ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ , ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ...

1

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÁÀÉÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÈËÒÃÝË 2002 ÎÍ

ÍÝÃ. Õ¯ÍÈÉ ÕÓÂÈÉÍ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÊÎÌÈÑÑ

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ , ÝÐÕ×ªËªªÍÈÉ ÁÀÉÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÈËÒÃÝË

2002

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒ


2


Ãàð÷èã

1.ÃÀÐ×ÈÃ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2.ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÛ ÒÎÃÒÎÎË . .4

3.ªÌÍªÕ ̄ Ã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

4.ÍÝÃ. Õ¯ÍÈÉ ÕÓÂÈÉÍ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË . .71.1 Àìüä ÿâàõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.2 Õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81.3 Ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.4 Áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëºõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211.5 ªºðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéíõýý ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ ýðõ . . . . . . . . . . . 231.6 ªºðèéãýý ºìãººëºõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ ýðõ . . . . . 241.7 Íîòëîõ áàðèìòûã øàëãóóëàõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.8 Øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281.9 Ø¿¿õ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . 291.10 Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . .301.11 Óó÷ëàë õ¿ñýõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311.12 Øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõ ÷ºëºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321.13 Óëñûíõàà íóòàã äýâñãýðò ÷ºëººòýé çîð÷èõ ýðõ . . . . . . . . 331.14 Ò¿ð áóþó áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ýðõ . . . . . . .331.15 Ãàäààä ÿâàõ, îðøèí ñóóõ, ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýõ ýðõ . 34

ÕÎ¨Ð. Õ¯ÍÈÉ ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË . 362.1 Òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . .362.2 Íàì îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ñàéí äóðààðàà ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382.3 Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402.4 Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432.5 Èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, ìýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, õýâëýí íèéòëýõ, òàéâàí æàãñààë öóãëààí õèéõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

ÃÓÐÀÂ. Õ¯ÍÈÉ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÝÐÕÈÉÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË . . . . . 503.1 Ýä õºðºíãº øóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ ýðõ . . 503.2 Àæ àõóé ýðõëýõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553.3 Çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõ, ò¿¿íèéõýý ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ ýðõ . 613.4 Õºäºëìºðëºõ ýðõèéí òºëºâ áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

3



ÄªÐªÂ. Õ¯ÍÈÉ ÍÈÉÃÝÌ ÑÎ¨ËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË . . . . . . . . . . . .664.1 Íèéãýì õàíãàìæèéí ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664.2 Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684.3 Ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

ÕÀÂÑÐÀËÒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

1. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÊÎÌÈÑÑÛÍ 2002 ÎÍÄ ÕÈÉÑÝÍ ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ . . . . . 792. ÌÎÍÃÎËÛÍ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÊÎÌÈÑÑÛÍ ÑÒÐÀÒÅÃÈ ÒªËªÂËªÃªª . . . . . . . . . . . . . . . . 843. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÊÎÌÈÑÑÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93


4


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÛ

ÒÎÃÒÎÎË

2003 îíû 12 ñàðûí 31 ºäºð Äóãààð 15 Óëààíáààòàð

“ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÒÓÕÀÉ”ÈËÒÃÝËÈÉÃ ÕÝËÝËÖÑÝÍ ÒÓÕÀÉ

Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé Õ¿íèé Ýðõèéí¯íäýñíèé Êîìèññûí 2003 îíû èëòãýëèéã Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíûõóðàëäààíààð õýëýëöýýä ÒÝÌÄÝÃËÝÕ íü:

Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ íü èëòãýëäýý íèéãìèéí ýìçýãá¿ëãèéí èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí áàéäàë, õºäºëìºðëºõýðõèéí òºëºâ áàéäàë, èðãýäèéí õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé áàéõ ýðõèéíõýðýãæèëò, õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ îëîí óëñûí ãýðýýíèé õýðýãæèëòçýðýã àñóóäëóóäàä ä¿ãíýëò õèéæ èëòãýëýý Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºíáàðüñàí áàéíà.

Èëòãýëýýñ ¿çýõýä äàðààõ àñóóäëóóä àíõààðàë õàíäóóëàõøààðäëàãàòàé áàéíà.

Õ¿¿õýä ºñâºð ¿åèéíõýíä ¿ç¿¿ëæ áóé àíõàí øàòíû ýìíýëýãèéí¿éë÷èëãýý øààðäëàãûí õýìæýýíä õ¿ðýõã¿é áàéãààãààñ áàãà íàñíûõ¿¿õäèéí äóíä òóðààë, ºñºëòèéí õîöðîãäîë, àìèí äýìèéí äóòàãäàëáàãà áóñ áàéíà.

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí õ¿ðòýýìæ áàãà, à÷ààëàëºíäºð áàéãàà, õºäºº îðîí íóòàãò ñóðàã÷äûí äîòóóð áàéðàíä îðîõøààðäëàãàòàé õ¿¿õä¿¿ä á¿ðýí õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà, ºðõèéíîðëîãî áàãà çýðãýýñ øàëòãààëàí õ¿¿õýä ñóðãóóëüä çàâñàðäàõ ¿¿äíýýñ¿¿äýí õ¿íä õ¿÷èð àæèë õèéõ, ãýìò õýðýã, çºð÷èëä õîëáîãäîõ ÿâäàëãàðñààð áàéíà.

Òàõèð äóòóó èðãýä íèéãìèéí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýýíä á¿ðýíõàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é ¿¿íòýé õîëáîãäóóëàí ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæèéíõýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà.

Õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí ¿éë àæèëëàãààíààñøàëòãààëæ õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõ, ¿íäýñëýëã¿éãýýð ãýìò õýðýãõîëáîãäóóëàí øàëãàõ, áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ çºð÷èë ãàðñààðáàéíà.Òºðèéí áîëîí õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëä òàíèë òàë õàðàõ,àâèëãàëä ºðòºõ, õ¿íèé ýðõèéí ¿íäñýí çàð÷èìä õàðøëàõ øèéäâýðãàðãàõ ÿâäàë áàéñààð áàéíà.

5



Òºðèéí áîëîí õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèë ä¿ãíýõ ¿ç¿¿ëýëò íüõ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààòàé õàíãàõ, ò¿¿íèéã óðàìøóóëàõõºø¿¿ðýã áîëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áºãººä èõýâ÷ëýí àðãà õýìæýý àâñàíõ¿íèé òîî, òîðãóóëü, øèéòãýë, óëñûí îðëîãîä îðóóëñàí ìºíãºíèéõýìæýý èõ áàéõ ñîíèðõîëûã ñàéøààæ, õ¿íèé ýðõ çºð÷ñºí, õîõèðîîñîíäóòàãäëûã àíõààð÷ ¿çäýãã¿é áàéíà.

Òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäààñòîãòîîñîí îëîí òºðëèéí òºëáºð, õóðààìæ íü èðãýäýä çàðèì òàëààðäàðàìò ó÷ðóóëñàí áàéíà.

Õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõè íýãäýí îðñîí áóþó ñî¸ðõîí áàòàëñàíîëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíöèéí õýðýãæèëòèéã ñóäëàõ, òàéëàãíàõ àæèëóäààøðàëòàé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí òóõàé õóóëèéí 17 äóãààð ç¿éëèéã¿íäýñëýí Óëñûí Èõ Õóðëûí Áàéíãûí Õîðîîíîîñ ÒÎÃÒÎÎÕ ÍÜ:

1. Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé Õ¿íèéÝðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí 2003 îíû èëòãýëä õèéñýí ä¿ãíýëò,çºâëºìæèéã ñàéøààñóãàé.

2. Õ¿íèé ýðõèéí ̄ íäýñíèé Êîìèññûí èëòãýëä äóðäàãäñàí õ¿íèéýðõèéí òàëààð ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòýä ãàðñàí çºð÷èë,äóòàãäàëä ä¿ãíýëò õèéæ, õîëáîãäîõ àðãà õýìæýý àâàõûã Ìîíãîë ÓëñûíÇàñãèéí ãàçàð /Í.Ýíõáàÿð/-ò äààëãàñóãàé.

3. Õóóëü òîãòîîìæ íü õ¿íèé ýðõèéí ¿íäñýí çàð÷èìä õýðõýííèéöýæ áàéãàà òàëààð çºâëºìæ, ñàíàë ãàðãàõ, õóóëèéí çààëòûãáîäèòîé õýðýãæ¿¿ëýõýä ¿ð íºëººòýé õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõûã Õ¿íèéÝðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ /Ñ.Öýðýíäîðæ/-ò äààëãàñóãàé.

4. Èëòãýëä äóðäàãäñàí õýðýã á¿ðòãýëä, ìºðäºí áàéöààëò, ø¿¿íòàñëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí áàéäàëää¿ãíýëò õèéæ, àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâàõûã Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õ /×.Ãàíáàò/, Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîðûí ãàçàð /Ì.Àëòàíõóÿã/-òçºâëºñ¿ãýé.

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÛ ÄÀÐÃÀ Ö.Øàðàâäîðæ


6


ªÌÍªÕ ¯Ã

Õ¿íèé ýðõèéí ̄ íäýñíèé Êîìèññûí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóóÌîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàéäëûí òóõàé Óëñûí ÈõÕóðàëä èëòãýæ áàéíà.

Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ áàéãóóëàãäàí àæèëëàñàííýã æèë ãàðóéí õóãàöààíä ÿâóóëæ èðñýí ¿éë àæèëëàãàà, äàíãààðààáîëîí áóñàäòàé õàìòàð÷ õèéñýí ñóäàëãàà, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñáàéãóóëëàãóóäûí ñýäýâ÷èëñýí, õýñýã÷èëñýí çàðèì ñóäàëãàà, òàéëàí,õÿíàëò øàëãàëòûí àæèëäàà òóëãóóðëàí ýíýõ¿¿ èëòãýëèéã ãàðãàæ áàéíà.

Í¯Á-ûí ñàíõ¿¿æèëòýýð õèéãäñýí “Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèéõºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä 2001 îíû òàâààñíàéìäóãààð ñàðûí õîîðîíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Õ¿íèé ýðõèéí òºëºâáàéäëûí ñóäàëãààíû àæèëòàé òóñ Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààäàâõàöñàí íü ýíý èëòãýëèéã ãàðãàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîíþì. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæèëä Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ àíõñóðãàëò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ ¿åýñ ýõëýí îðîëöîæ, Êîìèññûíàæèëòíóóä òºâèéí ñóäàëãààíû òàâàí áàãò õóâààãäàí àæèëëàæ, õî¸ðûãíü Êîìèññûí ãèø¿¿ä àõàëæ àæèëëàñàí áà íýãäñýí òàéëàíã ãàðãàõàäèäýâõèòýé îðîëöñîí.

Óã ñóäàëãààíû àæëûã íèéñëýë õîò áîëîí á¿õ àéìàãò, 127 ñóì,8822 ºðõ, 579 àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, 60 øàõàì ìÿíãàí èðãýäèéãõàìðóóëàí õèéæýý. Ñóäàëãààíû àæëûã ãàðäàí çîõèîí áàéãóóëàã÷èäõàìòàð÷ òàéëàíãàà íîì áîëãîæ /Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõèéí òºëºâáàéäàë, ÓÁ, 2001 îí/ õýâë¿¿ëæ, ºðãºí îëîí íèéòýä 2001 îíû 12 äóãààðñàðûí 10-íä Îëîí óëñûí Õ¿íèé ýðõèéí ºäðººð ºðãºí áàðüñàí.

Äýýðõ òàéëàí íü ýíýõ¿¿ èëòãýëèéí ¿íäñýí ñóóðü äýâñãýðáîëñîí áà ãîë ãîë ä¿ãíýëò, òîìü¸îëëûã ò¿¿í äýýð òóëãóóðëàñàí áîëíî.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàõäàà èðãýäèéí ºðãºäºë,ãîìäëûí ìºðººð õèéñýí õÿíàëò øàëãàëòûí àæëûí ¿ð ä¿í, òîäîðõîéñýäâýýð ÿâóóëñàí ñóäàëãàà, ñåìèíàð, ñóðãàëòûí ìàòåðèàë, Çàñãèéíãàçðûí õ¿íèé ýðõèéí òàéëàí, ìýäýýëýë, ãàäààä çàðèì óëñ îðîíäõýâëýãäñýí òàéëàí, èëòãýë, áèå äààñàí ñóäëàà÷äûí á¿òýýë, òóóðâèëûãçîõèõ ò¿âøèíä àøèãëàñàí þì.

Èëòãýëèéã õóâèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº,ýäèéí çàñãèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, íèéòèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, ãýæ íèéòýýðõ¿ëýýí çºâøººðäºã äºðâºí á¿ëýãëýëýýð íü àíãèëñàí áîëíî.

7




Õ¿íèé õóâèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü àðä÷èëëûí ÷óõàë ¿íýò ç¿éë þì.Ýíýõ¿¿ á¿ëýã ýðõ, ýðõ ÷ºëºº òóõàéí óëñ îðîíä õýðõýí áèåëëýý

îëæ, ÿìàð õýìæýýíä áàéãààãààð íü óã óëñûí àðä÷èëëûí ò¿âøèíãõýìæäýã.

1.1. Àìüä ÿâàõ ýðõ

¯íäñýí õóóëèéí õ¿ðýýíä àìüä ÿâàõ ýðõèéí áàòàëãààæèëò îëîíóëñûí ýðõèéí õýì õýìæýýíä íèéöýæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñ áîë öààçààð àâàõ ÿëûã õàëààã¿é óëñûí òîîíä îðäîãáºãººä Ýð¿¿ãèéí õóóëüäàà óã ÿëûã õýðýãëýæ áîëîõã¿é ñóáúåêòóóäûãíýëýýä ýðòíýýñ òîãòîîæ, ìºðäºæ èðñýí îíöëîãòîé.

1961 îíä áàòëàãäñàí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ýìýãòýé÷¿¿ä áà 60-ààñäýýø íàñíû ýðýãòýé÷¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí óã ãýìò õýðãèéã ¿éëäýõ ¿åä 18 íàñàíäõ¿ðýýã¿é áàéñàí õ¿ì¿¿ñò öààçààð àâàõ ÿëûã îíîãäóóëæ áîëîõã¿é /õóóëèéí 18 äóãààð ç¿éë/ ãýæ çààñàí áàéâ. Ýíý çàð÷èì ºíººã õ¿ðòýëõýëáýðýëòã¿é õýðýãæèæ èðæýý.

1993 îíû øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òàâàí ç¿éëäöààçààð àâàõ ÿëûã îíîãäóóëàõààð çààñàí áîë 2002 îíû 9 ä¿ãýýðñàðûí 1-íýýñ ýõëýí äàãàæ ìºðäºõ Ýð¿¿ãèéí øèíý õóóëüä çóðãààíç¿éëä öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýæ áîëîõîîð áàéíà. Öààçààð àâàõÿëã¿é áàéñàí íýã ç¿éëä øèíýýð óã ÿëûã /”Çàíäàë÷ëàõ” 177.2-ð ç¿éë/íýìæ îðóóëæýý.

Ò¿¿í÷ëýí Ýð¿¿ãèéí õóó÷èí õóóëüä áóñäûã õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºëáàéäàëòàéãààð àëàõàä ãýìò õýðãèéí ç¿éë÷ëýëèéã õ¿íäð¿¿ëýõ 14òºðëèéí ¿éëäýë áàéñàí áîë øèíý õóóëèàð 3-ûã íýìæ, 17 òºðëèéí¿éëäýë áîëæýý. ªºðººð õýëáýë, ãóðâàí ¿éëäýëä íýìæ öààçààð àâàõÿë îíîîæ áîëîõ áàéíà.Ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéã ñóäàëæ ¿çýõýä ºäãºº çºâõºí õ¿íèéã õ¿íäð¿¿ëýõíºõöºë áàéäàëòàéãààð àëàõ ãýìò õýðýã áîëîõ ÝÕ-èéí 86 äóãààðç¿éëèéí 2-ò çààñàí òîõèîëäîëä ë óã ÿëûã õýðýãëýæ áàéíà. 1990 îíîîñõîéø ººð ¿éëäýëä ýíý ÿëûã õýðýãëýñýíã¿é.

1990-2000 îíä àíõàí øàòíû ø¿¿õ öààçààð àâàõ ÿëûã 259 õ¿íäîíîãäóóëñàí áàéõ áà ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéã /1996-2000/ ºìíºõ òàâàíæèëòýé /1990-1995/ íü õàðüöóóëàõàä öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýõÿâäàë 60 ãàðóé õóâèàð áóóð÷ýý.

Öààçààð àâàõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõòîãòîîëûã äàâàõ øàòàíä õÿíàãäñàí ýñýõýýñ ¿ë õàìààð÷ çààâàë ÓëñûíÄýýä ø¿¿õèéí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýð õÿíàõ æóðìûã 1993 îíîîñ /Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 24 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 3.10/ ýõëýí ìºðäñºí íüÈðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí “ . . .


8


Ýíýõ¿¿ øèéòãýëèéã ãàãöõ¿¿ ýðõ á¿õèé ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí òàñëàíøèéäâýðëýõ ýöñèéí òîãòîîëûã áèåë¿¿ëýõ çàìààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî”ãýñýí çààëòòàé íèéöñýí áàéíà.

Öààçààð àâàõ ÿëûã óó÷ëàõ, õýâýýð ¿ëäýýõ ýñýõ íü Ìîíãîë ÓëñûíÅðºíõèéëºã÷èéí á¿ðýí ýðõýä õàìààðäàã òóë Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýðõÿíàñíû äàðàà öààçààð àâàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäýä óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ¿íäýñëýë áàéãàà ýñýõèéã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ õÿíàí ¿çäýã.

Öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýõäýý õ¿íèéã õèëñä¿¿ëýõã¿é áàéõõóóëèéí áàòàëãàà áàéãàà ÷ ãýñýí öàãäàà-ìºðäºí áàéöààõûí çàðèìàæèëòàí, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ íàðò áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ñàíààíûäàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýí, õèëñýýð õýðýã õ¿ëýýëãýõ, óëìààð ø¿¿õ ò¿¿íèéãíü ¿íäýñëýí òàñëàí øèéäâýðëýæ, öààçààð àâàõ ÿëûã õèëñýýðîíîãäóóëàõ íîöòîé àëäàà àðèëààã¿é áàéíà. Æèøýý íü: Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí ø¿¿õ õýðãèéí á¿ðäýë õàíãàãäààã¿é, ø¿¿ãäýã÷èéí ãýìáóðóó õºäºëáºðã¿é òîãòîîãäîîã¿é áàéõàä èðãýí “Ý”-ä áóñäûã ñàíààòàéàëñàí õýðãýýð öààçààð àâàõ ÿëûã ãóðàâ äàõèí îíîãäóóëñàí áàéõáºãººä òýäãýýð òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîëûã òóõàé á¿ðò íü äýýäøàòíû ø¿¿õ õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áàéæýý. /609003 òîîò ýð¿¿ãèéí õýðãýýñ/

Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí äàâàõ øàòíû ø¿¿õ 2000 îíä àíõàí øàòíûø¿¿õèéí öààçààð àâàõààð øèéäâýðëýñýí òàñëàí øèéäâýðëýõòîãòîîëóóäààñ 3-ûã ººð÷èëæ, 2-ûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.

1.2. Õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõ

¯íäñýí õóóëèàñ ¿çýõýä èðãýíèé õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõýäõóâü õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íä, áèå ñýòãýë, ýä õºðºíãº, õóâèéí áîëîíãýð á¿ëèéí íóóö, çàõèäàë õàðèëöàà, îðîí áàéðíû õàëäàøã¿é äàðõàíáàéäëûã õàìðàí áàòàëãààæóóëæýý.

Èðãýíèé “õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõ”-èéí õàìãèéí ÷óõàë, ãîëáàòàëãàà áîë òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ç¿ãýýñõóóëèéí ¿íäýñëýë, íîòîëãîîã¿éãýýð áàðèâ÷ëàõã¿é, õîðèõã¿é, ýðõ ÷ºëººãíü õÿçãààðëàõã¿é, íýãæèõã¿é áàéõ ÿâäàë þì.

¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæ, òóõàéëáàë, Ýð¿¿ãèéíáàéöààí øèéòãýõ õóóëü /1963 îí/, Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàéõóóëü /1992 îí/, Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü /1993 îí/,Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã àëáàäàí ñààòóóëàõ, öàãäàí õîðèõ øèéäâýðèéãáèåë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü /1999 îí/ áîëîí çàðèì õóóëüä òîäîðõîé ãýìò¿éëäýë, çàõèðãààíû çºð÷èëä ñýæèãëýãäñýí, õîëáîãäñîí èðãýíèéãàëáàäàí èð¿¿ëýõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ, áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ, îðîíáàéðàíä íü áîëîí áèåä íü íýãæëýã, ¿çëýã õèéõ æóðàì, ¿íäýñëýëèéãõóóëü÷èëæ ºãñºí.

9



Ýíýõ¿¿ õóðö, òºâºãòýé àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõèéí òóëä þóíû ºìíºÌîíãîë óëñàä ò¿ð ñààòóóëàõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ, öàãäàí õîðèõ ÿìàðæóðàì, äýãëýì áàéãàà, òýäãýýðèéã õýí çºâøººðäºã, ÿìàð íºõöºëä, ÿìàðõóãàöààãààð õîðèãääîã çýðãèéã íýãòãýæ, õ¿íèé õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýéáàéõ ýðõèéí õ¿ðýýíä õóóëü òîãòîîìæèä ä¿í øèíæèëãýý õèéâýë äàðààõáàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.

1.2.1. Ò¿ð ñààòóóëàõ- Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà íü ãýìò õýðýã, çàõèðãààíû çºð÷èë

¿éëäñýíä ñýæèãëýãäñýí ýòãýýäèéí íýð, õàÿãèéã òîäðóóëàõ, àëáàäàíñààòóóëàõ ¿íäýñëýë áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõûí òóëä óóë ýòãýýäèéã 6öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð ò¿ð ñààòóóëæ áîëíî. /Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûíòóõàé õóóëü,1993 îí, 24 ä¿ãýýð ç¿éë/,

- Çºð÷ëèéã òàñëàí çîãñîîõ, çºð÷ëèéí òóõàé òýìäýãëýë ¿éëäýõ¿åä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéã ñóìûí Çàñàãäàðãà, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé àæèëòàí, õèëèéíòºëººëºã÷, ò¿¿íèé îðëîã÷, òóñëàõ çàõèðãààíû æóðìààð àëáàäàíñààòóóëæ áîëíî. Çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéã “çàõèðãààíû æóðìààð ò¿ðñààòóóëàõ õóãàöàà 6 öàãààñ èë¿¿ áàéæ áîëîõã¿é. /Çàõèðãààíûõàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü, 1992 îí, 13 äóãààð ç¿éë/,

- Õàðàà õÿíàëòã¿éãýýñ àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä íü õîõèð÷ áîëçîøã¿é16 õ¿ðòýëõ íàñíû, õàÿã, ýöýã ýõ, õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü òîäîðõîéã¿éõ¿¿õäèéã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé àæèëòàí 48 öàã õ¿ðòýëõóãàöààãààð ò¿ð ñààòóóëæ áîëíî. /Õàðàà õÿíàëòã¿é õ¿¿õäèéã ò¿ðñààòóóëàõ òóõàé õóóëü, 1994 îí, 1 ä¿ãýýð ç¿éë/,

- Òàãíóóëûí Åðºíõèé ãàçàðò õàðüÿàëóóëñàí ãýìò õýðãèéí ñýæèãá¿õèé ýòãýýäèéã ò¿ð àëáàäàí ñààòóóëàõ” /õóãàöàà çààãààã¿é/ /Òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü, 1999 îí, 12.1.5/,

- Õýðýã á¿ðòãýõ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü óëñûí õèëèéíáîëîí õèë îð÷ìûí äýãëýì çºð÷ñºí ýòãýýäèéã òýìäýãëýë ¿éëäýõçîðèëãîîð 3 öàã õ¿ðòýë. . . ñààòóóëàõ /Óëñûí õèëèéí òóõàé õóóëü, 1993îí, 33 äóãààð ç¿éë/.

Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä îëîí áàéãóóëëàãûí ÿíç á¿ðèéí àëáàíòóøààëòàí, ººð ººðèéí ýðõýëñýí àæëûí ÷èãëýëýýð èðãýíèéã ñààòóóëàõýðõòýé áºãººä “ò¿ð ñààòóóëàõ” ãýäýã íü 3 öàãààñ 48 öàã õ¿ðòýë,Òàãíóóëûí òóõàé õóóëèàð áîë òîäîðõîé õóãàöààã¿éãýýð ¿ðãýëæèëæáîëîõ áàéíà.

1.2.1.1. Íîöòîé àñóóäàë áîë àëü ÷ áàéãóóëëàãûí õóâüä ò¿ðñààòóóëàõ áàéðíû íºõöºë, æóðàì, ñààòóóëàãäñàí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éíáàéäëûí òàëààð òîãòîîñîí õýì õýìæýý áàéõã¿é, èéìýýñ õýíèéã ÷ ÿìàð÷ ¿íäýñëýëýýð õàìààã¿é, àëü òààðàëäñàí àãóóëàõ, ºðºº òàñàëãààíäõîðüæ ñààòóóëäàã áàéíà.

Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññîîñ Óëààíáààòàð õîòûíÁàÿíãîë, Áàÿíç¿ðõ, Ñîíãèíîõàéðõàí, Õàí-Óóë, ×èíãýëòýé, Ñ¿õáààòàð


10


ä¿¿ðã¿¿äèéí öàãäààãèéí õýëòñèéí “ò¿ð ñààòóóëàõ” /6 öàãèéí/ áàéðóóäàäõèéñýí øàëãàëò, ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä çºâõºí 2001 îíû íýãä¿ãýýðóëèðàëä òýäãýýðò á¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð 7595 õ¿í ñààòóóëàãäæýý.Æèøýýëáýë: /2001 îíû IV ñàðä/ øàëãàëò ñóäàëãàà çýðýã õèéñýí íýãºäºð ãýõýä äýýðõ çóðãààí ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí áàéðóóäàä 45 õ¿í ò¿ðñààòóóëàãäàæ áàéñíû 9-èéã íü çóðãààãààñ èë¿¿ öàãààð, çàðèìûã íü 12öàãààñ 22 öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð ñààòóóëæ õóóëü, õ¿íèé ýðõèéã íîöòîéçºð÷ñºí áàéâ. /Íèéñëýëèéí öàãäàí õîðèõ òºâ, àëáàäàí ñààòóóëàõáàéðóóäàä õèéñýí øàëãàëòûí ìàòåðèàë, 2001 îí, ÕÝ¯Ê/

1.2.1.2. ªºð íýã íîöòîé çºð÷èë áîë ò¿ð ñààòóóëàõ ºðººí¿¿äèéííºõöºë ìàø ìóó, öîíõ, àãààðæóóëàëò, ãýðýëò¿¿ëýã áàéõã¿é, áåòîíîíøàëòàé, ñóóõ ñàíäàë ÷ /Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéíõýýñ áóñàä íü/ áàéõã¿é,íýã õ¿íä îíîãäîõ òàëáàé ìàø áàãà áàéâ. Áàÿíãîë, Áàÿíç¿ðõ,Ñîíãèíîõàéðõàí, Ñ¿õáààòàð, Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí ò¿ð ñààòóóëàõáàéðàíä õèéñýí øàëãàëòààð íýã õ¿íä 0.66 ì2- 1.8 ì2 òàëáàé íîîãäîæáóé òîîöîî ãàð÷ýý. Öàãäààãèéí òóõàé õóóëü ãàðñààð àðàâ øàõàì æèëáîëæ áàéõàä ò¿ð ñààòóóëàõ áàéðíû òàëààð /2001 îíû V ñàð õ¿ðòýë/ÿìàð íýã æóðàì òîãòîîãîîã¿é, õÿíàëòã¿é àæèëëàæ èðñýí áàéíà.Æèøýýëáýë: ÓÁÒÇ-ûí öàãäààãèéí õýëòñèéí ò¿ð ñààòóóëàõ áàéð íü2.8 õ 2.7 ì òàëáàéòàé, öîíõã¿é, àãààð ¿ëýýõ õîîëîé íü àæèëëàäàãã¿é,àãààðûí ñîëèëöîîã¿é, ìàø á¿ã÷èì, ýõ¿¿í ¿íýðòýé áºãººä ïðîêóðîðûíøàëãàëòûí ¿åä íýã ºðººíä 8 ýðýãòýé, íýã ýìýãòýé õ¿íèéã 2-14 öàã õàìòñààòóóëñàí, øàëãàëòûí ºìíºõ 8 ºäðèéí òóðøèä 7-10 õ¿íèéã òîãòìîëò¿ð ñààòóóëñàí, íýã ºäºð 20 õ¿íèéã òýð ºðººíä ñààòóóëñàí çýðýã íüòîãòîîãäñîí (íýã õ¿íä 0.3 ì2 òàëáàé íîîãäîæ áàéñàí áàéíà)./Ïðîêóðîðûíèëòãýõ õóóäàñ, 2000.4.10/

1.2.2. Àëáàäàí ñààòóóëàõÝð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä çààñíààð /137-ð ç¿éë/: Õýðýã

á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãà, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð äàðààõ ¿íäýñëýëýýðñýæèãòýíã 72 öàãèéí õóãàöààãààð àëáàäàí ñààòóóëæ áîëíî.

1. Óã ýòãýýä îðãîí çóãàòàõûã çàâäñàí2. Áàéíãà îðøèí ñóóõ îðîí áàéðã¿é3. Õýí áîëîõ íü òîãòîîãäîõã¿é áàéãàà áóþó îíö õ¿íä, õ¿íä ãýìò

õýðýã ¿éëäñýí ãýõ ¿íäýñëýë áàéâàë.Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëüä çààñíààð çºð÷èë

ãàðãàñàí ýòãýýäèéã íîöòîé õîð óðøèã áèé áîëãîõîä õ¿ðã¿¿ëýõã¿é áàéõçàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õàðüÿàëàõ ø¿¿õýä àëáàí ¸ñîîðìýäýãäýæ, ò¿¿íèéã 72 öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð çàõèðãààíû æóðìààðàëáàäàí ñààòóóëæ áîëíî. Óëñûí õèëèéí äýãëýì çºð÷èã÷èéí õóâèéíáàéäëûã íîòëîõ áàðèìò áè÷èãã¿é òîõèîëäîëä ïðîêóðîðûíçºâøººðºëòýéãýýð 10 õîíîã õ¿ðòýë õóãàöààãààð ñààòóóëæ áîëîõîîðáàéíà.

11



Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí ñýæèãòíèéã ïðîêóðîðò ìýäýãäýæ, çàõèðãààíûçºð÷ëèéí ñýæèãòíèéã íü áîëîõîîð ø¿¿õýä ìýäýãääýã, ïðîêóðîðáîëîõîîð óã àëáàäàí ñààòóóëàõ òîãòîîëûã ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýëõ¿÷èíã¿é áîëãîäîã, ø¿¿õ àëáàäàí ñààòóóëàõ ìýäýãäýë àâñíû äàðààÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà, çàðèì òîõèîëäîëä 72öàãààð àëáàäàí ñààòóóëàõ ¿åä ïðîêóðîðò ÷, ø¿¿õýä ÷ ìýäýãäýõøààðäëàãàã¿é áàéãàà çýðýã íü õóóëü òîãòîîã÷èéí ç¿ãýýñ õ¿íèéõàëäàøã¿é ýðõòýé õîëáîîòîé ýíý ÷óõàë àñóóäàëä íýãäìýë øàëãóóðààðõàíääàãã¿éí èëðýë þì.

Ç¿é íü, Ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí, õ¿ëýýí çºâøººðñºí îëîíóëñûí ýðõèéí õýì õýìæýýãýýð áîë, áàðèâ÷ëàãäñàí áóþó ñààòóóëàãäñàíõ¿íèé àñóóäëûã çºâõºí ø¿¿í òàñëàõ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíøèéäâýðëýõ ¸ñòîé áºãººä, åð íü àëèâàà õóóëü áóñ õîðèõ, áàðèâ÷ëàõ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ãàðãàñàí ãîìäëûã çºâõºí ø¿¿õ àâ÷ õýëýëöýí,òîãòîîë ãàðãàõ ¸ñòîé áàéíà.

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ øèíý õóóëüä /2002 îí/ àëáàäàíñààòóóëàõ /áàðèâ÷ëàõ/, öàãäàí õîðèõ àñóóäëûã ø¿¿õýýðøèéäâýðëýõýýð òîãòîîñîí íü îëîí óëñûí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºíõýì õýìæýýíä íèéöýæ áàéíà. Ýíý õóóëüä àëáàäàí ñààòóóëàõ ãýñýíîéëãîëòûã “áàðèâ÷ëàõ”-ààð ñîëüñîí áàéãàà áºãººä õýäèéãýýð õóóëüäáàðèâ÷ëàõ õóãàöààã øóóä çààãààã¿é áîëîâ÷ õóóëèéí 59 ä¿ãýýð ç¿éëýýñ72 öàãèéí /24 öàã+48 öàã/ õóãàöààòàé ãýäýã íü îéëãîãäîæ áàéíà.

Ýíý õóóëèéí “Áàðèâ÷ëàõ” ãýñýí Íàéìäóãààð á¿ëãèéã õ¿íèéõàëäàøã¿é áàéõ ýðõèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çâýë äàðààõ ä¿ãíýëòèéã õèéæáîëîõ áàéíà.

1. Õóóëü òîãòîîã÷ Ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ àñóóäëûã îíöëîí àâ÷¿çýæ òóñãàéëñàí á¿ëãýýð ýíý àñóóäëûã çîõèöóóëæýý. Õýäèéãýýð ºìíºõáàéöààí øèéòãýõ õóóëèéã õ¿íèé ýðõèéí òàëààñ íü ø¿¿ìæèëäýã áîëîâ÷óã õóóëüä èéì òóñãàéëñàí á¿ëýã áàéãààã¿é.

2. Õóóëèéí 58.1-ð ç¿éë “Ñýæèãòýí îðãîí çóãàòàõûã çàâäñàí, ýñõ¿ëõ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò ñýðäýãäýõ õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë áàéãàà áîëò¿¿íèéã áàðèâ÷èëíà” ãýñíýýñ ¿çýõýä ñýæèãòíýýð òîîöîãäñîí õ¿í á¿ðèéãçºâõºí áàðèâ÷èëæ áàéõààð õóóëü÷ëàãäæýý.

“Îðãîí çóãàòàõûã çàâäàõ” ãýäýã íü èõýâ÷ëýí õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºíáàéöààã÷ íàðûí ¿çýìæèéí àñóóäàë áàéäàã. Õºíãºí ãýìò õýðýãòñýæèãëýãäñýí õ¿íèéã ÷ ýíý ¿íäýñëýëýýð àëáàäàí ñààòóóëæ áîëîõáàéíà.

“Õ¿íä ãýìò õýðýã”-ò Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí /2002 îí/ 17.4-ä çààñíààð“íýã ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã õî¸ð çóóí òàâèí íýãýýñòàâàí çóó äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ,ýñõ¿ë òàâàí æèëýýñ äýýø àðâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿëøèéòãýõýýð çààñàí ãýìò õýðãèéã” òîîöäîã. Õ¿íä õýðýãò îëîí òºðëèéí¿éëäýë òîîöîãääîã. Æèøýý íü: Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéñýíä


12


ñýðäýãäýõýä çààâàë /ÝÕ-èéí 166.2-ð ç¿éë/ áàðèâ÷ëàãäàõ ¸ñòîé áîëæáàéíà.

3. Ýíýõ¿¿ áàðèâ÷ëàõ òóõàé çààëò íü Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéíýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí öàãäàí õîðèõ íü íèéòëýã æóðàìáàéõ ¸ñã¿é ãýñýí çàð÷èìòàé øóóä çºð÷èëäºæ áàéíà.

4. Íýãýíò ãýìò õýðýãò ñýðäýãäýõýä çààâàë áàðèâ÷ëàãäàõ ó÷ðààñäàðàà÷èéí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã öàãäàí õîðèõîîð àâàõìàãàäëàë ºíäºð áàéõ áîëíî.

1.2.2.1. Àëáàäàí ñààòóóëàõ àñóóäëûí ãîë öºì íü ýð¿¿ãèéíõýðãèéí õóâüä ÷, çàõèðãààíû çºð÷ëèéí õóâüä ÷ ñààòóóëàãäñàí õ¿íõîæèì ãýì áóðóóòàé íü òîãòîîãäîæ, ÿë, çàõèðãààíû øèéòãýë õ¿ëýýõ¸ñòîé õ¿í áàéæ óó, ¿ã¿é þó ãýäýãòýé øóóä õîëáîîòîéä îðøèíî.Øàëãàëò, ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä, õàðàìñàëòàé íü öàãäààãèéíáàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòíóóä õ¿íèé õàëäàøã¿éäàðõàí ýðõýíä õóóëèéí ¿íäýñëýëã¿éãýýð õàëäàæ, àëáàäàí ñààòóóëàõýðõýý õýòð¿¿ëýõ ÿâäàë õàâòãàéð÷ áàéãàà íü áîäèò ¿íýí áîëæ áàéíà.

Óëñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí ãàçðààñ /2000 îíû I óëèðàëä/íýãäñýí óäèðäàìæààð á¿õ àéìàã, õîòîä õèéñýí øàëãàëòààðÇàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèàð 2000 îíû ýõíèé õî¸ð ñàðäíèéòäýý 1081 õ¿íèéã àëáàäàí ñààòóóëñàí áàéõ áà, òýäãýýðèéí 57-ã íü¿íäýñëýëã¿éãýýð àëáàäàí ñààòóóëñíûã òîãòîîæ, ñóëëàñàí áàéíà.

Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é 2000 îíä ÿìàð ÷ øèéäâýðã¿éãýýð õîðèãäñîí36 õ¿í, õîðèõ õóãàöàà íü õýòýðñýí 102 õ¿íèéã ïðîêóðîðûí òîãòîîëîîðñóëëàæýý. /Ïðîêóðîðûí èëòãýõ õóóäàñ, 2000.4.10/

Öàãäààãèéí àæèëòíóóä çàõèðãààíû çºð÷ëèéã á¿ðòãýõäýý áóñäûãõóóëèéí ¿íäýñëýëã¿éãýýð àëáàäàí ñààòóóëàõ, ãàðãàñàí ãýõ çºð÷ëèéãíü øàëãàõã¿é îðõèõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ õóãàöààã /72 öàã/ õýòð¿¿ëýõÿâäàë òàðõìàë áàéäàã.

Ñýæèãòíýýð àëáàäàí ñààòóóëàõ íü íýëýýä òîõèîëäîëä õýðýãõ¿ëýýëãýõ, çàëõààæ äàðàìòëàõ àðãà õýðýãñýë áîëñíû íýã òîä áàðèìòáîë äîëîî õîíîãèéí Áààñàí ãàðèãèéí ¿äýýñ õîéø èðãýäèéã àëáàäàíñààòóóëäàã ÿâäàë þì. Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýãò 51 õ¿íèé /2001.4.9-íèéáàéäëààð/ 16-ã íü 4 ä¿ãýýð ñàðûí 6-íû Áààñàí ãàðèãò àëáàäàíñààòóóëñàí áàéâ. Íèéñëýëèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí íýã àæèëòàí ñîíèíäºãñºí ÿðèëöëàãàäàà: “Çàðèì öàãäàà ñýæèãòíèéã àëáàäàí ñààòóóëàõäààòàâ äàõü ºäðèéí /Áààñàí ãàðèã/ ¿äýýñ õîéø ÿìàð íýãýí øàëòàã õàéí72-ò ñóóëãàäàã” Àëáàäàí ñààòóóëàõûã /72 öàã/ àðä èðãýä, õóóëèéíàæèëòíóóäûí äóíä “Öàãäààãèéíõíû õ¿íýýð òîãëîäîã ãóðâàí õîíîã” ãýæíýðëýäýã áîëæýý ãýñýí íü áîäèò ¿íýí þì. /”Çóóíû ìýäýý” ñîíèí,2001.8.2, ¹178/

13



1.2.3. Öàãäàí õîðèõÖàãäàí õîðèõ íü õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä

õýðýãëýäýã òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíèé õàìãèéí õ¿íä íü áºãººäõîðèãäîæ áóé ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëààñ íü õàìààðóóëæ

à) ñýæèãòíýýð öàãäàõ õîðèõ,á) ÿëëàãäàã÷ààð öàãäàí õîðèõ ãýæ õî¸ð àíãèëæ áàéíà.1.2.3.1. Ñýæèãòíýýð öàãäàí õîðèõÝÁØÕ-èéí 88 äóãààð ç¿éëä çààñíààð îíöãîé òîõèîëäîëä ãýìò

õýðýãò ñýðäýãäýæ áàéãàà ýòãýýäýä ÿë ñîíñãîõûí ºìíº òàñëàí ñýðãèéëýõàðãà õýìæýý àâ÷ áîëîõ áà óã àðãà õýìæýýã àâñíààñ õîéø 14 õîíîãèéíäîòîð ÿë ñîíñãîõ, õýðýâ ÿë ñîíñãîîã¿é áîë óóë àðãà õýìæýýãýý õ¿÷èíã¿éáîëãîõ ¸ñòîé.

Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí ïðàêòèêààñ ¿çýõýäöàãäààãèéí àæèëòíóóä áîëîí ïðîêóðîðóóä íýãä¿ãýýðò, ýíýõ¿¿ 88 äóãààðç¿éëèéí “îíöãîé òîõèîëäîë” ãýäãèéã îíöëîí àíõààð÷ ¿çäýãã¿é,õî¸ðäóãààðò, òàñëàí ñýðãèéëýõ ººð àðãà õýìæýýã õýðýãëýõ áîëîìæòîéáàéõàä çºâõºí öàãäàí õîðèõûã óðüòàë áîëãîäîã áàéíà.

Òóõàéí õ¿íèéã ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýñýõèéã øàëãààã¿é, åð íü õýðýããàðñàí ýñýõ, õýðýâ ãàðñàí áîë óã õýðýãò ýíý õ¿í õîëáîîòîé ýñýõ, ÿìàðç¿éë àíãèàð áóðóóòãàãäàõ ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéõàä ñýæèãòíýýðòîîöîæ, óëìààð öàãäàí õîðèõ ãýæ óëàéðàí õººöºëäºæ, õîðüæ áóé íüÈðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 9-ðç¿éëèéí: “Õýðãèéã íü ø¿¿õýýð òàñëàí øèéäâýðëýõ õ¿íèéã öàãäàí õîðèõÿâäàë íèéòëýã æóðàì áàéõ ¸ñã¿é”, Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí 13-èéí “Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð õýíèéã ÷áàðèâ÷ëàõ, õîðèõûã õîðèãëîíî” ãýñýí çààëòóóäòàé øóóä çºð÷èëäºæáàéíà.

Ñýæèãòíýýð öàãäàí õîðüñîí òîõèîëäîëä öàãäààãèéí àæèëòíóóäçààâàë 14 õîíóóëæ áàéæ ÿë ñîíñãîõ áóþó äàðààãèéí àñóóäëûã øèéääýããàæ õàíäëàãà îëîí æèëýýð ¿ðãýëæèëæ áàéíà. Ç¿é íü ñýæèãòíýýð öàãäàíõîðüñîí áóþó ººð àðãà õýìæýý àâñàí ¿åä 14 õîíîãèéí àëü ÷ ºäºð ÿëñîíñãîõ áóþó ñóëëàõ ¸ñòîé.

1.2.3.2. ßëëàãäàã÷ààð öàãäàí õîðèõÝÁØÕ-èéí 95 äóãààð ç¿éëä çààñíààð ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí

õ¿íä ÿë ñîíñãîæ, ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàíààñ õîéø ýõíèé óäààä 2 ñàð /¯¿íä ºìíº íü ÝÁØÕ-èéí 88 áà 137 äóãààð ç¿éëýýð õîðèãäñîí 17õîíîã îðîõã¿é/, õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýõ ÿëëàãäàã÷èéíõóâüä ñóì, ñóì äóíäûí áîëîí ä¿¿ðãèéí ïðîêóðîð, íèéñëýëèéí áîëîíäàãíàñàí ïðîêóðîð, Óëñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí òóñëàõ, îðëîã÷èäíèéëýýä 8 ñàð, Óëñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîð øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýíòîõèîëäîëä õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã 26 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð íýìæñóíãàäàã.


14


¯¿íýýñ ¿çâýë õ¿íèéã ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä íèéòäýý ãóðâàíæèë 17 õîíîã 17 õîíîã +2 ñàð + 8 ñàð + 26 ñàð = 36 ñàð 17 õîíîã/ õîðüæáîëîõ áºãººä õýðýâ òóõàéí õ¿íèé õýðýã ø¿¿õýä î÷èæ õýä õýäýí óäààáóöñàí áîë /èíãýæ óäààí õóãàöààãààð õîðèãäñîí õ¿íèé õýðýã èõýâ÷ëýíø¿¿õýä î÷èæ íýìýëò ìºðäºí áàéöààëòàíä áóöñàí áàéäàã/ ø¿¿õ,ø¿¿ã÷èéí òîãòîîë, çàõèðàìæààð ìºí ë îëîí õîíîã ñàðààð íýìæõîðèãäîíî. Ø¿¿õ äýýð óðüä÷èëàí õîðèãäñîí õóãàöàà íü ÝÁØÕ-èéí 95äóãààð ç¿éëä çààñàí õóãàöààíä /ãóðâàí æèë/ îðäîãã¿é áàéíà.

¯¿íýýñ ¿çýõýä ãýì áóðóóòàé íü ýöýñëýí øèéäâýðëýãäýýã¿é áàéãààõ¿íèéã îëîí æèëýýð, ø¿¿õèéí òîãòîîëã¿éãýýð çºâõºí ìºðäºíáàéöààã÷èéí ¿éëäñýí òîãòîîëîîð èíãýæ óäààí õóãàöààãààð õàòóó,øèð¿¿í íºõöºëä áàéëãàíà ãýäýã áîë òóéëûí õ¿íä çàëõààëò áºãººäø¿¿õèéí òàñëàí øèéòãýõ òîãòîîëã¿éãýýð ÿë ýäë¿¿ëæ áàéãààòàé óòãàíýã þì.

Ýð¿¿ãèéí øèíý áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä /2002 îí/ õ¿íäýâòýð,õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðãèéí ÿëëàãäàã÷èéã õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã 24ñàðààð òîãòîîñîí áàéõ áîëîâ÷ çàðèì îíö õ¿íä õýðýãò øàëãàãäàãñäûíõóâüä 30 ñàðûí õóãàöàà òîãòîîæýý. Ýíý íü õýäèéãýýð îäîîãèéí ìºðäºæáóé õóóëèàñ çóðãààí ñàðààð áàãà áàéãàà áîëîâ÷ ãýì áóðóó íüòîãòîîãäîîã¿é áàéãàà õ¿íèéã 2 æèë 6 ñàð õîðèõ íü èõýýõýí õ¿íëýã áóñçàëõààí öýýðë¿¿ëýëò þì.

ªºð íýã àíõààðàë òàòàæ áóé àñóóäàë áîë ýíý õóóëüä õ¿íäýâòýðãýìò õýðãèéí ÿëëàãäàã÷èéã 24 ñàðààð õîðüæ áîëîõ òóõàé /ÝÕ-èéí 69.3/çààëò þì. Îäîîãèéí ìºðäºæ áóé õóóëèàð çºâõºí õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìòõýðãèéí ÿëëàãäàã÷èéí õóãàöààã ñóíãàæ áîëîõ ¸ñòîé.

“Õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã” ãýñýí îéëãîëòîíä íü ýð¿¿ãèéí øèíýõóóëèàð òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ ÿëààð øèéòã¿¿ëæ áîëîõ õ¿ì¿¿ñ õàìðàãäñàíáàéõàä òèéì õýðýãò õîëáîãäîãñäûã ºìíºõººñºº 12 äàõèí èë¿¿õóãàöààãààð õîðèõ áîëæ áàéãàà íü õ¿íèé ýðõèéí íîöòîé àñóóäàë þì.

1.2.4. Àíõààðàë òàòàõ ººð íýã íîöòîé àñóóäàë áîë öàãäàí õîðèõ¿íäýñëýë þì. Åð íü ÝÁØÕ, Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí õóóëèàñ ¿çýõýäò¿ð ñààòóóëàõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ, öàãäàí õîðèõ ¿íäýñëýë õýò ºðãºí,ÿàæ ÷ òàéëáàðëàæ áîëîõîîð, õýíèéã ÷, õýçýý ÷ õîðüæ öàãäàæ áîëîõîîðòóñãàãäñàí, ò¿¿íèéã íü ÷ õîðüæ, öàãäàõ ýðõòýé àëáàí òóøààëòíóóäàøèãëàæ, õ¿íèé ýðõèéã õîõèðîîæ, õóóëèéã çàâõðóóëäàã íü òîä òîìðóóíõàðàãäàæ áàéíà. ÝÁØÕ-èéí 94 ä¿ãýýð ç¿éë: Îíö õ¿íä, õ¿íä, õ¿íäýâòýðãýìò õýðýã ¿éëäñýí, ýñõ¿ë óäàà äàðàà ÿë øèéòãýãäýæ áàéñàí áóþó îíöàþóëòàé ãýìò õýðýãòýí, ò¿¿í÷ëýí ìºðäºí áàéöààëòûí õóãàöààíä äàõèíãýìò õýðýã ¿éëäýõ áóþó îðãîí çàéëñõèéæ áîëîõ ¿íäýñëýë áàéíà ãýæ¿çâýë öàãäàí õîðüæ áîëíî /ÝÁØÕ, 1963 îí, 94 ä¿ãýýð ç¿éë/.

15



Õ¿÷èí òºãºëäºð Ýð¿¿ãèéí õóóëü /1993/ íü íèéòäýý 301 ç¿éëòýéáºãººä 446 ¿éëäýëä ÿë õàëäààæ áîëîõîîð áàéãààãèéí 34 íü îíö õ¿íä,124 íü õ¿íä ãýìò õýðýãò, 153 íü õ¿íäýâòýð, 135 íü õºíãºí ãýìò õýðýãòõàìðàãäàæ áàéíà /Óëñ òºðèéí áîëîí õóâèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàãèéíòàéëàí 2001 îí/. ̄ ¿íýýñ ¿çýõýä ãýìò õýðýãò õîëáîãäîã÷äûí äèéëýíõèéãçºâõºí õîëáîãäñîí õýðãèéíõ íü àíãèëëààð öàãäàí õîðüæ áîëîõîîðáàéíà. Åð íü ÷ àìüäðàë äýýð èíãýæ õîðüäîã. Îíö õ¿íä, õ¿íä, õ¿íäýâòýðãýìò õýðýãò õàìààðàõ ¿éëäýë íü ãýìò õýðýãò òîîöîãääîã íèéò ¿éëäëèéí70 îð÷èì õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é õºíãºí ãýìò õýðýãòõîëáîãäîã÷äèéã “. . . äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ áóþó îðãîí çàéëñõèéæáîëîõ õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë áàéâàë. . .” õ¿íä ºâ÷òýé , õºõ¿¿ë, æèðýìñýíáàéñàí ÷ õîðüæ áîëîõ áàéíà.

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í, ýìýãòýé÷¿¿äèéã õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà íüáóñäûíõòàé àäèë áàéãàà íü ýíý òàëààðõ îëîí óëñûí õýì õýìæýýòýéçºð÷èëäºæ áàéíà.

Ýð¿¿ãèéí øèíý õóóëüä /2002 îí/ íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéã õîðüæìºðäºõ ¿íäñýí õóãàöààã íýã ñàð, õîðüæ ìºðäºõ åðºíõèé õóãàöààã 18ñàðààð òîãòîîñîí áàéíà.

1.2.5. Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññîîñ íèéñëýëèéí òºâèéíçóðãààí ä¿¿ðãèéí áîëîí, Òºìºð çàìûí öàãäààãèéí õýëòýñ, Ìºðäºíáàéöààõ ãàçàðò 2000 îí, 2001 îíû ýõíèé ãóðâàí ñàðä õýðýãñýõã¿éáîëãîãäñîí 2287 õ¿íä õîëáîãäîõ 1948 õýðãèéã ñóäàëæ ¿çýõýä ñýæèãòýí,ÿëëàãäàã÷ ãýæ òîîöîãäîæ áàéñàí 497 õ¿íèéã 1-210 õîíîãîîð àëáàäàíñààòóóëæ, öàãäàí õîðüñîí áàéâ.

Àéìãóóäûí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà äýýð õýðýãñýõã¿é áîëãîñîíýð¿¿ãèéí õýðãèéã 2000 îí, 2001 îíû ýõíèé õàãàñààð ñóäëóóëæ ¿çýõýäá¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð /äºðâºí àéìàã îðîîã¿é/ ýíý õóãàöààíä 2626 õýðýãò2450 õ¿íèéã õîëáîãäóóëæ øàëãàí, 483 õ¿íèéã 5878 õîíîã õîðüñîíáàéíà.

Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä á¿ðýí áóñ òîîãîîð 2000 îí áîëîí 2001 îíûýõíèé õàãàñò /497+486/ 980 õ¿íèéã îëîí, öººí õîíîãîîð õèëñýýðõîðüæ, ̄ íäñýí õóóëüä çààñàí “õ¿íèé õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé” áàéõ ýðõèéãíü çºð÷ñºí áàéíà.

1.2.6. Èðãýäèéí õàëäàøã¿é, ÷ºëººò áàéõ ýðõòýé ñàëøã¿éõîëáîîòîé, ÿëàíãóÿà áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëò ñóë,äóð çîðãîîðîî áàðèâ÷èëæ õîðüæ áóé îäîî ¿åä óðüä÷èëàí õîðèõ,àëáàäàí ñààòóóëàõ, ò¿ð ñààòóóëàõ áàéðíû íºõöºë, ýð¿¿ë àõóéíøààðäëàãà íü õ¿íèé ýðõèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëæýý.

Ìîíãîë Óëñàä 1999 îíä àíõ óäààãàà Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéãàëáàäàí ñààòóóëàõ, öàãäàí õîðèõ øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ òóõàéõóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí. Ýíý õóóëü íü îëîí óëñûí æèøèã, ñòàíäàðòàäõ¿ðýýã¿é áîëîâ÷ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí ýðõèéã áàòàëãààòàé áîëãîõ,


16


õîðèãäîõ íºõöºë æóðìûã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëñîí ãýæ ¿çýõ¿íäýñòýé.

Õàðàìñàëòàé íü óã õóóëü ãàðñààð ãóðâàí æèë áîëæ áàéõàä ò¿¿íèéãõýðýãæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà õîðèãäîã÷äûí ýäëýõ ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõòàëààð äîðâèòîé ººð÷ëºëò ãàðãàñàíã¿é. Óã õóóëüä: Õîðèãäñîí ýòãýýäèéíáàéðëàõ ºðººíèé öîíõ íü òºìºð ñàðààëæèí õàìãààëàëòòàé,àãààðæóóëàõ ñàëõèâ÷òàé, ìîäîí øàëòàé, ýñõ¿ë ìîäîí íààðòàé áàéõáºãººä õîðèõ ºðººíèé ÷èéãëýã 55-60 õóâü, ºâëèéí óëèðàëä 18 õýìýýñáàãàã¿é äóëààíòàé áàéõ, õîðèõ áàéðíû ºðºº íü íýã õ¿íä 2.5 áà ò¿¿íýýñäýýø õàâòãàé äºðâºëæèí ìåòð òàëáàé íîãäîæ áàéõ, õîðèãäñîí ýòãýýäá¿ð õó÷ëàãà, äýâñãýðýýð õàíãàãäàíà ãýæ çààñàí.

Óëààíáààòàðûí “Ãàíö õóäàã” äàõü öàãäàí õîðèõ òºâ áàéð áîëîííèéñëýëèéí àëáàäàí ñààòóóëàõ áàéðóóäàä 2001 îíû IV ñàðä õèéñýíøàëãàëò ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä óðüä÷èëàí õîðèõ áàéðíû íºõöºë,áîëîìæ òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéíà.

Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí Öàãäààãèéí õýëòñèéí àëáàäàí ñààòóóëàõáàéð íü ïîäâàëä áàéðëàäàã, 7 ºðººòýé, ò¿¿íèé 1 íü /6 öàã/ ò¿ðñààòóóëàõ, 1 íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã õîðèõ, 1 íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéãõîðèõ, 4 íü íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã õîðèõ çîðèóëàëòòàé àæ. ªðºº òóñ á¿ðíýã àäèë 2.5 õ 3.4 = 8.5 ì2 òàëáàéòàé, öåìåíòåí øàëòàé, áºãººä 6 ì2òàëáàé á¿õèé áàíçààð õèéñýí ºíäºðëºãòýé.

Á¿õ ºðººíä íü ãýðýë ãýãýý îðäîãã¿é, äîòðîî ÷èéäýíã¿é çºâõºíõààëãàíû òîòãîíîîñ òàøóó òóñãàõ íýã ÷èéäýíòýé, íýãýíò öîíõã¿é ó÷èðöàõèëãààí òàñàðâàë á¿õ ºðºº òàã õàðàíõóé áîëäîã. Ýë ó÷ðààñ íîì,ñîíèí óíøèõ, áè÷èõ áîëîìæ áàðàã áàéõã¿é. Á¿õ ºðººíä öýâýð àãààðîðóóëàõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ á¿ã÷èì ýõ¿¿í, ýâã¿é ¿íýðòýé. Á¿õºðººíèé äóíä ãàíö æîðëîíòîé, õîðèãäîãñäûã ºäºðò õî¸ðõîí óäààáèå çàñóóëäàã. Õî¸ð ºðººíä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã òîì÷óóäòàéõîðüñîí áàéëàà /Óëñ òºðèéí áîëîí õóâèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàãèéíòàéëàí, 2001 îí/.

Íýã õ¿íä õóóëüä çààñàí õýìæýýíýýñ 1.5 ì2-ýýð áàãà òàëáàéíîîãäîæ áàéíà.

Õîðèãäñîí õ¿ì¿¿ñèéã øàð áóäàà, öóâäàéãààð õèéñýí àìòëàã÷ã¿é,áàãà õýìæýýòýé õîîëîîð õîîëëîäîã, ÿìàð ÷ õó÷ëàãà äýâñãýðã¿é, õóâöñààäýâñýæ óíòäàã.

Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí õàðüÿà Öàãäàí õîðèõ òºâ /Ãàíöõóäàã/-èéí íºõöºë áàéäàë ºìíº äóðäñàíààñ äýýðäýõ þìã¿é, ãîë ãîë¿ç¿¿ëýëòýýðýý õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã, çàëõààõ òºâ áîëñîîð èðñýííü òîäîðõîé áàéíà.

Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýýãýýð òóñ òºâèéí ºðººíèé 1 ì3 àãààðòáàéõ íÿíãèéí òîî ýð¿¿ë àõóéí íîðìîîñ õî¸ðîîñ äºðºâ äàõèí èõ, öóñçàäëàã÷ ñòàôèëëþêîêê íÿí ýð¿¿ë àõóéí íîðìîîñ 7.2 äàõèí èõ áà

17



øèíæèëãýý àâñàí ºðººí¿¿äèéí àãààðò õºãö èëýðñýí áàéíà / Ýð¿¿ë àõóé,õàëäâàð ñóäëàëûí áàéöààã÷èéí 2001-4-30-íû ºäðèéí 60 òîîò àêò/.

Áóñàä àéìãèéí Óðüä÷èëàí õîðèõ áàéðóóäàä íºõöºë áàéäàë íýãàäèë ò¿âøèíä áàéíà.

- Õîðèãäîãñäîä äàí ãàíö öóâäàéí áàíòàí, øàð áóäàà ºãäºã, íýãõ¿íä íîîãäîõ õîîëíû èë÷ëýã íü 1800 êèëîêàëîðè áîëæ áàéíà.Õ¿ì¿¿ñèéã õó÷ëàãà, äýâñãýðýýð õàíãàäàãã¿éãýýñ õîðèãäîãñîä ººðñäèéíäýýë õóâöñûã õýðýãëýäýã, òýäíèéã óñàíä îðóóëäàãã¿é, òýä áººñòºæ,àðèóí öýâðèéí íààä çàõûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é íºõöºëä áàéíà/ªâºðõàíãàé àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

- Àéìãèéí öàãäààãèéí ãàçðûí áàðèâ÷ëàõ áàéð íü àíõ çîîðèíûçîðèóëàëòààð áàðèãäñàí, ãýðýëò¿¿ëýãã¿é, ÷èéãëýã èõòýé, àéìãèéíïðîêóðîðûí ãàçðààñ öààøèä àøèãëàæ áîëîõã¿é òóõàé øààðäëàãàòàâüñàí ÷ ºíººäðèéã õ¿ðòýë àæèëëàñààð áàéíà /Äîðíîãîâü àéìãèéíñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

- Íýã õîðèãäîã÷èä 1.6 ì2 òàëáàé îíîãäîæ, ºðººíèé ÷èéãëýã 14.4õóâü, õîîëíû èë÷ëýã íü 619 êèëîêàëîðè, …. Õîðèãäîãñäûí 50 õóâü íüõó÷ëàãàã¿é /Õýíòèé àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

Óðüä÷èëàí õîðèõ áàéðíû ºðººí¿¿ä 100 õóâü ãýðýëò¿¿ëýãã¿é,àãààðæóóëàõ òºõººðºìæ àæèëëàäàãã¿é, íàð ñàëõèíä ãàðãàäàãã¿é,ºãëºº, ºäºð, îðîéä çºâõºí áàíòàí ºãäºã. Õîðèõ ºðººíä ìàø áºã÷èì,35-38 õýìèéí õàëóóíòàé.

- Á¿õ õîðèãäîãñîä õºíæèë, ãóäàñ áàéõã¿é, àð ãýðýýñýý àâ÷ðóóëäàã.Õîðèãäîãñäûã ºãëººíèé áîñëîãîîñ ººð ¿åä ãàðãàæ ñàëõèëóóëäàãã¿é(15 ìèíóò ë ãàðãàäàã). Õîîëíû ÷àíàð ìóó, ºâºëäºº õ¿éòýí, çóíäàà èõáºã÷èì /Äóíäãîâü àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

- Óðüä÷èëàí õîðèõ áàéð íü öîíõ áàéõã¿é, àãààðæóóëàõòºõººðºìæã¿é, ìàø á¿ã÷èì, óãààëòóóð, õó÷ëàãà áàéõã¿é /Áàÿíõîíãîðàéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

1.2.7. Õýíä ÷ áîëîâ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàæ, õ¿íëýã áóñ, õýðöãèéõàíäàæ, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëæ áîëîõã¿é ãýäãèéã îëîí óëñûííèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýý, Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëüäòîäîðõîé çààñàí. Ýíý áîë õ¿íèé õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõèéí÷óõàë áàòàëãàà.

Ìîíãîë Óëñ 2000 îíä Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýðõýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð õ¿íèé íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ,øèéòãýõèéí ýñðýã Êîíâåíöèä /1984 îí/ íýãäýí îðñîí.

Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààðõ¿íèé íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ, øèéòãýõèéí ýñðýã Êîíâåíöèä:Ýð¿¿äýí ø¿¿õ ãýæ òºðèéí àëáàí òóøààëòàí áóþó àëáàí ¿¿ðýãã¿éöýòãýæ áóé ýòãýýä ººðºº, ýñâýë ò¿¿íèé ºäººí õàòãàñíààð áóþó èë,äàëä çºâøººðëººð õýí íýãýí ýòãýýäèéã ìýäýýëýë àâàõ, õýðýãõ¿ëýýëãýõ, ¿éëäñýí áóþó ¿éëäñýí ãýæ ñýæèãëýãäýæ áóé õýðýãò íü


18


øèéòãýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, àëáàäàõ, àëèâàà ¿íäýñëýëýýð ÿëãàâàðëàíãàäóóðõàõ øàëòãààíààð áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ñàíààíû õóâüäñàíààòàéãààð õ¿÷òýé ºâòãºõ, øàíàëãàõ àëèâàà ¿éëäëèéã õýëíý ãýæòîäîðõîéëñîí.

Äýýðõ òîäîðõîéëîëòîîð àâ÷ ¿çâýë ìàíàé óëñàä áàéãàà èõýíõóðüä÷èëàí õîðèõ, áàðèâ÷ëàõ áàéðíóóä íü õîðèãäñîí õ¿íèéã çàëõààõ,àëáàäàõ, ñýòãýë ñàíàà, áèå ìàõáîäèéí øàíàëãàëä îðóóëàõ íýã àðãàõýðýãñýë áîëæ õóâèðñàí áà ìºðäºí øàëãàõ øàòàíä äàðàìò øàõàëò¿ç¿¿ëýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ çàìààð õèëñýýð õýðýã õ¿ëýýëãýí ø¿¿õýäøèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷ ãàðäàã áàéíà.

- 96 õ¿íèé äóíä ÿâóóëñàí àíêåòûí ñóäàëãààãààð “Õýðãèéã òóëãàíõ¿ëýýëãýæ øèéäâýðëýõ ÿâäàë áàéíà óó?”- ãýñýí àñóóëòàä ñóäàëãààíäîðîëöîã÷äûí 45 õóâü íü “áàéãàà”, 40 õóâü íü “çàðèì òîõèîëäîëä” ãýæõàðèóëæýý /Õýíòèé àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

Öàãäàí õîðèõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ áàéðàíä õîðèãäîæ áàéñàí29 õ¿íèé äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð ìºðäºí áàéöààã÷ ñ¿ðä¿¿ëäýããýæ 9, òóëãàí øààðääàã ãýæ 18, áèåä õàëääàã ãýæ 8 õ¿í õàðèóëæýý/Õîâä àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

- Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 71.4 õóâü íü óðüä÷èëàí õîðèõáàéðàíä õîðèãäîãñäûã çîðèóä ñàëõèëóóëäàãã¿é, õ¿÷íèé áàéãóóëëàãûíç¿ãýýñ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ, ýñâýë áèå ìàõáîäèéã òàð÷ëààí çîâîîæ, ñýòãýëñàíààíû äàðàìòàíä îðóóëàõ òîõèîëäîë ãàðäàã ãýæ 50 õóâü íüõàðèóëæýý /Áóëãàí àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

Óðüä÷èëàí õîðèõ òºâä õîðèãäîæ áàéãàà ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéãõóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëã¿é ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûíçºâøººðºëã¿éãýýð öàãäàí õîðèõ, ºðºº ñîëüæ äàâòàí ãýìò õýðýã¿éëäñýí, óäààí õóãàöààãààð õîðèãäñîí õ¿ì¿¿ñèéí ºðººíä îðóóëæ,òýäíýýð çîäóóëàõ çýðãýýð äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëäýã áàéäàë íü ýð¿¿ãèéíçàðèì òºëººëºã÷èéí õýðýã õ¿ëýýëãýõ àðãà õýðýãñýë áîëñíûã ÓÈÕ-ûíÕóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû 2002.01.08-íû ºäðèéí 02 òîîò òîãòîîëäòîäîðõîé äóðüäñàí áàéíà.

1.2.8. Õýíä áîëîâ÷ õ¿íëýã áóñ õýðöãèé õàíäàæ áîëîõã¿é ãýäýã¯íäñýí õóóëèéí çàð÷èì ø¿¿õýýð ÿë øèéòã¿¿ëæ, øîðîíä ÿë ýäëýã÷äýäíýã àäèë õàìààðíà.

Í¯Á-ûí áàòàëñàí Õîðèãäëóóäòàé õàðüöàõ íààä çàõûí æèøèãä¿ðì¿¿ä, Õîðèãäëóóäòàé õàðüöàõ ¿íäñýí çàð÷ìóóä, Àëèâàà õýëáýðýýðñààòóóëàãäñàí áîëîí õîðèãäñîí õ¿ì¿¿ñèéã õàìãààëàõ çàð÷ìóóäàäõîðèõ áàéãóóëëàãóóäàä òàâèãäàõ ñòàíäàðò øààðäëàãà, õîðèãäîãñäûíýðõèéã õàìãààëàõ àðãà ìåõàíèçì, ýäëýõ ýðõèéí òàëààð òîäîðõîéòóñãàñàí áàéäàã.

Ìàíàé Óëñàä Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü õîðèõáàéãóóëëàãàòàé õîëáîãäîëòîé îëîí òîîíû òóøààë, æóðàì áàéíà. Ãýâ÷

19



áèåëýëò îãò ººð áàéäàëòàéã ñóäàëãàà õàðóóëæ áàéíà. Õóóëü ç¿éíñàéäûí 1994 îíû 25 äóãààð òóøààëààð íýã õîðèãäîëä õîíîã òóòàìä3500 êêàë èë÷ëýã á¿õèé, îäîîãèéí õàíøààð õîíîãò 480 òºãðºãèéí õîîëºãºõººð òîãòîîñîí áîëîâ÷ 310 òºãðºãººð òîîöîæ îëãîäîã áàéíà.

Õîðèãäëûã àæëûí áàéðààð õàíãàõ íü ò¿¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ÷óõàëíºõöºë ìºí. 2000 îíû áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä äóëààíû óëèðàëä41,1 õóâü áóþó 2642 õîðèãäîë, õ¿éòíèé óëèðàëä 29.8 õóâü áóþó 1914õîðèãäîë òîãòìîë àæèë ýðõýëæ áàéíà.

1999-2000 îíä 279 õîðèãäîë íàñ áàðñàí ìýäýýòýé áºãººä 2000îíä íàñ áàðñàí 97 õîðèãäëûí 81 õóâü ºâ÷íèé ó÷èð, òýäíèé 90 îð÷èìõóâü íü ñ¿ðüåýãýýð íàñ áàðæýý.

2000-2002 îíû ýõíèé óëèðëûí áàéäëààð çºâõºí õîðèõûííýãäñýí ýìíýëýãò æèí àëäàæ òóðààëä îðñîí 35 õ¿í èðæ ýì÷ë¿¿ëñýíáàéíà. Òºðèéí øîðîíä ÿë ýäýëæ áàéãàà õ¿í ÿàãààä òóðààëä îðäîãáàéíà âý ãýñýí ç¿é ¸ñíû àñóóëò ãàðàõ íü ãàðöààã¿é.

Îðîí íóòàã äàõü øîðîí, õîðèõ àíãèóäàä íºõöºë áàéäàë òóéëûíõàíãàëòã¿éãýýñ, õîðèãäîãñäûí ýðõ íîöòîéãîîð çºð÷èãäºõ íü åðäèéí¿çýãäýë áîëæýý.

Æèøýý:- Õîðèõ íü àæ àõóéí àðãààð áàðüñàí, øàëòàé ë áîëîõîîñ ìàëûí

õîðîîòîé íýã àäèë. 50 õ¿íèé áàãòààìæòàé ãýõ ìºðòëºº 70 õîðèãäîëáàéíà. Õîðèãäëóóäàä íîðìûí õóâöàñ ºãäºãã¿é, õºíæèë, ãóäàñ ãýðýýñýýàâ÷ õýðýãëýäýã. ªäºðò 240-250 òºãðºãíèé õîîë ºãäºã áîëîâ. Èë÷ëýã íüíîðìä õ¿ðäýãã¿é, ºâëèéí óëèðàëä íýã óäàà óñàíä îðóóëäàã /Óâñàéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

- Ç¿¿íõàðàà äàõü ÷àíãà äýãëýìòýé õîðèõ àíãèä ¿çëýã õèéõýä íýãõºíæèë, ãóäàñ, àæëûí õóâöñûã õî¸ð õ¿íèé äóíä ºãäºã…. Õîðèãäëóóäûãõàëóóí íàð, áîðîî, öàñàíä óäààí ñóóëãàæ ãàð, õºë õºëäººõ, íàðøóóëàõãýõ ìýòýýð ýð¿¿ë ìýíäýýð íü õîõèðîîæ áàéíà… /Ñýëýíãý àéìãèéíñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

- ×àíãà äýãëýìòýé Ìààíüòûí õîðèõ àíãèä õîðèãäëóóä öàãààíøîõîéíû ¿éëäâýðò õ¿íä, õîðòîé íºõöºëä àæèëëàäàã áîëîâ÷ õîðäëîãîòàéëàõ ñ¿¿ áîëîí õ¿íñíèé ç¿éëèéã ºãäºãã¿éãýýñ ýð¿¿ë ìýíäýýðýýõîõèð÷ áàéíà. Õîðèãäîãñäîä áàíòàí áà øàð áóäàà, õî¸ðõîí ç¿éë õîîëºãäºã. Îëîíõè íü õºíæèë ãóäàñã¿é.

- Õîðèãäëóóäûã îðîé 24 öàãààñ õîéø áèå çàñàõûã õîðèãëîäîã,õóó÷èí õîðèãäîë íü øèíýýðýý ºòãºí øèíãýíýý çººëãºäºã /Òºâ àéìãèéíñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

Ýíý á¿õýí õ¿íèé õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé áàéõ ýðõèéí õýðýãæèëòìàíàé óëñûí õóâüä õóâèéí ººð ÿìàð ÷ ýðõòýé õàðüöóóëøã¿é äîîäò¿âøèíä áàéãààã òîä õàðóóëæ áàéíà.


20


1.3. Ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ

¯íäñýí õóóëüä: Ìîíãîë óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàíýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýäãîìäîë ãàðãàíà. ÈÕØÕØÒÕ-ä: “Õóóëü, Ìîíãîë óëñûí îëîí óëñûíãýðýýíä çààñàí, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëîî çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýæáàéãàà àëèâàà ñîíèðõîã÷ ýòãýýä óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð. . . ø¿¿õýäìýä¿¿ëýõ ýðõòýé” ãýæ òóñ òóñ çààñàí. Ýäãýýð çààëòààñ ¿çâýë ø¿¿õýäãîìäîë ãàðãàõ ýðõ íýýëòòýé, õóóëü ç¿éí áàòàëãààòàé áàéíà.

1.3.1. Ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ íýýëòòýé áàéãàà áîëîâ÷,èðãýäèéí õóâüä ø¿¿õýä õàðüÿàëàãäâàë çîõèõ ìàðãààíû íýëýýä õýñýãíü ø¿¿õýä “õàìààðàëã¿é” ìýò çºâõºí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûíõ¿ðýýíä õÿçãààðëàãäàí ÷èðýãäýæ, õîõèðîõ ÿâäàë áàéíà.

Õýðýã ìàðãààíûã õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó øèéäâýðëýæ÷àäàæ áàéíà óó ãýñýí àñóóëòàä Ø¿¿õýä ãîìäîë ìýä¿¿ëýõ ýðõèéí òóõàéñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 35.4 õóâü íü “á¿ðýí ÷àäñàí”, 11.4 õóâü íü“øèéäâýðëýæ ºãººã¿é”; “ø¿¿õ òàíû òàâüñàí õ¿ñýëòýä ÿàæ õàíäñàí áý”ãýñýí àñóóëòàä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 53.3 õóâü íü çàðèì ¿åä¿íäýñëýëã¿é áóöààäàã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Óã ñóäàëãààíä 96 õ¿íõàìðàãäñàí áà òýäíèé 80 ãàðóé õóâü óðüä ºìíº íü õóóëèéíáàéãóóëëàãàä õýðýã ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñ áàéíà /Õýíòèéàéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

ªºð íýã àñóóäàë áîë òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àëáàíòóøààëòíóóäûí õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éëäýëòýé õîëáîãäîëòîé ãîìäëûãøèéäâýðëýõ äàãíàñàí ø¿¿õ ºíººã õ¿ðòýë áàéãóóëàãäààã¿é ÿâäàë þì.¯¿íèé óëìààñ áîãèíî õóãàöààíä ò¿ðãýí øóóðõàé øèéäâýðëýãäýæ áàéõ¸ñòîé ãîìäîë ø¿¿õèéí “èõ òîãîî”-íä îðæ, õ¿íä ñóðòëûí óðò çàìûãòóóëæ áóé íü õ¿íèé ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõýä ìóóãààð íºëººëæáàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çºð÷èãäñºí ýðõèéíõýý òàëààð ø¿¿õýäãàðãàäàã ãîìäîë, íýõýìæëýë èõ ºñ÷, ø¿¿õèéí à÷ààëàë, íýã ø¿¿ã÷èäíîîãäîõ èðãýíèé õýðýã ìàðãààí ÷ ýðñ íýìýãäñýí áàéíà.

1998-2001 îíû ø¿¿õèéí ñòàòèñòèêààñ ¿çýõýä ø¿¿õ èðãýíèé101115 ìàðãààí øèéäâýðëýæýý.

Ãýâ÷ ø¿¿õ ºðãºäºë ãîìäëûã “ò¿äãýëç¿¿ëýõ”, áóñàä áàéãóóëëàãàäøèëæ¿¿ëýõ, õóãàöàà õýòð¿¿ëýõ, áóðóó øèéäâýðëýõ çýðãýýð èðãýäèéãõîõèðîîõ ÿâäàë ãàðãàñààð áàéíà. 2001 îíä óëñûí õýìæýýãýýð 3127õýðãèéí ¿ëäýãäýëòýé ãàðñíû 675-ûí õóãàöààã õýòð¿¿ëñýí áàéâ.

Äàâàõ, õÿíàëòûí øàòàíä õÿíàãäñàí õýðã¿¿äýýñ ¿çýõýä èðãýíèéõýðãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæëûí ÷àíàð õàíãàëòã¿é áàéíà.

Ò¿¿íèé ãîë øàëòãààí áîë ø¿¿ã÷äèéí íýëýýä íü ýðõ ç¿éí øèíýõàðèëöààòàé õîëáîîòîé õóóëü ìàðãààí õî¸ðûã çºâ àâöàëäóóëàíîéëãîæ, õýðýãëýõ ìýäëýã, äàäëàãà äóòìàã, ø¿¿ã÷èéí à÷ààëàë èõ çýðýã

21



áàðèìò íºõöºëòýé õîëáîîòîé þì. ßëàíãóÿà õºäººä ø¿¿õèéíñàíõ¿¿æèëò èëò äóòìàã áàéíà. 2000 îíä àíõàí øàòíû íýã ø¿¿ã÷èä óëñûíäóíäæààð ýð¿¿, èðãýíèé 237 õýðýã íîîãäîæ áàéâ.

Äàðõàí-Óóë àéìãèéí çýðýã íàéìàí ø¿¿õ ºíºº ÷ ò¿ðýýñèéí áàéðàíäáàéíà. Ø¿¿õèéí áîäèò çàðäëûã èõ õýìæýýãýýð òàíàæ áàòàëäàã, ¿íýõàíøíû ººð÷ëºëòèéã òºñºâò òóñãàæ ºãäºãã¿é çýðãýýñ áîëæ íýëýýä ø¿¿õºðòºí áîëæýý. 2000 îíä Íèéñëýëèéí ø¿¿õ 50.2 ñàÿ, Òºâ àéìãèéí ø¿¿õ16.2 ñàÿ, Ñýëýíãý àéìãèéí ø¿¿õ 15.1 ñàÿ, Óâñ àéìãèéí ø¿¿õ 10.2 ñàÿíèéò ø¿¿õ 163.5 ñàÿ òºãðºãèéí ºðòýé ãàð÷ýý.

ØÅÇ-èéí òîîöñîíîîð 2001 îíû II óëèðàëä ø¿¿õ¿¿ä 167.9 ñàÿòºãðºãèéí ºðòýé àæ. /Óëñ òºðèéí áîëîí õóâèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèéñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

1.3.2. Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí õ¿íèé ýðõçºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé áîëîõ òóõàé 1992îíû ¯íäñýí Õóóëèéí äàãóó íýã ÷ èðãýí ø¿¿õýä ãîìäîë, íýõýìæëýëãàðãààã¿é íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà.

1.4. Áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºíòºë¿¿ëýõ ýðõ

¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýíý ýðõýý èðãýä áóñäûí ó÷ðóóëñàíõîõèðîë, ýä õºðºíãèéí áóñ ãýì õîðûã àðèëãóóëàõààð ø¿¿õ, àðáèòðòíýõýìæëýë ãàðãàõ çàìààð õàìãààëóóëäàã.

Ýä õºðºíãèéí õîõèðëîîñ ãàäíà èðãýí õ¿í ººðèéí íýð òºð, àëäàðõ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäýý ãóòààãäñàí ãýæ ¿çâýë, èéíõ¿¿ãóòààãäñàíààñ ó÷èðñàí ãýì õîðûã /õîõèðëûã/ àðèëãóóëàõààð øààðäàõýðõèéã 1994 îíä øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí Èðãýíèé õóóëèéí 7-ð ç¿éëäçààñàí íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí äîðâèòîé àëõìûííýã ìºí áàéâ.

1.4.1. Èðãýä ººðòºº õýí íýãíèé, ò¿¿íèé äîòîð çàñàã çàõèðãààíûáàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû áóðóóòàé ¿éëäëèéí óëìààñ õîõèðîëó÷èðñàí ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ íýýëòòýé áàéíà.

Ø¿¿õèéí 2001 îíû ñòàòèñòèêààñ ¿çâýë èðãýíèé íèéò ìàðãààíû50 ãàðóé õóâü íü õîõèðëîî òºë¿¿ëýõ òóõàé íýõýìæëýë áàéíà.

Èðãýí ººðò ó÷èðñàí õîõèðëûíõîî òàëààð íýõýìæëýë ãàðãàæ,ø¿¿õèéí í¿ñýð øàò äàìæëàãûã äàâàí òóóëæ õ¿ññýí øèéäâýðýýãàðãóóëæ ýðõýý õàìãààëóóëàõ íü òèéì ÷ àìàðõàí àñóóäàë áèø.ßëàíãóÿà ø¿¿õèéí øèéäâýð áîäèòîéãîîð áèåëýãäýõã¿é áàéãàà íü ýíýýðõ õýçýý ÷ á¿òýøã¿é ìºðººäºë áîëîí ¿ëäýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Óëñûíõýìæýýãýýð 1999 îíû 11 ñàðûí áàéäëààð èðãýíèé íýõýìæëýëòýéø¿¿õèéí øèéäâýð 36.9%, 2000 îíû áàéäëààð 36.8%, 2001 îíûáàéäëààð 35.8% íü áèåëäýã ãýñýí áàéíà. Ø¿¿õèéí øèéäâýðáèåëýãäýõã¿é áàéãàà øàëòãààí íü õàðèóöàã÷ ýòãýýä íü òºëáºðèéí


22


÷àäâàðã¿éí óëìààñ íýõýìæëýã÷ íü õîõèðëîî àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà.(Õóóëü ç¿é, Äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû øàëãàí çààâàðëàõ õýëòñèéíìýäýýíýýñ).

2001 îíû ýõíèé äîëîîí ñàðûí áàéäëààð Íèéñëýëèéí øèéäâýðã¿éöýòãýëèéí àëáàíä 28883 ã¿éöýòãýõ õóóäàñ á¿õèé 55.355.5 ñàÿòºãðºãíèé òºëáºð ãàðãóóëàõààñ 17806 ã¿éöýòãýõ õóóäàñ á¿õèé 31463.2ñàÿ òºãðºãíèé áèåëýãäýýã¿é òºëáºð áàéæýý.

Ø¿¿ã÷äèéí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷íàðûí ìýðãýæëèéí áýëòãýë õàíãàëòã¿é, òºëáºð òºëºã÷èéí íºëººíäàâòàõ íü àæèãëàãääàã, áàãà õýìæýýíèé òºëáºðèéã áàðàãäóóëàõ òàëààðõàíãàëòã¿é, “ãàðãóóëñàí òºëáºðèéíõºº 5-10 õóâèéã àâäàã ãýñýí àëáàíáóñ ÿðèà áàéäàã” ãýæ õàðèóëñàí íü èðãýäýýñ øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéíòàëààð ãàðãàäàã îëîíõè ãîìäîë, ºðãºäëèéí àãóóëãàòàé ä¿éæ áàéíàãýæ òóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õèéñýí õÿíàëò øèíæèëãýý,¿íýëãýýíèé áàðèìò áè÷èãò òýìäýãëýæýý. /Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõÅðºíõèé Ãàçðûí 2000 îíû ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò øèíæèëãýý õèéæ,¿íýëãýý ºãºõ òóõàé- Èëòãýõ õóóäàñ/

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ø¿¿ã÷èä òàéëáàðëàõäàà: íýã øèéäâýðã¿éöýòãýã÷èä àõëàõ ã¿éöýòãýã÷ýýñ ýõëýí 7-10 äàðãà îíîãääîã ó÷èð îëîíøàòíû äàðãà íàðûí ººð ººð òóøààë õýâèéí àæèëëàãààíä òààã¿éíºëººëäºã ãýñýí áàéíà.

- Íèéñëýëèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí àëáà íü äîòðîî àæëààðààñàéí ãýæ òîîöîãääîã Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõõýñýã 8 ã¿éöýòãýã÷òýé. 2001 îíû ýõíèé äîëîîí ñàðä 5686 ã¿éöýòãýõõóóäàñíû 14191.3 ñàÿ òºãðºãèéí òºëáºðººñ äºíãºæ 21.7 õóâèéãáèåë¿¿ëæ, 3139 ã¿éöýòãýõ õóóäàñíû 9690.1 ñàÿ òºãðºãíèé òºëáºðèéãáèåë¿¿ëýýã¿é áàéíà.

Íýã ã¿éöýòãýã÷èä äóíäæààð 446 òºëáºðèéí ìàòåðèàë íîîãäîæáóé íü àæëûí ÷àíàð ã¿éöýòãýëä ìóóãààð íºëººëæ áàéíà.

1.4.2. Ìàíàé õóóëü òîãòîîìæèä îãò òóñãàãääàãã¿é, ñóäàëæ, ñàíàëáîëîâñðóóëàõ, õóóëü òîãòîîã÷èéí àíõààðëûã õàíäóóëàõ ¸ñòîé,èðãýäèéí ãàéõàë öºõðºëèéã áàðæ áàéäàã íýã òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëõ¿íèé àìü íàñ, áèå ýðõòíèé “¿íýëãýý” þì.

“Íýã àäóó äàéðààä àë÷èõàä ø¿¿õ äîð íü ¿íèéã íü ãàðãóóëààäºã÷èõºæ áàéõàä, õ¿í äàéðààä ýöýñë¿¿ëýõýä ñîõîð çîîñ ÷ ãàðãóóëàõã¿éáàéíà” ãýñýí ø¿¿ìæëýë õîõèðîã÷äîîñ áàéíãà ãàðäàã áîëîâ÷, “õóóëèéíçààëò áàéõã¿é” ãýñýýð ºäèé õ¿ð÷ýý. Ãýìò õýðãèéí óëìààñ çºâõºí 2001îíä 476 õ¿í àìü õîõèð÷, 520 õ¿í õ¿íä ãýìòýë, 726 õ¿í õ¿íäýâòýð, 2482õ¿í õºíãºí ãýìòñýí áàéíà. /ÓÄØ-èéí ìýäýý/

Õóóëèéí ýòãýýä, õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã ¿íýëæ, äîðîìæèëæãóòààñíû òºëºº õîõèðîë ãàðãàæ áîëîîä áàéõàä ò¿¿íòýé ç¿éðëýøã¿éàìü íàñ, áèå ýðõòýíèéã ¿íýëýõã¿é áàéãààã þóãààð ÷ çºâòãºõ àðãàã¿é

23



ìýò. Ýíý àñóóäëààð Èðãýíèé áîëîí áóñàä õóóëüä òîäîðõîé çààëòîðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

1.4.3. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû áóðóóòàéàæèëëàãààíû óëìààñ èðãýäýä ó÷èðñàí ãýì õîð, õîõèðëûã íºõºíòºë¿¿ëýõ àðãà ìåõàíèçì, õóóëèéí õºø¿¿ðýã òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéíà.Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ, ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààõ,õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãûí õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñèðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ æóðìûí òóõàé õî¸ð õóóëü 1990 îíäãàðñàí áîëîâ÷ çºâõºí îëãîãäîîã¿é öàëèí õºëñèéã ë íºõºíãàðãóóëàõààñ õýòýðñýíã¿é ºäèé õ¿ð÷ýý.

Èéì òºðëèéí íýõýìæëýë ãàðãàõ, õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòûãá¿ðä¿¿ëýõýä öàãäàà, ïðîêóðîðûí àæèëòíóóä õºø¿¿í õîéðãî õàíäàõ,ñààä áýðõøýýë ó÷ðóóëàõ íü ÷ áàéíà. Îëîí íºõöºë øàëòãààíû óëìààñõîõèðñîí ýòãýýä òýð á¿ð ø¿¿õýä õàíäàæ íýõýìæëýë, ãîìäîëãàðãàäàãã¿é.

ßëàíãóÿà õèëñýýð ìºðäºãäºæ, õîðèãäîæ “àìüäààðàà òàìëàãäñàí”õ¿ì¿¿ñýýñ äýýðõ õóóëèéí äàãóó õîõèðëîî ÿàãààä íýõýìæëýõã¿é áàéíàâý ãýõýä: “öàëèíãèéí õýäýí òºãðºãèéí òºëºº äàõèí õóóëèàð ÿâààä ÿàõþì, ìèíèé ÿàæ çîâæ øàíàëñàí, ýð¿¿ë ìýíäýýðýý õîõèðñíûã õýíõàðèóöàõ þì áý ãýäýã áà äàðàà íü öàãäààãèéíõàí ººð íýã àñóóäëààðäàðàìòàëíà” ãýæ õàðèóëäàã áàéíà. /Íýã ºìãººëºã÷èéí ÿðèàíààñ/.

Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷èéí õóóëüçºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõòàëààð òóñãàéëñàí á¿ëãèéã øèíý ÝÁØÕ-ä îðóóëñàí íü õ¿íèé ýðõèéãõàíãàõ, áàòàëãààòàé áîëãîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý.

Ãýõäýý ýíý á¿ëýãò õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõèéã òèéì ÷ òóóøòàéòóñãàæ ÷àäñàíã¿é ãýõ ýðãýëçýý òºðºõººð áàéíà.

Òºðèéã òºëººëæ áóé áàéãóóëëàãà, àæèëòíóóäûí áóðóóòàéàæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõýäáóñäààñ ÿëãàí ¿çýæ, õºíãºëòòýé õàíäàõ ÿìàð ÷ ¿íäýñëýë áàéõ ¸ñã¿é.Ãýòýë “øóóä áóñ õîõèðëûã òºð õàðèóöàõã¿é” ãýñýí íü ¯íäñýí õóóëèéíõîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõýä íèéöýõã¿é áàéíà. ßàãààä øóóä áóñõîõèðëûã òºð õàðèóöàõã¿é áàéõ äàâóó ýðõòýé áàéõ áîëæ áàéíà âý?Ýíý áîë òýãø ýðõèéí çàð÷èìä ¿ë íèéöýõ, óëìààð èðãýíèé ýðõèéãõîõèðîîñîí çààëò þì.

1.5. ªºðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã ýõ, ¿ð õ¿¿õäèéíõýýýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ ýðõ.

¯íäñýí õóóëèéí äýýðõ çààëòûã ÿëëàãäàã÷ ººðèéíõºº ýñðýãìýä¿¿ëýã ºãºõ, ººðèéí ãýì áóðóóã¿éã áîëîí õýðãèéí áóñàä áàéäëûãíîòëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é. Ñýæèãòýí ººðèéí ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõ,ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðýãò õîëáîãäîëã¿éã áîëîí õýðãèéí áóñàä áàéäëûãíîòëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é. Ãýð÷ íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, ýöýã, ýõ, ¿ð


24


õ¿¿õäèéíõýý ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõººñ òàòãàëçàõ ýðõòýé ãýæ ¯íäñýíõóóëèéí çààëòûã ÝÁØÕ-ä íèëýýä òîäîòãîñîí áîëîâ÷ Èðãýíèé õýðãèéãø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä èõ çºð÷èëòýéãººð òóñãàãäñàíãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Òóõàéëáàë, óã õóóëüä çîõèã÷äûí ýõíýð,íºõºð, ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéã çºâõºí ººðñäèéíõ íü çºâøººðñíººð ãýð÷ýýðáàéöààæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä òýä ãýð÷èéí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýãõ¿ëýýíý.

“Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä” ãýñýí íýã îéëãîëòûã õóóëü á¿ðò ººð ººðººðòîäîðõîéëæ áàéãàà íü õóóëü áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ ¿éë àæèëëàãààíûíýã äóòàãäàë ãýæ õýëæ áîëîõ þì.

ÝÁØÕ-ä /34-ð ç¿éë/:- “Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä” ãýæ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷òýé íýã

ãýðò àìüäàð÷ áàéãàà ýõíýð, íºõºð, òºðñºí áîëîí ¿ð÷èëæ àâñàí õ¿¿õýä,òºðºë ñàäíû õ¿ì¿¿ñ”-èéã “òºðºë ñàäàí”- ãýæ òºðñºí áîëîí ¿ð÷èëæàâñàí ýöýã, ýõ, òºðñºí áóþó ¿ð÷èëæ àâñàí ýöýã, ýõ, òºðñºí áóþó ¿ð÷èëæàâñàí õ¿¿õýä, àõ, ýã÷, ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, õàäàì ýöýã, ýõ, à÷, çýý áîëíî;

Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëüä /3-ð ç¿éë/:- “Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í”-ãýæ ãýðëýã÷èä, òýäýíòýé õàìò àìüäàð÷

áàéãàà òºðñºí, äàãàâàð, ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õýä áîëîí òºðºë ñàäàíãèéíõ¿íèéã îéëãîíî. “Òºðëèéí õ¿í”-ãýäýãò ãýðëýã÷èéí ýöýã, ýõ, ºâºã ýöýã,ýìýã ýõ, à÷ õ¿¿, à÷ îõèí, çýý õ¿¿, çýý îõèí òýäãýýðèéí õ¿¿õäèéã,“ñàäàíãèéí õ¿í” ãýæ ãýðëýã÷èéí òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿, àâãà, íàãàöòýäãýýðèéí õ¿¿õäèéã õýëíý – ãýæ òóñ òóñ çààæýý.

¯¿íýýñ ¿çâýë, ÈÕØÕØÒÕ-ä çààñàí÷ëàí çºâõºí ýõíýð, íºõºð,ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéã òºäèéã¿é, õýðýâ õàìò àìüäàð÷ áàéãàà áîë ºâºã ýöýã,ýìýã ýõ, à÷ õ¿¿, à÷ îõèí, çýý õ¿¿, çýý îõèí òýäãýýðèéí õ¿¿õýä, òºðñºíàõ, ýã÷, ä¿¿, àâãà, íàãàö, òýäãýýðèéí õ¿¿õäèéã “Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í”-ãýæ¿çýõ ó÷èð ¯íäñýí õóóëüä çààñíû äàãóó òýäíèé ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿éáàéõ ýðõýý ýäëýõ ¸ñòîé.

ªºð íýã àíõààðàë òàòàæ áóé àñóóäàë áîë ÈÕØÕØÒÕ-ä çààñàí“çºâøººðñíººð ãýð÷ýýð áàéöààæ áîëíî” – ãýñýí çààëò þì.

“Çºâøººð¿¿ëýõ” –ãýäýã áîë ñýòãýë ç¿éí äàðàìò, õóóëü ìýäýõã¿éíãà÷ëàíòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé îéëãîëò.

¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíàà áîë ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõã¿é áàéõ ýðõýýèðãýí õ¿í öàã ¿ðãýëæ, ÷ºëººòýé ýäëýõ ̧ ñòîé ãýñýí ¿ã. Ãýòýë ýíý ýðõèéã÷ºëººòýé ýäë¿¿ëýõã¿éãýýð “çºâøººð¿¿ëíý”-ãýäýã íü õóóëü áóñàæèëëàãàà þì.

1.6. ªºðèéãºº ºìãººëºõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ ýðõ

ÝÁØÕ, ÈÕØÕØÒÕ, ªìãººëëèéí òóõàé õóóëèóäàä ºìãººë¿¿ëýõ,õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ æóðìûã òóñãàñàí.

25



1.6.1. ªìãººëºã÷èéã ̧ ñ òºäèé ¿çýæ õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõàæèëëàãààíä õýäõýí òîîíû õýðãýýñ áóñäàä íü ºìãººëºã÷èéãîðîëöóóëäàãã¿é áàéñàí, ºìãººëºã÷äèéí ººðñäèéíõ íü èäýâõèã¿é ¿éëàæèëëàãàà çýðýã íü ýíý ýðõèéí áîäèò õýðýãæèëòýä îäîî ÷ ñºðºã íºëºº¿ç¿¿ëñýýð áàéíà.

ßëàíãóÿà ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä ºìãººëºã÷èéíýðõ õîìñ, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä ñýæèãòýí,ÿëëàãäàã÷äûí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõ íîöòîé çºð÷èãääºã íü ñóäàëãàà,øàëãàëòààñ òîä õàðàãäàæ áàéíà. Æèøýý:

2001 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä Öàãäàí õîðèõ òºâ “Ãàíö õóäàã”-ò õèéñýíñóäàëãààãààð ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä öàãäàí õîðèãäñîí 619õ¿íèé 80 îð÷èì õóâü íü ºìãººëºã÷ îãò àâààã¿é áàéâ. Øàëòãààíûãëàâëàõàä îëîíõè íü ºìãººëºã÷ àâäãèéã ìýäýõã¿é, ººðºº õîðèãäñîíáîëîõîîð àð ãýðèéíõýí íü õººöºëäºæ ìýääýãã¿é, ºìãººëºã÷ àâàõòàëààð ìºðäºí áàéöààã÷ ÿðèàã¿é ãýõ áóþó ºìãººëºã÷èéí õºëñ òºëºõìºíãºã¿é ãýæ õàðèóëöãààæýý. 2001 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 9-íä Áàÿíç¿ðõä¿¿ðãèéí Öàãäààãèéí õýëòñèéí àëáàäàí ñààòóóëàõ áàéðàíä áàéñàíõîðèãäîãñäîîñ ãàíö íü ÷ ºìãººëºã÷ àâààã¿é, 4 ñàðä ìºí òýíä õîðèãäñîí1967 õ¿íèé 27 õóâü áóþó 524 õ¿íä ºìãººëºã÷ã¿éãýýð áàéöààí øèéòãýõàæèëëàãàà ÿâóóëæýý.

1.6.2. Àíõààðàë òàòñàí àñóóäëûí íýã íü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿éèðãýäèéí ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéã õýðõýí õàíãàõ òóõàé þì.

ªìãººëëèéí òóõàé õóóëüä:- Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíèé ºìãººëëèéí çàðäëûã óëñûí

òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òàéëàí, òîîöîîãàðãàõ æóðìûã ØÅÇ, ÌªÕ-íû ñàíàëûã ¿íäýñëýí õóóëü ç¿é, õ¿í àìûíáîäëîãî, õºäºëìºðèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéíãàçðûí ãèø¿¿ä õàìòðàí òîãòîîíî.

Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëüä:- ªìãººëëèéí õºëñ òºëºõ ÷àäâàðã¿é ø¿¿ãäýã÷èä òºðººñ

òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëíý ãýæ òóñ òóñ çààñàí.Õóóëü áèåë¿¿ëýõèéí òóëä Õóóëü ç¿éí ñàéä, Õ¿í àìûí áîäëîãî,

Õºäºëìºðèéí ñàéäûí õàìòàðñàí “Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýíèéºìãººëëèéí çàðäëûã òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, òàéëàí òîîöîî ãàðãàõæóðìûí òóõàé” òóøààë 1995 îíä ãàð÷ýý. Òóøààëûí ¸ñîîð ØÅÇõîëáîãäîõ çàðäëûã ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãóóäàä õóâààðèëàí õ¿ðã¿¿ëýõ¸ñòîé áºãººä ýõíèé æèë¿¿äýä ýðõáèø áèåë¿¿ëæ áàéæýý. Ýíý çàðäàëäóëñûí òºñâººñ 1997 îíä 4.0 ñàÿ, 1998 îíä 2.0 ñàÿ, 1999 îíä 7.0 ñàÿòºãðºã áóþó íýã ø¿¿õýä 30.0-200.0 ìÿíãàí òºãðºã áàòàëæ ºãñºí áàéíà.Ãýòýë ºìãººë¿¿ëýã÷ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýäãèéã Õ¿í àìûí áîäëîãî,Õºäºëìºðèéí ñàéä, Ñàíãèéí ñàéäûí 1993 îíä áàòàëñàí “Àìüäðàëÿäóó, áàãà îðëîãîòîé ºðõ, èðãýäýä òóñëàõ ñàíãèéí õºðºíãèéãá¿ðä¿¿ëýõ, çàðöóóëàõ æóðàì”-ûí äàãóó ñóì, ä¿¿ðýã, áàã, õîðîîíû


26


Çàñàã äàðãààð òîäîðõîéëóóëàõ çýðãèéí îëîí ÷èðýãäëýýñ øàëòãààëàíòýð ìºíãèéã îëæ àâ÷ ÷àääàãã¿é áàéíà.

“Îðëîãî áàãàòàé ÿäóó èðãýä ºìãººëºã÷ àâ÷ ÷àääàãã¿éãýýñ áîëîîäèõýýõýí õîõèð÷ áàéíà. Ýìçýã á¿ëãèéí ÿäóó èðãýäèéã ºìãººëºõñàíõ¿¿æèëò ìàíàé àéìàãò õóâààðèëàãääàãã¿é ãýæ ºìãººëºã÷äèéíçºâëºëèéí äàðãà íü ÿðüæ áàéíà” /Äàðõàí-Óóë àéìãèéí ñóäàëãààíûáàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

ªìãººëºõ áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿ðýëäýõ¿¿íèéãñàéæðóóëàõ àæëûí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë àíõààðàë òàòàæáàéíà. ªäãºº óëñûí õýìæýýíä ºìãººëºã÷äèéí 42 òîâ÷îî, 21 çºâëºëä400 ãàðóé ºìãººëºã÷ àæèëëàäàã ãýñýí ìýäýý áàéíà. Ñ¿¿ëèéí äºðâºíæèëä ºìãººëºã÷äèéí ìýðãýæëèéí øàëãàðóóëàëò áîëîîã¿é áàéíà.Òýäíèé äîòîð ÷àäâàð ñóë, ̧ ñ ç¿éí ä¿ðýì æóðìàà çºð÷èã÷èä áàéäàã íü¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý ýðõèéã çºð÷èõºä õ¿ðäýã áàéíà. Þóíû ºìíººìãººëºã÷äèéí ýðõ ¿¿ðýã, ¸ñ ç¿éí àñóóäëûã öîî øèíýýð àâ÷ ¿çýõ öàãáîëæýý.

ªìãººëºã÷ íàðûí ìýðãýøëèéí ò¿âøèí ºìãººëëèéí óð ÷àäâàðûãýðñ äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü îðîí íóòàãò õèéñýíñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà.

- ªìãººëºã÷ íàð íü ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñíû äàðààºìãººë¿¿ëýã÷èéíõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàéáàéäàã. Òóñ àéìàãò ºìãººëºã÷ áîëîâñîí õ¿÷èí íýí øààðäëàãàòàéáàéíà. ªìãººëëèéí çºâëºë íü 40-60 íàñíû õî¸ð ºìãººëºã÷, õî¸ðäàäëàãàæèã÷òàé, íýã íü ýðõýý õàñóóëààä äàõèí ñýðãýýãäñýí õ¿í áàéíà./Áóëãàí àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

- ªìãººëëèéí áàéãóóëëàãà õºäºëìºðèéí íàñíû áîëîí äýýäìýðãýæëèéí ºìãººëºã÷ººð äóòìàã áàéíà. /Äóíäãîâü àéìãèéíñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

- ªìãººëºã÷ ýõëýýä ìèíèé ºìãººëºã÷ áîëîõûã çºâøººð÷, á¿õèéë áàéäëûã ÿðèóëñíààñ õîéø õýä õîíîãèéí äàðàà áè ÷èíèé ºìãººëºã÷áîëîõîî áîëèëîî, ýíý õýðýã íºãºº òàëä ÷èíü øèéäâýðëýãäýõ þì øèãáàéíà. Áè íºãºº òàëûí ºìãººëºã÷ººð îðîõ áîëëîî, àëü àøèãòàé òàëäíü îðâîë äýýð ó÷ðààñ íàìàéã óó÷ëààðàé- ãýñýí.

/Õýíòèé àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/Ýíý á¿õýí èðãýäèéí õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ ýðõ öººíã¿é

çºð÷èãäºæ áóéã õàðóóëæ áàéíà. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ øèíýõóóëüä ýð¿¿ãèéí õýðýã äýõ ºìãººëºã÷èéí ýðõèéã ºðãºòãºæ, ñýæèãòíèéãáàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ, òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ø¿¿õýýðõÿíàí õýëýëöýõýä áàéëöàæ, ñàíàë ãàðãàæ áîëîõîîð òîãòîîñîí íüèõýýõýí øèíýëýã ç¿éë þì.

27



1.7. Íîòëîõ áàðèìòûã øàëãóóëàõ ýðõ

ÝÁØÕ-ä: ßëëàãäàã÷ íü . . . áàðèìò ñýëò ãàðãàæ ºãºõ, íîòëîõáàðèìòûã øàëãóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé. ªìãººëºã÷ íü . . . õýðýãò à÷õîëáîãäîë á¿õèé . . . áàðèìò ñýëò ãàðãàæ ºãºõ, ñýæèãòýí íü . . . áàðèìòñýëò ãàðãàæ ºãºõ, íîòëîõ áàðèìòûã øàëãóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé.õîõèðîã÷ íü. . . áàðèìò ñýëò ãàðãàæ ºãºõ, íîòëîõ áàðèìò øàëãóóëàõõ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé ãýæ çààñàí.

“Íîòëîõ áàðèìòûã øàëãóóëàõ ýðõòýé” ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéíçààëòòàé “íîòëîõ áàðèìò øàëãóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé” ãýñýíÝÁØÕ-èéí äýýðõ çààëò íü àãóóëãûí õóâüä çºð÷èëäºæ áàéíà.Òóõàéëáàë ÝÁØÕ-èéí 204-ð ç¿éëä “ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ºìãººëºã÷íü çºâõºí õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé áºãººä . . . Õ¿ñýëòèéã ìºðäºí áàéöààã÷õÿíàæ ¿çýýä ò¿¿íèéã õàíãàñàí áóþó õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òóõàé¿íäýñëýë á¿õèé òîãòîîë ãàðãàæ, óã òîãòîîëûã ÿëëàãäàã÷ áóþó ò¿¿íèéºìãººëºã÷èä ìýäýãäýíý” ãýæ çààñàí íü ¯íäñýí õóóëèéí ýíý ýðõèéíýñðýã áºãººä ¿çýìæèéí õýðýã áîëæýý.

Ïðàêòèê äýýð ìºðäºí áàéöààëò äóóññàíû äàðàà õàâòàñò õýðýãòýéòàíèëöààä ÿëëàãäàã÷, ºìãººëºã÷ººñ ãàðãàñàí òîäîðõîé õ¿ñýëò¿¿äèéãèõýíõ òîõèîëäîëä ìºðäºí áàéöààã÷ íàð ÝÁØÕ-èéí ýíýõ¿¿ 204-ðç¿éëýýð õýðýãñýõã¿é áîëãîæ õààäàã áàéíà.

Ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë õ¿÷èíã¿é áîëñîí,ººð÷ëºãäñºí, õýðýã íýìýëò ìºðäºí áàéöààëòàíä áóöñàí çîíõèëîõøàëòãààí íü íîòëîõ áàðèìò øàëãóóëàõ ýðõèéã õàíãààã¿éòýé õîëáîîòîéáàéíà.

ÓÄØ-èéí Ñóäàëãààíû òºâèéí òàíèëöóóëãàä “äàâæ çààëäàõøàòíû ìàãàäëàë õ¿÷èíã¿é áîëæ áàéãàà ãîë øàëòãààí íü. . . íîòëîõáàðèìòûí çºð¿¿ã øàëãààã¿é, õóóëèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é íîòëîõáàðèìòûã ¿íäýñëýõ, õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áàéäëûã øàëãàæòîãòîîãîîã¿é. . .” ÿâäàë ìºí ãýæ ä¿ãíýæýý.

Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ýð¿¿ãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 2000-5-12-íû ºäðèéí 99-ð ìàãàäëàëààñ ¿çýõýä àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èðãýí Ê-ä õîëáîãäîõ õýðãèéã õÿíààä “Áè Ã-ã àëààã¿é, ýíý õýðýã ãàðàõ¿åä Òºâ àéìãèéí Àðõóñò ñóìàíä àìüäàð÷ áàéñàí” ãýñýí ø¿¿ãäýã÷ Ê-èéí õ¿ñýëòèéã øàëãóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã “áèåë¿¿ëýýã¿é” ãýñýí¿íäýñëýëýýð õýðãèéã áóöààñàí áàéíà.

Øàëãóóëàõ ýðõèéí íºãºº òàëä íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷íàðûí “øàëãàõ ¿¿ðýã” áàéõ ¸ñòîé áºãººä òýä èðãýäèéí õ¿ñýëòèéã“õÿíàõ” áèø, çààâàë øàëãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéõ íü ¯íäñýí õóóëèéí¿çýë ñàíàà þì.


28


1.8. Øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ ýðõ

Øóäàðãà, õàðààò áóñ, çºâõºí õóóëüä çàõèðàãääàã ø¿¿õèéí òóõàéàñóóäàë áîë Ìîíãîëûí ºíººãèéí íèéãýì äýõ ø¿¿ìæëýë, ìàðãààíòàéýìçýã àñóóäëûí íýã þì.

Ø¿¿õ, ø¿¿ã÷òýé õîëáîîòîé îëîí ÿíçûí ø¿¿ìæëýë, á¿ð íîöòîéãýæ õýëæ áîëîõ áàðèìò ÿðèãäàæ, áè÷èãäýæ, çàðèì íü íîòëîãäñîí ÿâäàë÷ áàéíà.

Ø¿¿õ õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõã¿é óäààæ, èðãýäèéã÷èðýãä¿¿ëäýã õóóëü çºð÷èæ, áóðóó øèéäâýðëýäýã òàíèë òàë õàðäàãáàéõàä øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ ýðõ áàòàëãààòàé õýðýãæèæ áàéíàãýõ èòãýë áàãà áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Í¯Á-ûí õºãæëèéí õºòºëáºðººñõàìòàð÷ õèéëãýñýí “Ìîíãîë äàõü àâèëãàëûí òàëààðõ îëîí íèéòèéíñàíàà áîäîë, áàéð ñóóðü” ãýñýí ñóäàëãààãààð õàìãèéí èõ àâèëãàëäàâòñàí áàéãóóëëàãóóä, ýäíèé äîòîð ñóäàëãààíä õàìðàãäàã÷äûí¿íýëãýýãýýð ãààëü /73.5%/, áàíê /63.8%/, õàðèí ø¿¿õ 48.8 õóâèàð ãóðàâòîðñîí íü õýäèéãýýð äàâõàð íîòîëãîîã¿é ÷ îëîí ò¿ìýíä èòãýë àëäàæáóéí èëðýë þì.

2000 îíä 5 ø¿¿ã÷ ¸ñ ç¿éí ä¿ðìèéã óäàà äàðàà çºð÷ñºí ó÷èðîãöîðñîí, 2001 îíû ýõíèé õàãàñò 24 ø¿¿ã÷èä ñàõèëãûí øèéòãýëõ¿ëýýëãýñýí /Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë-ñýòã¿¿ë, 2000 îí, ¹4, 2001 îí ¹ 2/ áàéíà.Ãýìò õýðãèéí øèíæòýé ¿éëäýë õèéñýí, ø¿¿í òàñëàõ àæèëä íîöòîéäóòàãäàë ãàðãàñíû ó÷èð 2001 îí ãàðñààð 8 ø¿¿ã÷èéã îãöðóóëàõ ñàíàëûãØ¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºëººñ îðóóëñàí áàéíà.

Äîðíîãîâü àéìãèéí ñóì äóíäûí ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷ýýðàæèëëàæ áàéñàí “Á” ãýã÷ íü ýä ìºðèéí áàðèìòààð õóðààãäñàí 211 êãóãààñàí íîîëóóðûã òóõàéí ¿åèéí õàíøààð íýã êã-ûã íü 35000 òºãðºãººð,íèéòäýý 7.385.000 òºãðºãººð ¿íýëñýí çîõèõ ãàçðûí ¿íýëãýý áàéõàäø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ õóóäñàíä íýã êã-ûã íü 15000 òºãðºãººð áîäîæ, íèéò3.165.000 òºãðºãèéã óëñàä îðóóëàõààð òîãòîîæ, óëñàä 4.220.000òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ãýìò õýðãèéí øèíæòýé ¿éëäýë õèéñýí,Äàðõàí-Óóë àéìãèéí ñóì äóíäûí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ “Ò” íü 1996 îíä õ¿ëýýíàâñàí ýð¿¿ãèéí õýðãèéã 2000 îíä øèéäâýðëýñýí áàéõ áºãººä ø¿¿õõóðëûí ïðîòîêîëîîñ ¿çýõýä ø¿¿ãäýã÷ “Ã”-ã áèø ººð õ¿íèéã ø¿¿õõóðàëäààíä îðóóëæ õóóëü íîöòîé çºð÷ñºí. /”Çóóíû ìýäýý” ñîíèí, 2001-4-23, ¹97/

Íèéñëýëèéí íýã ä¿¿ðãèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷: Ø¿¿õèéí íýð õ¿íäèðãýäèéí äóíä óíàæ áàéãàà ãýäýãòýé ñàíàë íýã áàéíà. Ýíý íü õóâèéíáîëîí õàðèëöààíû ñî¸ë, àæèë õýðãèéí ÷àäâàð ìóóòàé ø¿¿ã÷äýýñ áîëæáàéãàà þì. Ýäèéí çàñãèéí õóâüä õàðààò áóñ áàéæ ÷àäàõã¿é áàéíà.Öàëèíãàà õóãàöààíäàà àâ÷ ÷àääàãã¿é, ãýðýë öàõèëãààí, õàðèëöóóð

29



óòñàà òàñëóóë÷èõñàí ø¿¿õ, ø¿¿ã÷äèéí õýâèéí àæèëëàõ íºõöëèéãòºðººñ õàíãàæ ºã÷ ÷àäàõã¿é áàéíà ø¿¿ äýý.

Åð íü áîë ø¿¿õ çàñàãëàëûí ¯íäñýí õóóëüä òóíõàãëàñàí çàð÷èìºíººäºð õîîñîí íýð òîìú¸î òºäèé áàéíà /”Çóóíû ìýäýý”-ñîíèí, 2001-4- 23,¹97/ ãýæ èëýí äàëàíã¿é ÿðüñàí áàéíà.

Íèéñëýëèéí ø¿¿õýýð õÿíàëòûí æóðìààð õÿíàãäñàí èðãýíèéõýðãèéí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, çàðèì ø¿¿õ ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéíõîëáîãäîõ çààëòóóäûã çºð÷èæ, õóóëü áóñ á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð õýðýãøèéäâýðëýõ, øèéäâýð òîãòîîëûã çºâëºëäºõ òàñàëãààíä ¿éëäýëã¿éíîöòîé çºð÷èë ãàðãàõ, íýõýìæëýëèéí øààðäëàãààñ õàëèõ, àëü ýñâýëäóòóó îðõèõ, äýýä øàòíû ø¿¿õèéí ìàãàäëàëä äóðäñàí çààëòûãáèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ, çîõèã÷äûí ìýòãýëöýõ ýðõèéã õàíãààã¿é ãýõ ìýòäóòàãäàë èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéíà /Íèéñëýëèéí ø¿¿õýýñ ãàðãàñàíòîéì ìýäýý, 2000 îí/.

1.9. Ø¿¿õ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ ýðõ

ÝÁØÕ-ä: Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýðýãõýëýëöýõýä ø¿¿ãäýã÷èéã çààâàë îðîëöóóëíà. Ãàãöõ¿¿ ø¿¿ãäýã÷ íüÌîíãîë óëñûí õèëèéí ãàäíà áàéãàà áºãººä ø¿¿õýä õ¿ðýëöýí èðýõýýñçàéëñõèéâýë ø¿¿ãäýã÷ã¿éãýýð õýðýã õýëýëöýæ áîëíî ãýæ çààñàí. Èéìçààëò øèíý õóóëüä ÷ òóñãàãäñàí áàéíà.

Ýíä àíõààðàë òàòàæ áóé àñóóäàë áîë õèëèéí ãàäíà áàéãàà õ¿íèéõýðãèéã ÿàæ ò¿¿íã¿éãýýð õýëýëöýõ âý ãýäýã àñóóäàë þì. Ø¿¿ãäýã÷ã¿éãýýð,ý÷íýýãýýð õóðàëäàæ õýðýã øèéäâýðëýíý ãýäýã áîë ¯íäñýí õóóëèéíàãóóëãàä õàðøëàõ áîëíî.

Õîðèãäîæ áóé ø¿¿ãäýã÷ äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýð õýðýãõýëýëöýõýä îðîëöîæ ÷àääàãã¿é, îðîëöóóëæ ýðõèéã íü ýäë¿¿ëýõ òàëààðÿìàð ÷ àðãà õýìæýý àâäàãã¿é áóðóó ïðàêòèê õýâøèæ òîãòñîí áàéíà.

¯íäñýí õóóëüä çààñàí “ø¿¿õ àæèëëàãàà” ãýäýã áîë àíõàí øàò,äàâàõ øàò, õÿíàëòûí øàòûã áàãòààñàí öîãö îéëãîëò áàéòàë ÝÁØÕ-äõÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä õýðãèéã õÿíàí õýëýëöýõýä õýðýãò õîëáîãäîã÷óã õóðàëä îðîëöîõ ýðõèéí òóõàé çààãààã¿é áàéíà /368-ð ç¿éë/.

Èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä:“Õýðãèéí îðîëöîã÷èä íü ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõ ýðõòýé”. /24-ð ç¿éë/

“Íýõýìæëýã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ íü õ¿íäýòãýí ¿çýõøàëòãààíààð èðýýã¿é áîë ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëíà. Õàðèíõ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð èðýõã¿é áîë íýõýìæëýëèéã áóöààíà”.

“Çîõèã÷èä, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷, ãóðàâäàã÷ýòãýýä . . . äàâæ çààëäàõ õóðàëäààíä îðîëöîõûã õ¿ñâýë ø¿¿õòýäãýýðèéã õóðàëäààíä áèåýð îðîëöîõ ýðõèéã íü õàíãàæ, õóðàëäààí


30


õýçýý, õààíà áîëîõûã ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé” /169-ð ç¿éë/ ãýæ ìºí òóñ òóñçààñàí áàéíà.

Õàðèí ÝÁØÕ-òàé àäèëààð õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäçîõèã÷äûí îðîëöîõ ýðõèéí òóõàé çààãààã¿é áàéíà.

Ø¿¿õ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ ýðõèéã çºð÷èõ ÿâäàë èðãýíèéáàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàðäàã íü ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéíñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà.

Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 1999 îíû 885 –ðøèéäâýðèéã íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí 1999 îíû 217äóãààð òîãòîîëîîðõ¿÷èíã¿é áîëãîõäîî: “. . . õàâòàñò õýðãèéí ìàòåðèàëààñ ¿çýõýäõàðèóöàã÷èä ø¿¿õ õóðàëäààí áîëîõ òóõàé àëáàí ̧ ñîîð çàðëàí äóóäàõõóóäàñ ºãººã¿é, ºãñºí ãýõ áîëîâ÷ “èðýýã¿é” ãýñýí øàëòãààíààð ø¿¿õõóðàëäààíûã 3-4 óäàà õîéøëóóëñíû ýöýñò õóóëèéí çààëòûã çºð÷èíõóðàë õèéñýí” ãýæ çààñàí áàéíà. /Óëñ òºðèéí áîëîí õóâèéí ýðõ, ýðõ÷ºëººíèé ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

1.10. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ ýðõ

¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýíý ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä ÝÁØÕ-èàð àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí òîãòîîëûã òîãòîîë óíøèí ñîíñãîñîí ºäðººñõîéø, õýðýâ ø¿¿ãäýã÷ öàãäàí õîðèãäîæ áàéãàà áîë óã òîãòîîëûíõóóëáàðûã ò¿¿íä ãàðäóóëàí ºãñºí ºäðººñ õîéø àðàâ õîíîãèéí äîòîðäàâæ çààëäàõ ãîìäëîî ãàðãàíà, ìºí èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õèéíøèéäâýðò ãàðñàí ºäðººñ íü õîéø àðàâ õîíîãèéí äîòîð äàâæ çààëäàõãîìäîë ãàðãàæ áîëíî. /ÈÕØÕØÒ õóóëü/ ãýæ òóñ òóñ çààæýý.

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ øèíý õóóëüä:Ø¿¿õèéí òîãòîîëä äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ, ýñýðã¿¿öýë áè÷èõ

ýðõ á¿õèé ýòãýýä, ò¿¿íèéã ãàðäàæ àâñàí áóþó òàíèëöóóëñíààñ õîéøäàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé ãýæ òóñãàñàí íü äàâàõ ãîìäîëãàðãàã÷èéí õóâüä àøèãòàé áîëñîí áàéíà.

Õóóëü òîãòîîìæèä äàâæ çààëäàõ ãîìäëûí àãóóëãàä õÿçãààðëàëòòàâüäàãã¿é áîëîâ÷ ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä äàâæ çààëäàõ ãîìäîë,ýñýðã¿¿öëèéí ¿íäýñëýëä àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð õÿíàí õýëýëöýýã¿éøèíý íîòëîõ áàðèìò çààõ ýðõã¿é /166-ð ç¿éëèéí 3 äàõü çààëò/ - ãýñýííü ïðàêòèêò áàãàã¿é ìàðãààí äýãäýýäýã áàéíà.

Àíõàí øàòíû ø¿¿õ äýýð ÿðèãäàõ áîëîìæã¿é áàéñàí íîòëîõáàðèìòûã ººðèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõûí òóëääàâæ çààëäàõ ãîìäîëäîî çààæ, õàâñàðãàõûã èéíõ¿¿ õóóëèàð õîðèãëîæáàéãàà íü õýðãèéã íîòëîõ áàðèìòûí ¿íäñýí äýýð øóäàðãààðøèéäâýðëýõ çàð÷ìûã èëò ãàæóóäóóëñàí çààëò þì.

Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýñýí òàâàí õýðýã òóòìûííýãä íü äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðäàã áºãººä 1998-2001 îíûñòàòèñòèêààñ ¿çýõýä äàâæ çààëäàõ øàòààð õÿíàãäñàí íèéò ýð¿¿ãèéí

31



õýðãèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîëûí 52.2-54.7 õóâü íü õýâýýð ¿ëäýæ,45.3-47.8 õóâü íü õ¿÷èíã¿é áîëñîí áóþó ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Õàðèí 2000,2001 îíä ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýãäñýí èðãýíèé õýðãèéí àðâàí õýðýãòóòìûí íýãä íü äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàñíààñ ¿çýõýä ýð¿¿ãèéíõýðýãò äàâæ çààëäàõ ãîìäîë èðãýíèéõýýñ 2 äàõèí èõ áàéíà. Òàñëàíøèéäâýðëýõ òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí, ººð÷èëñºí ¿íäýñëýëèéíäîòîð “õýðãèéí ç¿éë÷ëýë áóðóó”, “õýðýãòíèé õóâèéí áàéäàë”, “ÿëûãòîõèðóóëààã¿é”, “õîõèðîã÷èéí ãýì áóðóóòàé àæèëëàãàà õýðýã ãàðàõàäíºëººëñºí”, “àðãàã¿é õàìãààëàëòûí õýð õýìæýýã õýòð¿¿ëñýí” ãýñýíç¿éë¿¿ä çîíõèëæ áàéíà.

2000 îíä Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí äàâæ çààëäàõ øàòíûõóðàëäààíààð àéìàã, íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéíòàñëàí øèéäâýðëýñýí á¿ãä 249 õýðãèéã õÿíàí õýëýëöñýíýýñ 29.7 õóâüáóþó 74 õýðãèéí òîãòîîëä ººð÷ëºëò îðóóëæ 46 õýðýãò íü áóþó 62.1õóâüä íü ÿë õºíãºð¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý íü äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéíàëäàà çºð÷èë àíõàí øàòíû ø¿¿õýä òèéì ÷ áàãà áèø áàéãààã õàðóóëæáàéíà.

1.11. Óó÷ëàë õ¿ñýõ ýðõ

Óó÷ëàë áîë çºâõºí òºðèéí òýðã¿¿í - Åðºíõèéëºã÷èä ¯íäñýíõóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ þì.

Öààçààð àâàõ ÿëààð øèéòã¿¿ëñýí õ¿íýýñ àìü õýëòð¿¿ëýõ òóõàéõ¿ñýëò ãàðãàñàí, ãàðãààã¿é àëü ÷ òîõèîëäîëä ò¿¿íèé õýðãèéã ÌîíãîëÓëñûí Åðºíõèéëºã÷èä õ¿ðã¿¿ëýõ áºãººä ò¿¿íèéã Åðºíõèéëºã÷ õ¿ëýýíàâñíààñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð ÿëòàíä óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûãøèéäâýðëýíý. Øààðäëàãàòàé áîë óã õóãàöààã 30 õ¿ðòýë õîíîãîîðñóíãàæ áîëäîã áàéíà. /Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí102 äóãààð ç¿éë/.

Ýíý áîë æèðèéí íýã ºðãºäºë õ¿ñýëò áèø, õ¿íèé àìü íàñíûàñóóäàë. Øàëãàõàä ò¿âýãòýé, ýýäðýýòýé ºðãºäºë ãîìäëûã øàëãàõõóãàöààã 6 ñàðààð òîãòîîñîí áàéõàä õ¿íèé àìü íàñíû àñóóäëûãõî¸ðõîí ñàðààð øèéäâýðëýõýýð çààñàí íü õýò áîãèíî áàéíà.

Èéìä öààçààð àâàõ ÿëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õóãàöààãòóñãàéëàí 6 ñàð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø ãýæ õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõøààðäëàãàòàé ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áîëíî.

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ õîðèõ ãàçàð ÿë ýäýëæ áóé õ¿ì¿¿ñýýñ1998 îíä óó÷ëàëò õ¿ññýí 142 õ¿ñýëòèéí 17-ä, 1999 îíä 135 õ¿ñýëòèéí15-ä, 2000 îíä 140 õ¿ñýëòèéí 24-ä íü òóñ òóñ óó÷ëàë ¿ç¿¿ëæýý. Õàðèíöààçààð àâàõ ÿëòàé õýäýí õ¿íèé õýäýä íü óó÷ëàë ¿ç¿¿ëñíèéã àâ÷


32


÷àäààã¿é áîëíî. Ýíý òîî íü òºðèéí íóóöûí çýðýãëýëä îðñîí íüýðãýëçýýòýé áàéíà.

1.12. Øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõ ÷ºëºº

ÓÈÕ 1993 îíä “Òºð, ñ¿ì õèéäèéí õàðèëöààíû òóõàé õóóëü, ÌîíãîëÓëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºë 1994 îíä “Øàøèí-ñ¿ìõèéäèéí òàëààðõè òºðèéí áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëûí òóõàé” çºâëºìæòóñ òóñ ãàðãàñàí íü õ¿íèé ø¿òýí áèøðýõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõàä áîäèòíºëºº ¿ç¿¿ëæýý.

1.12.1. Òºð, ñ¿ì õèéäèéí õàðèëöààíû òóõàé õóóëèéí 9 ä¿ãýýðç¿éëä çààñíààð õóâü õ¿í ñ¿ì, õèéä áàéãóóëàõ òóõàé ºðãºäëºº,ä¿ðìèéí õàìò àéìàã, íèéñëýëèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàëäãàðãàæ, çºâøººðºë àâñíû ¿íäñýí äýýð ñ¿ì õèéä áàéãóóëæ õóóëü ç¿éíàñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëäýãæóðàìòàé.

1990-ýýä îíîîñ õîéøèõ íèéãìèéí óõàìñàðò ãàðñàí èõ ººð÷ëºëòíü øàøèí ø¿òýõ ýðõ ÷ºëººíä ÷ ìºí èõ äàâàëãàà ¿¿ñãýñýí.

ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä Áóääà, Õðèñòîñ, Èñëàì, Áàõàé,Áºº, ßçó òàðíèéí 270-ààä ñ¿ì õèéä áàéãààãààñ 186 íü Õóóëü ç¿é, äîòîîäõýðãèéí ÿàìàíä àëáàí ̧ ñîîð á¿ðòã¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.¯¿íýýñ óëàìæëàëò ãýãäýõ Áóääûí øàøèí 112 õèéä äàöàí /íèéñëýëä28/, Èñëàì øàøíû 2 /íèéñëýëä 1/, Áººãèéí 1/ íèéñëýëä/, “óëàìæëàëòáóñ” ãýãääýã Õðèñòîñ øàøíû 65 /íèéñëýëä 39/, Áàõàé øàøíû 5/íèéñëýëä 1/, ßçó òàðíèéí 1 ñ¿ì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

1.12.2.Ñ¿ì õèéäèéã á¿ðòãýõýä ¿íäýñëýëã¿éãýýð òàòãàëçàõ, õààõ,áîîõ õàíäëàãà áàéãààä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäâàë çîõèíî.

Òºâ àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìàíä áàéãàà õðèñòèéí ñ¿ìèéã õººõ,Àðãàëàíò ñóìàíä áàéãàà õðèñòèéí ñ¿ìèéã öàãäààãààð òàðààëãàõ, 1999îíä Òºâ àéìàãò áàéãóóëàãäñàí Âàòèêàíèé òºëººëºã÷èéí ãàçðûíñàíõ¿¿æèëòòýé õ¿ì¿¿íëýãèéí õ¿¿õäèéí öýöýðëýãèéã øàøíû ¿éëàæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà ãýñýí íýðýýð çîãñîîõ çýðãýýð íîòîëãîî¿íäýñëýëã¿éãýýð õàðäàí ñýðäýõ, õààí áîîõ, ãóéâóóëàõ çýðãýýð çàðèìíýãýí ç¿é áóñ àâèð ãàðãàæýý. /Øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõèéí íºõöºëáàéäàë, ñóäàëãààíû óðüä÷èëñàí òàéëàí/

Òºð, ñ¿ì õèéäèéí õàðèëöààíû òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí“7”-ä “ àëèâàà øàøíû áàéãóóëëàãà, ëàì ñàíâààðòàí ººðèéí øàøíûãýñ ø¿òýã÷äèéã… ýä ìºíãººð òàòàõûã õîðèãëîíî” ãýñíèéã çàðèì àëáàíòóøààëòíóóä õ¿ì¿¿íëýãèéí àæèë õèéæ áàéãàà áîë øàøíû àæèë îãòõèéæ áîëîõã¿é, øàøíû àæèë õèéæ áàéãàà áîë õ¿ì¿¿íëýãèéí àæèëõèéæ áîëîõã¿é ìýòýýð òàéëáàðëàæ, õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãàà íüçàðèì øàøíû ãîë ¿éë àæèëëàãàà áàéäãèéã ¿ã¿éñãýõèéã îðîëäîõ íü ÷áàéíà.

33



Îð÷èí ¿åä òºð, ñ¿ì õèéäèéí õàðèëöààíû òàëààðõ òºðèéí áîäëîãî,¿éë àæèëëàãàà íü óëàìæëàëò áà óëàìæëàëò áóñ øàøíóóäûí äîòîîäáîëîí òýäíèé ººð õîîðîíäûí õàðèëöààíä ãàð÷ áàéãàà øèíý ¿çýãäýë,¿éë ÿâöûí õàíäëàãà, ÷èãëýëèéã øèíæëýí ñóäëàõ ÿâäàë èðãýäèéíøàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîéáîëæ áàéíà.

1996 îíîîñ õîéø àéìàã, íèéñëýëèéí ÈÒÕ øàøíû áàéãóóëëàãàä¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîõäîî õóãàöààã íýã æèëýýðòîãòîîí óëìààð óã õóãàöàà äóóñàõ ¿åä æèë, æèëýýð ñóíãàäàã æóðàìòîãòñîí áàéíà. Ãýâ÷ òóõàéí ¿åä çºâøººðºë îëãîñîí ÈÒÕ-ûí á¿ðýíýðõèéí õóãàöàà äóóññàíû äàðàà øèíýýð ñîíãîãäñîí ÈÒÕ øàøíûáàéãóóëëàãàä çºâøººðºë îëãîõ, õóãàöàà ñóíãàõäàà õîéðãî õàíääàã,ò¿¿íýýñ çàéëñõèéäýã õàíäëàãà ãàðäàã àæýý.

Øàøíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîõã¿é, îëãîñîí ÷áîãèíî õóãàöààòàé áàéõ íü íýã òàëààñ ø¿òýí áèøðýõ ýðõýý ÷ºëººòýéýäëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàõ, ìºí áóñäûí ç¿ãýýñ ãàäóóðõàõ øàëòãààíáîëäîã. Íºãºº òàëààð á¿ðòãýë çºâøººðëèéí æóðìûã çºð÷èõ ÿâäàëáàéãààã çºâòãºæ áîëîõã¿é.

1.13. Óëñûíõàà íóòàã äýâñãýðò ÷ºëººòýé çîð÷èõ ýðõ

Ýíý çààëòûí äàãóó Ìîíãîë Óëñàä çàñàã çàõèðãààíû íýã íýãæýýñíºãººä çîð÷èõîä “çàì ÿâàõ” àâäàã áàéñíûã á¿ðìºñºí õàëñíààð çîð÷èõýðõ áîäèòîé áîëæýý.

Ñòàòèñòèêèéí ìýäýýíýýñ õàðàõàä á¿õ òºðëèéí òýýâðèéíõýðýãñëýýð 2000 îíä äàâõàðäñàí òîîãîîð 93.0 ñàÿ õ¿í, 10643.4ìÿí.òîíí à÷àà òýýâýðëýæ, çîð÷èã÷ ýðãýëò/íèéò çîð÷èã÷äûí òîîãòýýâýðëýñýí êì çàéãààð ¿ðæ¿¿ëñýí ¿ç¿¿ëýëò/ 1946.0 ñàÿ õ¿í.êì áîëæýý.

Çîð÷èõ ýðõèéã Îíö áàéäëûí òóõàé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààíøèéòãýõ òóõàé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàíñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü, Õèëèéí òóõàé çýðýã ñàëáàð õóóëèóäààðõÿçãààðëàñàí íü ç¿é ¸ñíû ãýæ ¿çýõýýð áàéíà.

1.14. Ò¿ð áóþó áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ýðõ

Èðãýíèé á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí òóõàé õóóëèàð ýðõ îëãîñíîîð“Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 1996 îíä Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðòèðãýä øèëæèí ñóóðüøèõ õºäºëãººíèéã á¿ðòãýõ, ìýäýýëýõ íèéòëýãæóðàì”-ûã 47 òîîò òîãòîîëîîð áàòëàí ìºðä¿¿ëæýý.

Ýíýõ¿¿ àêòààð ýð¿¿ãèéí ÿë òýíññýí, çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæèëõèéæ áàéãàà áîë ÿëûí õóãàöàà äóóñòàë, ãýìò õýðýãò ñýæèãòýí,ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäñàí áîë óóë õýðýã øèéäýãäòýë ãýõ çýðýã áîëîíáóñàä ¿íäýñëýëýýð øèëæèí ñóóðüøèõûã ò¿ð ò¿äãýëç¿¿ëýõ æóðàì


34


òîãòîîñîí íü èõýâ÷ëýí ç¿é ¸ñíû áóþó õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèäíèéöýæ áàéíà.

Õàðèí Íèéñëýëèéí Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëûíÒýðã¿¿ëýã÷äèéí 1995 îíû 69 òîîò òîãòîîëîîð /2000 îíû 46, 2001 îíû08 òîîò òîãòîîëîîð íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí/ áàòàëñàí æóðìûí¸ñîîð õºäººíººñ Óëààíáààòàð õîòîä ñóóðüøèõààð øèëæèí èðñýííàñàíä õ¿ðýã÷äýýñ “¿éë÷èëãýýíèé õºëñ” íýðýýð 50000 òºãðºã, 18 õ¿ðòýëõíàñíû õ¿¿õäýýñ 25000 òºãðºãèéí õóðààìæ àâ÷ áàéõààð òîãòîîñîí íüõ¿íèé óã ýðõýíä õàðøèëæ áàéíà. Ýíý áîë ¿íýõýýð òºñºâò íèéãýìøëèéí¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë íýìýãääýã áîë ò¿¿íèéã òºñâ¿¿äèéí õîîðîíäçîõèöóóëæ èðãýíä õîõèðîëã¿é øèéäýõ, õýðýâ õóâèàñ òºëáºðòýé¿éë÷èëãýý õèéõ áîë ººðñäºº ñàéí äóðààð øèéäýõ ìàÿãààð çîõèöóóëæáîëîõ àñóóäàë þì. Äýýðõ æóðìààð 5 àì á¿ëòýé / íàñàíä õ¿ðýýã¿é Çõ¿¿õýä / ºðõ äóíäæààð 200000 òºãðºã øèëæèí ñóóðüøèõàä çàðöóóëíàãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ õóðààìæèéí îðëîãîî þóíäçàðöóóëàãäñàí òàëààð ÿìàð ÷ ìýäýýëýëã¿é ,õÿíàëò àëãà áàéíà. Ýíýá¿õíýýñ ¿¿äýýä ýäèéí çàñãèéí àëáàäëàãààð õ¿íèé øèëæèí ñóóðüøèõýðõèéã áîîìèëæ áóé õýðýã ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýæ áàéíà.

Èéì ïðàêòèê áóñàä àéìàãò òàðõàæ áàéãààã äàðóé òàñëàí çîãñîîõ¸ñòîé.

- Õýðëýí ñóìûí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí ÕóðëûíÒýðã¿¿ëýã÷äèéí 2001 îíû 15 òîîò òîãòîîëîîð ×îéáàëñàí õîòîäøèëæèí èðýã÷ íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íä 10000 òºãðºã, õ¿¿õäýä 5000òºãðºãíèé òºëáºð òîãòîîñîí áàéíà.

- Äàðõàí-Óóë àéìãèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí ÕóðëûíÒýðã¿¿ëýã÷äèéí 2001 îíû 4 ñàðûí 14-íû 25 äóãààð òîãòîîëîîð òóñàéìàãò øèëæèí èðæ ñóóðüøèõàä èðãýäýýñ àâàõ íýã óäààãèéíõóðààìæèéã 19 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû õ¿í òóñ á¿ðýýñ 25000 /õîðèí òàâàí ìÿíãà/ òºãðºã, ò¿ð îðøèí ñóóõàä íàñàíä õ¿ðýã÷äýýñ ñàðòóòàìä 2000 òºãðºã àâ÷ áàéõààð òóñ òóñ òîãòîîñîí áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí èðãýä óëñûíõàà íóòàã äýâñãýðò ò¿ð áîëîí áàéíãà îðøèíñóóõàä èë¿¿ îëîí áè÷èã áàðèìò øààðääàã çýðýã áýðõøýýë áàéãàà àæ.

1.15. Ãàäààäàä ÿâàõ, îðøèí ñóóõ, ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýõ ýðõ

Ýíý õàðèëöààã Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ãàäààäàä õóâèéí õýðãýýðçîð÷èõ, öàãàà÷ëàõ òóõàé õóóëèàð á¿õýëä íü, Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëü,Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä õóóëèàð çàðèì íýãòàëààñ íü çîõèöóóëæ áàéíà.

Ãàãöõ¿¿ ýíý ýðõýý ýäëýõ ÿâäàë íü óëñûí àþóëã¿é áàéäàë,íèéãìèéí õýâ æóðàì, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëººãõàìãààëàõ àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí áàéõûã øààðääàã.

35



Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä ãàäààäàä ÿâàõ, òýíä îðøèí ñóóõààðöàãàà÷ëàõàä òóõàéí èðãýíèéã õ¿ëýýí àâàõ óëñûí äîòîîäûí õóóëèàðòîãòîîñîí æóðìààñ ººð Ìîíãîëûí òºð, çàñãèéí ç¿ãýýñ ó÷ðóóëàõ ÿìàðíýãýí õÿçãààðëàëò áàéõã¿é. Ãàãöõ¿¿ î÷èõ îðíû õóóëü òîãòîîìæîîðóðüä÷èëàí çºâøººðºë àâàõ, àìüäðàõ áàòàëãààòàé õîëáîîòîé áîëçîëøààðäàõ òîõèîëäîë çàðèì îðíû õóâüä íýëýýä õàòóó, çàðèìûíõ íüõóâüä áàãà çýðýã õÿçãààðëàëò áàéäàã áºãººä òýð íü òóõàéí îðíûäîòîîäûí àñóóäàë ó÷ðààñ Ìîíãîëûí èðãýí óã æóðìûã õ¿ññýíýýðçºð÷èæ áîëîõã¿é áèëýý. Èéìýýñ çàðèì èðãýäèéí áóñàä óëñ îðîíäçîð÷èõ, öàãàà÷ëàõ ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçýë õàíãàãäàõã¿é áàéãààã¿ã¿éñãýõã¿é áàéíà.

2000 îíä 83 îðîíä 508821 èðãýí ãàðñàí áîë ìºí îíä òýäãýýðîðíîîñ 495285 ìîíãîë èðãýä ýõ îðîíäîî áóöàæ èðñýí áà íèéòäýý 1ñàÿ 41 ìÿíãàí õ¿í Ìîíãîë Óëñûí õèëèéí áîîìòîîð íýâòýðñýí áàéíà.Ìîíãîë óëñûí õèëýýð ãàäàãø ãàðñàí 508821 õ¿íèé òîîíîîñ óëñûíõèëýýð áóöàæ îðñîí 495285 õ¿íèéã õàñàõàä õèëèéí öààíà áóþó áóñàäóëñ îðîíä 13536 õ¿í ¿ëäñýí ä¿í ãàð÷ áàéíà. Æèë èðýõ òóòàì ÌîíãîëÓëñûí èðãýä ãàäààäàä çîð÷èõ íü ºñºæ áàéãàà çýðýã íü ýíý ýðõõàíãàãäàæ áóéí áàðèìò íîòîëãîî þì.


36

ÕÎ¨Ð. Õ¯ÍÈÉ ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÝÐÕ , ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

ÕÎ¨Ð. Õ¯ÍÈÉ ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÝÐÕ, ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

2.1. Òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõ

Èðãýä òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõýý: íýãä, òºðèéíáàéãóóëëàãàä ñîíãîãäîõ, õî¸ðò, ñîíãîõ ýðõýý ýäýëæ, Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕáîëîí îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãûã ñîíãîõ, ãóðàâò,òºðèéí àëáàí òóøààë ýðõëýí àæèëëàõ ãýñýí ¿íäñýí õýëáýðýýð ýäýëæáàéíà.

2.1.1. Èðãýäýýñ òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ õàìãèéíøèéäâýðëýã÷ ýðõ áîë ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ þì. Ñîíãóóëü áîë àðäò¿ìíèé õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýõ àðãà õýðýãñýë áºãººä òýð íü îëîíóëñûí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí æèøèã øààðäëàãàä íèéöýæ,æèíõýíý ÷ºëººòýé, øóäàðãà ÿâàãäñàí öàãò õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõèéãõàíãàäàã òóë õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòèéí ÷óõàë áàòàëãàà áîëäîã.

Ìîíãîë Óëñûí øèíý (1992) ¯íäñýí Õóóëèàð ñîíãóóëèéí á¿õíèéòèéí øóóä, ÷ºëººò, ñàíàëàà íóóöààð ãàðãàæ ñîíãîõ çàð÷èìòîãòîîñîí áºãººä ò¿¿íèé äàãóó ñîíãóóëèéí õóóëü ãàðãàæ 1992, 1996,2000 îíä ïàðëàìåíòûí, 1993, 1997, 2001 îíä Åðºíõèéëºã÷èéíñîíãóóëü ÿâóóëæýý. 1992 îíû ñîíãóóëèàð ÓÈÕ-ûí 76 ñóóäëûí 69- èéã,2001 îíû ñîíãóóëèàð 72-ûã òóñ òóñ ÌÀÕÍ àâñàí áàéíà.

1996 îíû ñîíãóóëèàð “Ì¯ÀÍ-ÌÑÄÍ-ûí àðä÷èëñàí õîëáîî” ýâñýë50, ÌÀÕÍ- 25, ÌÓÍÍ-1 ñóóäàë òóñ òóñ íîîãäîæ áàéæýý.

2000 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèàð “ÈÇÍÍ” ýâñëýýñ 1, Ì¯ÀÍ-ÌØÀÍ-ûí “Àðä÷èëñàí õîëáîî ýâñýë”-ýýñ 1, “Ýõ îðîí-ÌÀØÑÍ”-ààñ 1, áèåäààæ íýã õ¿í òóñ òóñ ñóóäàë àâñàí áîëíî.

Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí áîëîí ìºí àéìàã, íèéñëýë, ñóì,ä¿¿ðãèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûã ñîíãîõ óäàà äàðààãèéíñîíãóóëüä èðãýä àðä÷èëñàí ¿íäñýí äýýð îðîëöîæ èðýâ.

Èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöñîí áàéäàë:

Ýíý õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä ñîíãóóëèàñ ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûíîðîëöîî áóóð÷ áàéãàà íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Ýíý íü îéðõîí

Íýðñèéíæàãñààëòàäá¿ðòãýãäñýíñîíãîã÷äûí òîî

Ñîíãóóëü Îí

Ìîíãîë Óëñûí ÈõÕóðëûí ñîíãóóëü

Ìîíãîë ÓëñûíÅðºíõèéëºã÷èéíñîíãóóëü

Îðîí íóòãèéí ÈðãýäèéíÒºëººëºã÷äèéí Õóðëûíñîíãóóëü

Ñàíàë ºãñºíñîíãîã÷äûí òîî Õóâü

1992 1085129 1037392 95.601996 1147260 1057189 92.152000 1247033 1027985 82.431993 1106403 1025970 92.731997 1155228 982640 85.062001 1205885 1000110 82.94

1996 1028216 739946 71.96

2000 1066147 647616 60.74

37



ñîíãóóëü îëîí áîëñíîîñ çàðèì íü çàëõàæ èäýâõè íü ñóëàðñàí.Ñîíãóóëèéí êîìïàíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûí àðãà áàðèë äàõüäóòàãäàë çýðýã îëîí øàëòãààíòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì.

Ñîíãóóëüòàé õîëáîîòîé õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäñºí òîõèîëäîë öººíã¿éãàð÷ áàéíà.

1998 îíîîñ õîéø óëñûí õýìæýýíä èðãýíèé ïàñïîðòûí íººöäóóññàí, èðãýíèé ïàñïîðòûã èðãýíèé ¿íýìëýõýýð ñîëèõ àæèëóäààøèð÷, çîõèõ áè÷èã áàðèìòã¿éí óëìààñ 2000 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëü,îðîí íóòãèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí ñîíãóóëüä îëîí õ¿íîðîëöîæ ÷àäààã¿é áàéíà.

Òóõàéëáàë, ñîíãîã÷äûí áè÷èã áàðèìòã¿éí óëìààñ 2000 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëüä 2.1 õóâü, 2001 îíû Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä 1.5 õóâüíü îðîëöîæ ÷àäààã¿é áàéíà ãýñýí ìýäýýã àéìãèéí ñîíãóóëèéí õîðîîìýäýýëæ áàéæýý. /Õîâä àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

2.1.2. ÓÈÕ 1994 îíä “Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü” ãàðãàæÌîíãîëûí òºð ìýðãýøñýí, ÷àäâàðëàã àëáàòàé áàéõ, òºðèéí àëáàõàøèæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàìãààëàõ çàð÷èì, áàòàëãàà, õóóëüç¿éí ¿íäñèéã øèíýýð òàâüñàí.

Õ¿íèé ýðõèéí òàëààñ íü ¿çâýë ýíý õóóëèàð èðãýä òºðèéí àëáàíäîðîõ àäèë òýãø áîëîìæòîé áàéõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ òóõàéí àëáàíòóøààëä òàâèãäàõ øààðäëàãûã õàíãàñàí õýíèéã ÷ òºðèéí çàõèðãààíûàëáàí òóøààë ýðõëýõ ýðõèéã ¿íäýñ, óãñàà, àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, íèéãìèéíãàðàë, áàéäàë, õºðºíãº ÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë, àëáàí òóøààë, øàøèíø¿òëýã, ¿çýë áîäîë áîëîí íàì, îëîí íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãûíõàðüÿàëàë çýðãýýð ÿëãàâàðëàæ ¿ë áîëîõûã çààæ ºãñºí íü ÷óõàë àëõàìáîëæýý.

2000 îíû áàéäëààð íèéò 135391 òºðèéí àëáàí õààã÷ áàéíà.Òýäíèé 1.9 õóâü áóþó 2615 íü òºðèéí óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëä, 5.8õóâü áóþó 7809 íü òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä, 15.3 õóâü áóþó20662 íü òºðèéí òóñãàé àëáàí òóøààëä, 77.0 õóâü áóþó 104305 íüòºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí òóøààëä àæèëëàæ áàéíà. Îðîí íóòãèéíòºñâººñ öàëèíæäàã 85625 òºðèéí àëáàí õààã÷ áàéíà. /Ìîíãîë Óëñûíòºðèéí àëáàíû òóõàé ãàðûí àâëàãà, ñòàòèñòèêèéí òîéì, 2000 îí/

Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ñòàíäàðòûí óäèðäëàãûã òºðèéí àëáàíûòºâ áàéãóóëëàãà áóþó ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä áèå äààñàí ¿éëàæèëëàãàà ÿâóóëæ, àæëàà ÓÈÕ-ä òàéëàãíàäàã Òºðèéí àëáàíû çºâëºëõýðýãæ¿¿ëäýã. Òóñ Çºâëºëèéí ÷èã ¿¿ðãèéí íýã íü òºðèéí çàõèðãààíûàëáàí õààã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí òóõàé ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõÿâäàë þì. Óã çºâëºëººñ ýíý òàëààð ãàðãàñàí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä1995 îíû 7 äóãààð ñàðûí 24-íººñ 2001 îíû 6 äóãààð ñàðûã õ¿ðòýëõóãàöààíä òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ áàéñàí áóþó çîõèõ øàëãàëòºã÷ òýíöñýí èðãýäýýñ ¿íäýñëýëã¿éãýýð õàëñàí áóþó àæèëä àâàõã¿éáàéãàà òóõàé Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàíû çºâëºëä 165 ºðãºäºë, ãîìäîë


38


èð¿¿ëæýý. Òýäãýýðèéã õÿíàí ¿çýýä ºðãºäºë ãîìäîë èð¿¿ëýã÷äèéí 56.3õóâü áóþó 93 õ¿íèéã àæèëä íü áóöààí òîìèëóóëàõ áóþó àæëààðõàíãóóëæ, 9.7 õóâü áóþó 16 õ¿íèéã àæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëàãäñàíûãø¿¿õ òîãòîîí àæèëä íü áóöààí îðóóëñàí áàéíà.

2.2. Íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ñàéíäóðààðàà ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ

2.2.1. Óëñ òºðèéí íàì. Óëñ òºðèéí íàìóóäûí òóõàé õóóëèàð(1990) èðãýä óëñ òºðèéí íàì áàéãóóëàõ, á¿ðòãýõ, ¿éë àæèëëàãààã íüçîãñîîõ, äóóñãàâàð áîëãîõòîé õîëáîãäñîí çàð÷èì, æóðìûã òîãòîîæýý.

Ìîíãîë Óëñàä óëñ òºðèéí íàìóóä øèíýýð ¿¿ñýí îëîí íàìûíòîãòîëöîî îðøèõ íºõöºë á¿ðýëäñýí íü óëñ òºðèéí àðä÷èëñàíøèíýòãýëèéí íýã ¿íäñýí ¿ð ä¿í, èðãýäèéí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ õýðýãæèæáàéãààãèéí áîäèò èëðýë þì. Ìîíãîë Óëñàä îäîî 18 íàì ¿éë àæèëëàãààÿâóóëæ áàéíà:

Ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí íýã ÷óõàë áàòàëãàà áîë ̄ íäñýí õóóëèéí“Àëü íýã íàì, áóñàä îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãàä ýâëýëäýí íýãäñýíèéòºëºº áîëîí ãèø¿¿íèé íü õóâüä õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ,õýëìýãä¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî” ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí çààëò áèëýý.

Ãýòýë õ¿ì¿¿ñèéã íàìûí õàðüÿàëëààð èë äàëä ÿëãàâàðëàí àæèëàëáàí òóøààëààñ íü õàëæ ººð÷ëºõ, ýñâýë àæèëä àâàõã¿é áàéõ ÿâäàëñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîíòàà ãàðàõ áîëñîí áàéíà. ÓÈÕ áîëîí îðîííóòãèéí ÈÒÕ-ûí ñîíãóóëü ÿâàãäñàí îíóóäàä /1996, 2000 îí/ òºðèéíàëáàí õààã÷äûí õàëàãäàõ, ÷ºëººëºãäºõ õºäºëãººí ýðñ ºñ÷ áóé íü ÿàõàðãàã¿é àíõààðàë òàòàõ àñóóäàë þì.

Ýíý íü õýäèéãýýð àæëààñ ººð÷èëñºí òóøààëààñ õàðàãäàõã¿éáîëîâ÷ õ¿ì¿¿ñèéí ãîìäîë ñóäàëãààãààð íîòëîãäîæ áàéíà.

ÓÈÕ-ûí ñ¿¿ëèéí õî¸ð ñîíãóóëèéí /1996 îí áà 2000 îí/ äàðààòºðèéí àëáàíààñ ÷ºëººëºãäñºí õ¿ì¿¿ñèéí òîîã ñîíãóóëèéí ºìíºõîíóóäòàé /1995 îí áà 1999 îí/ õàðüöóóëàõàä 2-îîñ 5 äàõèí èõ áàéíà./Òºðèéí àëáàí õààã÷ ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõèéí òºëºâáàéäëûí ñóäàëãààíû òàéëàí, 2001 îí/

Õîâä àéìàãò 1992 îíîîñ õîéø àëü íýã íàìûí õàðúÿàëëààð íüÿëãàí ãàäóóðõàæ àæëààñ ººð÷èëñºí õ¿íèé òîî 850 áàéíà.

2.2.2. ¯éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãàÌîíãîëä îäîî ìýðãýæèë, ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð 105.3 ìÿíãàí

ãèø¿¿íòýé ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë¿¿äèéí 12 õîëáîî, õàðèí íóòàãäýâñãýðèéí çàð÷ìààð áàéãóóëàãäñàí ¯Ý-èéí 22 õîëáîî, àíõàí øàòíû2300 áàéãóóëëàãàä 220.0 ìÿíãà ãàðóé ãèø¿¿í õàìðàãääàãèéí 48.6 õóâüíü òºñºâò áàéãóóëëàãàä, 26.5 õóâü íü õóâèéí õýâøèëä, 25.0 õóâü íüóëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçàðò òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýð ¯Ý-èéíýðõèéí ñòàòóñûã 1991 îíä áàòàëñàí ̄ éëäâýð÷íèé ýâëýë¿¿äèéí ýðõèéí

39



òóõàé õóóëèàð áýõæ¿¿ëñýí íü èðãýäèéí ¯Ý-ä íýãäýõ ýðõèéã õàíãàõ÷óõàë áàòàëãàà áîëñîí þì.

2.2.3. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà /Îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà/“Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü” / 1997 îí/ áóñàä 80 ãàðóé

õóóëèéí çîõèõ çààëòààð èðãýä ÒÁÁ áàéãóóëàõ çàìààð ýâëýëäýí íýãäýõýðõýý ýäýëæ áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð óëñûí õýìæýýíä 2200 ãàðóéòºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýãäæýý.

Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã õîîðîíä íüõàðüöóóëàí ñóäàëæ ¿çýõýä äàðààõü çºð÷èëòýé áàéäàë àæèãëàãäàæáàéíà. ¯¿íä:

1. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí (ÒÁÁ) òóõàé õóóëèéí 16 äóãààðç¿éëä ÒÁÁ-ûã á¿ðòã¿¿ëýõ òóõàé ºðãºäºëä:

à/ áàéãóóëëàãûí íýð, õàÿã;á/ óäèðäàõ çºâëºëèéí ãèø¿¿ä, äàðãà, ã¿éöýòãýõ çàõèðëûí íýð,

õàÿã;â/ óäèðäàõ çºâëºëèéí äàðãûí ãàðûí ¿ñýã á¿õèé òºðèéí áóñ

áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì;ã/ óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí òóõàé áàðèìòûã õàâñàðãàõûã

çààæýý.Ãýòýë Õóóëü ç¿é, Äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí 2000 îíû 50 äóãààð

òóøààëààð áàòàëñàí “Äîòîîäûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã á¿ðòãýæãýð÷èëãýý îëãîõ æóðàì”-ä á¿ðòãýëèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìòûãîðîëöóóëàõã¿éãýýð íýìæ 3 áè÷èã áàðèìò, 72 äóãààð òóøààëààðáàòàëñàí “Ãàäààäûí áîëîí îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûíòºëººëºã÷èéí ãàçðûã íýýæ àæèëëóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ æóðàì”-äíýìæ 5 áè÷èã áàðèìò õàâñàðãàõààð çààæ, õóóëüä çààãäààã¿é íýìýëòìàòåðèàë øààðäàõ áîëæýý.

2. ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ æóðìûí òóõàé õóóëü /1997/-ä ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëüä õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí çààëòûãíèéö¿¿ëýõ òàëààð çààñàíã¿é. ¯Ý-èéí ýðõèéí òóõàé áîëîí ÒÁÁ-ûíòóõàé õóóëèéí çàðèì çààëò õîîðîíäîî çºð÷èëäæýý. Òóõàéëáàë, ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 6 äàõü õýñýãò õóóëü ç¿éí àñóóäàëýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà ÒÁÁ-ûã á¿ðòãýõ,á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàõ òóõàéãàà ºðãºäºë õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 30õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðëýõýýð çààñàí áàéõàä ¯Ý-èéí ýðõèéí òóõàéõóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò ¯Ý-èéã 14 õîíîãèéí äîòîðóëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõýýð çààñàí íü çºð÷èëòýé áàéíà.

3. ÒÁÁ-ûí òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí 2 -ò “Òàòàí áóóãäàõòºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí çîõèõ òºëáºðèéã õèéñíèé äàðàà ¿ëäñýí ýäõºðºíãèéã èæèë òºñòýé çîðèëãî á¿õèé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàäøèëæ¿¿ëýõ, õýðýâ òèéì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéõã¿é áîë çîðèëãîäíü íèéöñýí ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëíà” ãýæ çààñàí íü Èðãýíèé õóóëü


40


áîëîí áóñàä õóóëüòàé øóóä çºð÷èëäºæ ºì÷ëºã÷èéí àøèã ñîíèðõîëäõàðøèëñàí áàéíà.

¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷ààñàà ñàíõ¿¿æäýã ÒÁÁ /ªìãººëºã÷äèéí òîâ÷îî,îðîí ñóóö ºì÷ëºã÷äèéí õîëáîî ãýõ ìýò/-ûí õóâüä “¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷áóþó îðîëöîã÷ íü òóñãàéëñàí ýä õºðºíãèéí òóõàéä ýðõ, ¿¿ðãýýõàäãàëäàã õóóëèéí ýòãýýäýä … ºì÷ëºã÷ººñ ñàíõ¿¿æäýã áàéãóóëëàãàõàìààðíà” ãýñýí Èðãýíèé õóóëèéí 21 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4 äýõ çààëò¿éë÷ëýõ ̧ ñòîé. Ò¿¿í÷ëýí ÒÁÁ íü ººðèéí õºðºíãºä ò¿øèãëýí òîäîðõîé¿éë÷èëãýý ÿâóóëäàã àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ñàëáàð /çî÷èäáóóäàë, íèéòèéí õîîëíû ãàçàð, ñóðãàëòûí òºâ, àìðàëò, ñóâèëàë ãýõìýò/-òàé áàéõûã çºâøººð÷, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ñòàòóñûã òîäîðõîéëîíõóóëü÷ëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

4. Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé õóóëü /1996 îí/-èéí 8 äóãààð ç¿éëèéí2, 21 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò çºâõºí õ¿¿õäèéí òºðèéí áóñáàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ò¿¿íä ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé ãýæ õÿçãààðëàñàííü ¿íäýñëýë ìóóòàé, õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí çààëòòàé ÷ (ÒÁÁ-ûíõóóëü 5-ûí 1 çýðýã) çºð÷èëäñºí áàéíà.

Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õ¿íäðýëòýé áàéäëààñøàëòãààëàí 18 íàñàíä õ¿ðýýã¿é çàðèì õ¿í òºðºë á¿ðèéí õºäºëìºðýðõýëæ áàéíà. Õºäºëìºðèéí õóóëèéí 109 ä¿ãýýð ç¿éëä íàñàíäõ¿ðýýã¿é õ¿íèé õºäºëìºð ýðõýëæ áîëîõ íàñíû äîîä õÿçãààðûã çààñàíáàéäàã. Èðãýíèé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéã ¿íäýñëýí õ¿¿õäèéã èðãýíèéýðõ ç¿éí ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæòàéã çàðëàñàí òîõèîëäîëä òýä õ¿¿õäèéíáîëîí áóñàä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ò¿¿íä ýâëýëäýí íýãäýõýðõòýé áàéõ ¸ñòîé. Íºãºº òàëààð Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéíäýýðõè 2 çààëò íü Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíö /1989 îí/, ×ºëººòýéýâëýëäýí íýãäýõ áîëîí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàéÊîíâåíö /1948 îí/-èéí õîëáîãäîõ çààëòòàé çºð÷èëäºæ áàéíà. ÈéìäÕ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéí äýýðõ çààëòûã Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýíõóóëü áîëîí Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí çààëòòàéíèéö¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

2.3. Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõ

Ìàíàé óëñûí ºìíºõ ¯íäñýí õóóëèóäàä “ýìýãòýé÷¿¿ä,ýðýãòýé÷¿¿äèéí àäèë òýãø ýðõòýé” ãýæ çààæ èðñýí áîë 1992 îíû¯íäñýí õóóëüä “ýðýãòýé, ýìýãòýé òýãø ýðõòýé” õýìýýí öîî øèíý óòãààãóóëãààð áàÿæóóëàí õóóëü÷èëñàí áèëýý.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõè îëîí óëñûí òàâàíêîíâåíöèä íýãäýæ îðñîí. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ¿íäýñíèé áóñàä õóóëüòîãòîîìæóóäàä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõèéí àñóóäëûãòóñãàæ ºãñºí.

41



Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõèéí ïðàêòèê õýðýãæèëòèéíàñóóäëûã àâ÷ ¿çüå.

2.3.1. Ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õ¿í àì 2001 îíûáàéäëààð 847.6 ìÿíãà áàéñàí áºãººä ¿¿íýýñ 809.0 ìÿíãà íü àæèëýðõýëæ, 38.6 ìÿíãà íü àæèë õºäºëìºð ýðõëýýã¿é áàéíà ãýæ ¯ÑÃ-ûí2000 îíû ýìõòãýëä äóðüäæýý. Ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õ¿í àìûí412.8 ìÿíãûã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýëäýã áºãººä ¿¿íýýñ 392.1 ìÿíãà íü àæèëõºäºëìºð ýðõýëæ áàéíà.

Àæèë ýðõýëæ áóé ñàëáàðûã õ¿éñýýð õàðüöóóëàí õàðâàëýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîäâîë áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, çî÷èäáóóäàë, çîîãèéí ãàçàð, ñàíõ¿¿ãèéí àæëûã èë¿¿ ýðõýëæ áàéíà. Õ¿í àì,îðîí ñóóöíû òîîëëîãûí ä¿íãýýñ õàðàõàä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíäèéíñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ 40.3ìÿíãààð, çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò 5.6 ìÿíãààðèõ áàéãààä çîãñîõã¿é áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, õóäàëäààíû ñàëáàðòýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ èë¿¿ áàéíà.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí õîò õºäººãèéí àëü àëèíä àæèë ýðõýëæ áàéãààýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâü ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð áóþó õîò, õºäººãèéíä¿íãýýð10%-èéí ÿëãààòàé áàéíà. 55 õ¿ðòýëõ íàñàíä ýðýãòýé÷¿¿äýìýãòýé÷¿¿äèéí àæèë ýðõëýëò áàðàã àäèë áàéãàà áîëîâ÷ 55 ò¿¿íýýñäýýø íàñíû àæèë ýðõëýã÷äèéí òîî åðºíõèéäºº áóóðñàí ÷ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ áàðàã õî¸ð äàõèí èë¿¿/3.8%:1.8%/ áàéíà. Ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ ýðò òýòãýâýðò ãàðäàãòàéõîëáîîòîé.

Õàðèí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàíä òóõàéëáàë, áîëîâñðîë,ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿ä íèéò àæèëëàãñäûí 70-80 õóâèéãýçýëæ áàéíà Õóâèéí õýâøëèéí õóâüä ¿éë÷èëãýýíèé áà äýëã¿¿ð, çàõçýýë äýýð õóäàëäàà ýðõëýã÷ íàðûí 64% íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà.Òóõàéëáàë, çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð àæèëëàãñäûí 71 % íüýìýãòýé÷¿¿ä áàéõàä áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà ýðõëýã÷äèéí51% íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàà þì. Ò¿¿í÷ëýí àæèë ýðõëýëòèéí áàéäëûí/õóâèàðàà ýñâýë áóñäàä àæèëëàæ áàéãàà ýñýõ/ õóâüä àæèë ýðõýëæ áóé358.7 ìÿíãàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí 156.3 ìÿíãà áóþó 43% íü ãýðýýãýýðàæèëëàæ áàéíà.

Àæèë ýðõýëæ áóé íèéò ýìýãòýé÷¿¿äèéí 48% íü õîòîä áàéõàä51% îð÷èì íü õºäººä àæèë ýðõýëæ áàéíà. Õàðèí ýíý ñàëáàðòàæèëëàäàã ýðýãòýé÷¿¿äèéí òîî ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ 38 ìÿíãààð èë¿¿áàéíà.

2.3.2. Ìîíãîë Óëñûí õóâüä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñóðàëöàæ áàéãààýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õàðüöàà óëàì á¿ð àëäàãäñààð áàéíà. ¯¿íèéòîä æèøýý áîë ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ ÿâöàä ñóðãóóëü çàâñàðäàæáàéãàà õ¿¿õä¿¿äèéí äèéëýíõ õóâèéã õºâã¿¿ä ýçýëæ áàéãàà áºãººä àíãèäýâøèõ òóñàì îõèäûí ñóðãóóëüä õàìðàãäàõ ò¿âøèí èõýñ÷ áàéíà. 1999


42


îíû áàéäëààð áàãà ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí 50.2%, á¿ðýí áóñ äóíäáîëîâñðîë îëãîõ àíãèä ñóðàëöàã÷äûí 53.8%, á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëîëãîõ àíãèä ñóðàëöàã÷äûí 60.2%-èéã îõèäóóä ýçýëæ áàéãàà þì. 2000îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð ñóðãóóëü çàâñàðäñàí 8-15 íàñíû68.2 ìÿíãàí õ¿¿õýä áàéãààãààñ 61.7% áóþó 42.1 ìÿíãà íü õºâã¿¿äáàéíà.

Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ñóðàëöàã÷äûí õóâüä õ¿éñèéíõàðüöàà àëäàãäàæ íèéò ñóðàëöàã÷äûí 53690 áóþó 63.2%-èéã îõèäóóäýçýëæ áàéãàà þì. Èéíõ¿¿ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ ÿâäàëºíäºð áàéãàà íü ñàéøààëòàé õýäèé ÷ ýðýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëäìºí äàâõàð àíõààðàõ àñóóäàë òóëãàð÷ áàéíà.

2.3.3. Óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõ ò¿âøèíäýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéí æèí, áàéð ñóóðü òºäèéëºí íýìýãäýõã¿é,õàíãàëòã¿é õýìæýýíä áàéñààð áàéíà.

Áàéíãûí àæèëëàãààòàé Ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéí 10.5%,Çàñãèéí ãàçàðò íýã ýìýãòýé äýä ñàéä áàéãàà íü õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõçàñàãëàëûí ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî õàíãàëòã¿é áàéãààãèéíòîä æèøýý þì. Õàðèí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷äèéí 90 øàõàì õóâü ýìýãòýé÷¿¿äáàéãàà íü ø¿¿õ çàñàãëàëûí õóâüä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ áàéð ñóóðüñàéí áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà òîîí ¿ç¿¿ëýëò þì.

Ìîíãîëûí àæèë îëãîã÷ ýçäèéí íýãäñýí õîëáîîíû ìýäýýãýýð òóñáàéãóóëëàãàä á¿ðòãýëòýé 4900 ãàðóé àæ àõóéí íýãæèéí 2000 ãàðóéáóþó 40.8%-èéã ýìýãòýé÷¿¿ä òýðã¿¿ëæ áàéãàà ãýñýí ä¿í ãàð÷ýý. Ýíý íüõóâèéí ñåêòîðûí óäèðäëàãûí ò¿âøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîî óëàìá¿ð äýýøèëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

2.3.4. Ìîíãîë Óëñ 2000 îíû áàéäëààð 554 ìÿíãàí ºðõòýé áºãººä¿¿íýýñ 56491 íü ýìýãòýé òýðã¿¿ëýã÷òýé ºðõ áàéíà. 2000 îíû áàéäëààð1000 õ¿í òóòàìä 9 ãýðëýëò, 0.6 öóöëàëò íîîãäîæ áàéíà. Ãýð á¿ë öóöëàëò1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 0.5 ïóíêòýýð áóóðñàí ä¿í õàðàãäàæ áàéãààõýäèé ÷ ãýðëýëò 7.9 ïóíêòýýð áóóðñàíòàé õàðüöóóëàõ þì áîë òºäèé ëáóóðààã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä ýðýãòýé÷¿¿ä,ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø áàéäàë óëàìæëàëò çàí çàíøëààñ øàëòãààëæÿëãàâàðòàé áàéñààð áàéãàà þì. 2000 îíä ¯ÑÃ-ààñ õèéñýí Öàãàøèãëàëòûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ /Õîòîä2 öàã, õºäººä 6 öàã 30 ìèí/ èë¿¿ îëîí öàãèéã ãýðèéí õºäºëìºðòçàðöóóëñààð áàéãàà ä¿í ãàðñàí. Èéíõ¿¿ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýðèéíõºäºëìºðò çàðöóóëàõ öàã èõ áàéãàà íü òýäíèé ººðñäèéãººáîëîâñðóóëàõ, õºãæèõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéíà. Òéèìýýñ ãýðèéíõºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ, ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã òýãøáîëãîõ, ãýðèéí õºäºëìºðèéí ¿íýëãýýã áèé áîëãîõ ãýõ ìýò àñóóäëóóäòóëãàð÷ áàéíà.

Ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüäòîõèîëäîæ áàéãàà õóðö àñóóäàë áîë ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí

43



àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâèéíìýäýýëëýýñ õàðàõàä ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷äèéí90 ãàðóé õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õä¿¿ä ýçýëäýã ãýæýý. Ìºí òóñ òºâººñ1995, 1998, 1999 îíóóäàä 3000-5000 õ¿íèéã õàìàðñàí ñóäàëãààõèéõýä ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ãóðâàí õ¿í òóòìûí íýã íü ãýð á¿ëèéíõ¿÷èðõèéëýëä ÿìàð íýã áàéäëààð ºðòäºã õýìýýí õàðèóëæýý. Ýíýõ¿¿áàéäàë íü ÷ ãýð á¿ë öóöëàëòàä øóóä íºëººëæ áàéãàà þì. Ãýð á¿ëèéíõ¿ðýýíä õ¿÷èðõèéëñýí ãýìò õýðýã, òýð äóíäàà ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéíýñðýã õ¿÷èðõèéëñýí õýðã¿¿ä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºñºõ õàíäëàãàòàéáîëîîä áàéãàà íü ýíý àñóóäàëä òºðººñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýãõ¿÷òýé áîëãîõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

2.4. Òºðèéí áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäîëãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõ

Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä õàíäàæºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ, ò¿¿íèéã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñøèéäâýðëýõ æóðìûã “Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíäãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé” (1995 îí) õóóëèàðòîãòîîí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Èðãýäýýñ óëñ, íèéãìèéí áîëîí õóâèéí àëèâàà àñóóäëààð òºðèéíáàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàíä õàíäàæ áàéãààã “ºðãºäºë”,òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààèðãýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð÷èæ áàéíà ãýæ ¿çýæ,çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõýýð øààðäàõûã ãîìäîë ãýæ ¿çíý.

Èðãýä ºðãºäºë, ãîìäëîî áè÷ãýýð áóþó ýñõ¿ë àìààð àëü ÷õýëáýðýýð ãàðãàõ ýðõòýé.

Äýýðõ õóóëèéí äàãóó Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 1995 îíä“Õóóëèéí õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàðèì àðãàõýìæýýíèé òóõàé” 222 äóãààð òîãòîîë ãàðãàñàí áàéíà.

Óã òîãòîîëîîð èðãýäýýñ ÿàì, òóñãàé ãàçàð, àéìàã, íèéñëýëèéíÇàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð, òýäãýýðèéí õàðúÿà áàéãóóëëàãàä ãàðãàñàíºðãºäºë, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷, øèéäâýðëýõ æóðìûã òóñ òóñûí ÷èãëýëýýðáîëîâñðóóëàí áàòàëæ ìºðä¿¿ëýõ, ºðãºäºë ãîìäëûí òîéì,øèéäâýðëýëòèéí áàéäàë, ìºðººð íü çîõèîõ àæèë, òýäãýýðàñóóäëóóäààñ ººðèéí áàéãóóëëàãûí ÿâóóëàõ áîäëîãî, àâàõ àðãàõýìæýýíä õýðõýí òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëñýí òóõàé ìýäýýëëèéã õàãàñ, á¿òýíæèëýýð Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçàðò èð¿¿ëæ íýãòãýí ä¿ãíýæáàéõààð æóðàìëàæýý.

Èðãýäýýñ òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä 2000 îíä èð¿¿ëñýíºðãºäºë, ãîìäëûí øèéäâýðëýëòèéí áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë, 11 ÿàìàíä íèéòä¿íãýýð 8612 ºðãºäºë, ãîìäîë èð¿¿ëñíýýñ 7788 ºðãºäºë, ãîìäëûãõóóëèéí /30 õîíîã áóþó øààðäëàãàòàé ¿åä 30 õîíîãîîð ñóíãàõ/


44


õóãàöààíä íü øèéäâýðëýæ õàðèó ºãñºí, 233 ºðãºäºë, ãîìäëûí õóãàöààõýòýð÷ õàðèó ºãñºí ä¿í ãàð÷ýý. Õóãàöàà õýòð¿¿ëæ õàðèó ºãñºí ºðãºäºë,ãîìäëûí 94.8 õóâü áóþó 221 ºðãºäºë, ãîìäîë Áàòëàí õàìãààëàõÿàìàíä, 5.1 õóâü áóþó 12 ºðãºäºë , ãîìäîë Áàéãàëü îð÷íû ÿàìàíäîíîãäîæ áàéãàà ä¿íòýé áàéíà.

2000 îíä àéìàã, íèéñëýëèéí ä¿íãýýð 79069 ºðãºäºë, ãîìäîëõ¿ëýýí àâñíû 24 õóâü íü Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðòèðæýý. Îëîíõè ãàçàð ºðãºäºë, ãîìäëûã õóãàöààíä íü øèéäâýðëýæõàðèó ºãñºí ìýäýýòýé áàéíà. Õàðèí Àðõàíãàé, Ñýëýíãý, Äàðõàí-Óóë,ªâºðõàíãàé, Õýíòèé àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàðò õàðèó õ¿ññýíºðãºäºë, ãîìäëûã õóãàöàà õýòð¿¿ëýí øèéäâýðëýõ ÿâäàë ãàð÷ýý.

1996-2000 îíû á¿ðýí ýðõèéí õóãàöààíä ÓÈÕ-ä 6400 øàõàìèðãýí /æèëä äóíäæààð 1600 õ¿í/ ºðãºäºë, ãîìäîë èð¿¿ëñýí áàéõ áºãººäòýä çàõèäàëäàà äàâõàðäñàí òîîãîîð 7500 øàõàì àñóóäëûã õºíäæýý.

Ýäãýýð ºðãºäºë, õ¿ñýëòèéã äîòîð íü àíãèëæ ¿çýõýä:- Àõóé àìüäðàëûí õ¿íäðýë áýðõøýýëýý øèéäâýðë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ

çýýë, ìºíãºí áîëîí ýä ìàòåðèàëûí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ññýíºðãºäºë íèéò õ¿ñýëòèéí 38.6 õóâèéã,

- Àìüäðàëûí àíõäàã÷ õýðýãöýý áîëñîí áàéð, îðîí ñóóöíûàñóóäëàà øèéä¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí õ¿ñýëò 9.5 õóâèéã,

- ¯éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý /æèæèã, äóíä ¿éëäâýð/ ýðõëýõýä îðîííóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéãõ¿ññýí ºðãºäºë 16.2 õóâèéã,

- ¯ð õ¿¿õäýý ñóðãóóëü êóðñò ñóðàëöóóëàõ, òýäíèé ñóðãàëòûíòºëáºð, çàðäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõ òóõàé ºðãºäºë 15.2 õóâèéã,

- Àæëûí áàéðààð õàíãàæ àæèëä îðóóëàõàä òóñëàõûã õ¿ññýíºðãºäºë 8.0 õóâèéã,

- Ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä õîõèðñîí, ýì÷èëãýý ñóâèëãàà õèéëãýõýäòóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ññýí ºðãºäºë 2.54 õóâèéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

Ãýâ÷ èðãýäèéí ýíýõ¿¿ ýðõèéí óëñ òºðèéí à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëæ,øèíý àðãà áàðèëààð õàíäàõ ÿâäàë ìýäýãäýõ¿éö äýýøëýõã¿é áàéíà.

ÓÈÕ-ä èð¿¿ëñýí ãîìäëûí äèéëýíõ íü “èðãýíèé çºð÷èãäñºí ýðõèéãòºðèéí áàéãóóëëàãà çîõèõ ¸ñîîð õàìãààëæ ÷àäàõã¿é” áàéãàà òóõàéºã¿¿ëæýý.

Èðãýäýýñ èð¿¿ëñýí ãîìäëûí äîòîð ø¿¿õ, öàãäàà, ìºðäºí áàéöààõáàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õ¿íä ñóðòàë, ÷èðýãäýë, øóäàðãà áóñáàéäàë èõ áàéãàà, èðãýäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õîõèðîîäîã òàëààðèõýâ÷ëýí áè÷ñýí áàéíà.

Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ èðãýäèéí ºðãºäºë,ãîìäëûã õóãàöààíä íü øèéäâýðëýñýí òóõàé àëáàí ̧ ñíû ìýäýý òàéëàííü òºñëèéí øóãàìààð õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ çºð¿¿òýé áàéãàà íüèðãýäèéí ºðãºäºë ãîìäîë ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõèéã çºð÷èõ ÿâäàë

45



íóóãäìàë áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýãýðõëýõ ãàçàðò èð¿¿ëñýí ìýäýýãýýð Ãîâüñ¿ìáýð, Äîðíîä, Îðõîí àéìàãòºðãºäºë, ãîìäîë øèéäâýðëýõ õóãàöàà õýòð¿¿ëýýã¿é ãýñýí áàéõàäÒóñãàé áàãèéí ñóäàëãààãààð 2-6 ñàð, ò¿¿íýýñ äýýø õîíîãîîð ÷õýòð¿¿ëñýí íü èëýðñýí áàéíà.

ÓÈÕ-ûí “Èðãýäèéã õ¿ëýýí àâàõ áàéð”-íä èðýãñäèéí 40 îð÷èìõóâü íü “ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãàà ºíººäºð øóäàðãà ¿íýíèé áàòàëãààáîëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà òóõàé” ãîìäîë ãàðãàäàã áàéíà. Åð íü çàñàãçàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ ¿éëäëýýñèðãýäèéã ø¿¿õèéí æóðìààð õàìãààëàõ ìåõàíèçì ºäãºº á¿ðäýýã¿éáàéãàà íü èðãýäèéí ýíýõ¿¿ ýðõèéã õàíãàõ ÿâäàëä òîõèîëäîæ áóé ãîëáýðõøýýëèéí íýã ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Ýíý ýðõèéí õýðýãæèëòýä çàéëøã¿é àíõààðàõ ¸ñòîé àñóóäàë áîëèðãýíèé ºðãºäëºº øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõèéí íºãºº òàëä íü àëáàíòóøààëòíû çààâàë øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã áàéãàà ÿâäàë þì. Ãýòýë àëáàíòóøààëòíóóä ººðèéíõ íü á¿ðýí ýðõýä õàìààð÷ áóé àñóóäëûãøèéäâýðëýæ ºãºõã¿é áàéõ, áóñàä áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõ çýðãýýðèðãýíèé ýðõèéã õîõèðîîæ ÷èðýãä¿¿ëýõ íü èõ ò¿ãýýìýë áàéíà.

2.5. Èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, ìýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ,¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, õýâëýí íèéòëýõ, òàéâàí æàãñààëöóãëààí õèéõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº

¯íäñýí õóóëüä çààñàí äýýðõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü õîîðîíäîîñàëøã¿é íÿãò õîëáîî, õàìààðàëòàé, íýã íü íºãººã¿éãýýð îðøèíõýðýãæèõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ ýäãýýðèéã ýíý õýñýãò àâ÷ ¿çýâ.

Õ¿í ¿çýë áîäëîî õýâëýí íèéòëýõ, æàãñààë öóãëààí äýýð ¿ã õýëýõ,ìýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ çàìààð èëýðõèéëäýã. ¯ã õýëýõ, õýâëýííèéòëýõã¿éãýýð ¿çýë áîäëîî ºðãºí îëîíä ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõàðãàã¿é, õ¿ì¿¿ñ ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõã¿é, ìýäýýëýë ãàðãàæäàìæóóëàõã¿éãýýð õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº àìüäðàõ áîëîìæã¿éþì.

2.5.1. Õ¿íèé èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ ýðõ íü õ¿íèé çàÿàìàë,ñàëøã¿é ýðõ áîëîâ÷ òºðèéí çîõèõ àëáàí òóøààë õàøèæ áóéòàéõîëáîãäóóëàí ººðèéí èòãýë ¿íýìøëýý èëýðõèéëýõýä õóóëüä çààñàíçàðèì õÿçãààðëàëòûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Òóõàéëáàë, Íàìûíãèø¿¿íýýñ ò¿äãýëçâýë çîõèõ àëáàí òóøààëûí òóõàé õóóëü, Öàãäààãèéíáàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü, Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü, Öýöèéí òóõàé õóóëü,Ïðîêóðîðûí òóõàé õóóëü çýðýãò òîäîðõîé çàðèì àëáàí òóøààëäòîìèëîãäñîí, ñîíãîãäñîí õ¿í íàìûí ãèø¿¿íýýñýý ò¿äãýëçýõ, ¿çýëáîäëîî èëýðõèéëýõýä ýðõýëæ áóé àëáàíäàà õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõãýñýí õÿçãààðëàëòóóä áèé.


46


Õàðèí õ¿íèéã òîäîðõîé èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéñíààð íüÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, àæèë õºäºëìºðººñ íü õàëæ ñîëèõ õóóëü, õ¿íèéýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí ¿éë àæèëëàãàà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîãòìîëãàðñààð áàéíà. Óëñûí Èõ Õóðàë áîëîí îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéíäàðàà òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí õààã÷äûã îëîíòîîãîîð àæëààñ õàëàõ “óëàìæëàë” òîãòîîä áàðàã àðâààä æèëèéíí¿¿ðèéã ¿çñýí.

2.5.2. 2000 îíû áàéäëààð 220 íýðèéí ñîíèí, ñýòã¿¿ë òîãòìîëõóãàöààíä íýã óäàà 1.2 ñàÿ õóâèàð õýâëýãäýæ, áèå äààñàí ñóâàãòàé 4òåëåâèç, êàáåëüò ñ¿ëæýýíèé 16, òåëå ñòóäè 50, ºðãºí äîëãèîíû ÀÌðàäèî 8, áîãèíî äîëãèîíû FM ðàäèî 14, ðàäèîãèéí 6 ñòóäè, 11ìýäýýëëèéí àãåíòëàã, 6 èíòåðíåòèéí ìýäýýëëèéí online ñ¿ëæýý ¿éëàæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

1998 îíä Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëü ãàðñàííü äýýðõ áàãö ýðõ¿¿äèéã áàòàëãààæóóëàõàä ãàðñàí òîì àõèö áîëñîíþì.

Ýíý õóóëèàð òºðººñ îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí àãóóëãàä öàãäàíõÿíàëò òîãòîîõûã, òèéì õÿíàëò òàâèõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõûã, ìºíòèéì õÿíàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéã, òºðèéí áàéãóóëëàãàººðèéí ìýäýëä õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëòýé áàéõûã òóñ òóñõîðèãëîñîí.

Ò¿¿í÷ëýí ñàëáàðûí îëîí àðâàí õóóëüä õýâëýë ìýäýýëëèéíõýðýãñëèéí òóõàé, ýíý òàëûí ýðõ ÷ºëººòýé õîëáîîòîé çààëòóóä íýëýýäòóñãàãäñàí íü ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ õèéãýýä õýâëýëìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã òºð ºì÷ëºõèéã õîðèãëîñîí íü ýíý ýðõ¿¿äèéíáîäèòîéãîîð õýðýãæèõ äàâóó òàë íü ìºí áîëîâ÷ òýäãýýðèéí öààøäûíõýðýãæèëòýä ñààä, òîòãîð áîëîõ, õóóëü çºð÷ñºí ç¿éë¿¿ä ÷ áàéñààðáàéíà.

Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéí õýðýãæèëòòààðóó, õóóëèóäàä ¿íäýñëýëã¿é õÿçãààðëàëò, õîðèãëîëò áàñ õèéäýëáàéãààãààñ ãàäíà ¿íäýñíèé ðàäèî, òåëåâèç, äýýð íü 52 ñîíèí, ñýòã¿¿ëçàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí ºì÷èä áóþó ýðõ ìýäýëä áàéíà.

Ýäãýýð á¿ëýã ýðõèéã çîõèöóóëæ áóé õóóëèóäûã ñóäàëæ ¿çýõýääàðààõ áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà.

à/ Õóóëüä óðüäûí àäèë “¿¿ðýãäýõ”, çàõèðãààäàõ øèíæòýéçààëòóóä òóñãàãäñààð áàéíà. Õóâèéí áîëñîí ÷ºëººò õýâëýëìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãóóäàä ººðèéí õàðüÿàíûõ øèã ¿¿ðýã íîãäóóëäàãòºäèéã¿é, ò¿¿íèéãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áîëõóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ òóõàé çààäàã çóðøèë õóóëü òîãòîîõõ¿ðýýíä áàéñààð áàéíà.

Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëüä 2001 îíä “Õýâëýëìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãà íü ñîíãóóëü áýëòãýí ÿâóóëàõ àæëûí ÿâö,ñîíãóóëèéí ä¿íã îëîí íèéòýä øóóðõàé ìýäýýëýõ ¿¿ðýãòýé” ãýñýíººð÷ëºëò îðóóëñàí íü äóð çîðãûí øèíæòýé ãàæóóäàë ìºí. /Á.×èìèä

47



¯çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëºº, ÓÁ, 2001 îí, 14 äýõ òàëä/.á/ Õîðèãëîñîí çàðèì çààëòóóä õ¿íèé ýðõèéí çàð÷ìûí òàëààñàà

ýðãýëçýý òºð¿¿ëæ áàéíà. Æèøýýëáýë: “…ñàíàë àâàõ õ¿ðòýë 7 õîíîãèéíõóãàöààíä îëîí íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî. Íàì,ýâñëèéí õàðüÿàíä áàéãàà õýâëýëýýñ áóñàä àëü íýã íàì, ýâñëèéí íýðäýâøèã÷èéí òàëààð äàãíàñàí ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî. /ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí õóóëü, 1992 îí, 5, 21 ä¿ãýýð ç¿éë/.

Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé ðàäèî, òåëåâèçýýð Ñîíãóóëèéí åðºíõèéõîðîîíû áàòàëñàí õóâààðüò çààñíààñ ººð òºëáºðòýé áà òºëáºðã¿éíýâòð¿¿ëýã ÿâóóëæ áîëîõã¿é. /Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéíñîíãóóëèéí òóõàé õóóëü, 1993 îí, 28 -ð ç¿éë/.

â/ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 1991 îíû 267 òîîò òîãòîîëîîðáàòàëñàí “Õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã á¿ðòãýõ æóðàì”-ûí äàãóóõýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ, ¿éë àæèëëàãààýðõëýõ çºâøººðºë îëãîõ, õÿíàëò òàâèõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòæóðàìëàãäñàí áàéíà. Ìºí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã óëñûíá¿ðòãýëä á¿ðòãýæ àâàõ, õÿíàëò òàâèõ ïðîöåññûí àæèëëàãààã íüÇàñãèéí ãàçðûí äýýðõ òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ìîíãîë ÓëñûíÕóóëü ç¿éí ñàéäûí 1991 îíû À/352 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí “Õýâëýë,ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã á¿ðòãýõ, õÿíàëò òàâèõ çààâàð”-ûí äàãóóçîõèöóóëæ áàéíà. Ìºí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí 2000 îíû50 òîîò òóøààëààð óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýíèé çàãâàðûã áàòàëñàíáºãººä óã òóøààëààð óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýæ, ãýð÷èëãýý îëãîõàñóóäëûã Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû Óäèðäëàãûí çºâëºãººíººðõýëýëöýæ øèéäâýðëýí, ñàéäûí ãàðûí ¿ñãýýð áàòàëãààæñàí ãýð÷èëãýýîëãîäîã áàéíà. Ýäãýýð æóðàì, çààâðààð òîãòîîñîí ýðõ õýìæýýíèéõ¿ðýýíä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ ¿çýõýä:

1. Òóñ æóðàì, çààâðààð àëèâàà õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã¿¿ñãýí áàéãóóëàõ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ ýñýõèéã áèåäààí øèéäâýðëýõ ýðõèéã çºâõºí òºðèéí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãà, íàìýâñýë, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä îëãîñîí áàéíà.Ýíý íü ¯íäñýí õóóëèàð òóíõàãëàãäñàí “Õ¿í á¿ð ýðõ ç¿éí ýòãýýä áàéíàáîëîí íèéãýì, ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ...áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ñàéí äóðààð ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé” ãýñíèéãèëò çºð÷èæ áàéíà.

2. Òóñ æóðìûí 1-ä ºã¿¿ëñýí õîðèãèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõçîðèëãîîð òîãòìîë õýâëýëèéí íýã õóâèéã õýâëýãäñýí äàðóé Õóóëü ç¿é,äîòîîä õýðãèéí ÿàìàíä õ¿ðã¿¿ëýõýýð çààñàí íü Õýâëýë ìýäýýëëèéíýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèàð õîðèãëîñîí òºðººñ ìýäýýëëèéí àãóóëãàäöåíçóð òîãòîîõã¿é ãýñíèéã çºð÷èæ áàéíà. Ìºí òóñ æóðàìä Óëñûí


48


íýãäñýí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëæ ãýð÷èëãýý àâààã¿é, ò¿¿í÷ëýí õîëáîãäîõõóóëü òîãòîîìæèéí çààëòûã çºð÷ñºí õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí¿éë àæèëëàãààã Õóóëü ç¿éí ÿàì ä¿ðýìäýý çààñíû äàãóó çîãñîîõ õ¿ðòýëàðãà õýìæýý àâíà ãýæ çààñàí, Õóóëü ç¿éí ñàéäûí òóøààëààð áàòàëñàíçààâàðò: õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí çîðèëãî ÷èãëýë, íèéòëýëèéí÷èãëýëèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ààð áàòëóóëæ, ò¿¿íä íü òóñ ÿàì õÿíàëòòàâèíà ãýñýí íü Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéíòºðººñ õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä íèéòëýõ, íýâòð¿¿ëýõ ìýäýýëýëäõÿíàëò òàâèõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõã¿é áºãººä èéì õÿíàëòûí ¿éëàæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõã¿é ãýñíèéã çºð÷èæ áàéãàà áà õîëáîãäîõõóóëü òîãòîîìæ” ãýæ ÷óõàì ÿìàð õóóëü òîãòîîìæèéã çààñàí íü á¿ðõýãáàéíà. Ýíý òîäîðõîé áóñ áàéäëààñ øàëòãààëàí ýíý ¿ãèéã õýí íýãýíººðò àøèãòàéãààð òàéëáàðëàí, ýðõèéã õÿçãààðëàæ áîëçîøã¿é áàéíà.

2.5.3. Óëñûí Èõ Õóðàë 1994 îíä Æàãñààë öóãëààí õèéõ æóðìûíòóõàé õóóëü áàòëàí ãàðãàñàí. Ýíý õóóëü õýäèéãýýð èðãýíèé ¿çýëáîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ çîðèëãîîð òàéâàí æàãñààë, öóãëààíõèéõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí ãîë ÷óõàë áàðèìò ìºí áîëîâ÷ ýðãýíõÿíàõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ñàéæðóóëàõ çààëò áàãàã¿é áàéíà. Ìîíãîëóëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Öýö 1996 îíû 3 äóãààð ñàðûí 21-íèé ºäºðèðãýí Ä.Ëàìæàâûí “Æàãñààë, öóãëààí õèéõ æóðìûí òóõàé” Ìîíãîëóëñûí õóóëèéí çààëò Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ýñýõèéãòîãòîîõûã õ¿ññýí ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâ÷ õýëýëöñýí áàéíà. Ä.ËàìæàâÖýöýä õàíäàæ ãàðãàñàí ºðãºäºë, ò¿¿íòýé õîëáîãäóóëàí ºãñºíòàéëáàðòàà “Æàãñààë, öóãëààí õèéõ æóðìûí òóõàé” õóóëèéí 11 ä¿ãýýðç¿éëèéí 3 äàõü õýñãèéí 5-ä “Öóãëààíûã çîõèîí áàéãóóëàã÷ áàãà íàñíûõ¿¿õäèéã öóãëààíä îðîëöóóëàõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý”, ìºí õóóëèéí12 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 4-ò “Öóãëààíä îðîëöîã÷ áàãà íàñíûõ¿¿õýä äàãóóëæ ÿâàõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý” ãýñýí çààëòóóä íü Õ¿¿õäèéíýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò áàéãàà“îðîëöîã÷ óëñóóä òàéâàí çàìààð õóðàí öóãëàõ õ¿¿õäèéí ýðõèéã õ¿ëýýíçºâøººðíº” ãýñýí çààëòûã çºð÷èæ áàéíà ãýæýý.

¯íäñýí õóóëèéí Öýö ºðãºäëèéã õÿíàí õýëýëöýýä: æàãñààë,öóãëààí õèéõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòóóä íü ÌîíãîëÓëñûí ̄ íäñýí õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éë, ìºí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí16 äàõü çààëò, ¯íäñýí õóóëèéí õàâñðàëò õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéãçºð÷ñºí áàéíà” ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàæýý.

Ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéã Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 1996 îíû 4 ä¿ãýýðñàðûí 26-íû ºäðèéí òîãòîîëîîðîî õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëîìæã¿é ãýæ¿çñýí áîëîâ÷ ¯íäñýí õóóëèéí öýö 1996 îíû 5 äóãààð ñàðûí 16-íûºäðèéí õóðàëäààíààðàà ÓÈÕ-ûí äýýðõ øèéäâýðèéã àâ÷ õýëýëöýýäò¿ð¿¿÷èéí ä¿ãíýëòýý õýâýýð ¿ëäýýæ øèéäâýðëýñíýýð ãîìäîëä äóðäñàíõóóëèéí çààëòûí õýñýã õ¿÷èíã¿éä òîîöîãäîæ äóðäñàí õÿçãààðëàëò ¿ã¿éáîëæýý.

49



Æàãñààë, öóãëààí õèéõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëèéí19 äýõ õýñýãò: “Ãóäàìæ, òàëáàéä æàãñààë, öóãëààí õèéõ òóõàéìýäýãäëèéã ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä ºã÷ çºâøººðºë àâíà” ãýýä ìºíç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò: “Çàñàã äàðãà æàãñààë, öóãëààí õèéõ òóõàéìýäýãäëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 6 ºäðèéí äîòîð ò¿¿íèéã çºâøººðñºíýñýõýý áè÷ãýýð ìýäýãäýíý” ãýæ çààæýý.

Ýíý çààëòàä æàãñààë, öóãëààíûã çºâøººðºõ ýñýõ àñóóäëûãøèéäâýðëýõ õóãàöàà / àæëûí 6 ºäºð/ õýò óäààí áàéõààð òóñãàñàíáàéíà.

2.5.4. Ìàíàé ¯íäñýí õóóëüä çºâõºí ìýäýýëýë õàéõ, õ¿ëýýí àâàõýðõ òóñãàãäñàí áºãººä îëæ àâñàí ìýäýýëëýý ò¿ãýýõ ýðõ òóñãàãäààã¿éáàéíà. Ìýäýýëýë õàéõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä íóóöûí õîëáîãäîëòîéç¿é ¸ñíû õààëò, õÿçãààðëàëò áàéíà. Òºðèéí íóóöûí òóõàé,áàéãóóëëàãûí íóóöûí òóõàé, õóâü õ¿íèé íóóöûí òóõàé õóóëü áîëîíÝð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä òîäîðõîé õÿçãààðëàëòóóä áèé.

Õàðèí òºðèéí íóóöûí æàãñààëò õýòýðõèé ºðãºí áàéãàà,áàéãóóëëàãûí äàðãà, ýðõ áàðèã÷èä ººðñäèéí ¿çýìæýýðáàéãóóëëàãûíõàà íóóöûã òîãòîîäîã, òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éëàæèëëàãààíû ìýäýýëëèéã ºðãºí îëîí íèéòýä ò¿ãýýõ íýãäñýí ñ¿ëæýý,óëàìæëàë òîãòîîã¿é çýðýã íü èðãýä, ÿëàíãóÿà ñýòã¿¿ë÷, õýâëýëìýäýýëëèéí àæèëòíóóä õ¿ññýí ìýäýýëëýý îëæ àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõ,óëìààð çàðèì ìýäýýëëèéí òºëºº ÿë çýìëýë õ¿ëýýõ íü áàéíà.


50

ÃÓÐÀÂ. Õ¯ÍÈÉ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÝÐÕÈÉÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË


· Òºð íü íèéòèéí áîëîí õóâèéí ºì÷èéí àëèâàà õýëáýðèéã õ¿ëýýíçºâøººð÷, ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà.

· ªì÷ëºã÷èéí ýðõèéã çºâõºí õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýðõÿçãààðëàíà.

· Áýë÷ýýð, íèéòèéí ýäýëáýðèéí áà òóñãàé õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàäãàçðûã Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëíî.

· Ìîíãîë Óëñûí èðãýí õºäëºõ áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºíãºøóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ,ºì÷ëºõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ ýðõòýé.

· Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî.Íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýýã ¿íäýñëýí õóâèéí ºì÷èéã äàé÷ëàí àâáàëíºõºõ îëãîâîð, ¿íèéã òºëíº.

· Èðãýä õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõ, çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõ ò¿¿íèéõýý¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ ýðõòýé ãýæ õóóëü÷ëàí òîãòîîæ, õ¿íèé ýäèéí çàñãèéíýðõèéã áàòàëãààæóóëæ ºã÷ýý.

3.1. Ýä õºðºíãº øóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ ýðõ

1991 îíä Óëñûí Áàãà Õóðàë ªì÷ õóâü÷ëàõ òóõàé õóóëü ãàðãàæ,õóâèéí áà íèéòèéí ºì÷èéí àëèâàà õýëáýðèéã çºâøººð÷, àæ àõóéííýãæèéí õèéãýýä àðèëæààíû áàíêóóäûí òóõàé çýðýã çàõ çýýëèéí ýäèéíçàñàãò øèëæèõòýé õîëáîãäñîí ñóóðü õóóëèóä ãàðãàæ ìºðä¿¿ëñýí íüõ¿íèé ýäèéí çàñãèéí ýðõèéã òàë á¿ðýýð õàíãàõ àíõíû àëõàì áîëæýý.

Ìîíãîë óëñûí èðãýä õºðºíãº îðóóëàëòûí ýðõèéí áè÷ãýýð èæèëãàðààíû çàð÷ìààð õàìðàãäàæ, õóâèéí ºì÷èéí àíõíû õóðèìòëàë áèéáîëîâ. Óã áè÷ãèéã 1,9 ñàÿ õ¿íä îëãîæ, ºì÷ õóâü÷ëàëûí ýõíèé øàòûã1990 ýýä îíû äóíäóóð äóóñãàæ, äàðàà íü õî¸ð äàõü øàò áîëîõ ¿íýòöààñíû çàõ çýýëèéã íýýæýý. ªäãºº 1,2 ñàÿ õ¿í õºðºíãèéí áèðæýýðäàìæóóëàí 470 ãàðóé êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷ áîëæýý. Õóâèéíàæ àõóé ýðõýëæ, ººðòºº õºäºëìºðëºí ¿ð ä¿íã íü ºì÷ëºõ áîëîâ.

Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä á¿ãä 960 ãàðóé óëñûí ìýäëèéí æèæèã, òîì¿éëäâýð áîëîí àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí ìàë, ìºí îðîí ñóóö îðîõã¿éãýýðõºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº íèéòäýý 49820,0 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãèéãõóâü÷ëàí Ìîíãîë Óëñûí áîëîí ãàäààäûí èðãýí, õóâèéí, õàìòàðñàíáîëîîä äàãíàñàí àæ àõóéí íýãæèä çîõèõ ¿íýýð íü ºãñºí áàéíà.

Ñòàòèñòèêèéí ìýäýýãýýð èðãýä áàíêèíä 1992 îíä íèéòäýý 2783,3ñàÿ òºãðºã õàäãàëóóëæ áàéñàí áîë 1995 îíä 36818,0 ñàÿä õ¿ð÷ 13,2äàõèí, 1999 îíä 45052,3 ñàÿ òºãðºã, 2000 îíä 86367,9 ñàÿ òºãðºãòõ¿ð÷ 1995 îíûõîîñ 2,3 äàõèí ºññºí áàéíà.

Îðîí ñóóö õóâü÷ëàõ òóõàé õóóëèéí çààëòûã ¿íäýñëýí îðîí ñóóöõóâü÷ëàõ àæëûã 1997-îîñ 2000 îíû õîîðîíä ýð÷èìòýé çîõèîí

51



áàéãóóëæ, òºðèéí ºì÷èéí 84,0 ìÿíãàí îðîí ñóóöíààñ 81,0 ìÿíãàí îðîíñóóöûã áóþó íèéò îðîí ñóóöíû 96,4 õóâèéã èðãýäýä ¿íäñýíä íü ¿íýã¿éõóâü÷èëñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, 300,0 òýðáóì òºãðºãèéí îðîí ñóóöûãèðãýäýä ¿íýã¿é õóâü÷èëñàí ãýñýí ¿ã þì. Ýäãýýð õóâü÷ëàãäñàí ñóóöíààñ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí ãàçðûí ìýäýýãýýð òºðººñ õóâü÷ëàãäñàí íèéòñóóöíû 89,3 îð÷èì õóâü íü ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëäá¿ðòãýãäýæ áàòàëãààæñàí áàéíà.

Õàðèí òºìºð çàìûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñàä îðîí ñóóöààõóâü÷èëæ àâ÷ ÷àäààã¿é áàéãàà íü èðãýä òýãø ýðõòýé áàéõ çàð÷èìòàéçºð÷èëäºæ áàéíà. /Ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí ñóäàëãààíû òóñãàé áàãèéíòàéëàí 2001 îí/

Äýýðõ òîî áàðèìòààñ èðãýä ¿ë õºäëºõ áîëîí õºäëºõ ýäõºðºíãºòýé áîëîõ ¿éë ÿâö áîãèíî õóãàöààíä èõýýõýí ýð÷èìæñýí ãýæ¿çýõýýð áàéíà.

3.1.2. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ¿ë õºäëºõ, õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõýðõýý áàòàëãààòàé ýäëýõ íü ãàçàð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ÿâäëààñ èõýýõýíõàìààðàëòàé áàéíà.

¯íäñýí õóóëèéí çóðãàäóãààð ç¿éëèéí Ç äàõü õýñýãò “Áýë÷ýýð,íèéòèéí ýäýëáýðèéí áà òóñãàé õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàä ãàçðûã çºâõºíÌîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëíî” ãýæ çààñàí þì. Ýíý íü èðãýäõàìãèéí íàéäâàðòàé, ¿íý öýíýòýé ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé áîëæ, àæ àõóéýðõëýõ ¿íäýñ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà õýðýã ìºí áîëîâ÷ îäîî õ¿ðòýëãàçàð õóâü÷ëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é ìàðãààíòàé àñóóäëûííýã áîëñîîð áàéíà. Õýäèé òèéì ÷ èðãýä àøèãòàé áàéðëàë á¿õèé ãàçðûãýçýìøèõ ýðõ îëæ àâààä ººðèéí ºì÷ ìýòýýð òóõàéí ãàçðàà ºíäºð ¿íýõ¿ðãýæ, áóñäàä õóäàëäàõ ÿâäàë íèëýýä ãàçàð àâ÷ýý. Ñîíèí, õýâëýë,ðàäèîãîîð çºâøººðºëòýé ãàçàð õóäàëäàõ òóõàé çàðëàõ íü æèðèéí¿çýãäýë áîëñîí áàéíà. Ýíý íü ãàçðûã ºì÷ë¿¿ëýõ õóóëü ãàðàõààñ ºìíºèðãýä áàéãóóëëàãà ýçýìøèëä áóé ãàçðàà ººðèéí ºì÷ ìýòýýð çàõèðàíçàðöóóëæ ýõýëñíèéã íîòîëæ áàéãàà áºãººä èðãýäýä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõòóõàé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõ ÿâäàë õîéøëóóëøã¿éáîëñíûã õàðóóëæ áàéíà.

Èðãýä, àæ àõóéí íýãæèéí ãàçàð ýçýìøèõ àñóóäàë Íèéñëýëèéíõýìæýýíä ìàø õ¿íäðýëòýé áàéíà.

Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 22, 23 äóãààð ç¿éëä çààñíààð ÍèéñëýëèéíÇàñàã äàðãà íü ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ñàíàëûã õàðãàëçàí Íèéñëýëèéíõºãæèëä “÷óõàë àæèë ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ èðãýí, àæ àõóéí íýãæáàéãóóëëàãàä” ãàçàð àøèãëóóëàõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ, ìºí ä¿¿ðãèéíÇàñàã äàðãà íü àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ,àøèãëóóëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ ýðõòýé. Õóóëèéí çààëò õî¸ðäìîëóòãàòàé áàéãààãààñ ãàäíà òºðèéí ºì÷èéí ãàçðûí ýçýìøëèéã óëñ,íèéñëýë, ä¿¿ðýã, àéìàã, ñóìààð çààãëàí çîõèîí áàéãóóëààã¿éãýýñ ãàçàð


52


ýçýìø¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàõ òàëààð “ ºðñºëäººí “ ãàð÷, øàò äàìæëàãàõ¿íä ñóðòëûí ñààä òîòãîð èõ áîëæýý.

Íèéñëýëèéí õýìæýýíä òîãòîîñîí æóðìààð áîë Óëààíáààòàðòãàçàð ýçýìøèõèéí òóëä 8 øàò äàìæëàãà äàìæèæ, íààä çàõ íü 6 ñàðààñäîîøã¿é õóãàöàà çàðöóóëàãääàã áàéíà. Èíãýæ ãàçàð ýçýìøèõ ýðõîëñíû äàðàà áàðèëãà áàðüæ, ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ õ¿ðòýëáàñ öººíã¿é äàìæëàãààð îðæ, õÿíóóëæ, çºâøººðºë àâäàã.

Ãàçðûã ýçýìøèëä îëãîõ àæëûí ¿å øàò ( äàðààëàë )

ÃÀÇÀÐ ÝÇÝÌØÈÕ Õ¯ÑÝËÒ ÃÀÐÃÀÕ /Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûíäýðãýäýõ ÕÁÃÕ-íû ãàçàðò/

ÀÐÕÈÒÅÊÒÎÐ, ÃÀÇÀÐ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÃ× ÍÀÐ ÑÓÄÀËÃÀÀÕÈÉÕ /Õîòûí åðºíõèé áîëîí õýñýã÷èëñýí òºëºâëºãººòýé óÿëäóóëàíñóäàëíà./

ÑÀÍÀË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ /Ãàçàð îëãîëòûí ñõåì çóðàã áýëòãýæ,õýëòñèéí 7 ìýðãýæèëòíèé çºâøººðºë àâ÷, òåõíèêèéí çºâëºëèéíõóðàëä îðóóëàõààð áýëòãýõ./

ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÇªÂËªËÈÉÍ ÕÓÐËÀÀÐ ÕÝËÝËÖ¯¯ËÝÕ /Ýíýõóðëûí ¿åýð ÄØÑÃ, ÖØÑÃ, ÓÑÀÃ, ÐÑÃ, ÎÑÍÀÀÃ, ÁÎÝÕÃ, ÝÌÕÀ, ÃÒÒÃ-óóäûí åðºíõèé èíæåíåðèéí ñàíàë àâíà/

ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ÊÎÌÈÑÑÛÍ ÕÓÐËÀÀÐ ÕÝËÝËÖ¯¯ËÆÄ¯ÃÍÝËÒ ÃÀÐÃÀÕ /Õîò áàéãóóëàëò, ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûíÊîìèññûí 17 ãèø¿¿íèé ñàíàë àâ÷ ïðîòîêîëä òýìäýãëýíý./

ÇÀÑÀÃ ÄÀÐÃÛÍ ÒÀÌÃÛÍ ÃÀÇÀÐÒ ÌÀÒÅÐÈÀËÛÃ Õ¯ÐÃ¯¯ËÝÕÍÈÉÑËÝËÈÉÍ ÇÀÑÀÃ ÄÀÐÃÛÍ ÇÀÕÈÐÀÌÆ ÃÀÐÃÓÓËÀÕ /Áàéðøèëòîãòîîæ ãàçàð îëãîõ ýðõ îëãîíî./

ÕÎÒÛÍ ÅÐªÍÕÈÉ ÀÐÕÈÒÅÊÒÎÐÛÍ ÌÝÄÝÃÄÝË, Ä¯¯ÐÝÃÕÀÐÈÓÖÑÀÍ ÀÐÕÈÒÅÊÒÎÐÀÀÑ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐ ÒªËªÂËªËÒÈÉÍÄÀÀËÃÀÂÀÐ ÀÂÀÕ

Ä¯¯ÐÝÃ ÕÀÐÈÓÖÑÀÍ ÃÀÇÀÐ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÃ×,ÒªËÁªÐÈÉÍ ÁÀÉÖÀÀÃ× ÍÀÐÒÀÉ ÃÀÇÀÐ ÀØÈÃËÀËÒÛÍ ÃÝÐÝÝÕÈÉÆ, ÒªËÁªÐªª ÒÓØÀÀÆ, ÃÝÐ×ÈËÃÝÝ ÀÂÀÕ ÎÁÚÅÊÒ ÁÀÐÈÕ /Çóðàã òºñëèéã ýñêèçèéí øàòàíä áàòëóóëàõ, òåõíèêèéí íºõöºë àâàõ,àæëûí çóðàã áîëîâñðóóëàõ, õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàòàéçºâøèëöºõ, ýêñïåðòèçèéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ, áàðèëãà óãñðàëòûí àæèë

53



ýõë¿¿ëýõ çºâøººðºë àâàõ, óëààí øóãàì òàâèõ, áàðèëãà áàðèõ,àøèãëàëòàä õ¿ëýýí àâàõ êîìèññò ¿ç¿¿ëýõ, çºâøººðºë àâàõ/

¯Ë ÕªÄËªÕ ÕªÐªÍÃªª Á¯ÐÒÃ¯¯ËÝÕÃàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ àæèëëàãààíû îëîí

øàò äàìæëàãà àéìàã, îðîí íóòàãò ÷ ìºí àäèë áàéíà. ÍèéñëýëèéíÇàñàã äàðãûí äýðãýäýõ Õîò áàéãóóëàëò, ãàçðûí õàðèëöààíû ãàçàð íü1998-2000 îíä èðãýä, àæ àõóéí íýãæýýñ ãàçàð ýçýìøëèéíõîëáîãäîëòîé 11670 ºðãºäºë õ¿ëýýí àâ÷ 660 ºðãºäºë áóþó 7 õóâèéãíü øèéäâýðëýæ, áóñäûã õýðõñýí íü òîäîðõîé á¿ðòãýëã¿é áàéñàí áàòýäãýýð ºðãºäºë , õ¿ñýëòèéã 60-354 õîíîãèéí õóãàöààíä øèéäâýðëýæõóóëèéí õóãàöààã èõýýð õýòð¿¿ëæ áàéæýý. Öàã òóõàéä íüøèéäâýðëýãääýãã¿éãýýñ áàðèëãà áàéãóóëàìæ çºâøººðºëã¿éãýýð áàðèõÿâäàë õàâòãàéð÷, 123 áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèãäñàí ãýñýí òîî áàéíà./Ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

Ãàçàð îëãîõ òóõàé ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí øèéäâýðèéãÍèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, äàðààãèéí Çàñàã äàðãà íüºìíºõèéíõºº îëîí æèëýýð îëãîñîí çºâøººðëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõçýðãýýð èðãýäèéã íîöòîé õîõèðîîæ áàéíà. Ýíý ìýòýýñ øàëòãààëàíèðãýä ãàçàð ýçýìøëèéí ãýðýý áàéãóóëàõààñ çàéëñõèéõ áîëæýý. ÈéìäÃàçðûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã íàðèéñãàæ, èðãýäèéíýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãà íýìýãäýæ áàéíà.

3.1.3. Ñ¿¿ëèéí ¿åä íèéñëýë÷¿¿äèéí äóíä ÿëàíãóÿà Ò¯Ö ýðõýëæáóé äóíä áà ò¿¿íýýñ äîîø àìüæèðãààòàé ºðõ¿¿äèéí äóíä ñýòãýëò¿ãøýýñýí íýã ÿâäàë ãàð÷ áàéãàà íü ä¿¿ðã¿¿äèéí Çàñàã äàðãà íàðûíøèéäâýðýýð Ò¯Ö-èéã àëáàäàí áóóëãàõ àæèë êîìïàíè÷ëàí ÿâóóëàõáîëñîí ÿâäàë þì.

Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà îëîí øàò äàìæëàãûãäàìæóóëàí Ò¯Ö àæèëëóóëàõ çºâøººðëèéã îëãîñîí àòëàà ñ¿¿ëèéí ¿åäÄ¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà øèéäâýð ãàðãàæ, æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷äèéíÒ¯Ö-èéã àëáàäàí áóóëãàõ êîìïàíè äýãäýýñýí íü íýã òàëààñ õóâèéíºì÷èéí ýðõèéã èëò çºð÷èæ íºãºº òàëààñ òºð çàéëøã¿é øààðäëàãààðèðãýíèé ºì÷èéã øèëæ¿¿ëýõýä õ¿ðñýí áîë õîëáîãäîõ çàðäëûã íºõºíîëãîõ ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã ¿ë õàéõàðñàí àæèëëàãàà áîëæýý ãýæ¿çýõ ¿íäýñòýé.

Õóóëü òîãòîîìæîîð õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã õóðààí àâ÷,óëñûí îðëîãîä îðóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ ýðõèéã öººíã¿é áàéãóóëëàãà,àëáàí òóøààëòàíä îëãîñîí íü íîöòîé çºð÷ë¿¿äýä õ¿ðãýæ áàéíà.

Õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã õóðààæ, óëñûí îðëîãîä îðóóëæ áóéáàéäëûã ñóäëàõàä äàðààõü çºð÷èë äóòàãäàë èëýð÷ áàéíà. Ãààëü,àëáàí òàòâàð çýðýã çàõèðãààíû õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà çºð÷èëèëð¿¿ëæ òîðãóóëü òºëáºð òàâüñàí îðëîãûíõîî çîõèõ õóâèéã ººðòºº


54


¿ëäýýõ æóðàì òîãòîîñîí íü õóóëü áèåë¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã áîëîõîîñîîõ¿íèé ýðõýä õàëäàõàä ò¿ëõñýí õºø¿¿ðýã áîëæ áàéíà.

Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 172-1 äóãààð ç¿éëä èõ õýìæýýíèé ýä ç¿éë,âàëþò, âàëþòûí ¿íýò ç¿éë, ýðäñèéã õóóëü áóñààð õèë íýâòð¿¿ëñýí áîëóã ýä ç¿éëèéã õóðààæ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààæýý. Ýíýç¿éë àíãèàð èõýâ÷ëýí ñïèðò, íîîëóóð, òàðâàãàíû àðüñ, ìàøèí çýðýãýä þìñ ãàðãàõ áóþó îðóóëàõ ãýñýí áºãººä òàòâàð òºëºõ òóñãàéçºâøººðºë àâàõààñ çàéëñõèéñýí õ¿ì¿¿ñ ºðòäºã áàéíà. Ø¿¿õýýññ¿¿ëèéí 5 æèëä /1996-2000 îíä/ ÿë øèéòã¿¿ëñýí 478 õ¿íä ýä õºðºíãèéãíü õóðààõ íýìýãäýë ÿë õýðýãëýñýí áàéíà. Çàðèì èðãýä îëîí àðâàí ñàÿòºãðºãíèé ò¿¿õèé ýä áàðàà õóðààëãàæ, èõ õýìæýýãýýð õîõèðîë õ¿ëýýæáàéíà.

Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 32 äóãààð ç¿éëä: Ãýìò ¿éëäëèéí óëìààñ áèéáîëãîñîí ýä ç¿éë , ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä õýðýãëýñýí çýâñýãõýðýãñýë, ãýìò ¿éëäëèéí óëìààñ îëñîí àøèã òýäãýýðòýé àäèëòãàí ¿çýõáóñàä ýä ç¿éëèéã ¿íý òºëáºðã¿éãýýð àëáàäàí ãàðãóóëæ óëñûí îðëîãîäîðóóëàõûã ýä õºðºíãº õóðààõ ãýíý ãýæ çààñàí.

Ø¿¿õ äýýð äóðüäñàí ç¿éëèéã õóðààõäàà ýíý ç¿éëèéã áàðèìòàëäàãáºãººä ººðñäèéí õ¿÷ õºäºëìºðººð øóäàðãààð îëæ àâñàí ýä ç¿éë íüÝð¿¿ãèéí õóóëèéí 32 äóãààð ç¿éëä õàìààðàõ ¸ñã¿é.

Èðãýíèé õóóëèéí 134-ð ç¿éëèéí “ ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãàðãàñàíýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéã õóðààíà” ãýñýí çààëò ÷ õýò åðºíõèé, àãóóëãûíõóâüä äýíä¿¿ õàâòãàéðóóëñàí øèíæòýé áàéíà.

Çàõèðãààíû æóðìààð ýä õºðºíãº õóðààõ ÿâäàë íýëýýä áàéãààíü èðãýäèéí ýðõ çºð÷èãäºõ íýã øàëòãààí áîëäîã áàéíà.

Ýäãýýð áàéäàëä ä¿ãíýëò õèéæ õóâèéí ºì÷èéí ýä þìñûã õóðààõõóóëèéí ¿íäýñëýë æóðìûã õóóëü òîãòîîìæèä íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çýæ¿íäýñëýëèéã íü çºð÷ëèéíõ íü øèíæ áàéäàëä íü íèéö¿¿ëýíÿëãàâàðòàéãààð òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

3.1.4. Îíö áàéäëûí òóõàé /1995/, Äàéíû áàéäëûí òóõàé /1998/,Äàé÷èëãààíû òóõàé /1998/ çýðýã õóóëüä ¿íäýñíèé áîëîí õ¿í àìûíàþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàìãààëàõ çàéëøã¿éøààðäëàãààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð ºì÷èéí õýëáýðõàðãàëçàõã¿éãýýð áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, èðãýäèéí ýä õºðºíãº,òýýâðèéí õýðýãñýë, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òåõíèê áîëîí õ¿íñ òýæýýëèéííººöèéã íºõºõ îëãîâîðòîéãîîð äàé÷èëæ áîëîõûã çààñàí áàéíà.

Çàñãèéí ãàçðûí 1999 îíû 200 äóãààð òîãòîîëîîð õóâèéíõýâøëèéíõíýýñ äàé÷ëàí ãàðãóóëàõ ýä õºðºíãèéí ¿íèéã ¿ë õºäëºõõºðºíãèéí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñýí ¿íýýð, òýýâðèéí õýðýãñëèéí ¿íèéãàâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéí äààòãàëä äààòãóóëñàí ¿íýýð, áóñàä ýäõºðºíãèéí ¿íèéã òóõàéí ¿åèéí çàõ çýýëèéí ¿íýýð òîîöîæ íºõºíòºë¿¿ëýõýýð òóñ òóñ çààæýý.

55



Ýíý æóðàì íü çºâõºí Äàé÷èëãààíû òóõàé õóóëüä çààñàí íºõöºëäýä õºðºíãèéã äàé÷èëñàí òîõèîëäîëä íºõºõ îëãîâîð îëãîõîä õàìààðíà.

Îíö áàéäëûí òóõàé õóóëüä ¿íý, íºõºí îëãîâîð 2-ûã çààãààä¿íèéã çîõèöóóëààã¿é îðõèæýý. Äýýðõ áàéäëààñ ¿çýõýä õóâèéí ýäõºðºíãèéã äàé÷ëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã õóóëèàð çîõèöóóëàõ¯íäñýí õóóëèéí øààðäëàãà òýð á¿ð õàíãàãäààã¿é áàéíà.

3.1.5. ̄ ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ íü ºì÷èéíýðõèéã õàìãààëàõ íýã ¿íäýñ ìºí. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí ýíýõ¿¿á¿ðòãýëèéã ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí ãàçàð ýðõýëíý.Á¿ðòãýëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí áàéäëûã õóóëü áîëîí Çàñãèéíãàçðûí 2001 îíû 11 áà 40 ä¿ãýýð òîãòîîëóóäààð áàòàëñàí òóñ ãàçðûíä¿ðýì, “Óëñûí á¿ðòãýã÷èéí àæèëëàõ æóðàì”, “¯éë÷èëãýýíèé õºëñ,ò¿¿íèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ æóðàì” çýðýã àêòààð òîäîðõîéëæ áàéíà.

¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã àíõ óäàà á¿ðòã¿¿ëýõ, õóâü÷ëàãäñàí îðîíñóóöíû ýðõèéí áàòàëãààæóóëàëò õèéëãýõýä òýìäýãòèéí õóðààìæèéíòóõàé õóóëèéí 172 äóãààð ç¿éëä çààñíààð: ¿íèéí ä¿íãèéí 0,01 õóâèàðáîäîæ õóðààìæèéí äýýð õºëñ äàâõàðäóóëàí àâ÷ áàéãàà íü çîõèñã¿éþì. Çàðèì ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºõ ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõ ãýðýýãá¿ðòãýõýä îëîí ÿíçûí òàòâàð õóðààìæ àâ÷ áàéãààã çàëðóóëáàëçîõèëòîé.

Æèøýý: Èðãýí õ¿í 15,6 ñàÿ òºãðºãèéí ¿íýòýé áàðèëãàà àíõ óäààá¿ðòã¿¿ëýõýä òýìäýãòèéí õóðààìæèíä 1560 òºãðºã, ¿éë÷èëãýýíèéõºëñºíä 10000 òºãðºã, íîòàðèàòûí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñºíä 2000 òºãðºãá¿ãä 13560 òºãðºã, õóäàëäàíà ãýâýë 341600 òºãðºã áóþó áàðèëãûíõàà¿íèéí 2,3 õóâüòàé òýíöýõ òºëáºð òºëäºã áàéíà.

¯¿íýýñ ãàäíà ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí æèëèéí òàòâàðò 0,6 õóâèàðòîîöîæ 93600 òºãðºã òºëíº. Ò¿¿í÷ëýí òýð õºðºíãºº çààâàëõºíäëºíãèéí áàéãóóëëàãààð ¿íýë¿¿ëýõ ¸ñòîé áºãººä òýðõ¿¿¿íýëãýýíèé áàéãóóëëàãàä áàãàã¿é ìºíãº òºëäºã áàéíà.

Òàòâàð ºíäºð áàéãààãààñ øàëòãààëàí èðãýä ¿ë õºäëºõ õºðºíãººõóäàëäàõäàà èõýâ÷ëýí áýëýãëýëèéí ãýðýýãýýð õàëõàâ÷èëäàã áàéíà.Ñ¿¿ëèéí 5 æèëä áýëýãëýõ ãýðýý 15689, õóäàëäàõ ãýðýý 13860á¿ðòãýãäæýý. ̄ ¿íýýñ ¿íäýñëýí ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé õîëáîîòîé òàòâàðõóðààìæ îëîí, õýìæýý íü ÷ áàãàã¿é áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõîîðáàéíà. /Ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí òóñãàé áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

3.2 Àæ àõóé ýðõëýõ ýðõ

Óëñûí Áàãà õóðëààð 1991 îíä Àæ àõóéí íýãæèéí òóõàé õóóëüãàðãàñíààð õóâü õ¿í àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ çàìààð àæ àõóé ýðõëýõáîëîìæ íýýãäñýí áºãººä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 1995 îíä


56


“Õîðøîîíû òóõàé” õóóëü, “Íºõºðëºë êîìïàíèé òóõàé” õóóëü, 1999 îíä“Êîìïàíèé òóõàé” õóóëèéã òóñ òóñ áàòàëæýý.

3.2.1. Ìîíãîë óëñûí èðãýí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ áóþóáàéãóóëàõã¿éãýýð èðãýíèéõýý õóâüä õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõ ýðõòýé.

Èðãýí õ¿í õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóéã ºðãºäºë ãàðãàæ, ò¿¿íäýýíýð, õàÿã, ðåãèñòðèéí äóãààð, ýðõëýõ àæèë ¿éë÷èëãýýíèéõýý òºðëèéãçààæ áàéãóóëäàã, ò¿¿í÷ëýí õ¿í àìûí îðëîãûí òàòâàð òºëäºã çýðãýýðýýèðãýäýä õàìãèéí äºõºìòýé õýëáýð þì.

1995 îíû øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí Èðãýíèé õóóëüä “Èðãýí õóóëèéíýòãýýä áàéãóóëàõã¿éãýýð àæ àõóé ýðõëýõ íºõöºë æóðìûã õóóëèàðòîãòîîíî” ãýæ òîäîðõîéëñîí áîëîâ÷ îäîî õ¿ðòýë èéì õóóëü ãàðààã¿é,Òàòâàðûí Åðºíõèé ãàçðûí äýðãýäýõ Óëñûí Á¿ðòãýëèéí àëáà õóâèàðààýðõëýõ àæ àõóéã øèíýýð á¿ðòãýõýý áîëüñîí áàéíà. Èéìýýñ õóâèàðààýðõëýõ àæ àõóéí òîî æèëýýñ æèëä áóóð÷ýý.

3.2.2. Øèíý÷ëýí íàéðóóëæ 1998 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 8-íäáàòàëñàí Õîðøîîíû òóõàé õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõîîñ ºìíºá¿ðòãýãäñýí õîðøîîã õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîñ õîéø 1 æèëèéíäîòîð øèíý÷ëýí á¿ðòã¿¿ëýõýýð çààñàí. Ãýâ÷ õîðøîîä äàõèíá¿ðòã¿¿ëýõ ñîíèðõîëã¿é áºãººä çàðèì õîðøîî ãèø¿¿äèéí òîîãîî 9áîëãîæ á¿ðòã¿¿ëñýí áîëîâ÷ òýäãýýð íü èõýâ÷ëýí õîðøîîíû ¿éëàæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöäîãã¿é õýëáýðèéí òºäèé õ¿ì¿¿ñ áàéíà.Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí õîðøîî ÷ ãýñýí 9 ãèø¿¿íòýé ãýõ áîëîâ÷ çàðèìíü õèé íýðýýð á¿ðòã¿¿ëñýí òîõèîëäîë ÷ áàéíà.

2001 îíû 3 äóãààð ñàðä Íàëàéõ ä¿¿ðýãò ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààðòóñ ä¿¿ðãèéí 44 õîðøîîíû 14 íü áóþó 31,7 õóâü íü 9-ººñ äîîøãèø¿¿íòýé, 24 íü áóþó 50 îð÷èì õóâü íü 9 ãèø¿¿íòýé áàéâ. Îðîí íóòàãòõîðøîîíû ãèø¿¿äèéí òîî á¿ð ÷ öººí áàéíà. Äàðõàí-Óóë àéìãèéí 81õîðøîîíû 42 íü 9-ººñ äîîø áóþó èõýâ÷ëýí 3-5 ãèø¿¿íòýé. Ýíýáàéäëûã àíõààð÷ õîðøîîíû ãèø¿¿í÷ëýëèéí òîîíû áîñãûã áàãàñãàõíü ç¿éòýé ãýñýí ñàíàëûã ìàíàé ñàéí äóðûí ñóäëàà÷èä ãàðãàæ áàéâ./Ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí òóñãàé áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

3.2.3. Õóâüöààò (ÕÊ) áîëîí õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàéêîìïàíè (ÕÕÊ)-èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã 1999 îíä áàòàëñàí Êîìïàíèéòóõàé õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà.

ÕÊ íü èõýâ÷ëýí 1990 îíîîñ õîéø õºðºíãº îðóóëàëòûí ýðõèéíáè÷ãýýð èðãýä õóâüöààã íü õóäàëäàí àâñàí, îëîí ìÿíãàí ãèø¿¿íòýé¿¿ññýí áîëîâ÷ õóâüöàà íü ààæìààð öººí õ¿ì¿¿ñèéí ãàðò áººãíºð÷ÕÕÊ áîëîõ ¿éë ÿâö õóðäàññàí áàéíà. ÕÊ-óóä ÕÕÊ áîëæ ººð÷ëºíáàéãóóëàãäàõ ÿâöàä õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèãñîíèðõëûã õàìãààëàõ, õÿíàëòûã õ¿÷òýé áîëãîõ øààðäëàãà íýìýãäýæáàéíà.

Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæèéí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä íèéò ÕÊ-èéí 202íü áóþó òàë õóâü íü 1993 îíîîñ õîéø íîîãäîë àøèã õóâààðèëñàí áàéíà.

57



¯¿íýýñ 1993 îíä 111, 1994 îíä 86, 1995 îíä 69, 1996 îíä 51, 1997 îíä54, 1998 îíä 22, 1999 îíä 16, 2000 îíä 20 õóâüöààò êîìïàíè àøèãõóâààðèëæ, àøèã õóâààðèëñàí êîìïàíèéí òîî æèë òóòàì áóóð÷ýý. Íýãæõóâüöààíä ºã÷ áàéãàà íîîãäîë àøãèéí õýìæýý íü ºñººã¿é, ¸ñ òºäèéáàéãàà íü õóâüöàà ýçýìøèã÷äýýñ êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãààã õÿíàæ,ºì÷ëºã÷èéí ýðõýý õàìãààëàõ äàäëàãàã¿é, ìýäëýã äóòìàãòàé õîëáîîòîé.

3.2.4. Æèëä îëîí àðâàí àæ àõóéí íýãæ òàòàí áóóãäàæ, ¿éëàæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé àæ àõóéí íýãæ¿¿ä àøèã õóâààðèëæ ÷àäàõã¿éáàéãàà íü àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëæ, àæ àõóé ýðõëýõ ýðõ ç¿éí áîëîíýäèéí çàñãèéí òààòàé îð÷èí òºäèéëºí á¿ðäýýã¿é áàéãààã õàðóóëæáàéíà.

Óëààíáààòàð õîòîä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýí ÿâóóëæ áóé60 ãàðóé õ¿íýýñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ ä¿ãíýõýä: 58 % íü ìîíãîëä àæ àõóéýðõëýõ ýðõ ç¿éí òààëàìæòàé îð÷èí á¿ðäýýã¿é, õ¿íä ñóðòàë èõ, øàòäàìæëàãà îëîí, 78,4% íü òàòâàðûí äàðàìò èõ áàéíà, ãààëèéí, àøãèéí,îíöãîé àëáàí òàòâàðûí, íýìýãäñýí ºðòãèéí, ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí,íèéãìèéí äààòãàëûí ãýõ ìýòýýð îëîí ç¿éëèéí òàòâàð õóðààìæ òºëæáàéãààãààñ àæ àõóé õºë äýýðýý çîãñîæ, õóðèìòëàë áèé áîëãîæ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà. 30 % íü õ¿¿ ºíäºð, áýðõøýýë èõòýé ó÷èðáàíêíààñ çýýë àâàõ ãýæ õººöºëäºæ áàéãààã¿é, 45% íü çýýë õººöºëäººäá¿òýýã¿é, ìàø èõ áýðõøýýëòýé ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. /Ýäèéí çàñãèéíýðõèéí òóñãàé áàãèéí òàéëàí 2001 îí/

3.2.5. Èðãýä íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíè áàéãóóëàõäàà ÒÅÃ-ûíäýðãýäýõ Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàðò á¿ðòã¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëñàí õóóëüáàéõã¿é áîëîâ÷ íºõºðëºë, õîðøîî, êîìïàíèé òóõàé õóóëèóäàäòóñãàéëñàí çààëòòàé áºãººä òýäãýýð çààëòàä á¿ðòã¿¿ëýõ òóõàéºðãºäºëä ÿìàð áàðèìò áè÷èã õàâñàðãàõûã çààñàí áàéäàã. Íºõºðëºë,êîìïàíèé òóõàé õóóëüä çààñíààñ ººð áàðèìò áè÷èã øààðäàõûãõîðèãëîíî ãýæ çààæýý.

Àæ àõóéí íýãæèéã ÒÅÃ-ûí äýðãýäýõ áàéãóóëëàãà áîëîõ Óëñûíá¿ðòãýëèéí ãàçàð á¿ðòãýäãýýñ ýíý àëáà íü çààâàð æóðàìáîëîâñðóóëàõäàà òàòâàð òºë¿¿ëýõ òàë ðóó á¿ðòãýëèéí ãàçðûí îäîîãèéíõàðüÿàëëûã ººð÷èëæ, õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü ãàðãàõøààðäëàãàòàé ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ áàéíà.

3.2.6. Èðãýäèéí õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõ ¿íäñýí ýðõèéã òºðèéíçàðèì àëáàí õààã÷äûí òóõàéä õÿçãààðëàñàí íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà.Ýíý òàëààðõè õóóëèóäûí çààëòóóäûã áàãöàëæ ¿çâýë íýãä¿ãýýðò: àæàõóéí íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààã ãàðäàí ýðõëýõ, óäèðäàõ, óäèðäàõçºâëºëèéí áîëîí Çàõèðãààíû çºâëºëèéí ãèø¿¿í áàéõûã íü øóóäõîðèãëîñîí /Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í, òºðèéí çàõèðãààíûàëáàí õààã÷èä, ãààëèéí áàéöààã÷èä/, õî¸ðäóãààðò: õóóëèàð òîãòîîñîí¿¿ðýãò õàìààðàõã¿é àæèë àëáàí òóøààë õàâñàð÷ áîëîõã¿é


58


/Åðºíõèéëºã÷, ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûíãèø¿¿ä, Òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ãóðàâäóãààðò: ÿìàð íýãýíòîäîðõîé çààëòã¿é /Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûíàæèëòàí, öýðãèéí àëáàí õààã÷èä, Çàñàã äàðãà íàð/ áàéíà. Õàðèí¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí òóõàé õóóëüä Öýöèéí ãèø¿¿í õóäàëäààíû¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áîëîõã¿é ãýæ îíöëîí çààæýý. Çàñãèéí ãàçðûíòóõàé õóóëèéí 24 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 8 äàõü õýñýãò “Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íººðèéí õóâèéí àæ àõóé áîëîí ºì÷ ýçýìøèëòýé íü õîëáîîòîé îðëîãûãÇÃÕÝÃ-ò æèë á¿ð ìýäýãäýíý” ãýæ çààñàí áàéíà. Äýýðõýýñ ¿çýõýä òºðèéíàëáàí õààã÷äûí àæ àõóé ýðõëýõ ýðõèéã ÿíç á¿ðèéí øàëãóóðààðõÿçãààðëàæ, õàðèëöàí àäèëã¿é õóóëü÷èëñíûã òóõàéí àëáàíû îíöëîã,õ¿íèé ýðõèéí òàëààñ íü íèéòýä õÿíàí ¿çýæ, ýðõ òýãø õÿçãààðëàëòòîãòîîõ øààðäëàãàòàé.

3.2.7. Íèéòèéí çîðèóëàëòòàé îðîí ñóóöíû 1 ä¿ãýýð äàâõàðò¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ çºâøººðºë îëãîõîä ÄÁÕ-èéí ñàéäûí2000 îíû 93 äóãààð òóøààëààð áàòàëñàí “Íèéòèéí çîðèóëàëòòàéîðîí ñóóöíû çîðèóëàëò, òºëºâëºëòèéã ººð÷ëºõºä òàâèõ øààðäëàãà,çºâøººðºë îëãîõ, õÿíàëò òàâèõ æóðàì”, Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí 2000îíû 341 ä¿ãýýð çàõèðàìæààð áàòàëñàí “Áàðèëãûí çîðèóëàëòûãººð÷èëæ ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ æóðàì” çýðãèéã ¿íäýñëýäýãáà ýíý çºâøººðëèéã 9 øàò äàìæëàãà äàìæèæ, ìàø óäààí õóãàöààçàðöóóëñíû ýöýñò õîòûí åðºíõèé èíæåíåð áºãººä ÈÁÕ-èéí äàðãàòàéãýðýý õèéæ, õîòûí çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáàíä 150000 ìÿíãàí òºãðºãòºëäºã áàéíà.

Ãýðýýíèé çààëò íü Áàðèëãûí òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí2.4-ò çààñíûã ¿íäýñëýñýí áîëîâ÷ ýíý çààëò èðãýäýýñ òºëáºð õóðààìæàâàõòàé ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é, Çàñàã äàðãûí ýðõ õýìæýýã òîäîðõîéëñîíçààëò áàéíà.

2000 îíîîñ ºìíº áîë îðîí ñóóöíû ñóóðü ¿íèéã òºëæ ãýðýýáàéãóóëäàã áàéñàí áà ýíý æóðàì õ¿÷èíã¿é áîëñîí áàéíà. Çºâøººðºëîëãîõ àæèë íü øàò äàìæëàãà èõòýé áºãººä çóðàã õèéëãýõýä 9áàéãóóëëàãààñ çºâøººðºë, áàðèëãûí çàñâàð äóóññàíû äàðàà 12 õ¿íèéãàðûí ¿ñýãòýé áàðèëãûã õ¿ëýýí àâñàí àêò çýðãèéã ¿éëääýã áàéíà.

Èðãýí õ¿í ººðèéí õóâèéí ºì÷ºº àøèãëàõäàà óëñàä 150000òºãðºã òºëæ, Òºðèéí Çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàíòàé ãýðýý õèéæáàéãàà íü ºì÷ºº ÷ºëººòýé ýçýìøèõ àøèãëàõ ýðõèéã øóóä çºð÷ñºíáàéíà. Óã ãýðýýã íýã æèëèéí õóãàöààòàé áàéãóóëäàã áºãººä æèë á¿ðñóíãàäàã áàéíà.

3.2.8. ¯éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàà ýðõëýõýä òàâèãäàõøààðäëàãà, õÿíàëò òàâèõ çºâøººðºë îëãîõ æóðìûã Õóäàëäàà¿éëäâýðèéí, Áàéãàëü îð÷íû, Äýä á¿òöèéí õºãæëèéí, Õ¿íñ, õºäºº àæàõóéí ñàéä íàðûí, Õóäàëäàà, ¿éëäâýðèéí óëñûí õÿíàëòûí àëáàíûäàðãà, Íèéñëýëèéí áîëîí ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà íàðûí øèéäâýðýýð

59



áàòàëæ, ìºðääºã áàéíà. Çàðèì ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð äàâõàðäñàí æóðàìçààâðóóä ÷ ãàðäàã.

¯éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, õóäàëäàà ýðõëýõýä òàâèõ øààðäëàãà,çºâøººðºë îëãîõ õóãàöàà, àâàõ õóðààìæ íü ä¿¿ðýã á¿ðò ÿëãàâàðòàéáàéäàã. Óëñûí õýìæýýíä íýãäñýí æóðàì òîãòîîã¿é áàéíà. ÍèéñëýëèéíÈðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëààñ ãýõýä ë õ¿íñíèé çàõ, áàðüöààëàíçýýëä¿¿ëýõ, ñîãòóóðóóëàõ óíäààãààð áîëîí ñî¸ëûí òºëáºðò¿éë÷èëãýýãýýð ¿éë÷ëýõ æóðìóóäûã áàòëàí ãàðãàæýý.

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðëèéã áîãèíî õóãàöààãààðîëãîæ, îëîí áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëäýã áàéñàí æóðàì “Àæ àõóéí ¿éëàæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü” õýðýãæèæ ýõýëñíýýðõ¿÷èíã¿é áîëñîí áàéíà.

3.2.9. Íèéñëýëèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí õóðàë, Õóäàëäàà¯éëäâýðëýëèéí Óëñûí Õÿíàëòûí àëáà, Íèéñëýëèéí áîëîíä¿¿ðã¿¿äèéí Çàñàã äàðãà íàðààñ ¿éëäâýðëýë õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýýðõëýõ ÿâäëûã çîõèöóóëñàí øèíæòýé îëîí òîîíû æóðàì, çààâàð ãàðäàãººð õîîðîíäîî èæèë òºñòýé, çàðèì òàëààð èðãýäèéí õóâèéí àæ àõóéýðõëýõ ýðõèéã çºð÷ñºí, òýäíèé ººðñäèéí øèéäâýë çîõèõ àñóóäëûãçààñàí øèíæòýé áàðèìò áè÷èã ÷ ãàðäàã áàéíà.

Äýýðõ æóðìóóäàä çààñíààð ëîìáàðä, àðõè äàðñ ¿éëäâýðëýõ,õóäàëäàõ, ò¿¿ãýýð ¿éë÷ëýõ, áººíèé õóäàëäààíû õ¿íñíèé, áàðààíûçàõ, õîîëíû ãàçàð àæèëëóóëàõ çºâøººðëèéã çºâõºí àæ àõóéí íýãæèäîëãîõ, õàðèí èðãýä ýíý ¿éë÷èëãýýã õóâèàðàà ýðõýëæ áîëîõã¿éãýýðæóðàìëàñàí áàéíà.

Ýíý íü ̄ íäñýí õóóëüä çààñàí èðãýí õ¿íèé õóâèéí àæ àõóé ýðõëýõýðõèéã øóóä õÿçãààðëàñàí øèíæòýé áàéíà.

Àæ àõóé ýðõëýõ çºâøººðºë îëãîõ æóðàì ÿìàð ÷ õóóëüòîãòîîìæã¿éãýýð, äýýð äóðüäñàí áàéãóóëëàãóóäûí ¿çýìæýýð ÿâæ èðñýíáà 2000 îíû 2 äóãààð ñàðä “Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàéçºâøººðëèéí òóõàé õóóëü” ãàð÷ 2001 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íýýñìºðäºãäºæ ýõëýõ ¸ñòîé áîëîâ÷ ìºðäºæ ýõëýýã¿é áàéíà.

Ýíý õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò “òóñãàé çºâøººðºëøààðäàõààñ áóñàä òºðëèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã õóóëü òîãòîîìæñòàíäàðò øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí, çºâõºí á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãàäá¿ðòã¿¿ëñíýýð ÷ºëººòýé ýðõýëæ áîëíî”, 7 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò“Á¿õ òºðëèéí õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, íèéòèéí õîîëíû ¿éë÷èëãýýã¿éëäâýðëýëèéí íºõöºë, òåõíîëîãèéí àæèëëàãàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýýäýýæèéã çîõèõ õÿíàëòûí áàéãóóëëàãàä øàëãóóëæ çºâøººðºë àâñíû¿íäñýí äýýð ýðõýëíý” ãýæ çààñàí áîëîâ÷ ýíý õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëýõëýýã¿é áàéíà.

3.2.10. Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ÿâöàä äîð äóðüäñàí 20îð÷èì áàéãóóëëàãà õÿíàëò øàëãàëò õèéäýã áàéíà.


60


- Ýð¿¿ë ìýíäèéí õÿíàëòûí àëáà /ÝÌÕ-ûí óëñûí àëáà,Íèéñëýëèéí ÝÌÕÀ, Ä¿¿ðãèéí ÝÌÕÀ/

- Ñòàíäàðò, õýìæèë ç¿éí õÿíàëò ¯éëäâýð, õóäàëäààíû õÿíàëò /õóäàëäàà, ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé, ãåîëîãè, óóë óóðõàéí/-ûí àëáà

- Òàòâàðûí õÿíàëò- Ãààëèéí õÿíàëò- Áîëîâñðîë,ñî¸ëûí õÿíàëò- Äýä á¿òýö /àâòî òýýâðèéí, ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé, õàðèëöàà

õîëáîîíû, àâòî çàìûí, áàðèëãà òåõíèêèéí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí/-èéíõÿíàëòûí àëáà

- Õºäºëìºð, íèéãìèéí õàìãààëëûí õÿíàëòûí àëáà- Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ÕÀÀ-í õÿíàëò /ìàë ýìíýëãèéí,

¿ðæëèéí, óðãàìàë õîðèî öýýðèéí, ¿ðèéí, õ¿íñíèé/–ûí àëáà- Ãàëûí õÿíàëò- Íèéñëýëèéí Çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáàíû Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí

õýëòýñ- Àéìãèéí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà- Ä¿¿ðãèéí ÇÄÒÃ-ûí Ò¯¯¯Õ-èéí õÿíàëò- Õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ íèéãýìëýã, ò¿¿íèé àéìàã,

íèéñëýë äýõ ñàëáàðóóäÄýýðõ õÿíàëò øàëãàëòûí áàéãóóëëàãûí çýðýãöýýãýýð íèéñëýë,

àéìàã, ñóì, ä¿¿ðãèéí ÈÒÕ, Òýðã¿¿ëýã÷èä ººðñäèéí ãàðãàñàíøèéäâýðèéí áèåëýëòèéã øàëãàõ, òîäîðõîé àðãà õýìæýý çîõèîíáàéãóóëàõàä òºðºë á¿ðèéí õàíäèâ, òóñëàëöàà àâàõ çýðýã ¿éëäýëõèéãääýã áàéíà.

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé 60 îð÷èì õ¿íýýñ ñàíàëàñóóëãààð ñóäàëãàà àâ÷ ¿çýõýä 20 ãàðóé õóâü íü äàâõàðäñàí îëîíøàëãàëò èðäýã, èæèë ¿¿ðýãòýé îëîí õÿíàëòûí àëáàä áèåë¿¿ëýõáîëîìæã¿é øààðäëàãà òàâüäàã, ãàð õàðäàã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

Äýýðõ õÿíàëòûí àëáàäûí ä¿ðýì, ýðõ õýìæýýã ñóäàëæ ¿çýõýäçàðèì õÿíàëòûí àëáàäûí ÷èã ¿¿ðýã, ýðõ õýìæýý õîîðîíäîî àäèëäàâõàðäñàí øèíæòýé áàéíà. ßëàíãóÿà Ýð¿¿ë ìýíä, Õ¿íñ ÕÀÀ-í,Õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí óëñûí õÿíàëòûí àëáàäûí ÷èã ¿¿ðýã èõîéðîëöîî áàéíà. Òóõàéëáàë: Ýð¿¿ë ìýíäèéí óëñûí áàéöààã÷ õ¿íñíèéá¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, òýýâýðëýëò, õàäãàëàëò, õóäàëäààíä ýð¿¿ëàõóé, õàëäâàð õàìãààëëûí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ ýðõòýé áàéõàäÕ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéí õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷ õ¿íñíèé¿éëäâýðëýëèéã òåõíîëîãè, ñòàíäàðò øààðäëàãûí äàãóó ýðõëýõ,á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð , àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿¿ðýãòýé, õóäàëäàà¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, õàäãàëàëò,õàìãààëàëò, õóäàëäààòàé õîëáîãäóóëàí ãàðãàñàí õóóëü, ýðõ á¿õèéáàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí ñòàíäàðò, ä¿ðýì æóðìûã õóäàëäàà,

61



¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà, èðãýä õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæáàéãààä õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí Íèéñëýëä Ýð¿¿ë ìýíäèéí, Õºäºëìºð íèéãìèéíõàìãààëëûí õÿíàëòûí àëáàä ä¿¿ðãèéí, Íèéñëýëèéí, óëñûí ãýñýí 3øàòëàëòàé áàéíà.

Èéìýýñ õÿíàëòûí àëáàäûí á¿òýö, ÷èã ¿¿ðãèéã íàðèéí ñóäàëæ,äàâõàðäëûã áàãàñãàõ íü ç¿éòýé áàéíà.

3.3. Çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõ, ò¿¿íèéõýý ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ ýðõ

Îþóíû ºì÷èéí ýðõòýé õîëáîîòîé õàðèëöààã Çîõèîã÷èéí ýðõèéíòóõàé õóóëü /1993/, Ïàòåíòèéí òóõàé õóóëü /1993/, Áàðààíû òýìäýã, àæàõóéí íýãæèéí íýðèéí òóõàé õóóëü /1996/, Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíèéãõîðèãëîõ òóõàé õóóëü /2000/, Òåõíîëîãè äàìæóóëàõ òóõàé õóóëü /1998/,Èðãýíèé õóóëü áîëîí ÿàì, àãåíòëàãèéí áàòàëñàí 10 îð÷èì çààâàð,ä¿ðýì, æóðìààð çîõèöóóëæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñ 1979 îíä Í¯Á-ûí áèå äààñàí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãàáîëîõ Äýëõèéí Îþóíû ªì÷èéí Áàéãóóëëàãàä ãèø¿¿íýýð ýëñ÷ óãáàéãóóëëàãàà áàòëàí ãàðãàñàí îþóíû ºì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàäõàìààðàõ Àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ òóõàé Ïàðèæèéí êîíâåíö/1985/ Ïàòåíòèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý /1991/ çýðýã îëîí óëñûí30-ààä ãýðýýíèé àðàâò íü íýãäýí îðîîä áàéíà.

Äýýð äóðüäñàí ãýðýýíä íýãäýí îðñíîîð Ìîíãîë óëñûí õóâüäîþóíû ºì÷èéí ñàëáàðò îëîí óëñûí õýìæýýíä áóñàä óëñ îðíóóäòàéõàìòðàí àæèëëàõ, ýðõýý õàìãààëóóëàõ, õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæíýìýãäýæ áàéãàà þì.

Äàí ãàíö õóóëü ãàðãàñíààð àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áèø õàðèíãàðãàñàí õóóëèéã àìüäðàëä çºâ õýðýãæ¿¿ëýõ, îþóíû õºäºëìºðèéí ¿ðä¿íã ãàäààäûí áîëîí äîòîîäûí çàõ çýýëä ãàðãàæ, çºâ àøèãòàé¿íýë¿¿ëýõ, îþóíû ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ òààòàé îð÷èíã õýðõýí áèéáîëãîõ, îþóíû ñàëáàðò òºðèéí áîäëîãûã ººðèéí óëñûí îíöëîãòíèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ãýñýí îëîí àñóóäëóóä òóëãàð÷áàéíà.

3.3.1. Ìîíãîë Óëñàä àíõ 1960 îíä îþóíû ºì÷èéí ýðõèéíõàìãààëàëò õèéãäýæ ýõýëñíýýñ õîéø ºíººã õ¿ðòýë øèíý á¿òýýë 1670,á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð 1090, øóóä ìýä¿¿ëãýýð áàðààíû òýìäýã 2980,àøèãòàé çàãâàð 24150-ûã òóñ òóñ óëñûí á¿ðòãýëä àâ÷ îíöãîé ýðõèéíáàðèìò áè÷èã îëãîñîí. Áàðààíû òýìäãèéí îëîí óëñûí á¿ðòãýëýýðèðñýí 18000 ãàðóé òýìäãèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýí àâñàí.

1996 îíä Îþóíû ºì÷èéí ãàçðûã øèíýýð çîõèîí áàéãóóëñàí íüÄÎªÁ áîëîí áóñàä îþóíû ºì÷èéí òàëààðõè á¿ñèéí, óëñ õîîðîíäûíáàéãóóëëàãóóä, ãàäààä áóñàä îðíóóäòàé íýãäñýí áîäëîãî ÷èãëýëýýðõàðèëöàõ, äîòîîäîä îþóíû ºì÷èéã õàìãààëàõ, çîõèîã÷, á¿òýýë


62


òóóðâèã÷èä, ýðõ ýçýìøèã÷äèéí õóóëü ¸ñíû ýðõ, àøèã ñîíèðõëûãõàìãààëàõ íýãäìýë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä íýëýýä äºõºìòýé áîëñîíòºäèéã¿é çîõèîã÷, á¿òýýë òóóðâèã÷èä èðãýäýä ÷ îéðòñîí, òºâºãáýðõøýýëã¿é çºâ àëõàì áîëñîí áàéíà.

3.3.2. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìàíä á¿ðòãýëòýé îþóíûºì÷èéí ÷èãëýëýýð áàéãóóëàãäñàí 30 îð÷èì òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òýäãýýðèéí íýëýýä íü ººðñäèéíä¿ðýìä çààñàí çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ îþóíû ºì÷èéãõºãæ¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñóðãàõ, ãèø¿¿äèéí ýðõ õàìãààëàõ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéãàà áîëîâ÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð íºëºº íüõàíãàëòã¿é áàéíà.

Çîõèîë÷èä, óðàí á¿òýýë÷èä ººðèéí îþóíû ºì÷ºº õàìãààëóóëàõçîðèëãîîð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéãóóëæ áîëîõ òóõàé Çîõèîã÷èéíýðõèéí òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðñíîîð Ìîíãîëûí õºãæìèéíçîõèîë÷, ÿðóó íàéðàã÷äûí ýðõèéã õàìãààëàõ ÌÎÑÐÀÊ õîëáîîã 2000îíä áàéãóóëæ ¿éë àæèëëàãààãàà ýõëýýä áàéíà.

ÌÎÑÐÀÊ õîëáîî ºíãºðñºí æèë ãàðóéí õóãàöààíä íèéò 51 çîõèîë÷,óðàí á¿òýýë÷äèéã ãèø¿¿íýýð ýëñ¿¿ëæ, òýäíèé 3000 ãàðóé á¿òýýëèéãá¿ðòãýí àâ÷ýý. Ãèø¿¿äèéíõýý á¿òýýëèéã àøèãëóóëàõ òàëààð 30 îð÷èìàæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäòýé ãýðýý áàéãóóëæýý /Ýäèéí çàñãèéíýðõèéí ñóäàëãààíû òóñãàé áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

Õýäèéãýýð îþóíû á¿òýýë òóóðâèã÷èä îþóíû á¿òýýëýýõàìãààëóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áèé áîëæ, çºð÷èãäñºí ýðõèéãñýðãýýõ çîðèëãîîð îþóíû ºì÷èéí õÿíàëòûí òîãòîëöîî ¿éëàæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõëýýä íýã æèë ãàðóé õóãàöàà ºíãºð÷ áàéãààáîëîâ÷ ýíý òºðëèéí ýðõèéí çºð÷èë ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

Îþóíû ºì÷èéí ãàçàð îþóíû ºì÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí òóõàé 120-èîä ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ áàðàãäóóëààä áàéíà. Òýäãýýðèéí 50 îð÷èìõóâü íü Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëü çºð÷ñºí çºð÷èë, 25 õóâü íüÁàðààíû òýìäýã, àæ àõóéí íýãæèéí íýðèéí òóõàé õóóëü çºð÷ñºí, 25õóâü íü Ïàòåíòèéí òóõàé õóóëü çºð÷ñºí çºð÷ë¿¿ä áàéíà.

Îþóíû ºì÷èéí ãàçðûí õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷äûí èëð¿¿ëñýíçºð÷ëèéí 17 õóâü íü Áàðààíû òýìäýã, àæ àõóéí íýãæèéí íýðèéí òóõàéõóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëä çààñíààð áàðààíû òýìäýã, àæ àõóéí íýãæèéííýð ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã çºð÷èæ, áàðààíû òýìäãèéã õóóëü áóñààðººðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä õýðýãëýñýí çºð÷èë áàéãààãààñ ¿çýõýä ÌîíãîëÓëñûí íóòàã äýâñãýðò íèéòýä òàíèë áîëñîí áàðààíû òýìäã¿¿äèéíàëáàí ¸ñíû æàãñààëò ãàðãàõ, ò¿ãýýìýë áîëñîí ãýäãèéã òîãòîîõøàëãóóðûã áèé áîëãîõ íü çàéëøã¿é õýðýãöýý áîëæýý.

Ñóäàëãàà áîëîí øèéäâýðëýãäñýí õýðã¿¿äèéí áàéäëààñ ¿çýõýäîþóíû ºì÷èéí ýñðýã ãýìò õýðýãò øèéòã¿¿ëýã÷äýä ø¿¿õ ýäãýýðç¿éë¿¿äýä áàéãàà ñîíãîìîë ÿëààñ òîðãóóëèéí ÿëûã ñîíãîí àâ÷õýðýãëýäýã ïðàêòèê òîãòñîí áàéõ áºãººä òîðãóóëèéí ÿëûí õýìæýý íü

63



Ïàòåíòèéí òóõàé, Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèóäûí çàõèðãààíûøèéòãýëèéí òîðãóóëèéí õýìæýýíýýñ èõ áèø áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õèéí íýãäñýí ìýäýýíèé äàãóó îþóíû ¿íýò ç¿éëàøèãëàõ, ïàòåíòèéí òóõàé, çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèàð ãàðãàñàíèðãýíèé íýõýìæëýëèéã øèéäâýðëýñýí áàéäëûã ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéíáàéäëààð ñóäàëñàí ä¿íãýýñ ¿çýõýä óëñûí õýìæýýíä 1996-2000îíóóäàä íèéò 266 íýõýìæëýë õ¿ëýýí àâ÷ 169 áóþó 63.5 õóâèéã õ¿ëýýíàâàõààñ òàòãàëçàæ, 97 áóþó 36.5 õóâèéã øèéäâýðëýñýí áàéíà /Ýäèéíçàñãèéí ýðõèéí ñóäàëãààíû òóñãàé áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

Ø¿¿õ îþóíû ¿íýò ç¿éëèéã àøèãëàõòàé õîëáîîòîé õýðãèéãøèéäâýðëýñýí áàéäëààñ õàðàõàä çîõèîã÷èéí ãýð÷èëãýýòýé øèíýá¿òýýëèéã ãýðýýãýýð àøèãëàæ, ãàðñàí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã,õýìíýëòýýñ çîõèîã÷èä á¿òýýëèéã íü àøèãëàñàíû øàãíàëûã îëãîõã¿éáàéãàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàðûí ïàòåíòèéã õóãàöààòàé ýçýìøèæáàéãàà ýçýìøèã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéõ íü õýâèéãõóóëáàðëàæ ¿éëäâýðëýæ õóäàëäñàí, çºâøººðºëã¿é ýðõýëñýí¿éëäâýðëýë, õóäàëäààíû àøãèéã ïàòåíò ýçýìøèã÷èä îëãîõ, àæèëã¿éöýòãýõ ãýðýýíèé ¿¿ðãèéã õàíãóóëàõ çýðãýýð ãýðýýíèé òàëóóäûíçºð÷èãäñºí ýðõèéã õàìãààëñàí áàéíà.

3.4. Õºäºëìºðëºõ ýðõèéí òºëºâ áàéäàë

3.4.1. Ýäèéí çàñãèéí øèíý íºõöºëä îðñîí ó÷èð 1992 îíû ̄ íäñýíõóóëèéí àãóóëãà, ¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí 1999 îíä Õºäºëìºðèéíòóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí. Äýýðõ õóóëü íü Í¯Á-ààñ áàòàëñàí õ¿íèé ýðõèéí ïàêòóóä, îëîí óëñûí õºäºëìºðèéíáàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí ãýðýý, êîíâåíö¿¿äèéí àãóóëãà, ¿çýëáàðèìòëàëòàé íèéöñýí ãýæ “Õ¿íèé ýðõèéí òºëºâ áàéäëûí ñóäàëãààíä”(2001) îðîëöñîí ñóäëàà÷èä ¿çñýí áàéíà.

ÎÓÕÁ-ààñ ãàðãàñàí, Ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí 13 êîíâåíöèéíàãóóëãûã äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèíä òóñãàñàí áàéäëûã ñóäëàõàäýäãýýð êîíâåíöèéí çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì á¿ðäýýã¿é, õóóëüõýðýãëýã÷èä êîíâåíöèéí çààëòóóäûã ìýääýãã¿é, äîòîîäûí õóóëèóäàäá¿ðýí òîäîðõîéëæ ÷àäààã¿é áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.

3.4.2. Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí “Àæèë, ìýðãýæëýý÷ºëººòýé ñîíãîõ ýðõ”-ýý õ¿í õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí àðãà çàì áîë ººðòººõºäºëìºðëºõººñ ãàäíà Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó àæèëîëãîã÷òîé “õºäºëìºðèéí ãýðýý “ áàéãóóëàí àæèëëàõ ÿâäàë þì.

Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ íýã òàë íü (àæèëòàí)íºãººãººñ (àæèë îëãîã÷îîñ) ñàíõ¿¿ãèéí õàðààò áàéäàëòàé áàéäãèéãàíõààð÷, ò¿¿íèé ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàí òýíöâýðæ¿¿ëýõøààðäëàãûí ¿¿äíýýñ ñóäëàõàä þóíû ºìíº õ¿íèéã àæèëä àâàõ, àæëààñ


64


õàëàõ, öàëèí õºëñ îëãîõ, õºäºëìºðèéí íºõöºë, àþóëã¿é àæèëëàãààãõàíãàõ õ¿ðýýíä çºð÷èë íèëýýä èëýð÷ýý.

Õºäºëìºð õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóéí íààä çàõûíøààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéãàà íü õ¿íèé õºäºëìºðèéí õàðèëöààòàéõîëáîîòîé ýðõèéã çºð÷ººä çîãñîõã¿é ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõýðõèéã ÷ “äàâõàð” çºð÷äºã. Ýíý íü õºäºëìºðèéí òààòàé îð÷íîîðõàíãóóëàõ ýðõòýé, ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõòýé ãýñýí ÌîíãîëÓëñûí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòóóäûã çºð÷èæ õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ëìýíäýä øóóä çàíàëõèéëæ áàéäàã ó÷ðààñ õºäºëìºðèéí óëñûíõÿíàëòûã ÷àíàðæóóëàõ, áàéãóóëëàãûí äîòîîäûí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõòàëààð õàìòûí ãýðýýíä òóñãàõ òàëààð ¯ÝÁ, õºäºëìºð÷äèéí ñàíàëñàíàà÷èëãûã äýýøë¿¿ëýõýä àíõààðàõ íü ÷óõàë þì.

Äîðíîä àéìàãò 558 àæèëòíûã õàìàð÷ õèéñýí ñóäàëãààíä àæèëîëãîã÷ íü äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëäýã ¿¿ ãýñýí àñóóëòàä ñóäàëãààíäîðîëöîã÷äûí 26,2% íü àëáàí òóøààëààðàà äàðàìòàëäàã ãýæõàðèóëæýý. Àæèëëàã÷äûí 49.9% íü áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòíààñäàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëäýã áîëîâ÷ ø¿¿õýä õàíääàãã¿é, àæëûí áàéðàààëäàõààñ àéäàã, õóóëèéí áàéãóóëëàãà çºâ øèéäâýð ãàðãàäàãã¿é ãýæ ¿ççæáàéíà.

Ò¿¿íèé äîòîð ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéííýãæ¿¿äýä “Òèàíü Ïèíü Ãàðìåíò”, “Ã¿¿ä Ëàéê Ãàðìåíò”, “Íîñåðí Ìåí÷”çýðýã ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé î¸äëûí ¿éëäâýð¿¿ä, ºäºðò 9-12 öàãààð àæèëëóóëààä õºëñèéã õî¸ð äàõèí íýìýãä¿¿ëæ îëãîõ õóóëèéíçààëòûã çºð÷äºã ãýæ ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä õàðèóëæýý.

Èë¿¿ öàãààð àæèëëàã÷äûí 62.0 õóâü íü çîõèõ õºëñºº àâ÷÷àääàãã¿é íü õ¿íèé ýðõèéí íîöòîé çºð÷èë ìºí.

Àæèë ìýðãýæëýý ÷ºëººòýé ñîíãîõîä ÿìàð ñààä áýðõøýýë ó÷èð÷áàéãààã ñóäàëñàí ä¿íãýýñ ¿çýõýä íèéñëýëèéí õýìæýýíä òóëãàð÷ áàéãààãîë áýðõøýýë íü íýãä¿ãýýðò, àæèëä îðîõîä òàíèë òàë õàðäàã /18.9õóâü/, õî¸ðäóãààðò, öàëèí áàãà /14.4 õóâü/, ãóðàâäóãààðò, ìýðãýæèëã¿é/11.2 õóâü/ ãýñýí øàëòãààíóóä áàéíà. Ìºí øèíýýð àæèëä îðîõîä àæèëîëãîã÷èä õàõóóëü àâäàã /10.0 õóâü/, íàñ, õ¿éñýýð ÿëãàäàã /5.6 õóâü/ çýðýãíýëýýä íîöòîé øàëòãààíóóä õ¿íèé óã ýðõèéí çºð÷ëèéí ¿íäýñ áîëæýý.

Çóðàã 2.3.1 3 Èë¿¿ öàãèéí õºëñºº àâ÷ ÷àääàã ýñýõ

62

38

Òèéì¯ã¿é

65



Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 180 ãàðóé õ¿íèé 77,8 õóâü íü àâ÷ áóéöàëèí òýòãýâýð àìüäðàëä õ¿ðýëöäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí íü òºðººñöàëèí, õºëñèéã àìüæèðãààíû ºðòºãòýé óÿëäóóëàõ òóõàéëñàí áîäëîãîáîëîâñðóóëæ ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

Öàëèí, òýòãýâýð àìüäðàëä íü õ¿ðýëöýõã¿é áàéãàà íü òºð çàñãààñõàìààðàëòàé ýñýõ òàëààð þó ãýæ áîäîæ áàéãààã Çóðàã 2.3.2-ò õàðóóëàâ.

Íèéò õàðèóëàã÷äûí 65.6 õóâü íü öàëèí òýòãýâýð õ¿ðýëöýõã¿éáàéãàà ÿâäëûã òºð çàñãààñ õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéãààíü õ¿ì¿¿ñ òºäèé õýìæýýãýýð ººðñäèéí õ¿ðýëöýýòýé öàëèí õºëñ àâàõýðõýý ìýääýãèéã õàðóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ óã ýðõýý õàíãóóëàõ òàëààðòºäèéëºí àìæèëò îëæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Õºäºëìºðèéí õºëñ, ¿íýëãýý,àìüæèðãààíû ò¿âøíèé õàðüöàà òºâººñ àëñëàãäàõ òóòàìä òýíöâýðã¿éáîëæ áàéíà.

3.4.3. Óëñûí õýìæýýíä áóé íèéò àæèë îëãîã÷ ÀÀÍ, áàéãóóëëàãàäõºäºëìºð, íèéãìèéí õàìãààëëûí óëñûí õÿíàëòûí àëáàíûõºäºëìºðèéí õÿíàëòûí õýëòýñ 2000 îíä 982 ÀÀÍ-ä ¿çëýã øàëãàëòõèéõýä 2599 çºð÷èë èëð¿¿ëñýí áàðèìò áàéíà.

Òóñ õÿíàëòûí àëáàíä 82 óëñûí áàéöààã÷ àæèëëàæ áàéãààãèéíàéìàã, ä¿¿ðýã òóñ á¿ð á¿ðò 2 óëñûí áàéöààã÷ àæèëëàæ áàéíà/Õºäºëìºð, Íèéãìèéí õàìãààëëûí óëñûí áàéöààã÷, Õºäºëìºðèéíýð¿¿ë àõóéí óëñûí áàéöààã÷/.

Õºëñëºí àâàã÷äûí òîîòîé õàðüöóóëàõàä õÿíàëòûí áàéöààã÷èéíòîî ¿íýõýýð öººõºí áàéãàà íü çºð÷ëèéã òýð á¿ð èëð¿¿ëýõ áîëîìæã¿éáàéãààã õàðóóëíà.

2001 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð íèéñëýëèéí ø¿¿õàæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëàãäñàí ãýñýí ºðãºäºë 239 õ¿ëýýí àâñíààñ153 õýðãèéã øèéäâýðëýæýý. Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ 2001 îíûñ¿¿ë÷èéí õàãàñ æèëä 13 õ¿íèé ìàðãààí øèéäâýðëýñíèé 10 íü áóþó77.7% íü àæëààñ ¿íäýñã¿é õàëàãäñàí ãýæ òîãòîîæýý.

Ýäãýýðýýñ ¿çâýë õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû õ¿ðýýíä õóóëü ç¿é,ýäèéí çàñãèéí õóâüä äàâóó áàéäàëòàé òàë áîëîõ àæèë îëãîã÷ íüàæèëòíû ýðõèéã õóóëü áóñààð õºíäºõ, õÿçãààðëàõ ÿâäàë òàðõìàëáàéíà.


66

ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

ÄªÐªÂ: Õ¯ÍÈÉ ÍÈÉÃÝÌ, ÑÎ¨ËÛÍ ÝÐÕÈÉÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Îëîí Óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð áîëîí ¯íäñýíõóóëüä íèéö¿¿ëýí íèéãýì, ñî¸ëûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëüòîãòîîìæóóäûã íèéòýä íü øèíý÷èëæ, íèéòèéí ¿éë÷èëãýýã çàõ çýýëèéíõàðèëöààíû æàì ¸ñîíä íèéö¿¿ëýí òºëºâø¿¿ëýõ òàëààð îëîí ç¿éëàðãà õýìæýý àâñàí áàéíà.

4.1. Íèéãýì õàíãàìæèéí ýðõ

¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí÷àäâàð àëäàõ, òàõèð äóòóó áîëñîí, òýæýýã÷ýý àëäñàí, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ,àñðàõ áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä òîõèîëäîëä ýä, ìºíãºíèé òóñëàìæàâàõ ýðõèéã íèéãìèéí õàëàìæ, íèéãìèéí äààòãàëûí áàãö õóóëèàðçîõèöóóëæ áàéíà. Äýýðõ îéëãîëòóóä äýýð àæèëã¿é áîëñîí, íýí ÿäóó,ºðõ òîëãîéëñîí ãýõ ìýò øèíý õ¿ðýý íýìýãäýæ èðãýä íèéãìèéí äààòãàë,õàëàìæèéí ñàíãààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõèéí õ¿ðýý ºññºí þì.

4.1.1. Ìàíàé óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí òîãòîëöîî íü íèéãìèéíäààòãàë, íèéãìèéí õàëàìæ ãýñýí õýñãýýñ á¿ðäýõ áîëñîí áà ò¿¿íäòîõèðñîí õî¸ð ñàí áèé áîëãîâ. Ñàíã ñàéí äóðûí, àëáàí æóðìûí äààòãàë,õóðààìæèéí ãýñýí 2 ýõ ¿¿ñâýðýýð á¿ðä¿¿ëýõýýð õóóëüä çààñàí.ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí çàâñðûí áàðèìò áè÷èãò äóðüäñàíààðìàíàé óëñûí õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñäûí 91.8% íü çààâàëäààòãàëä, ìàë÷èä, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí 22.5% íü ñàéíäóðûí äààòãàëä, õ¿í àìûí 92.2% íü ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëäõàìðàãäàæ áàéíà. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí ñàíãààñ 250,0 îð÷èì ìÿíãàíõ¿í òýòãýâýð àâàã÷ áàéãàà áºãººä òýäíèé òýòãýâðèéí äóíäàæ íü 2001îíû áàéäëààð 18000 òºãðºã áàéíà. Ýíý íü äýýðõ õ¿ì¿¿ñèéí íààä çàõûíõýðýãöýýíä õ¿ðýëöýõã¿é áýðõøýýë áèé. Çàðèì àæ àõóéí íýãæàæèëëàã÷äûíõàà íèéãìèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóðààìæèéãöàëèíãààñ íü ñóóòãàäàã õèðíýý äààòãàëûí ñàíä øèëæ¿¿ëäýãã¿é. Õ¿íàìûí áýëýí ìºíãºíèé îðëîãî ìóóäñàíààñ äààòãàëûí ñàíä îðîí ñóóö,áàðèëãà áàéøèí, ìàøèí òåõíèê, ýä áàðàà õ¿ðòýë àâäàã áîëñíîîðäààòãóóëàã÷äûí ýðõèéã çºð÷èæ áàéíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíã òºâëºðñºí áîëîí îðîí íóòãèéíòºñâººñ îëãîõ õºðºíãº, ÷ºëººò ¿ëäýãäëèéã áàíêèíä õàäãàëóóëñíû õ¿¿,áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íýýñ îëãîñîí õàíäèâ, òóñëàìæààñ á¿ðä¿¿ëýõýýðõóóëüä çààñàí. Ýíý íü ºðõ ãýðò ¿ç¿¿ëýõ íèéòëýã òóñëàìæ, ýìçýãá¿ëãèéíõýíä çîðèóëñàí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ýðõýëäýã áà òóñ ñàíãààñõºãøèä, òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñ, òýæýýã÷ýý àëäàã÷èä çýðýã 30,0 ìÿíãà ãàðóéõ¿í òýòãýâýð, îëîí õ¿¿õýäòýé áîëîí íÿðàé õ¿¿õäýý àñàð÷ áàéãààýõ÷¿¿ä, ºí÷èí õ¿¿õä¿¿ä çýðýã 200,0 ãàðóé ìÿíãàí õ¿íä òýòãýìæ,

67ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÁÀÉÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÈËÒÃÝË 2002 ÎÍ

ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

òóñëàìæ îëãîæ, íèéãìèéí ýìçýã õýñãèéí 400 ãàðóé õ¿íä àñðàìæèéí¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

Òºðººñ íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä áàãàã¿é çàðäàë ãàðãàæáàéãàà áîëîâ÷, òýð ýðõ íü ¿¿ññýí èðãýí á¿ðò õ¿ðýëöýõã¿é áàéõõóâààðèëñàí õºðºíãèéã àëáàí òóøààëòíóóä õýìíýõ íýðýýð òàíàæõîðîãäóóëàõ, óëìààð èðãýä õîõèðîõ íü ò¿ãýýìýë áàéíà.

- 2001 îíû áàéäëààð Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæèéíáàéãóóëëàãààñ äóíäæààð íèéò 1200 ýõ õ¿¿õýä àñàðñíû òýòãýìæ àâàõýðõòýé áîëñíûã òîãòîîñîí. Ãýòýë òºñâººñ òºëºâëºãäñºí 22 ñàÿòºãðºãººð 900 ýõýä õ¿¿õýä àñàðñíû òýòãýìæ îëãîæ, ¿ëäñýí 300 ýõõààíààñ ÿìàð ýõ ¿¿ñâýðýýð ýíý òýòãýìæèéã àâàõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà/Íèéãýì ñî¸ëûí ýðõèéí òóñãàé áàãèéí òàéëàí 2001 îí/.

Àéìãèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òºâèéí íÿáî Ìºíõöýöýãèéíÿðüñíààð õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéã öàã õóãàöààíä íü á¿ðýí ºã÷÷àäàõã¿é áàéíà. Ó÷èð íü 2000 îíû àéìãèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð,òýòãýìæèä 740,0 ñàÿ òºãðºãèéí õýðýãöýý áàéõàä 545,0 ñàÿ òºãðºãáàòëàãäàæ èðæýý. 2001 îíû 10 ñàðûí 01-ýýñ 5 íýðèéí òýòãýìæíýìýãäñýí áîëîâ÷ ìºíãº íü îðæ èðýýã¿é áàéíà. Óÿíãà ñóìàíäõàäãàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ 4 ä¿ãýýð ñàðààñ õîéø îëãîîã¿é áàéíà/ªâºðõàíãàé àéìãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí 2001 îí/.

Íèéãìèéí õàíãàìæèéí òºñâèéã áóðóó òîîöîîëæ äóòóó áàòàëäãààñèðãýä òýòãýâýð, òýòãýìæýý àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷, õóóëèóä õîîðîíäîîçºð÷èëòýé áàéíà. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóõàé õóóëüä “íèéñëýëýýñ1000 áà ò¿¿íýýñ äýýø êì àëñëàãäñàí ãàçàðò áàéíãà îðøèí ñóóäàã,íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ ¯ÎÌØª-íèé òýòãýâýð òýòãýìæòºëáºð àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é, íýí ÿäóó àìüäðàëòàé ºðõèéí òàõèð äóòóóãèø¿¿í ýì÷ë¿¿ëýõýýð àéìãèéí ýìíýëýãèéí ìýðãýæëèéí êîìèññûíøèéäâýðýýð íèéñëýëä èðæ áóöàõàä íýã òàëûí óíààíû çàðäëûã æèëäíýã óäàà íºõºí îëãîíî” ãýñýí çààëò áèé. Ãýòýë ýíý ìºíãèéã òºñºâòñóóëãààã¿éãýýñ ºã÷, àâàëöàõ áîëîìæã¿é.

Ìºí õóóëüä æèðýìñýí, òºðºõ, òºðñíèé äàðààõü ¿åä ýì÷èéíçààñíààð õèéõ ¿çëýã, øèíæèëãýý, ýì÷èëãýý, ¿íý òºëáºðã¿é áàéíà ãýñýíáàéãàà áîëîâ÷ õýðýã äýýðýý á¿ãä òºëáºðòýé áîëæ, èðãýäèéí ýðõçºð÷èãäºæ áàéíà. Æèøýýëáýë, ñ¿¿ëèéí 4 æèëèéí áàéäëààð íèéãìèéíäààòãàëûí øèìòãýëä 1-4 ºðºº á¿õèé 493,3 ñàÿ òºãðºãèéí 59 îðîíñóóöûã àâ÷ ò¿¿íä ãîë òºëºâ óäèðäàõ àæèëòíóóä ººðñäºº îðæ, ¿íèéã íüòºëººã¿é áàéíà /Õºäºëìºð, íèéãìèéí õàìãààëëûí õÿíàëòûí àëáàíû2000 îíä õèéñýí õÿíàëò øàëãàëòûí ä¿íãýýñ/.

4.1.2. Õ¿í àìûí 35.6% /1998 îíû áàéäëààð/ íü àìüæèðãààíûáàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîîð àìüäàð÷, íèéãìèéíõàëàìæèéí ãàäíà ¿ëäýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òîî ºññººð áàéãàà íüºíººãèéí íºõöºëä òºðººñ óã àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàõøààðäëàãàòàéã èëòãýæ áàéíà. ßëàíãóÿà øèëæèí ñóóðüøèãñäààñ


68


èðãýíèé á¿ðòãýëä îðîîã¿é õ¿ì¿¿ñèéí àñóóäëûã íýí òýðã¿¿íä øèéäýõõýðýãòýé áîëæýý. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü àìüäðàëûí ýëäýâ øàëòãààíààðòºâ ñóóðèí ðóó øèëæäýã áºãººä á¿ðòãýëèéí õóðààìæ òºëºõ ÷àäâàðã¿éíóëìààñ î÷ñîí ãàçðàà á¿ðòã¿¿ëæ “õàðúÿàò” íü áîëæ ÷àääàãã¿é. ¯¿íýýñóëáààëàí õºäºëìºð ýðõëýõ, ñóð÷ áîëîâñðîõ, ÝÌÍÕ-èéí òóñëàìæ àâàõ,îðîí ñóóöààð õàíãàãäàõ, ºëñãºëºíãººñ àíãèä áàéõ, íèéãìèéí õàíãàìæõ¿ðòýõ ãýõ ìýò îëîí ç¿éë ýðõýý ýäýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

4.2. Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõ

Ìîíãîë îðíû ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ ç¿éí àÿòàéîð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ, õàíãàõ òàëààð àõèö ãàðãàñàí ÷ ãýñýí àíõààðàõ ç¿éëöººíã¿é áàéíà.

4.2.1. Õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áàãàñãàõ

Íÿëõàñ áà 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí 1000 àìüä òºðºëòºä íîãäîõýíäýãäýë 1989 îíä 60,4 áàéñàí áîë 2000 îíä 31,2 áîëòëîî áóóð÷ýý.¯¿íä Çàñãèéí Ãàçðààñ Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, Í¯Á-ûíõ¿¿õäèéí ñàíòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëñýí õºòºëáºðººð õ¿¿õäèéí 90ãàðóé õóâèéã õºõººð õîîëëîõ çýðýã àð÷èëãààíû óëàìæëàëò àðãûãºðãºæ¿¿ëñýí çýðýã íü ýåðýãýýð íºëººëºâ.

4.2.2. Ýõèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ

94.7

63.4

93.2

62.2

87.8

59.882.7

57.467.9

46.86244.37

56.440.5

55.640.2

47.835.4

0

50

100

1990 1992 1994 1996 1998

Íÿëõàñ áà õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë /1000 àìüä òºðºëòºä íîãäîõ õóâü/

5-ààñ äîîø íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë Íÿëõñûí ýíäýãäýë

69



Ñ¿¿ëèéí 10 æèëýýð ¿çâýë ýõèéí ýíäýãäýë 1993 îí õ¿ðòýë îãöîìºñººä ààæìààð áóóð÷ýý. Òèéì îãöîì ºññºí øàëòãààí íü àìàðæèõûíºìíº, õîéíî àñàð÷ ñóâèëäàã àìðàõ áàéðûí íèëýýä íü 1990 îíîîñõààãäñàí, ýìýãòýé÷¿¿ä ìýðãýæëèéí õÿíàëòààñ õºíäèéðñºí çýðãýýñáîëñîí ãýæ ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çäýã áàéíà.

“Ýõ ¿ðñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ õºòºëáºð”-èéí õ¿ðýýíäñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ, ýì÷èëãýý îíîøèëãîîíû ÷àíàð, ýìíýëýãèéíòîíîã òºõººðºìæ, çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàãàæ õýðýãñýë, ýì òàðèàíûõàíãàìæèéã ñàéæðóóëñíààð ýõèéí ýíäýãäýë 1993 îíîîñ áóóð÷ ýõýëñýí.Ãýâ÷ õàðèëöàà õîëáîî õºãæººã¿é, ò¿ðãýí òóñëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé÷àíàð ìóóäñàí íü óóë ýíäýãäëèéí ò¿âøèí òóóøòàé áóóðàõã¿éí ãîëøàëòãààí áîëæ áàéíà /Õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýë, 2000 îí/. Ò¿¿í÷ëýíñóìäûí ýì÷, ñóâèëàã÷ íàðûí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõçàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéíà.

4.2.3. Õàëäâàðò ºâ÷èí, òóõàéí íóòãèéí ºâ÷èí, ìýðãýæëèéí áîëîíáóñàä ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäýýõàìãààëóóëàõ ýðõýä îíöãîé áàéð ñóóðèéãýçýëäýã.

Õàëäâàðò ºâ÷íººð ºâ÷ëºã÷äèéí òîî 1990 îíä 28,0 ìÿíãà áàéñíàà2000 îíä 36,9 áîëñíû äîòîð áýëãèéí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷íººðºâ÷ëºã÷äèéí òîî 2 äàõèí ºññºí áàéíà. Ýíý íü öààøèä ÄÎÕ-îîðºâ÷ëºãñºä íýìýãäýõ àþóëûí äîõèî þì. Õàëäâàðò ºâ÷èí áóóðàõã¿éáàéãàà íü õ¿í àìûí äóíä ÿäóóðàë ã¿íçãèéð÷ õîîë õ¿íñíèé àðèóí öýâýðìóóäàæ áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéíà.

1990 îíä ýìíýëãèéí òîî 1868 áàéñàí áîë 2000 îíä 1434,áîëüíèöèéí îðíû òîî 26,4 ìÿíãà áàéñàí áîë 17,9 ìÿíãà áîëæ áóóðñàííü ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ áàãàññàí ãýñýí õýðýã ìºí. 10000õ¿íä íîãäîõ èõ ýì÷ 1990 îíîîñ õîéø òºäèéëºí áóóðààã¿é ÷, äóíäìýðãýæèëòýí 1990-1995 îíä 61 õóâü õ¿ðòýë áóóð÷ 1996 îíîîñ óãáóóðàëò çîãññîí áàéíà. Óëñûí òºñºâ ¸ñîîð ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðòçàðöóóëàõ çàðäàë áóóðñàí íü òóñ ñàëáàðûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò áóóðàõíýã ãîë øàëòãààí áîëñîí.

ªâ÷íèé íýðýýð

1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Âèðóñò ãåïàòèò 14278 7877 8198 9394 8042 5249 9235 Óëààí áóðõàí 296 558 123 4 8 10 925 Ãàõàéí õàâäàð 240 255 436 736 1287 426 874 Õàëäâàðò ìåíèíãèò

776 2781 881 533 303 242 223

Ñàëõèí öýöýã 810 401 386 253 375 297 569 Ñàëüìîíåëë¸ç 866 360 323 256 239 243 284 Öóñàí ñóóëãà 1930 1589 2294 2146 1261 1383 1657 Áðóöåëë¸ç 850 1158 1122 1308 1482 992 Òýìá¿¿ 705 718 810 1291 1329 1093 1647 Õ¿éòýí 2234 3308 3274 2934 3486 2207 5488 Õàìóó 3822 11023 6660 2695 1232 893 530 Ñ¿ðüåý 1664 2543 3104 2723 2806 3221 2983 Áóñàä 408 450 466 1206 6614 6800 1150 Á¿ãä 28029 32713 28113 25293 28290 23546 36911


70


4.2.4. Òºðººñ èðãýäèéíõýý ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûã äààäàã áàéñàí“ñîöèàëèñò òîãòîëöîîòîé” õàðüöóóëàõàä ýíý ñàëáàðûí òºñºâ ýðñáóóðñàí õýäèé ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òàë õóâèéã èðãýäººðñäºº äààõ áîëñíîîð ñàíõ¿¿æèëòèéí íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýðèéãá¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì õèéâ. Òýãñýí õýäèé ÷ õºãæñºí îðíóóäûíòîãòîëöîîã áîäâîë áîëõè, èðãýääýý õ¿ð÷ ¿éë÷èëæ ÷àäàõã¿é áàéãààäóòàãäàë áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëòàé ºâ÷òºíèéã õýâòýæýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà íºõöºëä ººðººñ íü çàðäàë ãàðãóóëàõ ¸ñã¿é áàéòàëýì÷èëãýý, ýìèéí çàðäàë ãàðãóóëàõ, ãàðãàñàí ýì, òàðèàíû ¿íèéã áóöààæîëãîõã¿é áàéõ, ººð ýìíýëýãò øèëæèí õýâòýõ òîõèîëäîëä ºâ÷òºíººñçààâàë íýìýëò çàðäàë ãàðàõ çýðãýýð èðãýäèéí ýðõèéã õîõèðîîæ áàéíà.

Òºñºâ õýìíýõ áîäëîãî íü õºäºº îðîí íóòàãò ÿìàð ãàæóóäëûã áèéáîëãîæ áàéãààã äàðààõ æèøýýíýýñ õàðæ áîëîõ þì.

- Ñóìûí Çàñàã äàðãà, ñóìûí ýìíýëãèéí ýðõëýã÷ íàðûí õîîðîíäáàéãóóëàõ ãýðýýíèé ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàð áàòëàõ òóõàé ªâºðõàíãàéàéìãèéí Çàñàã äàðãà 1999 îíû 18 òîîò çàõèðàìæ ãàðãàñàí áàéíà. Óããýðýýíèé ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàðò: Òºñâèéí õýìíýëò ãàðãàñàí ñóìûíýìíýëãèéí ýðõëýã÷èä íèéò õýìíýëòèéí 1/3-òýé òýíöýõ õýìæýýíèéóðàìøóóëàë îëãîíî, óã óðàìøóóëàë íü ò¿¿íèé 12 ñàðûí öàëèíãààñõýòðýõ ¸ñã¿é, 1/3-òýé òýíöýõ õýñãèéã ýìíýëãèéí àæèëòíóóäàäóðàìøóóëàë áîëãîíî, ¿ëäñýí 1/3-èéã ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð,õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõàä çîðèóëñàí àðãà õýìæýýíä õî¸ð òàëõàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð çàðöóóëàõ ãýñýí çààëò îðæýý.Èðãýí ýìíýëýãò õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëñýí òîõèîëäîëä ýð¿¿ë ìýíäèéíäààòãàëààñ ýì÷èëãýýíèé çàðäëûã àâäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë íüíýã õîíîñîí ÷, 10 õîíîñîí ÷ 22500 òºãðºã áàéäàã. Äýýä øàòíûáàéãóóëëàãààñ “òºñâºº õýìíý” ºðã¿é ãàð ãýäýã ¿¿ðýã ºãäºã ó÷èð òºñºâõýìíýõ ÿâäàë àæëûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. Èéìä áàéãóóëëàãûí òºñºâçàõèðàã÷ íàð ººðñäèéí àæëûã ñàéí ãýæ ¿íýë¿¿ëæ èõ õýìæýýíèéóðàìøèë õ¿ðòýõèéí òóëä õàëààëòûí õóãàöààã áîãèíîñãîõ, õî¸ðõ¿íèé õèéõ àæëûã íýã õ¿íýýð õèéëãýõ, õî¸ð óäàà õîîë ºãºõ áàéñàíáîë íýã óäàà ºãºõ, 5 òºðëèéí ýì òàðèà õèéõ áàéñàí áîë 3-ûã ºãºõ,ýìíýëýãò çàéëøã¿é õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ºâ÷òí¿¿äèéã ýìòàðèà áè÷èæ ãýð ð¿¿ íü áóöààõ ãýõ ìýòýýð òºñºâ õýìíýæ áàéãàà íüèðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ ýðõèéãíîöòîé çºð÷èæ áàéíà. /ªâºðõàíãàé àéìãèéí ñóäàëãààíû áàãèéíòàéëàí 2001 îí/

¯¿íýýñ õàðàõàä òºñºâ õýìíýõ áîäëîãîîñ àøèã òóñ õ¿ðòýæ áàéãààõ¿í íü ãàíö ýðõëýã÷ áîëîîä èðãýä ÷àíàðòàé, õ¿ðòýýìæòýé ýìíýëãèéí¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ ýðõ íü õîõèð÷ ¿ëäýõ áîëæ áàéíà. Óãààñ õîìñõîíòºñâèéã õýìíýíý ãýäýã íü ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ èðãýäèéí ýðõèéãõîõèðîîõîîñ ººð àøèã òóñ ¿ã¿é áèç ýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðèì¿éë÷èëãýý ¿íý òºëáºðòýé áîëæ, ºì÷èéí îëîí õýëáýð íýâòýð÷ áàéãàà

71



íü õ¿í àìä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ñîíãîõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëæ áàéãààõýäèé ÷ ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ýíý ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ áîëîìæáóóðñàí. ×èíýýëýã õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä çàðöóóëàõ çàðäàë ÿäóóõýñãèéíõýýñ 9 äàõèí èõ áàéãàà áîëîõ íü àìüæèðãààíû ò¿âøèí òîãòîîõñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ìºí ÿäóó÷óóä, ìàë÷èä, àëñ õÿçãààðíóòãèéí õ¿ì¿¿ñò õ¿ðýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, ýìèéí õ¿ðòýýìæ áàãà,ýìíýëãèéí òîíîã òºõººðºìæ õ¿ðýëöýýã¿é, ÷àíàð ìóóòàé áàéíà. Ýíýíü òýãø áóñ áàéäàë äààìæèðñíûã õàðóóëæ áàéíà.

Èõýíõ àéìãóóäûí áàãèéí ýì÷ íü áàéðã¿é, õºäººãèéí ìàë÷äàäýìíýëãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõäýý óíààíû áåíçèí óíàà òýðýãíèéò¿ëøíèé ìºíãèéã àâäàã, ýìèéí õ¿ðýëöýý ìóó ó÷ðààñ ºâ÷òºíººñ ººðººñíü ýì, òàðèà ãàðãóóëäàã áîëîâ÷ ìºíãèéã íü îëãîäîãã¿é ãýõ ìýò÷èëýíäóòàãäëóóä íèéòëýã áàéëàà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà õºäººãèéí ýìíýëãèéí ýì÷íàðûí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð ñóë, ýìíýëãèéí òîíîã òºõººðºìæõ¿ðýëöýýã¿é, øèíæèëãýýíèé áàãàæ òºõººðºìæã¿éãýýñ àéìãèéí òºâ,õîò ñóóðèí ãàçàðò î÷èæ øèíæèëãýý ºã÷, îíîøîî òîäðóóëàõûí òóëä èõçàðäàë ãàðãàäàã ãýõ ìýò÷èëýí çºð÷ë¿¿ä áàéíà.

4.3. Ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõ

Øèíý ̄ íäñýí õóóëüä íèéö¿¿ëýí Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü (1995),Áàãà äóíä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü (1998), Äýýä áîëîâñðîëûí òóõàéõóóëü (1995)-óóäûã ÓÈÕ-ààñ áàòàëæ ãàðãàñàí.

4.3.1. Àëáàí áîëîâñðîë

À) Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë2000-2001 îíû áàéäëààð 3-7 íàñòàé á¿õ õ¿¿õäèéí 70.4% (171942)

ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäààã¿é áàéíà. /Õºäººíèé ñóìäàä 84.1% (114731) Àæèëëàæ áàéãàà íèéò öýöýðëýãèéí17.9% íü áàðèëãûí áîëîí õàëààëò, äóëààí õýâèéí áóñ íºõöºëòýé ýð¿¿ëàõóéí íààä çàõûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéíà. /Áîëîâñðîëûí ÿàìíûñòàòèñòèê 2001 îí/.

Á) Åðºíõèé áîëîâñðîëÁàãà äóíä áîëîâñðîëûí õóóëèàð åðºíõèé áîëîâñðîëûã äîòîð

íü áàãà áà ñóóðü áîëîâñðîë, á¿ðýí äóíä áîëîâñðîë ãýæ àíãèëñàí.Ñóðãóóëüä ýëñýõ íàñûã 8 áàéõààð çààñàí áºãººä 6-7 íàñòàé õ¿¿õäèéãñóðãàõ íºõöºë á¿ðäñýí áîë ýëñ¿¿ëæ áîëíî õýìýýí íýìæ çààñàí.

2000 îíû áàéäëààð åðºíõèé áîëîâñðîëûí 683 ñóðãóóëüä 494544õ¿¿õýä ñóðàëöàæ áàéíà. ¯¿íýýñ òºðèéí ºì÷èéí 606, òºðèéí áóñºì÷èéí 77 ñóðãóóëü áàéíà. Ñóðãóóëüä õàìðàãäàãñäûí ò¿âøèí áàãàñóðãóóëüä 96,5, äóíä ñóðãóóëüä 80.1 á¿ðýí äóíä ñóðãóóëüä 45,8 õóâüáàéíà.


72


4.3.2. Ñóðãóóëèéí õ¿ðòýýìæ

Èðãýä ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõýý ýäëýõ àíõíû íºõöºë áîë ñóðãóóëèéíáàéð, õ¿÷èí ÷àäàë, áîëîâñîí õ¿÷íèé õàíãàëòûí àñóóäëûã òºðººñõàíãàæ ºãºõ ÿâäàë þì.

Äýýðõ ãðàôèêààñ õàðàõàä 1990 îíîîñ õîéø ñóðãóóëèéí òîîíýìýãäñýí õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Ãýâ÷ òýäãýýðèéí 24%áîëîõ õºäººíèé 130 ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí áàéð, íèéò äîòóóð áàéðíû26% áîëîõ 91 äîòóóð áàéðíû áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéí ÷àíàð,õàëààëòûí ñèñòåì ìóóäñàíààñ ºâëèéí óëèðàëä àæèëëàõ áîëîìæã¿éáîëñîí áàéíà. Õºäººíèé åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûíáàðèëãûí 80% áóþó 409 ñóðãóóëü, äîòóóð áàéðíû 84.9% áóþó 298-äèõ çàñâàð õèéõ øààðäëàãàòàé áîëæýý. Åðºíõèé áîëîâñðîëûíñóðãóóëèéí 14.8% áóþó 101 ñóðãóóëü 3 ýýëæýýð õè÷ýýëëýæ áàéíà. /ÁÑØÓß-íû ñòàòèñòèê, 2001 îí/

Ìîíãîë Óëñûí íèéò ñóðãóóëü 280000 îð÷èì õ¿¿õäèéã ñóðãàõ õ¿÷èí÷àäàëòàé áàéõàä 2000 îíû áàéäëààð òýð õ¿÷èí ÷àäëààð íèéò 494544õ¿¿õýä Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí òîî / ̄ ÑÃ, 2000 îí, ÁÑØÓß-íû ñòàòèñòèê, 2001/ ñóðàëöàæ áàéíà. Ýíý íü ñóðãóóëèéí õ¿÷èí ÷àäëààñ214544 îð÷èì õ¿¿õäýýð áóþó áàðàã 2 äàõèí èë¿¿ õ¿¿õýä õè÷ýýëëýæáàéíà ãýñýí ¿ã. Èéì áàéäàë íü õîò ñóóðèí ãàçàðò èë¿¿ èõ áàéíà. Æèøýýíü: Óëààíáààòàðûí 1900-ààñ äýýø õ¿¿õýäòýé 65 ñóðãóóëèéí 34 íü õýòà÷ààëàëòàé áàéíà.

2001-2002 îíû õè÷ýýëèéí æèëä íèéò 92315 ìàë÷äûí õ¿¿õýäñóðàëöàæ áàéãààãèéí äºíãºæ 24 õóâü íü äîòóóð áàéðàíä ñóóæ áóéáºãººä ¿ëäýõ 76 îð÷èì õóâü íü äîòóóð áàéð õ¿ðýëöýõã¿éãýýñ ãàäóóðàðãàëæ áàéíà. Ýíý íü õºäººíèé õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûãáóóðóóëàõ, ñóðãàëòûí ÷àíàð ñàéæðóóëàõàä áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã àæ.

634643

679663

659664

658645

630

668683

600

620

640

660

680

700

1990 1992 1994 1996 1998 2000

Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí òîî

73



4.3.3. Ñóðãóóëü çàâñàðäàëò

2000 îíû áàéäëààð 8-17 íàñíû áóþó 8 õ¿ðòýëõ àíãèä ñóðàëöâàëçîõèõ õ¿¿õäèéí 13.5% áóþó 68155 õ¿¿õýä ñóðãóóëü çàâñàðäæýý.Ò¿¿í÷ëýí íýãä¿ãýýð àíãèä ýëññýí õ¿¿õäèéí 16.4% íü áàãà áîëîâñðîëûã,35% íü ñóóðü áîëîâñðîëûã õóãàöààíäàà ýçýìøèæ ÷àäàõã¿é ãàð÷ áàéíàãýñýí ñòàòèñòèêèéã ÁÑØÓß-ààñ ãàðãàæýý.

Ñóðãóóëü çàâñàðäàõ áîëñîí øàëòãààíûã ñóäëàõàä àìüäðàëûíãà÷èãäëààñ áîëñîí ãýæ 8.6%, ñóðàõ äóðã¿éãýýñ ãýæ 7%, õºäºº àæèëýðõëýõýýð ãýæ 5.1%, ñóóðèí ãàçàð àæèë ýðõëýõýýð ãýæ 0.7% íüõàðèóëñàí áàéõàä, 79% áóþó 10782 õ¿¿õäèéí øàëòãààí òîäîðõîéã¿é¿ëäæýý. “Øàëòãààí òîäîðõîéã¿é” õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðàëöàõã¿é áàéãààãèéíó÷ðûã òîäðóóëàõ íü òºðººñ ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûã áóóðóóëàõ àðãàçàìûã òîäîðõîéëîõ ¿íäýñ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. 2000 îíû õ¿í àìûíòîîëëîãîîð 8-15 íàñíû 502.7 ìÿíãàí õ¿¿õýä áàéãààãààñ ÅÁÑ-ä 433.8ìÿíãà, òåõíèêèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä 1,0 ìÿíãà, èõ ñóðãóóëü,êîëëåæèä 84 ìÿíãà ãàðóé õ¿¿õýä çàëóóñ ñóðàëöàæ áàéíà.

Ñóðãóóëüä õàìðàãäàëòûí õóâü 13.5 áóþó ñóóðü áîëîâñðîëýçýìøèõ íàñàíä 27,2%-èàð áóóðñíû äîòîð ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿ä èë¿¿çàâñàðäñàí íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëûãá¿õ íèéòýýð àëáàí ¸ñîîð ýçýìøèõ ¸ñòîé õýäèé ÷ óëñûí õýìæýýíä2000 îíû ýõíèé áàéäëààð 8-15 íàñíû 68,2 ìÿíãàí õ¿¿õýä ñóðãóóëüäñóðàëöààã¿éí 42,1 ìÿíãà áóþó 61,7 % íü õºâã¿¿ä, 26,1 ìÿíãà áóþó38,3% íü îõèä áàéíà. /2000 îíû Õ¿í àì îðîí ñóóöíû òîîëëîãî. ¯ÑÃ.2001 îí, 78 äàõü òàë/

4.3.4. Ìýðãýæëèéí àíõàí äóíä øàòíû ñóðãóóëü

Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèæýõýëñíýýñ õîéø ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðûã òºâëºðñºí æóðìààðõàíãàäàã ìýðãýæëèéí àíõàí, äóíä øàòíû áîëîâñðîëûã çàäàëæ, øèíýíºõöºëä çîõèöóóëàõ õýðýãòýé áîëñîí þì. 1989 îíä 31494 õ¿¿õýä ýíýñàëáàðò ñóðàëöàæ áàéñàí áîë 1994 îíä 7555 áîëòîë áóóðñàí íü ýíýõóâüñëûí òóéë áàéâ. 2000-2001 îíû õè÷ýýëèéí æèëä òºðèéí ºì÷èéí32, õóâèéí ºì÷èéí 4 ìýðãýæëèéí àíõàí, äóíä øàòíû ñóðãóóëüä 12177õ¿í ñóðàëöàæ áàéãàà íü õàìãèéí èõ áóóðàëòàä õ¿ðñýí 1994 îíòîéõàðüöóóëàõàä ñóðàëöàã÷äûí òîî 3870-ààð íýìýãäæýý.

2000 îíû áàéäëààð á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä íèéò 16-17 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí 45.8%, ìýðãýæëèéí àíõàí øàòíû ñóðãóóëüä11.4% íü õàìðàãäàæ, 42,8% íü àëáàí áîëîâñðîëûí ñèñòåìäõàìðàãäàõã¿é ¿ëäýæ áóé ºíºº ¿åä ººðòºº áîëîí óëñ, õóâèéí ñàëáàðòàæèëëàõ ¿éëäâýð ¿éë÷èëãýýíèé “áàãà” ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéãáýëòãýõ àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàæ áàéíà. Ãýòýë èðãýä äýýäáîëîâñðîëûã õýò èõýýð ø¿òýõ áîëñîí íü ñºðºã íºëººòýé áàéíà. Ýíý


74


ñàëáàðò õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà õºòºëáºð, àæèëã¿é÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûíáàéäëûã ñóäëàõàä 59.5% íü ìýðãýæèëã¿é ãýñýí ä¿í ãàðñàí íü ÌÑ¯Òäìýðãýæèëòýé àæèë÷äûã áýëòãýõ øààðäëàãà çàéëøã¿é áàéãààãõàðóóëæýý. Îäîî ñóðãóóëèóäûí òîíîã òºõººðºìæèéã ñàéæðóóëæ, áàãø,áîëîâñîí õ¿÷íèé ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ, ñóðãàëòûíõºòºëáºð, ñòàíäàðòûã çàõ çýýëèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí ýð÷èìòýéººð÷ëºõ çîðèëò òóëãàð÷ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí óëñûíáàéãóóëëàãóóäààñ õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ, òóñàëæ äýìæèõ áîëñîí íüøèíý÷ëýëò, ººð÷ëºëòºä ÷óõàë ò¿ëõýö ºã÷ áàéíà.

4.3.5. Äýýä áîëîâñðîë

Èðãýäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîîíä ÷óõàë¿¿ðýãòýé äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèàð ýíý àñóóäëûã çîõèöóóëæáàéíà. Óã õóóëèàð äýýä áîëîâñðîëûã êðåäèò öàãààð õýìæèãäýõäèïëîìûí, áàêàëàâðûí, ìàãèñòðûí, äîêòîðûí ãýñýí çýðýãëýëòýéáîëãîæýý. Ìîíãîë óëñàä 2000 îíû áàéäëààð 172 Èõ ñóðãóóëü,êîëëåæèä 84797 îþóòàí ñóðàëöàæ áàéíà. ¯¿íýýñ 53690 áóþó 63.2%íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà.

Îþóòàí ýçëýõ áîõèð õóâü

/¯ÑÃ, 2000 îí, ÁÑØÓß-íû ñòàòèñòèê, 2001 îí/

Îþóòíóóäûã áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð íü ¿çâýë äèïëîìûíñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ îþóòíû òîî 1990 îíîîñ ýðñ áóóð÷, 1993 îíîîñòîãòâîðæèæ áàéíà. Áàêàëàâðûí ñóðãàëòàíä áàéãàà îþóòíû òîî 1990îíîîñ ºñºæ ýõýëñýí, õàðèí ìàãèñòð áà ò¿¿íýýñ äýýø øàòíû ñóðãàëòàíäõàìðàãäàõ îþóòíû òîîíä îãöîì ººð÷ëºëò áàéõã¿é.

75



4.3.6 Òºðèéí ºì÷èéí áóñ õóâèéí äýýä ñóðãóóëü

Ìàíàé óëñàä õóâèéí 134 èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèä 28064îþóòàí ñóðàëöàæ áàéíà. Òýäãýýðò ñóðãóóëèéí ìýðãýæëèéí áàðèìæààãõàðàõàä áèçíåñèéí óäèðäëàãà, õóóëü ç¿é, õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààí, íèéãýìýäèéí çàñãèéí óõààí, áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí ãýñýí ÷èãëýëýýð83.5% íü ñóðàëöàæ áàéíà. Ýäãýýð ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü ºñ÷ áàéãààíü ñóðãàëòûí ººðèéí ºðòºã áàãàòàé ó÷ðààñ àøèã èõòýé áàéäàãòàéõîëáîîòîé áîëîëòîé. Ãýòýë òåõíèê, òåõíîëîãè, áàÿëàã, ¿éëäâýðëýë¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò õóâèéí ñóðãóóëü õîâîð åðäºº ë 16.5% íüñóðàëöàæ áàéíà.

Õóâèéí ñóðãóóëèóäààñ äºíãºæ 9 íü ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéíãýð÷èëãýý àâñàí íü õóâèéí ñóðãóóëèéí ÷àíàðûã èëýðõèéëæ áàéíà.Ìàãàäëàí èòãýìæëýë àâààã¿é ñóðãóóëèóäûí îþóòàí òºðèéí ñàíãèéíçýýë, òóñëàìæèä õàìðàãäàõ “ýðõã¿é” ó÷èð, òóñ ñóðãóóëüä ñóðàëöàæáàéãàà îþóòíóóäûí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õîõèð÷ áàéíà.

4.3.7 Ñóðãàëòûí òºëáºð

1990-ýýä îíîîñ èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæ òºëáºðòýé ñóðãàëòûíñèñòåìä îðñîí áèëýý. Ãýâ÷ òºðººñ ñóðãàëòûí òºëáºðºº òºëºõ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ñóðàõ áîëîìæ îëãîõ çîðèëãîîð ñóðãàëòûí ñàíáàéãóóëæ, ÁÑØÓß-íû íýã àãåíòëàãò õàðèóöóóëæ, ºíººãèéí áàéäëààðýíý ñàíãààñ:

Õºíãºëòòýé çýýëÁóöàëòã¿é òóñëàìæÑóðãàëòûí òºëáºðèéí øàãíàë òóñ òóñ îëãîæ áàéíà. ¯¿íèéã

çºâõºí ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëèéí îþóòàíä äàðààõüæóðìààð îëãîäîã áàéíà: ¯¿íä

Íýí ÿäóó (á¿ñèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí 60%-èàñ äîîãóóðîðëîãîòîé ºðõ)

Ìàë÷èí (áîãä øèëæ¿¿ëñíýýð 200 õ¿ðòýë òîëãîé ìàëòàé ìàë÷èíºðõ) 3 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýä èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèä çýðýã ñóð÷ áàéãààáîë ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëèéí ºäðèéí àíãèä ñóðàëöàæáàéãàà íýã ñóðàã÷èä íü òóñ òóñ îëãîíî.

Øàòëàëä òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ãýð á¿ëýýñ èõ ñóðãóóëü,êîëëåæèéí äèïëîìûí áîëîí áàêàëàâðûí ºäðèéí àíãèä ýëñýíñóðàëöàæ áàéãàà íýã õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºðèéã òºðººñ äààäàã.Ìàíàé óëñàä õóâèéí 150 èõ ñóðãóóëü, êîëëåæ ìàãàäëàí èòãýìæëýëã¿éó÷èð îþóòíóóä íü òºðººñ ÿìàð íýãýí çýýë, òóñëàìæ àâ÷ ÷àäàõã¿éõîöîð÷ áàéíà. Ýíý íü ÿìàð íýã áàéäëààð ÿëãàâàðëàñàí, òýãø ýðõèéíçàð÷ìûã çºð÷ñºí ÿâäàë ãýæ áîëíî.

4.3.9. Ãàäààäûí èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷ îþóòíóóä ÌîíãîëÓëñ íýýëòòýé ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëàõ áîëñíîîð ìîíãîë÷óóäàä


76


ñîöèàëèñò îðíóóäûí õ¿ðýýíýýñ ãàäàãøèëæ, õóâèéí, òºðèéí, îëîí óëñûíñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò ñóðàëöàõ áîëñîí.2000 îíû áàéäëààð íèéò 24 óëñûí àñïèðàíòóð, äîêòîðàíòóðò 345 õ¿íñóðàëöàæ áàéíà.

Ä¯ÃÍÝËÒ

Òºð çàñàã, òºâ îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîí àëáàíòóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíä õóóëü ¸ñûã õýëáýðýëòã¿é áèåë¿¿ëäýãáàéõ, õ¿íèé ýðõèéí àëèâàà àñóóäàëä òóéëûí àíõààðàëòàé,õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ çàð÷èì, ÷èãëýëèéã áàðèìòëàõ íü þó þóíààñòóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.

Çàñàã, òºð, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãàà íü á¿õýëäýý õ¿íèéòºëºº, ýðõèéã íü áàòàëãààòàé õàíãàõ íºõöºë áîëîëöîîã áèé áîëãîõîä÷èãëýãäýæ áàéõ íü ¯íäñýí õóóëèéí ÷óõàë çàð÷èì. ¯íäñýí õóóëèéíýíýõ¿¿ ºíäºð øààðäëàãûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çâýë òºðººñ èðãýäèéíõýýºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é áèåë¿¿ëæ áàéãààã èëòãýëèéí áàðàãá¿õ á¿ëýã, õýñãýýñ õàðæ áîëíî.

1. ßëàíãóÿà õ¿íèé õàëäàøã¿é ýðõèéí ºíººãèéí áîäèò áàéäàë,òýíä îðøèæ áóé íîöòîé çºð÷èë äóòàãäàë íü Ìîíãîë äàõü õ¿íèé ýðõèéíõàìãèéí õóðö àñóóäàë áîëæ áàéíà. Õýäèéãýýð ýíý ñàëáàðò õóóëü áóñàæèëëàãàà, äóðààðàà àâèðëàõ ÿâäàë, ýðõ ìýäëýý õýòð¿¿ëýí õ¿íèéýðõèéã çºð÷äºã òàëààð óäèðäëàãûí àëü ÷ ò¿âøèíä õàíãàëòòàé ìýäýý,ìýäýýëýë áàéäàã áîëîâ÷ ãýì áóðóóòíóóäàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ,õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýíýäë¿¿ëýõ òºðèéí ¿¿ðýã òýð á¿ð õýðýãæèõã¿é áàéíà.

Õóóëèéí ¿íäýñëýëã¿éãýýð ñààòóóëàãäñàí, õîðèãäñîí èðãýä æèëòóòàìä õýäýí çóóãààð òîîëîãäîæ, óðüä÷èëàí õîðèõ áàéðàíä èðãýäèéãáèåèéí áîëîí îþóí ñàíààíû äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä îðóóëæ, õèëñýýðõýðýã òóëãàí õ¿ëýýëãýäýã, õîðèãäîãñäîîð áèå áèåíèéã íü çîäóóëäàã,õîðèõ áàéð, ºðºº òàñàëãàà íü õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàäàãã¿é, õ¿íèéýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä àþóëòàé ºâ÷èí, ýìãýãèéã íºõöºëä¿¿ëæ àìüíàñûã õîõèðîîäîã çýðýã íü àëèí ýðò îëîí íèéòýä èë òîä áîëñîí áîëîâ÷ýäãýýðèéã ººð÷ëºõ òàëààð áîäèòîé àðãà õýìæýý àâàãäàõã¿é, àì äàìæèíÿðèãäñààð, óæèãðàí äààìæèðñààð áàéíà.

2. Óëñ òºðèéí ýðõèéí ñàëáàðò õ¿íèé ýðõèéí áàòàëãàà, ýðõ ç¿éíçîõèöóóëàëò îëîí óëñûí íèéòëýã áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ò¿âøèíäõóóëü÷ëàãäñàí. Óëñ òºðèéí ýðõèéí õ¿ðýýí äýõ õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë

77



íü íýã òàëààñ èðãýä ýðõýý ìýäýæ õóóëèà õ¿íäëýõ, íèéãìèéí èäýâõèñàíàà÷èëãààñ , íºãºº òàëààñ õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà, òºðèéíáàéãóóëëàãûí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí äóòàãäëààñ øàëòãààëàíãàð÷ áàéíà.

Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòíûã íàìûí õàðüÿàëëààðÿëãàâàðëàæ, îëíîîð íü àæëààñ õàëäàã ÿâäàë óëàìæëàë áîëîí òîãòîõ÷èã õàíäëàãàòàé áàéíà. Óëìààð ýíý íü ¿éë÷èëãýýíèé àëáàíòóøààëòíû õ¿ðýýíä îðæ ýõýëæýý.

Ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí õ¿ðýýíä õóâèéí ºì÷òýé áîëîõ, ýçýìøèõ,çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ íýýëòòýé áàéãàà áîëîâ÷ õóâèàðàà àæ àõóéýðõëýõ, ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõàä òºðèéí áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñõ¿íä ñóðòàë, ÷èðýãäýë èõòýé, çºâøººðëèéí òîãòîëöîîã æóðàìëàñàíõóóëü ãàðñàí áîëîâ÷ òóñãàé çºâøººðëèéí òîî òºäèéëºí áóóðààã¿éáàéíà.

Èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëæ áîëîõ òóõàé çààëò ̄ íäñýí õóóëüä áàéãààõýäèé ÷ ýíý òóõàé õóóëü ãàðààã¿é, çºâøººðëèéí îëîí øàò äàìæëàãàá¿õèé òîãòîëöîî áèé áîëñîí.

Àæ àõóé ýðõëýõýä ãààëü, òàòâàðûí äàðàìò èõ áàéãàà òàëààðèðãýäèéí ãîìäîë, ø¿¿ìæëýë èõ ãàð÷ áàéíà.

Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ýäèéí çàñãèéí áààç áýõæýýã¿é,õºðºíãèéí íººö äóòàãäàõ áîëñîí íü èðãýäèéí íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéãõàíãàí áàòàëãààæóóëàõàä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Òºñâèéíõ¿íäðýëýýñ øàëòãààëàí çàðèì èðãýä íèéãìèéí äààòãàë, íèéãìèéíõàëàìæèéí ýðõýý ýäëýõã¿é õîõèðîõ ÿâäàë áàéíà.

Õºäºëìºð õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí õóóëü òîãòîîìæèéíáèåëýëòýä òàâèõ õÿíàëò õ¿ðòýýìæã¿é, õºäºëìºðëºõòýé õîëáîãäñîíýðõèéí çºð÷èë ò¿ãýýìýë, õ¿ì¿¿ñèéí àâ÷ áóé öàëèí õºëñ àìüäðàëäõ¿ðýëöýõã¿é áàéãàà íü “àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà õýí áîëîâ÷õóâèéí áîëîí àì á¿ëèéíõýý àõóé àìüæèðãààã õ¿íèé çýðýãòýé àâ÷ÿâàõàä õ¿ðýëöýõ¿éö … õºëñ àâàõ ýðõòýé” ãýñýí Õ¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýëòóíõàãëàëûí çààëòûã çºð÷èæ áàéíà.

3. Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààòàé õàíãàõ, àëáàí òóøààëòíû ¿éëàæèëëàãààíä äóð çîðãûí çàí àâèð, àðàíøèíã õÿçãààðëàõàä õóóëèéíáîëîâñðóóëàëòûí ò¿âøèíã ñàéæðóóëàõ, õóóëèéí õèéäýë, äàâõàðäëààñçàéëñõèéõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.


78

ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

Áóñäûã áàðèâ÷ëàõ, àëáàäàí ñààòóóëàõ, îðîí áàéðàíä íü íýâòðýíîðîõ, íýãæèõ ýðõ äàðõûã åñºí õóóëèàð ÿíç á¿ðèéí àæèë ìýðãýæëèéíàëáàí òóøààëòíóóäàä îëãîñîí áàéõ æèøýýòýé.

Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýýíèé çààëòóóäûãäîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàí, õýðýãæèõ òîäîðõîé ìåõàíèçìûãíàðèéâ÷ëàí òîãòîîõã¿é, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûíçîðèëòûã õóâü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººòýé òýíöâýðòýé àâ÷ ¿çýõã¿é íýã òàëðóó íü õýëáèéëãýõ íü áàéíà. Õ¿íèé ýðõýä õàëäàõ, õºíäºõ õ¿ðýý çààã,¿íäýñëýëèéã çºâõºí õóóëèàð òîãòîîõ àñóóäàëä äóòóó õàíäàæ, çàðèìòàëààð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿çýìæèéí àñóóäàë áîëãîíîðõèãäóóëäãààñ ̄ íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíààíä õàðøèëñàí õýì õýìæýý,òîãòîîë øèéäâýð ãàð÷ ìºðäºãäºõ ÿâäàë áàéíà.

4. Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà íüèðãýíä ¿éë÷ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé ÷èã ¿¿ðãýýñýý çàõèðàí òóøààõ, àëáàäàõõàíäëàãàä àâòàãäñàíààñ òýíä õ¿íä ñóðòàë, ÷èðýãäýë, ýðõ ìýäëýýõýòð¿¿ëýõ, õóóëü çºð÷èõ çýðãýýð õ¿íèé ýðõ çºð÷èõ ¿çýãäýë íèéòëýãàæèãëàãäàæ áàéíà.

Òºðèéí çàõèðãààíû àæèëòàí, àëáàí òóøààëòíóóäûí õóóëü ýðõ,õ¿íèé ýðõèéí ìýäëýã áîëîâñðîë òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéãààãñóäàëãààíû ä¿í õàðóóëæ áàéíà. Èéì áàéäëûí óëìààñ ¿íäýñëýëã¿éòóøààë, øèéäâýð ãàðãàõ, äóðààðàà àâèðëàõ ÿâäàë èõ ãàð÷ áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà ººð÷ëºãäºõºä øèíý äàðãàíàð “á¿òöèéí ººð÷ëºëò”, “áàã á¿ðä¿¿ëýõ” íýðèéí äîð áàéãóóëëàãûíõààá¿õ àæèëòíóóäûã íýã òóøààëààð àæëààñ íü õàëæ, ýðã¿¿ëýí ò¿¿âýðëýæàæèëä òîìèëäîã “æóðàì” õýâøèæ òîãòîõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéíà.Òóõàéí àëáàí áàéãóóëëàãà, àæëûí áàéð, òºñºâ öàëèí íü áàéñààðáàéõàä èíãýæ áàéãàà íü õóóëèéã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ, äóðààðàààâèðëàæ áóéí áàðèìò þì.


ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

Ìîíãîë óëñûí Õ¿íèé ýðõèéí ̄ íäýñíèéÊîìèññûí

2002 îíä õèéñýí àæëûí òàéëàí

Ìîíãîë Óëñûí ÕÝ¯Ê-ûí òóõàé õóóëü 2000 îíû 12-ð ñàðûí 7-äÓÈÕ-ààð áàòëàãäñàí áºãººä Êîìèññûí ãèø¿¿äèéã ÓÈÕ-ààñ 2001 îíû2 ñàðä òîìèëñíîîð ÕÝ¯Ê áàéãóóëàãäñàí. ÕÝ¯Ê íü 6 æèëèéíõóãàöààãààð òîìèëîãääîã, 3 ãèø¿¿íòýé. Àæëûí àëáà íü îðîí òîîíû 9àæèëòàíòàé. Àæèëòíóóä íü õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòñóðòàë÷èëãàà, ºðãºäºë ãîìäîë, õóóëèéí ä¿í øèíæèëãýý, áîäëîãûíçºâëºãºº áîëîí òåõíèê àæëûí ãýñýí 4 áàãò õóâààãäàæ àæèëëàäàã.

Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàíã äàðààõ 5 ÷èãëýëýýðòàíèëöóóëæ áàéíà.

Íýã. Êîìèññûí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, äîòîîäàæëûí ÷èãëýëýýð

1.1. Êîìèññûí òóõàé õóóëü, ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèäòóñãàãäñàí íýã ãîë àæèë áîëîõ îëîí íèéòýä õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîëîëãîõ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû èæ á¿ðýí ñòðàòåãè òºëºâëºãººã Îëîíóëñûí áîëîí ¯íäýñíèé çºâëºõèéí òóñëàìæòàéãààð áîëîâñðóóëæáàéíà. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººíä õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëò, ñåìèíàðûãõóóëèéí áàéãóóëëàãà /ø¿¿õ, ïðîêóðîð, ºìãººëºã÷, õîðèõ áàéãóóëëàãûíàæèëòíóóä, öàãäàà/, õýâëýë ìýäýýëëèéí àæèëòíóóä áîëîí ÒÁÁ-äçîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ, ýõíèé ýýëæèéí ñóðãàëòûã ïðîêóðîð,öàãäàà, ºìãººëºã÷äºä õèéõýýð ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéãáîëîâñðóóëæ äóóñãààä áàéíà. Ýõíèé ýýëæèéí ñóðãàëò 11 ñàðààñ ýõëýíõèéãäýõ þì.

1.2. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 2003 îíä á¿õ òàâàí Êîíâåíöèäòàéëàí áè÷èõ õóãàöàà íü áîëæ áàéãààòàé óÿëäóóëàí äîîðõè ñóðãàëòñåìèíàðûã òàéëàí áè÷èõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóäàä çîðèóëæÿâóóëëàà. ̄ ¿íä:

- ÝßÃÁÕÓÒÊ, 2002 îíû 2 ñàðä- Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð

áóþó õ¿íèé íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ øèéòãýõèéí ýñðýãÊîíâåíöè, 2002 îíû 6 ñàðä

- ÝÇÍÑÝÒÊ, 2002 îíû 8 ñàðä

1.3. Õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîëûã èðãýäýä îëãîõ ñóðòàë÷èëãààíûàæëûã õýä õýäýí ÷èãëýëýýð çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. ¯¿íä:

- ÒÂ-èéí 30 ìèíóòûí íýâòð¿¿ëýã /ÕÝ¯Á-ûí òóõàé, Ïàðèñûíçàð÷èì áîëîí ÕÝ¯Ê-ûí òóõàé/


80

ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

- ÒÂ-èéí 15 ìèíóòûí 20 öóâðàë íýâòð¿¿ëýã /ýð¿¿ë ìýíä,áîëîâñðîë, õºäºëìºðëºõ ýðõ, ºìãººëºõ, ºìãººë¿¿ëýõ, ÷ºëººòýéçîð÷èõ, õ¿í íàéìààëàõ, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãýõ ìýò/

- ªäºð òóòìûí “ªäðèéí ñîíèí” ñîíèíä õ¿íèé ýðõèéí áóëàíàæèëëóóëàõ

1.4. Êîìèññîîñ çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà àæëûã îëîí íèéòýäõýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð áàéíãà ñóðòàë÷èëæ àæèëëàæ áàéíà.

1.5. Ìºí Õ¿íèé Ýðõèéí Äýýä Êîìèññàðûí ãàçàð, Äàíèéí Õ¿íèéýðõèéí òºâººñ ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãóóäûã âýá-ñàéòòàé áîëîõîäòóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õºòºëáºðò îðîëöîæ ººðèéí áàéãóóëëàãûíâýá-ñàéòûã õèéæ, äóóñàõ øàòàíäàà îðîîä áàéíà.

1.6. Èðãýäèéí õ¿íèé ýðõèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîðäîîðõè ýâõìýë õóóäñûã áîëîâñðóóëæ, õýâëýæ òàðààãààä áàéíà. ̄ ¿íä:

- õºäºëìºðëºõ ýðõ- ºì÷ëºõ ýðõ- õ¿¿õäèéí ýðõ- õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõ

Ýíý îíäîî áàãòààæ äàõèí 5-6 òºðëèéí ãàðûí àâëàãàáîëîâñðóóëæ, õýâëýí îëîí íèéòýä òàðààõ þì.

1.7. Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí õ¿íèé ýðõèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõçîðèëãîòîé äàðààõ òºðëèéí àæëûã çîõèîí áàéãóóëñàí. 2002 îíû 6ñàðä ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë îëãîæ áàéãàà 4 òºðèéí áîëîí õóâèéíõýâøëèéí èõ äýýä ñóðãóóëèéí äóíä “Õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõ” ñýäâýýðòýìöýýí çîõèîí áàéãóóëñàí.

1.8. Ìºí 2002 îíû 8 ñàðä Îëîí óëñûí õ¿¿õäèéí çóñëàí äýýð“Õ¿íèé ýðõèéí çóíû ñóðãàëò” çîõèîí áàéãóóëñàí. Ýíýõ¿¿ ñóðãàëò íü 7õîíîã ¿ðãýëæèëñýí áºãººä ñóðãàëòûí îð÷èí ¿åèéí àðãà áàðèëûã ºðãºíàøèãëàæ, ñóðãàëòûí òºãñãºëä õ¿íèé ýðõèéí ºäºð çîõèîí áàéãóóëæàæëàà ä¿ãíýñýí. Ýíýõ¿¿ ºäºðëºãèéí ¿åýð 400 îð÷èì õ¿¿õä¿¿ä õ¿íèéýðõèéí ñýäýâò ãàð çóðãèéí óðàëäààíä îðîëöîæ, ìºí á¿ëýã á¿ëãýýðýýõ¿íèé ýðõèéí ºâºðìºö àðãà õýìæýýí¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí íü èõºâºðìºö, îëîí õ¿¿õäèéã õàìðóóëñàí àðãà õýìæýý áîëæ ÷àäñàí þì.Ýíýõ¿¿ ñóðãàëòûã Êàíàäûí Õ¿íèé ýðõèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàíÎëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëòàíä îðîëöñîí ÕÝ¯Ê-ûí àæèëòàíººðèéí ñóðñàí ç¿éëäýý òóëãóóðëàí çîõèîí áàéãóóëñàí þì.


ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

1.9. Ìºí ÕÝ¯Ê-îîñ àéìãóóäûã á¿ñ÷ëýí õóâààæ áîãèíîõóãàöààãààð òóõàéí àéìãóóäàä î÷èæ àæèëëàæ áàéãàà áèëýý. Àéìãóóäàäî÷èæ àæèëëàõ ÿâöäàà õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëòûã òîäîðõîé á¿ëã¿¿äýäçîðèóëàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà þì. Îäîîãèéí áàéäëààð íèéò 4 àéìàãòî÷èæ àæèëëàñàí. Õîéøèä ýíý îíä áàãòààæ 10 îð÷èì àéìãààð ÿâàõààðòºëºâëºæ áàéíà. /Ìîíãîë óëñ íèéò 21 àéìàãòàé/

1.10. ÕÝ¯Ê íü ÎÓÝØ-èéã äýìæèõ, ¿éë àæèëëàãààã íü ñóðòàë÷ëàõñåìèíàðûã Ãàäààä Õýðãèéí ßàì, Õóóëü Ç¿é Äîòîîä Õýðãèéí ßàìòàéõàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí.

Õî¸ð. Ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷èãëýëýýð

2.1. Ìîíãîë óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òºëºâ áàéäàë2001 èëòãýëèéã áè÷èæ ÓÈÕ-ä îðóóëñàí

2.2. Óëààíáààòàð õîòîä õºäºº, îðîí íóòãààñ øèëæèíñóóðüøñàí èðãýäèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéæ, ýðõ íü çºð÷èãäºæ áàéãààòàëààð õîëáîãäîõ ãàçðóóäàä çºâëºìæ, øààðäëàãà ÿâóóëààä áàéíà.

2.3. 2001 îíä õýðýãñýõã¿é áîëñîí ýð¿¿ãèéí õýðã¿¿äèéã ¿íäýñíèéõýìæýýíä ñóäàëæ, ÖÅÃ-ò øààðäëàãà ÿâóóëñàí.

2.4. Èðãýäèéí ºìãººëºõ, ºìãººë¿¿ëýõ ýðõèéí òàëààð ñóäàëãààõèéñýí.

2.5. Ìîíãîëûí ̄ éëäâýð÷íèé Ýâëýëèéí Òºâ çºâëºëòýé õàìòðàíõºäºëìºðëºõ ýðõèéí ñóäàëãààã õèéñýí.

2.6. Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõèéí òàëààðõ ñóäàëãààãÝð¿¿ë ìýíäèéí õÿíàëòûí óëñûí àëáàòàé õàìòðàí õèéæ áàéíà.

2.7. Õ¿í íàéìààëàõ àñóóäëààð Õ¿íèé ýðõ áîëîâñðîë òºâ ÒÁÁ-òàé õàìòðàí ñóäàëãàà õèéñýí.

Ãóðàâ. Ãîìäîë áàðàãäóóëàëò, õÿíàëò øàëãàëòûí ÷èãëýëýýð

3.1. ÕÝ¯Êîìèññ 2002 îíä íèéò 100 ãîìäîë õ¿ëýýí àâ÷ õóóëèéíäàãóó øèéäâýðëýñýí.

3.2. Êîìèññ ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷, øèéäâýðëýõ àæëûã èë¿¿áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîîð Îëîí óëñûí çºâëºõòýé õàìòðàíãîìäëûí ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëæ, äóóñàõ øàòàíäàà ÿâæ áàéíà.


82

ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

3.3. Ìºí èðãýäýä çîðèóëæ ÕÝ¯Ê-ò õàíäàí ãîìäîë ãàðãàõàäàíõààðàõ àñóóäëûã áàãòààñàí, õÿëáàð ýâõìýë õóóäñûã áîëîâñðóóëæ,õýâë¿¿ëýõ ãýæ áàéíà.

3.4. Ãîìäëûã õýðõýí áàðàãäóóëàõ òàëààð Êîìèññûí àæëûíáàéðàíä èðãýäýä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéí ñàìáàðûã õèéæ òàâüñàí.Èíãýñíýýð èðãýäýä Êîìèññûí ãîìäëûã áàðàãäóóëàõ æóðàì èë¿¿îéëãîìæòîé áîëæ, Êîìèññò õàíäàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

3.5. ÕÝ¯Ê íü îðîí íóòàãò àëáàí ¸ñíû ñàëáàð áàéõã¿é òóë îðîííóòàã äàõü õ¿íèé ýðõèéí ÷èãëýëýýð áýëòãýãäñýí Í¯Á-ûí ñàéí äóðûíàæèëòíóóäàä èòãýìæëýë îëãîæ, ãîìäëûã òýäãýýð õ¿ì¿¿ñýýð äàìæóóëàíõ¿ëýýí àâ÷ ýõëýýä áàéíà. Èíãýñíýýð õºäºº, îðîí íóòãèéí èðãýä Êîìèññòõàíäàæ ãîìäîë ãàðãàõàä èë¿¿ õÿëáàð äºõºì áîëæ áàéãàà þì.

3.6. Ìºí äýýð äóðüäñàí ÕÝ¯Ê-îîñ àéìãóóäàä î÷èæ àæèëëàæáàéãàà áàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Êîìèññûí ãèø¿¿ä, ºðãºäºë ãîìäîëõàðèóöñàí àæèëòíóóä îðæ, ãîìäëûã áèå÷ëýí õ¿ëýýí àâàõ àæëûã çîõèîíáàéãóóëæ áàéãàà áèëýý.

Äºðºâ. Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð

4.1. ÕÝ¯Ê-ûí ãèø¿¿í, àæèëòíóóä ÕÝ¯Á-ûí Îëîí óëñûí áàãàõóðàë áîëîí Í¯Á-ûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññûí 58-ð ÷óóëãàí, Ëèâàíóëñûí Áåéðóò õîòíîî áîëñîí “Àçè Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàãò õ¿íèéýðõèéã õàìãààëàõ, õºõè¿ëýí äýìæèõ õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé” á¿ñíóòãèéí 10-ð çºâëºëãººí, ÀÍÓ-ûí Íüþ-Éîðê õîòíîî çîõèîí áàéãóóëñàí“Îëîí óëñûí ýð¿¿ãèéí ø¿¿õèéã áàéãóóëàõ” õóðàë, Àâñòðàëè óëñàäçîõèîí áàéãóóëàãäñàí “Õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë, àðüñ ¿íäñýýðÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ÿâäàë áîëîí õýâëýë ìýäýýëýë” á¿ñèéí ñåìèíàðáîëîí Òàéëàíä óëñàä áîëñîí “Õ¿¿õäèéí ãýìò õýðãèéí òàëààðõè ìýäýýáàðèìò öóãëóóõà íü” ñýäýâò ñåìèíàðò òóñ òóñ îðîëöëîî.

4.2. ÕÝ¯Ê-ûí ãèø¿¿í, àæèëòíóóäûã 2002 îíä Êàíàäûí õ¿íèéýðõèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëò,Äàíèéí Õ¿íèé ýðõèéí òºâººñ çîõèîí áàéãóóëñàí õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëò,Õ¿íèé Ýðõèéí Äýýä Êîìèññàðûí ãàçàð, Øâåäèéí Îëîí óëñûíõºãæëèéí àãåíòëàã, Ðàîýë Âàëëîíáåðãèéí Èõ ñóðãóóëèàñ çîõèîíáàéãóóëæ áàéãàà õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëòàíä òóñ òóñ õàìðóóëëàà.

4.3. Êîìèññûí ãèø¿¿í, àæèëòíóóä Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä áîëîíÊàíàäûí õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãóóäàä î÷èæ òóðøëàãàñóäàëëàà.


ÕÀÂÑÐÀËÒ 1

Òàâ. Êîìèññûí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, äîòîîäàæëûí òàëààð

5.1. ÕÝ¯Ê-ûí àæëûí äîòîîä ä¿ðýì, æóðìûã øèíýýðáîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëæ ýõýëñýí.

5.2. ÕÝ¯Ê-ûí àæëûí àëáàíû àæèëòíóóäûí àæëûí áàéðíûòîäîðõîéëîëòûã Îëîí óëñûí çºâëºõèéí òóñëàëöààòàéãààðáîëîâñðóóëñàí.

5.3. Êîìèññûí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó Êîìèññûí ¿éëàæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä òóñëàõ ¿¿ðýã á¿õèé ºìãººëºã÷äèéí õîëáîî,¿éëäâýð÷íèé õîëáîî, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí áóñáàéãóóëëàãûí òºëººëëèéã îðîëöóóëñàí îðîí òîîíû áóñ çºâëºëáàéãóóëñàí.

5.4. Êîìèññûí ãèø¿¿ä àæèëòíóóäûí ñóðãàëòûí õýðýãöýýã Îëîíóëñûí çºâëºõèéí òóñëàìæòàéãààð òîäîðõîéëæ, ýíý äàãóóõ ñóðãàëòàíäñèñòåìòýéãýýð õàìðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýõëýýä áàéíà.


84

ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

ÌÎÍÃÎËÛÍ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉÊÎÌÈÑÑÛÍ ÑÒÐÀÒÅÃÈ ÒªËªÂËªÃªª

ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

1990 îíîîñ õîéøèõ øèëæèëòèéí æèë¿¿äýä ìàíàé ýõ îðîíä óëñòºð, ýäèéí çàñãèéí ýðñ øèíýòãýë ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ, íèéãìèéíàìüäðàëûã àðä÷èëàõ ¿éë ÿâö áîäèò ç¿éë áîëñîîð áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëü /1992 îí/ íü àíõ óäààãààõ¿íèé ýðõèéã èæ á¿ðíýýð òîìü¸îëîí, áàòàëãààæóóëñàí áà ò¿¿íèéàãóóëãà, ¿çýë ñàíààíä íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí îëîí àðâàí õóóëèóäàäõ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé îëîí ÷óõàë çààëòóóä òóñãàãäñàí þì.

Ãýâ÷ ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä õóóëüä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ÷ºëºº çºð÷èãäºæ, ÿëàíãóÿà òºð çàñãèéí áàéãóóëëàãà, àëáàíòóøààëòíû ç¿ãýýñ äóðààðàà àâèðëàõ, õóóëü çºð÷èõ ÿâäàë ò¿ãýýìýëãàð÷, ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýë ãàçàð àâ÷, îëîí àðâàí ìÿíãàí èðãýä ¿¿íèéóëìààñ ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, íèéãìèéíõàëàìæ õ¿ðòýõ ýðõýý ýäýëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà.

Èðãýíèé õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé áàéõ ýðõ ÷ºëººíèé áîäèòõýðýãæèëò èõýýõýí äîîä ò¿âøèíä áàéíà.

Èðãýä óëñ òºðèéí çàðèì ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéíýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº ýäýëæ õýðýãæ¿¿ëýõýä îëîí ÿíçûí ñààä áýðõøýýëáàéñààð áàéíà.

Èéì îð÷èí íºõöºëä Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññáàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òóñ êîìèññûí ¿éëàæèëëàãààíû õ¿ðýý, á¿ðýí ýðõ, ¿¿ðýã íü Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèéÊîìèññûí õóóëèàð òîäîðõîéëîãääîã áà ¯íäñýí õóóëü, õóóëü, îëîíóëñûí ãýðýýíä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé çààëòóóäûíõýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâüæ, õ¿íèé ýðõèéã ñàõèí õàìãààëàõ, õºõ¿¿ëýíäýìæèõ íü ìàíàé áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã áèëýý.

Õóóëèàð õ¿ëýýëãýñýí ýíý õ¿íäòýé ¿¿ðãèéã á¿ðýí õàíãàíáèåë¿¿ëýõýä áèäýíä îðîí òîî, òºñºâ, õ¿÷, äàäëàãà òóðøëàãà òýð á¿ðõ¿ðýëöýõã¿é íü ìýäýýæ áîëîâ÷ õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýí õàìãààëàõ, õ¿íá¿ð ýðõýý áîäèòîéãîîð ýäëýõ áàòàëãààã íèéãýìä òºëºâø¿¿ëýõ àðèóí¿éëñèéã ìàíëàéëæ àæèëëàõ íü áèäíèé ýðõýì çîðèëãî áàéõ áîëíî.

Õ¿íèé ýðõèéí òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õýâëýëìýäýýëëèéíõýíòýé õàìòàð÷ àðä èðãýäèéí õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë,

85


ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

õ¿íèé ýðõèéí ñóðòàë÷èëãààã ÷àíàðûí øèíý ò¿âøèíä ãàðãàõ, õ¿íèéýðõèéí àëèâàà çºð÷èë ãàæóóäàëòàé ýâëýðøã¿é òóóøòàé òýìöýõ, õ¿íá¿ð ººðèéíõºº õóóëü ̧ ñíû ýðõèéí òºëºº èäýâõòýé òýìöýã÷ áàéæ ÷àäàõíºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð îëîí óëñ, á¿ñ íóòãèéíõ¿ðýýíä ¿ð ºãººæòýé õàðèëöàà õîëáîî, èòãýëöëèéã õºãæ¿¿ëýõ íü ìàíàéòýðã¿¿í çýðãèéí çîðèëò áàéõ áîëíî.

Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõäàà õ¿íèé ýðõèéíòàëáàðò àæèëëàäàã òºð, çàñãèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûíóäèðäëàãóóäòàé ñàíàë ñîëèëöîæ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûíòºëººëºã÷èéí çºâëºãººã àâñàí.

Òºëºâëºãººã òóñ êîìèññûí ºíººãèéí áîëîìæ, òºñºâ, ÷àäàâõèàðõÿçãààðëààã¿é áºãººä óã òºëºâëºãººíèé îëîí ÷óõàë àðãà õýìæýý íüÍ¯Á-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîí Õ¿íèé ýðõèéí Äýýä ÊîìèññàðàòûíÃàçðààñ ìàíàéõòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ òºñëèéí õ¿ðýýíä àæèë õýðýãáîëîõ áîëîìæòîé þì.

Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãàà ¿ð ä¿íòýé, íºëººòýé áàéõ íýã ÷óõàëíºõöºë áîë ò¿¿íèé ãàðãàñàí ñàíàë, çºâëºìæ, øààðäëàãàä òºð, çàñãèéíóäèðäàõ áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ àíõíààñàà íààøòàé õàíäàæ, õ¿íèéýðõèéí òóëãàìäñàí õóðö àñóóäëóóäûã õàìòàð÷ øèéäâýðëýõ ÿâäàë þì.

Õóóëèéã äýýäýëæ, õ¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûãòóóøòàé õàìãààëæ, íèéòýä íýýëòòýé, èë òîä, øóäàðãà, õàðààò áóñààðàæèëëàõ íü áèäíèé ¿éë àæèëëàãààíû õàòóó çàð÷èì áàéõ áîëíî.

Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè òºëºâëºãººã òóñ Êîìèññûí ãèø¿¿äèéí 2000îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäðèéí ºðãºòãºñºí õóðëààð áàòàëñàí áîëíî.

Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÊÎÌÈÑÑ


86

ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÓÐÈÀ

“Ìîíãîë óëñàä àìüäàð÷ áóé õ¿í á¿ðèéí áàòàëãààò ýðõèéí òºëºº”

ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÝÐÕÝÌ ÇÎÐÈËÃÎ

Õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýí õàìãààëàõ, õºõ¿¿ëýí äýìæèõ, õ¿í á¿ðýðõýý áîäèòîéãîîð ýäëýõ áàòàëãààã ìàíàé íèéãýìä òºëºâø¿¿ëýõ àðèóí¿éëñèéã ìàíëàéëæ àæèëëàõ íü òóñ Êîìèññûí ýðõýì çîðèëãî ìºí.

ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄ

Çîðèëò 1:Èðãýä ººðèéí ýäëýõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº ñàéòàð ìýäýæ, ýðõèéíõýý

òºëºº òóóøòàé òýìöýæ ÷àääàã áàéõ ñî¸ë, óõàìñðûã õºõ¿¿ëýíõºãæ¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëàõ;

Çîðèëò2:Òºð, çàñàã, õóóëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ, òºâ, îðîí

íóòãèéí çàõèðãàà, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éëàæèëëàãààíä õ¿íèé ýðõèéã äýýäýëæ, ̄ íäñýí õóóëü, õóóëü, îëîí óëñûíÃýðýýíèé çààëòûã õ¿íäýòãýí áèåë¿¿ëæ áàéõ ñî¸ë, óëàìæëàëûãòºëºâø¿¿ëýõýä íºëººëºõ;

Çîðèëò3:Õ¿íèé ýðõèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã òºðèéí

áóñ áàéãóóëëàãà, îðîí íóòãèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷èëãûí áàéãóóëëàãóóäûí÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõàä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;

Çîðèëò4:Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûã ýðõýì çîðèëãî, õóóëüä

çààñàí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëäýã, Ìîíãîëûí òºðèéí òîãòîëöîîíäººðèéí áàéð ñóóðèà ýçýëñýí, èðãýíèé íèéãýì áîëîí îëîí íèéò, îëîíóëñûí ò¿âøèíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, õ¿íèé ýðõèéí õÿíàëò øàëãàëò,ìýäýýëýë ñóäàëãààíû ìýðãýøñýí áàéãóóëëàãà áîëãîõ.

87


ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

1. Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑÓÐÒÀË×ÈËÃÀÀ

Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí òóõàé õóóëèéí çààëòóóäààñ¿çýõýä õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë, ñóðòàë÷èëãààã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ÷èã¿¿ðýã íü òóñ Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë õýñýã þì.

Õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ îëîí íèéòèéí óõàìñàð, ñî¸ëûãäýýøë¿¿ëýõã¿éãýýð, òºð çàñàã, óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãà, àëáàíòóøààëòíóóäûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ýðñ íýìýãä¿¿ëýíòºëºâø¿¿ëýõã¿éãýýð õ¿íèé ýðõèéí òàëáàðò äîðâèòîé àõèö, ººð÷ëºëòãàðàõã¿é.

Èéìä ýíý ÷èãëýëýýð äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà.

¯éë àæèëëàãàà 1.1.Îëîí íèéòýä õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë îëãîõ ¿éë àæèëëàãààã

äýìæèõ, ìýäýýëýë ò¿ãýýõ, ñóðòàë÷èëãàà õèéõ èæ á¿ðýí òºëºâëºãººáîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.2.Õîëáîãäîõ ÿàì, ãàçðóóäòàé õàìòàð÷ äóíä ñóðãóóëü, èõ, äýýä

ñóðãóóëèóäàä õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë îëãîõ, õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëòÿâóóëàõ íýãäñýí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.3.Òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûã õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëòàä

õàìðóóëàõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ:Öàãäàà, ïðîêóðîð, ø¿¿õ, õîðèõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóäûí

äóíä õ¿íèé ýðõèéí ñóðãàëò ÿâóóëàõÎëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, çàðèì ñàíãóóäòàé õàìòàð÷ õ¿íèé

ýðõèéí òàëààð íàðèéí ìýðãýøñýí áàãø íàðûã áýëòãýõ àæëûã çîõèîíáàéãóóëàõ

¯éë àæèëëàãàà 1.4.Õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä, òºâèéí áîëîí

îðîí íóòãèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí äóíä õ¿íèéýðõèéí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.5.Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ øàëãàëò, ñóäàëãàà õèéõ,

ñåìèíàð çºâëºëãººí çîõèîí áàéãóóëàõûí çýðýãöýý, ìýäýýëýëñîëèëöîæ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.6.Õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí

õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð ñåìèíàð,


88

ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

çºâëºëãººí çîõèîí áàéãóóëæ, àæëûí îëîëò, òóðøëàãûã äýëãýð¿¿ëýõýäàíõààðàõ. 2001 îíû àðàâäóãààð ñàðä àíõíû ñåìèíàðûã çîõèîíáàéãóóëàõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.7.Õ¿íèé ýðõèéí ñóðòàë÷èëãààã øèíý øàòàíä ãàðãàæ, îðîí íóòàã,

õºäºëìºðèéí õàìò îëîí, ñóðãóóëü, àéë ºðõ, õóâü õ¿íä õ¿ðãýõ àæëûãçîõèîí áàéãóóëàõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.8.Õ¿íèé ýðõèéí ìýäýýëýë, ëàâëàãàà, ñóðòàë÷èëãààíû òºâèéã íýýí

àæèëëóóëàõ. Õ¿íèé ýðõèéí ̄ íäýñíèé Êîìèññûí èíòåðíåò-âåá õóóäñûãíýýæ àæèëëóóëàõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.9.Õ¿íèé ýðõèéí õîëáîãäîëòîé îëîí óëñûí ãýðýý, áàðèìò áè÷ãèéã

îð÷óóëàõ, õýâëýõ, ò¿ãýýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.10.Õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëèéã á¿ðòãýõ, áàðèìòæóóëàõ, ñóäàëæ øàëãàõ,

ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ñ¿ëæýýã áèé áîëãîæ, ýäãýýðò õîëáîîòîé áè÷èãõýðãèéí õºòëºëò ÿâóóëàõ æóðàì-ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëýõ;

¯éë àæèëëàãàà 1.11.Õ¿íèé ýðõèéí õîëáîãäîëòîé ëàâëàãààíû ¿íäñýí ìàòåðèàëóóä,

òóõàéëáàë, ñýòã¿¿ë, ñîíèí, çóðàãò õóóäàñ, ýâõìýë õóóäàñ áîëîí áóñàäç¿éëèéã áýëòãýí òàðààæ, õÿëáàð÷èëñàí ñóðãàëò, ÿðèëöëàãà, ñåìèíàð,ìýòãýëöýýíèéã òîãòìîë ÿâóóëàõ.

89


ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

2. ÑÀÍÀË, ÇªÂËªÌÆ

Õ¿íèé ýðõèéí àëèâàà àñóóäëààð ñàíàë, çºâëºìæ ãàðãàæ,õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä òàâèõ íü òóñ Êîìèññûíá¿ðýí ýðõèéí ÷óõàë õýñýã þì.

Ýíý á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä õóóëü òîãòîîìæ, çàõèðãààíûøèéäâýð õ¿íèé ýðõèéí ¿íäñýí çàð÷èìä íèéöýæ áàéãàà ýñýõýä ñàíàëºãºõ, îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýíèé áèåëýëòèéí òóõàé Çàñãèéíãàçðûí èëòãýëä ñàíàë ºãºõ, õóóëèéí òºñºëä ñàíàë ºãºõ, îëîí óëñûíõ¿íèé ýðõèéí Ãýðýýã ñî¸ðõîí áàòëàõ áóþó ò¿¿íä íýãäýí îðîõûã äýìæèõõ¿ðòýë îëîí àñóóäàë áàãòàæ áàéíà.

Ýíý ÷èãëýëýýð äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ¿çýæ áàéíà.

¯éë àæèëëàãàà 2.1.Ìºðäºãäºæ áóé õóóëü òîãòîîìæ áîëîí Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí

áàðèãäñàí õóóëèéí òºñºë äýõ õ¿íèé ýðõòýé õîëáîãäîëòîé çààëòóóäíü õ¿íèé ýðõèéí ¿íäñýí çàð÷èì, ¿çýë ñàíààíä íèéöýæ áóé ýñýõ,áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä áàéãàà õ¿íèéýðõèéí çºð÷ëèéí òàëààð õóóëü òîãòîîã÷ áîëîí õîëáîãäîõáàéãóóëëàãóóäàä ¿íäýñëýë á¿õèé ñàíàë, çºâëºìæ ãàðãàæ, àæèë õýðýãáîëãîõ;

¯éë àæèëëàãàà 2.2.Ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí Ãýðýý, êîíâåíöèóäûí

áîäèò õýðýãæèëò áîëîí òýäãýýðèéí áèåëýëòèéí òàëààð ãàðãàæ áóéÇàñãèéí ãàçðûí èëòãýë, òàéëàíä ñàíàë ºã÷, ýäãýýð èëòãýë òàéëàí íüõóãàöààíäàà ãàð÷ áóé ýñýõýä õÿíàëò òàâèõ;

¯éë àæèëëàãàà 2.3.Öààøèä íýí òýðã¿¿íèé ýýëæèíä íýãäýí îðâîë çîõèõ õ¿íèé

ýðõèéí îëîí óëñûí Ãýðýý, êîíâåíöèóäûí ñóäàëãàà õèéæ, õîëáîãäîõä¿ãíýëò, ñàíàëûã õóóëü òîãòîîã÷èä òàíèëöóóëæ çºâëºõ;

¯éë àæèëëàãàà 2.4.Õóóëü, Çàñãèéí ãàçàð, ÿàì, àãåíòëàãóóäûí òîãòîîë, æóðàì, îðîí

íóòãèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàë, Çàñàã äàðãà íàðûí òîãòîîë,øèéäâýð¿¿ä äýõ õ¿íèé ýðõèéí õîëáîãäîëòîé çààëòóóä õ¿íèé ýðõèéí¿íäñýí çàð÷èìòàé õýðõýí íèéöýæ áóéã õÿíàæ áàéõ æèøèã-ñòàíäàðòûãáîëîâñðóóëæ ìºðäºõ.


90

ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

3. ÕßÍÀËÒ ØÀËÃÀËÒ, ÑÓÄÀËÃÀÀ

Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí òóõàé õóóëüä çààñíààðõÿíàëò øàëãàëò, ñóäàëãààíû àæèë íü òóñ Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààíäîíöãîé áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã.

Êîìèññ íü èðãýäèéí ºðãºäºë ãîìäëûí ìºðººð øàëãàëò õèéõýýñãàäíà õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæ áàéãàà òàëààðõè ìýäýýëëèéíäàãóó ººðèéí ñàíàà÷èëãààð ýñõ¿ë áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíûõ¿ñýëòýýð õààíà ÷ øàëãàëò õèéõ á¿ðýí ýðõòýé.

Õÿíàëò øàëãàëò, ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð äàðààõ ¿éë àæèëëàãààÿâóóëíà.

¯éë àæèëëàãàà 3.1.Èðãýäèéí ºðãºäºë ãîìäîëä òóñãàãäñàí õ¿íèé ýðõèéã çºð÷ñºí

àñóóäàë á¿ðèéí ó÷èð øàëòãààí, áóðóóòàé ýçíèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ,ò¿¿íèé ìºðººð àâàõ àðãà õýìæýý, íºëººëëèéã ñàéòàð áîëîâñðóóëæ,ìàðãààíûã ¿ð ä¿íòýé øèéäâýðëýõ àðãûã ¿éë àæèëëàãààíäààõýâø¿¿ëýõ;

¯éë àæèëëàãàà 3.2.Òóñ Êîìèññò èðæ áóé ºðãºäºë, ãîìäîë á¿ðèéí øèéäâýðëýëòèéã

õÿíàõ êîìïüþòåðæóóëñàí õÿíàëòûí øèíý ñèñòåìèéã áèé áîëãîæ, õ¿íèéýðõèéí çºð÷ëèéí òóõàé ºðãºäëèéã øàëãàæ øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîíãàðûí àâëàãà, ëàâëàãàà áýëòãýæ, ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ íýãäñýí ñ¿ëæýýáèé áîëãîõ;

¯éë àæèëëàãàà 3.3.Àéìàã, õîòóóäûí òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áîëîí òºðèéí

áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ òóõàéí îðîí íóòàãò õ¿íèé ýðõèéíçºð÷èëòýé õîëáîãäîëòîé ºðãºäºë ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõ, øàëãàæøèéäâýðëýõ ñèñòåì, àðãà ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ;

¯éë àæèëëàãàà 3.4.Õ¿íèé ýðõèéí òºëºâ áàéäëûí òàëààð ñýäýâ÷èëñýí áîëîí îðîí

íóòãèéí õýìæýýíèé ñóäàëãàà, õÿíàëò øàëãàëò õèéæ, õ¿íèé ýðõèéíáàéäëûã ñàéæðóóëàõ òºñºë ñàíàëûã øààðäëàãàòàé ¿åä íü òºâ áîëîíîðîí íóòãèéí òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä òàâüæ, øèéäâýðë¿¿ëæáàéõ;

91


ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

¯éë àæèëëàãàà 3.5.Òºâ áîëîí îðîí íóòàã äàõü õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé

òºëºâëºãººí¿¿äèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ;

¯éë àæèëëàãàà 3.6.Óëñûí õýìæýýíä áîëîí îðîí íóòàãò Õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòèéí

íýãäñýí ä¿í ìýäýý ãàðãàõ àðãà÷ëàë, ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëæìºðä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâàõ;

¯éë àæèëëàãàà 3.7.Òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ áîëîí

äàíãààðàà õ¿íèé ýðõèéí òóëãàìäñàí íýã àñóóäëààð æèë òóòàìäñóäàëãàà ÿâóóëæ, òóñãàéëñàí òàéëàí èëòãýë ãàðãàõ.

4. ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÕÀÌÒÛÍ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

Õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí, á¿ñ íóòãèéí áîëîí áóñàä ¿íäýñíèéáàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, òýäãýýð áàéãóóëëàãóóäûíèäýâõòýé ãèø¿¿í íü áàéæ, ýíý ÷èãëýëèéí îëîí óëñûí òóñëàìæäýìæëýãèéã îëæ, ¿ð àøèãòàéãààð çàðöóóëàõ íü òóñ Êîìèññûí îéðûíáîëîí õýòèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë çîðèëò áàéõ áîëíî.

Ýíý ÷èãëýëýýð äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý.

¯éë àæèëëàãàà 4.1.Í¯Á-ûí Õ¿íèé Ýðõèéí Äýýä Êîìèññàðàòûí ãàçàð áîëîí

Ìîíãîë äàõü Õ¿íèé Õºãæëèéí õºòºëáºðòýé õàìòðàí Õ¿íèé ýðõèéí¯íäýñíèé Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààíû áà àæèëòíóóäûí ÷àäàâõèéãäýýøë¿¿ëýõ óäààí õóãàöààíû òºñºë áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ;

¯éë àæèëëàãàà 4.2.Õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí áîëîí á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãûí

ãèø¿¿íä ýëñýæ, òýäãýýðèéí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðòîãòìîë ìýäýýëæ, îëîí óëñûí ñåìèíàð, õóðàë, ñóðãàëòàíä èäýâõòýéîðîëöîæ, áàéãóóëëàãà, àæèëòíûõàà ìýäëýã, ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõàðãà õýìæýýã òóóøòàé àâàõ;

¯éë àæèëëàãàà 4.3Òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûã õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí

ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ òºñºë òºëºâëºãºº ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ.


92

ÕÀÂÑÐÀËÒ 2

5. ÓÄÈÐÄËÀÃÀ, ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ

Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààã ò¿ðãýí øóóðõàé, äàé÷èí äàâøèíãóéÿâóóëàõ, õóóëèàð òîäîðõîéëîãäñîí á¿ðýí ýðõ, ¿¿ðãèéã õàíãàíáèåë¿¿ëýõýä óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí óð ÷àäâàð, ìýäðýìæ,á¿òýýë÷ õàíäëàãà øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

¯éë àæèëëàãàà 5.1.Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãè òºëºâëºãººíä òîäîðõîéëñîí òýðã¿¿ëýõ

÷èãëýë¿¿äèéí äàãóó õºòºëáºð, òºñºë, òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ,Êîìèññûí ãèø¿¿ä áîëîí àæèëòíóóäûí ÷àäàâõè áîëîìæèéã äýýäçýðãýýð äàé÷ëàí, ¿éë àæèëëàãàà íýã á¿ðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýãàâàõ;

¯éë àæèëëàãàà 5.2.Áàéãóóëëàãûí äîòîîä æóðàì, çîõèîí áàéãóóëàëò, àæëûí

áàéðíû òîäîðõîéëîëòûã ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººòýé óÿëäóóëàí øèíýýðòîãòîîæ ìºðäºõ;

¯éë àæèëëàãàà 5.3.Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãûí òºëººëëèéã

îðîëöóóëñàí Êîìèññîîñ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä òóñëàõ, çºâëºõ¿¿ðýã á¿õèé îðîí òîîíû áóñ çºâëºëèéã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ;

¯éë àæèëëàãàà 5.4.Êîìèññûí ¿éë àæèëëàãààíä õàìòûí óäèðäëàãûí /ãèø¿¿äèéí

õóðàë ãýõ ìýò/ àðãà ìåõàíèçìûã àøèãëàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ.

93


ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÊÎÌÈÑÑÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

ÍÈÉÒËÝÃ ¯ÍÄÝÑËÝË

1 ä¿ãýýð ç¿éë. Õóóëèéí çîðèëò1.1. Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü Ìîíãîë Óëñûí Õ¿íèé ýðõèéí

¯íäýñíèé Êîìèññ (öààøèä “Êîìèññ” ãýõ)-ûí ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷èì,ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõòýé

õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî.

2 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ2.1. Êîìèññûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí

õóóëü1, ýíý õóóëü, òýäãýýðòýé íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæèéíáóñàä àêòààñ á¿ðäýíý.

2.2. Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ýíý õóóëüä çààñíààñººðººð çààñàí áîë îëîí óëñûí ãýðýýíèé çààëòûã äàãàæ ìºðäºíº.

3 äóãààð ç¿éë. Êîìèññ, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷èì3.1. Êîìèññ íü Ìîíãîë Óëñûí ̄ íäñýí õóóëü, õóóëü, îëîí óëñûí

ãýðýýíä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé çààëòûí õýðýãæèëòýäõÿíàëò òàâüæ, õ¿íèé ýðõèéã ñàõèí õàìãààëàõ, õºõ¿¿ëýí äýìæèõáàéãóóëëàãà ìºí.

3.2. Êîìèññ íü ãóðâàí ãèø¿¿íýýñ á¿ðäýíý.3.3. Êîìèññ íü ¿éë àæèëëàãààíäàà õóóëü äýýäëýõ, õàðààò áóñ

áàéõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ,øóäàðãà, èë òîä áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.

3.4. Àëèâàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, õóâüõ¿í Êîìèññ, ò¿¿íèé ãèø¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëºõ,õºíäëºíãººñ îðîëöîõûã õîðèãëîíî.


94

ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ÊÎÌÈÑÑÛÍ ÃÈØ¯¯ÍÈÉÃ ÒÎÌÈËÎÕ,×ªËªªËªÕ, Ò¯¯ÍÈÉ Á¯ÐÝÍ ÝÐÕÈÉÃ

Ò¯ÄÃÝËÇ¯¯ËÝÕ, ÎÃÖÐÓÓËÀÕ

4 ä¿ãýýð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íä íýð äýâøèã÷4.1. Êîìèññûí ãèø¿¿íä íýð äýâøèã÷ íü õóóëü ç¿é, óëñ òºðèéí

ºíäºð ìýðãýøèëòýé, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð çîõèõ ìýäëýã,òóðøëàãàòàé, ÿë øèéòãýëã¿é, Ìîíãîë Óëñûí ãó÷èí òàâàí íàñàíä õ¿ðñýíèðãýí áàéíà.

5 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íä íýð äýâø¿¿ëýõ, òîìèëîõ5.1. Êîìèññûí ãèø¿¿íä íýð äýâøèã÷èéí íýðèéã Åðºíõèéëºã÷,

Óëñûí Èõ Õóðëûí Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîî, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéíñàíàëûã ¿íäýñëýí Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãà Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºíìýä¿¿ëíý.

5.2. Óëñûí Èõ Õóðàë íýð äýâøèã÷èéã Êîìèññûí ãèø¿¿íäòîìèëîõîîñ òàòãàëçñàí áîë Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãà àðâàí äºðâºíõîíîãèéí äîòîð ýíý õóóëèéí 5.1-ä çààñàí æóðìûí äàãóó ººð õ¿íèéíýðèéã äýâø¿¿ëíý.

5.3. Íýã õ¿íèé íýðèéã äàõèí äýâø¿¿ëæ áîëîõã¿é.5.4. Íýð äýâøèã÷èéí íýðèéã ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýñ õîéø ãó÷

õîíîãèéí äîòîð Óëñûí Èõ Õóðàë óã àñóóäëûã õýëýëöýí øèéäâýðëýíý.5.5. Êîìèññûí ãèø¿¿í á¿ðýí ýðõèéíõýý õóãàöààíààñ ºìíº

õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð àëáàí òóøààëààñàà ÷ºëººëºãäñºí,îãöîðñîí, íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä Óëñûí Èõ Õóðàë æàð õîíîãèéíäîòîð ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó Êîìèññûí ãèø¿¿íèéã íºõºí òîìèëíî.

5.6. Êîìèññûí äàðãûã Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãûí ñàíàëáîëãîñíîîð Êîìèññûí ãèø¿¿äýýñ Óëñûí Èõ Õóðàë ãóðâàí æèëèéíõóãàöààãààð òîìèëíî.

5.7. Êîìèññûí ãèø¿¿í ñóðãàëò, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëõèéõýýñ áóñàä ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí ¿¿ðýãò íü ¿ë õàìààðàõ àæèë,àëáàí òóøààë õàâñàð÷ áîëîõã¿é. Õýðýâ ãèø¿¿í òîìèëîãäîõîîñîî ºìíºººð àæèë, àëáàí òóøààë ýðõýëæ áàéãàà áîë òàíãàðàã ºðãºñºíºäðººñºº ýõëýí óóë ¿¿ðýãò àæëààñàà ÷ºëººëºãäºíº.

6 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà6.1. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé íýãýí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà çóðãààí

æèë áàéíà.6.2. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí

õóóëüä òàíãàðàã ºðãºñíººð ýõýëæ, Êîìèññûí øèíýýð òîìèëîãäñîíãèø¿¿í òàíãàðàã ºðãºñíººð äóóñãàâàð áîëíî.

6.3. Êîìèññûí ãèø¿¿íèéã íýã óäàà óëèðóóëàí òîìèëæ áîëíî.

95


ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

7 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿í òàíãàðàã ºðãºõ7.1. Êîìèññûí ãèø¿¿í òîìèëîãäñîíîîñîî õîéø ãó÷ õîíîãèéí

äîòîð “Áè Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéã äýýäëýí ñàõèæ, ÌîíãîëÓëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýãýýð áàòàëãààæóóëñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ÷ºëººã ýðõýìëýí õàìãààëàõ ¿¿ðãýý ÷èí øóäàðãààð áèåë¿¿ëýõýý áàòëàíòàíãàðàãëàÿ.” õýìýýí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä òàíãàðàã ºðãºíº.

7.2. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé òàíãàðàã ºðãºõ ̧ ñëîëûí æóðìûã ÓëñûíÈõ Õóðëûí äàðãà òîãòîîíî.

8 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íèéã ÷ºëººëºõ, ò¿¿íèé

á¿ðýí ýðõèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, îãöðóóëàõ8.1. Äàðààõü òîõèîëäîëä Óëñûí Èõ Õóðàë Êîìèññûí ãèø¿¿íèéã

àëáàí òóøààëààñ íü ÷ºëººëíº:8.1.1. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿íä

íýðýý äýâø¿¿ëñýí;8.1.2. áóñàä àëáàí òóøààëä òîìèëîãäñîí áóþó ñîíãîãäñîí;8.1.3. áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, õ¿íäýòãýí ¿çýõ áóñàä

øàëòãààíààð á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëñíîîñ ººðººõ¿ñýëò ãàðãàñàí.

8.2. Êîìèññûí ãèø¿¿í ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí, ò¿¿í÷ëýí ýíýõóóëèéí 23.1-ä çààñíû äàãóó áàðèâ÷ëàãäñàí áîë ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéãò¿äãýëç¿¿ëýõ ýñýõèéã ýíý òóõàé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàíñàíàë, øèéäâýðèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø àðâàí äºðâºí õîíîãèéí äîòîðÓëñûí Èõ Õóðàë õýëýëöýæ øèéäâýðëýíý.

8.3. Êîìèññûí ãèø¿¿í ãýìò õýðýãò õîëáîãäîëã¿é, ãýì áóðóóã¿éáîëîõûã òîãòîîñîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíûøèéäâýðèéã ¿íäýñëýí ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéã ñýðãýýæ Óëñûí Èõ Õóðàëòîãòîîë ãàðãàíà.

8.4. Êîìèññûí ãèø¿¿í ãýìò õýðýã ¿éëäñýí íü íîòëîãäîæ ø¿¿õèéíòàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîð ò¿¿íèéã àëáàíòóøààëààñ íü îãöðóóëæ Óëñûí Èõ Õóðàë òîãòîîë ãàðãàíà.

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ÊÎÌÈÑÑÒ ÃÎÌÄÎË ÃÀÐÃÀÕ

9 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ9.1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýãýýð

áàòàëãààæóóëñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã íü àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà,àëáàí òóøààëòàí, õóâü õ¿í çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë Ìîíãîë Óëñûí èðãýíäàíãààð áóþó õàìòàð÷ ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó Êîìèññò ãîìäîë ãàðãàõýðõòýé.

9.2. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð


96

ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

çààãààã¿é áîë òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà ãàäààäûí èðãýí,õàðúÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé àäèë Êîìèññò ãîìäîë ãàðãàõýðõ ýäýëíý.

9.3. Èðãýíèé ýðõèéí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é, çàðèì áóþó õýñýã÷èëñýí÷àäàìæòàé õ¿íèéã ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷-ýöýã, ýõ, àñðàíõàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü, ò¿¿í÷ëýí ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíäòîîöîãäñîí, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí õ¿íèéã õóóëüä çààñàíòºëººëºã÷ íü òºëººëæ ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî.

9.4. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéíáàéãóóëëàãà ýíý õóóëèéí 9.1-ä çààñàí ýðõèéã ìºí àäèë ýäëýõ áºãººäòºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí ãîìäîë ãàðãàíà.

9.5. Ýíý õóóëèéí 9.3, 9.4-ò çààñàí òºëººëºã÷ íü ººðèéí á¿ðýíýðõèéã íîòîëñîí áàðèìò áè÷èãòýé áàéíà.

10 äóãààð ç¿éë. Ãîìäîë ãàðãàõ õýëáýð10.1. Ãîìäëûã ìîíãîë õýëýýð áè÷ãýýð, ýñõ¿ë àìààð áèå÷ëýí

ãàðãàíà. Ìîíãîë õýë ìýäýõã¿é õ¿í ýõ õýëýýðýý ãîìäîë ãàðãàæ áîëîõáºãººä ãîìäëîî ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëæ, çîõèõ æóðìààðáàòàëãààæóóëñàí áàéíà.

11 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãîìäîëä òàâèõ øààðäëàãà11.1. Ãîìäîëä äàðààõü ç¿éëèéã òóñãàñàí áàéíà:11.1.1. Ãîìäîë ãàðãàã÷ ãîìäëîî çàõèðãààíû æóðìààð

øèéäâýðë¿¿ëñýí áàéõ;11.1.2. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýãýýð

áàòàëãààæóóëñàí ÿìàð ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí áîëîõûã çààõ;11.1.3. Ãîìäîë ãàðãàã÷ ººðèéí íýð, îðøèí ñóóãàà ãàçðûí áóþó

øóóäàíãèéí õàÿãàà áè÷èæ, ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí áàéõ;11.1.4. Ãîìäîëä õîëáîãäîæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà,

àëáàí òóøààëòàí, õóâü õ¿íèé íýð, õàÿã, óòàñíû äóãààð õîëáîãäîõ áóñàäáàðèìòûã õàâñàðãàñàí áàéõ.

11.2. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò,ø¿¿õèéí øàòàíä áàéãàà áîëîí õÿíàí øèéäâýðëýãäñýí ýð¿¿, èðãýíèéõýðýã, ìàðãààíû òàëààðõè ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõã¿é.

12 äóãààð ç¿éë. Ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõ, õàðèó ºãºõ õóãàöàà12.1. Ãîìäîë ãàðãàã÷ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ºäðººñ, ýñõ¿ë

òèéíõ¿¿ çºð÷èãäñºí ãýäãèéã ìýäñýí ºäðººñ õîéø íýã æèëèéí äîòîðãîìäîë ãàðãàíà.

12.2. Êîìèññ íýð, õàÿãã¿é ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõã¿é.12.3. Êîìèññ ãîìäëûã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø ãó÷ õîíîãò áàãòààí

õàðèóã ºãºõ áºãººä íýìýëò ñóäàëãàà, øàëãàëò õèéõ øààðäëàãàòàé áîëóóë õóãàöààã Êîìèññûí äàðãà æàð õ¿ðòýë õîíîãîîð ñóíãàæ áîëíî.

97


ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ

ÊÎÌÈÑÑ, Ò¯¯ÍÈÉ ÃÈØ¯¯ÍÈÉ Á¯ÐÝÍ ÝÐÕ

13 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí á¿ðýí ýðõ13.1. Êîìèññ íü äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:13.1.1. Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõòýé õîëáîîòîé àëèâàà

àñóóäëààð ñàíàë ãàðãàõ;13.1.2. Õóóëü òîãòîîìæ, çàõèðãààíû øèéäâýð õ¿íèé ýðõèéí

¿íäñýí çàð÷èìä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ òàëààð çºâëºìæ, ñàíàë ãàðãàõ;13.1.3. Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýíèé áèåëýëò, ýíý òóõàé

Çàñãèéí ãàçðûí èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàõàä ñàíàë ºãºõ;13.2. Êîìèññ íü á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä äàðààõü ¿éë

àæèëëàãàà ÿâóóëíà:13.2.1. Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð ñóäàëãàà ÿâóóëæ, øààðäëàãàòàé

ìýäýýëëýýð õàíãàõ;13.2.2. Îëîí óëñûí, á¿ñèéí, õ¿íèé ýðõèéí áóñàä ¿íäýñíèé

áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ;13.2.3. Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàéäëûí

òàëààð èëòãýë áè÷èõ;13.2.4. Õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõè õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí

ãýðýýã îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ;13.2.5. Õ¿íèé ýðõèéí áîëîâñðîë îëãîõ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ;13.2.6. Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýã ñî¸ðõîí áàòëàõ áóþó

ò¿¿íä íýãäýí îðîõûã äýìæèõ.

14 ä¿ãýýð ç¿éë. Êîìèññûí äàðãûí ýðõ, ¿¿ðýã14.1. Êîìèññûí äàðãà íü äàðààõü ýðõ, ¿¿ðýãòýé:14.1.1. Êîìèññûã äîòîîä, ãàäààä õàðèëöààíä òºëººëºõ;14.1.2. Êîìèññûí àæëûí àëáàíû äàðãûã òîìèëîõ, ÷ºëººëºõ;14.1.3.Êîìèññûí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã

øèéäâýðëýõ.

15 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõòàéõîëáîãäñîí á¿ðýí ýðõ

15.1. Êîìèññûí ãèø¿¿í ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõòàé õîëáîãäñîíäàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:

15.1.1. Ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷, õÿíàí ¿çýõ;15.1.2. Ýíý õóóëèéí 11 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí øààðäëàãûã õàíãààã¿é

ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ;15.1.3. Ýð¿¿ãèéí õýðýã, ýðõ ç¿éí ìàðãààíû òàëààðõè ãîìäëûã

õàðúÿàëëûí äàãóó õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíäøèëæ¿¿ëýõ;


98

ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

15.1.4. Ãîìäîë ãàðãàã÷èä çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ òàëààðÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé áîëîõûã òàéëáàðëàõ.

16 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé ãîìäëûí ìºðººð

øàëãàëò õèéõòýé õîëáîãäñîí á¿ðýí ýðõ16.1. Êîìèññûí ãèø¿¿í ãîìäëûí ìºðººð øàëãàëò õèéõ ÿâöàä

äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:16.1.1. ãîìäîë ãàðãàã÷, õîëáîãäîõ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà,

àëáàí òóøààëòàí, õóâü õ¿íýýñ ãîìäëûí òàëààð áè÷ãýýð òàéëáàð àâàõ.Õýðâýý ãîìäîë ãàðãàã÷ íü áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é áîë àìààð òàéëáàð àâ÷,ýíý òóõàé òýìäýãëýë õºòºëñºí áàéíà;

16.1.2. ãîìäîë ãàðãàã÷, õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñèéã äóóäàí èð¿¿ëýõ;16.1.3. ãîìäîëòîé õîëáîãäîëòîé àñóóäëààð àëü ÷ àæ àõóéí íýãæ,

áàéãóóëëàãàä ñààäã¿é íýâòðýí îðæ, ò¿¿íèé õóðàë, çºâëºëãººíäîðîëöîõ, õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàíòàé áèå÷ëýí óóëçàõ;

16.1.4. øààðäëàãàòàé íîòëîõ áàðèìò, àëáàí áè÷èã, ìýäýýëëèéãáàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ ¿íý òºëáºðã¿é ãàðãóóëàí àâàõ, ãàçàðäýýð íü òàíèëöàõ;

16.1.5. òóñãàé ìýäëýã øààðäàãäñàí òîõèîëäîëä çîõèõáàéãóóëëàãûí øèíæýý÷èéã òîìèëæ, ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ;

16.1.6. ãîìäëûã õÿíàí ¿çýõ ÿâöàä óóë ãîìäîë íü ýð¿¿, èðãýíèéõýðýã ìàðãààíû øèíæòýé ãýæ ¿çâýë ò¿¿íèéã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà,àëáàí òóøààëòàíä õàðúÿàëëûí äàãóó øèëæ¿¿ëýõ;

16.1.7. àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éëàæèëëàãààíä äàíãààð áóþó òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéíàëáàí òóøààëòàíä ñàíàë áîëãîñíû ¿íäñýí äýýð õàìòðàí øàëãàëòÿâóóëàõ;

16.1.8. á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýíòîõèîëäîëä õîëáîãäîõ õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó òºð, áàéãóóëëàãà,õóâü õ¿íèé íóóöòàé òàíèëöàõ.

16.2. Êîìèññûí ãèø¿¿í àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÿâöàä ò¿¿íäèëýðõèé áîëñîí, ýñõ¿ë ººðò íü èòãýìæëýí ìýäýãäñýí òºð, áàéãóóëëàãà,õóâü õ¿íèé íóóöûã ÷àíäëàí õàäãàëíà.

17 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé ãîìäëûã øèéäâýðëýõòýé

õîëáîãäñîí á¿ðýí ýðõ17.1. Êîìèññûí ãèø¿¿í ãîìäëûã øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîí

äàðààõü á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý:17.1.1. àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, õóâü õ¿í

õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí òóõàé àñóóäëààð ø¿¿õýä íýõýìæëýëãàðãàõ, ø¿¿õ õóðàëäààíä õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó áèå÷ëýíáîëîí òºëººëºã÷ºº îðîëöóóëàõ;

17.1.2. õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí ãýæ ¿çñýí àëáàí òóøààëòàíä

99


ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòýý ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà,àëáàí òóøààëòàíä òàâèõ;

17.1.3. õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí, çºð÷èõ íºõöºëá¿ðä¿¿ëñýí ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîõûã áàéãóóëëàãà, àëáàíòóøààëòíààñ øààðäàõ;

17.1.4. òàëóóäûã ýâëýð¿¿ëýõ çàìààð àñóóäëûã øèéäâýðëýõ;17.1.5. ãîìäîë ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýë ãîìäîë ãàðãàã÷èä áóöààõ.17.2. Ýíý õóóëèéí 17.1.1-ä çààñíû äàãóó ãàðãàñàí íýõýìæëýë

ø¿¿õèéí çàðäëààñ ÷ºëººëºãäºíº.17.3. Êîìèññûí ãèø¿¿í ãîìäëûã õÿíàí ¿çñýí ¿éë àæèëëàãààíû

¿ð ä¿íãèéí òàëààð ãîìäîë ãàðãàã÷èä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé.

18 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé õ¿íèé ýðõ , ýðõ ÷ºëººã

õàíãàõ òàëààðõè áóñàä á¿ðýí ýðõ 18.1. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàí, Çàñãèéí

ãàçðûí õóðàëäààíààð õ¿íèé ýðõòýé õîëáîãäñîí àñóóäàë õýëýëöýõýäÓëñûí Èõ Õóðëûí äàðãà, Åðºíõèé ñàéäûí õ¿ñýëòýýð çºâëºõ ýðõòýéîðîëöîæ áîëíî.

18.2. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæ áàéãààòàëààðõè ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð, ýñõ¿ë àæ àõóéííýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õ¿ñýëòýýð øàëãàëò õèéæ áîëíî.

18.3. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð ñóäàëãààõèéõ çîðèëãîîð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçñàí, õýðýãñýõã¿éáîëãîñîí, ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí ýð¿¿, èðãýíèé õýðãèéíìàòåðèàëòàé òàíèëöàæ áîëíî.

18.4. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõòàéõîëáîãäñîí õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òóõàé ñàíàëààõóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, áàéãóóëëàãàäóëàìæèëíà.

18.5. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð òºðèéíáàéãóóëëàãûí õ¿ñýëòýýð çºâëºãºº ºãíº.

19 ä¿ãýýð ç¿éë. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé øààðäëàãà, çºâëºìæ19.1. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý

øààðäëàãà, çºâëºìæ ãàðãàíà.19.2. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí

òóøààëòàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë òóõàéí õ¿íèé ýðõ,ýðõ ÷ºëººã ñýðãýýæ, çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõààð õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàäøààðäëàãà áè÷èæ õ¿ðã¿¿ëíý.

19.3. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàíòóøààëòíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæáîëçîøã¿é òîõèîëäîëä øàëòãààí, íºõöºëèéã àðèëãóóëàõààð ººðèéí


100

ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä çºâëºìæ ãàðãàæ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, àëáàíòóøààëòàíä õ¿ðã¿¿ëíý.

19.4. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé øààðäëàãûã õ¿ëýýí àâñàí àæ àõóéííýãæ, áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí äîëîî õîíîãèéí äîòîð,çºâëºìæèéã õ¿ëýýí àâñàí áîë ãó÷ õîíîãèéí äîòîð àâñàí àðãàõýìæýýíèéõýý òóõàé áè÷ãýýð õàðèó ìýäýãäýíý.

19.5. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé øààðäëàãà, çºâëºìæèéí äàãóóõîëáîãäîõ àðãà õýìæýý àâàõààñ òàòãàëçñàí àæ àõóéí íýãæ,áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû òàëààð õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóóø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.

19.6. Êîìèññûí ãèø¿¿í íü ãàðãàñàí øààðäëàãà, çºâëºìæººõýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð õýâëýí íèéòëýõ, ìýäýýëýõ ýðõòýé.

20 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí èëòãýë20.1. Êîìèññ íü Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàéäëûí

òàëààð æèë á¿ðèéí ýõíèé óëèðàëä áàãòààí Óëñûí Èõ Õóðàëä èëòãýíý.20.2. Êîìèññûí èëòãýëèéã “Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ëä íèéòëýíý.

ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ÊÎÌÈÑÑÛÍ ÃÈØ¯¯ÍÈÉ Á¯ÐÝÍ ÝÐÕÈÉÍ ÁÀÒÀËÃÀÀ

21 ä¿ãýýð ç¿éë. Óëñ òºðèéí áàòàëãàà21.1. Êîìèññ, ò¿¿íèé àæëûí àëáàíä óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà

ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî. Êîìèññûí ãèø¿¿í àëáàí òóøààë õàøèõõóãàöààíäàà óëñ òºðèéí íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëýýñ ò¿äãýëçýíý.

21.2. Êîìèññûí ãèø¿¿í ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ¿ãõýëýõ, õýâëýí íèéòëýõ, øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõ ÷ºëºº ýäëýõäýýººðèéí àëáàí òóøààëä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàíà.

22 äóãààð ç¿éë. Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàòàëãàà22.1. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã óëñûí

òºñâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ ýäèéí çàñãèéíáàòàëãààã òºð õàíãàíà.

22.2. Êîìèññûí òºñâèéã ò¿¿íèé ñàíàëûã ¿íäýñëýí Óëñûí Èõ Õóðàëáàòàëæ óëñûí òºñºâò òóñãàéëàí òóñãàõ áºãººä ýíýõ¿¿ òºñºâ íü ¿éëàæèëëàãààãàà õàðààò áóñààð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.

22.3. Õ¿íèé ýðõèéí Yíäýñíèé Êîìèññûí ãèø¿¿í íü òºðèéíºíäºð àëáàí òóøààëòíû çýðýã çèíäàà, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ òºðèéí àëáàíòóøààëòíû çýðýãëýëäýý òîõèðñîí öàëèí àâíà./Ýíý õýñãèéã 2002 îíû11 ä¿ãýýð ñàðûí 8-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºí íàéðóóëñàí./

22.4. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà äóóñãàâàðáîëñîí, áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, õ¿íäýòãýí ¿çýõ áóñàäøàëòãààíààð ÷ºëººëºãäñºí òîõèîëäîëä öàëèí õºëñºº áóóðóóëàõã¿éãýýð

101


ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

ìýðãýæèë, ìýðãýøëèéí äàãóó ººð àæèë, àëáàí òóøààëä øèëæèõ áóþó ººðàæèë ýðõëýõ õ¿ðòýëõ çóðãààí ñàðûí õóãàöààíä Êîìèññûí ãèø¿¿í áàéñàí¿åèéí àâ÷ áàéñàí öàëèíãèéí õýìæýýíýýñ áóóðàõààðã¿é òýòãýìæ, õýðýâáàãà öàëèíòàé àæèë ýðõýëæ áàéãàà áîë öàëèíãèéí çºð¿¿ã ìºíõóãàöààíä îëãîíî.

23 äóãààð ç¿éë. Õóóëü ç¿éí áàòàëãàà23.1. Êîìèññûí ãèø¿¿íèéã ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéõàä íü áóþó

õýðãèéí ãàçàð ãýìò ¿éëäëèéíõ íü íîòëîõ áàðèìòòàéãààð áàðèâ÷èëñàíáîë õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàí ýíý òóõàé Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãàäõîðèí äºðâºí öàãèéí äîòîð ìýäýãäýíý. ¯¿íýýñ áóñàä òîõèîëäîëäÊîìèññûí ãèø¿¿íèéã àëáàäàí ñààòóóëàõ, öàãäàí õîðèõ áîëîí ø¿¿õèéíæóðìààð çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëàõ, ãýð, àëáàí ºðºº, áèåä íü¿çëýã, íýãæëýã õèéõèéã õîðèãëîíî.

23.2. Õóóëüä çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä Êîìèññûí ãèø¿¿íèéãàæëààñ ÷ºëººëºõ, îãöðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí ººðèéíõ íü çºâøººðºëã¿éãýýðººð àæèë, àëáàí òóøààëä øèëæ¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî.

23.3. Êîìèññûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõòýéõîëáîãäñîí çàõèäàë õàðèëöààíû íóóöûã çàäðóóëàõûã õîðèãëîíî.

23.4. Êîìèññûí ãèø¿¿í á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä íü àæ àõóéííýãæ, áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí, èðãýä á¿õ òàëûíòóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

ÇÓÐÃÀÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ

ÁÓÑÀÄ Ç¯ÉË

24 ä¿ãýýð ç¿éë. Êîìèññûí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò24.1. Êîìèññ íü àæëûí àëáàòàé áàéíà. Êîìèññ íü àæëûí

àëáàíû ä¿ðìèéã áàòàëæ, îðîí òîî, öàëèíãèéí ñàíã Óëñûí Èõ Õóðëààñáàòàëñàí òºñºâò áàãòààí òîãòîîíî.

24.2. Êîìèññûí àæëûí àëáàíû àæèëòàí òºðèéí çàõèðãààíûàëáàí õààã÷ áàéíà.

24.3. Êîìèññ íü ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä òóñëàõ ¿¿ðýã á¿õèéºìãººëºã÷äèéí õîëáîî, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí õîëáîî, õ¿íèé ýðõèéíàñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëëèéã îðîëöóóëñàíîðîí òîîíû áóñ çºâëºë áàéãóóëæ áîëíî.

24.4. Êîìèññ íü øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí àñóóäëààð ýðäýìøèíæèëãýý, ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààðñóäàëãàà õèéëãýæ áîëíî.

25 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí òàìãà, òýìäýã, õýâëýìýë õóóäàñ25.1. Êîìèññ òîãòîîñîí æóðìààð ¿éëäñýí òàìãà, òýìäýã, òºðèéí

ñ¿ëä á¿õèé õýâëýìýë õóóäàñ õýðýãëýíý.


102

ÕÀÂÑÐÀËÒ 3

26 äóãààð ç¿éë. Êîìèññûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷èäõ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà

26.1. Ýíý õóóëèéã çºð÷ñºí ýòãýýäýä äàðààõü çàõèðãààíûøèéòãýëèéã ø¿¿ã÷ íîãäóóëíà:

26.1.1. Ýíý õóóëèéí 3.4-ã çºð÷ñºí èðãýíèéã 5000-40000, àëáàíòóøààëòíûã 10000-50000, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 50000-150000òºãðºãººð òîðãîíî;

26.1.2. ýíý õóóëèéí 19.4; 23.4-ã çºð÷ñºí èðãýíèéã 10000-50000,àëáàí òóøààëòíûã 20000-60000, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 30000-250000 òºãðºãººð òîðãîíî.

103




104


Í¯ÁÕÕ / ÕÝÄÊÃ-ûíÕàìòàðñàí òºñºëÌÎÍ/01/103

Óòàñ: 976-11-318082Ôàêñ: 976-11-927136Å-mail: [email protected]

Õààí Ïðèíòèíã ÕÕÊ-ä õýâëýâ..

Mongolia

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ , ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ...

Documents

Transcript of ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ , ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ...