ÀÃÓÓËÃÀ Óëñûí Äýýä Ø¿¿õ 2 - mn-nhrc.orgmn-nhrc.org/files/setguul_2008_03.pdf ·...

Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí 60 æèë

1

ÀÃÓÓËÃÀ

Õ¿íèé Ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàë áàòëàãäñàíû 60 æèëèéí îéí õ¿ðýýíä Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ òàëààð õèéñýí àæëûí ìýäýýëýë

ÓëñûíÄýýäØ¿¿õ 2ÖàãäààãèéíÅðºíõèéÃàçàð 4

Ø¿¿õèéíØèéäâýðÃ¿éöýòãýõÅðºíõèéÃàçàð 9

Íèéòëýë

ß.Èæèëìºðºí Õ¿¿õäèéíýðõ-Ñóäàëãààíäýýð¿íäýñëýñýíàðãàç¿é 14

Á.Áàòöýöýã

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíýðõèéíòóõàé

Í¯Á-ûíêîíâåíöèéãñî¸ðõîíáàòëàõõýðýãöýýøààðäëàãà 19

Ò.Èõòàìèð Ýìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëýë 31

×.Îòãîí÷óëóóí Îëîííèéòèéí¿éìýýíñàìóóíû¿åäàíõààðàõçàðèìàñóóäëóóä 36

Á.Äîëãèîí Öàãàà÷àæèë÷äûíýðõ 42

Ì.Öîëìîí Ýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõ 48

×.Àëòàíãýðýë Áîëîâñðîëäàõüýðõýäñóóðèëñàí¿çýëáàðèìòëàëûíõ¿ðýý 54

UNIVERSALDECLARATION

OF HUMANRIGHTS Dignity and justice for all of us ÍÝÐ ÒªÐ, ØÓÄÀÐÃÀ ¨ÑÛÃ Õ¯Í Á¯ÐÒ

Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ 2008/3

2

ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ Ø¯¯ÕÝÝÑ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÃ

ÕÀÍÃÀÕ ÒÀËÀÀÐ ÝÕÍÈÉ ÕÀÃÀÑ ÆÈËÄ ÕÈÉÑÝÍ

ÀÆËÛÍ ÒÀËÀÀÐÕ ÌÝÄÝÝËÝË

ÓëñûíÄýýäØ¿¿õíüõ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººãõàíãàõ,ýðõíüçºð÷èãäºõººññýðãèéëýõ,

çºð÷èãäñºíýðõèéãíüõàìãààëàõ,õóóëèéãíýãìºðçºâîéëãîõ,õýðýãëýõòàëààðõóóëèéí

òàéëáàð13-ûãáàòëàíãàðãàñàí.

Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàíõèì

-Ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéã ø¿¿õèéí ïðàêòèêò

õýðýãëýõòóõàé

-Ýð¿¿ãèéíõóóëèéí113äóãààðç¿éëèéíçàðèìçààëòûãòàéëáàðëàõòóõàé

-Ýð¿¿ãèéíõóóëèéí146äóãààðç¿éëäçààñàí“Áóñäûíýäõºðºíãºáóëààõ”ãýìòõýðãèéã

147ç¿éëäçààñàí“Áóñäûíýäõºðºíãèéãäýýðýìäýõ”ãýìòõýðãýýñÿëãàæ,çºâç¿éë÷ëýõýä

àíõààðàõçàðèìàñóóäëûíòàëààð,

-Ýð¿¿ãèéíõóóëèéí93äóãààðç¿éëèéíçàðèìçààëòûãòàéëáàðëàõ,ñàíààñýòãýëíüõ¿÷òýé

öî÷ðîíäàâ÷èäñàí¿åäáóñäûãñàíààòàéàëàõãýìòõýðãýýñÿëãàæ,çºâç¿éë÷ëýõòàëààð,

-Ýð¿¿ãèéíõóóëèéí22äóãààðá¿ëãèéíçàðèìç¿éë,çààëòûãòàéëáàðëàõòóõàé,

-Ýð¿¿ãèéíõóóëèéí23äóãààðá¿ëãèéíçàðèìç¿éë,çààëòûãòàéëáàðëàõòóõàé,

Èðãýíèé õýðãèéí òàíõèì

-Ìîíãîë óëñûí îëîí óëñûí ãýðýý áîëîí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí íèéòýýð õ¿ëýýí

çºâøººðñºíõýìõýìæýý,çàð÷ìûãø¿¿õèéíïðàêòèêòõýðýãëýõòóõàé,

-Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã

òàéëáàðëàõòóõàé

-ÌîíãîëÓëñûíÑîíãóóëèéíÒºâáàéãóóëëàãûíòóõàéõóóëèéíçàðèìç¿éë,çààëòûã

òàéëáàðëàõòóõàé,

-Îðîí ñóóö áîëîí îðîí ñóóö õóâü÷ëàõ òóõàé õóóëèóäûí çàðèì ç¿éë, çààëòûã


-Ñóóö ºì÷ëºã÷äèéí õîëáîîíû ýðõ ç¿éí áàéäàë, íèéòèéí çîðèóëàëòòàé îðîí

ñóóöíûáàéøèíãèéíäóíäûíºì÷ëºëèéíýäõºðºíãèéíòóõàéõóóëèéíçàðèìç¿éë,çààëòûã


Çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèì

-Ãàìøãààñõàìãààëàõòóõàéõóóëèéí33äóãààðç¿éëèéíçàðèìçààëòûãòàéëáàðëàõòóõàé,

-Ãàçðûíòóõàéõóóëèéíçàðèìçààëòûãòàéëáàðëàõòóõàéòîãòîîëóóäûãáàòëàíãàðãàñàí.


3

“Õóóëüç¿éíõ¿ðòýýìæáàÕ¿íèéýðõ”òºñëººñ“ÌîíãîëÓëñûíîëîíóëñûíãýðýýáîëîí

îëîíóëñûíýðõç¿éííèéòýýðõ¿ëýýíçºâøººðñºíõýìõýìæýý,çàð÷ìûãø¿¿õèéíïðàêòèêò

õýðýãëýõòóõàé”òîãòîîëãàðãàñàíòàéõîëáîãäóóëàí“Îëîíóëñûíãýðýýãø¿¿õýäõýðýãëýæ

áàéãààïðàêòèê”ñýäâýýðóëñûíõýìæýýíäíèéòø¿¿ã÷äèéíäóíäñóäàëãààÿâóóëñàí.

ÓëñûíÄýýäØ¿¿õýýñãàðãàñàíõóóëèéíàëáàí ñíûòàéëáàðóóäûãø¿¿õýðõìýäëèéí

áîëîí õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä, èðãýä, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä

çîðèóëàíòîãòîîëûíýìõòãýëáîëãîíõýâë¿¿ëæãàðãàñíààñãàäíà“Äýýäø¿¿õèéíìýäýýëýë”,

“Òºðèéíìýäýýëýë”ñýòã¿¿ë¿¿äýäòîãòìîëõýâë¿¿ëäýã.ÌºíººðèéíâýáñàéòáîëîíÝðõ

ç¿éíìýäýýëëèéííýãäñýíñèñòåìäòóñòóñáàéðëóóëàíîëíûõ¿ðòýýëáîëãîæáàéíà.

2.Ýð¿¿,èðãýí,çàõèðãààíûõýðãèéíòàíõèìóóäõ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººãõàíãàõòàëààð

äýýðõõóóëèéíòàéëáàðóóäààñãàäíààíõàíáîëîíäàâæçààëäàõ,õÿíàëòûíøàòíûø¿¿õýýñ

øèéäâýðëýæáóéø¿¿õèéíïðàêòèêèéãñóäàëæöààøèäòóõàéíòºðëèéíìàðãààíòàéõýðãèéã

õÿíàíøèéäâýðëýõýäãàð÷áóéàëäàà,çºð÷ëèéãàðèëãàõ,õóóëèéíçîõèöóóëàëòûãíýãìºð

îéëãîõ,õýðýãëýõÿâäëûãõàíãàõçîðèëãîîðçºâëºìæáîëîâñðóóëàíãàðãàñàí.

Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàíõèì ýíý îíû ýõíèé õàãàñæèëèéíáàéäëààðÖàãäàí õîðèõ,

òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõòàé õîëáîãäñîí çàðèì àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òóõàé

æóðìûãÓëñûíÅðºíõèéÏðîêóðîðûíãàçàðòàéõàìòðàíãàðãàæ,Ýð¿¿ãèéíáàéöààíøèéòãýõ

õóóëèéí68äóãààðç¿éëèéãø¿¿õèéíïðàêòèêòçºâõýðýãëýõòàëààð,ÝÁØÕ-èéí99ä¿ãýýð

ç¿éëèéí99.2-ò“áàéöààíøèéòãýõàæèëëàãààíûçàðäëûãòºðõàðèóöíà”ãýæçààñíûãø¿¿õýýñ

çºâõýðýãëýõòóõàé,ÈðãýíèéõýðãèéíòàíõèìÌîíãîëÓëñûíÈõÕóðëûíñîíãóóëèéíòóõàé

õóóëèéãõýðýãëýõýäàíõààðàõçàðèìàñóóäëûíòàëààðÇàõèðãààíûõýðãèéíòàíõèìÒºðèéí

õÿíàëòøàëãàëòûí òóõàé õóóëèéí çàðèì ç¿éë, çààëòûãø¿¿õèéíïðàêòèêò çºâ õýðýãëýõ

òóõàé, Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã íýã ìºð çºâ îéëãîõ, õýðýãëýõ,

ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ãàð÷ áàéãàà àëäàà çºð÷ëèéã àðèëãàõ òóõàé çºâëºìæ¿¿äèéã òóñ òóñ

ãàðãàæýý.

3. Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàíõèì íü Óëñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí Ãàçàð, Ìîíãîëûí

ªìãººëºã÷äèéíÕîëáîîáîëîíÕóóëüÇ¿éÄîòîîäÕýðãèéíßàìòàéõàìòðàí“ªìãººëºã÷äèéí

¸ñ ç¿é áà õàðèóöëàãà” ñýäýâò óóëçàëò ÿðèëöëàãà, Èðãýíèé òàíõèì àéìàã, íèéñëýë,

ä¿¿ðãèéíø¿¿õ¿¿äèéíø¿¿ã÷íàðò“Áóñäûíýçýìøèë,àøèãëàëòàäõºðºíãºøèëæ¿¿ëýõòýé

õîëáîãäñîíãýðýýíèé¿¿ðýãáàø¿¿õèéíøèéäâýðáîëîâñðóóëàõàðãà÷ëàë”ñýäýâòñóðãàëò

çîõèîíáàéãóóëæàæèëëàëàà.


4

ÖÀÃÄÀÀÃÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÀÑ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÃ

ÕÀÍÃÀÕ ÒÀËÀÀÐ 2008 ÎÍÛ ÝÕÍÈÉ 7 ÑÀÐÄ

ÕÈÉÑÝÍ ÀÆËÛÍ ÌÝÄÝÝËÝË

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà íü 2008 îíä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Öàãäààãèéí

áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæ, Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷,

Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë øèéäâýð, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí ýðõëýõ àñóóäëûí

õ¿ðýýíä 2008 îíä õèéãäýõ àæëûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ

ã¿éöýòãýõàðãàõýìæýýí¿¿äèéãõýðýãæ¿¿ëýõýäöàãäàà,äîòîîäûíöýðãèéííèéòáàéãóóëëàãûí

¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëýí, ¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðòûã øèíý÷èëæ, àëáàíû øóóðõàé

áàéäëûí ò¿âøèíã àõèóëàõ, ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íèéãìèéí õýâ

æóðàì õàìãààëàõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ñóðãàëòûã ÷àíàðæóóëæ, àëáà õààã÷äûí ìýäëýã,

àæëûíõàðèóöëàãûãäýýøë¿¿ëýõ,õ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººãõàíãàõçîðèëòäýâø¿¿ëýíàæèëëàæ

áàéíà.

Èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, òýäíèé ñàíàë, õ¿ñýëòèéã ò¿ðãýí øóóðõàé

øèéäâýðëýõýäàíõààð÷àæèëëàñàíáºãººä2008îíûýõíèé7ñàðäèðãýä,àæàõóéííýãæ

áàéãóóëëàãààñãýìòõýðãèéíøèíæòýé49085ºðãºäºë,ãîìäîë,ìýäýýëýëõ¿ëýýíàâñàííü

2007îíûìºí¿åýñ11.9õóâèàðºñ÷,ãýìòõýðãèéíøèíæòýé4ãîìäîë,ìýäýýëýëòóòìûí1-ä

ýð¿¿ãèéíõýðýã¿¿ñãýíøàëãàñàí.

Óëñûíõýìæýýíä12188 ãýìòõýðýãá¿ðòãýãäñýííüºìíºõîíûìºí¿åèéíõýýñ1.9

õóâèàðáóóðñàí¿ç¿¿ëýëòòýéáàéíà.

Á¿ðòãýãäýõ¿åäýýñýæèãòíýýðòîîöâîëçîõèõýòãýýäíüòîãòîîãäîîã¿é3799ãýìòõýðýã

á¿ðòãýãäýí,1116õýðãèéíÿëëàãäàã÷ààðòàòâàëçîõèõýòãýýäíüòîãòîîãäîæ,ãýìòõýðãèéí

èëð¿¿ëýëòóëñûíõýìæýýíä29.4õóâüòàéáàéãààíüºíãºðñºíîíûìºí¿åýñ4.2ïóíêòýýð,

íèéñëýëèéíõýìæýýíä29.2õóâüòàéáàéãààíüºíãºðñºíîíûìºí¿åýñ6.3ïóíêòýýðºññºí

ñòàòèñòèê¿ç¿¿ëýëòãàð÷áàéíà.

Ãýìòõýðãèéíóëìààñ11618èðãýíõîõèðñíû30.7õóâüíüýìýãòýé÷¿¿ä,5.8õóâüíü

íàñàíäõ¿ðýýã¿éõ¿ì¿¿ñ,29.1õóâüíüòîäîðõîéýðõýëñýíàæèëã¿éõ¿ì¿¿ñ,12.2õóâüíü

õîõèðîã÷èéíáóðóóãààñ ãýìòõàëäëàãàäºðòñºíáàéíà.Ãýìòõýðãèéíóëìààñòºð,àëáàí

áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, èðãýäýä 31.0 òýðáóì òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷èðñíûã õýðýã

á¿ðòãýõ,ìºðäºíáàéöààõàæèëëàãààíûÿâöàä541.9ñàÿòºãðºãèéíõºðºíãºáèò¿¿ìæèëæ,

11.1õóâèéãíºõºíòºë¿¿ëæàæèëëàñàí.


5

Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýýíèé

ä¿íäãýìòõýðãèéíóëìààñ1041õ¿ííàñáàðæ,5003õ¿íãýìòñýííüºìíºõîíûìºí¿åýñ

íàñáàðñàíõ¿íèéòîî5.5õóâèàðáóóð÷ýý.

“Ñàõèëãà,äýãæóðàì,àæëûíõàðèóöëàãûãñàéæðóóëàõòóõàé”Çàñãèéíãàçðûí2007

îíû 13 äóãààð àëáàí äààëãàâàð, ÖÅÃ-ûí äàðãûí òóøààëààð “Íýýëòòýé ºäºð”-èéí àðãà

õýìæýýãöàãäàà,äîòîîäûíöýðãèéíáàéãóóëëàãûíõýìæýýíäñàðá¿ðèéí2äàõü7õîíîãèéí

Ï¿ðýâãàðèãòçîõèîíáàéãóóëæäýýðõàðãàõýìæýýíäíèéò33872èðãýäõàìðàãäñàíáàéíà.

Àðãà õýìæýýíä õàìðàãäñàí èðãýäýýñ 2290 ñàíàë, 2518 õ¿ñýëò, 395 ãîìäîë, 311

ìýäýýëýëõ¿ëýýíàâ÷øèéäâýðëýíõàðèóºã÷àæèëëàâ.

“Íýýëòòýéºäºð”-èéíàðãàõýìæýýíèé¿åýðãýìòõýðãýýñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõòóõàé

32733ñàíàìæ,ñýðýìæë¿¿ëýã,òàðààõìàòåðèàëûãèðãýäýäòàðààæ,õýâëýëìýäýýëëèéí

õýðýãñëýýð335ñóðòàë÷èëãàà,öàãäààãèéíáàéãóóëëàãûí¿éëàæèëëàãààòàéõîëáîîòîé26

îíöëîãñàíàëûãõ¿ëýýíàâ÷àæèëëàâ.

Öàãäààãèéíåðºíõèé ãàçðûíâýáñàéòààðèðãýäýýñºðãºäºë, ãîìäîë,ìýäýýëëèéí

øèíæòýé39öàõèìøóóäàíãõ¿ëýýíàâ÷,õàðèóãºãëºº.

Ò¿¿í÷ëýíÇàìûíöàãäààãèéíàëáàíû÷èãëýëýýðèðãýäèéã÷èðýãä¿¿ëýõã¿éøóóðõàé

¿éë÷ëýõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýã íýã öýãýýñ òîñ÷ ¿éë÷ëýõ çîðèëãîîð “Óãòàõ ¿éë÷èëãýý”-ã

ýõë¿¿ëýíõóâààðèéíäàãóóàõëàõáàéöààã÷,áàéöààã÷íàðûãàæèëëóóëæáàéíà.

Õ¿íèéýðõèéãçºð÷ñºí,èðãýäèéã÷èðýãä¿¿ëñýí,àëáàíòóøààëäààõàéíãàõàíäñàíòóõàé

öàãäààãèéí àëáàí õààã÷òàé õîëáîîòîéãîîð èðãýä, áàéãóóëëàãààñ èð¿¿ëñýí 142 ºðãºäºë,

ìýäýýëýë,àëáàíáè÷èãáîëîíõýâëýëìýäýýëëèéíõýðýãñëýýðíèéòëýãäñýí4ìàòåðèàëä

àëáàíûøàëãàëò ÿâóóëæ Öàãäààãèéí Åðºíõèé Ãàçðûí äàðãûí çºâëºëèéí õóðàëäààíààð

õýëýëö¿¿ëæçºð÷èëãàðãàñàí40àëáàíõààã÷èä“Öàãäààãèéíáàéãóóëëàãûíòóõàé”õóóëüä

çààñíààðñàõèëãûíøèéòãýëîíîãäóóëæ,9ãîìäîë,ìýäýýëýëäýð¿¿ãèéíõýðýã¿¿ñã¿¿ëýõýýð

ÓëñûíÅðºíõèéÏðîêóðîðûíäýðãýäýõÌºðäºíÁàéöààõÀëáàíäøèëæ¿¿ëæ,3àëáàíõààã÷èä

õîëáîãäîõàñóóäëûãÀâëèãàòàéÒýìöýõÃàçàðòøàëãóóëàõààðõ¿ðã¿¿ëæøèéäâýðëýñýí.

Òºðèéíàëáàíûçºâëºëèéí2007îíû48äóãààðòîãòîîëûíäàãóóàëáàõààãäûí¿ð

ä¿íãèéíãýðýý,àæëûíáàéðíûòîäîðõîéëîëòûãíüõàðèóöñàíàæèë,¿¿ðãèéí÷èãëýëýýðíü

òºðºëæ¿¿ëæ,àëáàõààã÷á¿ðèéíìýäâýëçîõèõýðõç¿éíæàãñààëòûããàðãàæ,öýãöëýõàæëûã

çîõèîíáàéãóóëæáàéíà.


6

ÖàãäààãèéíÅðºíõèéÃàçðûíäàðãûí2008îíû93äóãààðòóøààëààðàæëûíõýñýã

áàéãóóëæ2008-2010îíäõýðýãæ¿¿ëýõ“Öàãäàà,äîòîîäûíöýðãèéíàëáàõààã÷äûíñàõèëãà,

¸ñç¿éãäýýøë¿¿ëýõõºòºëáºð”-èéíòºñëèéãáîëîâñðóóëàõàæëûãýõëýýäáàéíà.

Öàãäààãèéíàëáàõààã÷äûãçºð÷ëèéíóëìààñîíîîñîíòîðãóóëèéíìºíãºíèéõóâèàð

áàéãóóëëàãààëáàõààã÷èéãóðàìøóóëäàã,ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã,òîðãóóëüíîãäóóëàõòºëºâëºãºº,

äààëãàâàðºãäºã,ò¿¿ãýýðàæèëä¿ãíýäýãàñóóäëûãòàñëàíçîãñîîõòàëààð¿¿ðýã÷èãëýëºã÷

áèåëýëòýäõÿíàëòòàâüæàæèëëàæáàéíà.

Á¿õ øàòíû óäèðäàõ àæèëòíû õÿíàëò, ìýðãýæëèéí òóñëàëöààã, àëáà õààã÷äûí

ñàõèëãà,¸ñç¿éãäýýøë¿¿ëýõýä÷èãë¿¿ëæ,àëèâààøàãíàëóðàìøóóëàë,àëáàíòóøààëä

äýâø¿¿ëýõýä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ òàëààð õýðõýí àæèëëàñàí, õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë,

äóòàãäàëã¿éàæèëëàñàíáàéäëûããîëøàëãóóðáîëãîíõýâø¿¿ëýíàæèëëàëàà.

Õîõèðîã÷, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã ºìãººëºõ ýðõýýð õàíãàõ, òýäýíä ýðõýý ýäýëæ

ºìãººëºã÷ºº ñîíãîõ áîëîìæèéã îëãîõ òàëààð “Õóóëü ç¿éí òîâ÷îî” áîëîí ºìãººëºõ

áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàæ, ºìãººëºã÷äèéí íýð õàÿã, óòàñ, ýð¿¿ãèéí áàéöààí

øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí ýðõèéã õàìãààëñàí õóóëèéí çààëò á¿õèé ìýäýý,

ìýäýýëëèéí ëàâëàãààã ãàðãàí õ¿ëýýõ òàíõèì, àëáà õààã÷äûí ºðºº, òàñàëãààíä

áàéðëóóëàí,“Öàãäààãèéíáàéãóóëëàãàíüèðãýäýä¿éë÷ëýõáàéãóóëëàãàáàéõ¸ñòîé”ãýñýí

çàð÷ìûãáàðèìòëàíèðãýäýä÷èðýãäýëó÷ðóóëàõã¿é,õ¿íäñóðòàëã¿é,ò¿ðãýíøóóðõàé,ñî¸ë÷

áîëîâñîí¿éë÷ëýõçîðèëãîòàâüæàæèëëàæáàéíà.

Öàãäààãèéíçàðèìãàçàð,õýëòñ¿¿ä,ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ,áàðèâ÷ëàõáàéðíûäîòîîäîð÷èí

íü èðãýäèéí ýðõ çºð÷èãäºõ áàéäàëä õ¿ðãýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, òîõèëîã îð÷èíã

á¿ðä¿¿ëýõçîðèëãîîðçàñâàð¿éë÷èëãýýíèéàñóóäëûãàëáàõààã÷äûíñàíàë,ñàíàà÷ëàãà,

áàéãóóëëàãûííººöáîëîëöîîíäò¿øèãëýíõèéæáàéíà.

ÍèéñëýëèéíÖàãäààãèéí ãàçðûí Õ¿¿õäèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òºâä 2008 îíû

ýõíèéõàãàñæèëä531õ¿¿õýäõ¿ëýýíàâñíûäîòîðäàâòàíèðñýí350,øèíýýðèðñýí130,

òººðñºí50,õàÿãäñàí1õ¿¿õýäáàéñíààñ405õ¿¿õäèéãýöýã,ýõ,àñðàíõàìãààëàã÷èäíü

õ¿ëýýëãýíºã÷,“Äýëõèéíçºí”Ìîíãîëäàõüîëîíóëñûíáàéãóóëëàãàä4,õ¿¿õäèéíõºäºëìºð

ñóðãàëòûíòºâä46,áóñàäòºâä50õ¿¿õäèéãõ¿ëýýëãýíºãºâ.

Ìºðäºíáàéöààõãàçàðõ¿¿õäèéíýðõèéãõàìãààëàõõ¿ðýýíäíàñàíäõ¿ðýýã¿éõ¿¿õäèéí

áàéöààëòûíºðººãÙâåéöàðèéíÕºãæëèéíÀãåíòëàãèéíñàíõ¿¿æèëòýýðÕ¿íèéýðõìýäýýëýë

òºâòýéõàìòðàíòºñºëáîëîâñðóóëàíòîõèæóóëæ¿éëàæèëëàãààíäàààøèãëàíàæèëëàæáàéíà.


7

Ìºíõàðààã¿éáîëîíòàõèðäóòóó,õºãæëèéíáýðõøýýëòýéèðãýäèéíýðõèéãõàìãààëàõ

àæëûíõ¿ðýýíäÌºðäºíáàéöààõãàçðûí1ä¿ãýýðäàâõàðòõºãæëèéíáýðõøýýëòýéèðãýäýä

çîðèóëñàíáàéöààëòûíºðººòîõèæóóëàõòºñëèéãáîëîâñðóóëàíàæèëëàæáàéíà.

Õóóëèéãäýýäëýõ,õ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººãõ¿íäýòãýõ,àëáàõààã÷èéíñàõèëãà,¸ñç¿éã

÷àíäñàõèõ,Èðãýíèéáîëîíóëñòºðèéíýðõèéíòóõàéîëîíóëñûíïàêò,Ýð¿¿äýíø¿¿õèéí

ýñðýãîëîíóëñûíêîíâåíöè,õ¿íõóäàëäààëàõãýìòõýðãèéíòóõàéîéëãîëò,õ¿¿õäèéããýìò

õýðãýýñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõçýðýãñýäâ¿¿äýýðàëáàõààã÷äàäÕ¿íèéÝðõèéí¯íäýñíèé

Êîìèññ,Ñîíãóóëèéíåðºíõèéõîðîîáóñàäõîëáîãäîõáàéãóóëëàãà,àëáàíòóøààëòíóóäòàé

õàìòàðñàíóóëçàëò,çºâëºãººí,ñóðãàëòóóäûãçîõèîíáàéãóóëàâ.

Õ¿íèéÝðõèéí¯íäýñíèéÊîìèññîîñ2008îíû3ñàðäçîõèîíáàéãóóëñàí“Ýð¿¿ãèéí

áàéöààíøèéòãýõàæèëëàãààíäõ¿íèéýðõèéãõàíãàõíü”ñýäýâòñóðãàëòàäÇàìûíöàãäààãèéí

ãàçàð, Õýðýã á¿ðòãýõ ãàçàð, Ìºðäºí áàéöààõ ãàçàð, ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí õýëòñ¿¿äèéí

ìºðäºíáàéöààã÷,õýðýãá¿ðòãýã÷íèéò20àëáàõààã÷èéãîðîëöóóëñàííü¿ðä¿íòýéàæèë

áîëñîíãýæ¿çýæáàéíà.

Ò¿¿í÷ëýíÕ¿íèéÝðõèéí¯íäýñíèéÊîìèññîîñçîõèîíáàéãóóëñàí“ÌîíãîëÓëñûí

Õ¿íèéÝðõèéí¯íäýñíèéÊîìèññûí ¿éë àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ íü” ñýäýâò 10 õîíîãèéí

ñåìèíàðò1àëáàíõààã÷èéã,2008îíû6ñàðûí25-íäáîëñîí“Ýð¿¿,ø¿¿ëòòýéòýìöýõíü”

ñýäýâòçºâëºëäºõóóëçàëòàä15àëáàõààã÷èéã,6ñàðûí26-íäçîõèîíáàéãóóëñàí“Ýð¿¿,

ø¿¿ëòýýñàíãèäáàéõÕ¿íèéýðõ”ñýäýâòîíîë,ïðàêòèêèéíáàãàõóðàëä5àëáàõààã÷èéãòóñ

òóñîðîëöóóëñàí.

ÀÍÓ-ûí “Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýë” õºòºëáºðººñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñëèéí

õ¿ðýýíä Áàÿíãîë, Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí Öàãäààãèéí õýëòñèéí õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí

áàéöààã÷íàðò“Õýðãèéíãàçðûí¿çëýã”ñýäýâòñóðãàëòûã2¿åøàòòàéãààðçîõèîíáàéãóóëæ,

ýíýõ¿¿ñóðãàëòûíàãóóëãûíõ¿ðýýíäàæëûíàðãàáàðèë,òóðøëàãûãñóäëóóëàíÖàãäààãèéí

àêàäåìèéíñóðãàëòàíäàøèãëóóëàõçîðèëãîîð òóñàêàäåìèéíáàãøíàðûãàæèãëàã÷ààð,

ìºí Ãàäààä õàðèëöààíû ÿàìíààñ “Õ¿í õóäàëäààëàõ” ãýìò õýðãèéí òàëààð çîõèîí

áàéãóóëñàíñóðãàëòàíäÖàãäààãèéíàêàäåìèéí1áàãøèéãòóñòóñîðîëöóóëàâ.

ÌîíãîëÓëñûíÅðºíõèéëºã÷èéíèâýýëäîðçîõèîíáàéãóóëñàí“Õîõèðîã÷èéíýðõèéí

áàòàëãàà” ñýäýâò õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé ÷óóëãàíààñ ãàðãàñàí çºâëºìæèéã íèéò áèå

á¿ðýëäýõ¿¿íäõ¿ðã¿¿ëæñóðãàëòûíìàòåðèàëáîëãîíàøèãëàæáàéíà.

2008-2009îíûõè÷ýýëèéíæèëäÖàãäààãèéíáàéãóóëëàãûííèéòáèåá¿ðýëäýõ¿¿íä


8

ÿâàãäàõìýðãýæëèéíáîëîíäàâòàíñóðãàëòûíòºëºâëºãººíä“Õ¿íèéýðõèéãõàíãàõàñóóäàë”,

“Àâèëãûíãýìòõýðãèéíîéëãîëò,òºðºë,õýëáýð,óðüä÷èëàíñýðãèéëýõíü”,“Àëáàõààã÷èéí

¸ñç¿éíàñóóäàë”çýðýãñýäâ¿¿äèéãò¿ëõ¿¿îðóóëæñóðãàëòûãçîõèîíáàéãóóëæáàéíà.

Ìºí Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ÷èãëýëýýð òîäîðõîé àðãà

õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý öàãäàà, äîòîîäûí öýðãèéí àëáà

õààã÷äûíýðõàøãèéãõàìãààëàõ,íèéãìèéíáàòàëãààãñàéæðóóëàõçîðèëãîîðàëáàõààã÷äûã

îðîí ñóóöíû õºíãºëºëòòýé çýýëä ¿å øàòòàéãààð õàìðóóëàí îðîí ñóóöíû õàíãàìæèéã

ñàéæðóóëàõ, áàéãóóëëàãûí ìýäëèéí îðîí ñóóöíû áàðèëãà áàðèõ òàëààð îðîí ñóóö,

ñàíõ¿¿æèëòèéíêîðïîðàöèòàé2008îíäõàìòðàíàæèëëàõòóõàéãýðýýáàéãóóëàâ.

ÝíýãýðýýíäÓëààíáààòàðõîòîäöàãäààãèéííèéò120àëáàõààã÷èéãîðîíñóóöíûóðò

õóãàöààíûçýýëäõàìðóóëàõ,àéìãèéíòºâ¿¿äýäáàðèãäàæáàéãààîðîíñóóöíûáàðèëãóóäààñ

æèëä10õ¿ðòýëõõóâüäíüöàãäààãèéíàëáàõààã÷äûãóðòõóãàöààíûçýýëäõàìðóóëàíîðîí

ñóóöæóóëàõ, ñóìäàäáàðèãäàæáàéãààîðîí ñóóöíûáàðèëãóóäààñ òóñá¿ð1àéëûíîðîí

ñóóöûãòóõàéíîðîííóòãèéíöàãäààãèéíãàçàð,õýëòýñõóäàëäàíàâ÷áàéõààðòóñãàëàà.

Àëáàõààã÷äûíýð¿¿ëìýíäýäàíõààð÷, ýì÷èéí¿çëýãò õàìðóóëæ, ýð¿¿ëìýíäèéí

íýãäñýíñóäàëãààããàðãàíòîäîðõîéàæëûãçîõèîíáàéãóóëàõààðàæèëëàæáàéíà.

Õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, èðãýäèéã ãýìò õýðýã, çºð÷èëä ºðòºõººñ óðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõ àæëûí õ¿ðýýíä õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ

òºëºâëºãºº ãàðãàæ, èðãýä, îëîí íèéòýä ãýìò õýðýã çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõòýé

õîëáîîòîéñàíàë,çºâëºìæèéãòîãòìîëºã÷àæèëëàæáàéíà.

Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí Õýâëýë ìýäýýëëèéí òºâººñ öàãäààãèéí àëáà, àëáà

õààã÷èéí¿éëàæèëëàãààãñóðòàë÷ëàõ÷èãëýëýýðÌîíãîëûí¿íäýñíèéðàäèîãèéí“Ìîíãîë

öàãäàà”íýâòð¿¿ëãèéã52,ìàëõóëãàéëàõãýìòõýðãýýñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõ÷èãëýëýýð“Áóÿíò

ìàë”íýâòð¿¿ëãèéã52,ãýìòõýðýãçºð÷ëººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõ÷èãëýëýýðìýäýýëëèéí

“Õóðä”àãåíòëàãààð8,“ÌÎÍÖÀÌÝ”àãåíòëàãààð6,“ÓëààíáààòàðFM-102.5”ðàäèîãîîð8,

“ÀâòîðàäèîFM-96.3”ðàäèîãîîð20óäàà,“Ì¯ÎÍÒ”-ýýð“Äóóäëàãà”íýâòð¿¿ëãèéã18óäàà

áýëòãýí ÿâóóëæ “ÒV-5”, “TV-8”, “TV-9”, “UBS”, “Eagle”, “C1”, “TM”, “STV” òåëåâèç¿¿äýýð

ãýìòõýðýã,çºð÷ëººñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõáîëîíöàã¿åèéíøèíæòýéàðãàõýìæýýí¿¿äèéí

òàëààðíèéò309óäààãèéíÿðèëöëàãà,ìýäýý,ìýäýýëëèéãîëîííèéòýäõ¿ðãýëýý.


9

Ø¯¯ÕÈÉÍ ØÈÉÄÂÝÐ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÅÐªÍÕÈÉ

ÃÀÇÐÀÀÑ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÃ ÕÀÍÃÀÕ ÒÀËÀÀÐ

ÕÈÉÑÝÍ ÀÆËÛÍ ÌÝÄÝÝËÝË

Ìîíãîë ÓëñûíØ¿¿õèéíØèéäâýð Ã¿éöýòãýõ Áàéãóóëëàãà íü ýðõ ç¿éíøèíýòãýë,

á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæëûí õ¿ðýýíä 2007 îíä àëáàí õààã÷äûí ñàõèëãà õàðèóöëàãûã

äýýøë¿¿ëýõ,àëáàíûáýëýíáàéäëûãºíäºðæ¿¿ëýõ,öàãäàíõîðèõáàéðàíäõîðèãäîãñäûí

áîëîíõîðèõÿëýäýëæáàéãààÿëòíóóäûíýðõèéãõóóëèéíõ¿ðýýíäõàíãàõ,îð÷èííºõöºëèéã

íü îëîí óëñûí æèøèãò îéðòóóëàõ, àæ àõóé, ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýõ, àëáàí õààã÷äûí

íèéãìèéíàñóóäëûãñàéæðóóëàõ,áîëîâñîíõ¿÷íèéãáýëòãýõ,äàâòàíñóðãàõ,ìýðãýø¿¿ëýõ,

øèéäâýðã¿éöýòãýëèéíáîäèòáèåëýëòèéãºíººãèéíøààðäëàãûíò¿âøèíäõ¿ðãýõ,ãàäààä

õàðèëöààãõºãæ¿¿ëýõçýðýãòîìîîõîíçîðèëòóóäûãäýâø¿¿ëýíàæèëëàæèðëýý.

ßëòíû áàéðíû áàãòààìæ, àõóé íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð: Ìîíãîë

ÓëñûíÇàñãèéíãàçðûí2007îíû8äóãààðñàðûí01-íèéºäðèéí188äóãààðòîãòîîëãàð÷

Àâäðàíò äàõü îíöãîé äýãëýìòýé õîðèõ àíãèéí ÿë ýäëýãñäèéí áàéðíû áàãòààìæ àõóé

íºõöºëèéãñàéæðóóëàõçîðèëãîîðÄàðõàí-Óóë,Áóëãàíàéìàãäàõüõîðèõàíãèóäàäí¿¿ëãýí

øèëæ¿¿ëýõàæëûãçîõèîíáàéãóóëëàà.

Öàãäàí õîðèõ áàéðàíä

õîðèãäîãñäûí ýðõèéã Îëîí Óëñûí

ñòàíäàðòûí äàãóó õàíãàõ ¿¿äíýýñ

Íèéñëýëèéí Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí

17 äóãààð õîðîîíû íóòàã äýâñãýðò

áàéðëàõ “Öàãäàí õîðèõ òºâ”-

èéí áàðèëãûã øèíýýð ýõë¿¿ëýí

áàðèëãûíàæëûãã¿éöýòãýæáàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí2006îíäÀðõàíãàé,

Áàÿí-ªëãèé, Çàâõàí, Ñ¿õáààòàð,

Ñýëýíãýàéìàã,Õºòºëäýõöàãäàí

õîðèõ áàéðûã øèíý÷ëýí çàñàæ

òîõèæóóëñíààñãàäíàÁóëãàíàéìàãò60õ¿íèéáàãòààìæòàéöàãäàíõîðèõáàéðûãáàðüæ

àøèãëàëòàíäîðóóëëàà.

ÃàíöõóäàãäàõüÖàãäàíõîðèõàíãèäèõçàñâàðõèéæ,àëáàíûêîíòîðûíáàðèëãàøèíýýðáàðüæ

àøèãëàëòàíäºãñíººñãàäíàíàñàíäõ¿ðýýã¿éñýæèãòýí,ÿëëàãäàã÷íàðûíñóðãàëòûíòàíõèìáîëîí

ºìãººëºã÷òýéóóëçàõáàéðçýðãèéãøèíýýðáàéãóóëæòîõèæóóëëàà.ÌºíÒºâàéìàãäàõüØèéäâýð

ã¿éöýòãýõàëáàíûöàãäàíõîðèõáàéðíûáàðèëãûíºðãºòãºëèéíáîëîíçàñâàðûíàæëûãõèéñýí.


10

Äàðõàí-Óóë, Òºâ àéìàã äàõü Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ

àëáàäûí öàãäàí õîðèõ áàéðóóäûã çàñàæ òîõèæóóëàõààñ

ãàäíàòºâèéíõàëóóí,õ¿éòýíóñ,áîõèðûíøóãàìàíäõîëáîæ

áàéíà.Òóñàéìàãäàõüõîðèõàíãèéãîð÷èí¿åèéíæèøèãò

íèéöýõ¿éöõîðèõàíãèáîëãîõçîðèëòòàâèí,çóðàãòºñëèéã

íüãàðãàæ,áàðèëãûíàæëûãýõë¿¿ëýýäáàéíà.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîðèõ àíãèéã öýâýð áîõèð óñíû

øóãàìàíäõîëáîñíîîñãàäíàøèíýýð2äàâõàðêîíòîðûíáàðèëãà,

ÿëòíû ñî¸ëûí òºâèéã áàðüæ àøèãëàëòàä ºãñºí. Õàðõîðèí,

Õýíòèéàéìàãäàõüõîðèõàíãèóäÿëòíûáàéðûãòºâèéíöýâýð,

áîõèðóñíûøóãàìàíäõîëáîõàæëûãõèéãýýäáàéíà.

2006îíäÒàõèðñî¸îò,ÄàðüÝõ,Ñýëýíãýàéìãèéí

Ìàíäàë ñóì, Õàðõîðèí, Äàðüò, Õîâä äàõü õîðèõ àíãèóä

ÿëòíû àìüäðàëûí áàéðíû íºõöëèéã ñàéæðóóëàí èõ

çàñâàðûíàæëûãõèéæäóóñãàëàà.

Àâäðàíò,Òîîñãî,Ìºíãºíìîðüò,Òàõèðñî¸îò äàõü

õîðèõ àíãèóä ÿëòíû àìüäðàëûí áàéð, ýìíýëýã, àìðàëò,

áèåèéíòàìèðûíòàëáàéãøèíýýðçàñàæòîõèæóóëñàíáîëíî.

ßëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð: Õîðèõÿëýäëýýä

ñóëëàãäñàíûäàðààòóõàéíèðãýíèéãíèéãýìø¿¿ëýõ,òºëºâø¿¿ëýõ

àñóóäàëäàíõààð÷,çîõèõàæëóóäûãçîõèîíáàéãóóëæáàéíà.

ØØÃÅÃ-ûíõàðüÿàõîðèõàíãèóäààññóëëàãäàíãàð÷

áóéõ¿ì¿¿ñèéãòóõàéíîðîííóòãèéíìýðãýæëèéíñóðãàëòûí

òºâººð äàìæóóëàí ìýðãýæèëòýé áîëãîõ, õºäºëìºðèéí

áèðæ¿¿äýýð äàìæóóëàí àæèëä çóó÷ëàõ çýðýã àðãà

õýìæýýãýð÷èìæ¿¿ëýíàæèëëàõûíçýðýãöýýñóëëàãäàãñäûã

îðøèí ñóóõ òóõàéí îðîí íóòãèéí õºäºëìºð, õàëàìæ

¿éë÷èëãýýíèéõýëòýñ,àæèëîëãîã÷ýçäèéíõîëáîî,òºðèéí

áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîõ, òýäíèé èðãýíèé áàðèìò áè÷ãèéí á¿ðä¿¿ëýëòýä òóñëàõ,

çºâëºãºººãºõ,çóó÷ëàõàäãîëàíõààðëààõàíäóóëàíàæèëëàæáàéãààáºãººäòàéëàíãèéí

õóãàöààíäõºäºëìºðèéíáèðæ¿¿äýä150ãàðóé,òºðèéíáóñ,ñàéíäóðûíáàéãóóëëàãàä40

ãàðóé,îðîííóòãèéíõºäºëìºð,õàëàìæ¿éë÷èëãýýíèéõýëòñ¿¿äýä30ãàðóé,áóñàäòºðèéí

çàõèðãààíûáàéãóóëëàãàä90ãàðóéõ¿íèéãòóñòóñçóó÷ëààäáàéíà.


11

Ìºí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí áàéãóóëëàãà, àéìàã ä¿¿ðãèéí õºäºëìºð

õàëàìæ¿éë÷èëãýýíèéõýëòñèéíõàðüÿàõºäºëìºðçóó÷ëàëûíàëáàäóóäààð äàìæóóëàí

àæëûí áàéðààð õàíãàõ, õîðèõ ÿë ýäëýýä ñóëëàãäñàí ýòãýýä õààíà î÷èõ, ãýð á¿ë,

àìüäðàëûíáàòàëãààòîð÷íûòàëààðñóäàëãààãñóì,õîðîîä¿¿ðãèéííèéãìèéíàæèëòíóóä

ãàðãàíõîëáîã÷,çóó÷ëàã÷èéí¿¿ðýãã¿éöýòãýõàæëóóäûãõèéõýýðòºëºâëººäáàéíà.

Àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí áàòàëãàà: 2006-2009îíäÍèéñëýëÓëààíáààòàðõîò

áîëîíòºâ,îðîííóòàãò463àéëºðõèéãîðîíñóóöòàéáîëãîõçîðèëòòàâèíîðîíñóóöáàðèõ

ìºðèéíõºòºëáºðèéããàðãàíàæèëëàæáàéãààãèéíä¿íäÓëààíáààòàðò80,Õýíòèéàéìàãò

12,Áóëãàíàéìàã,ÒºâàéìãèéíÌààíüòàä íèéò8 àéëûíîðîíñóóöûã òóñ òóñøèíýýð

áàðüæ,Ãîâüñ¿ìáýðàéìàãäàõüõîðèõàíãèéíàëáàíõààã÷äûí30àéëûíîðîíñóóöàíäèõ

çàñâàðûíàæëûãõèéæã¿éöýòãýíàøèãëàëòàäºãñºí.

2006îíäÄîðíîãîâü,ªìíºãîâüàéìãóóääàõüØèéäâýðã¿éöýòãýõàëáàíûêîíòîðûã

øèíýýðáàðüæ,Áàãàíóóð,ÁàÿíõîíãîðàéìàãäàõüØèéäâýðã¿éöýòãýõàëáàäûíêîíòîðûí

áàðèëãàä èõ çàñâàð õèéæ, Ñýëýíãý àéìàã äàõü Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáàíû êîíòîðûí

ãàäíàîð÷íûãçàñàæòîõèæóóëàíàøèãëàëòàíäºãñíººñãàäíà2007îíäÓëààíáààòàðò48,

Îðõîíàéìàãò32,Ñ¿õáààòàðàéìàãò12àéëûíîðîíñóóö,Äîðíîäàéìàãò2äàâõàðàëáàíû

êîíòîðûíáàðèëãûãøèíýýðáàðüæàøèãëàëòàäºãñºí.

“Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷äàä õîðèãäîëòîé àæèëëàñíû íýìýãäýë îëãîõ

æóðàì”-ûíäàãóóØØÃÅÃ-ûíõàðúÿàæèðèéíäýãëýìòýéõîðèõàíãè,öàãäàíõîðèõ,áàðèâ÷ëàõ

áàéðíû1052àëáàõààã÷èä6õóâü,÷àíãàäýãëýìòýéõîðèõàíãèéí680àëáàõààã÷èä7õóâü,

õîðèõýìíýëãèéí140àëáàõààã÷èä8õóâü,ãÿíäàíãèéíõîðèõàíãèäàæèëëàæáóé66àëáà

õààã÷èä9õóâü,ØØÃÅÃ-ûíÒîãòîîëã¿éöýòãýõãàçðûíÝðýíñóðâàëæëàõàëáàíû9àëáà

õààã÷èä9õóâèéííýìýãäëèéãòóñòóñ¿íäñýíöàëèíãààñòîîöîíîëãîæ,2007îíä438.1càÿ

òºãðºãèéííýìýãäýëîëãîîäáàéíà.

Èðãýäèéí ñàíàë ãîìäëûã øèéäâýðëýõ ÷èãëýëýýð: ØØÃÅÃíüèðãýäýýñèð¿¿ëñýí

ºðãºäºë,ãîìäëûãõÿíàæøèéäâýðëýõ¿éëàæèëëàãààãõîëáîãäîõõóóëüòîãòîîìæèéíäàãóó

çîõèîíáàéãóóëæ,ºðãºäºë,ãîìäîëäòóñãàãäñàíàñóóäëóóäûãáàéãóóëëàãààñõýðýãæ¿¿ëýõ

áîäëîãî,àâàõàðãàõýìæýýíäòóñãàí,øèéäâýðëýëòýäíüõÿíàëòòàâèíàæèëëàæáàéãàà

áºãººä2007îíä òóñÅðºíõèé ãàçàðòèðãýä,áàéãóóëëàãààñíèéò2719ºðãºäºë, ãîìäîë

èðñíýýñ 2538-ûã õóóëèéí õóãàöààíä õÿíàæ øèéäâýðëýí çîõèõ õàðèóã õîëáîãäîõ

áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, èðãýäýä ºã÷, 181ºðãºäºë, ãîìäîëøèéäâýðëýõøàòàíä

õÿíàãäàæáàéíà.


12

2007îíäØØÃÁ-ûíóäèðäëàãààñèðãýäèéãõ¿ëýýíàâ÷óóëçàõõóâààðèéãøèíý÷ëýí

7õîíîãèéíàæëûíºäºðá¿ðáèå÷ëýíóóëçàæèðãýäèéíñàíàë,ãîìäîë,õ¿ñýëòèéãõ¿ëýýí

àâ÷, õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàíä ¿¿ðýã, äààëãàâàð, ÷èãëýë ºã÷, áèåëýëòýä íü õÿíàëò

òàâüæàæèëëàñàí.Äýýðõ àæëûí õ¿ðýýíääàâõàðäñàí òîîãîîð íèéò 300 ãàðóé èðãýíèéã

áèå÷ëýíõ¿ëýýíàâ÷óóëçàíòàâüñàíýðýëò,õ¿ñýëòèéãíüøèéäâýðëýñýíáàéíà.

Øèéäâýðë¿¿ëæõàðèóºã¿¿ëýõýýðÌîíãîëÓëñûíÅðºíõèéëºã÷èéíÒàìãûíãàçðààñ

7ºðãºäºë,ãîìäîëøèëæèæèðñýíáºãººäèð¿¿ëñýíçàõèäàë,ýðýëòõ¿ñýëòá¿ðèéãºãñºí

÷èãëýëèéíäàãóóøèéäâýðëýõàæëûãçîõèîíáàéãóóëæ,ä¿íãýðãýæìýäýýëæáàéñàí.

Õ¿íèé ýðõèéí ÷èãëýëèéí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà: 2007.06.12-13-íû ºäð¿¿äýä

çîõèîíÿâàãäñàíÕÇÄÕß,ÍÕÕß,Øâåäèéíèíñòèòóòûíõàìòàðñàí“Òýãøýðõèéãõàíãàõöîãö

áîäëîãî”ñýäýâòñóðãàëò-ñåìèíàðòØØÃÅÃ-ûííýðá¿õèé4àëáàíõààã÷,ÌîíãîëÓëñûí

Åðºíõèéëºã÷èéí èâýýë äîð 2007.12.04-íèé ºäºð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí “Õîõèðîã÷èéí

ýðõèéíáàòàëãàà”ñýäýâòÕ¿íèéýðõèéí¿íäýñíèé÷óóëãàíäòóñáàéãóóëëàãûííýðá¿õèé66

àëáàíòóøààëòàíîðîëöñîí.

2008îíû3äóãààðñàðûí25–íûºäºðÕ¿íèéýðõèéí¯íäýñíèéÊîìèññîîñçîõèîí

áàéãóóëñàí “Ýð¿¿ãèéí áàéöààíøèéòãýõ àæèëëàãààíä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ íü”, “Õîðèõ

áàéãóóëëàãàäàõüíèéãìèéíàæèë”,“Ãàäààäõîðèõáàéãóóëëàãóóäûíõºãæëèéí÷èãõàíäëàãà”,

“ÎëîíóëñûíÕ¿íèéýðõ”,“Ýðõç¿éí”òîéìçýðýãñýäýâá¿õèé80öàãèéíñóðãàëòûãçîõèîí

áàéãóóëñàí.

ØØÃÅÃ-ûí ãàçàð, õýëòýñ, àéìàã, íèéñëýëèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáà, õîðèõ

àíãè,ñàëáàðíýãæèéíäàðãà,óäèðäàõàæèëòíóóäáîëîíòºâëºðñºíõîðèõàíãè,øèéäâýð

ã¿éöýòãýõàëáà31ñàëáàðíýãæèéí1636õ¿íäàðãà÷èëñàíñóðãàëò,ñåìèíàð,ÿðèëöëàãà

çîõèîíáàéãóóëæ,áèåëýëò,¿ðä¿íãòîîöîíàæèëëàñàí.

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷èä áîëîí îëîí íèéòýä

çîðèóëñàí“Ø¿¿õèéíøèéäâýðã¿éöýòãýõáàéãóóëëàãûíõýìæýýíäõèéæã¿éöýòãýñýíá¿òýýí

áàéãóóëàëòûíàæèë”,“Ýðõç¿éàëáàíûìýäýýëýë”ñýòã¿¿ëèéãóëèðàëòóòàìãàðãàæîëîí

íèéòýäõèéñýíàæèë,¿éëàæèëëàãààãààòàíèëöóóëàíòàéëàãíàæèðñýí.

Õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà ÿëòíû äóíä ÿâóóëæ áóé ñóðãàëò, íèéãýìø¿¿ëýõ àæëûí

¿ðíºëººãäýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîðØ¿¿õèéíøèéäâýð ã¿éöýòãýõåðºíõèé ãàçðààñýðõëýí

ãàðãàäàã“ª÷èë”ñîíèíãóëèðàëá¿ðòîãòìîëãàðãàíÿëòíóóäûíäóíäòàðààæáàéíà.


13

Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð: Ìîíãîë óëñ äàõü

íèéòÿëòíûòîî 2007îíä6149áàéñàíáîë 2008îíû7äóãààðñàðûíáàéäëààð6020

áàéãààíüºìíºõîíûõîîñ 2.1 %áóóðñàí¿ç¿¿ëýëò ãàð÷áàéãààíü ýíý2008îíû7-ð

ñàðäÌîíãîëóëñûíÝð¿¿ãèéíõóóëüÿëûíáîäëîãîäçàðèìººð÷ëºëòîðñíîîð747ÿëòàí

äýãëýìáóóð÷,611-ÿëòíûÿëäíüººð÷ëºëòîðæ,705ÿëòàíñóëëàãäñàííüõîðèõíºõöºë

ººð÷ëºãäºí, òîîí ¿ç¿¿ëýëòýíä çîõèõ õýìæýýãýýð íºëººëñºí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý íü

õîðèõàíãèéíäîòîîäóóðàìüñãàë,ÿëòíûñýòãýëç¿éäýåðãýýðíºëººëæáàéíà.

Òàéëàíãèéí õóãàöààíä íèéãýìä õàðàà õÿíàëòã¿é, îðîí ãýðã¿é íàñàíä õ¿ðýýã¿é

õ¿¿õäèéã àëáàäàí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñóðãóóëèéí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, õóóëèíä

íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ãàðàõ çààâàð æóðìûã øèíý÷ëýí óëàì

áîëîâñðîíãóé áîëãîí ãàðãàæ õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëûã îëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíöèóäàä

íèéö¿¿ëýíçîõèîíáàéãóóëàõààðçààæºãñºí.¯¿íä:

“Ø¿¿õèéíøèéäâýðã¿éöýòãýõåðºíõèéãàçðûíõºäºëìºðèéíäîòîîäæóðàì”,•“Õîðèõàíãèéíäîòîîäæóðàì”,•“Ø¿¿õèéíøèéäâýðã¿éöýòãýõáàéãóóëëàãûíàæèëòàíìàãèñòð,äîêòîðûíçýðýã•îëãîõñóðãàëòàíäõàìðàãäàõæóðàì”,

“Ø¿¿õèéíøèéäâýðã¿éöýòãýõáàéãóóëëàãûíàæèëòíû¸ñç¿éíä¿ðýì”,•“Ìýðãýæëèéí àëáàíä òîìèëîãäîõîîñ ºìíºõ ñóðãàëòûí æóðàì, õè÷ýýëèéí•õºòºëáºð” çýðãèéã Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçðûí äàðãûí

òóøààëààðáàòëóóëæ¿éëàæèëëàãààíäààìºðäëºãáîëãîæáàéíà.

Öààøèä ìàíàé áàéãóóëëàãà íü õîðèãäîãñäûã íèéãýìø¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä

õîðèãäîãñäûí äóíä çîõèîõ ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí àæëûí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëæ,

÷àíàðæóóëàõ, óëìààð õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà ÿëòíû àæèë, àìüäðàë, ýð¿¿ë ìýíäèéí

íºõöºëèéã ñàéæðóóëæ, îëîí óëñûí òàâüæ áóé øààðäëàãàä îéðòóóëàõ, òýäíèéã àæëûí

áàéðààðõàíãàí,õºäºëìºðººðíºëºº¿ç¿¿ëýõ,àëáàíõààã÷äûí ñç¿é,õàðèëöààíûñî¸ëûã

ýðõýìëýí òýäíèé ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, óð ÷àäâàð, íýð õ¿íäèéã äýýøë¿¿ëýõýä àæëàà

÷èãë¿¿ëýíàæèëëàæáàéíà.


14

Õ¿í á¿ð ¿ð õ¿¿õýä, èðýýä¿é õîé÷ ¿åý äýëõèé åðòºíöºä ñàéí ñàéõàí áàéëãàõûí

òºëºº àìüäàðäàã. Ýíýõ¿¿ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä çºâõºí ººðèéí õ¿¿õýä áóñ áàñ

áóñäûí õ¿¿õäèéí òºëºº àæèëëàæ, àìüäðàõ øààðäëàãà õ¿ì¿¿ñò òóëãàðíà. Õàìãèéí

ýíãèéíýýðõýëýõýäõ¿¿õäèéíýðõèéãõ¿íá¿ðõàìãààëàõûíòºëººàæèëëàõ,õè÷ýýí÷àðìàéõ

øààðäëàãàòàé.Ýíýíüìàãàäã¿éáèäá¿õíèéõýëæçàíøñàí,õýâøìýëòóíõàãìýòýýðîëîí

õ¿ì¿¿ñòñàíàãääàãáàéæìàãàäã¿é.Òýãâýëÿàãààäýíýíüõýâøìýë,òóíõàãëàëûíøèíæòýé

áîë÷èõîîäáàéíàâý?ãýäýãàñóóëòóðãàíãàð÷èðíý.

Õ¿¿õäèéíýðõèéã¿íäñýíãóðâàíõýñýãòõóâààí¿çýæáîëíî.

Õàíãàìæ ýäëýõ. ¯¿íä àìüäðàëûí òîõèðîìæòîé ò¿âøèíä ýð¿¿ë ÷èéðýã ºñ÷,

áîëîâñðîëýçýìøèæ,òîãëîõ,àìðàõîð÷èíòîéáàéõ,òýíöâýðòýéõîîëëîëòçýðýãõýðýãöýýò

¿éë÷èëãýýãàâàõýðõ¿¿äáàãòàíà.

Õàìãààëóóëàõ. ¿íäõ¿¿õýäá¿õòºðëèéíõ¿÷èðõèéëýë,¿ëõàéõðàõáàéäàë,ìºëæëºã

áîëîíÿëãàâàðëàãäàõààñõàìãààëóóëàõýðõòýé.Ìºíóðàìõàéðëàõ,çºâõ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýöýã

ýõèéí¿¿ðýãýíýýðõýäøóóäõàìààðíà.ªºðººðõýëáýë,çºâõ¿ì¿¿æèëîëãîæáàéíàãýäýã

íüõ¿¿õäèéíõàìãààëóóëàõýðõèéíóðüäà÷íºõöºëáîëäîã.

Îðîëöîõ áóþóíèéãìèéíàìüäðàëäººðòíüõàìààðàëòàéàñóóäàëäøèéäâýðãàðãàõ

õ¿÷èíç¿éëäººðèéíñàíààáîäëîîèëýðõèéëæ,íèéãìèéíàìüäðàëäîðîëöîõýðõòýé.

Ýäãýýðýðõèéãõ¿¿õýäá¿õýíöîãöîîðíüýäëýæáàéíàóóãýâýëàëü÷óëñàäá¿ðýíä¿¿ðýí

õýðýãæèõáîëîìæá¿ðääýãã¿é.Õ¿¿õäèéíá¿õèéëýðõèéãõýðýãæ¿¿ëìýãöõ¿¿õýäººðèéí¿¿ðýã

õàðèóöëàãàà óìàðòàæ ýõýëäýã áàéíà. Òèéì ÷ ó÷ðààñ õ¿¿õäèéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí

çýðýãöýý¿¿ðãèéãóõàìñàðëóóëàõñóðãàíõ¿ì¿¿æ¿¿ëýõàðãàç¿éãáîëîâñðóóëàõ¸ñòîé.

ß.ÈæÈëìªÐªÍ

(Äýëõèéí Çºí ÒÁÁ-ûí àæèëòàí)

Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÝÐÕ - ÑÓÄÀËÃÀÀÍ ÄÝÝÐ

¯ÍÄÝÑËÝÑÝÍ ÀÐÃÀ Ç¯É


15

Õ¿¿õäèéíýðõèéãõàìãààëàõîð÷èíãòºðèéíáîëîîäãýðá¿ëèéíãýñýíõî¸ðò¿âøèíä

¿íäñýíäíüõóâààæáîëîõþì.

Òºðèéíò¿âøèíãýäýãíüõ¿¿õäèéíýðõèéãõàìãààëàõààðãàðãàñàíõóóëüòîãòîîìæóóä,

ñî¸ðõîí áàòàëñàí îëîí óëñûí êîíâåíöèóä, ¿çýë áàðèìòëàëóóä, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà

õýìæýý, ñóðãóóëü öýöýðëýãèéí õàíãàìæ, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, áîëîâñðîë îëãîõ çýðãèéã

áàãòààæáîëíî.Ä.Ë¿íäýýæàíöàí,×.Ýíõáààòàðíàðûíáè÷ñýíýýð“Õ¿íèéýðõèéãõóóëèàð

òóíõàãëààäçîãñîõã¿éòýäãýýðèéãõýðýãæ¿¿ëýõáîäèòíºõöºë,áîëîëöîîãîîðõàíãàõ¸ñòîé.

¯íäñýíõóóëüäçààñíààðõ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººãõàíãàõóéöýäèéíçàñàã,íèéãýì,õóóëüç¿éí

áîëîíáóñàäáàòàëãààãá¿ðä¿¿ëýõ¿¿ðãèéãòºðõàðèóöäàã”1.

Í¯Á-ûíÕ¿¿õäèéíýðõèéíòóõàéêîíâåíöèäÌîíãîëÓëñ1990îíäíýãäýíîðæ,1996

îíäÕ¿¿õäèéíýðõèéíòóõàéõóóëüáàòëàãäñàíààðõ¿¿õäèéíýðõèéãõàìãààëàõòîãòîëöîî,

ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ, õ¿¿õýä-ãýð á¿ë òºâòýé íèéãìèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ

áîëñîí.2Õ¿¿õäèéíýðõèéãõàìãààëàõòàëààðìàíàéóëñûíõóóëüòîãòîîìæèäìàøîëîí

ñàéíçààëòáàéäàãáîëîâ÷õ¿¿õäèéíýðõçºð÷èãäºõÿâäàëáàãàã¿éáàéíà3.

Õàðèí ãýð á¿ëèéí îð÷èí ãýäýãò ýöýã, ýõèéí õàéðëàí ýíýðýõ ÷àäâàð, ñóðãàí

õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõàðãàáàðèë,ãýðá¿ëèéíõàëóóíäóëààíóóð,àìüñãàëûãá¿ðä¿¿ëýõèéíòºëºº

õè÷ýýí÷àðìàéæáóéçàíáàéäëûãáàãòààíà.

Ýíýõ¿¿õî¸ðò¿âøíèéîãòëîëöîëíüõ¿¿õýäáóñàäõ¿ì¿¿ñòýéõýðõýíõàðèëöàæáóé

áàéäàëäýýðèëðýíãàðäàã.Òóõàéíõ¿¿õäèéíãýðá¿ëèéíîð÷èíòàâëàã,õ¿¿õäèéíõýýàõóé

áàéäëûãõàíãàõáîëîìæòîéáàéõàäººðíýãýíõ¿¿õýä ãóäàìæèíäëààçò¿¿ãýýäàìüäàð÷

áàéæáîëíî.Ýäãýýðõî¸ðàìüäðàëûãõàðüöóóëàõàäíýãíüõ¿¿õäèéíýðõýýá¿ðýíä¿¿ðýí

ýäýëæ, íºãºº íü ýðõ íü çºð÷èãäºí õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà ä¿ð çóðàã õàðàãäàíà.Ýíý

õî¸ðõ¿¿õäèéããàäíààñíüõàðàõàäýðõèéíçºð÷èëíüõàðèëöàíàäèëã¿éò¿âøèíäáàéãàà

íüàíçààðàãäàõáîëîâ÷,äîòîîäìºí÷àíàðûãíüîëîõûã ýðìýëçýí, òóõàéíõ¿¿õä¿¿äýýñ

ñàíàëáîäëûãíüàñóóâàëìàãàäã¿éãóäàìæèíäëààçò¿¿æáàéãààõ¿¿õýäíüººðèéãººèë¿¿

æàðãàëòàé,ýðõ÷ºëººòýéìýòýýðõàðèóëæáîëîõþì.Õàðèíõàëóóíäóëààíãýðòýýãýäýñ

öàòãàëàí,“õè÷ýýëýýõèé”õýìýýíáàéíãàøààðäóóëæ,øàõóóëäàãõ¿¿õýäººðèéãººòóéëûí

èõçîâëîíòîéàìüäðàëòàéãýæòºñººëäºãáàéæáîëíî.Ãýõäýýýäãýýðõàðèóëòóóäíüá¿ãä

á¿ðýíä¿¿ðýíõàðèóëòáèøáºãººäãîëíüýíýáîëòóõàéíõ¿¿õäèéíººðèéíõíüõàðèóëò

áºãººäýíýõ¿¿õàðèóëòûãçºâººðä¿ãíýõýäíàñàíäõ¿ðýã÷äèéíîðîëöîîáàéíãàõýðýãòýé.

ªºðººðõýëáýë,õ¿¿õäèéíõýý¿çýëáîäëûãìýäýõèéíòóëäíàñàíäõ¿ðýã÷èäõ¿¿õäèéí¿ãèéã

îéëãîõàðãàç¿éòýéáàéõ¸ñòîéþì.Òóõàéëáàë,õºäººìàë÷èíàéëäºñ÷áóéõ¿¿õýä,õîò

ãàçàðºñ÷áóéõ¿¿õýä,æèæèãñóóðèíãàçàðºñ÷áóéõ¿¿õäèéíàæáàéäàë,ñýòãýëãýýíèéòàëààð

1Ä.Ë¿íäýýæàíöàí,×.Ýíõáààòàð,ÌîíãîëÓëñûí¯íäñýíõóóëèéíýðõç¿é.ÓÁ2000.107äàõòàë2Õ¿¿õýäáàõóóëü¸ñ.(Õóóëü÷äàäçîðèóëñàíãàðûíàâëàãà)ÓÁ2008.5äàõòàë.3Ìºíòýíä.9äýõòàë.


16

òóõàéíáàéãàëü,öàãóóðûíîð÷èí,ýäèéíçàñãèéíõºãæèë,ÿñòàí¿íäýñòíèéóëàìæëàë,çàí

çàíøëûí íºëººëºë, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àðãà óõààí çýðãèéã ºðãºí õ¿ðýýòýéãýýð ñóäëàí ¿çýæ,

ýðäýìøèíæèëãýýíèéá¿òýýëãàðãàõøààðäëàãàòàéáàéíà.

Ýíý òàëààð ÕÁÍÃÓ-ûí ýðäýìòýí Óäî Á. Áàðêìàíí “Íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëñîí íü

õîâîð õýäèé ÷ õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëûã òóõàéëàí àâ÷ ¿çñýí

ñóäàëãààíóóä áàñ ÷ õèéãäñýí áºãººä õà÷èðõàëòàé íü ýäãýýðèéí àëü íü ÷ Ìîíãîëûí

íèéãìèéí õàìãèéí æèæèã õýðíýý õàìãèéí ÷óõàë á¿ðä¿¿ëýã÷ õýñýã áîëîõ ãýð á¿ëèéí

àñóóäëûãîðõèãäóóëñàíáàéäàãþì”4ãýæýý.Ìîíãîëûíèõýíõãýðá¿ëøèëæèëòèéíÿâöàä

ñàíõ¿¿ãèéíòàëààðõ¿íäõýíøàõàëòàäîðöãîîñîí5.Ãýòýë“èðãýäãýðëýñíýýðíýãíýãíèéãýý

áîëîíãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéãòýæýýíòýòãýõ,¿ðõ¿¿õäýýºñãºíõ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ,ãýðá¿ëèéíàæ

àõóéãõàìòðàíõºòºëæ,àìüäðàõíºõöºëáîëîëöîîãá¿ðä¿¿ëýõõóóëüç¿éí¿¿ðýãòýéáîëäîã”6.

×óõàìäààöîãöñóóðüñóäàëãààã¿éó÷ðààñíýãõýâøìýëàðãàáàðèëààð,çºâõºíõ¿¿õäèéí

ìàòåðèàëëàãîð÷íûãá¿ðä¿¿ëýõèéíòºëººõ¿¿õäèéíýðõèéíîëîíõèáàéãóóëëàãóóäàíõààðàí

àæèëëàæáàéíàãýæõýëæáîëíî.Ìýäýýæõ¿¿õäèéãîéëãîõ,ýðõèéãíüõýðýãæ¿¿ëýõèéãõýí

õ¿íã¿éçîðüæáàéãààõýäèé÷ýíýíüäýýðºã¿¿ëñýíöîãöñóóðüñóäàëãààíûõîìñáàéäëààñ

àìüäðàëäòºäèéëºíõýðýãæèõã¿éáàéãààþì.

Àëèâààýðõèéãõàìãààëàõàäýðõèéíçºð÷èëãàðàõààñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõ,çºð÷èë

ãàðñàíòîõèîëäîëäõàìãààëàõ,ãàðñàíñºðºã¿ðäàãàâðûãàðèëãàõûíòºëººàæèëëàõãýñýí

åðºíõèé ãóðâàí ¿åøàò áàéäàã ãýæ ¿çâýë ºíººãèéíìîíãîëûí õ¿¿õäèéí ýðõ õàìãààëàë

íü çºâõºí çºð÷èë ãàðñàí òîõèîëäîëä õàìãààëàõûã îðîëäîæ áóé ¿å øàòàíä ë áàéíà.

Óðüä÷èëàíñýðãèéëýõáîëîíãàðñàí¿ðäàãàâðûãàðèëãàõ¿åøàòóóäñóóðüñóäàëãààã¿éãýýñ

òýðá¿ðõýðýãæèæ÷àäàõã¿éáàéíàãýæõýëæáîëíî.Òèéìýýñõ¿¿õäèéíýðõèéíñóäàëãààã

öîãöáàéäëààðõèéõøààðäëàãàòàéáàéíà.

Äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí õ¿¿õäèéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë íºõöºë íü ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã

óõàìñàðëóóëàõ ÿâäëûã õàâñàð÷ áàéäãààðàà îíöëîãþì. Òóõàéëáàë íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í

áèå äààíøèéäâýð ãàðãàäàã áºãººä íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íèéã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òºðèéí

áîëîîä ãýð á¿ëèéí îð÷èíä õýðýãæèõ ¿¿ðýã ãýæ áàðàã ÿðèõã¿é. Õàðèí õ¿¿õäèéí ýðõèéã

õýðýãæ¿¿ëýõèéíçýðýãöýý¿¿ðãèéãóõàìñàðëóóëàõ¿¿ðýããýæáèé.Ýíý¿¿ðãèéãõýðýãæ¿¿ëýõýä

òºðèéíîðîëöîîíîîñèë¿¿ãýðá¿ëäýõýöýã,ýõèéíîðîëöîîèë¿¿áàéäàã.Òóõàéëáàëëàëûí

øàøèíòàé Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ãýð á¿ë äýõ õ¿¿õäèéí ýðõèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäëàãàà

õèéâýëòºâèéíá¿ñèéíáóñàäàéìãóóäûííèéòëýãõýâøèíæýýñººðä¿ðçóðàããàðíà.Ýñâýë

Õºâñãºë àéìãèéí öààòàí ãýð á¿ëèéí õ¿¿õýä õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àðãà áàðèëûã Óëààíáààòàð

4ÓäîÁ.Áàðêìàíí.Îð÷èíöàãèéíìîíãîëûíòóõàéºã¿¿ëë¿¿ä.ÓÁ2008.242äàõòàë5Ìºíòýíä.251äàõòàë6Ä.Ë¿íäýýæàíöàí,×.Ýíõáààòàð.ÌîíãîëÓëñûí¯íäñýíõóóëèéíýðõç¿é.ÓÁ2000.107äàõòàë


17

õîòûíõòîé, áàéðàíä àìüäàðäàã ãýð á¿ëèéã ãýðò àìüäàðäàã ãýð á¿ëòýé ãýýä ìîíãîëûí

îíöëîãò òîõèðñîí ñóäëàãààã á¿ðýí öîãöîîð íü á¿ñ á¿ðýýð, õàðèëöàí ÿëãàâàðòàé õèéæ

÷àäâàëòºðèéíáîëîîäòºðèéíáóñáàéãóóëëàãóóäûíõ¿¿õýäõàìãààëëûíàæèëääýâøèëò

ãàð÷,ìîíãîëñýòãýëãýýòýéèðãýíºñºíáîéæèõîäèë¿¿ò¿ëõýöºãºõþì.

¨ñ çàíøèë, óëñ îðíû õºãæëèéí ¿å øàò çýðýã õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëæ ãàäààä

îðíû òóðøëàãûãøóóä ìîíãîë õºðñºíä áóóëãàõ áîëîìæã¿é áàéäàã.Æèøýý íü, ìîíãîë

¸ñçàíøëûíäàãóóõ¿¿õäèéííèéãìèéíàìüäðàëäîðîëöîõýðõáóþóººðèéí¿çýëáîäëîî

ººðò íü õàìààðàõ àñóóäàëäøèéäâýð ãàðãàí îðîëöîõ áîëîìæ õîìñ áàéäàã.Ìàíàé ¸ñ

çàíøëààðøèéäâýðãàðãàõàäáèòãèéõýë,õ¿¿õýäàõìàäõ¿ì¿¿ñèéíÿðèàíäîðîëöîõ¸ñã¿é

áàéäàã.Öààøèëáàëýðýãòýé,ýìýãòýéõ¿¿õäèéíàõóéáàéäàëòóñá¿ðòýýººðáàéäàãó÷èð

¿íäñýíäýýýöãèéíýðõò¸ñûãáàðèìòàëäàãìîíãîëãýðá¿ëèéíîð÷èíäçºâõºíõ¿¿õýäãýäýã

åðºíõèéáàéäëààðàâ÷¿çýõáóñõàðèíýðýãòýéõ¿¿õýä,ýìýãòýéõ¿¿õäèéíáàéäàëõýìýýí

íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çýõøààðäëàãàòàé. Õºäººãèéíìàë÷èí àéëààðæèøýý àâáàë ýðýãòýé,

ýìýãòýéõ¿¿õäèéíýðõëýõàæèëòóñá¿ðòýýõóâààðèëàãäñàíáàéäàãáºãººäáèäíèéõýëæ

çàíøñàíààð ýðýãòýé õ¿¿õýä ãýðèéí ãàäíàõ àæèëä èë¿¿ õóâààðèëàãääàã áîë ýìýãòýé

õ¿¿õýäãýðèéíäîòîðõàæèëáóþóòîãîîøàíàãàáàðèõ,öàãààíèäýýáîëîâñðóóëàõàæèëä

õóâààðèëàãääàã. Ãýðèéí ãàäóóðõ àæèëäèë¿¿ õóâààðèëàãäàæáàéãààãèéí õóâüä ýðýãòýé

õ¿¿õýäýöýã,ýõèéíõàðààõÿíàëòààñàðàéõîëóóðáàéäàãó÷èðòàìõèòàòàõ,àðõèóóõçýðýã

ìóóçóðøèëäàâòàõíüèë¿¿áàéäàã.

Ìºíõºäººãèéíõ¿¿õä¿¿äèéíòýðäóíäààºñâºðíàñíûõ¿¿õä¿¿äèéííºõºí¿ðæèõ¿éí

ýð¿¿ëìýíäèéíáîëîíïñèõîëîãèéíàñóóäëûãòóñàäíüíàðèéâ÷ëàí¿çýõøààðäëàãàòàé.

¯¿íäºðººòàñàëãààã¿éìîíãîëãýðòýöýã,ýõòýéãýýíýãäîðàìüäàðäàããýõçýðýãñºðºã¿ð

äàãàâðóóäààðòàéëáàðëàæáîëíî.

Íèéãìèéí áîëîí ¿íäýñíèé çàíøëûí õ¿÷èí ç¿éëèéã ¿íýëýõã¿éãýýñ õ¿¿õäèéí ýðõ

õàìãààëàëíü¿íäñýíäýýõ¿¿õäèéãöóãëóóëæ,õîîëëîæ,õóâöàñëàäàããàçðóóäûíä¿ðçóðãààñ

õýòðýõã¿éáîëæáàéíà.Çàõäýýðóíäààçàðæ,ìàøèíóãààæáàéãààõ¿¿õäèéãõ¿íäíºõöºëä

õºäºëìºðýðõýëæáàéãààõ¿¿õýäãýæ¿çýõþìáîëõºäººãýðòýýºãëººíººñîðîéáîëòîë

ìàëàæàõóéýðõýëæ, ýöýã ýõäýý òóñëàæ,ºäºðæèíõîíüõàðèóëæ áàéãààõ¿¿õäèéãìºí

õ¿íäíºõöºëäõºäºëìºðýðõëýæáóéõ¿¿õýäãýæ¿çýõøààðäëàãàòàéáîëíî.ÎëîíÓëñûí

ÕºäºëìºðèéíÁàéãóóëëàãûí 182 äóãààð êîíâåíöèä çààñàí “Õ¿¿õäèéí õ¿íä õºäºëìºð”-

èéãìºëæèõãýäýãºðíèéîðíûòîäîðõîéëîëòûãàâ÷¿çâýëýíýìýòíýëýýäîëîíòºðëèéí

õýëáýðýýðìîíãîë÷óóäõ¿¿õäèéíõºäºëìºðèéãìºëæèæáàéãààáîëæòààðíà.


18

Ä¿ãíýëò.

Õ¿¿õäèéíýðõèéãõàìãààëàõûíòóëäõ¿¿õäèéíýðõ,õàìãààëëûíöîãöñóóðüñóäàëãààã

õèéõøààðäëàãàòàéáºãººääàðààõîíöëîãóóäûãòóñãàæ,àðãàç¿éãýýáîëîâñðóóëìààðáàéíà.

Á¿ñíóòãèéíýäèéíçàñàã,çàíçàíøèë,øàøèíø¿òëýã,áàéãàëü,öàãóóðûíáàéäàë.•Õ¿¿õäèéííàñ,õ¿éñèéíáàéäàë.•Òóõàéíá¿ñèéííàñàíäõ¿ðýã÷äèéíáàéäàëíüõ¿¿õäèéíõ¿ì¿¿æèëäíºëººëäºãó÷èðòóõàéí•á¿ñèéííàñàíäõ¿ðýã÷äèéíòºëºâøèë,óëìààðãýìòõýðýãòõîëáîãäñîíøàëòãààííºõöºë.

ÎëîíÓëñûíêîíâåíöóóäáîëîíäîòîîäûíõóóëüòîãòîîìæèéíõ¿ðýýíäõýðýãæèæ•áàéãàà áóþó àìüäðàëä õýðýãæèõã¿é áàéãàà êîíâåíö, õóóëü òîãòîîìæóóäûí

çºð÷èëäººíèéíºõöºë.

Õ¿ì¿¿æëèéí÷àíàðòàéàðãàõýìæýýàâàõ,áîëîâñðîëûíáàéãóóëëàãààøèãëàõàä•òóõàéíá¿ñíóòãèéíþóãò¿øèãëýæáîëîõ.

Õ¿¿õäèéíöºìîð÷èíáîëîõãýðá¿ë,ýöýãýõèéí÷àäâàð,íºëººëºë•Ýð¿¿ëìýíä,íèéãìèéí¿éë÷èëãýýãàâàõàäÿìàðíºõöºëøààðäàãäàõçýðýãîëîí•òàëòõ¿÷èíç¿éëèéãñóäëàõøààðäëàãàòàé.

Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òàëààðõ öîãö ñóóðü ñóäàëãàà ¿ã¿éãýýñ ýöýã, ýõ, áàãø, ñóðãàí

õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ íàð, íýí ÿëàíãóÿà ãàäíû äîíîð áàéãóóëëàãóóä ìîíãîë àìüäðàëûí

õýðýãöýýíäíèéöñýíõ¿¿õäèéíýðõèéíõàìãààëàëûíòàëààðõçîõèñòîé,öîãöàðãàõýìæýýã

àâàõàäõ¿íäðýëòýéáàéíà.¯¿íèéíýãàíõààðóóøòàéæèøýýíü2000îíûýõýýñÌîíãîëä

ºðãºíäýëãýðõºãæèæáóéõ¿¿õäèéíîðîëöîîíû¿éëàæèëëàãàíóóäþì.Õýäèéãýýðõ¿¿õýä

ººðòõàìààòàéàñóóäàëäýýðäóóõîîëîéãîîãàðãàæøèéäâýðãàðãàõàäîðîëöîõ÷àäàâõèéã

ñóóëãàõàíõíûçîðèëãîòîéáîëîâ÷,ºíººãèéíõ¿¿õäèéíîðîëöîîíû¿éëàæèëëàãààíû¿ð

ä¿íäõýëñíýýàìüäðàëäõýðýãæ¿¿ëäýãã¿é“óðàíèëòãýã÷èéí”øèíýçàëóóýãíýýáýëòãýãäýí

ãàð÷áàéíà.Èèìýðõ¿¿¿ðäàãàâàðóóäíüõ¿¿õäèéíýðõèéíàñóóäëóóäûãøèéäâýðëýõäýý

Ìîíãîë óëñûí äîòîîäûí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí íàðèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýýí äýýð

¿íäýñëýí, çºâõºí îëîí óëñûí õýì õýìæýýíä áàðèãäàëã¿é ¿íäýñíèé îíöëîãò òîõèðñîí

áîäëîãî,¿éëàæèëëàãààõýðýãæ¿¿ëýõèéãàíõààðóóëæáàéíà.

Õýðýâ èéì ñóäàëãàà õèéæ ¿¿íèéãýý òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíäøàò äàðààòàéãààð

òóñãàæ÷àäâàëººðèéíîðíûòºñâèéíòºäèéã¿éãàäààäîðíóóäûíòóñëàìæèéãçºâçîõèñòîé,

¿ðä¿íòýéçàðöóóëàõàäòîìîîõîíõóâüíýìýðáîëæ,ýðõýýýäýëæ,¿¿ðãýýóõàìñàðëàñàí

Ìîíãîëûíõîé÷¿åáýëòãýãäýõýäò¿ëõýöáîëíî.


19

Äýëõèéíõ¿íàìûí10õóâüîð÷èìíüáóþó650ñàÿõ¿íõºãæëèéíáýðõøýýëòýéàìüäàðäàã

ãýñýí òîîöîîã Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí. Ýíý òîîí äýýð õºãæëèéí

áýðõøýýëòýéõýííýãýíäîòíûõ¿íýýõàðæõàíäàõûíòóëäñóðàëöàæ,õºäºëìºðëºæ,íèéãìèéí

àìüäðàëäá¿ðýíä¿¿ðýíîðîëöîæ÷àäàõã¿éáàéãààãýðá¿ëèéíãèø¿¿ä,àñðàíõàìãààëàã÷äûíòîîã

íýìáýëîéðîëöîîãîîð2òýðáóìõ¿íõºãæëèéíáýðõøýýëýýñ¿¿äñýíàñóóäàëòàéàìüäàð÷áàéíà.

Äýëõèéí õ¿í àì ºñºõèéí õèðýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òîî ÷ óëàì á¿ð

íýìýãäýæáàéãààþì.Íºãººòàëààñ,ÿäóóðàë,áàéãàëèéíãàìøèã,òîãòâîðã¿éáàéäàë,îñîë

ãýìòýë,ýìíýëãèéíáàéãóóëëàãûí¿éëàæèëëàãààíäãàðñàíàëäààäóòàãäëààñõ¿íõºãæëèéí

áýðõøýýëòýé áîëîõ òîõèîëäîë ºññººð áàéãààã Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí

ìýäýý, òàéëàí õàðóóëæ áàéíà. ßëàíãóÿà, èéì áàéäàë õºãæëººð áóóðàé áîëîí õºãæèæ

áàéãàà óëñ îðíóóäàä õàðüöàíãóé ºíäºð õóâüòàé áàéäàã. Õýíä ÷, õýäèéä ÷ òîõèîëäîæ

áîëîõó÷ðààñõºãæëèéíáýðõøýýëèéíàñóóäàëõ¿íá¿ðèéíàñóóäàëìºíáèëýý.

ªíººäºðàëü÷óëñîðîíäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñíèéãìýýñòóñãààðëàãäñàí,

õÿçãààðëàãäìàëîð÷èíäàìüäàð÷áàéíà.Òýäáóñäûíëàäèëàìüäðàõ,õèéæá¿òýýõõ¿ñýë,

òýì¿¿ëëýýðä¿¿ðýíáàéäàãáîëîâ÷ ñóðàõ, õºäºëìºðëºõ, íèéãìèéí¿éë õýðýãò îðîëöîõ,

íàéçàëæ íºõºðëºõ, ãýð á¿ë çîõèîõ, ¿ð õ¿¿õäýý ºñãºõ èòãýë íàéäâàð áàãà, ýìíýëýã,

ñóðãóóëü, äýëã¿¿ðýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ, òýýâðèéí õýðýãñëýýð çîð÷èõ, õýðýãöýýòýéìýäýýëëýý

á¿ðýíä¿¿ðýíõ¿ëýýæàâàõáîëîìæîîðõÿçãààðëàãäìàëîð÷èíäàìüäàð÷áàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä òóëãàð÷ áóé íýã õ¿íäðýë áîë ÿäóóðàë. Àìüäðàëûí

õ¿íä õýö¿¿ íºõöºë, õîîë õ¿íñíèé äóòàãäàë, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ

÷àäàõã¿éãýýñ ÿäóó õ¿í õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõ íü ýëáýã áàéõàä ñóð÷

áîëîâñðîõ, àæèëëàæ õºäºëìºðëºõ áîëîìæ, îð÷èí õÿçãààðëàãäìàë ó÷ðààñ õºãæëèéí

Á.ÁÀÒÖÝÖÝÃ

Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí

ðåôåðåíò

ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝËÒÝÉ Õ¯Ì¯¯ÑÈÉÍ ÝÐÕÈÉÍ ÒÓÕÀÉ

Í¯Á-ÛÍ êÎÍÂÅÍÖÈÉÃ ÑÎ¨ÐÕÎÍ ÁÀÒËÀÕ ÕÝÐÝÃÖÝÝ ØÀÀÐÄËÀÃÀ


20

áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îëîíõ íü ÿäóó àìüäàð÷ áàéíà. ßäóóðàë õ¿íèé ýäèéí çàñàã,

íèéãýì,ñî¸ëûíýðõçºð÷èãäºõºäõ¿ðãýäýããîëøàëòãààíþì.

Ò¿¿í÷ëýí íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí ¿ë òîîìñîðëîë, áîëîìæ, ÷àäàâõûã íü ¿ã¿éñãýõ

õàíäëàãûí óëìààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ çºð÷èãäºõºä õ¿ð÷ áàéíà. ªíãºðñºí

ò¿¿õèéí èõýíõ õóãàöààíä, äýëõèéí óëñ îðíóóäàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìèéí

õàðèëöààíäýð¿¿ëèðãýäèéííýãýíàäèëîðîëöîõýðõòýéáîëîõûãíü¿ëõ¿ëýýíçºâøººð÷,òýäíèéã

ãàãöõ¿¿“òºðèéíòóñëàìæ,äýìæëýãèéãõ¿ðòýã÷”,“ýìíýëýã,íèéãìèéíõàëàìæèéí¿éë÷èëãýýíèéîáúåêò”

ìýòýýðõàíäàæèðñýí.Èéì÷ó÷ðààñóòãàçîõèîë,ñî¸ëóðëàã,íèéãìèéíøèíæòýéñóðòàë÷èëãààíä

õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéãºðºâäºæýíýðýõ,òóñëàõûãóðèàëñàíºíãºàÿñçîíõèëæ,õàðèíñóð÷

áîëîâñðîõ,õºäºëìºðëºõ,íèéãìèéíàìüäðàëîðîëöîõûãíüäýìæèõ,òýãøáîëîìæèéãáèéáîëãîõ

óòãààãóóëãàòºäèéëºíõºíäºãääºãã¿éáàéâ.Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéãòîõóóðõàõ,íýðòºðèéã

íüäîðîìæëîõ,ýëäýâíýðõî÷ºãºõ,öýðâýõ,öýýðëýõõàíäëàãà÷íèéãýìäáàéäãèéã¿ã¿éñãýõàðãàã¿é.

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéãýðá¿ëèéíãèø¿¿íýýñýýè÷èæçîâîõ,èëãàðãàõààñíóóõíüáèäíèéýðãýí

òîéðîí áàéäàã àñóóäàë áîëîâ÷ èíãýñíýýðýý òýäãýýð äîòíû õ¿ì¿¿ñèéíõýý “õ¿í õýìýýõ” ýðõýì

÷àíàðûã¿ã¿éñãýæáàéãààáîëîõîîõ¿ì¿¿ñòýðá¿ðàíçààðäàãã¿é.Òýðãýíöýðòýé,òàÿãòàéãýõçýðãýýð

õ¿íèéãíüáèø,òóñãàéõýðýãëýãäýõ¿¿í,ñîãîãîîðîíöëîííýðëýæ,òàõèðäóòóóãýõìýòýýðººðñäºº÷

õýëýõýýñýâã¿éöýìíýðòîìú¸îãîîðäóóäàõíü÷ìºíõ¿íëýãáóñõàðüöààáîëíî.

Õ¿í çºâõºí ñîãîã, ãýìòëèéíõýý óëìààñ õºãæëèéíáýðõøýýëòýéáîëäîãã¿éáºãººäáèå

ýðõòíèéñîãîã,ãýìòýëíèéãìèéíîð÷èí,õÿçãààðëàëòòàéíýãäýííèéëæõºãæëèéíáýðõøýýëèéã

¿¿ñãýäýã.ªºðººðõýëáýë, òýðãýíöýðàøèãëàäàãõ¿íÿìàðíýãàæèëõèéõ÷àäâàðã¿éäýýáèø,

ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèé àæëûí áàéð òýðãýíöýðòýéãýý îðîõ, ãàðàõ, àæèëëàõ íºõöºëèéã áèé áîëãîæ

÷àäààã¿é ó÷ðààñ òýäíèé èõýíõ íü õºäºëìºð ýðõýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. ¯¿íèé íýãýí àäèëààð

ñîíñãîëûíáýðõøýýëòýéõ¿¿õä¿¿äýð¿¿ëõ¿¿õä¿¿äèéííýãýíàäèëñóðàëöàõîþóíû÷àäàâõã¿éäýý

áèø, õàðèí òýäíèé õýðýãöýýã õàíãàõóéö ñóðãàëòûí îð÷èí, ãàðûí àâëàãà, áàãøáàéõã¿éãýýñ,

ñóðãóóëüòýäýíäõ¿ðòýýìæòýéáèøýýñòýðá¿ðàìæèëòòàéñóðàëöàæ÷àääàãã¿éþì.

Õºãæëèéí áýðõøýýë íü íèéãìèéí îð÷èí, õºãæëèéí ò¿âøèíãýýñ õàìààð÷ ¿ðãýëæ

ººð÷ëºãäºíõóâüñàæáàéäàãîéëãîëòþì.Øèíæëýõóõààí,òåõíîëîãèéíõºãæëèéãäàãààä

õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéòóñãàéõýðýãöýýãõàíãàõòîíîãëîë,õýðýãëýãäýõ¿¿íóëàìá¿ð

áîëîâñðîíãóéáîëæáàéíà.Æèøýýëáýë,ñóëõàðààã/õóðöìèîôèàáóþóçºâõºíìºðººë

õàðäàã/íºõºõëèíçèéãõýðýãëýýíäíýâòð¿¿ëñýíõºãæèíã¿éóëñîðîíäñóëõàðààòàéõ¿íèéã

õºãæëèéíáýðõøýýëòýéäòîîöîõîîðã¿éáîëæáàéãààíüõºãæëèéíáýðõøýýëîð÷èííºõöºë,

óëñîðíûõºãæëèéíò¿âøíýýñõàìààðàëòàéáîëîõûãõàðóóëæáàéíà.

Õ¿íèéýðõèéíîëîíóëñûíáàðèìòáè÷ã¿¿äýäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõèéí

àñóóäàëäàðààõáàéäëààðòóñãàãäñàíáàéâ.


21

Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë (1948)

Òîäîðõîé çàð÷ìóóäûã óðèàëñàí ÷àíàðòàé áàðèìò áè÷èã õýäèé ÷ õ¿íèé ýðõèéí

îëîíóëñûíýðõç¿éíáóñàäáàðèìòáè÷ãèéíñóóðüõýìõýìæýýþì.Òóíõàãëàëûí7äóãààð

ç¿éëä õ¿í á¿ðèéí õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áàéõ áîëîí àëàã÷ëàëä ºðòºõã¿é áàéõ, 25

äóãààð ç¿éëä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõ òîõèîëäîëä òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé áîëîõûã

áàòàëãààæóóëñàí.

Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêò (1966)

ÈÓÒÝÎÓÏ-ûí 2 äóãààð ç¿éëä Ïàêòààð õ¿ëýýí çºâøººðñºí ýðõèéã àðüñ ¿íäýñ,

àðüñíûºíãº,õ¿éñ,õýë,øàøèíø¿òëýã,óëñòºðèéíáîëîíáóñàä¿çýëáîäîë,¿íäýñíèé

áóþóíèéãìèéí ãàðàë, õºðºíãº ÷èíýý, òºðñºíáóþóáóñàäáàéäëààðÿëãàâàðëàõã¿éãýýð

õ¿íäýòãýíõàíãàõààðçààñàí.Ïàêòàäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíòàëààðòóñãàéëñàí

çààëòáàéõã¿é÷äýýðõç¿éëèéíòºðñºíáóþóáóñàäáàéäëààðãýäýãòõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñèéãõàìðóóëæîéëãîíî.

Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí îëîí óëñûí ïàêò (1966)

ÝÇÍÑÝÎÓÏ-ä ÷ ìºí äýýðõèéí íýãýí èæèë çààëò áèé. 1994 îíä ýíý Ïàêòûí

õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ, õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé Ýäèéí çàñàã, íèéãýì,

ñî¸ëûíýðõèéíÕîðîîíû5äóãààðåðºíõèéçºâëºìæãàðãàæ,õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéã

õ¿éñèéí õóâüä àëàã÷ëàõ áîëîí õºäºëìºð ýðõëýõ, ãýð á¿ëèéã õàìãààëàõ, õ¿ðýëöýõ¿éö

àìüæèðãààòàéáàéõ,áèåáÿëäàð,ñýòãýõ¿éíõóâüäýð¿¿ëáàéõ,ñóð÷áîëîâñðîõ,ñî¸ëûí

àìüäðàëäîðîëöîõ,øèíæëýõóõààíûõºãæèëäýâøëèéí¿ðøèìèéãõ¿ðòýõýðõýýýäëýõýä

àëàã÷ëàõÿâäëûãóñòãàõûãîðîëöîã÷óëñóóäàäçºâëºæýý.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéã àëàã÷ëàõ á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé êîíâåíöè (1979)

Êîíâåíöóóäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéýìýãòýé÷¿¿äýä÷èãëýãäñýíòóñãàéçààëòáàéõã¿é.

ÕàðèíÝìýãòýé÷¿¿äèéãàëàã÷ëàõÿâäëûãóñòãàõõîðîîíû18äóãààðåðºíõèéçºâëºìæèä

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä íü äàâõàð àëàã÷ëàëä ºðòºæ áóé íýí ýìçýã á¿ëýãò

ó÷ðààñ îðîëöîã÷ óëñóóä òàéëàíèëòãýëäýý òýäíèéàñóóäëûã çààâàëîðóóëàõ, ÿëàíãóÿà

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë, õºäºëìºð ýðõëýëò, ýð¿¿ëìýíäèéí

¿éë÷èëãýý, íèéãìèéí õàìãààëëûí àðãà õýìæýý èæèë òýãø õàìðàãäàõ áîëîìæ îëãîõ,

íèéãýì,ñî¸ëûíàìüäðàëäá¿ðýíä¿¿ðýíîðîëöóóëàõíºõöºëèéãáèéáîëãîõûãçºâëºñºí.


22

Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè (1989)

Í¯Á-ûíõ¿íèéýðõèéíñóóðüãýðýýí¿¿äýýñõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéàñóóäëûã

òóñãàñàíàíõíûãýðýýíüÕ¿¿õäèéíýðõèéíòóõàéêîíâåíöèþì.Êîíâåíöèéí2äóãààðç¿éëä

õ¿¿õäèéãõºãæëèéíáýðõøýýëýýñíüøàëòãààëàíàëàã÷ëàõÿâäëûãõîðèãëîæ,õ¿¿õýäá¿ð

õºãæëèéíáýðõøýýëòýéýñýõýýñýý¿ëõàìààð÷Êîíâåíöèäçààãäñàíýðõèéãá¿ðýíä¿¿ðýí

ýäëýõ¸ñòîéáîëîõûãçààæýý.Ò¿¿í÷ëýíÊîíâåíöèéí23äóãààðç¿éëä“Îðîëöîã÷óëñóóä

ººðèéíõººáîëîìæèäò¿øèãëýíõºãæëèéíáýðõøýýëòýéáîëîíîþóíûõîìñäîëòîéõ¿¿õäèéí

íýð òºðèéã õ¿íäýòãýí íèéãìèéíàìüäðàëäèäýâõòýé îðîëöîõáîëîìæòîéîð÷èíäá¿ðýí

ä¿¿ðýí, çîõèñòîé àìüäðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîí îþóíû

õîìñäîëòîé õ¿¿õäèéã àñðàí õàìãààëàõàä áîëîëöîîíûõîî õýðýýð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ,

îíöãîéàíõààðàëõàëàìæòàâèõ¿¿ðýãòýé”áîëîõûãçààñàí.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ìýðãýæëèéí íºõºí ñýðãýýëò áà õºäºëìºð

ýðõëýëòèéí òóõàé Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí 159 ä¿ãýýð

êîíâåíöè (1983)

Êîíâåíöèéí2äóãààðç¿éëä “Îðîëöîã÷óëñóóäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéí

ìýðãýæëèéííºõºíñýðãýýëò,õºäºëìºðýðõëýëòèéíòàëààð¿íäýñíèéáîäëîãîáîëîâñðóóëàí

õýðýãæ¿¿ëæ,òóõàéá¿ðýðãýíàâ÷¿çýæáàéõ¿¿ðýãòýé”áîëîõûãçààæýý.¯íäýñíèéáîäëîãî

íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿íèéã çîõèõìýðãýæëèéí íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíä

õàìðóóëàõ,õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñõºäºëìºðèéííýýëòòýéçàõçýýëýýñàæèëîëîõ

áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé áºãººä ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõäàà ýðýãòýé,

ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí àäèë òýãø áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé

ýðõèéí òàëààð ìýðãýøñýí áàéãóóëëàãóóäûã îðîëöóóëàõûã ãýðýýíä îðîëöîã÷ óëñóóäàä

¿¿ðýãáîëãîñîí.

Îþóíû õîìñäîëòîé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé òóíõàãëàë (1971)

Îþóíû õîìñäîëòîé õ¿ì¿¿ñ áóñàä õ¿íèé ýäýëäýã ýðõèéã äýýä õýìæýýãýýð ýäëýõ

¸ñòîéãòóíõàãëàñàí.

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõèéíòóíõàãëàë(1975)

Òóíõàãëàë íü “õºãæëèéí áýðõøýýë” ãýñýí îéëãîëòûã òàéëáàðëàñàí àíõíû îëîí

óëñûíáàðèìòáè÷èãþì.Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèðãýíèé,óëñòºðèéí,íèéãìèéíáîëîí

ñî¸ëûíá¿õèéëýðõèéãáóñäûííýãýíàäèëýäëýõ¸ñòîéáîëîõûãòóíõàãëàíçàðëàæýý.


23

Õàðààíû áîëîí ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóíõàãëàë (1979)

Õàðààíûáîëîíñîíñãîëûíáýðõøýýëòýéõ¿íá¿ðîëîíóëñûíõ¿íèéýðõèéíáàðèìò

áè÷ã¿¿äýäçààñàíá¿õýðõèéãýäëýõ¸ñòîéáîëîõûãòóíõàãëàñàí.

Ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿íèéã õàìãààëàõ, ñýòãýöèéí ýì÷èëãýý ñóâèëãààã

ñàéæðóóëàõ çàð÷ìóóä (1991)

Çàð÷ìóóäûíçîðèëãîíüîþóíûõîìñäîëòîéõ¿ì¿¿ñèéãõàìãààëàõàä÷èãëýãäñýííèéòëýã

ñòàíäàðòòîãòîîõÿâäàëþì.Õ¿íá¿ðõàìãèéíäýýäçýðãèéíñýòãýöèéíýì÷èëãýý,¿éë÷èëãýýã

õ¿ðòýõýðõòýéáàñýòãýöèéíºâ÷òýéõ¿ì¿¿ñíüõ¿í¸ñîîð,íýðòºðººõ¿íäýòã¿¿ëýíõàðüöàõ

ýðõòýéáîëîõûãçàð÷ìóóäàäçààñàí.Ìºíñýòãýöèéíºâ÷òýéõ¿ì¿¿ñýäèéíçàñãèéí,áýëãèéí

áîëîí áóñàä õýëáýðèéí ìºëæëºã, áèå ìàõáîäèéí õ¿÷èðõèéëýë, õ¿íëýã áóñ õýðöãèé

õàíäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé áîëîõûã áàòàëãààæóóëñàí. Ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿í

èðãýíèé, óëñ òºðèéí ýðõýý áóñäûí íýãýí àäèë ýäýëæ, àëàã÷ëàëààñ àíãèä áàéõ ýðõòýé

áºãººäñýòãýöèéíºâ÷èíõ¿íèéãýðõç¿éí÷àäàìæã¿éáàéäàëäõ¿ðãýæáàéãààáîëýíýòàëààð

õàðààòáóñø¿¿õèéíõ¿÷èíòºãºëäºðøèéäâýðãàðñàíáàéõ¸ñòîéãäýëõèéíèéòèéíçàð÷èì

áîëãîæýý.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òàëààðõ äýëõèéí ¿éë àæèëëàãààíû ìºðèéí

õºòºëáºð (1982)

1981îíäçàðëàãäñàíÕºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéîëîíóëñûíæèëèéí¿ðä¿íäýíýõ¿¿

áàðèìòáè÷èãáîëîâñðóóëàãäæýý.Ìºðèéíõºòºëáºðíüõºãæëèéíáýðõøýýëýýñóðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéã ñýðãýýõ, íºõºí ñýðãýýõ äýëõèé íèéòèéí öîãö

ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëñîí þì. Ò¿¿í÷ëýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé àñóóäàëä õ¿íèé

ýðõèéí¿¿äíýýñõàíäàõûã÷óõàë÷èëñàíàíõíûáàðèìòáè÷èãáàéâ.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áîëîìæ îëãîõ ñòàíäàðò ä¿ðì¿¿ä

(1993)

Ýíýáàðèìòáè÷èãóëñîðîíá¿ðèéí ññóðòàõóóíûõ¿÷èíç¿òãýëèéí¿ðä¿íäõýðýãæèõ

¸ñòîéã Ñòàíäàðò ä¿ðì¿¿äýä çààñàí áàéäàã. Òýãø îðîëöîî, òýãø îðîëöîîíû çîðèëòîò

õ¿ðýýí¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, àâàõ àðãà õýìæýý, õýðýãæèëòèéã õÿíàõ ìåõàíèçìûã öîãö

áàéäëààð òîãòîîæ, õýðýãæèëòýä íü õÿíàëò òàâèõ òóñãàé ñóáúåêòèéã áèé áîëãîñíîîðîî

Ñòàíäàðò ä¿ðì¿¿ä îíöëîãòîé. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áîëîìæ îëãîõ

ñòàíäàðòä¿ðì¿¿äèéíõýðýãæèëòýäÍ¯Á-ûíòóñãàéèëòãýã÷õÿíàëòòàâüäàã.


24

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ Áýýæèíãèéí òóíõàãëàë (2000)

2000 îíä ÁÍÕÀÓ-ûí Áýýæèí õîòíîî çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Òºðèéí áóñ

áàéãóóëëàãóóäûí Äýëõèéí Áàãà Õóðëààñ áàòëàí ãàðãàñàí ýíý òóíõàãëàëààð õºãæëèéí

áýðõøýýëòýéõ¿íèéõ¿ðýëöýõ¿éöàìüæèðãààòàéáàéõýðõ,òýãøîðîëöîîãáàòàëãààæóóëàõàä

÷èãëýãäñýíàðãàõýìæýýãòîäîðõîéëñîí.

Áèâàêîãèéí ìÿíãàíû õºòºëáºð (2003)

ÀçèÍîìõîíäàëàéíá¿ñèéíýäèéíçàñàã,íèéãìèéíêîìèññûí2002îíû54/2äóãààð

òîãòîîëîîð2003-2012îíûãÀçèÍîìõîíäàëàéíá¿ñèéíõºãæëèéíáýðõøýýëòýéèðãýäèéíàæ

áàéäëûãñàéæðóóëàõ,òýäíèéîðîëöîîãõàíãàñàí,ñààäòîòãîðã¿é,ýðõýäòóëãóóðëàñàí¿éë

àæèëëàãààãõýðýãæ¿¿ëýõçîðèëãîá¿õèé“Àçè,íîìõîíäàëàéíá¿ñèéíõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

èðãýäèéãäýìæèõàðâàíæèë”áîëãîíçàðëàæ,àðâàíæèëèéí¿éëàæèëëàãààíûõºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëýõãîëìåõàíèçìáîëîõÁèâàêîãèéíìÿíãàíûõºòºëáºðèéãáàòàëñàí.Õºòºëáºðò

2012îí ãýõýä õºãæëèéíáýðõøýýëòýé õ¿íèéîðîëöîîã õàíãàñàí, ñààä òîòãîðã¿é, ýðõýä

òóëãóóðëàñàííèéãìèéãöîãöëîîíá¿ðä¿¿ëýõýä÷èãëýãäñýí21çîðèëò,çîðèëòóóäàäõ¿ðýõ

17ñòðàòåãèéãòîäîðõîéëñîíáàéíà.

Õýäèéãýýð îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, êîíâåíöèîð õ¿í á¿ðò õàìààðàëòàé

ýðõèéãáàòàëãààæóóëñàí÷õºãæëèéíáýðõøýýëýýñ¿¿äýíáèéáîëäîãíèéãìèéíàìüäðàëä

îðîëöîõòýãøîðîëöîî,áàðèëãàáàéãóóëàìæ,íèéãìèéíîð÷èí,ìýäýýëëèéíõ¿ðòýýìæòýé

áàéäàë,õàðààòáóñàìüäðàõýðõèéíàñóóäàëòóñãàãäàæ÷àäààã¿éþì.

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíýðõèéãõàíãàõòàëààðóðüäºìíºíüãàð÷áàéñàí

îëîíóëñûíáàðèìòáè÷ã¿¿äèéíèõýíõíüçààâàëáèåëýãäýõõóóëüç¿éíõ¿÷èí÷àäàëòàé

áóñ,òóíõàãëàë,çºâëºìæèéíøèíæ÷àíàðòàéáàéñàííüõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéí

ýðõèéí àñóóäëûã òóñãàéëñàí çîõèöóóëàëò á¿õèé ãýðýý áèé áîëîõ õýðýãöýýøààðäëàãà

áàéñíûãèëòãýæáàéíà.

Ýíýàñóóäëûãîëîíóëñûíò¿âøèíäõýëýëöñýíèé¿ðä¿íä2001îíû12ñàðûí19-

íûºäºðÍ¯Á-ûíÅðºíõèéÀññàìáëåéí56/168äóãààðòîãòîîëîîðõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñèéíýðõèéíòàëààðõòóñãàéêîíâåíöèéíýõáè÷âýðèéãáîëîâñðóóëàõýñýõàñóóäëûã

øèéäâýðëýõ Ò¿ð õîðîîã áàéãóóëñàí áºãººä 2003 îíû 6 ñàðä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí

Ò¿ð õîðîîíû 3 äóãààð ÷óóëãàíààð êîíâåíöè áîëîâñðóóëàõûã äýìæèæ, 2004 îíû 2

ñàðä àæëûí õýñãèéã òîìèëæýý. Àæëûí õýñýã 2 æèë ãàðóé õóãàöààíä àæèëëàñíû ýöýñò

2006îíû8ñàðûí25-íûºäºðÕºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõèéíòóõàéîëîíóëñûí


25

êîíâåíöèéí ýõ áè÷âýðèéã áîëîâñðóóëæ äóóññàí. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí

ýðõèéíòóõàéêîíâåíöèíüáîãèíîõóãàöààíä,èðãýíèéíèéãìèéíáàéãóóëëàãóóäûíºðãºí

îðîëöîîòîéãîîðáîëîâñðóóëàãäàæ,õàìãèéíõóðäàíõ¿÷èíòºãºëäºðáîëæáàéãààãààðàà

Í¯Á-ûíáóñàäõ¿íèéýðõèéíãýðýýí¿¿äýýñîíöëîãòîéþì.

2006 îíû 12 ñàðûí 13-íû ºäºð Í¯Á-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí 61/106 äóãààð

òîãòîîëîîðÕºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíýðõèéíòóõàéêîíâåíöèéãáàòàëæ,êîíâåíöèä

ãàðûí¿ñýãçóðàõõóãàöàà2007îíû3ñàðûí30-íûºäðººñíýýãäñýí.2008îíû4ñàðûí3-íû

ºäðèéíáàéäëààðêîíâåíöèéã20äàõüóëññî¸ðõîíáàòàëæ,êîíâåíöèéí45äóãààðç¿éëä

çààñíûäàãóó2008îíû5ñàðûí3-íûºäðººñõ¿÷èíòºãºëäºðáîëñîíáèëýý.Îäîîãîîðóã

êîíâåíöèéã137îðîíäýìæèæãàðûí¿ñýãçóðæ,41îðîíñî¸ðõîíáàòëààäáàéíà.

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõèéíòóõàéîëîíóëñûíêîíâåíöèéãäýìæèã÷äèéí

ãàðãàæáàéñàíãîë¿íäýñëýë¿¿äèéãíýãíüøèíýýðáàòëàãäàõêîíâåíöèéíäàãóóÍ¯Á-ûí

á¿òöýä áèé áîëãîõ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí õîðîîíû à÷ õîëáîãäëûí

òàëààðõ àñóóäàë áàéâ. Øèíýýð áàòëàãäñàí ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéã õÿíàõ, õóâü õ¿íèé

ãîìäëûãøèéäâýðëýõ òºäèéã¿éÍ¯Á-ûíáîäëîãî, õºòºëáºð¿¿ä, ýðõ ç¿éíáàðèìòáè÷èãò

õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõèéíàñóóäëûãòóñãàõàäêîíâåíöèéíäàãóóáàéãóóëàãäàõ

Õîðîîíû¿¿ðýãíýí÷óõëûãòýäîíöîëæáàéëàà.

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíýðõèéíòóõàéêîíâåíöèíüõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñòòýãøáîëîìæîëãîõûããýðýýíèéòàëóóäàäõóóëüç¿éí¿¿ðýãîíîãäóóëõóéöò¿âøèíä

ãàðãàæ òàâüñàí þì. Êîíâåíöè óðüä ºìíº íü áàòëàãäñàí Í¯Á-ûí õ¿íèé ýðõèéí ñóóðü

ãýðýýí¿¿äýä íýìýëò áîëîõ áàðèìò áè÷èãþì.ªºðººð õýëáýë, óã êîíâåíöèîð ÿìàð íýã

øèíýýðõ,ýðõ÷ºëººíèéòºðëèéãáèéáîëãîæ,áàòàëãààæóóëààã¿éáºãººäãàãöõ¿¿,õºãæëèéí

áýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíýäëýõíààäçàõûíýðõ,ýðõ÷ºëºº,òýäãýýðèéãõýðýãæ¿¿ëýõòàëààð

ãýðýýíäîðîëöîã÷óëñ,áóñàäýòãýýäèéíõ¿ëýýõ¿¿ðãèéãíàðèéâ÷ëàíòîäîðõîéëæýý.

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíýðõèéíòóõàéêîíâåíöèíüá¿òöèéíõóâüäîðøèëõýñýã,

50ç¿éë,íýìýëòïðîòîêîëîîñá¿ðäýõáºãººäêîíâåíöèéíçîðèëãîíüõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿í

á¿ðõ¿íèéá¿õýðõ,¿íäñýíýðõ÷ºëººãá¿ðýíä¿¿ðýíýäëýõÿâäëûãõàíãàõ,õàìãààëàõ,õºõè¿ëýí

äýìæèõ,òýäíèéñàëøã¿éíýðòºð,ýðõýì÷àíàðûãõ¿íäýòãýíäýìæèõÿâäàëáºãººäõºãæëèéí

áýðõøýýëòýé õ¿í á¿ð ýðõ ç¿éí ýòãýýä áîëîõûã íü õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýð¿¿ø¿¿ëò, ìºëæëºã,

õ¿÷èðõèéëëýýñ àíãèä áàéõ ÿâäëûã áàòàëãààæóóëàí, òýäíèé àìü íàñ, õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé

áàéäàë,¿çýëáîäëîîèëýðõèéëýõ,÷ºëººòýéçîð÷èõýðõ÷ºëºº,õóâèéíàìüäðàëûíõàëäàøã¿é

áàéäëûãõàìãààëàõíüçîðèëãîòîé. Êîíâåíöèõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõèéãýäèéí

çàñàã,íèéãýì,óëñòºð,õóóëü,ñî¸ëûíàìüäðàëûíá¿õèéëõ¿ðýýíäõàìãààëàõ,¿ëàëàã÷ëàõ


26

õàðüöàà,òýãøõàíäëàãûãáîëîâñðîë,ýð¿¿ëìýíä,õóóëèéíáàéãóóëëàãóóä,ñî¸ë,áèåèéíòàìèð,

ñïîðòûí¿éëàæèëëàãààíä,àæëûíáàéð,ãýðá¿ëèéíàìüäðàëäòºëºâø¿¿ëýõýä÷èãëýãäñýí.

Êîíâåíöèä“Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íãýäýãòáèåìàõáîäü,îþóíñàíàà,ñýòãýëìýäðýë,

ìýäðýõ¿éí áàéíãûí ñîãîãòîé áºãººä óã ñîãîã íü îð÷íûáóñàä òºðëèéí áýðõøýýëòýé íýãäýí

íèéëñíèéóëìààñáóñäûííýãýíàäèëíèéãìèéíàìüäðàëäá¿ðýíä¿¿ðýí,¿ðä¿íòýéîðîëöîõîäíü

ñààäó÷ðóóëõóéöáîëñîíýòãýýäèéãõýëíý”ãýæòîäîðõîéëñîíáîëîâ÷ýíýíüõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿íèéòàëààðõ“òóéëûí”òîäîðõîéëîëòáèøþì.Ó÷èðíüêîíâåíöèéíîðøèëõýñýãòõºãæëèéí

áýðõøýýëíüáàéíãàººð÷ëºãäºíõóâüñàæáàéäàãîéëãîëòáºãººäõóâüõ¿íèéáèåýðõòíèéñîãîã,

íèéãìèéíõàíäëàãûíáîëîíîð÷íûõÿçãààðëàëòààñ¿¿äýíáèéáîëäãèéãõ¿ëýýíçºâøººðñºí.

ªºðººð õýëáýë, êîíâåíöèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýäýã îéëãîëòûã òîìú¸îëõîîñîî

èë¿¿òýéãýýðèéìá¿ëýãòíýíòýðã¿¿íäõàìðàãäàõ ñòîéõ¿ì¿¿ñèéíøèíæáàéäëûãòîäîðõîéëñîí

þì.Êîíâåíöèéíòîäîðõîéëîëòíüàëèâààóëñîðîí¿íäýñíèéõóóëüòîãòîîìæèéíõîîõ¿ðýýíä

ò¿ðçóóðûíõºãæëèéíáýðõøýýëòýéáîëñîíõ¿ì¿¿ñèéãõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íãýñýíàíãèëàëä

õàìðóóëæ,ýðõèéãíüõàíãàõ,õàìãààëàõÿâäëûãõÿçãààðëàõã¿é.

Êîíâåíöèéíç¿éëçààëòûãòàéëáàðëàõ,ò¿¿íèéãàìüäðàëäõýðýãæ¿¿ëýõýäãýðýýíä

îðîëöîã÷óëñóóäàä÷èãëýìæáîëîõåðºíõèéçàð÷ìóóäûã3äóãààðç¿éëäòîäîðõîéëñîí.

¯¿íä:

Ñîíãîëòõèéõýðõ÷ºëººáîëîíõ¿íèéáèåäààñàíáàéäëûãîðîëöóóëàíõ¿íèé

íýðòºð,ýðõýì÷àíàð,õóâèéíõàðààòáóñáàéäëûãõ¿íäýòãýõ;

Àëàã÷ëàõã¿éáàéõ;

Íèéãýìäá¿ðýíä¿¿ðýí,¿ðä¿íòýéîðîëöîõáîëîíõàìðàãäàõ;

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îíöëîã áàéäëûã õ¿íäýòãýõ, òýäíèéã õ¿íèé

ÿëãààòàéáàéäàë,õ¿íòºðºëõòíèéíýãõýñýããýæõ¿ëýýíàâàõ;

Òýãøáîëîìæîëãîõ;

Õ¿ðòýýìæòýéáàéõ;

Ýðýãòýé,ýìýãòýé÷¿¿äòýãøýðõòýéáàéõ;

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí õóâüñàæ ººð÷ëºãäºõ ÷àäàìæèéã õ¿íäýòãýõ

áîëîíõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿¿õäèéíººðèéíîíöëîãáàéäëààõàäãàëàõýðõèéã

õ¿íäýòãýíõàíäàõ;


27

Ýäãýýðçàð÷ìóóäûã¿íäýñëýíêîíâåíöèéãáàòàëñàíóëñîðíóóäÕºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéí

ýðõèéíòóõàéêîíâåíöèéí4ä¿ãýýðç¿éëèéí4.2-ò“Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухайд эдгээр эрхийг бүрэн дүүрэн эдлүүлэх нөхцөл байдлыг аажмаар бий болгох үүднээс оролцогч улс бүр олон улсын эрх зүйн дагуу нэн даруй үүсэх энэхүү конвенциор хүлээлгэсэн үүрэгтэй үл харшлах байдлаар өөрийн боломжит нөөцийг дээд хэмжээгээр ашиглах бөгөөд шаардлагатай тохиолдолд олон улсын хамтын ажиллагаанд түшиглэнэ.” ãýæçààñàí. Ýíý çààëò íü ãýðýýíä îðîëöîã÷ óëñóóäàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí

ýäèéíçàñàã,íèéãýì,ñî¸ëûíýðõèéãõýðýãæ¿¿ëýõíºõöºëèéãààæìààð,øàòäàðààòàéáèé

áîëãîõ, èíãýõäýý ººðèéí áîëîìæèò íººöºº äýýä õýìæýýãýýð àøèãëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýæ

áàéíà.Èðãýäèéíõýýýäèéíçàñàã,íèéãýì,ñî¸ëûíýðõèéãõàíãàõ¿¿äíýýñòºðõàíãàëòòàé

àðãà õýìæýý àâñàí ýñýõèéã íººö áîëîëöîîãîî õýð ¿ð ä¿íòýé, õ¿ðòýýìæòýé áàéäëààð

àøèãëàñíûã¿íäýñëýíòîäîðõîéëäîã.“Áîëîìæèòíººöáîëîëöîî”ãýäýãíüòóõàéíóëñûí

äîòîîäûííººö,ãàäààäýõ¿¿ñâýðýýñàâñàíòóñëàìæäýìæëýãèéãõàìòàäíüîéëãîíî.

Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã áèé áîëãîõîä öàã

õóãàöàà,õºðºíãºòºñºâøààðäëàãàòàéó÷ðààñèéìíºõöëèéãààæìààðàõèöãàðãàõçàìààð

áèéáîëãîõûããýðýýíäîðîëöîã÷óëñóóäàäçºâøººðäºã.Ãýñýíõýäèéáîëîâ÷èðãýäèéíõýý

ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõýý ýäëýõ íºõöëèéã ãýðýýíä îðîëöîã÷ óëñ àëü áîëîõ

øóóðõàéáèéáîëãîõ¸ñòîé.

Ýäèéíçàñàã,íèéãýì,ñî¸ëûíýðõýýñÿëãààòàéíüèðãýíèéáîëîíóëñòºðèéíýðõ¿¿äèéã

ààæìààðàõèöãàðãàõçàìààðõýðýãæ¿¿ëýõáîëîìæã¿éáºãººäýäãýýðýðõ¿¿äèéãõàíãàõ,õàìãààëàõ,

õºõè¿ëýíäýìæèõ¿¿ðýãîëîíóëñûíýðõç¿éíäàãóóãýðýýãõ¿ëýýíçºâøººðñºíóëñîðíóóäàä

íýíäàðóé¿¿ñäýã.ªºðººðõýëáýë,Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíýðõèéíòóõàéêîíâåíöèîð

áàòàëãààæóóëñàíèðãýíèéáîëîíóëñòºðèéíýðõ,ýðõ÷ºëººãàëèâààóëñûíõóâüäãýðýýõ¿÷èí

òºãºëäºðáîëìîãöòóõàéíóëñÿìàð÷òàéëáàðã¿éãýýð,íýíäàðóéõýðýãæ¿¿ëýõ¿¿ðýãòýéþì.

Êîíâåíöèéãõ¿ëýýíçºâøººðñºíóëñóóäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéíòàëààð

àëèâààøèéäâýðãàðãàõäààòýäíèéòºëººëëèéãîðîëöóóëàõ¸ñòîé.

Êîíâåíöèéí4ä¿ãýýðç¿éëèéí4.3-ò“Ýíýõ¿¿Êîíâåíöèéãõýðýãæ¿¿ëýõ÷èãëýãäñýíõóóëü

òîãòîîìæ,áîäëîãîõºòºëáºðèéãáèéáîëãîõ,ñàéæðóóëàõÿâöàäáîëîíõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñòýéõîëáîîòîéáóñàäøèéäâýðèéããàðãàõäààîðîëöîã÷óëñóóäõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿¿õä¿¿ä, òýäíèéã òºëººëºõáàéãóóëëàãûãîðîëöóóëàíõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñòýé

ñàéòàð çºâøèëöºæ, îðîëöîîã õàíãàíà.” ãýæ çààñàí. Ò¿¿í÷ëýí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîîòîé øèéäâýð ãàðãàõ òºäèéã¿é êîíâåíöèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ õîðîî

áàéãóóëàõ,êîíâåíöèéíõýðýãæèëòèéíòóõàéÇàñãèéíãàçðûíèëòãýëòàéëàíáîëîâñðóóëàõàä

÷õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéãîðîëöîîãõàíãàõòóõàéçààëòÊîíâåíöèäáèé.


28

Êîíâåíöèîð áàòàëãààæóóëñàí ýðõ¿¿äèéí òóõàéä ãýðýýã õ¿ëýýí çºâøººðñºí óëñ

îðíóóäòýäãýýðèéãõ¿íäýòãýíñàõèõ,õàìãààëàõ,õàíãàõ¿íäñýíãóðâàí¿¿ðýãõ¿ëýýæáàéíà.

“Õ¿íäýòãýí ñàõèõ”ãýäýãíüãýðýýãõ¿ëýýíçºâøººðñºíóëñûíç¿ãýýñèðãýäýý

ãýðýýãýýðáàòàëãààæóóëñàíýðõèéãýäëýõýäíüõºíäëºíãººñîðîëöîõã¿é,çºð÷èõã¿é

áàéõûã õýëíý. Òóõàéëáàë, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé çºâøººðºëã¿éãýýð

áèåäíüýìíýëãèéíòóðøèëòõèéõã¿éáàéõ,õºãæëèéíáýðõøýýëèéíõíüóëìààñ

õýííýãíèéñóðãóóëüäñóðàõáîëîìæèéãõÿçãààðëàñàíõóóëüòîãòîîìæãàðãàõã¿é

áàéõçýðãýýðòºðãýðýýãýýðáàòàëãààæóóëñàíýðõèéãçºð÷èõã¿éáàéõ¸ñòîé.

“Õàìãààëàõ” ãýäýã íü îðîëöîã÷ óëñ àëèâàà ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ãýðýýãýýð

áàòàëãààæóóëñàíýðõ,ýðõ÷ºëººãçºð÷èõººñòºðõàìãààëàõ¿¿ðýãòýéáîëîõûã

îéëãîíî. Òóõàéëáàë, êîíâåíöèîð áàòàëãààæóóëñàí ýðõèéã çºð÷ñºí ýòãýýäýä

îíîãäóóëàõ õàðèóöëàãûã õóóëü÷ëàõ, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä õàðèóöëàãà

õ¿ëýýëãýõ çàìààðòºðõ¿íèéýðõ, ýðõ÷ºëººãõàìãààëàõ¿¿ðãýýõýðýãæ¿¿ëäýã.

ÌºíÇàñãèéíãàçàðõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéõºäºëìºðëºõýðõèéãõàíãàõ

¿¿äíýýñòýäíèéàæëûãáàéðûãòîõèðîõõýðýãëýãäýõ¿¿íýýðòîíîãëîõøààðäëàãûã

àæèëîëãîã÷èäòàâèõíüêîíâåíöèîðõ¿ëýýñýíõºäºëìºðëºõýðõèéãõàìãààëàõ

¿¿ðãýýõýðýãæ¿¿ëæáóéõýðýãþì.

“Õàíãàõ” ãýäýã íü ãýðýýã õ¿ëýýí çºâøººðñºí óëñ õóóëü òîãòîîõ, çàõèðãààíû,

òºñâèéí,ø¿¿õèéíáîëîíáóñàäàðãàçàìààðòýäãýýðýðõèéãõýðýãæ¿¿ëýõíºõöºë

áîëîëöîîã áèé áîëãîõûã õýëíý. Òóõàéëáàë, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä

õ¿ðòýýìæòýé ñóðãóóëü, ýìíýëýã áàéãóóëàõ,ìýäýýëëèéã äîõèîíû õýë, áðàéëü

¿ñãýýðäàìæóóëàíò¿ãýýõ,òºðèéíàëáàíõààã÷äàääîõèîíûõýëñóðãàõçýðãýýð

õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõýýýäëýõáîëîìæíºõöëèéãá¿ðä¿¿ëýõíüýíý

¿¿ðãýýáèåë¿¿ëæáóéõýðýãþì.

Õ¿íèéýðõèéíãýðýýíèéäàãóóîëîíóëñûíýðõç¿éíñóáúåêò¿¿ääýýðäóðäñàí¿íäñýí

ãóðâàí¿¿ðãýýñãàäíàõ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººãõºõè¿ëýíäýìæèõ¿¿ðýãõ¿ëýýäýã.Õºõè¿ëýí

äýìæèõãýäýãíüõ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººíèéòàëààðõìýäëýã,îéëãîëòûãò¿ãýýíäýëãýð¿¿ëýõ,

èðãýäèéíõýýìýäëýãèéãíýìýãä¿¿ëýõèéãõýëýõáºãººäãýðýýãýýðáàòàëãààæóóëñàíýðõèéã

îëîííèéòýäòàíèóëàõ,îéëãóóëàõíüòºðèéíáàñíýãýí¿¿ðýãáîëíî.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè ÿìàð íýã øèíý ýðõ,

ýðõ ÷ºëººíèé òºðëèéã áèé áîëãîæ, áàòàëãààæóóëààã¿é áºãººä Í¯Á-ûí ºìíºõ ãýðýý,

êîíâåíöèéí çààëòûã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé îíöëîãò íèéö¿¿ëýí îëîí óëñûí ýðõ


29

Çîðèëãî 1: ßäóóðàë, ºëñãºëºíã áóóðóóëàõ

ßäóóðàëõºãæëèéíáýðõøýýëèéã,

õºãæëèéí áýðõøýýë ÿäóó

áàéäëûã áèé áîëãîäîã áºãººä

îéðîëöîîãîîð õºãæëèéí

áýðõøýýëòýéèðãýäèéí85îð÷èì

õóâü íü ÿäóó, íýí ÿäóó àìüäàð÷

áàéíà.

Çîðèëãî 2: Á¿õ íèéòýýð àíõàí øàòíû

áîëîâñðîë ýçýìøèõ

Õºãæèæ áóé îðíóóäàä àìüäàð÷

áóé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

õ¿¿õä¿¿äèéí 98 îð÷èì õóâü íü

ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ ÷àäàõã¿é

áàéãààòóõàéòîîöîîáèé.

Çîðèëãî 3: Õ¿éñèéí òýãø áàéäëûã

äýìæèõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàíãàõ

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

ýìýãòýé÷¿¿ä íü äàâõàð

àëàã÷ëàëä ºðòºõ ýðñäýëòýé

íèéãìèéíýìçýãõýñýãáèëýý.Òýä

íýã òàëààñ ýìýãòýé õ¿íèéõýý

õóâüä íºãºº òàëààñ õºãæëèéí

áýðõøýýëèéíõýý óëìààñ ýðõ íü

çºð÷èãäºõýðñäýëòýéáàéäàã.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

ýìýãòýé÷¿¿ä áèåèéí áîëîí

áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ

íü ýð¿¿ë ýìýãòýé÷¿¿äòýé

õàðüöóóëàõàä2-3äàõèíèõáàéäàã

òóõàéîëîí óëñûíáàéãóóëëàãûí

ñóäàëãàà áèé. Õºãæëèéí

áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä

õ¿÷èðõèéëýëäºðòñºí÷õóóëèéí

áàéãóóëëàãàä õàíäàõ íü õîâîð

áàéäàã.

Çîðèëãî 4: Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã

áóóðóóëàõ

Ýð¿¿ë õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 20

õóâüõ¿ðòýëáóóðóóëæ÷àäñàíóëñ

îðîíä ÷ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

õ¿¿õäèéíýíäýãäýëºíäºðõóâüòàé

áàéíà.

ç¿éí¿¿äíýýññèñòåì÷èëæ,íýãìºðáîëãîñîíáîëîõûãºìíºíüºã¿¿ëñýí.Ãýõäýýõ¿ðòýýìæ,

õóâèéííýãäìýëáàéäëûãõàìãààëàõ,îðøèíñóóãààîð÷èíäîîáèåäààíàìüäðàõ,õóâèéí

õºäºëãººí,ñýðãýýëò,íºõºíñýðãýýëòçýðýãõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íýðõ,ýðõ÷ºëººãºº

ýäëýõýäçàéëøã¿éõàíãàãäàõ ñòîéíºõöë¿¿äèéãøèíýýðòîìú¸îëæ,ýäãýýðèéãá¿ðä¿¿ëýõýä

ãýðýýíäîðîëöîã÷óëñààñàâàõàðãàõýìæýýãçààñàíáàéäàã.

2000 îíä äýëõèéí 189 îðíû òºð çàñãèéí òýðã¿¿í¿¿ä îðîëöñîí Í¯Á-ûí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààð “Ìÿíãàíû òóíõàãëàë”-ûã áàòàëæ, 2015 îí ãýõýä äàðààõ çîðèëãóóäàä õ¿ðýõèéã ñàíàë íýãòýé õ¿ëýýí çºâøººðñºí. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2005 îíû 25 äóãààð òîãòîîëîîð õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãûã íýìæ, óëñûíõàà ìÿíãàíû çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëñîí áèëýý.


30

Çîðèëãî 5: Ýõ÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã

ñàéæðóóëàõ

Æèëä îéðîëöîîãîîð 20 îð÷èì

ñàÿ ýìýãòýé÷¿¿ä æèðýìñëýëò,

òºðºëòòýé õîëáîîòîé

øàëòãààíààð õºãæëèéí

áýðõøýýëòýéáîëæáàéíà.

Ýõèéí òºðºëòººñ ºìíºõ õýâèéí

áóñ ¿éë àæèëëàãàà íü õºãæèæ

áóé îðíóóäàä õ¿¿õýä õºãæëèéí

áýðõøýýëòýé áîëîõ ò¿ãýýìýë

øàëòãààíáîëäîãàæýý.

Çîðèëãî 6: Áýëãèéí çàìûí õàëäâàðò

ºâ÷èí, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ, ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ,

áóñàä ºâ÷íèéã áóóðóóëàõ

ªâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

ìýäëýã, ìýäýýëýë äóòìàãààñ,

ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý

õ¿ðòýýìæã¿éãýýñ õºãæëèéí

áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ àëèâàà

ºâ÷íººðºâäºõíüýëáýãáàéäàã.

Çîðèëãî 7: Áàéãàëü îð÷íû òîãòâîðòîé

áàéäëûã õàíãàõ

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîõèðäîë,

áàéãàëèéí òýíöâýðòýé áàéäàë

àëäàãäàõ íü õ¿í õºãæëèéí

áýðõøýýëòýé áîëîõ òîìîîõîí

õ¿÷èíç¿éë.

Çîðèëãî 8: Õºãæëèéí òºëºº äýëõèéí

ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ

Õóðäààðààäýëõèéããàéõàøðóóëæ

áàéãààìýäýýëëèéíòåõíîëîãèéí

õºãæëººñõºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñ õîöðîãäñîí õýâýýð

áàéíà.

Çîðèëãî 9: Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ,

àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã õºãæ¿¿ëýõ

Ìîíãîë Óëñûí íèéò õ¿í àìûí

8 îð÷èì õóâü áîëîõ õºãæëèéí

áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ

íîöòîéçºð÷èãäºæáàéíà.

Õºãæëèéíáýðõøýýëòýéèðãýäèéí

70ãàðóéõóâüíüòºðèéí¿éëõýðýã,

íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîæ

÷àäàõã¿éáàéíà.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëóóäûã

øèéäâýðëýõã¿éãýýð ìÿíãàíû çîðèëòóóäàä õ¿ðýõ áîëîìæã¿é…


31

Õýäèéãýýð ìàíàé óëñûí õóâüä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº

ýäëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõîä òîäîðõîé àõèö ãàð÷ áàéãàà ÷ òýä ýðõ,

ýðõ÷ºëººãººýäëýõíºõöëèéãáèéáîëãîõóéöýðõç¿éíõýìõýìæýýá¿ðýíòºëºâøººã¿é,

õóóëüòîãòîîìæèéíõýðýãæ¿¿ëýõíººöáîëîëöîîõÿçãààðëàãäìàë,õºãæëèéíáýðõøýýëèéí

àñóóäàëäõ¿íèéýðõèéí¿¿äíýýñõàíäàõîëîííèéòèéíýåðýã÷èãõàíäëàãàòºëºâøººã¿éãýýñ

òýäãýýðèðãýäèéíýðõ,ýðõ÷ºëººíîöòîéçºð÷èãäñººðáàéãààþì.

Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöè, ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë

ñàíààãõýðýãæ¿¿ëæõºãæëèéíáýðõøýýëòýéèðãýäèéíýðõèéãõàíãàõçîðèëãîîð35îð÷èì

õóóëü òîãòîîìæ, 20 ãàðóé ¿íäýñíèé áîëîí ñàëáàðûí õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä

øààðäàãäàõõºðºíãº,ñàíõ¿¿æèëòèéãòîäîðõîéøèéäâýðëýõã¿éîðõèãäóóëñàí,õýðýãæ¿¿ëýõ

áàéãóóëëàãà,ìåõàíèçìûã îíîâ÷òîé òîãòîîæ ÷àäààã¿éí óëìààñ ýäãýýð õóóëü òîãòîîìæ,

õºòºëáºð¿¿äçºâõºí “öààñàíäýýð”¿ëäýæ,çîðèóëàãäñàíõ¿íäýýõ¿ð÷¿ðä¿íãýýºãºõã¿é

áàéãààãõîëáîãäîõáàéãóóëëàãóóäàíõààðàëäàààâàõøààðäëàãàòàéáàéíà.

ÕýäèéãýýðÍÕÕß-ààñÌîíãîëÓëñûí115000îð÷èìõ¿íõºãæëèéíáýðõøýýëòýéãýõ

áàðèìòáàéäàãáîëîâ÷ýíýíüáóñàäýõñóðâàëæóóäûíáàðèìòòàéçºð÷èëääºã.Òýãýõýýð

íèéò õ¿í àìûí 10 õóâü íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áàéäàã ãýõ Äýëõèéí ýð¿¿ëìýíäèéí

áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààã ¿íäýñëýíÌîíãîëÓëñàä 250000 ãàðóé õºãæëèéíáýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñ àìüäàð÷ áàéíà ãýæ ¿çâýë ýäãýýð ýìçãèéí ýìçýã á¿ëýãò ç¿éí ¸ñîîð òîîöîãäîõ

õºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿íèéýðõèéãõàìãààëàõ,õàíãàõ,òýäíèéãíèéãìèéíàìüäðàëäá¿ðýí

ä¿¿ðýíîðîëöóóëàõòýãøõ¿ðòýýìæòýéîð÷èíãáèéáîëãîæ,àëèâààòºðëèéíÿëãàâàðëàí

ãàäóóðõàëòàä ºðòºõã¿é áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîí Ìîíãîë Óëñàä àìüäàð÷ áóé

õ¿íá¿ðòýðõ,ýðõ÷ºëººãáîäèòîéãîîðýäë¿¿ëýõáîëîìæèéãîëãîõîäîíöãîéëîíàíõààðàë

õàíäóóëàõ, øèéäâýðòýé àëõàì õèéõ õýðýãòýé áàéãààã àíõààð÷ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

õ¿ì¿¿ñèéíýðõèéíòóõàéÍ¯Á-ûíêîíâåíöèéãÌîíãîëÓëññî¸ðõîíáàòëàõíüíýíòýðã¿¿íä

øààðäëàãàòàéáàéíà.


32

Õ¿íèéýðõèéí¿íäñýíçàð÷ìûãíîöòîéçºð÷èæáóéíýãõýëáýðíüõ¿éñýíäñóóðèëñàí

õ¿÷èðõèéëýëò¿¿íèéäîòîðýìýãòýé÷¿¿äèéãýëäâýýðõ¿÷èðõèéëýõÿâäàëþì.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëýëíüÿëãàâàðëàíãàäóóðõàõ,àëàã÷ëàõõýëáýðèéí

òîäîðõîéëîëòîäáàãòäàãáºãººäýíýíüýìýãòýéõ¿íèéõíüõóâüäò¿¿íèéýñðýãøóóä÷èãëýñýí,

áèåìàõáîäü,ñýòãýëñàíàà,áýëãèéíäàðàìò¿ç¿¿ëýõ,õ¿÷èðõèéëýë¿éëäýõýýðçàíàëõèéëýõ

áîëîíõ¿÷õýðýãëýõáóñàäõýëáýðýýðýðõ÷ºëººãíüõÿçãààðëàõçýðýã¿éëäë¿¿äèéãîéëãîíî

ãýæòîäîðõîéëæýý.1

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë íü áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ñàíàà, áýëãèéí

õ¿÷èðõèéëëýýñãàäíàíèéãýì,ýäèéíçàñãèéíäàðàìò,ìºëæëºãìºíóëàìæëàëòçàí¿éëòýé

õîëáîîòîé¿éëäýãääýãõ¿÷èðõèéëëèéíõýëáýð¿¿äòýéáàéõáàíèéãìèéíá¿õèéëñàëáàðò

èëýðäýãáàéíà.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëëèéíõàìãèéíò¿ãýýìýëòîõèîëääîãõýëáýðíüãýð

á¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëþì.Ãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíõýííýãíüººðèéíýðõìýäëýýòîãòîîõ

çîðèëãîîðººðèéíäàâóóáàéäëàààøèãëàí ãýðá¿ëèéí ãèø¿¿ääýýáèåìàõáîäü, ñýòãýë

ñàíàà,áýëãèéíõîðõîõèðîëó÷ðóóëæáóéáîëîíó÷ðóóëæáîëçîøã¿éãýìò¿éëäë¿¿äíüãýð

á¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëáºãººäýíýíüíèéãýìäáîäèòîéîðøñîîðáàéíà.Ýíýíüýìýãòýéõ¿í

ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä òºðñºí öàãààñàà ºòëºõ õ¿ðòëýý ººðèéí àìüäðàëûíîð÷èíä àìñàæ

áîëîõõ¿÷èðõèéëëèéíõýëáýðþì.

Ò.ÈÕÒÀìÈÐÕ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí

ðåôåðåíò

ÝìÝÃÒÝÉ×¯¯ÄÈÉÍ ÝÑÐÝÃ

Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝË

1Ýìýãòýé÷¿¿äèéãÿëãàâàðëàíãàäóóðõàõßâäëûãóñòãàõÕîðîîíû1992îíû11-ð÷óóëãàíûåðºíõèéÅðºíõèéÇºâëºìæ¹19


33

Ýìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýããýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëíüäàðààõáàéäëààðèëýðíý:Çîäîõ,

õàìòðàíàìüäðàã÷èéíç¿ãýýñõ¿÷èðõèéëýõ,èíæòýéõîëáîîòîéõ¿÷èðõèéëýë,ýìýãòýé÷¿¿ä,

íÿëõàñûí àìü íàñûã á¿ðýëãýõ, ºðõèéí ýìýãòýé õ¿¿õäèéã õ¿÷èðõèéëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äýä

÷èãëýñýí ç¿é áóñ óëàìæëàëò çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé õ¿÷èðõèéëýë òóõàéëáàë; ýìýãòýéí

áýëýã ýðõòíèéã çýðýìäýãëýõ, ýðò ãýðë¿¿ëýõ, áîãòëîõ, õàìòðàíàìüäðàã÷áóñ õ¿ì¿¿ñèéí

ç¿ãýýñ¿éëäýãäýõõ¿÷èðõèéëýë,ãýðèéí¿éë÷ëýã÷ýýðàæèëëàãñäûãõ¿÷èðõèéëýõ,ìºëæëºãèéí

áóñàä õýëáýð¿¿äýýð èëýðäýã áàéíà. Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ò¿ãýýìýë èëýðäýã õýëáýð íü

õàìòðàíàìüäðàã÷èéíç¿ãýýñ¿ç¿¿ëäýãõ¿÷èðõèéëýëþì.

Äýëõèéí 71 îðíûã õàìðóóëæ õèéñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéí

ã¿íçãèéð¿¿ëñýíñóäàëãààãààðýìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýãõàìòðàíàìüäðàã÷èéíç¿ãýýñ¿éëäýæ

áàéãàà áýëãèéí õ¿÷èðõèéëëèéí àìüäðàëûí õóãàöààí äàõü äàâòàìæ 6-59 õóâü, áèå

ìàõáîäèéíõ¿÷èðõèéëýëèéíõ10-50õóâèéíõîîðîíäáàéæýý.2

Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýð á¿ëèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë íü çºâõºí ãýð á¿ë, òóõàéí óëñ

îðîí,¿íäýñòíèéõýìæýýíäòóëãàìäààäáàéãàààñóóäàëòºäèéã¿éõ¿íèéýðõèéãäýýäýëñýí

ýíý çóóíä õ¿í òºðºëõòºí äýëõèé íèéòýýðýý ¿¿íèé ýñðýã íýãäýí òýìöýõøààðäëàãà ç¿é

¸ñîîðóðãàíãàð÷áàéíà.Äýëõèéäýýðõ¿¿õýä,ýìýãòýé÷¿¿ä,îõèäûí3ýìýãòýéòóòìûííýã

íü çîäóóëäàã, 5 ýìýãòýé òóòìûííýã íü õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ áîëäîã òóõàé

ñòàòèñòèêòîîáàðèìòáàéäàã.

Í¯Á-ûíÅðºíõèéíàðèéíáè÷ãèéíäàðãàÁàíÃèÌóí2008îíû2äóãààðñàðûí25-

íûºäºðÝìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëëèéãòàñëàíçîãñîîõòàëààðóäààíõóãàöààíû

êîìïàíèòàæëûãçîõèîíáàéãóóëàõûããèø¿¿íóëñîðíóóääààóðèàëñàíáèëýý.

Îëîí óëñûí õýìæýýíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààð õýä õýäýí

òóíõàãëàë,ãýðýý,êîíâåíöèéãáàòëàíãàðãàñàí.

Õ¿íèéýðõèéíò¿ãýýìýëòóíõàãëàëûí1,2,4,7,16,17äóãààðç¿éë,Èðãýíèéáîëîí

óëñòºðèéíýðõèéíòóõàéÎëîíóëñûíÏàêòûí8-ðç¿éëèéí8.2-ò“Õýíèéã÷áóñäûíýðõøýýëä

áàéëãàæáîëîõã¿é”,17-ç¿éëä“Õýíèé÷õóâèéíáîëîíãýðá¿ëèéíàìüäðàëäõºíäëºíãººñäóð

ìýäýíáóþóõóóëüáóñààðîðîëöîõ,îðîíáàéðàíäíüáóþóçàõèäàëõàðèëöààíûõíüíóóöàä

äóðìýäýíáóþóõóóëüáóñààðõàëäàõ,ýñõ¿ëíýðòºð,àëäàðõ¿íäýäíüõóóëüáóñààðõàëäàõûã

õîðèãëîíî.Õ¿íá¿ðòèéìîðîëöîî,õàëäëàãààñõóóëèàðõàìãààëóóëàõýðõòýé”ãýæòóñòóñ

çààñàí íü õ¿í á¿ð ò¿¿íèé äîòîð ýìýãòýé÷¿¿ä õ¿÷èðõèéëëýýñ àíãèä áàéõ, õ¿÷èðõèéëýëä

2Ýìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëëèéíá¿õõýëáýðèéíòàëààðõã¿íçãèéð¿¿ëñýíñóäàëãàà-2007îí


34

ºðòñºíòîõèîëäîëäõóóëèàðõàìãààëóóëàõýðõòýéáîëîõûãáàòàëãààæóóëñàíÿâäàëþì.3

ÌàíàéóëñÝìýãòýé÷¿¿äèéãàëàã÷ëàõá¿õõýëáýðèéãóñòãàõòóõàéêîíâåíöèä1981

îíä,Ýìýãòýé÷¿¿äèéãàëàã÷ëàõá¿õõýëáýðèéãóñòãàõòóõàéêîíâåíöèéííýìýëòïðîòîêîëä

2001îíäòóñòóñíýãäýíîðñîí.

ÌºíÍ¯Á-ûíÅðºíõèéÀññàìáëåéí1993îíû12äóãààðñàðûí20-íûºäºðáàòàëñàí

“Ýìýãòýé÷¿¿äèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëëèéãóñòãàõòóíõàãëàë”,Ýìýãòýé÷¿¿äèéíáàéäëûíòóõàé

1995îíûäýëõèéí4ä¿ãýýðáàãàõóðëààñáàòëàíãàðãàñàíÁýýæèíãèéíòóíõàãëàëçýðýãíü

äýýðõÎëîíóëñûíãýðýý,êîíâåíöèéíçààëòûãíàðèéâ÷ëàíã¿íçãèéð¿¿ëæîéëãîõ,öààøèä

ïðàêòèêòõýðýãæ¿¿ëýõàðãàç¿éãòóñãàñàíáàéäàã.

Ýìýãòýé÷¿¿äèéãõ¿÷èðõèéëëýýñõàìãààëàõ,õ¿÷èðõèéëýã÷äýäõàðèóöëàãàõ¿ëýýëãýõ,

ýìýãòýéõ¿íõóóëèéíºìíºòýãøýðõýäëýõèéãáàòàëãààæóóëàõíüîëîíóëñûíºìíºòºðèéí

õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã áºãººä îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèéí ¿çýë ñàíààã ¿íäýñíèé õóóëü

òîãòîîìæäîîäàðààõáàéäëààðòóñãàñàíáàéíà.

Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä “Õ¿í àìüä ÿâàõ ýð¿¿ë ìýíäýý

õàìãààëóóëàõ,àþóëã¿éîð÷èíäàìüäðàõ,õàëäàøã¿é÷ºëººòýéáàéõýðõòýé”ãýæçààæýý.

Ìºí ãýðá¿ëèéí ãèø¿¿ä òýãøýðõòýéáàéõ, õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ

÷ºëººíüçºð÷èãäñºíãýæ¿çâýëóóëýðõýýõàìãààëóóëàõààðø¿¿õýäãîìäîëãàðãàõ,áóñäûí

õóóëüáóñààðó÷ðóóëñàíõîõèðëûãíºõºíòºë¿¿ëýõýðõòýéáîëîõûãçààñàí.

1999îíäáàòëàãäñàíÃýðá¿ëèéíòóõàéõóóëüä“…ãýðëýãñýäõýííýãíèéõýýýðõèéã

çºð÷èõã¿é,áèåáèåýàëèâààõýëáýðýýðõ¿÷èðõèéëýõã¿éáàéõíüòýäíèé¿¿ðýã4”áîëîõûã

çààñàí.Ìºíãýðëýã÷äèéíõýííýãíèéáàéíãûíõ¿÷èðõèéëýë,äàðàìòààñáîëæãýðá¿ëèéí

ãèø¿¿äèéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä íîöòîé õîõèðîë ó÷èð÷

áîëçîøã¿é áóþó ó÷èðñàí íü òîãòîîãäâîë ø¿¿õ ýâëýð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâàõã¿éãýýð

ãýðëýëòèéãöóöàëæ5áàéõààðçîõèöóóëñàí.

Ãýðëýã÷èä ãýðëýëò öóöëàõ ¿åäýý õ¿¿õäèéã õýíèé àñðàìæèíä ¿ëäýýõ, ò¿¿íèéã

áîëîíõºäºëìºðèéí÷àäâàðã¿éýõíýð,íºõðººòýæýýíòýòãýõ,õàìòðàíºì÷ëºõäóíäûíýä

õºðºíãººõóâààõòóõàéõàðèëöàíòîõèðîëöîîã¿éáîëø¿¿õýäãýýðàñóóäëûãøèéäâýðëýõäýý

õ¿÷èðõèéëýë¿éëäñýíýñýõèéãõàðãàëçàí¿çýõýýð6õóóëü÷èëñàí.

3Ìîíãîëóëñäàõõ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººíèéáàéäëûíòàëààðõèëòãýëÕÝ¯Ê2008îíí¿¿ð-834Ãýðá¿ëèéíòóõàéõóóëü1999îí10äóãààðç¿éë5Ãýðá¿ëèéíòóõàéõóóëèéí14ä¿ãýýðç¿éë6Ãýðá¿ëèéíòóõàéõóóëü1999îí14ä¿ãýýðç¿éë


35

2004îíäáàòëàãäñàíÃýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëòýéòýìöýõòóõàéõóóëüäõ¿÷èðõèéëëèéí

õîõèðîã÷äûí çºð÷èãäñºí ýðõèéã õàìãààëàõ, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, õ¿÷èðõèéëýë

¿éëäýã÷èä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä

òºðèéíáîëîíòºðèéíáóñáàéãóóëëàãà,àæàõóéííýãæ,áàéãóóëëàãûíîðîëöîîã7òîäîðõîé

òóñãàñàííüãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëòýéòýìöýõýä÷óõàëà÷õîëáîãäîëòîéáîëñîíáàéíà.

Õóóëèàð ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéãóóëëàãóóä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààðõ

àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýæ áàéãàà òàëààðõ ñóäàëãààíû òîî áàðèìòààñ äóðüäâàë:

Öàãäààãèéíáàéãóóëëàãààñàâñàíàðãàõýìæýýíèé53.4õóâüíüãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëëèéí

õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã øóóä õàíãàõóéö àðãà õýìæýý áîëæ ÷àäààã¿é áàéõ áà

àâñàíàðãàõýìæýýíèé27.3õóâüíüëõîõèðîã÷èéãõàìãààëàõáàéð,ýìíýëýãòõ¿ðãýñýí,

õ¿÷èðõèéëýë¿éëäýã÷èéãáàðèâ÷èëñàí,ýð¿¿ëæ¿¿ëñýíáàéíà.8

2005îíû6ñàðààñ2007îíû6ñàðûíáàéäëààðõ¿÷èðõèéëýëäºðòºã÷ýìýãòýé÷¿¿äèéí

ø¿¿õýä õàíäñàí áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë ø¿¿õýýñ Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé

õóóëèéí16äóãààðç¿éëäçààñàíõ¿÷èðõèéëýë¿éëäýã÷èäàâàõýðõõÿçãààðëàõàðãàõýìæýýíèé

òºðë¿¿äýýñ“Òóñäàààìüäðàõûãäààëãàõ”àðãàõýìæýýãõàìãèéíîëîíáóþó13õ¿÷èðõèéëýã÷èä

îíîãäóóëæýý.9Ãýâ÷ýíýõ¿¿ýðõõÿçãààðëàõàðãàõýìæýýíüõîõèðîã÷èéãçºâõºíõàìãààëàõáàéð,

ýñõ¿ëíèéãìèéíàñðàìæ,õàëàìæèéíáàéãóóëëàãàçýðýãòîäîðõîéãàçðóóäàäáàéãààòîõèîëäîëä

ëàþóëã¿éáàéäëûãõàíãàõààñáèøáóñàäòîõèîëäëóóäàäýíýõàìãààëàëòíü¿ðä¿íòýéáèø

þì.Èéìýýñõ¿÷èðõèéëýë¿éëäýã÷èéíýðõõÿçãààðëàõàðãàõýìæýýíüõîõèðîã÷èéíàþóëã¿é

áàéäëûãá¿ðýíõàíãàæ÷àäàõã¿éáàéãààáàíºãººòýéã¿¿ðõóóëüäõ¿÷èðõèéëýë¿éëäýã÷èäàâàõ

ýðõõÿçãààðëàõàðãàõýìæýýíèéõóãàöààãçààæºãººã¿éíüó÷èðäóòàãäàëòàéþì.

Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã èëð¿¿ëýõ, òàñëàí çîãñîîõ, õîõèðîã÷èéã õàìãààëàõ,

õ¿÷èðõèéëëèéíáîëçîøã¿éýðñäýëýýñóðüä÷èëàíñýðãèéëýõàðãàõýìæýýãíýãäìýëçîõèîí

áàéãóóëàëòòàéãààð öîãöîîð òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëýõ Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ

¿íäýñíèéõºòºëáºðèéãÇàñãèéíãàçðààñ2007îíû9ä¿ãýýðñàðäáàòëàíãàðãàñàí.

Ñóäàëãààãààðìàíàéóëñàäãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëëèéíõîõèðîã÷äûíäèéëýíõíü18-

49íàñíûýìýãòýé÷¿¿äáàéíà.3ýìýãòýéí1íüõ¿÷èðõèéëëèéíÿìàðíýãýíõýëáýðòºðòäºã

áàýäãýýðõ¿÷èðõèéëëèéíõýëáýð¿¿ääîòðîîñ10ýìýãòýéí1íüçîäóóëäàã10ãýñýíáàéíà.

7Ãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëòýéòýìöýõòóõàéõóóëü2004îí1ä¿ãýýðç¿éë8Ãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëòýéòýìöýõòóõàéõóóëèéíõýðýãæèëòèéíáàéäàëÕÝ¯Ò,ÄýëõèéíÇºíÌîíãîëõ¿¿õýäõàìãààëàëõºòºëáºðèéíõàìòàðñàíñóäàëãàà162007îíí¿¿ð79Ãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëòýéòýìöýõòóõàéõóóëèéíõýðýãæèëòèéíáàéäàëÕÝ¯ÒÄýëõèéíÇºíÌîíãîëõ¿¿õýäõàìãààëàëõºòºëáºðèéíõàìòàðñàíñóäàëãàà162007îíí¿¿ð810 Õ¿í àìûí áîäëîãî, õºäºëìºðèéí ÿàì, ÕÝ¯Ò õàìòðàí 5000 õ¿íèéã õàìàðñàí ñóäàëãàà1995, ÌÓÈÑ-ûí Õ¿í àì ç¿éí ñóðãàëòñóäàëãààíûòºâ,ÕÝ¯Òõàìòðàí3000õ¿íèéãõàìàðñàíñóäàëãàà1998


36

Õîõèðîã÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí äèéëýíõ íü õºíãºí ãýìòýë àâäàã íü ãýð á¿ëèéí

õ¿÷èðõèéëýëèéí¿ðäàãàâàðÿëèìã¿éìýòñýòãýãäëèéãòºð¿¿ëäýã÷óããýìòëèéãóäààäàðàà

àâ÷áàéäãààñõîõèðîã÷ñýòãýöèéíýìãýãáàéäàëäàìàðõàíîðäîãáàéíà.11

Ãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëëèéíòóõàéõóóëüä“ãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëãýæ”õ¿÷èðõèéëýë

¿éëäýã÷ íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæ ãýì õîð ó÷ðóóëñàí, ýñõ¿ë

ó÷ðóóëàõààðçàíàëõèéëñýííüýð¿¿ãèéíõàðèóöëàãàõ¿ëýýëãýõýýðã¿é¿éëäýë,ýñ¿éëäýë12

áàéõààð çààæýý. Ýíýõ¿¿ ¿éëäë¿¿äýä “ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é” áîë ãýæ

õÿçãààðëàëò òîãòîîñîí íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéã ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýõã¿é áàéãààã

õàðóóëæáàéíà.Èéìäýíýàñóóäëûãõóóëüòîãòîîã÷èäàíõààðàõíüç¿éòýéþì.

Çîäîõ, äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ, çàíàëõèéëýõ, òàíõàéðàõ, õ¿íä, õ¿íäýâòýð ãýìòýë

ó÷ðóóëàõ, òàð÷ëààõ, àìèà õîðëîõîä õ¿ðãýõ, àìü áèåä àþóëòàé íºõöºëä îðõèõ, àëàõ,

õ¿÷èíäýõãýõìýòãýìò¿éëäë¿¿äýäÝð¿¿ãèéíõóóëèàðÿëøèéòãýëõ¿ëýýëãýäýãáîëîâ÷ãýð

á¿ëèéíõ¿ðýýíä¿éëäýãääýãõ¿÷èðõèéëëèéíóëìààñõîõèðîã÷èéíáèåäÿìàðíýãýíãýìòýë

ó÷ðààã¿éáîë ãýðá¿ëèéíõîîðîíäûíìàðãààí ãýäýã¿íäýñëýëýýð ãýìòõýðýãò òîîöîõã¿é

áàéõ, íºãººòýéã¿¿ð õ¿÷èðõèéëëèéí õîõèðîã÷èä õºíãºí ãýìòýë ó÷èðñàí áîë Ýð¿¿ãèéí

õóóëèéí99ä¿ãýýðç¿éëèéí99.1äýõõýñýãòçààñíààðáóñäûíáèåìàõáîäèäõºíãºíãýìòýë

ñàíààòàéó÷ðóóëñàíãýäýãç¿éëçààëòààðõ¿÷èðõèéëýã÷èäýð¿¿ãèéíõýðýã¿¿ñãýíøàëãàäàã

÷õ¿÷èðõèéëýã÷íüõîõèðîã÷òîéýâëýðñýí¿íäýñëýëýýðõýðãèéãõýðýãñýõã¿éáîëãîæáàéíà.

Èéìäãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëëèéíõîõèðîã÷èéíàþóëã¿éáàéäëûãõàíãàõ,õîõèðîã÷èéí

ýðõç¿éíáàéäëûãäîðäóóëàõã¿éáàéõ¿¿äíýýñÝð¿¿ãèéíõóóëüä“ãýðá¿ëäýýõ¿÷èðõèéëýë

¿éëäýõ”ãýñýíç¿éëçààëòûãíýìæîðóóëàõøààðäëàãàãàð÷áàéíà.

11Æåíäýðýýñ¿¿äýëòýéõ¿÷èðõèéëýëáîëîíõ¿¿õäèéíýñðýãõ¿÷èðõèéëëèéíMîíãîëäàõüáàéäàë2007îíí¿¿ð1512Ãýðá¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëòýéòýìöýõòóõàéõóóëü2004îí5äóãààðç¿éë


37

Èðãýíèéóëñ òºðèéíýðõíüèðãýäýäóëñîðíûáàóëñ òºðèéíàìüäðàëäîðîëöîõ

áîëîìæèéãîëãîäîãáºãººäòºð,íèéãìèéí¿éëõýðãèéãóäèðäàõàäîðîëöîõýðõáóþóñîíãîõ,

ñîíãîãäîõýðõ, ýâëýëäýííýãäýõýðõ,æàãñààëöóãëààíõèéõýðõ, ¿çýëáîäëîî÷ºëººòýé

èëýðõèéëýõýðõ¿¿äõàìààðàãäàíà.

Ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ íüèðãýíèéóëñòºðèéíýðõèéííýãþì.Ýíýýðõèéííýðíýýñ

¿çýõýäõîëáîî,íèéãýìëýãçýðýãòºðèéíáóñáàéãóóëëàãàäýâëýëäýííýãäýõòýäãýýðèéíýðõ

òýãøáàéäëûíòóõàéóòãàñàíààãàãóóëñàíáàéíà.

Õóóëèéíøààðäëàãûíõ¿ðýýíäàëèâààõîëáîîãèðãýäáàéãóóëàõýðõòýé.Íóóöíèéãýìëýã,

öýðýãæñýí áàéãóóëëàãà, íèéãìèéí ýñðýã çîðèëãîòîé íýãäýë áàéãóóëàõûã õîðèãëîõ áàéäëààð

ýâëýëäýííýãäýõýðõèéãõÿçãààðëàõòóõàéçààëòàëèâààóëñóóäûíõóóëüäÿìàãòòîãòîîñîíáàéäàã.

Ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ íü ¿íýìëýõ¿é ýðõ /æàì ¸ñíû ýðõ/ áèø áºãººä îíöãîé áóþó

äàéíûáàéäàëòîãòîîñîíòîõèîëäîëäõÿçãààðëàæáîëíî.Èðãýí¿çýëáîäëûí¿¿äíýýñíàì

áîëîíîëîííèéòèéíáóñàäáàéãóóëëàãàáàéãóóëàõ,ñàéíäóðààðààýâëýëäýííýãäýõýðõòýé

áàéíà.

Ýâëýëäýííýãäýõýðõèéííýãàðãàõýëáýðáîëæàãñààëöóãëààíõèéõýðõþì.¯íäñýí

õóóëüä “èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ¿ã õýëýõ, õýâëýí

íèéòëýõ, òàéâàí æàãñààë öóãëààõ õèéõ ýðõ ÷ºëººòýé. Æàãñààë öóãëààí õèéõ æóðìûã

õóóëèàðòîãòîîíî”1ãýæçààñàíáàéäàã.

×.ÎÒÃÎÍ×ÓËÓÓÍ


àõëàõ ðåôåðåíò

ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ ¯ÉìÝÝÍ ÑÀìÓÓÍÛ ¯ÅÄ ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÇÀÐÈì ÀÑÓÓÄËÓÓÄ

1¯íäñýíõóóëèéí16ç¿éëèéí16


38

“Õ¿íá¿ðýðõ,ýðõ÷ºëººãººýäëýõäýýáóñäûíýðõ,ýðõ÷ºëººãç¿éíäàãóóçºâøººðºí

õ¿íäëýõ,¸ññóðòàõóóíûøóäðàãàøààðäëàãûãáèåë¿¿ëýõ,àðä÷èëñàííèéãýìäáàéäàãõýâ

æóðàì,á¿õíèéòèéíñàéíñàéõàíáàéäëûãõàíãàõ¿¿äíýýñõóóëü÷ëàíòîãòîîñíîîñçîõèõ

õÿçãààðëàëòàäëçàõèðàãäàíà”2ãýæçààñàííüõ¿íá¿ðýâëýëäýííýãäýæ,æàãñààë,öóãëààí

õèéõýðõòýéáîëîâ÷ýíýíüõóóëèéíäàãóóáàéõ¸ñòîéãèëýðõèéëæáàéíà.

Õóóëèàð”Õóóëüòîãòîîìæèéíäàãóóæàãñààë,öóãëààíçîõèîíáàéãóóëñàíáóþóò¿¿íä

îðîëöñîíûòºëººõýíèéã÷ìºðäºíìºøãèõ,ýðõ÷ºëººãíüõÿçãààðëàõ,àëèâààõýëáýðýýð

ãàäóóðõàõûã õîðèãëîíî”3. Èéìä ÿìàð íýã íèéòèéã õàìàðñàí ¿éìýýí ñàìóóí ãàðãààã¿é,

òàéâàíáóñçàìààðõèéæáàéãààæàãñààëöóãëààíû¿åýðöàãäààãèéíáóþóíèéãìèéíõýâ

æóðàìñàõèóëàõáàéãóóëëàãàõ¿÷õýðýãëýõýðõã¿é.

Çºâõºíáàéäëûãàæèãëàí,õàìãààëàëòûíáýëýíáàéäàëäáàéõ¿¿ðýãòýé.Ìºíæàãñààë

öóãëààíõèéõòóõàéõóóëüäõóóëüáóñæàãñààëöóãëààíûòàëààðçààñàíáàéíà.

Õóóëüáóñæàãñààëöóãëààíû¿ðä¿ííüçàðèìòîõèîëäîëäíèéòèéíýìõçàìáàðààã¿é

áàéäëûãáèéáîëãîäîã.ÌÓ-ûíÝð¿¿ãèéíõóóëèéíòóñãàéàíãèä“Íèéòèéíýìõçàìáàðààã¿é

áàéäàëáèéáîëãîõ”4ãýñýíç¿éëäýíýõ¿¿ãýìòõýðãèéíîáúåêòèâòàëíüò¿éâýýí¿éì¿¿ëýõ,

ýâäýíáóñíèóëàõ,ãàëäàíøàòààõ,ýäõºðºíãºóñòãàõ,ãàëòçýâñýã,òýñýð÷äýëáýðýõáîäèñ

õýðýãëýõáóþóòºðèéíòºëººëºã÷èéãçýâñýãëýíýñýðã¿¿öýõçàìààðíèéòèéíýìõçàìáàðààã¿é

áàéäëûãçîõèîíáàéãóóëñàí,ºäººíòóðõèðñàíààðèëýðäýã.

Íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë íü îëîí óëñûí øèíæòýé çýâñýãò ìºðãºëäººí

áèø õýäèé ÷, òîäîðõîé àþóë, áîëîí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíû øèíæ ÷àíàðòàé áºãººä

õ¿÷èðõèéëýëèéí¿éëäë¿¿äèéãàãóóëæáàéäàã.Óëñîðíûäîòîðñºðãºëäººíá¿õèéíºõöºë

áàéäàëáèéáîëãîäîã.Ýíýõ¿¿áàéäàëÿíçá¿ðèéíõýëáýðýýð ýìõ çàìáàðààã¿éáîñëîãî

¿éìýýíñàìóóí,ÿíçá¿ðèéíçîõèîíáàéãóóëàëòòàéá¿ëýãëýë¿¿äáîëîíýðõáàðèã÷õ¿÷íèé

õîîðîíäûíòýìöýëõ¿ðòýëõá¿õçàìààðèëýð÷ãàðäàãáàéíà.

Íèéòèéíýìõçàìáàðààã¿éáàéäëûíóëìààñîëîíòîîíûõîõèðîã÷áèéáîëäîãòýäýíä

õ¿ì¿¿íëýãèéííààäçàõûíòóñëàìæèéíæèøèãõýìæýýãòîãòîîõøààðäëàãàòàéáîëñîíáàéäàã.

ÍèéãìèéíõýâæóðàìñàõèóëàõàëáàíòóøààëòàíÕ¿íèéýðõèéíÒ¿ãýýìýëÒóíõàãëàë,

Èðãýíèé áîëîí Óëñ Òºðèéí ýðõèéí Îëîí óëñûí Ïàêò, ¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæîîð

2Õ¿íèéýðõèéíò¿ãýýìýëòóíõàãëàë29ç¿éëèéí13Æàãñààë,öóãëààíõèéõæóðìûíòóõàéõóóëèéí6.1-ðç¿éëä4Ýð¿¿ãèéíõóóëèéíòóñãàéàíãèéí179ç¿éë


39

áàòàëãààæñàíõ¿íèéàìüäàâàõýðõ,àþóëã¿é,õàëäàøã¿éáàéõýðõèéãõàìãààëàõàäîíöãîé

÷óõàë¿¿ðýãã¿éöýòãýäýã.

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ¿éìýýí ñàìóóíû ¿åä ¿éìýýí

ñàìóóíûã çîãñîîõ, ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ãýìáóðóóòàíã áàðèâ÷ëàõ, áóñàä

èðãýäèéíýðõèéãõàìãààëàõ¿¿äíýýñõóóëèàðçºâøººðºãäñºíòóñãàéõýðýãñýëèéãõýðýãëýõ

ýðõá¿õèéáàéãóóëëàãàþì.

Öàãäààãèéíáîëîíõ¿÷íèéáàéãóóëëàãàíüõ¿ì¿¿íëýãèéíçàð÷ìûí¿íäñýíäýýð¿éëàæèëëàãàà

ÿâóóëàõ¸ñòîéáºãººäîëîíóëñûíõ¿íèéýðõèéíÁèëëýýðáàòàëãààæñàíõ¿íèé¿íýìëýõ¿éýðõèéã

õºíäºõã¿éãýýðäàðààõñòàíäàðòóóäàäàíõààð÷àæèëëàõøààðäëàãàòàéáàéäàã.

Íèéãìèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë

Õ¿íèéýðõèéíñòàíäàðòóóä

Õýâæóðìûãñàõèóëàõàäçààâàëõ¿íèéýðõèéãäýýäëýõ¸ñòîé•Õýâæóðìûãñàõèóëàõàäÿëãàâàðëàíãàäóóðõàëòáàéæáîëîõã¿é•Õóóëèàðòîãòîîñîíãàðöààã¿éáàéäàëäõ¿íèéýðõèéãõºíäºæáîëíî•

Íèéãìèéíõýâæóðìûãñàõèóëàõàæèëëàãààíüçºâõºíáóñäûíýðõ÷ºëºº,íèéãìèéí

àþóëã¿éáàéäàë,¸ññóðòàõóóíûãõàìãààëàõûíòºëººáàéõ¸ñòîé.

Õ¿íá¿ðýðõ,ýðõ÷ºëººãººýäëýõäýýãàãöõ¿¿áóñäûíýðõ,ýðõ÷ºëººãçîõèõ¸ñîîð

õ¿ëýýíçºâøººð÷õ¿íäëýõ,ìºíàðä÷èëñàííèéãìèéí¸ññóðòàõóóíûøóäàðãàøààðäëàãà,

íèéãìèéíõýâæóðàì,åðºíõèéñàéíñàéõàíáàéäëûãõàíãàõ¿¿äíýýñóðüä÷èëàíòîãòîîñíîîñ

ººðõÿçãààðëàëòàäºðòºãäºõ¸ñã¿é.Àëèâààõ¿íèéýðõèéãõÿçãààðëàõ¿éëàæèëëàãààíü

àðä÷èëñàí¸ñîíäíèéöýõ¸ñòîé.

“Òàéâàíõóðàíöóãëàõýðõèéãõ¿ëýýíçºâøººðíº.Ýíýõ¿¿ýðõèéãýäëýõýäàðä÷èëñàí

íèéãýìä¿íäýñíèéáóþóíèéãìèéíàþóëã¿éáàéäàë,íèéãìèéíäýãæóðàì,õ¿íàìûíýð¿¿ë

ìýíä,¸ññóðòàõóóíûãõàìãààëàõ,ýñõ¿ëáóñäûíýðõ,ýðõ÷ºëººãõàìãààëàõýðõàøãèéí

¿¿äíýýñõóóëèéíäàãóóòîãòîîñíîîñººðõÿçãààðëàëòõèéæáîëîõã¿é.5

Õ¿íèéàìüäÿâàõýðõ,ýð¿¿ø¿¿ëòýýñàíãèäáàéõýðõ,áîîëûíõºäºëìºðýðõëýõã¿é

áàéõýðõ,õàëäàøã¿éáàéõýðõ,¿çýëáîäîë÷ºëººòýéèëýðõèéëýõ,øàøèíø¿òýõ¸ñø¿òýõ

ýðõèéãíüÿìàð÷áàéäàëäõÿçãààðëàæáîëîõã¿éãýæîëîíóëñûíáàðèìòáè÷ã¿¿äýäýäãýýð

ýðõ¿¿äèéãÿìàð÷òîõèîëäîëäõÿçãààðëàæáîëîõã¿éãçààñàíáàéäàã.

5ÈÓÝÎÓÏ-ûí21ä¿ãýýðç¿éëä


40

Õ¿÷õýðýãëýõ¿éëàæèëëàãààýõëýõýýñºìíºõ¿÷õýðýãëýõã¿éáàéõ òàëààñíüá¿õ

àðãà õýìæýýã àâàõ õýðýãòýé. Õ¿÷ õýðýãëýõ ¿éë àæèëëàãààã çºâõºí ãàðöààã¿é áàéäàëä

õýðýãëýíý.Õ¿÷õýðýãëýõ¿éëàæèëëàãààíüíèéãìèéíõýâæóðìûãñàõèóëàõòàéõîëáîîòîé

õóóëüòàé íèéöñýí áàéõ ¸ñòîé. Òýãâýë íèéãìèéí õýâ æóðìûã ñàõèõ ¿éë àæèëëàãàà íü

õóóëèéíçîðèëãûíäàãóóáàéõ¸ñòîé.

Ãàðç, õîõèðîëûã àëü áîëîõ áàãà ó÷ðóóëàõ àðãà õýìæýýã àâàõ, õ¿÷ õýðýãëýõ ¿éë

àæèëëàãààãöàðõ¿ðýýãýýðíüàíãèëàõ¸ñòîé.

Õóóëèàðýðõîëãîãäîîã¿éáàéãóóëëàãàèðãýäèéí¿çýëáîäëîî÷ºëººòýéèëýðõèéëýõ

ýðõ,æàãñààëöóãëààíõèéõ,ýâëýëäýííýãäýõýðõýíäõàëäàæáîëîõã¿é.

¯çýëáîäëîî÷ºëººòýéèëýðõèéëýõýðõ,ýðõ÷ºëººãÿìàð÷òîõèîëäîëäõÿçãààðëàæ

áîëîõã¿éòàëààðÈÓÝÎÓÏ-ä“àìüäÿâàõ,øàøèíø¿òýõ,ýñø¿òýõ,èòãýë¿íýìøèëòýéáàéõ,

¿çýëáîäëîî÷ºëººòýéèëýðõèéëýõýðõ¿¿äèéãÿìàð÷òîõèîäîëäõÿçãààðëàæáîëîõã¿é”ãýæ

çààñàíáàéäàã.

Õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ ¸ñòîé. Øàðõàäñàí,

ãýìòñýíõ¿ì¿¿ñòÿàðàëòàéýìíýëãèéíòóñëàìæ¿ç¿¿ëýõ¸ñòîé.

Îíöãîé áàéäàë


Îíöãîéáàéäëûãçºâõºíõóóëèéíäàãóóçàðëàõ¸ñòîé•Îíöãîéáàéäëûãçºâõºí¿íäýñòýíìºõºõàþóëòóëãàðñàí¿åäçàðëàäàã•Àðãàõýìæýýàâàõààñºìíºîíöãîéáàéäëûãàëáàí¸ñîîðçàðëàõ¸ñòîé•Îíöãîéáàéäàëçàðëàñàííüîëîíóëñûíáàðèìòáè÷ã¿¿äýäíèéöýæáàéõ¸ñòîé•Îíöãîéáàéäëûí¿åäãàðàë¿¿ñýë,àðüñíû¿íäýñ,àðüñíûºíãº,õ¿éñ,õýë,øàøèí•ø¿òëýãýýðÿëãàâàðëàíãàäóóðõàæáîëîõã¿é

Õ¿íèéàìüäÿâàõýðõ,ýð¿¿ø¿¿ëòýýñàíãèäáàéõýðõ,áîîëûíõºäºëìºðýðõëýõã¿é•áàéõýðõ,õàëäàøã¿éáàéõýðõ,¿çýëáîäîë÷ºëººòýéèëýðõèéëýõ,øàøèíø¿òýõ

¸ñø¿òýõýðõèéãíüÿìàð÷áàéäàëäõÿçãààðëàæáîëîõã¿é.

Õýíèéã÷ãýìòõýðýã¿éëäýýã¿éáàéõàäîíöãîéáàéäëûãàøèãëàíãýìòõýðýãòýíä•òîîöîæáîëîõã¿é

Ãýìòõýðýã¿éëäñýíãýìáóðóóòàíäçºâõºíõóóëèàðçààñàíÿëûãîíîãäóóëàõ¸ñòîé

Çýâñýãò ìºðãºëäººí


Çýâñýãòìºðãºëäººíáîëîíò¿ðýìãèéëëèéí¿åäöàãäààãèéíáàéãóóëëàãûíÿâóóëæ•áóé¿éëàæèëëàãààíüäàéíûàæèëëàãààíäòîîöîãäîõã¿é


41

Á¿õçýâñýãòìºðãºëäººíèé¿åäõ¿íèéýðõèéíàñóóäàëõºíäºãääºã•Õ¿íèéýðõèéíçàð÷ìûãá¿õíºõöºëáàéäàëäáàðèìòëàõ¸ñòîé•Çýâñýãòìºðäºëäººíäîðîëöîîã¿éýñâýëîðîëöîæáàéõäààøàðõàäñàíºâäñºí,•îëçëîãäñîíõ¿ì¿¿ñèéãõ¿íäýòãýí,õàìãààëàõ¸ñòîé

Çýâñýãòìºðãºëäººíèéóëìààñõîõèðñîíõ¿ì¿¿ñòòóñëàìæ¿ç¿¿ëýõ¸ñòîé•Øàðõàäñàí,ºâäñºí,èðãýäýýðýìíýëãèéíàæèëòíóóä,ýìíýëýíèéíá¿òýýãäýõ¿¿íèé•òóðøèëòõèéõèéãõîðèãëîíî

Îëîíóëñûíáàðèìòáè÷ã¿¿äýäçààñàíýðõýýñýýõýíèéã÷òàòãàëçàõûãøààðäàæ•áîëîõã¿é

Õ¿íá¿ðõ¿ññýíöàãòààõ¿íèéýðõèéíàñóóäëààðõîëáîãäîõáàéãóóëëàãàäõàíäàõ•ýðõòýé / õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé áàéãóóëëàãà, Óëààí Çàãàëìàéí Íèéãýìëýã,

¿éìýýíñàìóóíáîëîîã¿éóëñîðíóóäûíýðõáàðèã÷èä/

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä îëîí íèéòèéí ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäëûí

¿åä äàðààõ ç¿éë¿¿äýä àíõààðàõ ¸ñòîé.¯¿íä:

Èðãýäèéí òàéâàí æàãñààë öóãëààí õèéõ ýðõèéã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà•õ¿íäýòãýõ,õóóëèéíäàãóó¿éëàæèëëàãààãààÿâóóëàõ¸ñòîé

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà íèéãýìä áàéãàà èðãýíèé íèéãìèéí á¿ëýã áîëîí•õºäºëãººí¿¿ä, ýðõ áàðèã÷äûí õîîðîíäûí õàðèëöààã ñóäëàí, áàéíãà õÿíàëò

òàâüæòºëºâëºãººáîëîâñðóóëæàæèëëàäàãáàéõøààðäëàãàòàé

Õóóëüáóñæàãñààëöóãëààíûòàëààðáàéíãàìýäýýëýëòýéáàéõ•Õóóëüáóñæàãñààëöóãëààíáîëîâ÷íèéãýìäàþóëã¿é,òàéâàíæàãñààëõýëáýðýýð•ÿâàãäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ ¸ñòîé. Èíãýñíýýð íºõöºë

áàéäëûãäýâðýýõã¿éáàéõíýãàðãàçàìáîëíî

Æàãñàíöóãëàæáàéãààõ¿ì¿¿ñýýñóã¿éëàæèëëàãààãóäèðäàæ,òºëººëæáàéãàà•õ¿íòýéõîëáîîòîãòîîõûãîðîëäîõõýðýãòýé

Æàãñàíöóãëàæáàéãààõ¿ì¿¿ñòýéõàðüöàõäààõýñýãá¿ëýãõ¿ì¿¿ñáèøõóâüõ¿í•ãýäýãáàéäëààðõàðüöàõõýðýãòýé

Øàëòãààíã¿éºäººíõàòãàõçýðýãàðãàõýìæýýíýýñçàéëñõèéõõýðýãòýé•¯éìýýíñàìóóíû¿åäàëüáîëîõáàãàõ¿÷õýðýãëýõòºëºâëºãººáîëîâñðóóëàõõýðýãòýé•Ýìíýëãèéíàíõàíøàòíûòóñëàìæ¿ç¿¿ëýõ,áèåýõàìãààëàõ,õàìãààëàõòóñãàé•õýðýãñýë, íîìõîòãîõ çýâñýã, ãàëò çýâñýã õýðýãëýõ, æàãñààë öóãëààí ¿éìýýí

ñàìóóíû¿åäîëîííèéòèéí¿éëäëèéãõÿíàæçîõèöóóëàõ,ìºíò¿¿í÷ëýíººðèéãºº

õýðõýíñòåðåññýýñãàðãàõñóðãàëòóóäàäõàìðàãäàæèäýâõòýéñóðàëöàõõýðýãòýé.

/Àëèâààçýâñýã,õýðýãñýëèéãçààâàëçààâàð,æóðìûíäàãóóõýðýãëýõõýðýãòýé/

Áàìáàé, ñóì íýâòðýõã¿é õàíòààç, õàìãààëàëòûí äóóëãà çýðýã àìü íàñàíä•àþóëã¿éõýðýãñýë¿¿äèéãàøèãëàæñóðàõ


42

Àìüíàñàíäàþóëã¿éàëèâààõýðýãñë¿¿äèéíÿëãàíõýðýãëýõ/õ¿÷õýðýãëýõáîëîí•ãàëò çýâñýã õýðýãëýõ íàðèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé, ýíý íü àëü

áîëîõáàãàõîõèðîëó÷ðóóëàõààðáàéõõýðýãòýé./

Ãàðöààã¿é òîõèîëäëîîñáóñàä òîõèîëäîëä õ¿íèéáèåä ãýìòýë ó÷ðóóëàõ ãàëò•çýâñýãõýðýãëýõèéãõîðèãëîõ

Õýðõýí¿éìýýíñàìóóíûãçîãñîîõòàëààð¿å÷èëñýíòºëºâëºãººáîëîâñðóóëàõõýðýãòýé•

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä

Çýâñýãò ìºðãºëäººíèé ¿åä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ, õºíäºõã¿é áàéõ•òàëààðáýëòãýõ

Èðãýäýäàíõàíøàòíûòóñëàìæ¿ç¿¿ëýõýäáýëòãýõ•¯éìýýíñàìóóí,ìºðãºëäººíû¿åäýìõçàìáààðààã¿éáàéäëûãòàñëàíçîãñîîõ•Ýìíýëýã, ãàë êîìàíä, öýðýã, èðãýíèé áàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò õîëáîîòîé•àæèëëàõ

Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿ä, øàðõàäñàí õ¿ì¿¿ñò îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëàõ•õýðýãòýé

Äàðààõàæèëëàãààãá¿õòîõèîëäîëäõîðèãëîíî.¯¿íä:

àëëàãàõèéõ•ýð¿¿ø¿¿ëòÿâóóëàõ•áèåìàõáîäèéíøèéòãýë¿ç¿¿ëýõ•ãàðçõîõèðîëó÷ðóóëàõ•õ¿íèéããóòààíäîðîìæëîõ,õ¿÷èíäýõ•õ¿íèéãáàðüöààëàõ•á¿ëýãëýíøèéòãýõ•àëáàí¸ñûø¿¿õàæèëëàãààÿâóóëàõã¿éãýýðöààçààðàâàõ•õ¿íëýãáóñõýðöãèéãýýðõàðüöàõ•

Äýýðõ îëîí óëñûí ñòàíäàðòóóäûã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà íèéãìèéí õýâ æóðàì

ñàõèóëàõ¿éëàæèëëàãààíäààáàðèìòàëàíàæèëëàæáàéõ¿¿ðýãòýéáàéíà.


43

Îäîîãîîñ18æèëèéíòýðòýý1990îíû12äóãààðñàðäÍ¯Á-ûíÅðºíõèéàññàìáëåé

á¿õöàãàà÷àæèëòàíáàòýäíèéãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíýðõèéãõàìãààëàõòóõàéîëîíóëñûí

êîíâåíöèéãáàòëàíãàðãàæáàéæýý.

Êîíâåíöèíüöàãàà÷àæèëòíûýðõèéãõ¿ëýýíçºâøººð¿¿ëýõ,óãýðõèéãõàìãààëàõ,

õ¿íäýòãýí¿çýõòàëààðòàâüæáóéõ¿÷èí÷àðìàéëòûíò¿¿õýíäøèíýõóóäàñíýýñýíþì.Ýíý

íüçààâàëáèåëýãäýõøèíæòýéãýðýýêîíâåíöè,Í¯Á-ûíõ¿íèéýðõèéíòàëààðõèñóäàëãàà,

øèíæýý÷äèéíõóðëààñãàðãàñàíä¿ãíýëò,çºâëºìæáîëîíñ¿¿ëèéíõîðüãàðóéæèëäÍ¯Á-

ûí ýðõëýõ áàéãóóëëàãóóäààñ öàãàà÷ àæèëòíû ýðõèéí àñóóäëààð õèéñýí õýëýëö¿¿ëýã,

áàòàëñàíòîãòîîëçýðýãò¿íäýñëýíáîëîâñðóóëñàíîëîíóëñûíöîãöãýðýýáèëýý.

Óãêîíâåíöèíüîëîíóëñûíõ¿íèéýðõèéíáóñàäãýðýýêîíâåíöóóäûíàäèëóëñòóñ

á¿ðèéíõóóëüòîãòîîìæ,ø¿¿õèéíáîëîíçàõèðãààíûõýðãèéãáàéöààíøèéòãýõàæèëëàãààíä

çàãâàðáîëîõõýìõýìæýýãòîãòîîñîí.Êîíâåíöèäãàðûí¿ñýãçóðñàíáóþóíýãäýíîðñîí

óëñóóäûí çàñãèéí ãàçàð øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã àâàõ çàìààð ò¿¿íèé çààëòóóäûã

õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Ìºí ýðõ íü çºð÷èãäñºí öàãàà÷ àæèëòàíä ø¿¿õýä õàíäàæ

ýðõýýõàìãààëóóëàõíºõöëèéãá¿ðä¿¿ëýõó÷èðòàé.

“Öàãàà÷àæèëòàí”ãýäýãíüãàäààäóëñîðîíäöàëèíõºëñòýéàæèëýðõëýõãýæáàéãàà

áóþóîäîîýðõýëæáàéãàà,ýñâýëòèéìàæèëõèéæáàéñàíõ¿íèéãõýëíý.

Öàãàà÷àæèëòàííüñ¿¿ëèéí¿åäãàð÷èðñýíîéëãîëòáèøáºãººäõ¿ì¿¿ñõºäºëìºð

ýðõýëñíèéõýýòºëººöàëèíõºëñàâàõáîëñîíòýðöàãààñýõëýíàæèëõàéíýõîðíîîîðõèí

ÿâàõáîëñîí.Õàðèíîäîîöàãèéíãîëîíöëîãáîëò¿¿õèéíàëü÷¿åäáàéãààã¿éîëîíöàãàà÷

Á.ÄÎËÃÈÎÍ


ðåôåðåíò

ÖÀÃÀÀ× ÀÆÈË×ÄÛÍ ÝÐÕ


44

àæèëòàí áèé áîëñîíä áàéãàà þì. Ñàÿ ñàÿðàà õ¿ì¿¿ñ ãàäààä óëñàä èðæ, àìüäðàí àæ

àìüäðàëààçàëãóóëàõààðàæèëõàéæ,á¿õòºðëèéíàæëóóäààñõèéæáàéíà.Äýëõèéäýýð

ÿìàðíýãýíõýìæýýíèéöàãàà÷àæèëòàíã¿éíýã÷òèâ,íýã÷á¿ñíóòàãáàéõã¿éáèëýý.

ßäóóðàë, íºãºº òàëààñ ººðèéãºº áîëîí ãýð á¿ëýý õàíãàëòòàé òýæýýæ ÷àäàõóéö

öàëèíõºëñàâ÷÷àäàõã¿éáàéõíüõ¿ì¿¿ñèéãíýã óëñààñíºãººóëñðóóàæèëõàéíÿâàõ

íýãýíãîëøàëòãààíáîëæáàéäàã.Ýíýíüÿäóóîðíîîñáàÿíîðîíðóóöàãàà÷ëàíî÷èã÷äûí

ãîëøèíæ÷àíàðáîëîõîîñãàäíàíºãººòàëààðÿäóóðàëíüàëüíýãõºãæèæáàéãààóëñààñ

àæèë îëîõ áîëîìæ àðàé äýýð ñàíàãäàæ áàéãàà ººð íýã õºãæèæ áóé óëñ ðóóøèëæèëò

õºäºëãººíèéãýð÷èìæ¿¿ëäýã.

Õ¿ì¿¿ñãàäààäðóóöàãàà÷ëàõººðøàëòãààíóóä÷áàéäàã.Äàéí,èðãýíèéìºðãºëäººí,

àðüñºíãº,¿íäýñóãñàà,øàøèíø¿òëýã,õýëÿðèàáîëîíóëñòºðèéí¿çýëáîäëîîñîîáîëæ

àþóëäºðòºõáóþóìºðäºæìºøãèãäºõçýðýãíüöàãàà÷àæèëòíûòîîãíýìýãä¿¿ëýõõ¿÷èí

ç¿éëáîëæáàéäàã.

Çàðèìóëñººðèéíèðãýäèéããàäààäàäàæèëëóóëàõûãäýìæäýãáîëíºãººçàðèìíü

ãàäààäûíàæèëòíûãîëíîîðíüàâ÷àæèëëóóëäàã.Çàðèìòîõèîëäîëä,öàãàà÷äûíõºäºëìºð

ýðõëýëòèéíòàëààðõî¸ðòàëûíãýðýýõýëýëöýýðáàéãóóëëàãääàãáàéíà.

Ìàíàéóëñíüººðèéíèðãýäèéã ãàäààäàäàæèëóóëàõûãäýìæäýãóëñàäáàãòàõáà

èõýíõèäýýÁÍÑÓ,ÀÍÓ,ßïîí,Òàéâàíüäàæèëëàõõ¿÷ãàðãàæáàéíà.

ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæáàéãààÌîíãîë èðãýäèéí çàðèì ýðõèéí õýðýãæèëò, òýäíèé ýðõ

àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ¿íýëýëò ºã÷, íºõöºë

áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ñàíàë, çºâëºìæ ãàðãàæ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäàä

õ¿ðã¿¿ëýõçîðèëãîîð “ÁÍÑÓ-äàæèëëàæáóéÌîíãîëèðãýäèéíçàðèìýðõèéíõýðýãæèëò”

ñóäàëãààíûàæëûã2007îíäÕ¿íèéýðõèéí¯íäýñíèéÊîìèññõèéñýíþì.

Ìàíàéóëñààñàâ÷àæèëëàõõ¿÷íèéòîîãîîðîîÁÍÑÓòýðã¿¿ëäýãáºãººäºíººãèéí

áàéäëààðíèéò28720îð÷èìÌîíãîëèðãýäàæèëëàæàìüäàð÷áàéíà.Òýäíèéäºíãºæ60

õóâüíüëàëáàí¸ñíûãýðýýãýýðõºäºëìºðýðõýëæáàéãààþì.

Íèéãýì,ýäèéíçàñàã,õºäºëìºðèéíòîãòîëöîî,ýðõç¿é,õýë,¸ñçàíøèë,ñýòãýëç¿éíîãòººð

íºõöºëäàæèëëàæáóéìîíãîëèðãýäýäîð÷èíäîîäàñàíçîõèöîõ,õºãæèõ,ººðèéíýðõàøèã,ýð¿¿ë

ìýíäýýõàìãààëàõòàëûíìýäýýëýëäóòàãäàëòàéáàéäàãíüñóäàëãààíûä¿íãýýñõàðàãäñàí.Ìîíãîë

èðãýä õºäºëìºðèéí õºëñºº àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéõ, ¿éëäâýðèéí îñîëä îðîõ, ãýìòýõ áýðòýõ, ýð¿¿ë

ìýíäýýðýýõîõèðîõ,àìüíàñàààëäàõçýðãýýðýðõíüçºð÷èãäºõòîõèîëäîëöººíã¿éãàðäàãáàéíà.


45

Åð íü öàãàà÷ àæèëòàí íü ãýðýýãýýð áóþó áóñàä àëáàí ¸ñíû òîõèðîëöîîíû

äàãóó àæèëëàæ áàéãàà, ýñâýë ººðñäèéí ñàíàà÷èëãààð õºäºëìºð ýðõëýæ áàéãààãààñ

õàìààðàõã¿éãýýðî÷èõãýæáóéîðíûõîîõýë,ñî¸ë,ýðõç¿éíáîëîííèéãýì,ýäèéíçàñãèéí

òîãòîëöîîíû òàëààð íààä çàõûí îéëãîëòûã îëæ àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ìºí òýíä

î÷îîäàâàõöàëèíõºëñ,àæëûííºõöºëáîëîíàìüäðàëûíåðºíõèéíºõöºëáàéäëûíòàëààð

óðüä÷èëàíìýäñýíáàéõó÷èðòàé.Á¿õöàãàà÷àæèëòàíáàòýäíèéãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéí

ýðõèéãõàìãààëàõòóõàéîëîíóëñûíÊîíâåíöèéí33äóãààðç¿éëäçààñàí¸ñîîðîðîëöîã÷

óëñóóä ýíýõ¿¿ êîíâåíöèîð îëãîãäñîí ýðõ áîëîí õ¿ëýýí àâàã÷ óëñàä äàãàæ ìºðääºã

çàõèðãààíûáîëîíáóñàää¿ðýìæóðìûíòàëààðõèìýäýýëëèéãöàãàà÷àæèëòàíáàòýäíèé

ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä õ¿ñýëòèéíõ íü äàãóó ¿íý òºëáºðã¿éãýýð, õýðýâ áîëîìæòîé áîë

òýäíèéîéëãîäîãõýëýýðºãºõòàëààðõîëáîãäîõàðãàõýìæýýãàâàõûã¿¿ðýãáîëãîñîí.Ìºí

ò¿¿í÷ëýíÊîíâåíöèéí37äóãààðç¿éëäöàãàà÷àæèëòàíáîëîíòýäíèéãýðá¿ëèéíãèø¿¿ä

“õ¿ëýýí àâàã÷ óëñ ðóó ÿâàõààñ ºìíº ýñõ¿ë öààä çàõ íü òóñ óëñ ðóó íýâòðýõýýñ ºìíº”

òèéíõ¿¿íýâòðýõýäøààðäàãäàõá¿õèéëíºõöºëøààðäëàãàáîëîí “õ¿ëýýíàâàã÷ óëñàä

áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé øààðäëàãóóä áà òýäãýýð øààðäëàãà ººð÷ëºãäñºí ¿åä õàíäàõ ¸ñòîé

áàéãóóëëàãûíòàëààð”ìýäýýëýëàâàõýðõòýéõýìýýíçààñàí.Ãýòýëñóäàëãààíäîðîëöñîí

íèéòõ¿ì¿¿ñèéí88.3õóâüäíüõàðèëöààíûáýðõøýýë,71.3õóâüäíüìýäýýëëèéíäóòìàã

áàéäàë,75.1õóâüäíüöàëèíãàààâàõõ¿ðòëýýñàíõ¿¿ãèéíõ¿íäðýëòýéòóëãàðäàãáîë64.6

õóâüíüñýòãýëñàíààíûáàãàã¿éäàðàìòàíäîðæ,50.9õóâüäíüõîîëóíäòîõèðîõã¿é,öàã

àãààðòíüäàñàõã¿éáàéõ,34.2õóâüäíüîðîíáàéðíûàñóóäàëòóëãàðñàíáàéíà.

ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áóé Ìîíãîë èðãýäèéí õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ ìýäëýã îéëãîëò

õàíãàëòã¿é,ñóäàëãààíäîðîëöîã÷äûíäºíãºæ4.8õóâüíüÁÍÑÓ-ûíõºäºëìºðèéíõóóëü,7.0

õóâüíüàæèëîëãîã÷òîéáàéãóóëñàíãýðýýíèéàãóóëãûãõàíãàëòòàéñàéíìýäýæáàéæýý.

ÕàðèíÀÍÓ-äÌîíãîëûíýõíèéöàãàà÷õ¿ì¿¿ñ1949îíîîñýõýëæèðñýíãýæ¿çäýãáà

òýäººðñäèéííóòàãòàà¿çýëáîäëîîðîîøàõàãäñàíõ¿ì¿¿ñáàéñàíáàéíà.¯¿íýýñõîéø

1990îíäÌîíãîëäàðä÷èëñàíçàñàãëàëá¿ðäñýíèéäàðààãààð2000îíõ¿ðòýëÀìåðèêäàõ

Ìîíãîëöàãàà÷äûíòîîýðñíýìýãäñýíáàéíà.


46

Àìåðèê äàõü Ìîíãîë÷óóä

Íèéò õ¿íèé òîî 15000-18000

Á¿ñ íóòãààð õ¿íèéã õóâààñàí òîîÊàëèôîðí 3000Âèðæèíèà 2600

Êîëîðàäî 2000Èëëèíîèñ 700Õýë Ìîíãîë,ÀíãëèØàøèí

Áóääûí,Õðèñò

Öàãàà÷ëàëûí àñóóäëûã àëáàí ¸ñíû àæèë îëãîõ áàéãóóëëàãà õàðèóöàí àæèëëàõ

íü àæèëä ýëñ¿¿ëýõ, õóâààðèëàõ àñóóäëûã õóâèéí àãåíòëàãóóäûí ìýäýëä áàéëãàñíààñ

èë¿¿òýéãýýðöàãàà÷èäãàäààäàäàæèëëàæ,àìüäðàõàäøààðäëàãàòàéíààäçàõûíáýëòãýëýý

ñàéíõàíãàõáîëîìæòîéáàéäàã.

Õàðàìñàëòàéíü, ñàÿ ñàÿöàãàà÷àæèëòàí ãàäààäîðîíäî÷îîäõýðõýíàæèëëàæ,

àìüäðàõòàëààðìàøìóóìýäýýëýëòýé,ìóóáýëòãýãäñýíáàéäàã.Òýäíèéîëîíõèíüîëîí

óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð áîëîí ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæîîð áàòàëãààæñàí õ¿íèé ýðõ,

¿íäñýíýðõ÷ºëººíèéòàëààðÿìàð÷îéëãîëòã¿éáàéäàãáàéíà.

Öàãàà÷àæèëòàí ãýäýãøàëòãààíàà òýäàìüäàð÷, àæèëëàæáóé ãàçðûíõààîðøèí

ñóóã÷äûíñýæèãëýë,äàéñàãíàëûíáàéáîëäîã.Èõýíõèòîõèîëäîëäòýäÿäóóáàéäàãó÷ðààñ

õ¿ëýýíàâàã÷óëñûííèéãìèéíõàìãèéí ãàäóóðõàãäñàíäàâõàðãûíõàíòàéàäèëõàíýäèéí

çàñàã,íèéãýì,ñî¸ëûíáýðõøýýë¿¿äòýéòóëãàðäàãáàéíà.

Õºäºëìºðèéíñàëáàðòöàãàà÷àæèëòíûãÿëãàâàðëàíãàäóóðõàõÿíçá¿ðèéíõýëáýð

áàéäàã.Òóõàéëáàë,öàãàà÷äàäíýýëòòýéáóþóõààëòòàéáàéäàãàæëûíòºðºëõýëáýð¿¿ä,

ìýðãýæëèéíáîëîâñðîë ýçýìøèõýä ó÷èðäàã ñààä òîòãîð çýðãèéãäóðäàæáîëíî.Àæëûí

íºõöëèéíòàëààðòóõàéíóëñûíõàðúÿàòèðãýäáîëîíöàãàà÷èðãýäýäèõýâ÷ëýíÿëãààòàé

ñòàíäàðò ¿éë÷èëäýã áºãººä õºäºëìºðèéí ãýðýý ÷ öàãàà÷äàä çàðèì íýã äàâóó òàë

îëãîäîãã¿é.

Á¿õ öàãàà÷ àæèëòàí áà òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé

îëîíóëñûíÊîíâåíöèéí25äóãààðç¿éëèéí1-ä“öàãàà÷àæèëòàííüöàëèíõºëñíèéáîëîí

àæëûíáàéðíûáóñàäíºõöºë,õºäºëìºðèéííºõöëèéíõóâüäàæèëîëãîã÷óëñûíõàðúÿàò

èðãýäýä¿éë÷èëäãýýñäóòóóã¿éòààòàéíºõöëèéãýäëýíý”õýìýýíçààñàí.25äóãààðç¿éëèéí

3-òöàãàà÷àæèëòíûäýýðõýðõèéãõàñàæáîëîõã¿éãáàòàëãààæóóëñàí.


47

Öàãàà÷äûã òîäîðõîé òºðëèéí àæëûã àëáàäàí õèéëãýõ áóþó òóñãàé á¿ñ íóòàãò

àëáàäàíáàéëãàõ,ò¿¿í÷ëýíèæèëòºðëèéíàæèëäòýãøáóñöàëèíõºëñ,çýðýãëýëòîãòîîñîí

õóóëüç¿éíáîëîíçàõèðãààíûæóðìûíòàëààðæèøýýáàðèìòáàéñààðáàéíà.Õºäºëìºðèéí

íºõöºëòýé õîëáîîòîé æóðàìä öàãàà÷ àæèëòíûã õàìðóóëàõã¿é, òýäíèéã ¯éëäâýð÷íèé

Ýâëýëèéí¿éëàæèëëàãààíäîðîëöîõýðõèéãíüçºð÷èõòîõèîëäîëãàðäàã.

Ò¿ãýýìýëòàðõñàíîéëãîëòáîëöàãàà÷äûãíýìýëòàæëûíõ¿÷ãýæ¿çýõ,òóõàéíóëñûí

èðãýäèéíñîíèðõëûãáàãàòàòäàãàæëûãòýäýíäºãºõÿâäàëþì.

Öàãàà÷àæèëòíûãõóóëüáóñààðýëñ¿¿ëæ, òýýâýðëýæ,àæèëëóóëæáàéãààíºõöºëä

õ¿íèéýðõ,¿íäñýíýðõ÷ºëººíüõàìãèéíèõýýðçºð÷èãäºõàþóëòàéòóëãàðäàã.Õºãæèæáóé

îëîíîðîíäàõüíèéòèéãõàìàðñàíÿäóóðàë,àæèëã¿éäýë,àæëûíáàéðíûõîìñäîëçýðýãíü

àøèãõîíæîîõàéñàíàæèëîëãîã÷èä,õóâüçóó÷ëàã÷äàäàÿòàéõàíõºðñáîëæáàéäàãáºãººä

òýð÷áàéòóãàéçàðèìòîõèîëäîëäàæèëòíûãíóóöààðãàðãàõ¿éëàæèëëàãààãýìòõýðãèéí

øèíæòýéáàéäàã.

Àëáàí ¸ñíû ñòàòóñã¿é õóóëü áóñ öàãàà÷èä ìºëæëºãèéí áàé áîëäîã. Òýä àæèë

îëãîã÷äûíòààëëààðáàéæ,ÿìàð÷õàìààã¿éàæèë,àìüäðàëûíáîëîíàæëûííºõöëèéãõ¿ëýýí

çºâøººðºõººñàðãàã¿éäõ¿ðíý.Òýð÷á¿¿õýë,öàãàà÷àæèëòíûíºõöºëáàéäàëáîîë÷ëîë

áóþóàëáàäàíõºäºëìºðòýéèæèëáàéõíü÷áèé.Õóóëüáóñöàãàà÷èäáàðèãäàõ,õººãäºõººñ

àéäàãó÷ðààñáàðàãòàéáîëýðõç¿éíòóñëàëöàààâ÷÷àääàãã¿éáºãººäîëîíîðîíäòýäíèé

àñóóäëààðãàðñàíçàõèðãààíûø¿¿õèéíøèéäâýðèéãäàâæçààëäàõáîëîìæã¿éáàéäàã.

ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áóé Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ÷ õóóëü áóñààð õºäºëìºð ýðõýëæ

áóé àæèë÷èä èë¿¿ õ¿íä íºõöºëä àæèëëàäàã áàéíà.Îðîí áàéð, õºäºëìºðèéí íºõöºë

çýðãýýðýýòýäõóóëü¸ñîîðàìüäðàíñóóã÷äààñõ¿íäíºõöºëäáàéäàãáààæèëîëãîã÷èéí

ç¿ãýýñáàéíãèéíäàðàìòøàõàëò¿ç¿¿ëäýãàæýý.

Ýäèéí çàñãèéí óíàëòûí ¿åä ãàäààä àæèëòíûã õóóëü ¸ñîîð öàãàà÷ëàõ ÿâäëûã

õÿçãààðëàõíüò¿ãýýìýëáàéäàã.Õóóëü ñîîðîðæèðýõÿâäëûãèéíõ¿¿õÿçãààðëàõíüçºâõºí

ò¿ðõóãàöààíäáóþóõÿçãààðëàãäìàë¿ðíºëºº¿ç¿¿ëäýãáºãººäöàãàà÷ëàõûãõ¿ñýã÷äèéí

óðñãàëûãõóóëüáóññóâãóóäðóó÷èãë¿¿ëäýã.

Á¿õöàãàà÷àæèëòàíáàòýäíèéãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíýðõèéãõàìãààëàõòóõàéîëîí

óëñûíÊîíâåíöèéí68äóãààðç¿éëäçààñàí¸ñîîðîðîëöîã÷óëñóóä“õóóëüáóñáóþóäàëä

øèëæèëòõºäºëãººíáîëîíöàãàà÷àæèëòíûõóóëüáóñõºäºëìºðýðõëýëòýýñóðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõ, óñòãàõ àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàõûã” äààëãàñàí. Òîäðóóëáàë, îðîëöîã÷

óëñóóäöàãàà÷ëàëûíàñóóäëààðáóðóóòàøààìýäýýëýëòàðààõûíýñðýã,õóóëüáóñáàäàëä

öàãàà÷ëàëûãèëð¿¿ëæ,óñòãàõ,õóóëüáóñ,äàëäöàãàà÷ëàëûãçîõèîíáàéãóóëæ,õýðýãæ¿¿ëæ,


48

ò¿¿íäòóñëàëöàà¿ç¿¿ëæáàéãààáîëîíõóóëüáóñààðàìüäàð÷áàéãààöàãàà÷àæèëòíûýñðýã

õ¿÷,çàíàëõèéëýë,ñ¿ðä¿¿ëýëòõýðýãëýæáóéýñõ¿ëòèéìàæèëòíûãàæèëëóóëæáàéãààõóâü

õ¿í,á¿ëýãáóþóáàéãóóëëàãàä¿ðíºëººòýéøèéòãýëîíîãäóóëàõòàëààðçîõèõàðãàõýìæýý

àâàõ¿¿ðýãõ¿ëýýíý.

Ãýñýíõýäèéáîëîâ÷,öàãàà÷ëàëûí¿íäñýíøàëòãààíáîëñîíýäèéíçàñãèéíáóóðàé

õºãæèë,àæëûíáàéðíûõîìñäëûíýñðýãòýìöýõã¿éãýýðàæèëëàõõ¿÷íèéãàäààäðóó÷èãëýñýí

äàëäøèëæèëòèéãçîãñîîõàðãàã¿éáèëýý.Òèéì÷ó÷ðààñ,ýäèéíçàñãèéíºñºëòèéãäýìæèæ,

àæ¿éëäâýðæñýíîðíóóäáàõºãæèæáàéãààá¿ñíóòãèéíõîîðîíäûíÿëãààãáàãàñãàõàðãà

õýìæýýàâàõíüóãàñóóäëûãøèéäâýðëýõýäòóñëàõíýãýíàðãàçàììºí.

Îëîíóëñûíò¿âøèíäõóóëüáóñöàãàà÷ëàëòàéõîëáîîòîéàñóóäëûíãóðâàíòàëûã

îíöëîí àâ÷ ¿çäýã. Òîäðóóëáàë, õóóëü áóñ öàãàà÷èéã íýã òàëààñ öàãàà÷ëàëûí õóóëèéã

çºð÷èã÷,íºãººòàëààñæèðèéíàæèëòàíýñâýëõ¿íãýäýãòàëààñíüàâ÷¿çäýã.Ýäãýýðèéíàëü

íü÷áàéëààãýñýíººðèéíãýñýíõóóëüýðõç¿éí¿ðäàãàâàðòàéáºãººäòýäãýýðèéãòóõàéí

àæèëòíûýðõýäõîðõîõèðîëó÷ðóóëàõóéöáàéäëààðõîëüæñîëüæîéëãîæáîëîõã¿é.

Öàãàà÷àæèëòíûýðõèéíàñóóäàëíüîäîîöàãòõ¿íèéýðõèéíãîëàíõààðàëòàòñàí

àñóóäëóóäûííýãÿàõàðãàã¿éáîëîîäáàéíà.

2008îíû6äóãààðñàðûíáàéäëààðãýõýäÌîíãîëÓëñàäò¿ðõóãàöààãààðîðøèí

ñóóã÷60îðíû7570õ¿í,õóâèéíõýðãýýðóäààíõóãàöààãààðîðøèíñóóã÷47îðíû989õ¿í,

àëáàíõýðãýýðóäààíõóãàöààãààðîðøèíñóóã÷87îðíû25651õ¿í,áàéíãàîðøèíñóóã÷

59îðíû1221õ¿í,öàãàà÷13îðíû2401õ¿í,õàðúÿàëàëã¿é70õ¿íáàéíà.Íèéò106îðíû

37902ãàäààäûíáîëîíõàðúÿàëàëã¿éõ¿ì¿¿ñáàéñàí.ªºðèéíóëñûíèðãýäèéããàäààäàä

ãàðãàõààñ ãàäíà ãàäààäààñ àæèëëàõ õ¿÷ àâ÷ ýõýëñýí íü ìàíàé óëñûí õóâüä öàãàà÷

àæèëòíûòàëäýýðàíõààðàëõàíäóóëàõçàéëøã¿éøààðäëàãàáàéãààãèëòãýæáàéíà.

Àøèãëàñàí íîì, ìàòåðèàë

Á¿õöàãàà÷àæèëòàíáàòýäíèéãýðá¿ëèéíãèø¿¿äèéíýðõèéãõàìãààëàõòóõàéîëîí

óëñûíÊîíâåíö

ÁÍÑÓ-äàæèëëàæáóéÌîíãîëèðãýäèéíçàðèìýðõèéíõýðýãæèëò/ÕÝ¯Ê/

Öàãàà÷àæèëòíûýðõ–Ìýðãýæëèéíãàðûíàâëàãà/Í¯Á-ûíÕÝÄÊÃ/

Ìîíãîëûíöàãàà÷àæèë÷èä-Wikipedia


49

ªíººäºðõ¿íèéýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõàñóóäàëäýëõèéíèéòèéíòóëãàìäñàí

àñóóäëûãíýãáîëæóãàñóóäëûãøèéäâýðëýõýäèõýýõýíàíõààðàëòàâèõáîëëîî.

Ýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõ ãýäýãîéëãîëòèéã¿íäýñòí¿¿ä¯íäñýíõóóëèàðàà

áàòàëãààæóóëñàí áàéäàã.ÌîíãîëÓëñûí¯íäñýí õóóëèéí àðâàíõî¸ðäóãààð á¿ëãèéí 16

äóãààðç¿éëèéí6-ä:“Ýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõ,ýìíýëãèéíòóñëàìæàâàõýðõòýé.Èðãýäýä

ýìíýëãèéíòºëáºðã¿éòóñëàìæ¿ç¿¿ëýõáîëçîë,æóðìûãõóóëèàðòîãòîîíî”õýìýýæýý.

Õ¿íèéýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõèéãîëîíóëñûíãýðýý,êîíâåíöèóäàäòóñãàí

ò¿¿íèéãõýðýãæ¿¿ëýõýäóëñîðîíá¿ðõ¿÷èí÷àðìàéëòãàðãàíàæèëëàõûã¿¿ðýãáîëãîñîí

áàéíà.Õ¿íèéýðõèéíò¿ãýýìýëòóíõàãëàëûí25.1ä¿ãýýðç¿éëä: “Õ¿íá¿ðººðèéíáîëîí

ãýðá¿ëèéíõýýýð¿¿ëáàéõçàéëøã¿éøààðäëàãàòàéõîîëõ¿íñ,õóâöàñ,îðîíáàéðòàéáàéõ,

ýìíýëãèéíòóñëàìæáîëîííèéãìèéíõàëàìæõ¿ðòýõýðõòýé”õýìýýíçààæýý.

Ýíýýðõèéãõàìãèéíºðãºíóòãàòàéòóñãàñàíîëîíóëñûíõ¿íèéýðõèéíáàðèìòáè÷èã

íüÝäèéíçàñàã,íèéãýìñî¸ëûíýðõèéíîëîíóëñûíïàêòþì.Ïàêòûí12.1ä¿ãýýðç¿éëèéí

äàãóóýíýõ¿¿Ïàêòàäíýãäñýíóëñ“áèåáÿëäðûíáîëîíñýòãýëñàíààíûõóâüäõ¿ð÷áîëîõ

äýýäò¿âøèíäýð¿¿ëáàéõõ¿íá¿ðèéíýðõèéã”õ¿ëýýíçºâøººð÷,ìºí12.2äóãààðç¿éëä

“ýíýýðõèéãõ¿íá¿ðýíã¿éöýäóòãààðíüýäëýõýä...”ãèø¿¿íîðíóóäûíç¿ãýýñõèéõàëõàì,

àðãàçàìóóäûãçààñàíáàéíà.

Ýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõèéãçºâõºíýð¿¿ëìýíäèéíçîõèñòîé¿éë÷èëãýýãýýð

öàãõóãàöààíäíü¿éë÷ë¿¿ëýõýðõýýðõÿçãààðëàëã¿é,õ¿íèéýð¿¿ëáàéõíºõöëèéãá¿ðä¿¿ëýã÷

ì.ÖÎËìÎÍ


ðåôåðåíò

ÝÐ¯¯Ë ìÝÍÄÝÝ ÕÀìÃÀÀËÓÓËÀÕ ÝÐÕ


50

ýð¿¿ëàþóëã¿éóíäíûóñ,øààðäëàãàäíèéöñýíàðèóíöýâðèéííºõöºë,õîðã¿éõîîëõ¿íñíèé

õàíãàìæ,îðîíáàéð,àæëûííºõöºë,áàéãàëüîð÷íûýð¿¿ëáàéäàë,ìºíáýëãèéíáîëîí

íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë, ìýäýýëýë àâàõ çýðýã àñóóäàëä õ¿í àìûã

ºðãºíòàòàíîðîëöóóëàõíüíýí÷óõàëþì.

Òºðèéí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã

ÒºðíüÌîíãîëÓëñûíõóóëüòîãòîîìæ,Îëîíóëñûíãýðýý,Êîíâåíöèäçààñíûäàãóó

õ¿íèéýðõèéãçºð÷èõã¿é,õ¿íèéýðõýýõýðýãæ¿¿ëæáîëîõíºõöë¿¿äèéãáèéáîëãîõ¿¿ðýãòýé

áàéäàã.¯¿íèéäîòîðõ¿íèéýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõèéíòàëààðäàðààõ¿¿ðãèéã

òºðõ¿ëýýäýãáàéíà.¯¿íä:

Õ¿íäëýõ• –ýð¿¿ëìýíäèéíòóñëàìæ,¿éë÷èëãýýãòýãø,àëàã÷ëàõã¿éáàéõçàð÷ìûí

äàãóó õ¿ðòýýõýä ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ ¿¿ðýãòýé. Ò¿¿í÷ëýí ýð¿¿ë, àþóëã¿é

îð÷íûãá¿ðä¿¿ëýõ,õ¿ðýýëýíáóéîð÷íûáîõèðäëûãáèéáîëãîæáîëîõóéö¿éë

àæèëëàãààãýõìýòõ¿íèéýð¿¿ëìýíäýäñºðºãíºëºº¿ç¿¿ëýõ¿éëäëèéãçîãñîîõ.

Õàìãààëàõ• – ýð¿¿ëìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæáàéãàà òîõèîëäîëä

õ¿íá¿ðòýãøýðõòýéãýýðõ¿ðòýõáîëîìæèéãõàíãàõýðõç¿éíîð÷èíãá¿ðä¿¿ëæ,

áóñàäàðãàõýìæýýãàâàõ.

Áàòàëãààæóóëàõ• – ¿íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ,

òºñâººñõàíãàëòòàéõóâèéãýð¿¿ëìýíäèéíñàëáàðòçàðöóóëàõ,øààðäëàãàòàé

¿éë÷èëãýýãýýðõàíãàõáóþóõóâüõ¿íøààðäëàãàõàíãàñàí,õàíãàëòòàé¿éë÷èëãýý

àâàõíºõöëèéãá¿ðä¿¿ëýõ¿¿ðýãòýé.¯¿íäýð¿¿ëìýíäèéíàñðàìæ,ñóâèëãààíû

¿éë÷èëãýý,óíäíûöýâýðóñçýðýãîðíî.

Õ¿íàìûíýð¿¿ëìýíä,¿íäýñíèéàþóëã¿éáàéäëûãõàìãààëàõ¿¿äíýýñçàðèìýðõíü

õÿçãààðëàãäàæáîëîõáàîëîíóëñûíñòàíäàðòààðäàðààõøààðäëàãóóäûãõàíãàñàíáàéõ

¸ñòîé. (Æèøýýíü:õàëäâàðòºâ÷íººñáîëîíõîðèîöýýðòýéõîëáîãäîæäàìæèíºíãºðºõ

ýðõèéãõÿçãààðëàæáîëîõ).¯¿íä:

Õÿçãààðëàëòóóäíü¿íäýñíèéõóóëüòîãòîîìæèäçààãäñàíáàéõ¸ñòîé.•Õóóëü¸ñíûäàãóóõÿçãààðëàëòûãçààâàëõýðýãæ¿¿ëýõ¸ñòîé.•Òîäîðõîéõóãàöààòàéáàéõáàøààðäëàãàòàéòîõèîëäîëääàõèæõÿíàæ¿çýõýä•áýëýíáàéõ¸ñòîé.

Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõèéí ¿íäñýí çàð÷èì

Îëîíóëñûíõýìæýýíäõ¿íèéýðõèéíòîäîðõîéçàð÷ìóóä¿éë÷èëäýã.Õ¿íèéýð¿¿ë

ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõèéí çàð÷ìóóä íü õ¿íèé ýðõèéí çàð÷ìóóäòàé íèéöýæáàéõààñ

ãàäíàººð,ººðèéíîíöëîãòîé.¯¿íä:


51

Õ¿ðýëöýý:• Íèéòèéíýð¿¿ëìýíäèéí¿éë÷èëãýýíèéáàéð,òîíîãòºõººðºìæáàãàæ

õýðýãñýë,ýì,òàðèà,¿éë÷èëãýý,ýì÷,ýìíýëãèéíàæèëòíóóä,õºòºëáºðçýðýãíü

õ¿íá¿ðòõ¿ðýëöýõ¿éöõýìæýýíäáàéõøààðäëàãàòàé.

Õ¿ðòýýìæòýé áàéõ:• Ýð¿¿ëìýíäèéíòîíîãòºõººðºìæ,òóñëàìæ,¿éë÷èëãýýçýðýã

íü õóóëèéíõ¿ðýýíä, õýíèéã ÷ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð õ¿íá¿ðò õ¿ðòýýìæòýéáàéõ

¸ñòîé.Õ¿ðòýýìæòýéáàéäàëãýäãèéãäàðààõäºðâºíõ¿ðýýíäîéëãîíî.¯¿íä:

1)ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ: ýð¿¿ëìýíäèéí òîíîã òºõººðºìæ, ýìíýëãèéí

¿éë÷èëãýý, ñóâèëãàà íü á¿õ íèéòýä íýãýí àäèë ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð õ¿ðòýýëòýé

áàéõ.

2)Áîäèò õ¿ðòýýìæ: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîíîã òºõººðºìæ, ýì òàðèà, ¿éë÷èëãýý íü

õ¿íàìûíá¿õèéëõýñýãò,ÿëàíãóÿàýìçýãáà¿íäýñòíèéöººíõ¿¿ä,ýìýãòýé÷¿¿ä,

ºñâºð íàñíûõàí, ºíäºð íàñòàí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áà ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-îîð

ºâäñºíçýðýãá¿õèéëõ¿ì¿¿ñòõàíãàëòòàé,áîäèòõ¿ðòýýìæòýéáàéõ.

3)Ýäèéí çàñãèéí áîëîìæ:ýð¿¿ëìýíäèéíòîíîãòºõººðºìæ,ýìòàðèà,ýì÷èëãýý,

¿éë÷èëãýýíüá¿õõ¿ì¿¿ñòòºëæ÷àäàõóéöáîëîìæèéí¿íýòýéáàéõ.

4)Ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæ: ýð¿¿ëìýíäèéíàñóóäàëòàé õîëáîîòîéìýäýýëëèéã

õàéõ, îëæ àâàõ, ò¿ãýýõ, èëýðõèéëýõ áîëîìæ þì. Ãýõäýý õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë

ìýíäèéíòóõàéìýäýýëëèéãòàðààõó÷èðã¿é13.

Ñýòãýëä íèéöñýí áàéõ:• Ýìíýëãèéí òîíîã òºõººðºìæ, ýì òàðèà, ýì÷èëãýý,

¿éë÷èëãýý íü àíàãààõ óõààíû ¸ñ ç¿é, õóâü õ¿íèé îíöëîãò òîõèðñîí áàéõ

øààðäëàãàòàé.

×àíàð:• Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîíîã òºõººðºìæ, ýì òàðèà, ýì÷èëãýý ¿éë÷èëãýý íü

õóâüõ¿íèéîíöëîãòòîõèðñîíáàéõààñãàäíàøèíæëýõóõààí,àíàãààõóõààíû

øààðäëàãàä íèéöñýí ñàéí ÷àíàðòàé áàéõ ¸ñòîé. Ìºí äàäëàãà òóðøëàãàòàé

ýìíýëãèéíàæèëòíóóä,øèíæëýõóõààíààðáàòëàãäñàíõóãàöààíüäóóñààã¿éýì

òàðèà,áàãàæòºõººðºìæººðõàíãàãäñàíáàéõøààðäëàãàòàé.

Ìîíãîë óëñàä ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõèéí õýðýãæèëò

2007îíûýöñèéíáàéäëààðÌîíãîëÓëñûíõ¿íàì2ñàÿ635.2ìÿíãàäõ¿ðñýíáºãººä

2006îíòîéõàðüöóóëàõàä31.8ìÿíãàíõ¿íáóþó1.2õóâèàðºññºíáàéíà14.Íàñáàðàëò

áàãàñàæáàéãààíüèðãýäèéíýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõõýðýãæèæáàéãààãèëòãýæ

áàéãààþì.

13ÌÓ-ûíÕóâüõ¿íèéíóóöûíòóõàéõóóëü,4.2.2äóãààðõýñýã,1995îí14“Ýð¿¿ëìýíäèéí¿ç¿¿ëýëò¿¿ä2007”/ÝÌÕ¯Ò/,2008îí


52

ÌîíãîëÓëñíüçàñàãçàõèðãààíûíýãæèéíõóâüäàéìàã,íèéñëýëä,àéìàãíüñóìàíä,ñóì

íüáàãò,íèéñëýëíüä¿¿ðýãò,ä¿¿ðýãíüõîðîîäîäõóâààãäàíà15.ÎäîîãèéíáàéäëààðÌîíãîë

Óëñ21àéìàã,340ñóì,1645áàãòàé.Íèéñëýëíü9ä¿¿ðýã,132õîðîîäîäõóâààãäàæáàéíà.

Êëèíèêèéí áîëîí òºðºëæñºí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýìíýëýã 15, á¿ñèéí ýì÷èëãýý

îíîøèëãîîýì÷èëãýýíèéòºâ3,àéìãèéííýãäñýíýìíýëýã18,ä¿¿ðãèéííýãäñýíýìíýëýã

9,õºäººãèéííýãäñýíýìíýëýã4,ñóìäóíäûíýìíýëýã35,ñóìûíýìíýëýã288,ºðõèéí229

ýìíýëãèéíòóñëàìæ,¿éë÷èëãýý¿ç¿¿ëæáàéãàà16áºãººäîéðîëöîîãîîðíèéò6365èõýì÷

àæèëëàæáàéíà.Ýäãýýðýìíýëã¿¿äèéã3øàòëàëäàíãèëñàíáàéíà.¯¿íä:

Àíõàí øàòíû ýìíýëýã- õ¿íàìäçàéëøã¿éáîëîíýìíýëãèéíàíõàíøàòíûòóñëàìæ,

¿éë÷èëãýý¿ç¿¿ëíý.¯¿íä:

ªðõèéíýìíýëýã

Ñóìûíýìíýëýã

Ñóìäóíäûíýìíýëýã

2 äàõü øàòíû ýìíýëýã-¿íäñýíìýðãýæëèéíòóñëàìæ,¿éë÷èëãýýã¿ç¿¿ëíý.¯¿íä:

Àéìãèéííýãäñýíýìíýëýã

Ä¿¿ðãèéííýãäñýíýìíýëýã

Á¿ñèéíîíîøèëãîî,ýì÷èëãýýíèéòºâ/çºâõºíÕîâä,Äîðíîä,ªâºðõàíãàé

àéìãóóäàä¿éëàæèëëàãààÿâóóëäàã./

3 äàõü øàòíû ýìíýëýã - óëñûí õýìæýýíä òºðºëæñºí, ìýðãýæëèéí òóñëàìæ

¿éë÷èëãýýã¿ç¿¿ëäýã.¯¿íä:

Êëèíèêèéíáîëîíòºðºëæñºíìýðãýæëèéíýìíýëýã

/çºâõºíÓëààíáàòàðõîòîä¿éëàæèëëàãààÿâóóëäàã/

ÝíýýðõèéíõýðýãæèëòíüºíãºðñºíîíäÝð¿¿ëìýíäèéíÿàìíûøóãàìààðõºäººãèéí

ýìíýëã¿¿äèéí ýì÷èëãýý, îíîøëîãîîíû áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ, àïïàðàò õýðýãñëèéí

õàíãàëòûã ñàéæðóóëàõûí òóëä 10 íýð òºðëèéí äèæèòàë, óÿí äóðàíãèéí èæ á¿ðäëýýð

Á¿ñèéí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýýíèé òºâ 2, 3 àéìàã, õàâäàð ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâèéã;

øèíýýðàøèãëàëòàíäîðñîí5àéìãèéí5ñóìàíäýìíýëãèéíòåõíèêõýðýãñëýýð;äèæèòàë

ðåíòãåíàïïàðàò,çóðàãóãààã÷èéíõàìòààðóëñûíêëèíèêèéíòºâýìíýëýãáîëîíòºðºëæñºí

5 ýìíýëãèéã; òåëåâèçèéí ñèñòåìòýé ñóóðèí ðåíòãåí àïïàðàòààð 5 àéìàã, 3 ä¿¿ðãèéí

íýãäñýíýìíýëýã,ýð¿¿ëìýíäèéííýãäëèéã;ýõáàðèõ,ýìýãòýé÷¿¿äèéíáîëîíëàáîðèòîðèéí

àíàëèçàòîðóóäààð 21, àéìãèéí íýãäñýí ýìíýëýã, 8 ä¿¿ðãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí íýãäýë, 3

15ÌîíãîëÓëñûí¯íäñýíõóóëèéíõîðèíòàâäóãààðç¿éëèéí25.1,1992îí16“Ýð¿¿ëìýíäèéí¿ç¿¿ëýëò¿¿ä2007”/ÝÌÕ¯Ò/,2008îí


53

òºðºõãàçðóóäûã,“Ýð¿¿ëÌîíãîëõ¿í”õºòºëáºðèéíõ¿ðýýíä300ñóìûíýìíýëãèéã10íýð

òºðëèéíëàáîðàòîðèéíòåõíèêõýðýãñëýýðòóñòóñõàíãàñàíáàéíà17.

Çàñãèéíãàçðààñ“Ýð¿¿ëìýíäèéíòåõíîëîãèéãñàéæðóóëàõ”,“Íºõºí¿ðæèõ¿éíýð¿¿ë

ìýíä”,“Îð÷íûýð¿¿ëìýíä”,“Ýð¿¿ëìîíãîëõ¿í”,“ÕàëäâàðòáîëîíÕàëäâàðòáóñºâ÷èíòýé

òýìöýõ”çýðýããîëáîëîíçîíõèëîõáóñàäºâ÷íèéãáóðóóëàõáàãàñãàõ,òýäãýýðýýñóðüä÷èëàí

ñýðãèéëýõýä÷èãëýãäñýí10ãàðóéñàëáàðûíáîëîîä¿íäýñíèéõýìæýýíèéõºòºëáºð¿¿äèéã

áàòëàíõýðýãæ¿¿ëæáàéãààíüçîõèõ¿ðä¿íãýýºã÷áàéíà18.

“Ýð¿¿ëìýíäèéíñàëáàðäàõüñàéíçàñàãëàëûí ñç¿é,øóäàðãàáàéäëûãáýõæ¿¿ëýõ

íü”òºñëèéíõ¿ðýýíäýìíýëãèéíìýðãýæèëòíèé ñç¿éíõýìõýìæýýãàíàãààõóõààíûñàëáàðò

ìºðäºæáóéøèíýõàíäëàãà,¿éë÷èëãýýíèéºíººãèéíõýðýãöýý,¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýðýãöýý

ñîíèðõëûãõàðãàëçàíøèíý÷èëæìºðä¿¿ëæ,ýíý÷èãëýëýýðñóðãàëò,ñóðòàë÷èëãààÿâóóëàõ

ýìíýëãèéí àæèëòíû ¸ñ ç¿éã äýýäëýã÷ áàéãóóëëàãà, õàìò îëîí øàëãàðóóëàõ áîëçîëò

óðàëäààíçàðëàõçýðýãçîõèîíáàéãóóëëàëòûíàðãàõýìæýýàâ÷ýý.

Ìÿíãàíûõºãæëèéíçîðèëò,íºõºí¿ðæèõ¿éíýð¿¿ëìýíä¿íäýñíèé3äàõüõºòºëáºðèéí

äàãóóýõèéíýíäýãäëèéãáóóðóóëàõöîãöîëáîðàðãàõýìæýýàâ÷çàðèìòàëààð¿ðä¿íäõ¿ð÷

áóéíçýðýãöýýºðõèéíýìíýëãèéãäýìæèõèéíòóëäºðõèéíýìíýëãèéííýãèðãýíýýðòîîöñîí

ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýýãýýð ºðõèéí ýìíýëã¿¿ä á¿ðòãýãäñýí õ¿í àìä ¿éë÷èëæ áàéãàà

áºãººäõàðúÿàëàëã¿é,á¿ðòãýëã¿éèðãýäýäýìíýëãèéíàíõàíøàòíûòóñëàìæ¿éë÷èëãýýã

¿íýòºëáºðã¿é¿ç¿¿ëäýãáîëñîíáàéíà.

Ýì,ýìíýëãèéíòóñëàìæ¿éë÷èëãýýã òºðººñ¿íýòºëáºðã¿é¿ç¿¿ëýõæóðìûãýð¿¿ë

ìýíäèéíòóõàéõóóëèéí281ä¿ãýýðç¿éëèéã¿íäýñëýí2006îíûýð¿¿ëìýíäèéíñàéäûí393

äóãààðòîîòòóøààëûíõàâñðàëòààðáàòàëñàíáàéíà19.

Ýð¿¿ëìýíäèéí¿íäýñíèéòºâººñæèëá¿ðãàðãàæáàéãàà“Ýð¿¿ëÌýíäèéí ç¿¿ëýëò¿¿ä2007”

ñóäàëãààíààñõàðàõàäìàíàéóëñàäõàëäâàðò,õàëäâàðòáóñºâ÷èí,ç¿ðõñóäàñíûºâ÷èíäýýã¿¿ð

¿ç¿¿ëýëòòýéáàéíà.Õàðèíýõèéíýíäýãäýë,çàðèìõàëäâàðòºâ÷èíáóóðàõõàíäëàãàáàéãàà.

Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí 2008 îíû “Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ

÷ºëººíèéáàéäëûíòàëààðõèëòãýë”-äèðãýäèéíýð¿¿ëìýíäèéãõàìãààëàõàä÷èãëýñýí¿éë

àæèëëàãààíäòºð,çàñãààñàíõààðàëòàâüæáàéãààãòóñãàæ,öààøèäàíõààðàëõàíäóóëàõ

øààðäëàãàòàéàñóóäëóóäûíòàëààðäóðüäñàíáàéíà.

17“Ýð¿¿ëìýíäèéí¿ç¿¿ëýëò¿¿ä2007”/ÝÌÕ¯Ò/,2008îí18ÌîíãîëÓëñäàõüõ¿íèéýðõ,ýðõ÷ºëººíèéáàéäëûíòàëààðõèëòãýë,/ÕÝ¯Ê/,2008îí,18-19õóóäàñ19“Òºðõàðèóöàõòóñëàìæ,¿éë÷èëãýýíèéòóõàé”Ýð¿¿ëìýíäèéíñàéäûíòóøààë,393äóãààðòîîò,2006îí


54

Ä¿ãíýëò

Òºðººñõ¿íàìûíýð¿¿ëìýíäýä÷èãëýñýí¿éëàæèëëàãààíóóäûãýð÷èìòýéÿâóóëæ,

àõèöäýâøèëòãàð÷áàéãààáîëîâ÷õ¿íèéýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõèéíõýðýãæèëòèéí

òàëààðàíõààð÷¿çâýëçîõèõäàðààõç¿éë¿¿äàíõààðàëòàòàæáàéíà.¯¿íä:

Çàðèìõàëäâàðòºâ÷íèéòàðõàëòæèëýýñæèëäèõýñ÷áàéíà./ÁÇÕª/ o

ÕÄÕÂ,òýìá¿¿,ãåïàòèò/

Çàðèìõàëäâàðòáóñºâ÷èíèõñýõõàíäëàãàòàéáàéíà./Ç¿ðõñóäàñíû, o

àìüñãàëûíçàìûí,õàâðûíºâ÷ëºë/

Ýõèéíýíäýãäýëo

Ìîíãîë óëñàä çàðèì íàðèéí ìýðãýæëèéí îíîøèëãîî, ýì÷èëãýý õèéãäýõã¿éo

áàéíà.ÈðãýäÁÍÕÀÓ,ÁÍÑÓ,ÎÕÓ,ßïîíçýðýãîðíóóäðóóýì÷èëãýýõèéëãýõýýð

çîðüæáàéãààººðèéíîðîíäèðãýäýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëóóëàõýðõýýýäýëæ

÷àäàõã¿éáàéãààãèéííýãýíòîäæèøýýáîëæáàéíà.


55

Боловсролын салбарт эрхэд суурилсан хандлагыг нэвтрүүлэхийн тулд боловсрол хүртээмжтэй байх, чанартай боловсрол эзэмших, боловсролын харилцаанд хүний эрхийг хүндэтгэхэд чиглэсэн үзэл баримтлалын хүрээ байх шаардлагатай. Эдгээр хандлагууд нь өөр хоорондоо уялдаатай, харилцан нөхцөлдсөн бөгөөд бүгд нэгэн зэрэг хэрэгжиж байж эрхэд суурилсан боловсрол хэмээн үзнэ. Сурч боловсрох эрх нь бүх нийтэд хүртээмжтэй байх бололцоог хангахыг эрхэмлэж, нийгмээс тусгаарлагдсан хүүхдүүдэд хүрэх арга хэмжээг агуулсан байвал зохино. Хүүхдүүд зөвхөн сургуульд явах нь хангалттай бус бөгөөд мөн боловсрол нь тухайн хүүхэд эдийн засаг, нийгмийн зорилгоо биелүүлж, идэвхитэй, хариуцлагатай иргэн болоход шаардагдах мэдлэг, чадвар, хандлагыг эзэмших баталгаа болж чадахгүй юм. Зүүн болон өмнөд Африкийн Боловсролын чанарын үнэлгээний консорциумын судалгаа (1995-1998)-нд уншихуйн үндэсний шинжээчид болон зургаадугаар ангийн багш нарын боловсруулсан стандарттай бага сургуулийн сурагчдын унших чадварыг харьцуулан үнэлжээ. Судалгаанд оролцсон долоон орны дөрвийнх нь сурагчдын тэн хагасаас бага хувь нь уншихуйн стандартын хамгийн наад захын чадамжийг эзэмшсэн нь тогтоогджээ20.

Мөн франц хэлтэй Африкийн 6 оронд 1996-2001 онд зохион байгуулсан Programme

d’Analyse des Systèmes Éducatifs de la CONFEMEN (PASEC) судалгаагаар тэдгээр оронд сургалтын амжилт хангалтгүй болох нь тогтоогджээ. Судалгаанд хамрагдсан 6 орны 5 дугаар ангийн хүүхдүүдийн 43 % нь франц хэл, математикийн хичээлээр үнэлгээний сул түвшинд тооцогдож, Сенегалын сурагчдын 40 гаруй хувь нь 2 бутархайтай цөөн онооны

ÁÎËÎÂÑÐÎË ÄÀÕÜ ÝÐÕÝÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ¯ÇÝË ÁÀÐÈìÒËÀËÛÍ Õ¯ÐÝÝ

×.ÀËÒÀÍÃÝÐÝË


ðåôåðåíò

20UnitedNationsEducational,ScientificandCulturalOrganization,EFAGlobalMonitoring

Report2005:Thequalityimperative,UNESCOPublishing,Paris,2004,p.121.CONFEMEN

standsforConférencedesministresdel’Educationdespaysayantlefrançaisenpartage

(ConferenceofEducationMinistersofFrench-speakingCountries).


56

төлөө өрсөлдөж байна21. Чанартай боловсрол олгох нь хөгжингүй орнуудын хувьд ч томоохон сорилт гэж үздэг. Саяхан хийгдсэн судалгааны дүнгээр чинээлэг орнуудын олонх сурагчид өнөөгийн өрсөлдөөнт нийгмийн шаардаж буй суурь чадваруудыг эзэмшээгүй болох нь тогтоогджээ22.

Дакарын Үйл ажиллагааны хүрээ (2002) болон Хүүхдийн эрхийн хорооны Боловсролын зорилгын тухай зөвлөмж23 зэрэгт чанартай боловсрол олгохын тулд тохиромжтой хөтөлбөр, багш нарын үүрэг, сургалтын орчны чанар ба ёс зүйн асуудалд онцгойлон анхаарал хандуулах ёстой ажээ. Эрхэд суурилсан хандлагаар сургуулийн орчинд хүүхдийн бие даасан байдал, хувь чанарыг хүндэтгэн, эрхийг нь хүлээн зөвшөөрч хангах ёстой. Үүний үр дүнд боловсролын гэгээрүүлэх, оролцоог хангах, нээлттэй ил тод байх үйл явцыг дэмжих болно. Мөн алагчлалаас ангид байх эрх, зохистой нөхцөлд амьдрах болон утга учиртай, зөв оролцоход чиглэсэн арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ. Хүүхэд эрүүл, сайн сайхан амьдрахгүйгээр чанартай боловсрол эзэмшиж чадахгүй. Мөн хүүхдүүд бие махбодийн шийтгэл хүлээж, хүчирхийлэлд өртсөнөөр бүрэн дүүрэн хөгжиж чадахгүй билээ.

Энэхүү үзэл баримтлалын хүрээ нь боловсрол дахь хүний эрхийн түгээмэл байх, хуваагдашгүй байх зарчмуудыг цогц байдлаар тусгасан. Дээр дурдсан 3 үндсэн хандлагын голлох бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн талаар дараах хэсэгт авч үзнэ.

21Ìºíòýíä,122õóóäàñ22UnitedNationsChildren’sFund,‘ALeagueTableofDisadvantageinRichNations’,InnocentiReportCardNo.4,UNICEFInnocentiRe-

searchCentre,Florence,November2002,p.7.23CommitteeontheRightsoftheChild,‘GeneralCommentNo.1:Theaimsofeducation,article29(1)(2001)’,

CRC/GC/2001/1,2001,para.9.


57

Боловсрол хүртээмжтэй Байх эрх

Боловсрол хүртээмжтэй байх эрхийг хангахтай холбогдох үүрэгБага боловсролыг үнэ төлбөргүй заавал эзэмшүүлэх•Хүн бүр дунд боловсрол эзэмших бололцоог бүрдүүлэх, боловсрол үнэ •төлбөргүй байх болон шаардлагатай тохиолдолд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх арга хэмжээ авахХүн бүр өөрийн чадавхид тулгуурлан дээд боловсрол эзэмших боломжтой байх•Боловсролын ба мэргэжлийн холбогдолтой мэдээлэл, заавраар хангах•Сургуульд хамрагдалтыг ихэсгэж, завсардалтыг бууруулах арга хэмжээ авах•Тэгш бололцооны үндсэн дээр боловсролын үйлчилгээ үзүүлэх•Ямар нэгэн үндэслэлээр алагчлалд өртүүлэхгүй, сурч боловсрох эрхийг нь хангах•Боловсролын бүхий л тогтолцоонд тэгш хамруулан сургах•Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн нийгэмшлийг аль болох дээд зэргээр •хангахуйц, зохистой боловсрол эзэмшихийг дэмжих арга хэмжээ авах, зохистой орон байраар хангахБие, сэтгэл санаа, оюун ухаан, ёс суртахууны болон нийгмийн хөгжлийн •зохистой түвшинд амьдрах эрхийг хангахДүрвэгч болон улс төрийн орогнол хүсэж байгаа хүүхдийн эрхийг хангахын тулд •шаардлагатай хамгаалалт, дэмжлэг үзүүлэхЭдийн засгийн мөлжлөг болон сурч боловсроход саад болохуйц хөдөлмөрөөс •хамгаалах

Эх сурвалж: Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, 26 зүйл; Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц, 2, 22, 23, 27, 28, 32 зүйлүүд; Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын Пакт, 13 зүйл; Эмэгтэйчүүдийг алагчлах бүх хэлбэрийг устгах тухай Конвенц, 10 зүйл; Боловсрол дахь алагчлалын эсрэг ЮНЕСКО-ын Конвенц, 4, 5 зүйл; Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай конвенц (2007 оны 3 сарын 30-наас гарын үсэг зурж эхэлсэн) 24 зүйл;

Боловсрол хүртээмжтэй байх эрх нь хүүхэд байхаасаа эхлэн насан турш сурч боловсрох, Бүх нийтийн боловсролын зорилтуудыг хангах, сургууль болон сурах нөхцөл хангалттай, хүртээмжтэй байх, тэгш бололцоо олгох гэсэн 3 үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгээс бүрддэг.

хүүхэд байхаасаа эхлэн насан турш сурч боловсрох Суралцах нь насан туршийн үйл явц байдаг. Боловсрол дахь эрхэд суурилсан

хандлага нь хүүхэд насандаа болон түүнээс цааш өөрийн дээд чадавхийн хирээр сурч боловсрох бололцоог бүрдүүлэхийг эрмэлздэг. Энэ нь хүүхдийн амьдралын үе шат бүрд зохистой өөрчлөлт хийж, суралцахуйг дэмжих амьдралын мөчлөг бүхий үйл явц


58

байна. Хэдийгээр Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцид бага насны хүүхдэд боловсрол олгох тухай тодорхой заалт байхгүй ч Хүүхдийн эрхийн хороо сурч боловсрох эрх нь хүүхдийг төрснөөр эхлэх бөгөөд хүүхдийн эрхийг аль болох дээд түвшинд хангах үндэс болно гэж тайлбарласан. Энэ нь засгийн газруудыг бага насны хүүхдийг эрүүл байх, сайхан амьдрахад туслахуйц боловсрол олгоход уриалж, бага насны хүүхдийн боловсролыг эцэг эхийн оролцоотойгоор тогтолцоот байдлаар олгоход чухал болохыг тэмдэглэсэн байдаг.

Бага насанд нь чанартай боловсрол олгох нь сургуульд бэлтгэж, улмаар эдийн засаг, нийгмийн тогтвортой хөгжлийг дэмжих, Мянганы хөгжлийн зорилтууд ба Бүх нийтийн боловсролын үзэл санааг хэрэгжүүлэх баталгаа болж өгнө24. Непал улсад хийсэн судалгаагаар сургуулийн өмнөх албан бус сургалтанд хамрагдсан хүүхдүүдийн 95% нь бага боловсролд хамрагдаад, уг сургалтанд хамрагдаагүй бусадтайгаа харьцуулахад ихээхэн давуу талтай болсон нь харагджээ. Эхний бүлгийн хүүхдүүдийн 80% нь 1 дүгээр ангиа амжилттай төгссөн бол сургалтанд хамрагдаагүй хүүхдүүдийн хувьд энэ үзүүлэлт 60%-тай байна25.

Хүний эрхийн баримт бичгүүдэд хүүхэд бүрт суурь боловсролыг үнэ төлбөргүй, заавал эзэмшүүлэх үүрэг ноогдуулдаг. Энэ үүрэг нь боловсролыг хүүхэд бүрт тохиромжтой, хүртээмжтэй, мөн боломжтой бол үнэ төлбөргүй байхаар зохион байгуулахыг уриалж байна. Олонх орны хувьд боловсролыг үнэ төлбөргүй, заавал эзэмшүүлэхийг хүлээн зөвшөөрч байгаа боловч уг амлалт нь одоогийн байгаа нөөцөөс давсан зүйл юм26. Мөн дээрх гэрээ конвенциудын эхийг бэлтгэх үед суурь боловсрол чухал ач холбогдолтой болохыг хүлээн зөвшөөрч байсан юм.

Хөгжлийн үйл явц ч 18 нас хүрээд зогсдог зүйл биш. Боловсролыг өсвөр үеийнхэн болоод насанд хүрэгчдэд амьдрах ухааны хөтөлбөр боловсруулах тухай уриалсан Бүх нийтийн боловсролын 3 дахь зорилттой нийцүүлэн өөрчлөх ёстой. Төр нь бие даасан, хариуцлагатай, иргэний чадвартай болгон бэлтгэхүйц насан туршийн суралцахуйн бааз суурьт дэмжлэг үзүүлэх ёстой.

24UnitedNationsEducational,ScientificandCulturalOrganization,EFAGlobalMonitoringReport2007:Strongfoundations–Earlychild-

hoodcareandeducation,UNESCO,Paris,2006,p.12.25SavetheChildren,‘What’stheDifference?Theimpactofearlychildhooddevelopmentprograms’,SavetheChildren,Kathmandu,2003,

pp.21,32.26Hodgkin,Rachel,andPeterNewell,ImplementationHandbookontheConventiononthe

RightsoftheChild,UnitedNationsChildren’sFund,NewYork,2002,p.379.


59

Боловсролын хүртээмжтэй ба боломжтой байдал Төр бүх хүүхдийн сурч боловсрох эрхийг хангахуйц эрх зүйн болон бодлогын хүрээ,

нөөцийн хамт бүрдүүлэх үүрэгтэй. Хүүхэд бүр сургуулийн тодорхой орон зай буюу сурах нөхцөл, мэргэжсэн багш, зохих шаардлага хангасан хэрэглэгдэхүүн, тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан байх ёстой27. Тухайлбал бага боловсрол олгох бололцоо нь уг боловсрол эзэмших хүүхдийн тоотой нийцэж байх ёстой.

Бүхий л сургалтын орчин нь бүх хүүхдэд ялангуяа тусгаарлагдмал, эмзэг бүлгийн хүүхдүүдэд нөхцлийн хувьд ч, эдийн засгийн хувьд ч адил тэгш хүртээмжтэй байна. Сургууль нь аль нэгэн хүүхдийн хувьд хүртээмжтэй хэдий ч харин нөгөө хүүхдийн сурч боловсрох бололцоог хангахгүй байж болохыг анхаарах нь чухал юм. Сургуулиуд нь сурагчдын эрүүл мэндэд аюулгүй, зайны сургалтын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зэргээр шинэ технологийн дэвшилд үндэслэн сурч боловсрох боломжийг хангаж байвал зохино. Мөн үүний хамт боловсрол нь бүх хүн хүлээн зөвшөөрөхүйц байх ёстой билээ28.

тэгш бололцоо олгох нь Сургуульд суралцах бололцоо хүүхэд бүрд тэгш байна. Сургуульд суралцах

бололцоо нээлттэй байх нь чухал боловч уг эрхийг хэрэгжүүлэх хангалттай нөхцөл биш юм29. Харин нийгэм болон сургуулиудад тохиолдож буй саад бэрхшээлүүдийг арилгаснаар уг тэгш бололцоо олгогдоно. Хэрвээ сургуулиудад хүйсийн ялгаа, хөгжлийн бэрхшээл, ДОХ, өрхийн ядуурал, үндэстэн, цөөнхийн статусаар ялгаварлан харилцах, өнчин хүүхдүүд, хүүхдийн хөдөлмөр зэрэг эдийн засаг, нийгэм, соёлын хүчин зүйлсүүд байх аваас хүүхдүүд сургуулиас завсардахад хүрдэг. Төр, гэр бүл болон нийгмийн харилцаанд хүүхдийн сурч боловсрох эрхийг хангахад саад болж буй бэрхшээлийг арилгаж, эрх зүй, бодлого болон дэмжлэгийн тогтолцоог хамт бүрдүүлэх үүрэгтэй.

Сургуулиуд шууд болон шууд бус хэлбэрээр, тухайлбал эрэгтэй давамгайлсан соёл тогтсон, хүчирхийллийн хэлбэрүүд, бэлгийн халдлага түгсэн, кастын ялгаварлал зэрэг нийгмийн хэм хэмжээ зонхилсон бол зарим хүүхдийн хувьд боловсрол хүртээмжтэй байж чадахгүй. Охидод сөрөг хандах багшийн хандлага, хөтөлбөр дэх ялгаварлал, эмэгтэй багш нар ховор, нөлөөлөл бага байх, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хангалтгүй байдал зэрэг нь сургуульд хамрагдалтыг бууруулж, амжилтгүй сурах, олноороо сургуульзавсардахад хүргэдэг30. Тэр

30UnitedNationsChildren’sFund,TheStateoftheWorld’sChildren2004:Girls,educationanddevelopment,UNICEF,NewYork,2003,pp.

71,84,87.27 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, ‘General Comment No. 13: The right toeducation (article 13)’, E/C.12/1999/10, December 1999, para. 50.28 Мөн тэнд, 29 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, ‘General Comment No. 13: The right toeducation (article 13)’, E/C.12/1999/10, December 1999, para. 50.


60

бүү хэл зарим сургуулиуд хөгжлийн бэрхшээлтэй болон ДОХ-той хүүхдийг сургахаас татгалздаг. Сургуулийн тогтолцоо нь ажиллаж байгаа хүүхдүүдийг үл хайхардаг. Төрөөс боловсрол нь тэгш хамруулсан, үл алагчилсан, хүүхэд бүр суралцах адил бололцоотой байлгах талаар тодорхой арга хэмжээ авах шаардлагатай

Чанартай Боловсрол эзэмших эрх Чанартай боловсрол эзэмших эрхийг хангахтай холбогдох үүрэг

Хүүхдийн хувийн чанар, авъяас билэг, оюуны болон биеийн чадварыг дээд •хэмжээнд хөгжүүлэхХүний эрх, эрх чөлөөг улам бүр хүндэтгэдэг болгоход чиглүүлэх, хүүхдийг энх тайван, •хүлцэн тэвчил, найрамдал нөхөрлөл, тэгш байдлын үзэл санаагаар хүмүүжүүлэхХүүхэд, тэдний эцэг эх, бусдын соёл, хэл, үнэт зүйлсийн ялгааг хүндэтгэх•Хүрээлэн буй байгаль орчныг хайрлан хамгаалах•Төрөл бүрийн эх сурвалжаас мэдээлэл олж авах эрхийг хангах•Хүүхдийн ашиг сонирхлыг тэргүүн зэрэгт тавих•Хүүхэд эрхээ эдлэх чадавхи, бололцоог хүндэтгэх•Хүүхэд амрах, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх, тоглох, урлаг соёлын үйл ажиллагаанд •оролцох эрхийг хүндэтгэх

Дакарын үйл ажиллагааны хөтөлбөр нь чанартай бага боловсрол олгох болон боловсролын чанарыг бүх агуулгаар нь сайжруулахыг улс орнуудад үүрэг болгосон юм31. Хэдийгээр “чанар” хэмээх ойлголтыг нэг мөр тодорхойлоогүй боловч үүнд дараах үндсэн хоёр зарчмыг тусгасан байдаг. Нэгдүгээрт боловсролын үндсэн зорилго бол танин мэдэхүйн хөгжил бөгөөд уг зорилгод хүрж байгаа амжилтаар нь боловсролын эцсийн үр дүнг хэмждэг. Хоёрдугаарт, боловсрол нь хойч үеийнхэнд дэлхий нийтийн болон үндэсний соёлын үнэт зүйлсийг дамжуулах, тэгш байдлыг бий болгох, иргэншил, энх тайван, аюулгүй байдлын үзэл санааг дэмжих зэрэг оюуны, бүтээлч үйл ажиллагаа байна. Эдгээр зарчмууд нь хүүхдийг хувь хүнийх нь хувьд хүндэтгэх, мөн хэрэгцээ сонирхол, эрх ашиг, чадварын хувьд бие даасан болохыг хүлээн зөвшөөрсөн Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн үзэл санаанд нэгтгэн авч үзэх ёстой32. Энэ нь хүүхдийн хөгжлийг дээд зэргээр хангах боловсролд холбогдох үүрэг хариуцлагын хүрээг тодорхойлсон юм.

Эх сурвалж: Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, 26 зүйл; Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц, 3, 5, 6, 12, 17, 29, 31 зүйлүүд; Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын Пакт, 13 зүйл; Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай конвенц (2007 оны 3 сарын 30-наас гарын үсэг зурж эхэлсэн) 24 зүйл;

31UnitedNationsEducational,ScientificandCulturalOrganization,EFAGlobalMonitoringReport2005:Thequalityimperative,UNESCOPublishing,Paris,2004,p.28.32ThomasHammarberg,formervice-chairoftheCommitteeontheRightsoftheChild,quotedinCentreforStudiesonInclusiveEducation,‘InclusiveEducation:Aframeworkforchange–Nationalandinternationalperspectives’,CSIE,Bristol,1997,p.6.


61

39 дүгээр зүйлд “боловсрол нь хүүхэд төвтэй, хүүхдэд ээлтэй, гэгээрүүлэгч байх бөгөөд конвенциор тунхагласан зарчмуудыг боловсролын үйл ажиллагаанд тусгах шаардлагатайг онцолсон байдаг33. Хүүхэд бүр түүний амьдрах ухаан, суралцах болон бусад чадвар, өөртөө итгэлтэй бие даасан байлдлыг хөгжүүлэхүйц боловсрол эзэмших эрхтэй. Чанартай боловсрол нь хөтөлбөрийн агуулга, заах арга, сургалтын орчин зэрэгт ч мөн хамаатай. Хүүхдийн бүх хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн үр дүнтэй, тохиромжтой, хүндэтгэл бүхий сургалтын орчин байна гэсэн үг.

Өргөн хүрээт, зохистой, тэгш хамруулах хөтөлбөр Хүний эрхийн бүхий л үндсэн баримт бичгүүдэд эрхэд суурилсан боловсролын агуулга,

хэрэгцээ, үндэслэлийг тодорхойлсон хөтөлбөр боловсруулах нь чухал хэмээн нийтлэг ойлголцол бий болсон байна. Уг хөтөлбөр нь хүүхэд бүрт тохиолдож болох сорилтуудыг даван туулах, эрүүл амьдралын хэв маягийг бүрдүүлэх, нийгмийн сайн харилцаа холбоо тогтоох, шүүмжлэлт сэтгэлгээ, асуудлыг хүчирхийллийн бус аргаар шийдвэрлэх, тэнцвэртэй шийдвэр гаргахуйн академик үндсэн агуулга, танин мэдэхүйн суурь чадварууд, амьдрах ухааныг хөгжүүлэхүйц байх ёстой. Мөн хүний эрх, эрх чөлөө, ялгаатай соёл хийгээд үнэт зүйлс, байгаль орчныг хүндэтгэхэд чиглэх шаардлагатай. Хүүхдийн эрхийн хорооноос бага насны хүүхдэд зориулсан болон сургуулийн хөтөлбөр нь “хүүхдийн нийгэм, эдийн засаг, соёл, хүрээлэн буй орчны нөхцөл байдал, өнөөгийн болон ирээдүйн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн, хүүхдийн чадварыг дэмжихэд чиглэсэн байх тухай заасан байдаг34.

Хөтөлбөр нь мөн ялгаатай хийгээд хүнд нөхцөлд байгаа хүүхдийн хэрэгцээ шаардлага нийцсэн байх ёстой. Аливаа сургалтын материалууд нь жендерийн ялгаа бүхий хэвшмэл ойлголтууд, уугуул болон аль нэгэн үндэстний бүлгийг сөргөөр буюу хортой байдлаар дүрслэхгүй байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн хувьд мөн Брайль үсэг, дохионы хэл зэрэг тэдний чадварт нийцсэн, зохистой байдлаар суралцах боломжийг хангаж өгвөл зохино.

эрхэд суурилсан суралцахуй ба үнэлгээ Тухайн хүүхдэд сурч боловсрох бололцоо байгаа эсэх нь тэд юу сурч байна вэ

гэдэгтэй нэгэн адил чухал билээ. Мэдээллийг идэвхигүй байдлаар хүлээн авдаг, дуугүй байдаг зэрэг шинж бүхий уламжлалт сургалтын загвар нь эрхэд суурилан суралцах хандлагад нийцэхгүй юм.

33CommitteeontheRightsoftheChild,‘GeneralCommentNo.1:Theaimsofeducation,article29(1)(2001)’,CRC/GC/2001/1,2001,para.2.34Мөн тэнд, 9 дүгээр зүйл


62

Хүүхэд, өсвөр үеийнхэн боловсролын идэвхигүй хүлээн авагч бус харин өөрийн сурах үйлийг идэвхитэй хэрэгжүүлэгч хэмээн үзэх ёстой35. Хүүхэд шилжилтийн насан дээрээ бүх мэдлэг, чадварыг эзэмшээгүй байдгийг хүлээн зөвшөөрөхийн хамт тэдний өөрчлөгдөж, хөгжиж буй чадавхийг хүндэтгэнэ36. Сургалт нь оролцооны орчин бүрдүүлж, хүмүүсийг идэвхижүүлсэн интерактив арга зүйг өргөнөөр ашиглах шаардлагатай. Мэдлэгийг шууд дамжуулах бус оролцоонд үндэслэсэн сургалт зохион байгуулж, суралцах боломжоо нэмэгдүүлэх орчныг хангахад багш оролцоно. Сургалтын орчин нь хүүхдийн чадавхийг дээд зэргээр хөгжүүлэх, хүүхдэд ээлтэй байна.

Сурлагын амжилтыг хэрхэн үнэлэх нь нэн чухал байдаг. Тест авах нь сургуулиуд суралцагчдын хэрэгцээ сонирхлыг мэдэж, тэдэнд дэмжлэг үзүүлэх талаар санаачлага гарган ажиллах боломжийг бүрдүүлнэ. Засгийн газар боловсролын талаарх зорилтуудын хэрэгжилт, үр дүнд анализ хийснээр бодлого, нөөцийг түүнд нийцүүлэн зөв хуваарилах боломжийг олно. Уг үр дүнгийн талаар мэдээлэл түгээх нь боловсролын чанарын талаар олон нийтийн хэлэлцүүлэг өрнүүлж, боловсрол дахь нээлттэй, ил тод байдлыг дэмжинэ. Үүний хамт хүүхдийн эрхийг аль болох дээд зэргээр хангах амлалт нь хүүхдийн сурах хэрэгцээнд үндэслэн алагчлахгүй байх, үнэлгээний үр дүнтэй, мэдрэмжтэй арга зүйг боловсруулахыг шаарддаг.

хүүхдэд ээлтэй, эрүүл, аюулгүй орчин Хүүхдийн ашиг сонирхлыг нэн тэргүүнд тавих, хөгжлийг дээд зэргээр хангах үүрэг

хариуцлага нь таатай, жендерийн мэдрэмжтэй, эрүүл, аюулгүй, хамгаалагдсан орчин бүрдүүлэх явдал юм. Хэдийгээр ядуурал, онцгой байдал, зөрчилдөөн зэрэг нөхцлүүд саад болж болох ч хүүхдүүд тэдний эрүүл мэнд, сайн сайхан байдалд хор уршиг учруулахуйц орчинд суралцана гэж үзэж огт болохгүй. Мөн сургуулиуд ч хүүхдийн эрүүл мэнд, сайн сайхан байдал, хэрэгцээ сонирхлыг хангахад чиглэсэн арга хэмжээ авах шаардлагатай байдаг. Хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд эрсдэл учруулж болох хүчин зүйлс тухайлбал сургуулийн байршил, сургуульд ирэх болон явах тээврийн хэрэгсэл, анги болон тоглоомын талбай дахь осол гэмтэл гарч болох саад бэрхшээлүүдийг арилгах, охидод зориулсан шаардлагатай тоноглолыг хангах ёстой. Мөн хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангах бодлого, тоног төхөөрөмж, үйлчилгээг хүргэхэд орон нутгийн хүмүүс, орчны идэвхитэй оролцоог хангах нь зүйтэй. Тоглох наадах, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх бололцоо бүхий аюулгүй орчин бүрдүүлэх шаардлагатай билээ.

35 Мөн тэнд, 8 дугаар зүйл36 Мөн тэнд, 12 дугаар зүйл


63

сурахуйн орЧинд хүндэтгэл хүлээх эрх

сурахуйн орчинд хүүхдийн эрхийг хүндэтгэх үүрэгЯмар нэгэн үндэслэлээр алагчлахгүй, хүүхэд бүрийг адил тэгш хүндэтгэх•Хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэх, энх тайван, хүлцэн тэвчил, тэгш байдал, •найрамдал нөхөрлөл болон нийгэм дэх амьдрал, ялгаатай байдлын тухай заахХүүхдийн ашиг сонирхлыг тэргүүн зэрэгт тавих•Хүүхдийн өсөн нэмэгдэж буй чадварыг дэмжих•Хүүхэд өөртэй нь холбоотой бүх асуудлаар үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хүлээн •зөршөөрч, тэдний нас, төлөвшлийг харгалзан үзэл бодолд нь зохих ач холбогдол өгөхҮзэл бодлоо илэрхийлэх, шашин шүтэх, итгэл үнэмшилтэй байх, эвлэлдэн •нэгдэх зэрэг эрх чөлөөг хүлээн зөвшөөрөхХүүхдийн хувийн нууцыг хүндэтгэх•Хүүхдийн эрхэм чанар болон Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцид заасан бүх •эрхэд нийцүүлэн сургуульд сахилга бат, дэг журмыг тогтоох арга хэмжээ авахХүүхдийн бие махбодид халдах, дарамтлах, гүтгэн доромжлох, үл хайхрах, •ад шоо үзэх, бэлгийн болон бусад хэлбэрээр мөлжих зэрэг бүх хэлбэрийн хүчирхийллээс хамгаалах

хүний эрх салшгүй. Өөрөөр хэлбэл хүний эрх нь хүн бүрт төрөлхөөс заяасан юм. Үүний адилаар хүмүүс сургалтын орчиндоо ч нэгэн адил хүндэтгэл хүлээж байх ёстой. Сурч боловсрох эрх нь хүүхдүүд ялгаатай байх, өөртэйгээ холбоотой асуудлаар үзэл бодлоо илэрхийлэх зэрэг эрхийг нь хүндэтгэх явдалтай шууд холбоотой гэж үздэг.

Ялгаатай байдлыг õ¿íäýòãýõ

НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагын Боловсрол дахь алагчлалын эсрэг Конвенц (1960) нь үндэсний цөөнхийн сурч боловсрох эрхийг хамгаалдаг. Улс орон бүрийн боловсролын талаар баримтлах бодлогоос хамааран, өөрийн төрөлх хэл дээрээ суралцах эрхтэй болохыг зааж өгсөн байдаг. Гэхдээ энэ эрх нь тухайн нийгэмд зонхилж байгаа хэл, соёлоос цөөнхийг тусгаарлах болон нийтлэг стандартаас доод түвшинд сургалтыг зохион байгуулна гэсэн үг биш юм. Соёлын ялгаатай байдлыг хүндэтгэх ба хөхиүлэн дэмжих тухай конвенц (2005) боловсролын хөтөлбөрийг оролцуулан соёлын ялгаатай байдлыг хүндэтгэхтэй холбогдох үүргүүдийг тусгасан байдаг.

Эх сурвалж: Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, 1, 2 зүйл; Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц, 2, 3, 5, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 28, 29 зүйлүүд; Иргэний ба улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пакт, 18, 19, 27 зүйлүүд;


64

Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн 30 дугаар зүйлд хүүхэд өөрийн соёл, шашин, зан үйлийг эрхэмлэх, төрөлх хэлээрээ ярих эрхтэйг онцлон заасан байдаг. Хүний эрхийн олон улсын эрх зүйд эцэг эхчүүд өөрийн хүүхдэд олгох боловсролын талаар шийдвэр гаргах эрхийг хүндэтгэх талаар тусгасан байдаг. Төрийн хувьд ямар нэгэн шашныг сургуульд заах талаар зөвшөөрсөн байдаг. Эцэст нь Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцид хүүхэд өөртэйгээ холбоотой байр суурийн зөрүүний талаар үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэйг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд энэ нь боловсрол дахь сонголт хийх бололцоог бүрдүүлэхэд тус дөхөм болно. Гэхдээ соёлын эрх, түүнтэй холбоотой асуудлын талаар бид нэгдүгээр бүлэгт боловсролын талаар хүүхэд, эцэг эх, төрийн үүднээс илүү тодорхой авч үзсэн билээ.

Эдгээр маргаантай асуудлыг шийдвэрлэх хялбархан шийдэл, мөн цорын ганц зөв арга гэж байхгүй биз ээ. Гэхдээ хүүхдийг алагчлахаас хамгаалах, шашин болон соёлд тэднийг хүндэтгэх байдлыг эрхэмлэх, нийгмээс тусгаарлагдах зэрэг боловсрол дахь сул талуудаас сэргийлэх талаар төрд үүрэг хүлээлгэх зэргээр ажиллаж болно. Ялгаатай байдлыг хүндэтгэх, хүний эрхэд суурилсан хандлага нь хүүхэд, гэр бүл, нийгмийн бүлгүүдийг оролцуулах, зөвлөлдөхийг эрхэмлэдэг. Хэрвээ эдгээр үүргүүд биелэхгүй бол сургууль, боловсролын удирдлагууд, төрийн зүгээс тодорхой хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй.

оролцох эрхийг хүндэтгэх Хүүхдийн эрхийн тухай конвенцийн 12 дугаар зүйлд “хүүхэд өөртэй нь холбоотой бүх

асуудлаар үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй бөгөөд хүүхдийн нас, төлөвшлийг харгалзан түүний үзэл бодолд зохих ач холбогдол өгнө” хэмээн зааж өгсөн байдаг. Оролцооны зарчим нь үзэл бодоо илэрхийлэх, шашин шүтэх, эс шүтэх, эвлэлдэн нэгдэх зэрэг бусад эрхээр баталгааждаг. Эдгээр эрх нь боловсролтой шууд холбоотой бөгөөд уг тогтолцоонд хүүхдийн байр суурь чухал ач холбогдолтой юм. Оролцооны эрх нь анги танхим дахь сурган хүмүүжүүлэх харилцаа төдийгүй сургуульд бүхэлд нь улмаар эрхзүй, бодлого боловсруулахад яригдана. Хүүхдийн эрхийн хороо сургуулийн амьдралд хүүхдийн оролцоог аль болох их хангах арга хэмжээ авахыг төр засгийн газарт байнга зөвлөж ирсэн37. Нөгөө талаас хүүхдүүд мөн өөрийн эрхээ эдлэх талаар бусдад нөлөөлөхөд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Төрийн зүгээс энэ эрхийг боловсролын тогтолцооны бүх түвшинд дэмжих бодлого, хууль тогтоомжийг боловсруулах шаардлагатай.

37HodgkinandNewell,op,cit.,p.159.


65

нэгдмэл байдлыг хүндэтгэх Хүүхдийг бүх хэлбэрийн хүчирхийллээс хамгаалахын хамт сургуульд сахилга бат

тогтоохдоо хүүхдийн эрхэм чанарыг хүндэтгэн хандахыг Конвенцид заасан байдаг. Гэвч сэтгэл санааны хүчирхийлэл буюу гутаан доромжлол дэлхийн олон улс орнуудад нийтлэг хэвээр үлджээ38. Хүүхдийн эрхийн хороо ийм шийтгэл нь хүүхдийн эрхийн зөрчил төдийгүй хүүхдийн нийгмийн нэгдэл, харилцааг таслахад хүргэдэг гэж үздэг. Олонх хүчирхийллийг хүүхэд хүүхдийн эсрэг, хүүхэд багш нарынхаа эсрэг үйлддэг бөгөөд үүнд зан үйл чухал байдаг. Бие болон сэтгэл санааг нь гутаан доромжлох, хүч хэрэглэн харьцах нь зөвхөн хүүхдийн эрхийн хүчирхийлэл төдийгүй сургалтанд маш сөргөөр нөлөөлдөг. Хүүхдүүд ч хүчирхийлэл нь сургууль завсардалтанд хүргэдэг гол хүчин зүйл гэж олонтоо дурдсан байдаг39. Улмаар энэ нь өөртөө итгэх итгэлийг алдагдуулж, хүчирхийлэл бол хэвийн үзэгдэл гэсэн ойлголтыг бий болгодог. Сургуулийн орчинд хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл үйлдэгдэх олон тооны хүчин зүйлүүд байдаг. Тухайлбал:

Нийгмийн хэм хэмжээ нь хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийг хүлээн зөвшөөрөх•Багш нарын боловсрол сул, анги зохион байгуулалт муу, дэг журмыг буруу •тогтоодогХэрхэн ангидаа эерэг байдлаар сахилга бат тогтоох, түүний ач холбогдлын •талаар мэдлэггүй байхБие махбодийн шийтгэлийн сөрөг үр дагаврыг ойлгохгүй байх•Хүүхэд хөгжлийн болон суралцах чадварын хувьд ялгаатай болохыг үл ойлгох, •сургалтын олон хувилбаруудыг мэдэхгүй байх зэрэг болно. Тиймээс шийтгэх болон гутаан доромжлохын бүх хэлбэрийг хориглосон, •хүчирхийллийн бус аргаар харилцахыг дэмжсэн үйл ажиллагаануудыг хэрэгжүүлэх ёстой.

“Á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîë äàõü õ¿íèé ýðõýä ñóóðèëñàí õàíäëàãà” áîäëîãûí áàðèìò

áè÷ãýýñ õýñýã÷ëýí îð÷óóëàâ.

38Lansdown,Gerison,BetrayalofTrust:AnoverviewofSavetheChildren’sfindingsonchildren’sexperienceofphysicalandhumiliatingpunishment,childsexualabuseandviolencewheninconflictwiththelaw,SavetheChildren,Stockholm,2006,pp.33–34.

39SavetheChildren,EndingPhysicalandHumiliatingPunishmentofChildren:Makingithappen,InternationalSavetheChildrenAlliance,2005,p.40.


66

Õ¯ÍÈÉÝÐÕÈÉÍ¯ÍÄÝÑÍÈÉÊÎÌÈÑÑ

Óëààíáààòàðõîò,Ýðõ÷ºëººíèéòàëáàéÇàñãèéíãàçðûíXIáàéð,5äóãààðäàâõàð

Óòàñ: 262902,262589

Ôàêñ: 262786

Öàõèìøóóäàí: [email protected]Öàõèìõóóäàñ: www.mn-nhrc.org

Í¯ÁÕÕ íü ìýäëýã, òóðøëàãà, íººöèéã õîëáîæ, óëñ îðíóóäûíººð÷ëºëòèéãîëîííèéòýäõ¿ðãýõçàìààðèë¿¿ñàéíñàéõàíàìüäðàëûãöîãöëîí áàéãóóëàõàä õ¿ì¿¿ñò òóñëàõ çîðèëãî á¿õèé Í¯Á-ûí äýëõèéíèéòèéíõºãæëèéíñ¿ëæýýþì.

ÀÃÓÓËÃÀ Óëñûí Äýýä Ø¿¿õ 2 - mn-nhrc.orgmn-nhrc.org/files/setguul_2008_03.pdf ·...

Documents

Transcript of ÀÃÓÓËÃÀ Óëñûí Äýýä Ø¿¿õ 2 - mn-nhrc.orgmn-nhrc.org/files/setguul_2008_03.pdf ·...