอสระจรง ๆ หลดพนจากความโลภ ความโกรธ และความหลงผด ทงปวง เปนสภาพทความทกข ทงปวงดบไปไดหมดสน จงเปนความดแทจรง อนสงสด มนษยเราจะตองไมประพฤตตนใหเกดความดทจอมปลอมหรอความดทเราหลงผดคดไปเองวาด แตทจรงเตมไปดวยความทจรต หรอความโลภ ความโกรธ ความหลงอยางแรงนน โดยเดดขาด เราจะตองประพฤตตนใหเกดแตความดอนแทจรง คอความดทไมม โลภ-โกรธ-หลง ปะปนอยเลย หรอถาจะมปะปนอยบาง กขอใหนอยทสดเทาทจะทำได นอยจนเกอบจะไมมเลย


ในระดบสงสดโดยเฉพาะในระดบของผไมครองเรอนแลว กควรจะพยายามอยางสดกำลง เพอใหบรรลความดแทจรงอนสงสด คอ นพพาน ข. ความดอนเปน “การกระทำ” กระทำตนอยางไร จงเรยกวา กระทำความด จากคำอธบายในขอ ก. เรากอนมานไดทนทวา การกระทำความดนนกไดแกการกระทำทไมเจอปนไปดวยความโลภ ความโกรธ และความหลงผด นนเอง ยกตวอยาง การกระทำตอไปนนบเปนการกระทำความดอนแทจรงทงสน เชน - การใหทาน การใหบรการ การบรจาค หรอพดรวมไดวา ใหความ

เมตตา กรณา - การประกอบอาชพทสจรต - การสำรวมในกาม - การถอความสตย ไมตลอบตะแลง - การมสต มความรอบคอบ และจากตวอยางทยกมานเอง เรากพอจะคดออกทนทวา การกระทำความดนน กไดแกการรกษาศล และการประพฤตตนตามหวขอธรรมะทงปวง นนเองเชน ในดานศล เราอาจจะรกษาศล ๕ หรอ เบญจศล คอ - เวนการฆาสตว หรอ ไมเบยดเบยนผอนดวยประการทงปวง - เวนการลกขโมย ฉอโกง ทจรตตางๆ - เวนการประพฤตผดในกาม เชน ไปเปนชกบเมยเขา - เวนการพดเทจ การหลอกลวง การพดสอเสยด ดา ประชด หยาบคาย

ฯลฯ - เวนการดมนำเมา และสงเสพยตดทงปวง หรอเราอาจจะรกษาศล ๘ หรออน ๆ ใหสงขนไปอกตามความสามารถ ในดานธรรม มหวขอธรรมะอยมากมายท เราควรจะปฏบต เชน สต – สมปชญญะ หร-โอตตปปะ กตญญกตเวท สจรต ๓ อยาง บญกรยาวตถ ๓ อยาง (ทานมย ศลมย ภาวนามย) การไมประกอบอบายมขทง ๔ ฆราวาสธรรม ๔ สงคหวตถ ๔ เปนตน


ในเรองการปฏบตตนตามแนวทางของธรรมะน ยอมทำไดมากมาย ตามทยกตวอยางมาแลวนน และอาจปฏบตในขนสงขนไปอก เชน ถงขนเจรญสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน เปนตน ขอยำอกครงหนงวา การกระทำดนนกคอการรกษาศลและการปฏบตธรรมนนเอง ในเมอการกระทำความดไดมแนวทางชดเจนวางไวใหปฏบตอยางครบถวนทกระดบแลว จงอยทตวเราเองทจะตองเขาใจในเรองน และรบลงมอปฏบตโดยรบดวน ในชวตของเราน ถาจะมอะไรสกอยางหนงทเปนสงรบดวนทสดคอจะตอง กระทำแลวละก สงนนกคอ ตองรบทำความด นนเอง กอนทจะจบขอ ๓ ความเขาใจทลกลงไป นใครจะเลาเรองจรงสกเรองหนง เกยวกบเรอง ทานมย โดยเฉพาะเรอง การใหบรการ เมอ พ.ศ. ๒๕๒๓ ขาพเจาไดมโอกาสไดดภาพยนตรภาษาองกฤษเรองหนงเกยวกบพระราชกรณยกจของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาล ปจจบนภาพยนตรเรองน บรษท British Broadcasting Corporation (B.B.C.) ไดเดนทางมาถายทำในเมองไทย และไดเขาเฝาขอพระราชทานสมภาษณ ณ ภพงคราช นเวศนนดวย การเขาเฝาครงน กไดบนทกไวในภาพยนตรเรองนดวย ภาพยนตรเรองน ไดฉายทางโทรทศนในกรงลอนดอนเปนเวลา ๒ คน ประชาชนชาวองกฤษ ไดมโอกาสเหนพระราชกรณยกจตาง ๆ เชน งานพระราชพธตางๆ งานสวนสนาม การเสดจตามวดวาอาราม การเสดจพระราชดำเนนเยยมเยยนประชาชนอยางใกลชดทสด ใครเจบปวยกทรงรกษา ใครทกขรอนอยางไรกทรงอนเคราะห มนำทวม ไฟไหมทใด กทรงอปการะชวยเหลอบรรเทาทกขทรงจดทำโครงการเกษตร โครงการชลประทาน โครงการเลยงสตว ทรงถอแผนทในพระหตถตรวจตราพนททำกนของราษฎร ทรงพระราชทานทดนเพอใหทำการปฏรปทดน ทรงเยยมเยยนชาวเขาในปาในดง ทรงชวยเหลอประชาชนอยางมากมายสดทจะกลาวไดหมดสน นอกจากนชาวองกฤษยงไดเหนการทประชาชนชาวไทยไดเทดทนและแสดงความจงรกภกดตอพระมหากษตรยอยางทวมทนลนหวใจ ผบรรยายประกอบภาพในภาพยนตรเรองน ไดบรรยายอยางละเอยดลออ และซาบซงยงนก มตอนหนงใกลๆ จะจบ เขาไดบรรยายวา “The


King of Thailand leads His people by serving them” (พระมหากษตรยไทยทรงนำประชาชนของพระองคโดยทรงใหบรการแกเขาเหลานน) ภาพยนตรเรองนเขาใหชอวา “The Soul of the Nation” หรอ “ดวงวญญาณของชาต” จากภาพยนตรเรองน ทำใหมองเหนวาชาวตางประเทศนน เขาเขาใจอยางซาบซงนกวา การใหบรการนนเปนเรองสำคญยงในสงคมทเปนประชาธปไตย การใหบรการนนวาทจรงแลว กคอ ทานมย หรอการเมตตา กรณาตอกนอยางหนงนนเอง

๔. การสงเสรมการกระทำความดในสถานศกษา เมอเกดความเขาใจในเรอง “ความดคออะไร” พอสมควรแลว ขนตอไป กควรจะไดรบปฏบตความดเสยโดยเรว กลาวคอจะตองเพงเลงไปทการกระทำ ทนท ตามทไดกลาวไวแลวขางตน สงทรบดวนอนแทจรงของมนษยเรานน กคอ รบกระทำความดนนเอง มใชอนใด สำหรบในสถานศกษาทงปวง ยอมจะมหลกสตรสอนในเรองความดอยแลว ตลอดจนไดใหปฏบตอกดวย ทงในระดบประถม มธยม และอดมศกษา หรอมหาวทยาลย แตอยางไรกตาม ถาหากเหนวาสอนยงไมพอเพยงกบเหตการณ กยอมจะยดหยนเพมเตมใหมากขนไดเสมอไป สำหรบในระดบมหาวทยาลยนนรสกวาจะเปนกญแจสำคญ คอเปนตวอยางของคนทว ๆ ไป ถามหาวทยาลยรเรมปฏบตสงใดแลว คนอน ๆ หรอระดบอน ๆ มกจะเอาอยางอยเสมอ ดงนนถาคณะตางๆ ในมหาวทยาลยทกคณะ รเรมเพมพนในเรองการกระทำดแลวสถานศกษาอน ๆ กคงจะเจรญรอยตามและจะเกดผลตอตนเองและสวนรวมมใชนอย ในอนดบตอไปน จะขอเสนอความเหนบางประการวา สถานศกษาอาจจะทำอะไรบางในการชวยสงเสรมการกระทำความด หรอ ในการเสรมสรางจรยธรรม ใหแกนสต และนกเรยน นอกเหนอไปจากทไดศกษากนอยแลวตามปรกตในหลกสตร คอ อาจจดทำดงตอไปน ก. จดตง “คณะกรรมการจรยธรรม” ประจำสถานศกษาขน โดยมหวหนาของสถานศกษา หรอของคณะนน ๆ เปนประธาน โดยมอาจารยผทรง คณวฒ ผสนใจ ตลอดจนนสตนกศกษาหรอนกเรยนเองเทาทจะเปนไปได รวมเปนกรรมการดวย


คณะกรรมการน มหนาทคดกำหนดแผนงานทจะทำตลอดทงป ควบคมใหไดปฏบตตามแผนจรง ๆ และวดผลปรบปรงแผนนนใหเหมาะสมยงขนสำหรบใชประโยชนในปตอไป ข. ในแผนงานทจะกำหนดขนนน อาจจะมสงตอไปน เชน ๑. สรางบรรยากาศใหเอออำนวยตอการปฏบตจรยธรรม - โดยหวหนาทก ๆ คน ปฏบตตนเปนตวอยาง - โดยการรณรงคเชญชวนทก ๆ คนปฏบต จรยธรรม หรอ ความ

ด ทงนใหรณรงคตอเนองกนไปทงป - จดตงชมนมจรยธรรม เพอศกษาธรรมะกนใหกวางขวางยงขน - เหลานและอน ๆ อกยอมจะรวมกนเขาเปนสงแวดลอมทเออ

อำนวยการปฏบตความด ๒. จดการอบรมจรยธรรมภายในสถานศกษา - จดอบรมเชงปฏบตการทก ๆ เดอนเปนพเศษ - สรางผทรงคณวฒขนไวเพอใชในการอบรมเหลาน ๓. จดใหมการแนะนำจรยธรรมภายในสถานศกษา - แนะแนวเปนรายตวโดยใชหลกธรรมะ - แนะแนวเปนกลมโดยใชหลกธรรมะ - สรางผทรงคณวฒเพอใชในการแนะแนว ทกลาวมานเปนขอเสนอแนะบางประการเทานน อาจจะพจารณารเรมกจกรรมตางๆ ขนไดอก เพอวาทงฝายอาจารยและฝายนกเรยนนสตนกศกษาจะไดมสวนรวมกนสงเสรมการกระทำความดใหทวถงกนและอยางเขมขนอยเสมอ ซงจะไดเปนการ เรงเรว ในเรองการกระทำความดขนอกแรงหนง

จรยธรรมศกษา

๑. คำนำ เปนทนาสงเกตวา ในปจจบนน ทงในประเทศไทยเราเอง และในตางประเทศกำลงหนกลบมาใหความสนใจในเรองจรยธรรมศกษา หรอการศกษาเรองจรยธรรมกนมากขน ในประเทศไทย กระทรวงศกษาธการ ไดพยายามสงเสรมและสนบสนนใหมการศกษาพทธศาสนา อนเปนศาสนาประจำชาตในทกระดบของการศกษา และยงทำโครงการศกษาเพอเสนอหลกวชาการตามแนวพทธศาสตร อกดวย ในประเทศอเมรกา เนองจากอก ๑๘ ปกจะถงป ค.ศ. ๒๐๐๐ แลว นกการศกษาหลายทานไดรวมกนทำการศกษาวาหลกสตรของโรงเรยนระดบตางๆ ในอเมรกานน ในโอกาสทจะเขาสศตวรรษท ๒๑ น นาจะมรปรางอยางไร จงอาจจะชวยใหเยาวชนสามารถผจญกบปญหาทงปวงในศตวรรษใหมทกำลงจะมาถงนได กปรากฎผลวานอกจากเยาวชนจะตองศกษาในเรองตางๆ ใหกวางขวางออกไปอยางมากแลว ยงจะตองศกษาเรองจรยธรรมหรอศาสนาอกดวย และยงไดมการเสนอแนะใหศกษาคนควาในเรองนเปนพเศษอกดวย๑ ทำไมจงเกดมาสนใจกนขนเปนพเศษเชนน ? กพอจะตอบไดโดยทวๆ ไปวา คงจะเกดซาบซงกนมามากขนทกทกระมงวา มนษยเราในปจจบนน ไดมความสามารถหรอความชาญฉลาดประเภท Scientific Intelligence กนอยางมากมายและรวดเรวยง จนถงกบไดมผกลาววา “อารยธรรมของมนษยนน กำลงเคลอนเขาสคลนลกทสามอยเตมทแลว คลนอารยธรรมลกทหนงไดแกตอนทมนษยเขาส

๑Shane, Harold G: Phi Delta Kappan, “Accurriculum for the New Century,”

Bloomington, Indiana, U.S.A. Volume 62, Number 5, January 1981.


การปฏวตทางกสกรรม รจกปลกพช เลยงสตวและคลนอารยธรรมลกทสองไดแกตอนทมนษยเขาสยคปฏวตทางอตสาหกรรม สวนคลนอารยธรรมลกทสามนน จะไดแกสงคมอเลกโตรนกสชนสง (Highly Electronic Society) ซงจะเปนสงคม ทจะแตกตางไปจากสงคมปจจบนโดยสนเชง เชน บคคลจำนวนมากจะอยทำงานทบาน ไมตองเดนทางไปทำงานทโรงงานหรอทสำนกงานอกแลว ทงนเพราะวาเครองมอในการตดตอ โตตอบ สงการ ปรกษา ฯลฯ กาวหนาอยางยง คนอยทบานแตกอาจประชมปรกษากนได ประดจอยในหองเดยวกน สวนทโรงงานนนกใหหนยนตร (Robot) ทำงานแทนหมดแลว มบางคนเทานนทจำเปนจะตองไปประจำทโรงงาน๒ “ในโรงเรยนหรอมหาวทยาลยกเชนกน ดวยอำนาจของการสอความร (Information) ทสะดวกและรวดเรวยง นกเรยนนสตนกศกษาบางสวนกอาจจะอยทบาน ลกษณะของสถาบนการศกษาจะเปลยนแปลงไปเปนอนมาก เครองคอมพวเตอรกจะใชกนอยางแพรหลายทสดและมขนาดเลกนดเดยวทำดวยซลคอน คอทเรยกวา Silicon Chip เปนตน”๓ คลนลกทสาม จะเปนอยางไรแนนนกจะตองคอยดกนตอไป เพราะเขาวามการเปลยนแปลงการดำเนนชวตทกแง ทกมมจนหมดโดยสนเชง แตกลบปรากฎวาความสามารถ หรอความชาญฉลาดทจะอยกนใหเปนสขสงบในสงคมมนษย หรอทเรยกวา Social Intelligence นน มจำนวนนอยและเปนไปอยางเชองชามาก จงเกดความจำเปนทจะตองหนมาชวยกนผลกดนอกสกครงหนง ถาจะพดอกทหนงใหชดลงไป กคอถามนษยไมอยากจะทำใหสงคมมนษยตองพงทลายไปจนหมดสน หรอวาถาอยากจะไดสนตสขในชวตบางตามควรแกกรณแลว กจำจะตองคดเรอง สนตสขโดยใชจรยธรรม กนใหมากกวาทเปนอยในขณะน จงพอจะมหวงไดบาง ทงนเพราะวา จรยธรรมยอมจะชกจงใหการกระทำของมนษยหนไปในทางสนตสขไดเปนอยางมาก อยางไรกตาม เมอพดเรองสนตสขแลว บางทกจะตองใชความระมดระวงกนไวบาง ทงนเนองจากวา

๒Toffler, Alvin: The Third Wave, Pans Book ltd., london, 1981 ๓Shane, Harold G: Phi Delta Kappan, “The Silicon Age and Education,”

Bloomington Indiana, U.S.A., Volume 63, Number 5, January 1982.


ไดเคยมการเชญชวนใหสถานศกษาในประเทศตางๆ สอนเรองสนตสข การลดอาวธ และการประนประนอม กนใหแพรหลาย โดยทหวงอยางลบๆ วาในขณะทผถกเชญชวนดำเนนการสอนเยาวชนใหเปนคนใฝสนต และดำเนนการลดอาวธอยางเตมทอยนน ตวผเชญชวนเองจะไดรบสรางอาวธเอาไวใหมากมาย และตอมาเมอผถกเชญชวนหลงเชอและออนแอลงผทำการเชญชวนนนเอง กจะเขาฮบทนท จงเปนทนาสงเวชยงนก ทเอาคำวา สนตสขหรอสนตภาพมาเปนเครองมอในการหลอกลวงกน สำหรบเมองไทยเรานน กนาจะตองยดหลกทปรากฏอยในเพลงชาตของเราทวา “ไทยนรกสงบ แตถงรบไมขลาด เอกราชจะไมใหใครขมข” เอาไวใหมนคงโดยตลอดไป และจะไมยอมใหเขาหลอกลวงเปนอนขาด เรองจรยธรรมศกษาทจะไดกลาวตอไปนเปนความคดทตงอยบนรากฐานของพทธศาสนาอนเปนศาสนาประจำชาตของประเทศไทย ดงนนอาจจะไมเหมอนกบจรยธรรมศกษาทกลาวอยในประเทศอนๆ กอาจจะเปนได หวงเปนอยางยงวา ผทสนใจในเรองจรยธรรมศกษาคงจะไดนำไปพจารณาและชวยสงเสรมสนบสนน ใหมการศกษาเรองจรยธรรมกนใหกวางขวางในประเทศของเรา สาโรช บวศร ๒๑ เมษายน ๒๕๒๕

๒. ทำไมตองศกษาจรยธรรม ในโลกมนษยของเราน เมอพจารณาดใหดแลวกปรากฎวามตวเราเองประการหนง และสงแวดลอมรอบๆ ตวเรา อกประการหนง สงแวดลอมนน ยอมจะไดแกสงทเปนรปธรรมและนามธรรมทงปวง อนง ตวเราเองและสงแวดลอมของเราน ยอมจะปะทะกนเกยวของสมพนธกนหรอทเรยกวา มอนตรกรยา (interaction) ตอกนอยตลอดเวลา พดอกทหนงกคอตามททานอาจารยวชาประวต-ภมศาสตรไดกลาวไววา “Man acts


upon the environment, and the environment acts upon man”๑ นนเอง ลกษณะของการสมพนธ หรออนตรกรยาระหวางตวมนษยกบสงแวดลอมของตนนน อาจจะเปนไปในทางทโหดรายบอนทำลาย หรอในทางทสนตสขและสรางสรรคกได สงทจะควบคมใหอนตรกรยาดงกลาว เปนไปในทางนมนวล สนตสข และสรางสรรคไดนน กเหนจะไดแก จรยธรรมนนเอง ทกลาวมาแลวนอาจจะเขยนเปนรปไดดงน ๑. ตรงน คอ อนตรกรยา ระหวางตวเรา และสงแวดลอมของเรา ๒. อนตรกรยา จะมลกษณะเปนสนตสขกเพราะใช จรยธรรม ๓. ดงนน จรยธรรมจงเปนเครองมอสำคญอยางหนงของมนษย ในทางตรงกนขาม ถาตวเราเองไมมจรยธรรม และสงแวดลอมกจะมจรยธรรมไมมากนก เมอปะทะกนเขากจะเปนไปในลกษณะแหงความโหดรายรนแรง เชน การฆาฟน เบยดเบยน ทจรต ฉอโกง เปนตน ถาเปนระดบประเทศ กทำใหเกดสงครามระหวางประเทศ หรอสงครามโลกเปนตน ดงนนจงเหนไดชดวา จรยธรรม เปนเครองมอทสำคญทสดยงในการสรางสนตสข จรยธรรมเปนเครองคมครองโลก สงครามโลกทเกดขนแตละครง กเกดขนในขณะทจรยธรรมของบางประเทศในขณะนน ไดลดลงจนถงขนตำสด แลวฝายอธรรมกจะเขารกราน ฝายธรรมะทนท

ตวเรา

สงแว

ดลอม

๑หลวงปราโมทจรรยาวภาช : ปาฐกถาวชาประวต - ภมศาสตร แกนสตอกษรศาสตร จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย พ.ศ.๒๔๗๘


เมอเปนเชนน กสมควรแลวททกๆ คน ทกๆ สงคม ทกๆ ประเทศ จะไดศกษาเลาเรยนเรองจรยธรรมใหเขาใจใหลกซง หากประสงคจะไดสนตสขกนบาง การศกษาเลาเรยนเรองจรยธรรมน ถาพดใหเปนคำศพทกคอจรยธรรมศกษานนเอง เมอไดกลาววา จรยธรรม เปนเครองมอทสำคญยงของมนษยแลว กทำใหระลกถงเรองๆ หนงซงขาพเจาไดประสบมาดงตอไปน ใน พ.ศ. ๒๕๑๙ ขาพเจาไดรบหนาทเปนหวหนาคณะนำคณะผแทนไทยไปประชมทางการศกษาวทยาศาสตรและวฒนธรรม ในระดบภมภาคทกรงนวเดล ประเทศอนเดย ในวนอาทตยไมมการประชม เจาหนาทของกระทรวงศกษาธการอนเดย กไดนำพวกเราไปชมพพธภณฑมานษยวทยาของเขา ปรากฎวา วนนนพพธภณฑจดแสดงเครองมอตางๆ ทมนษยคดประดษฐขนตงแตตนมา เชน ไมทถกนใหเกดไฟ มดทำดวยหน อาวธทำดวยโลหะ เครองมอจบปลา เครองมอ ดกสตว ฯลฯ เรอยๆ มาจนถงตวอกษรอนเปนเครองมอทสำคญอยางหนงของมนษย ทขางกำแพงตรงทางเขาภายในพพธภณฑเขาเขยนขอความเปนภาษาองกฤษไวดวยวา “Men differ from animals because men can construct tools” (คนตางกบสตวกเพราะวาคนสามารถสรางเครองมอได) ขาพเจารสกจบใจในขอความ ดงกลาวนนมาก และจำไดมาจนทกวนน แลวตอมากทำใหคดตอไปเองไดอกวา ในบรรดาเครองมอทงหลายทมนษยสรางสรรคขนนน นอกจากจะเปนเครองมอทเปนวตถตางๆ ดงทเขาแสดงใหเหนในวนนนแลว เครองมอ ทสำคญยงทมนษยสรางสรรคขนอกอยางหนงกคอจรยธรรม แตเขามไดแสดงไวใหปรากฎในวนนน ถาปราศจากจรยธรรมเสยแลว มนษยกคงไมตางอะไรไปจากสตวมากจนเกนไปนก เนองจากไมมเครองมอทจะควบคมพฤตกรรมของตนใหเปนมนษยทดได ดงนน ถาจะถามวาทำไมตองศกษาเรองจรยธรรม กคงจะตอบไดวา เพราะจรยธรรมเปนเครองมอทสำคญยงของมนษยเปนเครองมอควบคมใหความประพฤตของมนษยไดเปนไปในทางสนตสข และเปนเครองมออยางหนงททำใหมนษยแตกตางกบสตวอยางเดนชด


๓. ความหมายของคำวา คานยม ความด และจรยธรรม คำวา คานยม ความด และจรยธรรม ทงสามคำน ยอมจะเกยวของกนใกลชดมาก จงสมควรทจะไดพจารณาพรอมกนไป ก. คานยม หมายถงอะไร ในการพจารณาความหมายของคำวา “คานยม” (Value) นน อาจเรมตนดวยการพจารณาเรองสำคญสองประการ คอ - เรองสภาพ และการกระทำ บางประการ และ - เรอง สงตรงกนขามซงเปนคๆ กน (Dichotomy) ๑. เรอง สภาพ และ การกระทำ บางประการ - สภาพบางประการ เชน สภาพของการอานหนงสอไมออก เปน

สภาพทเราไมนยมและไมพงประสงคแตสภาพของการอานออกเขยนได เปนสภาพทพงประสงค เปนสภาพทเปนทนยม จงเรยกสภาพเชนนไดวา เปน คานยม รฐบาลตองใชเงนงบประมาณปละมากๆ เพอสงเสรมใหเกดสภาพอานออกเขยนไดทวาน

- การกระทำบางประการ เชน ไมยอมใหอะไรแกใครเลย ตระหนเหนยวแนน นบเปนการกระทำทเรารงเกยจไมนยม แตการใหบรการแกผมาตดตอใหทาน กตญญ เปนการกระทำทเปนทนยม เรยกการกระทำเชนนวาเปนคานยม

ดงนนตรงจดน เอง พอจะเหนไดวา คานยมนนเปนไดทงสภาพ (condition) และทง การกระทำ (action) ซงทจรงแลว ทงสองอยางน กสมพนธกนอยางใกลชดมากจนแยกจากกนไมออก กลาวคอสภาพในใจของเรายอมกระตนใหเรากระทำการตางๆ ลงไปตามนยของสภาพนนๆ จงใกลกนมากจนเกอบจะเปนสงเดยวกน เปรยบประดจดานหว และดานกอยของเหรยญบาทนนเอง แตอยางไรกตาม เรองสภาพ และ การกระทำ น ตองพงระวงใหมากอยเสมอ ดงจะขอเลาเรองเปนตวอยางสกเรองหนง ดงตอไปน เมอสนสงครามโลกครงทสองใหมๆ หลายประเทศในยโรป อยในสภาพทปรกหกพง และเศรษฐกจทรดโทรมอยางยง ดงนนชาวอเมรกนกลมตางๆ กพากนสงสนคาขาวของใชไปใหอยางมากมาย ซงเปนการใหเปลาทงสน นบวาเปนการ


กระทำ ทนานยมเปนอยางยง แตปรากฏวา สภาพของนำใจในการให หรอในการกระทำทนานยมยงของชาวอเมรกนกลมตางๆ ในครงนน ไดแตกตางกนเปนอนมาก - บางกลมถอวา เปนการใหทาน เปนการกศล (พวกน คอ ฝายศาสนา) - บางกลมถอวา เปนการผกไมตรจตมตรภาพ ดงมาเปนมตรหรอเปน

พวกเอาไวใหมนคง (พวกน คอ ฝายการเมอง) - บางกลมถอวา ทจรงแลวสนคาหรอขาวของเหลานนขายไมไดแลวใน

ประเทศอเมรกา จนไมมทจะเกบอยแลว ดงนนสงมนไปเสยเถด จะไดผลตสนคาทดกวา โดยใชเทคโนโลยทคนพบไดใหมๆ ในระยะนน เปนตน (พวกน คอ ฝายธรกจการคา)

ดงนนจะเหนวา ถงแมจะกระทำอยางเดยวกน คอสงของไปให แตสภาพของนำใจ ตางกนอยมาก ในทำนองเดยวกน แมจะมสภาพนำใจอยางเดยวกน แตกอาจจะกระทำแตกตางกนมากกเปนได ดวยเหตน เมอพจารณาเรองคานยมกนแลว คงจะตองพจารณาทงดาน การกระทำ และดาน สภาพ จงจะสมบรณ ๒. เรองสงตรงกนขามซงเปนคๆ กน (Dichotomy) ในชวตของเราน จะสงเกตเหนวา มสงทตรงกนขาม ซงเปนคๆ กนอยมากมาย เชน ความจน ความรำรวย ความทกข ความสข ความเกลยด ความรก ความเปนทาส ความมเสรภาพ ความเทจ ความจรง ความชว ความด และอนๆ อก ทกลาวแลวนเปนเรองสภาพ ทเปนเรองของการกระทำ กม เชน ทจรตคดโกง ซอสตยสจรต ดมสรายาเมา ไมดมสรายาเมา ลกขโมย ทำอาชพทสจรต เปนชกบเมยเขา สำรวมในกาม


และอนๆ อยเปนคๆ กน (Dichotomy) แตตรงกนขาม สงทเปนคๆ กน หรอเปนสองฝายทงหลายเหลานอาจจะสรปลงไดวา : เปนสงท กำลงเปนอย ฝายหนง (What-is) และเปนสงท ควรจะเปน อกฝายหนง (What-ought-to-be) ดงนน บางทจงเรยกอยางยอๆ วา Is-Ought Dichotomy ดงจะขอยกตวอยางดงตอไปน ชกตวอยาง เรองทกำลงเปนอย มากในสงคม ไดแก “การทจรตและเบยดเบยน” สวนเรองทควรจะเปน มากๆ นน ไดแก “การสจรตและเมตตาปราน” ฝายทเราอยากจะใหเปนหรอควรจะเปนนน วาทจรงแลว กคอ เปนสงทเรา เชอวา มคณคา กลาวคอ ทเรยกวา คานยม นนเอง ความคดงายๆ ในเรอง “สงตรงกนขามซงเปนคๆ กน” นในครงโบราณกไดเคยนำไปสความคดทยงใหญมากอนนานแลวคอในกรณของเจาชายสทธตถะ เจาชายสทธตถะ เมอไดเหน การเกด-การแก-การเจบ-การตาย แลว กนกวาควรจะตองมสงทตรงกนขาม คอตองม การไมเกด-การไมแก-การไมเจบ- การไมตาย อยแนๆ ซงเปนเรองทเกยวกบนพพาน อนเปนคานยมในระดบสงสดหรอทเรยกวา Summum Bonum. ดงนน พอจะกลาวยำไดวา เรอง Dichotomy น เปนเรองทเกยวของกบเรอง คานยม เปนอยางยง และเปนเรองทชวยกระตนใหมนษยเราไดรำลกถงเรอง คานยมประเภทศล และประเภทธรรม ไดเปนอยางด เมอไดกลาวถงเรอง สภาพและการกระทำบางประการและ เรองสงตรงกนขาม ซงเปนคๆ กนดงนแลว กพอจะกำหนดความหมายของคำวา คานยม ไดแลว กลาวคอ “คานยม หมายถง สภาพ (หรอ การกระทำ) บางประการทเราเชอ (หรอนยมนนเอง) วา ควรยดถอหรอยดมน เพอจะไดบรรลถงวตถประสงคหรอความมงหมายของสงคม หรอของตวเราเอง” ข. ความด หมายถงอะไร ๑. ความเขาใจเบองตน สมมตวาเราไมไดรบประทานอาหารมาหลายวนแลว เกดหวโหย ทรนทรายทรมานและเปนทกขมาก


แตตอมาเรากไดอาหารมา เมอรบประทานอาหารนนแลว ความหวทรนทรายกหายไป เราจงรสกหายทรมานและรสกวา “ด” ดงนน ดเผนๆ การทปญหา หรอความทกขไดผอนคลายหรอหายสนไปนน นบไดวาเปน ”ความด” อยางนอยก “ด” สำหรบตวเราเอง” แตถาเราไดอาหารนนมาโดยการไปลกขโมย หรอไปเบยดเบยนแยงชงหรอหลอกลวงเขามา “ความด” ดงกลาวแลวนนจะถอวา “ด” หาไดไม เพราะวายงคลกเคลาอยกบความโลภ-ความโกรธ-และความหลงผด เปนอยางยง จนถงกบไปแยงชงหรอหลอกลวงเขามา เราไดอาหารนนมาโดยทางทจรตดงนนจงไมควรนบ “ความรสกด” ดงกลาวนน วาเปน “ความด” ไดเลย เพราะยงมความรสกวาเราไดประพฤตชวมาแฝงอยเสมอ ความดทแทจรงนน ควรจะตองปราศจาก โลภะ-โทษะ-และโมหะ โดยสนเชง การทปราศจากจากโลภะ-โทษะ-และโมหะ นแหละ เปนเครองวดไดวาสงใดด หรอไมด หรออะไรเปน ความด หรอเปนความไมด ๒. ความเขาใจทลกลงไป เราอาจจะมองดความดใหลกลงไปไดอก กลาวคอ อาจจะมองเหนไดวาความดนน อาจจะเปนสภาพ อยางหนง หรอเปน การกระทำ อกอยางหนงทำนองเดยวกบเรอง คานยมทไดกลาวแลวขางตน ๒.๑ ความดอนเปน “สภาพ” สภาพตางๆ เชนสภาพทอานออกเขยนได สภาพทหายเจบปวย สภาพทไมขาดแคลนปจจย ๔ ฯลฯ ถอวาเปนความดได ถามไดเจอปนดวยความทจรต-โลภ-โกรธ-หลง (หรอเจอปนอยกเพยงเลกนอยทสด) สภาพตางๆ ทออกชอมาแลวนเปนเพยงความดในระดบปกต ตามวสย ผครองเรอนเปนความดทกอใหเกดความรมเยนแกตวเราเอง หรอสงคมเทานน ยงมสภาพทเปนความดอนสงสด อยอก คอสภาพทเรยกวา นพพาน อนเปนสภาพทเปนอสระจรงๆ หลดพนจากความทกขทงปวงโดยสนเชง เปนสภาพทโลภ-โกรธ-หลงดบหมดสนเชง จงพดไดวาเปนความดอนสงสด และเปนความดอนแทจรง


๒.๒ ความดอนเปน “การกระทำ” กระทำตนอยางไรจงจะเรยกวา กระทำความด จากขอความในขอ ๒.๑ กพอจะอนมานไดวา การกระทำดนนกไดแกกระทำทไมเจอปนดวยความโลภ-ความโกรธ-ความหลงผด นนเอง ยกตวอยาง การกระทำตอไปนนบเปนการกระทำความดอนแทจรงทงสน เชน - การใหทาน การบรจาค การใหบรการ - การสำรวมในกาม - การประกอบอาชพทสจรต - การถอความสตย - การใชสตปญญา เปนตน จากตวอยางทยกมาน ยงทำใหอนมานไดอกชนหนงวาการกระทำความดนน แททจรง กไดแก การรกษาศล ประการหนง และการประพฤตตนตามหวขอธรรมะ อกประการหนงนนเอง เพราะการกระทำตางๆ ดงกลาวยอมปราศจาก โลภ-โกรธ-หลง จะเหนวา ในดานศล เราอาจจะรกษาศล ๕ หรอศล ๘ หรอสงขนไปอกตามแตกรณ นเปนการกระทำด ในดานธรรมะ ยอมมหวขอธรรมะอยมากมายทเราควรปฏบต เชน ขนต-โสรจจะ บญกรยาวตถ ๓ สงคหวตถ ๔ เวสารชชกรณธรรม ๕ ฯลฯ เปนตน อนง ในการปฏบตตนตามแนวทางของธรรมะยงอาจปฏบตในขนสงขนไปอก เชน ถงขนกระทำสมถกรรมฐาน หรอ วปสสนากรรมฐานกได นเปนการกระทำด จงสรปไดวา การกระทำดนนกคอ การรกษาศล และการปฏบตธรรมและในชวตของเราน ถาจะมอะไรสกอยางหนงทเปนสงรบดวนทสดทจะตองรบกระทำแลว สงนนกคอ ตองรบกระทำความด นนเอง กอนจบเรอง “ความด หมายถงอะไร” น ใครขอเลาเรองสกเรองหนงเกยวกบการกระทำด ประเภททานมย โดยเฉพาะเรองการใหบรการ เมอ พ.ศ. ๒๕๒๓ ขาพเจาไดมโอกาสดภาพยนตรวดโอเทปเปนภาษาองกฤษเรองหนงทบานเพอนผหนงของขาพเจา เปนเรองเกยวกบพระราชกรณยกจของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน ภาพยนตรเรองน บรษท British Broadcasting Corporation (B.B.C) ไดเดนทางมาถายทำในเมองไทย และไดเขา


เฝาขอพระราชทานสมภาษณ ณ ภพงคราชนเวศน อกดวย เพอนของขาพเจาเลาวา ภาพยนตรเรองน ไดฉายทางโทรทศนในกรงลอนดอนเปนเวลา ๒ คน ประชาชนชาวองกฤษไดมโอกาสเหนพระราชกรณยกจหลายอยางเชน งานพระราชพธตางๆ การเสดจพระราชดำเนนเยยมเยยนประชาชนอยางใกลชดทสด ใครเจบปวยกทรงรกษา ใครทกขรอนกทรงอนเคราะห มนำทวม ไฟไหม กทรงอปการะชวยเหลอบรรเทาทกข ทรงจดทำโครงการเกษตรในชนบทหางไกล ทรงจดทำโครงการชลประทาน โครงการเลยงสตว ทรงถอแผนทในพระหตถตรวจตราพนททำกนของราษฎร ทรงพระราชทานทดนเพอใหทำการปฏรปทดน ทรงเยยมเยยนชาวเขาในปาในดง ฯลฯ พระองคทรงชวยเหลอประชาชนอยางมากมาย สดทจะกลาวไดหมดสน นอกจากนชาวองกฤษยงไดเหนการทประชาชนชาวไทยไดเทดทนและแสดงความจงรกภกดตอพระมหากษตรยของตนอยางทวมทนหวใจ ไมมประเทศไหนเหมอน ผบรรยายประกอบภาพในภาพยนตรเรองน ไดบรรยายอยางละเอยดลออและซาบซงยงนก มตอนหนงใกลๆ จะจบ เขาไดบรรยายวา “The King of Thailand leads his people by serving them”. (พระมหากษตรยไทยทรงนำประชาชนของพระองค โดยทรงใหบรการ แกเขาเหลานน) ภาพยนตรเรองนเขาใหชอวา “The Soul of The Nation” การใหบรการนน วาทจรงแลว กคอทานมย อยางหนงนนเอง (บญกรยาวตถ ๓ ไดแก ทานมย ศลมย และภาวนามย) ค. จรยธรรม หมายถงอะไร ถาจะตความอยางแคบ จรยธรรม คงหมายถง ศลธรรมประการหนง และคณธรรม อกประการหนง รวมเปนสองประการดวยกน การละเวนการฆาหรอเบยดเบยน ยอมเปนศลธรรมหรอเรยกสนๆ วา ศล สวนการเมตตากรณา ยอมเปนคณธรรม หรอเรยกสนๆ กวา ธรรม ตวอยางของศลทเปนพนฐาน กไดแก ศล ๕ สวนตวอยางของธรรมทเปนพนฐานคเคยงกน กไดแก ธรรม ๕ ซงเรยกรวมกนวา เบญจศล-เบญจธรรม อนอาจรวมกลาวไวเปนคกน สนๆ ดงน เบญจศล เบญจธรรม ไมฆาสตว เมตตากรณา ไมลกทรพย สมมาอาชวะ


ไมประพฤตผดในกาม กามสงวร ไมพดเทจ สจจะ ไมดมนำเมา มสต อนง ธรรมนนยอมมอยมากมาย ดงทจดไวเปนหมวดตางๆ เชน หมวด ๒ (ตวอยางไดแก หร-โอตปปะ) หมวด ๓ (ตวอยางไดแก ทานมย ศลมย ภาวนามย) หมวด ๔ (ทกข สมทย นโรธ มรรค) และอนๆ ดงนน ถาพดอยางแคบ จรยธรรม ไดแก คณธรรม และศลธรรม แตถาจะตความหมายอยางกวาง จรยธรรม ยอมจะรวมเอาคานยมท จำเปนอนๆ เขาไวดวย ซงอาจจะอยในระดบทลดหลน ลงไปจากระดบของศลธรรม และคณธรรม คานยมทจำเปน ดงกลาวนน อาจจะไดแก ธรรมเนยม ประเพณ กฎหมาย อดมการณ วนย และมารยาท เปนตน คนเราทยงอาศยกนอยเปนครอบครวอยในสงคม หรอรวมกนอยเปนประเทศชาตหรอเรยกวา ยงเปนผครองเรอนอยนน ยอมจำเปนตองยดถอกฎหมาย ธรรมเนยมประเพณ หรอวนย เปนการแนนอน ดงนนเองถาพดกนอยาง กวางๆ แลว จรยธรรมจงยอมจะตองรวมเอาสงเหลานนเขาไวดวย พดอกทหนงกคอ ผทมจรยธรรมนน นอกจากจะเปนผมคณธรรมและศลธรรมแลว จะตองรเรองกฎหมาย วนย ฯลฯ ดวย แตสงเหลานน (กฎหมาย วนย อดมการณ ฯลฯ) วาทจรงแลว กคอ คานยม นนเอง อนง คณธรรมและศลธรรม แททจรงกเปน คานยม เชนกน แตอยในระดบสงกวา วนย อดมการณ ฯลฯ ดงนน จงรวมความไดวาเปนคานยมดวยกนทงนน เหตนเองถาจะพดอยางสนๆ กเหนจะกลาวไดวา จรยธรรม กคอ คานยมในระดบตางๆ ซงสงคมและบคคลจำเปนตองยดมนถอมน และจรยธรรมนยอมจะนำสนตสขมาใหแกบคคลและสงคมไดตามควรแกกรณ เพราะวาจรยธรรมทำหนาทเปนเครองควบคมอนตรกรยาระหวางมนษย และสงคม หรอสงแวดลอมทงปวง ทงน ดงทไดกลาวไวแลวในบททสอง “ทำไมตองศกษาจรยธรรม” นกแปลวาในการทจะศกษา เรองราวของจรยธรรม ใหซงลงไปอกเลกนอยนน กคอจะตองศกษาเรองคานยม ใหกวางขวางออกไปอกนนเอง สงทอาจ


จะพจารณาเกยวกบคานยมในขนตอไป กนาจะไดแก - คานยม เกดขนไดอยางไร - คานยม อาจแบงไดกประเภท - คานยม อาจปลกฝงไดอยางไร เปนตน และทายทสดน ใครขอสรปสนๆ วา ก. คานยม ไดแก สภาพ (หรอการกระทำ) บางประการ ทเราเชอวาควรยดมนถอมน ข. ความด ไดแก คานยม ทไมเจอปนดวยความโลภ – ความโกรธ – และความหลงผดเลย หรอไดแกคานยมทอาจม โลภ – โกรธ – หลง เจอปนอยบาง แตกจะตองมเพยงเลกนอยทสด ค. จรยธรรม ไดแก ความดในระดบตางๆ ทสงคมหรอบคคล จำเปน จะตองยดมนถอมน สงทงสามประการน จะเหนวาสมพนธเปนอนเดยวกนอยางใกลชดดงทไดระบไวแลวในตอนตน

๔. คานยม เกดขนไดอยางไร วชาปรชญาการศกษาในปจจบน กลาวเสมอวา การศกษาเลาเรยนของเยาวชน หรอการเรยนรนน นาจะไดเรมตนจาก ความจำเปน (Need) หรอ ความตองการ (Desire) จงจะไดผลด ถาผเรยนยงไมเกดความจำเปน หรอยงมองไมเหนความจำเปนของวชาทจะเรยนนนอยางเดนชดแลว การเรยนของเขายอมจะเปนไปดวยความเหนอยหนายยง ทงนโดยทวา ถาเกดมความจำเปน (Need) ขนแลว ในขนตอไปกทำใหเกดความชอบ (Preference) หรอความสนใจตดตามมา ความชอบนกยอมจะกระตนใหมความนยมหรอเชอในคณคาของสงนนๆ คอไดกลายเปนคานยม (Value) ขนมา คานยมทกอตวอยระยะเวลาหนงทนานพอสมควร (Fixed Value) กยอมจะกระตนใหเกดสภาวะทรมรอนอยในใจมงมนทจะดำเนนการ ซงกคอสภาวะทเรยกวา ทศนคต (Attitude) นนเอง เมอมทศนคตเกดขนแลว กยอม จะกระตนใหผเรยนลงมอกระทำการหรอปฏบต (Action หรอ Doing) การกระทำ (Doing) น ยอมกอใหเกดการเรยน


รขนไดอยางแนนอน ตามทกลาวกนอยทวๆ ไปแลววา “Learning by doing” ถาจะเขยนเปนรป กจะไดดงน :- Need หรอ Desire → Preference → Value → Attitude → Action (Doing) จากรปน ทำใหมองเหนไดงายๆ และแจมแจงขนวาคานยม (Value) นน เปนมาหรอเกดขนไดอยางไร และเมอเกดคานยมแลวยงกระตนใหเกดอะไรตอไปไดอก ทน ถาหนมาพดพทธปรชญาบาง กจะเหนวา เมอ ๒๕๐๐ ป กวาๆ มาแลวนน พระพทธเจากไดตรสไวกอนแลว ซงใกลเคยงกนมาก กลาวคอในเรอง “ปฏจจสมปบาท” ซงขอตดตอนกลาวตงแต “ผสสะ” เปนตนไป อยางยอๆ ดงน ๑. ผสสะ ปจจยา เวทนา (คอ การไดประสบ หรอสมผส กระตนใหเกด ความรสก) ๒. เวทนา ปจจยา ตณหา (คอ ความรสก กระตนใหเกด ความอยาก (Desire)) ๓. ตณหา ปจจยา อปาทาน (คอ ความอยาก กระตนใหเกด ความยดมนถอมน (การไปยดมนเขานน กแปลวาไปเชอวาเปนสงทด เปนสงทมคานนเอง ซงกคอ คานยม)) ๔. อปาทาน ปจจยา ภพ (คอ ความยดมนถอมนหรอคานยม กระตนใหเกด ภาวะ หรอสภาพทรมรอนอยในใจ มงมนจะปฏบตการ ซงกคอทศนคต นนเอง)

อวชา

สฬายตยะ

นาม-รป

วญญาณ

สงขาร

ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส

ชาต

ผสสะ เวทนา

ภพ

อปาทาน

ตณหา

๑ ๔

๒

๕

๓

๖


๕. ภพ ปจจยา ชาต (คอ ภาวะทรมรอนภายในหรอทศนคต กระตนใหเกด การกระทำทปรากฎออกมาภายนอก (action)) จาก “ปฏจจสมปบาท” ทตดมาบางตอนไดแสดงไวชดเจนวาอปาทานหรอคานยมนนอาจเกดขนมากไดอยางไร และกระตนใหเกดผลอะไรตอไปอกได การทพทธปรชญา ซงกลาวไวสองพนกวาปแลว ในโลกตะวนออก กบวชาปรชญาการศกษาสมยใหมของโลกตะวนตก ไดมาใกลเคยงกนมากในเรองน ยอมจะเปนทนาอศจรรยใจ และเปนเครองยนยนใหเหนวาเปนความคดทเลอมใส

๕. คานยม อาจแบงไดเปนกประเภท การแบงประเภทน ยอมกระทำไดหลายวธ แลวแตวาผแบงจะยดอะไรเปนพนฐานในการแบง ไมมการแบงทเปนการตายตวแตเพยงวธเดยว ถาผแบงยดถอพระผเปนเจาหรอพระศาสดาเปนหลกสำคญ กอาจจะแบงคานยมออกไดเปน ๒ ประเภทใหญๆ ได ดงน ๑. คานยมทเปนศลธรรม (Morality) : ซงหมายถงคานยมทเปนศล และ

ธรรม โดยเฉพาะ หรอไดแก Moral Values และ Ethical Values โดยเฉพาะ ซงถอเอาวาพระศาสนา หรอพระผเปนผไดกำหนดไวใหแลว

๒. คานยมทเปนขอตกลง (Convention) : ซงหมายถงคานยมทประชาชนในชาตไดตกลงเหนชอบ กำหนดกนขนเอง ไมวาจะเปนโดยทางตรงหรอทางออม ตามยคตามสมย อนไดแก ธรรมเนยมประเพณ อดมการณ วนย กฎหมาย ฯลฯ

แตถาผแบงยดถอเอาวชาชพ (Profession) เปนหลกสำคญกอาจจะแบงคานยมออกไปไดอกแบบหนง ซงประกอบดวยคานยม ๒ ประเภท เชนกน คอ :- - คานยมประเภทพนฐาน (Basic Values) - คานยมประเภทวชาชพ (Professional Values)


๑. คานยมพนฐานประกอบดวย คานยมดงตอไปน

๒. คานยมวชาชพประกอบดวย คานยมดงตอไปน

- ศลธรรม (Moral Values)

- คณธรรม (Ethical Values)

- ธรรมเนยมประเพณวฒนธรรม (Cultural Values)

- กฎหมาย (Legal Values)

- อดมการณประจำวชาชพของตน (เชน นกการศกษา อาจมอดมการณ ๓ ประการ คอ บรการ วจย การนำในการใชความคดใหม)

- วนย ประจำวชาชพของตน

- มารยาท ประจำวชาชพของตน

- พระราชบญญตประจำวชาชพของตนโดยเฉพาะ

ในการแบงประเภทของคานยมทงสองประการดงกลาวมาแลวนน จะเหนวา เนอหา นนเหมอนกน แตวธการ แบงนนตางกนทงนอาจจะยงมวธการอนๆ อก แลวแตจดประสงคของผแบง ขอทนาสงเกตกคอ ผทเรยกไดวาเปนผมจรยธรรมนน ยอมจะตองยดมนถอมนในคานยมทง ๒ ประเภท คอประเภทพนฐาน และประเภทวชาชพ หรอวาทงประเภท Morality และประเภท Convention จะยดถออยเพยงประเภทเดยว ยอมจะไมสมบรณ ยกตวอยาง ตามความคดในแนวทกลาวน ผมจรยธรรมยอมจะประพฤตตนตามแนวของคณธรรมและศลธรรม วฒนธรรมอนดงาม และกฎหมายของบานเมอง แลวยงจะตองยดมนในอดมการณของวชาชพของตน ตลอดจนมมารยาทและวนยประจำวชาชพของตนอยางเครงครดอกดวย เปนตน ผทมจรยธรรม ยอมจะตองคอยตรวจตราตนเองวาตนมคานยมอยแลวแคใด และจะตองพยายามงอกงามขนในดานคานยมตางๆ ใหมากทสดเทาทจะทำได

๖. คานยม อาจปลกฝงไดอยางไร โดยหลกการทวๆ ไป เมอทราบวาคานยมเกดขนไดอยางไรแลว เรากอาจปลกฝงคานยมตามแนวทางทมนเกดขน นนเอง ไดกลาวไวแลวตามนยของปฏจจสมปบาท (ในขอ ๔: คานยมเกดขนไดอยางไร) วาเมอเกดผสสะ (คอเมอไดประสบ) แลว กจะกระตนใหเกดสงตางๆ


เปนผลตามมาเปนระยะจนถง เกดคานยม ขน ตามแผนผงดงน ผสสะ → เวทนา → ตณหา → อปาทาน → ภพ → ชาต หรอ (การ ไดประสบ → ความรสก → ความอยาก → คานยม → ทศนคต → การกระทำ) เมอเปนดงนแลว ในการปลกฝงคานยมเรากจะตองเรมตนดวยการใหไดสมผสหรอไดประสบกอน กลาวคอ ตองเลอกใหไดผสสะ หรอ ไดประสบ กบสงท ลกซง เปนการเรมตนกอนแลวกจะเกดสงตางๆ ตามมา ดงตอไปน - การทไดผสสะกบสงทลกซง กจะทำใหเกด เวทนา (เชน ความประทบใจ ความสขใจ) ทลกซง ขนได ยกตวอยาง เมอเราไดประสบกบคำกลาวทลกซง ของนกปราชญ Valtaire ทวา “ขาพเจาไมเหนดวยดอกกบสงททานกลาวนน แตขาพเจากจะสจนตวตาย เพอใหทานไดมสทธทจะกลาวสงทขาพเจาไมเหนดวยเหลานน” เรากเกดความรสกประทบใจ และรสกชอบซงในคำกลาวหรอ ผกลาวนนเปนอนมาก อกตวอยางหนง นกปราชญทางการศกษา John Dewey ไดกลาวไววา “ขาพเจาถอวาเยาวชนของชาตนนมคาสงยง สงยงกวาปรชญา หรอลทธเศรษฐกจใดๆ เสยอก” เรากรสกประทบใจ และรสกซงใจ สขใจในคำกลาวนนเปนอนมาก แตในทางตรงกนขาม ถาไดประสบกบสงทเปนสงพนๆ ธรรมดาๆ เรากคงจะไมประทบใจ หรอไมรสกซงตรงตราใจแตอยางไร และในขนตอไป - เวทนาทลกซง (ความประทบใจ ความซงใจ ความสขใจ) ทกลาวแลว

นน กจะทำใหเกดตณหา (ความตดใจ อยากไดฟงอกบอยๆ หรอความพงใจ) ในคำกลาวของนกปราชญเหลานนเปนอยางยง และในขนตอไป

- ตณหา (ความตดใจ ความพงใจ ความอยากไดอก) ดงกลาวนน ยอมจะกอใหเกด อปาทาน หรอความยดมนถอมน หรอศรทธา ในคำกลาวนน คอเกดเปนคานยม ขนนนเอง

กเปนอนวาเราอาจจะปลกฝง คานยม ไดตามแนวทางของปฏจจสมปบาท ตามทไดอธบายสนๆ ขางบนนน ขอสำคญอยทตองเลอกใหไดผสสะ หรอประสบกบ สงทลกซงเพยงพอ จงจะเกดเวทนาหรอความรสก ทรอนแรงพอทอาจจะผลกดนใหดำเนนไปตามขนตางๆ จนถงคานยม ได พดอกทหนง คอ เมอประสบ


กบสงทลกซงเพยงพอแลว กจะเกดความประทบใจรอนแรงพอ ซงเปนแรงผลกดนใหเขาสขนตางๆ ตามลำดบจนเกดคานยมขน ขอสำคญอยทวา ถาสงทไดผสสะ หรอประสบนนสงทไมลกซง หรอไมลกซงเพยงพอ กยอมจะไมเกดกำลงผลกดนแรงเพยงพอทจะผลกใหกระแสเคลอนไปไดดพอ ในกรณเชนคานยมกยากทจะเกดขน ทกลาวแลวน กตรงกบในทางวชาการศกษาหรอศกษาศาสตร ซงยำไวนานแลววา “ในการใหการศกษาเพอใหผลดนน เราจะตองเลอกสรรประสบการณทด และลกซงใหเหมาะกบผเรยน” ในการจดหาประสบการณ หรอการใหเกดผสสะนน ลกซงสำหรบบางคนอาจจะไมลกซงสำหรบอกบางคนกไดเพราะตองแลวแตพนฐานความจำเปน และความแตกตางระหวางบคคลซงอยมากมาย ดงนนจำเปนตองรจกผเรยนใหดพอสมควรเสยกอน แลวจงเลอกประสบการณหรอใหเขาไดผสสะกบสงทเหมาะสมกบเขา อนจะกอใหเกดความประทบใจ และตดใจ จนเกดเปนคานยมไปในทสด อยางไรกตาม โดยทวๆ ไป กพอจะกลาวไดวา การปลกฝงคานยมนนอาจจะทำใหโดยดำเนนตามขนตอนบางประการทปรากฏอยในปฏจจสมปบาท ในโอกาสทจะจบหวขอเรอง “คานยมอาจปลกฝงไดอยางไร” น ใครขอยำวา คานยม นน อาจะมใชความด ถาจะปลกฝงคานยมทเปนความด กตองปลกฝงคานยมทปราศจากโลภ-โกรธ-หลง (เชน ศลและธรรมะทงปวง) หรอทมโลภ-โกรธ-หลง อยนอยทสดเทาทจะทำได

๗. การนำเขาสจรยธรรม เมอไดกลาวถงเรอง คานยม ความด และจรยธรรมโดยละเอยดพอสมควรแลว และไดกลาวดวยวาในการทจะปลกฝงความด หรอจรยธรรมหรอคานยมนน เราจำเปนตองสรรหาประสบการณทลกซงพอเพยง มาใหแกผเรยน จงจะหวงผลไดบางเชนนแลว ในขนตอไป กควรจะไดลองเลอกสรรหาประสบการณลกซงเพยงพอมาชวยในการนำเขาสจรยธรรม หรอชวยในการผลกดนใหเกดศรทธาทจะศกษาเลาเรยนจรยธรรมและปฏบตตนตามแนวทางของจรยธรรม หรอทเรยกวายดถอ


ธรรมะจนเปนวถแหงชวตดบาง การเลอกสรรหาประสบการณดงกลาวนน คงจะเปนของไมงายนก และจะตองเลอกสรรเอาไวหลายชดหลายกลม เพอจะไดเลอกใชใหเหมาะสมกบบคคลระดบตางๆ ในทน จะขอเสนอประสบการณสก ๑ ชด ซงหนกไปในดานความคด คอจะขอเสนอคำถามสก ๕ ขอตอเนองกน เมอผเรยนไดประสบกบคำถามเหลานแลว กจะตองพยายามคด หรอคนควา เพอตอบใหได ในระยะเวลาทคนควา หรอคดตอบนนเอง หวงอยางยงวาผเรยนจะเกดความประทบใจ เกดศรทธาและเกดคานยม ในการทจะศกษาเลาเรยนและปฏบตจรยธรรมบาง ผเรยนจะไดเกดซงใจขนในทสดวาทำไมจงจะตองเรยนจรยธรรม เกดมมานะทจะปฏบตธรรมเพอจะไดแกปญหาบางประการของชวต และในทสดกจะนยมทจะยดถอเอาจรยธรรมเปนวถแหงชวตของตน ประสบการณชดดงกลาวน อาจจะเหมาะสมกบบคคลทางกลมทชอบคด ชอบคน ชอบแกปญหา และมประสบการณในชวตมาพอสมควรแลว แตอาจจะไมเหมาะกบบคคลกลมอนๆ กได คำถาม ๕ ขอตอเนองกน ทเสนอใหคดนน คอ ๑. คนคออะไร ๒. ปญหาของคน มอะไรบาง ๓. สาเหตของปญหาเหลานน คออะไร ๔. มทฤษฎทจะแกปญหาเหลานน อยางไรบาง ๕. การปฏบตตนตามนยของทฤษฎนน ทำอยางไร ผเรยนแตละคนควรจะไดพยายามคดตอบ หรอคดคนของตนเอง อนง ในการพยายามคดหรอคนควาของตนเองนน แนวทางโดยสงเขปตอไปนอาจจะเปนเครองสนบสนนและชวยในการหาคำตอบไดบาง คอ ก. คนคออะไร ตามแนวพทธศาสตร ถอวา คนประกอบดวยสงสองประการ คอ (พด อยางยอๆ) ๑. รป ไดแกรางกาย


๒. นาม ไดแก เวทนา (ความรสก) สญญา (ความจำไดหมายร) สงขาร (ความคด) และวญญาณ (ความร) (หรออาจพดไดวา คน = รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ หรอรวมเรยกวา ขนธ ๕) สงทนาหยบขนพจารณาในทนกคอ เวทนา ในเมอรางกาย (ลน) ได สมผสกบอาหารบางประการ เกดความรสก (เวทนา) อรอย เปนสขแลวกเลยเกดอาการตองการ อยากกนอกมากๆ อกหลายๆ ครง เอามาอก เอามาอก เอามาอกเรอยๆ ไป นนคอ เวทนา ทำใหเกดความโลภ พดอกทหนง คนเราสรางความโลภขนมาเอง ซงเปนเรองรายแรง ในเมอรางกายถกคนรายแอบมาทำรายรางกาย เกดความรสก (เวทนา) เจบปวดเปนทกข ฟกชำแสนสาหส เลยทำใหเราโกรธและแคนเคองมาก ยงคดกยงแคน เกดผกพยาบาทจะตองจองเวรแกแคนใหสาสม นนคอ เวทนา ทำใหเกด ความโกรธหรอโทษะ พดอกทหนงกคอคนเราสรางความโกรธขนมาเอง ซงเปนเรองรายแรงมาก ในเมอรางกายไดอานไดฟงสงบางประการ แตไมรเรองไมเขาใจกรสก (เวทนา) เฉยๆ ปลอยใหผานพนไป ไมสขไมทกขชางหวมนไมนำมาไตรตรองใหรวาผดหรอถกแตประการใด ถาเปนเชนนอยเรอยๆ ไป กจะมปญหาไมเพมพนหรอนอยลงทกท ขาดความรทถกตองจนเกดความหลงผดหรอโมหะ ไมมความรทถกตอง พดอกทหนง คนเราสรางความหลงผดขนมาเอง ซงเปนเรองทรายแรง สรปไดวา คนเรา สรางความโลภ-โกรธ-หลง หรอโลภะ-โทษะ-โมหะ หรอทรวมเรยกวา อกศลมล ใหแกตวเองซงนบวาเปนจดออนอยางรายแรงของมนษย ดงนน เมอมคำถามวา “คนคออะไร” กพอจะตอบไดสนๆ วา “คนคอขนธ ๕ และจดออนของคนกคอการทคนเราผลต อกศลมล ออกมาเอง ซงเปนเรองทรายแรงอยางยง” ข. ปญหาของคนมอะไรบาง ยอมเปนทประจกษอยแลววา คนเรานนเกดมาแลวกประสบปญหามากมาย ปญหาใดทแกตกไปกนำมาซงความปลมใจหรอความสข แตโดยมากแกไมคอยตก มปญหาคงคางอยมากมาย ระทมใจมากกวาปลมใจ จนกลาวกนเสมอวา ชวตนเปนทกข ทกลาวนยอมปรากฏแกใจของทกๆ คนอยแลว


เพอสะดวกในการคดตอไป เราอาจจะแบงปญหาทงหลายของคนออกไดเปนระดบตางๆ ดงตอไปน ๑. ระดบรวมกนทกคน คนเราเมอเกดมาแลวยอมจะตองแกเฒา

เหยวแหง เจบปวยปวดราว แลวกตองตายไป ยงใหเกดความโศก ความปรเวทนาการ ความเจบปวด ความโทมนส และความคบแคนใจสนหวงทอดอาลย เปนเชนนกนทกๆ คน มากบางนอยบาง หลกยงไมพน จนพดกนวา คนเราทกคนเปนเพอนรวมทกขกน

๒. ระดบทหนกไปในทางสวนตว คนเราโดยมากมกจะขาดแคลน เชน ขาดแคลนอาหาร ทอย เสอผา หยกยา และอนๆ แมมอยแลวกประสงคจะไดใหมนมากขนอก หรอใหมนวเศษขนไปอก อนง คนเราโดยมากเปนผทมครอบครวคอ ยงเปนผทยงครองเรอนอย และยงตองอยในสงคม ดงนนอาจจะยงมอกหลายคนทไมมงานทำ ไมมพาหนะเดนทาง ไมไดเขาเลาเรยนตามทประสงค ไมไดรบความปลอดภยและอนใจ ไมมเงนทอง ฯลฯ ซงเปนเรองของการอยในสงคม แตกเปนปญหาทหนกไปในทางทเกยวกบตวเอง

๓. ระดบทหนกไปในทางสงคมหรอประเทศชาต ทกคน ในชาต ยอมจะประหวนพรนพรง ในเมอประเทศชาตตกอยในมหนตภย ซงอาจจะนำมาสการสนชาต หรอการตกเปนเมองขน หรอการตกเปนขาเขาสนอสรภาพเสรภาพ จนตองหนกระเซอะกระเซงออกจากบานเมองของตน กลายเปนผลภย หมดความภาคภมใจ และศกดศรทงปวง เตมไปดวยความปวดราว และทกขระทมอยางหนก ดงนนจงตองขมขมนขวนขวายในเรองความปลอดภยมนคงของชาตทงทเกยวกบการปกครอง การปองกนประเทศ การเศรษฐกจและการสงคมจตวทยา ซงเปนปญหาทหนกหนวง และยาวนานไมมวนจบสน แตทกคนกจะตองกดฟนตอส สงเหลานเปนปญหาหนกไปในทางสงคมหรอประเทศชาตของเรา

๔. ระดบทอยนอกเหนอประสาททงหา ปญหาในระดบนไดแกการทคนเรายงตดอยในสงสารวฎ อนเปนทกขอยางยงนนเอง


ตามปรกตนน คนเรามประสาททงหาซงชวยใหเราไดประสบกบสงภายนอก เชน ทำใหไดลมรส ไดเหน สงตางๆ ในโลกมนษยน แตถามสงใดซงอยนอกเหนออำนาจของประสาททงหาทจะทราบไดแลว เรากไมมทางจะร หรอจะสมผสไดเลยจงเหนไดวาคนเราถกจำกดบรเวณอยภายในขอบเขตของประสาททงหาเทานน ดวยเหตน แททจรงแลวคนเรามความร หรอความสามารถจำกดมาก อาจจะมสงอนๆ อกมากมายซงลำพงแตประสาททงหาแลว ไมมทางจะรหรอจะเหนไดเลย การทสามารถรเหนและเขาใจไดภายในระดบหรอขอบเขตของประสาททงหานน เรยกเปนภาษาองกฤษวา “on the five-senses level.” สวนการทอาจรเหนและเขาใจไดเลยขอบเขตหรอนอกเหนอขอบเขตของประสาททงหาออกไป เรยกเปนภาษาองกฤษวา “beyond the five-senese level” หรอ “on the transcendental level” พระพทธองคทรงมญาณวเศษ (ทศพลญาณ) ทำใหรเหนและเขาใจในระดบนอกเหนอประสาททงหาได เชน ทรงมปพเพนวาสานสสตญาณ (ญาณระดบรเหนความเปนอยในชาตกอน ๆ) และอาสวกขยญาณ (ญาณรการสนกเลสอาสวะทงปวง) เปนตน ญาณเหลาน เปนเครองมอพเศษททำใหสามารถรสงทซงอยในระดบ Transcendemtal level ทงหลายได ดงนนพระพทธองคจงทรงเหนสงสารวฎ และเหนกฎแหงกรรม ซงเปนเรองสำคญยง บคคลทมแตเพยงประสาททงหาอยางเดยว ยอมไมมทางจะเหนจรงๆ ดวยตนเองได ดงนนเราทงหลายทประสงคจะรจรงเหนจรง ยอมจะตองพยายามทจะตองมญาณบาง ซงอาจจะยากมาก กนเวลาหลายชาต หรออาจจะไมสามารถไดญาณเลย กอาจจะเปนได ทกลาวแลวน พดไดวากลาวในระดบ Transcendental ทนหนมาดคำวาสงสารวฎ ซงเปนคำทมความหมายอย ในระดบ Transcendental หรอนอกเหนอจากประสาททงหาบางกลาวยอๆ คำนหมายถงวา คนเราเมอตายแลว กตองไปเกดเปนสงตางๆ อกตามลกษณะหรอจำนวนของความด หรอความชวทตนไดกระทำไวในชาตน เปนตนวา ในชาตนเราทำความชวไวมากพอตายแลวกตองไปเกดเปนสตว ถาสตวนนไดกระทำความด ไวมากพอ กอาจมาเกดเปนคนอก ถาคนนนไดกระทำความดไวอยางยง กอาจไป


เกดเปนเทวดา ถาเทวดานนเกดไปกระทำความชวรายแรงเขา กอาจจะไปเกดในนรก ถาสตวนรกนนกระทำความดพอ กอาจจะไดมาเกดเปนคน หรอะไรทำนองน คอพดยอๆ กหมนเวยน ตดอยในสงสารวฎของการเปน - เทวดา - มนษย - สตวเดรจฉาน - ภตผ - สตวนรก โดยไมมวนสนสด ในการเกดมาเปนอะไรกตามยอมจะมแตความทกขทรมานมากมายทงนน ดงนนการทตองเกดหมนเวยนอยในสงทงหาประการนน จงเปนทกขหนก เปนปญหาอยางยง เมอไหรจะไดหลดพนจากวงแหงสงสารวฎ เปนอสระเสยท ซงคงจะเปนความสขอยางยง พระพทธองคทรงปฏบตธรรมชนสง จนไดญาณวเศษตางๆ ดงกลาวแลว ซงทำใหมองเหนสงสารวฎไดจรงๆ และไดหลดพนไปจากสงสารวฎ พนจากความทกขไปโดยตลอดกาล หรอทเรยกวา นพพาน ทกลาวแลวนน เปนการกลาวในระดบนอกเหนอประสาททงหา ยอมยากทจะเขาใจไดสำหรบบคคลทมไดมญาณวเศษอะไรเลยอยางเราทงหลายน สำหรบในระดบของประสาททงหานน กมนกปราชญ (George Grimm) ไดพยายามอธบายเรองสงสารวฎ หรอเรองกฎแหงกรรม นบางเหมอนกน เชนกลาววามกฎอยอยางหนงเรยกวา Law. Of Affinity ตามความหมายของกฎน สงทงหลายทเหมอนกนหรอคลายคลงกน ยอมมแนวโนมทจะเขามารวมตวอยดวยกน ชกตวอยาง นำในคลอง กยอมมแนวโนมทจะไหลไปรวมตวกบนำในแมนำ หรอวาคนทมนสยสภาพ ยอมมแนวโนมทจะรวมกลมกบคนทสภาพดวยกน คงจะไมอยากไปคบคาหรอปนเปกบอนธพาลเปนตน ดงนน คนเราเมอ กำลงจะตายกฎดงกลาวนจะเขาดำเนนการทนท ชกตวอยาง คนบางคนในขณะทมชวตอยนไดบำเพญตนเลวอยางยง อกตญญและเลวประดจสตว ดงนน พอจะตาย กจะไปควาเอาสงทเปนอยางเดยวกนคอไปควาเอาสตวไว ซงกคอเกดออกมาใหมเปนสตวนนเอง ในทำนองเดยวกน ถาในขณะทมชวตอยไดบำเพญตนโดยถอจรยธรรมเปน


วถแหงชวตซงนบไดวาเปนคนด เมอกำลงจะตาย กจะไปควาเอาคนทดเขาไว คอเกดออกมาใหมเปนคนด เปนตน กฎทกลาวมาน ไมใชเปนกฎทางวทยาศาสตร แตกพอทำใหเขาใจเรองกฎแหงกรรมขนไดบาง กลาวคอ ถากระทำกรรมดไว กคงจะประสบผลทด และทำใหเขาใจเรองสงสารวฎไดบางเลกๆ นอยๆ เชนทำไมคนจงไปเกดเปนสตว หรอเกดเปนคนอก หรอเกดเปนเทวดา หรอเกดตำลงไปจนเปนสตวนรก เปนตน ทกลาวแลวน กยงทำใหเขาใจยงขนอกวา ถามสงใดทดวนทสดทมนษยจะตองรบกระทำแลว สงนนกคอความด และสงทไมนากระทำเลยกคอ ความชว นนเอง เมอพดถงตรงนแลว กพอจะจบเรอง “ปญหาตางๆ ของคน มอะไรบาง” ไดแลว ทำอยางไรเราจงจะแกปญหาเหลานใหตกไปหมดสน หรอถาหมดสนยงไมไดทำอยางไรมนจงจะเบาบางลงไป ทำใหชวตเปนสงทรมเยนไดบางตามควรแกกรณ การทจะแกปญหาใดๆ นน ยอมจะตองแกทสาเหต ค สาเหตของปญหาเหลานน คออะไร สาเหตของปญหาของมนษยเรา ถาดวาอยางเผนๆ แลว กอาจจะเหนวา มมากมายเปนอยางยง แตถาดกนใหซงถงตนตออนแทจรงแลว กอาจจะพดไดวา มเพยง ๒ ประการเทานน ประการทหนง ขอใหดทตวตนเองกอน ตามทไดกลาวไวแลว คนเรามจดออนอยอยางยง คอไดผลต ความโลภ ความโกรธ และความหลงผด (หรอทรวมเรยกวา อกศลมล) ออกมาเองโดยตลอดเวลา ถาไมมการยบยงไวบางแลว อกศลมลนกจะมากขนทกท และนำไปสการฆาฟนเบยดเบยน อกตญญ ลกขโมย หลอกลวง คดโกง ฯลฯ ซงลวนแลวแตเปนเรองรายแรง ทำใหชวตตองประสบกบความทกขระทมทงสน ดงนน อกศลมล (โลภ-โกรธ-หลง) นแหละ จงเปนสาเหตอนเปนรากฐานของความทกขหรอของปญหาทงปวงของมนษย ไมวาจะเปนปญหาในระดบใด และมนษยไดกอมนขนเองทงสน พระพทธองคไดทรงอธบายความจรงอนยงใหญ ทเรยกวาอรยสจ ไว ๔ ประการ คอ

๑. ทกข = ปญหาทงปวง เชน เกด แก เจบ ตาย


๒. สมทย = สาเหตของทกข กคอ ตณหา (โลภะ ทกลาวแลวนน กคอ ตณหา นนเอง ซงยอมจะสงเสรมใหโทษะและโมหะเพมพนยงขนไปอก)

๓. นโรธ = ความทกขอาจดบลงเสยไดในลกษณะใด ๔. มรรค = ทางหรอแนวปฏบตในการดบทกขมอยางไร

ทยกอรยสจ ๔ มา ณ ทน กเพอจะเปนการยนยนวาสาเหตรากฐานของปญหาทงปวงของมนษยนน กคอ โลภ-โกรธ-หลง (ซงทจรงกคอ ตณหา นนเอง โดยทตณหายอมสงเสรมใหเกดโทษะและโมหะตอไปอก) ประการทสอง ประการทสองนเปนสาเหตรอง ไมใชเปนปญหาตนตอหรอรากฐาน สาเหตรองนกคอการทเราไมทราบหรอไมไดเรยน วา มเครองมอ หรอมแนวปฏบตอะไรบาง ทจะแกปญหาตางๆ หรอทจะดบทกขเสยได พดอกทหนงกคอการทไมไดเรยนรจรยธรรมนนเอง ซงนบวาเปนเรองรายแรงมใชนอย ถามจรยธรรมเปนเครองมออยบาง กพอจะชวยในการบำเพญตนใหประสบความทกขระทมนอยลง หรอทำใหปญหาในชวตไดเบาบางลงอยางแนนอน เมอรเรองสาเหตเชนนแลว ขนตอไปกจะตองตรวจตราดวา ทจะดบทกขตรงสาเหตของมนนนอาจทำไดอยางไร หรอวาความทกข หรอปญหารายแรงทงปวงอาจดบลงเสยไดในลกษณะใด พดอกทหนงกคอวา มทฤษฎทจะแกปญหาของมนษยอยางไรบาง ง. มทฤษฎทจะแกปญหาเหลานนอยางไรบาง พระพทธองคไดทรงกำหนดทฤษฎหรอหลกการวาดวย “การเกดขนของทกข และการดบของทกข” ไวอยางยอดเยยมแลว หลกการนชอวา “ปฏจจสมปบาท” ซงอาจแปลตามตวไดวา “เกดขนโดยอาศยซงกนและกน” หรอ “การเปนสาเหตซงกนและกน” ปฏจจสมปบาท = ปฏจจ + สม + อปบาท, ปฏจจ = อาศรย สม = รวมกน อปบาท = เกด ทฤษฎหรอหลกการน เปนเรองสำคญยงในพทธศาสนามการอธบายกนทงในระดบประสาททงหา และระดบนอกเหนอประสาททงหา (Transcendental)


ณ ทน จะขออธบายในระดบประสาททงหา หรอ จะเรยกวาในแงจตวทยา หรอ แบบประยกต กคงจะได ดงตอไปน ปฏจจสมปบาท (ความทกขหรอ ปญหา เกดขนไดอยางไร และความทกขหรอปญหาดบเสยไดอยางไร) คำอธบายในระดบประสาททง ๕ หรอในแงจตวทยา หรอแบบประยกต อาจอธบายไดเปน ๒ ตอน คอ ตอนท ๑ : ทกข หรอปญหา เกดขนไดอยางไร (โปรดดรปไปดวย โดยเรมตนทคำวา “อวชชา” ซงแปลวา ความไมร) ๑. อวชชา ปจจยา สงขาร (ความไมร เปนเหตใหเกดหรอยอมไป

กระตนการปรงคด) แปลความหมายวา ความไมรวาอะไรจะนำไปสความทกข

ยอมกระตนใหคดหรอปรงคด หรอใหครนคดไปในทางทจะเปนทกขอยางไมวางเวน (ความไมรวาอะไรจะนำไปสความทกข ไดแกอะไรบาง? ไดแกการไมรจกดำรทจะออกจากกามหรอบรรเทาเบาบางในเรองกามคณ การไมรจกเลกพยาบาท ไมรจกไตรลกษณ ไมรจกมรรคมองค ๘ ไมรจกอรยสจ ๔ และไมรจกปฏจจสมปบาท เปนตน)

อวชา

สฬายตยะ

วญญาณ

นามรป

สงขาร

ชรา มรณะ (โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส)

ชาต

ผสสะ

ภพ

อปาทาน

๑

๔

๒

๕

๓

๖ ๗

๑๐

๑๑

๙ ๘

๑๒

เวทนา ตณหา


๒. สงขาร ปจจยา วญญาณ (การครนคด เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตน ความร)

แปลความหมายวา การครนคดในทางทผดหรอในทางทจะเปนทกขนน ยอมกระตนใหคนเราดงเอาความรซงตนมอย ซงยงเปนอวชชาอยนน ออกมาใชในการคดของตน เชน ดงความรตางๆ ในทางกาม หรอดงความรในการทำรายพยาบาทหรอปองราย ออกมาพจารณาเพอเลอกใชซงยอมจะนำไปสความทกขทงสน

๓. วญญาณ ปจจยา นามรป (ความร เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตน รางกายและจตใจดานอน ๆ)

แปลความหมายวา ความรทจะนำไปสความทกขทไดดงออกมาคดเหลานน ยอมจะกระตนรางกายและจตใจดานตางๆ ใหตนตวหนเหและโนมไปในทางทจะกระทำสงทเปนทกขเหลานน

๔. นามรป ปจจยา สฬายตนะ (รางกายและจตใจ เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตนประสาททง ๕ และสมอง)

แปลความหมายวา กายและใจทตนตวและโนมเอยงไปในทางทจะเปนทกขอยแลวนน ยอมจะกระตนใหประสาทและสมอง เกดความพรอมทจะประสบกบสงทจะเกดทกข เชนพรอมในทางประกอบกาม หรอพรอมในการทจะปองรายผอน เปนตน

๕. สฬายตนะ ปจจยา ผสสะ (ประสาทและสมอง เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตนใหไปสมผสหรอไดประสบ)

แปลความหมายวา เนองจากประสาทและสมองตนตว และพรอมในทางทจะเปนทกขอยเตมทแลวนนเอง จงกระตนใหลงมอทำสงทจะเกดทกขทนท เชน กระทำความผดในทางกาม หรอกระทำการฆาฟนเพอแกแคน เปนตน

๖. ผสสะ ปจจยา เวทนา (การไดสมผสหรอกระทำการลงไปนน เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตน ความรสก)


แปลความหมายวา เมอไดกระทำลงไปแลว เชน กระทำไปในทางกามกอาจจะสบายกายสบายใจ และเปนทถกใจ หรอสขใจ

๗. เวทนา ปจจยา ตณหา (ความรสก เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตน ควาทะยานอยาก หรอความตองการ)

แปลความหมายวา ความรสกถกใจหรอสขใจทเกดขนนน จะกระตนหรอผลกดนใหมความทะยานอยาก ใหตองการมากยงขนไปอก กลาวคอกอใหเกดความโลภและผลกดนไปในทางทจะเปนทกข ลกลงไปทกทนนเอง

๘. ตณหา ปจจยา อปาทาน (ความทะยานอยาก เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตน ใหยดถอมน)

แปลความหมายวา ความทะยานอยาก หรอความโลภเหลานน ทำใหเรายดมนในสงทรสกถกใจเหลานน และปกแนนเขาไปทกขณะ หรอยดมนในทางทจะเปนทกขนนมากเขาทกท เหนวาดมคณคา อยางไมเสอมคลาย จงไดตกลงยดมนในทางทจะเปนทกข

๙. อปาทาน ปจจยา ภพ (ความยดมนถอมน เปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตน ใหเกดสภาพทรมรอนอยภายใน)

แปลความหมายวา การปกใจแนนในทางทจะเปนทกขนน ยอมกอใหเกดเปนสภาพทรมรอนและหมนหมองอยภายในใจ เปนสภาพภายในใจซงตรงกบคำวา ทศนคต ในวชาจตวทยานนเอง ยกตวอยาง คนทปกใจยดมนอยในทางกามกยอมกรมกรม มทศนคตพรอมทจะกระทำไปในทางนนอยเปนนจ คอเปนแรงขบคอยผลกใหกระทำสงทจะเปนทกขในทางกามนนทกขณะจนเปนนสย

๑๐. ภพ ปจจยา ชาต (ทศนคตเปนเหตใหเกดหรอยอมไปกระตนใหสำแดงอาการออกมาภายนอก)

แปลความหมายวา สภาพอนเรารอน (หรออยางอน) อยภายในใจนนยอมจะตองสำแดงตนออกมาภายนอก หรอบงเกดหรอ


ปรากฎออกมาภายนอก เชน คนทมทศนคตเรารอนอยในทางกาม กจะนยมปฏบตตนไปในทางนนอยเปนนจ คอแสดงตนออกมาภายนอกใหเหนชดไปในรปทเปนนกเลงหญงทกขณะเปนตน คนทมทศนคตเรารอนไปในทางอนๆ กจะปรากฎออกมาภายนอก เปนคนนยมไปในทางนนๆ เปนตนวา เปนนกเลงสรา นกเลงเลนการพนน ฯลฯ ซงนำตรงไปสความทกข ทงสน

๑๑. ชาต ปจจยา ชรามรณะ (การปฏบตทปรากฎออกมาภายนอกอย เนองนจนน ยอมเปนเหตใหเกดหรอไปกระตนความเสอมโทรม หรอการประสบเคราะหกรรม หรอความรายแรงตางๆ )

แปลความหมายวา เมอกระทำหรอปฏบตตนไปในทางซงนำตรงไปสความทกข เชนปฏบตตนอยในอบายมขแลวกยอมจะประสบแตความเสอมโทรมและความรายแรงตางๆ อยตลอดไป จนแมเสยชวต กอาจจะเปนไปได ซงในทกกรณยอมจะไดรบแตความเศราโศก ปรเวทนาการ ความเจบปวด ความโทมนส และความหดหสนหวง อนรวมเรยกไดวา คอ ความทกขกายทกขใจ นนเอง

ทกลาวมาทงหมดในตอน ๑ น ชใหเหนวา ทกข เกดขนไดอยางไร เรมตนดวย อวชชา ทำใหเกดสงขาร สงขาร ทำใหเกดวญญาณ เรอยๆ ไป จนกระทงเกดทกขกายทกขใจหรอเกดปญหาใหญของชวตขน ตอนท ๒: ทกขหรอปญหา ดบเสยไดอยางไร เราเหนแลววา อวชชา เปนตนเหตใหเราตองดำเนนชวตไปตามกระแสของ “วงแหงปฏจจสมปบาท” จนกระทงประสบกบความทกขนานบประการ ดงนนถาดตามกระแสของแหงปฏจจสมปบาท จะเหนวาถาอวชชาดบ สงขารกดบ ถาสงขารดบ วญญาณกดบ ถาวญญาณดบ นามรปกดบ ถานามรปดบ สฬายตนะกดบ ถาสฬายตนะดบ ผสสะกดบ ถาผสสะดบ เวทนากดบ ถาเวทนาดบ ตณหากดบ ถาตณหาดบ อปาทานกดบ ถาอปาทานดบ ภพกดบ ถาภพดบ ชาตกดบ ถาชาตดบ ชรามรณะกดบ และความทกขทงปวงกดบสนไป


นคอทฤษฎตอนทชใหเหนวา ความทกขนนดบลงไดในลกษณะใด เปนอนวาไดอธบายทฤษฎเรองปฎจจสมปบาทจบลงแลวโดยเฉพาะในระดบของประสาททง ๕ หรอในแงของจตวทยา ดงนน ถากำจดอวชชาไดหมดสนไป ทกๆ สงในกระแสของปฏจจสมปบาท กจะดบหมดสนไปดวย และความทกขทงปวงกจะดบไปหมดเชนกน ซงแปลวาจะไดประสบกบชวตทดสงสดอยางทพระพทธองค หรอพระอรหนตทงหลายไดประสบมาแลว แตในฐานะทยงเปนผครองเรอนอย และอวชชากยงมอยมาก กระแสของปฏจจสมปบาทยงคงไหลอย และนำเราไปสความทกขอยเรอย ๆเมอเปนเชนนเราจะตองทำอยางไร? จ. การปฏบตตนตามนยของทฤษฎนน ทำอยางไร เครองมอทจะใชในการกำจดหรอดบอวชชาเสยไดนน กคอ จรยธรรม การดำเนนชวตแบบเดยวกบพระพทธองคหรอพระอรหนตทงปวง (คอเปนผไมครองเรอนและมงปฏบตศล และธรรมะทงปวงอยางเครงครด จนถงขนวปสสนากรรมฐาน และไดซงญาณประเภทตางๆ ) นน ยอมจะกำจดอวชชาเสยได และยอมจะทำใหกระแสของปฏจจสมปบาทดบลงไปทกขทงปวงกไมมทางเกดขนมาไดอก ซงกคอนพพานนนเอง พระพทธองคทรงไดนพพานเมอมพระชนมายได ๓๕ พรรษา และทรงสอนอยไดอก ๔๕ ป ในระยะ ๔๕ ปนน กลาวไดวา กเลส ดบหมดสนแลว แตขนธ ๕ ยงอยเทานนเอง ขนธ ๕ ใดทกเลสไมเขาครอง กยอมไมเปนทกข ดงนน จรยธรรม จงเปนเครองมอทสำคญยงของมนษย เราจะตองยดถอและปฏบต และดำเนนชวตตามแนวทางของจรยธรรม ตามความสามารถของแตละบคคล ถาเราเปนคนมความสามารถอยางยงถงขนาด กอาจใชจรยธรรม เปนเครองมอกำจดอวชชา เพอไมใหกระแสปฏจจสมปบาทเสยไดตงแตตนเลย เมอไมมกระแสกไมไปสความทกข แตถาเกดกระแสปฎจจสมปบาทขนเสยแลวดงเชนในชวตของเราทงหลาย กจะตองใชจรยธรรมเปนเครองมอตดกระแสนเสย กลาวคอ ตดกระแสใหขาดไปเสยกอน กอนทจะไปถงตณหา (โปรดดรปวงแหงปฏจจสมปบาทประกอบ) เพราะถาเกดตณหาแลว กแปลวา เกดสาเหตแหงทกขขนแลว และชวตกจะตอง


ดำเนนไปตามกระแสจนถงความทกขจนได ถาจรยธรรมยงไมเขมขนพอ กตดกระแสไมขาดแตจรยธรรมเทาทปฏบตไดนน กอาจจะชวยลดความเรวหรอความรายแรงของกระแส กลาวคอชวยบรรเทาเบาบางตณหาลง และชวยบรรเทาเบาบางความทกขลงไดบางตามควรแกกรณ จรยธรรม มอะไรบางนน กไดกลาวไวแลวไวขางตน ในทนเพยงขอยำวา เราทกคนจะตองปฏบตตนตามแนวของมรรคมองค ๘ ซงปรากฏอยในอรยสจ ๔ มรรคมองค ๘ น พดอยางยอกไดแก ศล สมาธ และปญญา รวม ๓ ประการ เราจะตองดำรงตนตามแนวนตามความสามารถของแตละคน ในการพยายามตดกระแสปฏจจสมปบาทหรอพยายามใหกระแสมนเบาบางลงนน ในแงปฏบตทำอยางไร? พดอยางงายๆ กคอใชธรรมะ หรอใชสตนนเองเขาดำเนนการดำเนนการอยางไร? ดำเนนการดงตอไปน.- ๑. ใชสตพยายามลดเวทนา (ความรสก) ลงใหมากทสด เราทราบแลววา

“ผสสะ ปจจยา เวทนา” กลาวคอเมอไดเหนรป ไดฟงเสยง ไดลมรส ฯลฯ กจะเกดความรสกยนดยนรายขนมากมาย ดงนนในขณะทผสสะนน เราจะตองควบคมตวเองใหได กลาวคอใชสตหรอธรรมะนนเอง บงคบ ควบคมตวเองไมใหหลงตามไป พยายามบงคบตวเองใหเลกใหถอย ใหเพลาลง จากความยนดยนรายเหลานน (แปลวาจะตองมธรรมะไวใหพรอม)

๒. ใชความรเรอง Dichotomy (สงตรงกนขามซงเปนคๆ กน) เขาปฏบตการ กลาวคอพยายามทำในทางตรงกนขามเอาไว เชน เมอเกดความรสกโกรธแคนอยากจะไปแกแคน กใหนกในทางตรงกนขามทนท คอจะตองเมตตากรณาทนท พดอกทหนงกคอ เมอเกดเวทนาขน กจะตองระลกถงเรองศลและเรองธรรมะทนท และจะตองปฏบตตามศลและธรรมะนนๆ ทนท ซงกคอเปนการพยายามขจดโลภ-โกรธ-หลง นนเอง

เกยวกบเรอง Dichotomy มเรองจรงอยเรองหนงคอ นกเรยนหญงในชนประถมหกคนหนง เปนลกผมอนจะกนแตชอบลกขโมยดนสอเพอน เปนทหนกใจ


ของครประจำชนและบดามารดาเปนอยางมาก บดามารดาจงไปปรกษาผรวาจะทำยางไรด เพราะขายหนาเตมทแลว ผรกไดแนะวาใหซอดนสอจำนวนมากมอบใหแกลกคนนน และบอกใหเดกหญงผนนนำไปแจกแกเพอนๆ ทำอยหลายวน ปรากฏวาไมชาการชอบขโมยดนสอของเพอนกหายสงบไป นกเปนการปฏบตตามหลก Dichotomy นนเอง และเปนทไดผลดเสยดวย วาทจรงแลวกเปนเรองของเบญจศล เบญจธรรม ซงเปนการพยายามทจะตดกระแสของปฏจจสมปบาท โดยใชสตปญญา หรอธรรมะ นนเอง เมอพดมาถงตรงน ถามคนถามวา ปฏบตตนตามจรยธรรมทำไมกน กอาจจะตอบไดวาปฏบตจรยธรรม หรอธรรมะ เพอตดกระแสของปฏจจสมปบาท หรอเพอเบาบางกระแสของปฏจจสมปบาทลงเสยบาง นนเอง ดงนน เปนอนวาบทนไดนำเขาผสสะหรอนำเขาสจรยธรรมเรยบรอยแลว ถาเปนทซาบซงพอกอาจหวงไดวาเราทกคน คงจะพยายามศกษาและปฏบตตนตามแนวของจรยธรรมอยางเตมความสามารถของแตละคน ทงนโดยทศกษาใหกวางขวางทวถง และศกษาใหละเอยดลกซงเชนนแลว กคงจะรสกขนเปนระยะๆ วา “ธรรมยอมคมครองผประพฤตธรรม” และอาจจะไดประสบกบชวตทรมเยนตามควรแกกรณ การนำเขาสจรยธรรมตามทกลาวมาแลวน นบวาเปนวธหนงเทานน วธอนๆ กคงมมากมายแตผรจะไดคดขนใหเหมาะสมกบผเรยน

๘. การปลกฝงจรยธรรมในหนวยงานหรอในสถาบนการศกษาอาจทำไดอยางไร? ก. ความมงหมายพนฐาน ในการปลกฝงจรยธรรมใหเกดแกบคคลใด หรอแกหนวยงานหรอสถาบนการศกษาใด เรายอมมงอยตลอดไปท ๑. จะใหผเรยนไดศกษาจรยธรรมลกซงเพยงพอจนเกดศรทธาและเกดความคดทจะดำเนนชวตตามแนวของจรยธรรมโดยตลอดไป ทงนยอมแปลวาผเรยนจะตองไดมโอกาสศกษาและปฏบตตดตอกนนานพอควร ๒. จะใหบคคลในหนวยงานหรอสถาบนการศกษา ไดรวมมอกน


ปฏบตจรยธรรมโดยพรอมเพรยงกนทวทงระบบ มใชปฏบตอยเพยงหนวยเดยวในระบบนน ๆ ข. แนวทางสำหรบดำเนนการเพอใหผ เรยนไดศกษาและปฏบตจรยธรรม ๑. ตองใหผเรยนไดมโอกาสเหนตวอยางทด และใหปฏบตตาม เปนเวลานานเพยงพอจนเปนนสย ๒. ตองใหมการศกษาหรออบรมอยางลกซง เปนระยะๆ ตอเนองอนเปนเวลานานพอ เพอชวยใหเกด “ความคดเหนทถกตอง” ๓. ตองใหม โครงการแนะแนวโดยใชธรรมะขนในหนวยงานหรอสถาบนการศกษา เพอทำหนาทชแจง ใหขอคด ชแนวในการแกไขปญหาชวตบางประการ กอใหเกดความอบอนใจ ใจมนคง ไมเอนเอยงไปในทางชว ทงน อาจทำการแนะแนวเปน รายบคคล หรอเปน กลม กได และใหจดทำโดยสมำเสมอควบคกนไปกบการศกษาอบรม ๔. การไดมโอกาส ไดพด ไดเขยน ดวยตนเองนอกเหนอไปจาก การอานและการฟง ยอมสงเสรมใหความคดและความเขาใจ ไดงอกงามขนเปนอยางดเพอใหมโอกาสดงกลาวแลวนนเปนการแนนอนจำเปนจะตองตงชมนม เพอศกษาธรรมะขนในหนวยงานหรอสถานศกษาดวย ค. วธดำเนนการ ๑. ตงคณะกรรมการจรยธรรมขนไวเปนประจำ ในหนวยงานหรอสถาบนการศกษา ประกอบดวยหวหนาหนวยงานหรอสถาบนการศกษา เปนประธานผทรงคณวฒทางจรยธรรม และบคคลทเหมาะสมอนๆ เพอทำหนาทกำหนดแผนงานในเรองจรยธรรมตลอดทงป และคอยควบคมดแลใหเปนไปตามแผนทกำหนดนน ตลอดจนคอยคดปรบปรงแกไขแผนการปฏบตใหเหมาะสมยงขน เพอใชในปตอๆ ไป ๒. ในแผนงานทจะจดทำขนนน ตองใหมงานดานสรางเสรม ตอไปน ๒.๑ สรางบรรยากาศ หรอสงแวดลอมทเอออำนวยตอการศกษาอบรม และการปฏบตเรองจรยธรรมขนภายในหนวยงานหรอสถาบนการศกษา เชน


- ผเปนหวหนาทกระดบ จะตองเขาใจเรองจรยธรรมดพอสมควร และตองบงคบตนเอง ใหประพฤตตนเปนตวอยางทด เปนตน วาในเรองศล ๕ ยตธรรม ทานมย ซอสตย สจรต กตญญกตเวท ฯลฯ - จดใหมการรณรงคภายในหนวยงานหรอในสถานศกษาเพอเชญชวนใหทกๆ คนไดประพฤตตนตามแนวทางของจรยธรรมทงนโดยเชญชวนใหถอวา การประพฤตตนตามแนวทางของจรยธรรมนนเปนสงทมเกยรตยง ไมใชสงทนาละอาย สงทนาละอายกคอ การทำความชว - จดตงชมนมจรยธรรมศกษา ขนไวเปนประจำ เพอทกๆ คนจะไดพบปะสนทนา ถกแถลง แลกเปลยนความคดเหน ปาฐกถา อภปราย อาน เขยนเกยวกบจรยธรรม หรอจดกจกรรมอนๆ เชน จดนทรรศการดานจรยธรรม จดโครงการบรจาคแกผขาดแคลน จดโครงการฟงธรรม ฯลฯ ตามทเหมาะสม ทงหมดนกเพอสรางใหมบรรยากาศ หรอสงแวดลอมทเอออำนวยในเรองจรยธรรมตลอดทงป นนเอง ๒.๒ จดการอบรมจรยธรรมภายในหนวยงานหรอสถานศกษา เมอมบรรยากาศท เอออำนวยแลว กใหผทรงคณวฒอบรมจรยธรรมใหแกทกๆ คน เปนการประจำและแนนอน โดยเลอกหวขออบรมใหเหมาะสม และลกซงพอเพยง (อนง ควรสรางผทรงคณวฒของตนเองไว ซงจะชวยใหเกดความสะดวกยงขนในการอบรมและปฏบต) ๒.๓ จดใหมการแนะแนวภายในหนวยงานหรอสถาบนการศกษา จดใหมหนวยงานแนะแนวทางจรยธรรมขนไวเพอชวยแนะเปนรายตว หรอ เปนกลม ตามทเหมาะสมในเรองของชวต และการดำรงชวต ชวยคดแกปญหาของชวตบางประการเปนทพงทางใจ คอยกระตนใหประพฤตด ไมคดโกง ถาเปนขาราชการกจะไดคอยกระตนใหกระทำตนให “เปนทชนใจของประชาชน” ฯลฯ ทงนใหใชหลกธรรมะเปนเครองมอในการแนะแนว ๓. ในแผนงานทจะจดทำขนนน ตองมงานดานสงเสรม ดงตอไปน ๓.๑ ถาเปนขาราชการ เมอสอบเขามาไดแลว กอนบรรจแตงตงตองอบรมจรยธรรมอยางเขมขนเสยกอน ๓.๒ เมอแตงตงแลว ตองจดอบรมจรยธรรมไวเรอยๆ เปนระยะๆ


ซงกคอเปนการอบรมขาราชการประจำการนนเอง ๓.๓ ในการสอบเพอเลอนระดบ ตองสอบเรองจรยธรรมดวย โดยถอเปนเรองสำคญ ๓.๔ ในการเลอนระดบ หรอขนเงนเดอนนน ใหพจารณาเรองความประพฤต เปนเรองสำคญดวย และตองพจารณาอยางจรงจง ใหสมกบทอยในบรรยากาศแหงจรยธรรม ๓.๕ ทก ๆหนวยงาน ตองรวมมอกนชวยศกษาและปฏบตจรยธรรมโดยทวหนา ไมใชเครงอยเฉพาะบางหนวยเทานน ตองทำใหพรอมเพรยงกนทงระบบ (สำหรบในสถานศกษานน กอาจอนโลมจดไดทำนองเดยวกน) ๔. ในแผนงานทจะจดทำขนนน ตองใหมงานดานการควบคม ดงตอไปน ๔.๑ ใครประพฤตผดจรยธรรม หรอละเลย ตองลงโทษตามควรแกกรณอยางเครงครด ๔.๒ ใครประพฤตดเดนในดานจรยธรรม ตองยกยองสรรเสรญและใหเกยรตแกผนนเปนอยางด (โปรดดแผนผง “วธการปลกฝงจรยธรรมในหนวยงาน” ซงแนบอยดวยแลว)


วธปลกฝงจรยธรรมในหนวยงานหรอสถาบนการศกษา

ตงคณะกรรมการจรยธรรมไวประจำหนวยงาน/สถานศกษา ประกอบดวย - หวหนาหนวยงาน/สถานศกษา เปนประธาน - ผทรงคณวฒในดานจรยธรรม - ผทเหมาะสมอนๆ

กำหนดแผนงาน ๓ ดาน ดงตอไปน

๑. แผนงานดานสรางเสรม • สรางบรรยากาศสงแวดลอม

ทเอออำนวยตอการศกษา - หวหนาทกระดบตองร

จรยธรรมและปฏบตตนเปนตวอยาง

- รณรงค อย า งต อ เน อ งตลอดทงปภายในหนวยงานฯ

- ตงชมนมจรยธรรม • จ ด ก า ร อ บ ร ม จ ร ย ธ ร ร ม

ภายในหนวยงานฯ - อบรมเปนการประจำ ตอ

เนองกนไปตามทเหมาะสม

- สร างผทรงคณวฒของตนเองไวเพออบรม

• จดใหมการแนะแนวภายในหนวยงานฯ

- แนะแนวเปนรายตวโดยใชจรยธรรม

- แนะแนวเปนกลมโดยใชจรยธรรม

- สร างผทรงคณวฒของตนเองไวเพอแนะแนว

๒. แผนงานดานสงเสรม • อบรมอยางเขมขนในเรอง

จรยธรรมกอนแตงตงเขารบราชการ (ถาเปนหนวยราชการ)

• อบรมขณะดำรงตำแหนงเปนระยะๆ

• ในการพจารณาเลอนระดบตำแหนงหรอเลอนขนเงนเดอน ตองพจารณาความประพฤตดวย

• ในการสอบเลอนระดบ ตองสอบเรองจรยธรรมดวย

• ต อ ง ศ ก ษ า แ ล ะ ป ฏ บ ตจรยธรรมในทกหนวยงาน โดยทวถงกนทงระบบ

(ถาเปนสถาบนการศกษา กยอม อนโลมตามไดใหเหมาะสม)

๓. แผนงานดานควบคม • ลงโทษเมอประพฤตผด หรอ

ละเลยจรยธรรม • ยกยองสรรเสรญ แ ล ะ ใ ห

เ ก ย ร ต เ ป น อ ย า ง ด แ ก ผป ร ะ พ ฤ ต ด เ ด น ใ น ด า นจรยธรรม

บรรณานกรม

สาโรช บวศร . เมอครบ ๖๐ ป ของสาโรช บวศร ๑๖ กนยายน ๒๕๑๙ . กรงเทพฯ : โรงพมพ บำรงนกลกจ. เอกสารพมพแจก. ๗ หนา.

___________. (๒๕๒๖). ปรชญาการศกษาและแผนการศกษาแหงชาต. เอกสารพมพแจก. ๑๓ หนา.

___________. (๒๕๑๑). พทธศาสนากบการศกษาแผนใหม. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา. ๔๐ หนา.

___________. (๒๕๒๖). จรยธรรมศกษา ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา. ๖๑ หนา.

___________. (๒๕๐๘). ความคดบางประการในวชาการศกษา. กรงเทพฯ: โรงพมพสงเสรมอาชพ. ๕๐ หนา.

สนทร โคตรบรรเทา. (๒๕๔๔). รวมบทความและงานเขยน ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร การศกษา ปรชญาการศกษา ประชาธปไตย และจรยธรรม. กรงเทพฯ. สวรยาสาสน จดพมพ. หนา ๓๖ – ๔๗.

___________. (๒๕๔๔). สาโรช บวศร ปรชญาการศกษาสำหรบประเทศไทย : จดบรรจบระหวางพทธศาสนากบประชาธปไตย : โรงพมพสวรยาสาสน. ๑๒๐ หนา.

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ.บณฑตวทยาลย. (๒๕๔๓). ศาสตราจารย ดร.สาโรช บวศร ราชบณฑต. กรงเทพฯ : โรงพมพบรษท สพเรยพรนตงเฮาส จำกด. หนา ๒๙ - ๓๕.

รำลึกคุณูปการ ศาสตราจารย์ ดร.สาโรช...

Documents

Transcript of รำลึกคุณูปการ ศาสตราจารย์ ดร.สาโรช...