ვაჟა-ფშაველაკრებული

პროზა

ბათურისხმალი

(თქმულება)

Iბათურიფშავში,თავისსამშობლოში,საკაცითმოიტანესბრძოლის ველიდან თანამოძმეებმა და დიდის ამბითმიაბარეს მშობელ მიწას. მოზარეთა ზარი დედამიწასასძრავდა,მთებსქედს ახრევინებდადაცრემლს ადენდა.ბევრმალამაზმაქალმადარძალმამოიჭრახშირი,ყორნისბოლოსავით შავი თმა, თორმეტ ნაწნავად დაწნული,ნიშნად ღრმა მწუხარებისა. საკაცეს თან მოაყოლებდენბათურისცხენს, -რახტშიჩამჯდარს;ცხენსაც-კიჯავშანიეცვა, ზედ არავინ არ იჯდა. უნაგირის ტახტებზე იყოდაკიდებული გმირის რკინის სამოსელი: პერანგი,

ჩაჩქანი, საფუხრეები, სამკლავე-საჩერნეები, ხანჯარი,მშვილდირქისადა საისრეები.თავად ბათურსაც მტრისისარმა მოუღო ბოლო. გააფთრებულს ბრძოლაში, ხმლისქნევისდროს,ისარიდაჰკრესიღლიისძირში,რადგანიმასარუფარავდაჯაჭვი.

თუმცაემძიმებოდაოროლკაცსსაზიდავად,მაგრამმისისახელოვანი ხმალი მოწიწებით გულზე დაასვენეს დაამგვარად მიიტანეს. ხმალითუ გულზე ესვენა ვაჟკაცს,ცხენი თავით იყო დაყუდებული; პირუტყვიც თითქოსჰგრძნობდა პატრონის უბედურებას და სწუხდა, ერთალაგასვერისვენებდა.

მაგრამ ხალხი ხმალზე უფრო ბევრსა ლაპარაკობდა.ბათურის ხმალზე: ქარქაშიდან ამოდის და ქარქაშიანისწუხს, მიცვალებულის მკერდიდან აქეთ-იქით გადად-გადმოდისო.

მოზარენი ხომ ამ ხმალზე დაბჯენილნი დასტიროდენმიცვალებულს,ყველაერთადაღიარებდა:ხმალითითქოსკვნესის,სულსიქცევსო.

ამისშემდეგბათურისხმალმაუფროსახელიგაითქვა.ამხმალზე ხალხი მაღალი აზრისა იყო, რაღაც ღვთაებრივსძალას აწერდენ:თუ ხატი, ღმერთი, რჯულიდადროშაგაიყიდება, ბათურის ხმალიც მხოლოდ მაშინ შეიძლებაგაიყიდოსო. ომშიაც დიდად სახელგანთქმული იყო ესხმალი: რამდენჯერ უნახავთ, რომ მის პატრონს თავისძლიერის მკლავით შემოექნიოს მტრისათვის და ცხენითავის მხედრიანად გაეწყვიტნოს, შუა გაეპოსდათანაცხმლისწვერიმიწიდანამოეწვადოს.რამდენჯერჰქონიათშემთხვევა,გზა-კვალ,დაბნეულსმტერსდაჰრეოდენდა,როგორც ანწლი, ისე ეკაფოსთ. ყველას ხმალს ადამიანისსისხლის და ქონისაგან, როგორც ადამიანს თვალებზე,

ფხაზელიბრიგადაჰკვრია.ხმლებიჯოხებად-ღაქცეულა,მხოლოდ ერთი ბათურის ხმალი დარჩენილა ფხაზესისხლ-მიუკარებელი.

დასაფლავების დროს დიდი კამათი გაიმართა ხალხშიშესახებ იმისა, -ჩაეყოლებინათ თუ არა ბათურისათვისხმალისაფლავში.უმრავლესობათითქმისიმაზრისაიყო,რომ ხმალსაც იქ უნდა ჰქონოდა ბინა, საცა ესუცვალებელი ბინა დაიდვა მისმა პატრონმა, რადგან ესმკვდარსაცესიამოვნებოდადამისიხმალიცმოსვენებითიქნებოდა.

ბოლოს წამოდგა წინ მხცოვანი რაინდი ხეტე, დიდიდაჯღანული, დაკეჭნილის ცხვირით, სახეზე ორგან თუსამგან სხვაგანაც ეტყობოდა ნაჭრევები. მის დიდსულვაშებს სქელი წარბები დასჩერებოდა, ისე დიდი,თითქმის ერთი საბელი დაიწვნებოდა, და ციხე-

გალავანივით ჰსაზღვრავდა გმირისდაბალს, ხმლისაგანგადასერილსშუბლსა.ხეტემმოკლედსთქვა:ეეე,კაცებო,ფშავლებო!ჩვენახალსვერცარასმოვიგონებთ,ვერცარასვიტყვით. რაც ძველებს უთქვამს, ჩვენც იმაზედავდგეთო.დაამდროსწარმოსთქვალექსი:

ნეტავრადუნდაკარგსყმასასამკლავე,საფუხარია?მეცგამყვასამარეშია,მაგრამვერმოვიხმარია:

არდამანებესღთიშვილთაჩემიხმალიდაფარია.

იქარცმგზავრობადამჭირდა,არცვინშაყარაჯარია.

ტყუილადცოცხლებსდავაკელ,შვილებიგავამწარია.

ამ ლექსმა ყველა ჩააფიქრა. განა თუ გაგონილი არაჰქონდათ წინათაც ეს ლექსი, მაგრამ ამჟამად როდიაგონდებოდათ.ეხლახეტემმოაგონადა არცუნაყოფოდჩაიარაიმისმაცდამ.ხეტედანჯღრეულის,მაგარისხმითლაპარაკობდა, ცოტა თავდახრით იდგა, მარჯვენა ხელისრულიად ჩამოშვებული ჰქონდა, ხოლო მარცხენითხმლისვადასაჰბღუჯავდა.თავსროდისძრავდასაუბრისდროს, კისერიც მგელივით გაშეშებული ეჭირა, მხოლოდთვალებს აგელებდა, აძვრენდა იქით-აქეთ. საშინელი,საზარელი იყო ხეტეს თვალები: ცეცხლივით ენთებოდადა ამთვალების მნახველი ყველა სხვათვალებიუნდადამწვარიყო, ჩამქრალიყო. ძალაუნებურად მის წინაშეუნდა თავი მოგეხარა. უსიტყვოდ დაგიმონებდა,გაგტეხდა,დაგალაჩრებდა ხეტეს მარტო ერთი შეხედვა.“ჩვენს ძმას ბათურს იქნება ან შვილი გამოადგეს, ანშვილიშვილი გამოუჩნდეს იმის ხმალს ღირსეულიმხედარი, კარგი პატრონი, აიღოს ხელში და დადგეს

საქართველოს დარაჯად, უპატრონოს რჯულ-საქრისტიანოს...საფლავშიკიმიწამუნდაშეჭამოს,ესრასეგვანება?!”

ამ სიტყვის შემდეგ ხალხმა უარჰყო თავის განზრახვა,აღარავინამბობდა,ხმალიბათურსთანჩავაყოლოთო.მასაქეთდარჩა ეს ხმალი სამზეოზედა მას აქეთია კიდეც,როგორცხალხი ამბობდა,ბათურისხმალიდაღონებულიიყო, მოუსვენრობდა, ჰგლოვობდა თავის ერთგულპატრონს,ტიროდა.

დიდებული,საკვირველისურათიიხატებოდა ადამიანისთვალწინ, როცა ხეტე დასტიროდა თავის ძმობილსბათურს. გმირის ტირილი გამწარებული ვეფხვისრუხრუხსა ჰგვანდა, რომლისთვისაც ვიღაც თავხედმონადირეს ლეკვები მოუპარავ. შვილების მაძებარიაწყდება აქეთ-იქით, ადუღებული სისხლი ყელში

ებჯინება; რომ ნამდვილი მტერი ვერუპოვნია, ხესადაქვას-ღაჰღრღნის,მიწასღადრავსკლანჭითა.ესტირილიუფროწყევლა-კრულვაიყომტრისა,ბრაზშიდანაღველშიამოვლებული, ცრემლით გაბანალი. მაგრამ ეს ცოტაახეტესგლოვისდასასურათებლად:ესვეფხვიუნდაიქცესცრემლისმფრქვეველსალკლდედთავისსიმტკიცითდაშეუდრეკელობით, მხოლოდ მას შეჰრჩეს მსგავსებავეფხვისა. ეს ორი საგანი შეაზავეთ ერთად ოცნებაში,ადინეთ ცრემლი, ალაპარაკეთ; მხოლოდ ამ გლოვისადავაებისდროს სრულიად,უკლებლად შეჰრჩეს სიმტკიცე,გაუტეხელობა, დიდებულება კლდისა. ეს იქნებოდასრული სურათი ხეტეს გლოვისა, მისი მოზარეობისა.ხეტეს ქვითინის დროს დანარჩენი მხედარნიც ბანსეუბნებოდენ.

II

დიდი გლოვა-ტირილის შემდეგ მიცვალებული მიწასმიაბარეს, დიდი აღაპი გადაუხადეს, მრავალიშესანდობარი დაილია ბათურისა. დედაკაცებს ნატაბლიქვაბებით,ჯამებითშინაცკიმიჰქონდათ.

ერთის კვირის შემდეგ ბათურის ცოლმა მკითხავს რომაკითხვინა, ამ უკანასკნელმა გამოუცხადა, ცხენიბათურისა ხეტესათვის მიეცათ საჩუქრად. ხოლო ხმლისშესახებ არაფერიპასუხი არ ისმოდამიცვალებულისაგანდაამიტომხმალისახლშიდარჩა.

სამი წლის განმავლობაში ხმალი თავის საყვარელიპატრონის ლოგინს ამკობდა. მუდამ შაბათს დღეს, ანკვირას, მოზარე დედაკაცები იყრიდნენ თავს ბათურისოჯახში, სატირელი გამოჰქონდათ ეზოში და ყველამოტირალი მის ხმალზე დაბჯენით ტიროდა ბათურს,იგონებდამისვაჟკაცობას,გმირობას...

სამი წლის შემდეგ გლოვა გათავდა, ბათურისლოგინიცაიღეს, ხოლო ხმალი მოწიწებით ჩამოჰკიდეს სხვაიარაღთან ერთად დედაბოძზე მიკრულ ირმის რქაზე.შვილები ბათურისა თავიანთ მამის ხმალს სწმენდდენ,ჰფერავდნენ,დუმასუსვამდენ, ჟანგი არ მიჰკარებოდა.ოჯახი ამ ხმალზე ლოცულობდა, იგი სალოცავ ხატადმიაჩნდათ, მით უმეტეს, რომ მთელი ქვეყანაც ასეფიქრობდა. შვილები, თუმცა მამის ხმალი ძალიანმოსწონდათ,უყვარდათდადედაცეტყოდათ:არა,უნდამამის ხმალი შემოირტყათო, - მაინც ისინი ვერაჰბედავდენ, თავისთავს ღირსად არა სთვლიდენსახელოვანი მამის ხმალი ტანზე ეტარებინათ. ამიტომლაშქარში თუ მგზავრობაში თავ-თავიანთ ხმლებსირტყამდენ წელზე. სხვა ვინ გაჰბედავდა ეთქვა,მათხოვეთო.ბათურისხმალიმუდამ ერთ ალაგას ეკიდადა ყველა მომსვლელი ბათურის ოჯახში დიდ

ბედნიერებადა სთვლიდა, თუ ვინმე ნებას მისცემდა,სახელოვანი გმირის ხმალი ამოეღო ქარქაშიდან დათვალითდაენახა. ნახვის ნება ყველასაც ჰქონდა, ხოლოშევაჭრებისა, რა თქმა უნდა, არავის. ეს დიდიშეურაცხყოფა იქნებოდა ოჯახისა, თითქმის კაცისკვლასთან შესადარებელი. უნდა გენახათ, ხალხი რასახეგაბრწყინებული ჰსინჯავდა ამ ხმალს და რამდენომსა და ამბავს იგონებდენ ბათურის ხმალ-ქვეშგამოვლილს. “რალამაზი,რამშვენიერიყოფილა,თქვენიჭირიმეთ!” - იყო უკანასკნელი სიტყვები ყველამნახველისა...

ხოლო რამდენადაც ბედნიერი იყო ეს ოჯახი ამ ხმლისწყალობით, იმდენადვე უბედურნი, რადგან ბოლოხანებშიისეთსურათებსაკეთებდა,ყველაოჯახისწევრსდიდ საგონებელში აგდებდა, თავში გამოურკვეველაზრებსჰბადებდა,ამასთანავეშიშსა.

ბევრჯელ უნახავთ, მაგალითად, ღამით, როცა ყველასღრმა ძილით ეძინა, ცეცხლიც ღველფზე შეხვეული,ნაცარმიყრილი,მთელდარბაზშიწყვდიადიგამეფებული,ხმალითავისთავადამოწვდილაქარქაშიდანდადაუწყიაჰაერში ნავარდი, პრიალი ისე, როგორც მას ბრძოლისდროს ატრიალებდა ბათური. შემდეგ თავისთავადვეჩაგებულაქარქაშში.ამაამბისმნახველირამდენიმეწევრიიყო ოჯახისა ცალ-ცალკე, ხოლო მაგალითი არა ყოფილახმლისნავარდიორსერთადენახა.

ხმლის ნავარდი ერთ ღამეს ბათურისუფროსმა შვილმაელიზბარმაც ნახა და მეორე დილას ხმლის პირდაპირსკამზემჯდომარემოთქმითსტიროდა.

- დავსილო ხმალაო, დავსილო! დასწუხდი განამამაჩემისაკე,ბეჩავო,განა?!ტყუილია,იმისთანაპატრონს

შენ ვეღარ იშოვნი, ჩვენ შენის მხედრობის თავი არაგვაქვს. ომში რომ წაგიღოთ, მტერს გადაგცემთ,ტყუილად თავს შევირცხვენთ. ლაშქარს ხმლიანადწასულნი შინუხმლოდდავბრუნდებითო. - ელიზბარმა,რაც იმ ღამეს მოიხილა, ყველაფერი ძმას, ქურსიკას,დადედას,სეთურს,უამბო.

- ვინ იცის, შვილებო, იქნება არ იყოს კარგი, ხმალი როყველაისსახელადგვიკიდავ,ყველასვასინჯვინებთ.ვინიცის, ვინ რა გულითა და სულითა ჰსინჯავსო. ხმალიუნდაკიდობანშიჩავდვა,არშეიძლებაო.

- ძალიან კარგი იქნება, დედავ, არა სტყუი. მთელმაქვეყანამ, სხვაც არა იყოს, ხმალი თვალითა და გულითშეჭამაო. - უპასუხეს შვილებმა: - აიღე და ეხლავკიდობანშიშეინახეო.

სეთურმა ხმალი კიდობანში მოათავსადათანაც ჩუმადრამდენიმეცრემლიჩააყოლა,მაგრამ...

III

მაგარი ის არის, რომ კიდობნიდან იწყო ღამ-ღამობითსაუცხოვო ამბებმა მოდენა. ხმალი არ ისვენებდა:კიდობნიდანისმოდააბჯრისჩხერა-ჟღარუნი,დაჭრილთაკვნესა,ხმალოცვა-მუდარებისა,ცოდვათამიტევება.ვინალოცულობდა ან ვინა კვნესოდა, არავინ იცოდა, ხოლოყველაფერიხმალსაჰბრალდებოდა.

ბათურისოჯახიკვალადდაღონებულიდადაძმარებულიიყო. ჩარა არ იყო, უნდა მკითხავისათვის მიემართასეთურს.მკითხავმაშემდეგიგამოუცხადა:

- ხმალს ლაშარის-ჯვარი თხოულობსო. ხმალი ძალიან

დაღონებულია,რომუქმადარიდაომშიწამღებიარავინუჩნდებაო; ლაშარის-ჯვარი ბრძანებს, თავად მევუპატრონებო. უნდა ლაშარის-ჯვარის დროშასთანესვენოს შენის პატრონის ხმალიოდალაშქრობისდროსვისაც ქადაგი დაასახელებს, ხმალი იმას უნდა ერტყასლაშქრობისდროსაო.

რაღა ეთქმოდა ან ცოლს ბათურისას, ან შვილებს? -როგორშაეძლოთწინააღმდეგობაგაეწიათხატისათვის?!მაშინვეკმაყოფილებაგამოაცხადეს:

- რა გვეთქმის, მიირთვას, დაილოცოს იმის მადლი დასახელიო, - წარმოსთქვეს ერთხმად დედაშვილებმა.აცნობეს ლაშარის-ჯვარის ხევისბერს და ისიც მალეგაჩნდადროშითხმლისწასასვენებლად.

ეს ამბავი მთელმა ქვეყანამ შეიტყო. კვალად შეიკრიბა

ხალხიბათურისოჯახში,ქალიდაკაცი,დიდიდაპატარა.გაიმართა ხელახლად გლოვადაზარი,თითქოს ბათურიდღესიმარხებოდა.

მთელი ხალხი ხმალს გოდებით ისე მისდევდა,როგორცბათურის კუბოს, და ასე მიაცილა ლაშარის-ჯვარისსალოცავამდე. ხოლო იქ ხევისბერმა ხმალიდროშასთანერთადმოათავსადახალხსგამოუცხადა:

-ხალხო,ნუსტირითდანუსჩივით,სატირელი,ღვთისაძალით,აღარაფერიგვაქვს.სატირელიაქამდისაგვქონდა,რო გამოჩენილს ხმალს ღირსეული პატრონი არუჩნდებოდა.დღეს-კიგამოუჩნდადაიცითვინა? -ჩვენიდიდებულილაშარის-ჯვარი. მაშ გაუმარჯოს იმის ძალს,იმისსამართალსდამისახლადშეძენილსხმალსა!

-გაუმარჯოს,გაუმარჯოსო!-დაიღრიალახალხმა.

იმდღესვე ხატშიდაიკლარამდენიმე საკლავი,როგორცბათურის სულის მოსახსენებლად, ისე მის ხმლისსადიდებლადდა გულისდასაამებლად. ხალხი ჰსვამდაროგორც ბათურის, ისე სხვა გარდასულ გმირთაშესანდობარს და უმადლიდა ღმერთს, რომ ბათურისხმალი ხატმა მიიღო თავის მფარველობის ქვეშ. დიაღ,მიიღოდაამიერიდანხმლისმწუხარებაარავისგაუგონია,რადგან მას ომში ყოფნა ხშირად უხდებოდადა მუდამღირსეულიგმირისტანსამშვენებდა.

ხოლო ხალხში ხმა იყო: ბევრჯელ უნახიათ ლაშარის-ჯვარის მიდამოებში ჯაჭვ-ჩაჩქნიანი ბათურიგადამდგარიყოს სერზე, წელდამშვენებული თავისსახელოვანის ხმლითა, ეძახოდეს, ხელს უქნევდესსალაშქროდბიჭებს.

უნახიათ აგრეთვე, შუაღამის დროს ათასწლოვან მუხა-იფნების ქვეშ შემოეკრიბოს თავისი ლაშქარი, ჰქონდესთათბირიგალაშქრებაზე,ხელშიეპყრასთავისიხმალიდამაზე რაღაცას ფიცულოდეს, - ხოლო იფნების, მუხის,არყის ტოტები, კენწეროები ციდან ჩამოსულიკელაპტრებითყოფილიყოსგანათებული.

1913წ.

მთისწყაროარაფერიცოდვა არმიქნიაჩემსსიცოცხლეში.ვერცერთისულიერი,თუნდუსულო,ჩემსცოდვას,ჩემსსიავესვერიტყვის. ღმერთს ესე დაუწესებივარ: უნდა ვიდინო,ვიდინო; ყველამ ჩემით უნდა მოიკლას წყურვილი.გახურებულსზაფხულისდღეშირამდენინადირიმოდის,სვამსჩემსწყალსა.რამდენიდაღალულ-დაქანცულიმუშამოვა, მოიტანს ცელს, ნამგალს გასალესად. კაცნი მსმენდა ათასში ერთი თუ იტყვის: “დაილოცე, ცივო მთისწყაროვ, რომელი ღვინო შეგედრებაო?!” უმრავლესობაზედ მაფურთხებს. რა ვქნა, მე ვერავის მივაფურთხებ.დეე,ისევმემაფურთხონ!რაბედნიერადავგრძნობჩემსთავსა,ღმერთო!რაკარგიმეგობრებიმყვანანგვერდსა!აიჯერესლოდები,სქლადმწვანეხავსირომგადაჰკვრია;აიკიდევ ჩემს თავზედ პირყვითელი კლდე რომ

დაყუდებულა და დამცქერის, მეხურება თავზედმუზარადივით. ეს დევებივით ქორაფები როგორაწვდილანზეცადდამზისსხივსაცარუშვებენჩემამდის!სქელი, გველებივით დაკლაკნილი ფესვები ჩემს უბე-კალთაში ჩაუწყვიათ.ორისათუსამისვერსისსიგრძეზევარ მხოლოდ ბედნიერიდაუცოდველი, მერედამლევს,ჩამნთქავს უზარმაზარი მდინარე, დაიკარგება ჩემისახელი, ჩემი ვინაობა. როგორც უნდა, ისე მათამაშებს.თითონ ხომ ღრიალებს, ბორგავს, აწყდება აქეთ-იქით,ანგრევსდედამიწას, გლეჯავს ხეებსადა მიათრევს, მეციმასვე ჩამადენინებს.მაგრამმაშინმეის აღარავარ,რაცეხლა,ამწამში,როდესაცპირველადკლდიდამვიბადები.ოჰ, ამ მდინარისაგან გული მაქვს გახეთქილი!რამდენჯერ აქ მესმის ხოლმე ხალხის ჟივილ-ხივილი:“დაარჩო წყალმა კაცი, უშველეთ, ღმერთი არავისგწამსთო!” ცოტა არ არის, მეც ბრალი მედება. ვაჰ, ჩემოთავო!

ნეტავი დამბადებელს ესე არ დავეწესებინე და სულდაუსრულებლადმედინა,მერწყომცენარენი,დედამიწისლამაზი გული, მომეკლა კაცთა და ცხოველთათვისწყურვილი! რა ბედნიერად ვგრძნობ ხოლმე ჩემს თავს,როცა მე ჩავუვლი გასახმობად დამზადებულს ბუერასადა იგითავსდამიკრავს, სალამს მაძლევს,თანთავისისფოთლებისას კაბას მიკერავს. მერე რომ ჩადუნიანშიჩავრაკრაკდები და ისინიც გარს შემომერტყმიან დატრფიალით მომძახიან: “გაუმარჯოს მთის წყაროს,გაუმარჯოსო!”ახლაზვავისაგანწამოთელილსთხილებსადაყურძნებსდავულბობდამჭკნარსფესვებსადამაღლაავახედინებ... ოჰ, ღმერთო, ღმერთო, ჩემს ამაგს რადაფუჭებინებ იმ ტიალს, აბეზარს, დაუდეგარს,მოუსვენარს მდინარეს! წუხელის რა ცუდი სიზმარივნახე!.. ღმერთოდამბადებელო, ჩვენო პატრონო, ჩვენოშემნახველო, კარგად ამიხდინე!.. ვნახე, ვითომვიღუპებოდი. გვალვა, დიდი გვალვა დამდგარიყო;

ბალახნი, ხენი, ჩემნი მშობელნი, დამჭკნარიყვნენ, მეცდავმშრალიყავითითქმის.ღაბუა,ლამაზი“წიფლისჩიტა”ჩამოფრინდავერხვისტოტიდამდაუნდოდაჩემსგუბეშიბანაობა, მაგრამ ვეღარ დაისველა მხრები და დაიწყოტირილი. ვხედავდი ამას და გული მიკვდებოდა: ``სადწახველ, ჩემო მადლო-მეთქი”, - ვდუდუნებდი.დამჭკნარნიდიყი,შუპყა,შამბი,არყი,ცაცხვიდაურძანი,- ყველანი ერთად შფოთავდენ: - ``მივაშველოთ წყაროსწყალი, არ დაგვიშრესო!” მაწვდიდენ ფოთლებიდამ,ტოტებიდამ,ფესვებიდამთითო-ოროლანამობით,მაგრამვეღარასამშველიდენ.თანაცვითომმიწამპირიმიყოდადაუსრულებელს უფსკრულში უნდა დავღუპულიყავ.შემეშინდა და გამომეღვიძა. გული მიკანკალებდა,შუბლზე ოფლი დამსხმოდა. ავიხედე, ნისლებითგაჭედილიყოხევ-ხუვი.ქორაფმატოტებიდამკრა,აკვანიდამირწია და დამდუდუნა: “ნუ გეშინიან, პატარავ, არდაშრები,არდაიკარგებიო!”ამდროს,დღისითფრთხილი

და წინდახედული, ზურგზე რქებგადაყრილი,“ყელყურლამაზიანი” ირემი მოვარდა გაჩქარებით,დაეწაფა ჩემს წმინდა წყალს, დალია და გაძღა. მაშინგულდამშვიდებულმა ვსთქვი: - ``არა ვარ გამშრალი,არაო!”.

1888წ.

გასამართლებულიჩიბუხი(სურათიფშავლებისცხოვრებისა)

I

გაითქვა. ღვაწლით შემოსილი,დიდებული, სახელოვანიიყო ეს ჩიბუხი. პატრონს, ღვთისუნელს, კიდეც იმიტომუყვარდადაეტრფოდა,პირიდანარიშორებდა,მძინარესგამოღვიძება უხაროდა, ადგომა ეხალისებოდა - ჩიბუხსმოვწევო. ისე საგანგებო ტკბილეულობა, სურნელოვანითაფლიანი ყვავილი - სასუტელა - როგორდაატკბობდა,ასიამოვნებდა მწყემს ბალღს, როგორც ღვთისუნელსჩიბუხი ანეტარებდა... ჰსუტავდა ჩიბუხს და თანთვალებსა ჰკულავდა. ყრილობაში, სახლში, გარეთსაქმეში, ყველგან და ყოველთვის, საცა ჩიბუხი იყო,

ღვთისუნელიც იქ იყო თავის ტყავის, კინკრიხოზედაკრულისქუდითდასადაცღვთისუნელი-იქვეჩიბუხითავისავლადიდებით.

“ბიჭო, გამახარე, არიქა, მამა-შვილობას, ცეცხლიმომიტანე!” - შვილიც დაუზარებლად მოურბენინებდამუგუზალს...“დედაკაცო,ცეცხლი!”რაექნაანდედაკაცს,მის ცოლს ხვარამზეს, ქმრის ბრძანება არ აესრულებინა?დიაღაც ასრულებდა, ხოლო, როცა ცეცხლს მოუტანდა,თან ამ სიტყვებსაც მიაყოლებდა, ზედ დაატანდა: “აჰა,ჩაიწვიდა ჩაიბუგეუარესად, როგორც ჩამწვარი ხარდაჩაბუგული!”

- ჰმ, ვერ უყურებ მაგ სულელს! - წაიბუტბუტებდაღვთისუნელი თავისთვინ. ამის მეტს არც ავს ეტყოდა,არცკარგს.გააჩაღებდაჩიბუხს... ადისბოლი,იკლაკნება,იშლება, იფანტება, იძაბება. ნეტარობს ღვთისუნელი,ათასიც რომ ეთქვა ცოლს, ჩიბუხს ვერ უღალატებდა,

თუმცა-კი, მართლაც, ჩამწვარ-ჩაბუგული იყო. ახალოხისწინა-კალთები, ჩოხა, შალვარი ცეცხლისაგან ჰქონდადაცხაული ჩიბუხის წევის დროს. ბევრჯელ კინაღამ არდაიწვა კაცი. მაინც თავისას არ იშლიდა: ჩვეულებარჯულზე უმტკიცესიაო, ნათქვამია. ერთხელ მგზავრადმიმავალს ტანისამოსზე გაუჩნდა ცეცხლი და - თქვენსმტერსდაემართოს,რაციმასდაემართებოდა.არაგვირომარდასწრებიყო,მაშინათვეწყალსეცა.

ხალხში ბევრი თქმულება იყო გავრცელებულიღვთისუნელსადაიმისჩიბუხზე.სხვათაშორისიმასაცკიამბობდენ: მკის დროს ღვთისუნელს ხელეურშიყალივნისცეცხლი ჩაჰვარდნიადა ხელეურიდასწვიაო, -ღვთისუნელი დამწვარაო და სხვა, მაგრამ თქმა თქმადდარჩა, ამბავი - ამბად, ღვთისუნელი ჩიბუხს შეჰრჩა,ჩიბუხი - ღვთისუნელს. დღესაც ისევ ცოცხალია დაცხოვლადასრულებსთავისმოვალეობასჩიბუხისწინაშე.

მეტისმეტად ესიამოვნება მგზავრად წასულს, შეჰხვდესვინმე, რომ ჩვეულებრივი გამარჯვება-გაგიმარჯოს,სალამ-ქალამის შემდეგ მიაგებოს ასეთი სიტყვა: “მოდი,ჩამოვსხდეთ,თითოყალიონიმოვწიოთ!”

- ტალკვესი ხო გაქვის? - ეკითხება მგზავრსშინაურულად, ძმურად. რაკი ყალიონს გაჰმართავს,რამდენიც გნებავთ ელაპარაკე და ალაპარაკე, წასვლასვეღარგაიგებს.ხიდთანრომმივიდეს.უეჭველადხიდისყურზეუნდადაისვენოს,თუნდადაღალულიარიყოს,დაჩიბუხი მოსწიოს. ეწევა ჩიბუხს და თან მდინარისტალღებს ადევნებს თვალსა. რას ფიქრობს ამ დროს,ღმერთმაუწყის,მხოლოდესცხადია,ესიამოვნება.

მიდისდილითგარიჟრაჟზეყანაშისამკალად.შესჩერებიათავთავებს,ჰხედავსფხაზენამიპატარძლისცრემლივითდაჰკიდებია, ესეც კაი საბუთია, შეისვენოს, ჩიბუხიგააკეთოს “მოდი, ბარემ ერთს ყალიონს გავაკეთებ,

მანამდე ყანაც შეიბერტყება, შეშრება, მჭელეურს ნამიაღარ შეჰყვება და მეც კარგა, გულიანად შეუტევ”, -ფიქრობს ღვთისუნელი თავის გუნებაში. თავზე კი ამდროს ტოროლა დასტრიალებს, დაჰკივის, თუმცაღვთისუნელი იმას ყურს არ უგდებს, არც ესმისგაბრუებულს მისი ჭიკჭიკი: “ადე, ღვთისუნელო, ადე,ძმაო, რადროს ჩიბუხია, ნამი არ უშლის ყანას, გალესენამგალიდამოუსვიგულიანად;მომკილსყანასარაფერიუშავს, აგერ ცხრათვალი მზე მოდის, დაჰხედავს,შეაშრობს;მერეუფროდაცხება,მუშაობაგაგიძნელდება;ჩიბუხიარსადგაგექცევა,ყანაკი,შეიძლება,გაიქცეს:ხომიცი,ცათავზედაჰყურებს!”

ერთხელ ღვთისუნელს დიდი უბედურება დაატყდათავსა.თქვენთვისიქნებაარაფერია,იმისთვის-კი-დიდიუბედურებაა მიჰხვდით? ვერა... ღვთისუნელმა ტყეში,ფიჩხისჭრაში,ჩიბუხიდაჰკარგა,სადღაცჩაჰვარდნოდაის

ვერანა.ეძებაღვთისუნელმაბევრი,მაგრამვერასგახდა.

-ბიჭო,დავითო,გოგო,მარიამო, -უთხრაღვთისუნელმავაჟსცამეტიწლისას,ქალსცხრისას,თავისშვილებს:-აბა,ერთი,მამაშვილობასმიიარ-მოიარეთ,იქნებამომიხელოთისოხერი ყალიონი, გამიჭირდა, ვკვდებიუყალივნობით.თქვენუფროთვალს აჭრევინებთ, გაჰყევით ამ ბილიკს,რაზედაც ე ფიჩხი გამოვატარე, იქნება მანდ სადმეჩამივარდა.მაშრაიქნა?ცამჩანთქათუდედამიწამ?

ბალღებიმაშინვეჩიბუხისძებნასშეუდგნენ.

- რა საქმე გიჭირს ნეტავ, ბეჩავო, რაში გარგია, კაცმაიცოდეს, რაც საქმეს არ გაცდენს და არა გშრეტს, რომისტირიიმოხერსყალიონს?-უთხრაბუზღუნითცოლმახვარამზემ.

- შენ მაგისას არა გკითხავ, ე პური არ დასწვა, ნაცარი

გადაუგრილე.შენცახლამეუნდადამარიგოშენსჭკვაში,დედაკაცობაშიწილიუნდაჩაიდვადაისკიდაგვიწყებია:“ზოგსა კაცსა კაცი ჰქვიან, ზოგსა კაცსა კაცუნაო, ზოგსდედაკაცს -დედაკაცი,ზოგსა -დედაკაცუნაო?!” -მიუგოქმარმადათანაცთავზეჩაჩიგვერდზემოიგდო.

ხვარამზეს ბარემ უნდოდა პასუხზე პასუხის გაცემა,მაგრამ დასთმო, თანაც შაეცოდა ქმარი, ჩიბუხსმოკლებული, და თავადაც ღვთისუნელის დაკარგულსიამოვნებისძებნასშეუდგა.

- ჰმ, ყალიონი და რა ყალიონი, ის ოხერი, ისა! -ბუტბუტებდათავისთვისღვთისუნელიდათანთვალიშვილების მოსასვლელ გზისაკენ ეჭირა. ბალღები მირბი-მორბოდენ ტყეში, გულმოდგინედ ეძებდენ მამისჩიბუხს, მაგრამ ამაოდ, იმათ ისევ დედამ აჯობა.ხვარამზემ კარგად იცოდა ქმრის ხასიათი: როცაღვთისუნელი ჩიბუხს მოსწევდა,უკანწელში ჩაიტანდა.

მაშასადამე,მოისაზრა,თასმას,რომელიცჩიბუხსჰქონდამობმული და კისერზე ჰქონდა გადაგდებულიღვთისუნელს, სხვა არაფერი გასწყვეტავდა, თუ არაფიჩხი, ღვთისუნელის მოტანილი, ზიდილ-ჯაჯგურში.ამიტომ ხვარამზემ პირდაპირ ქმრის მოტანილს ფიჩხსმიჰმართა და იმას დაუწყო ჩხრეკა. იმედი არგაუმტყუნდა: მართლაც, ფიჩხში აღმოჩნდაღვთისუნელისბედნიერება.მხოლოდხვარამზემჩიბუხიქმარსმაშინვეარგამოუჩინა.

- მაშ, ეს მითხარ, კაცო, - ეუბნებოდა ხვარამზეღვთისუნელს, - ჩიბუხი რო მოგიხელო, რამდენს გზასმოიტანფიჩხსკიდევ?

- იქნება მაჰხელე? - სთქვა ღვთისუნელმა დასახეგაბრწყინებულიწამოიჭრაზეზე.-მაიტა,სადაგაქვს,რაუყავ?

-შენრაგინდა,რაცუყავ?სთქვი,რამდენსგზობასმაიტანკიდევ?..-ჰკითხაცოლმა.

ღვთისუნელმათავიჩაჰკიდადაჩაფიქრდა.

-რამდენსა?-სთქვაბოლოდროს,-ერთსა.

-მაიტანსამსა?-განუმეორაცოლმა.

- მოვიტან, მოვიტან,ოღომც ნუ მკლავთუყალივნობით,სთქვაღვთისუნელმა.

- კარგი, მაშ, ეხლა ეს მითხარ, შენის მკვდრებისცხონებასა,ყალიონიუფროგიყვარს,თუჩვენა,შენიცოლ-შვილი?-ეკითხებოდაკვალადცოლი.

ღვთისუნელს წვერებში ჩაეცინა, ტუჩებზე ღიმილიშეუთამაშდა.

- ყალიონი. - უპასუხა ცოტა სიჩუმის შემდეგ, - ეგმასიამოვნებს და თქვენ-კი ჭირისა და ვაების მეტიარაფერიმაჩვენეთ;წინმარტიმიჩან,უკანაპრილი,თავზექუდი აღარშამრჩადაფეხებზე - ქალმები.ბევრსნუღარმაყბედებ,მაიტაჩქარაიოხერიყალიონი,თორო,ხოიცი,მეცოტანაფქვავიმაქვ,კიდეცგავჯავრდები.

-ოღომცშენნუგაჯავრდებიმაგაზემეტად,აჰა!-უთხრახვარამზემდათანაცჩიბუხიგადასცა. -ჯვარიგეწეროსთშენა და შენს ჩიბუხსა, ერთმანეთს შეგაბეროსთ,ტკბილადდაგაბეროსთ.

- ამინ და ეგრე იყოს! მაგას რა სჯობია! ღმერთმა შენცგიშველოს, დედაკაცო, და მუდამ ხალისიანად ცეცხლიმოგატანინოს, როცა შაგიკვეთო, - მიუგო ღვთისუნელმადათანშეუდგაჩიბუხისმართვას:სირაშირამდენჯერმეჩაჰბერადაშეისუტა;მერესათამბაქოდანამოიღოწეკვისნაგლეჯი და დაუწყო ხელისგულზე სრესა... ამ დროს

ქშენით,პირზეოფლგადამდინარიბალღებიცმოვიდენდაგულმტკივნეულად განუცხადეს მამას: “ვერ მოვხელეთ,მამავ, ვერა! სუ დავიარეთ ეგ ტყე, ვეძებეთ გზა-გზისპირებზედაარსადიბადება!”

- გიშველოთ ღმერთმა, შვილებო, ნუ შასწუხდებით,დედათქვენმა მოიხელა, აქ არი! - და უჩვენა უკვეგამზადებული ჩიბუხი. - თქვენ ეხლა ერთი ნიგზური(მუგუზალი) მომიტანეთ, სხვა არაფერი მინდა. -უთხრამამამ შვილებს და ისინიც ბრძანების ასასრულებლადგაექანენ სახლისაკენ, ხოლო ღვთისუნელს თვალიკარებისაკენ ეჭირა და პირით ყალივნის სირასაწვალებდა.

ცეცხლიცმალემოუვიდადაგაიჩარხაიმისსაქმე.დაადოჩიბუხს ცეცხლი. გააჩაღა ჩიბუხი. გაეხვია თამბაქოსბოლში. ისე ჰგრძნობდა ამ დროს თავსა, თითქოსღვთისუნელზესულიწმინდაგადმოსულაო.

II

საყდრის გალავანში კომლის კაცს მოეყარა თავი. დიდიყატყატი იდგა: ზოგნი ფეხზე იდგნენ, სხვანი მხარ-თეძოზე შემოწოლილიყვნენ. სათათბიროდდიდმნიშვნელოვანი საქმე გამოსჩენოდა ხალხსა და ესსაქმე უნდა გაერჩია, მისთვის თავის მსჯავრი დაედო.თებერვლის შუა-რიცხვები იქნებოდა, გალავნის ძირზემინაქრული თოვლის გროვა მოსჩანდა. ღვთისუნელსზურგი შაექცია ხალხისთვის, გაბუტული იჯდახმაამოუღებლად და თვალებით თოვლს მისჩერებოდა,პირშიჩიბუხიეჩარადანელ-ნელაჰსუტავდა.

- ეხლა თქვენ იცით, როგორც გაასამართლებთ. მე ამისმეტს ვერას ვიტყვი: დავიღუპე, დავიქე. თქვენს მტერსდაადგესისდღე,რაცდღემემადგა:რამოდენასაქონლისსაჭმელი-ჩალადათივა-ჩამეწვა-ჩამებუგა.კიდევკარგი,საქონელი მაინც გადავარჩინეთ... საბძელში გოდორი

იდგა,ერთიცხრა-ათიკოდიქერიეყარაშიგ,ისიცჩაიწვა.უღლებს, გუთანს, ფიწლებს, ნიჩბებს ვინღა ჩივის!სუყველაგაადნოცეცხლმა.რაუყვაამცივზამთარში?ანსაქონელი სად მოვათავსოდა ანრა ვაჭმიო? მართალია,მამასახლისს ელით, მაგრამ ტყუილად, მე მამასახლისიარაფერს მომიტანსდა ვერც გზას მამცემსუთქვენოდ. -ეუბნებოდა ფარაჯაში გახვეული, ბანლის გარსაკრითშემოსარტყული, თავზედ ხელსახოცწაკრული, ჯოხზედაბჯენილი, ტირილის ხმაზე მოუბარი ბუთლია. - არმინდა არავის შეწუხება, არც თქვენი, არც კიდევმეზობლისა,მაგრამრავქნა, ამწყალწაღებულმა,რო არავთქვადაარვიჩივლო,მეცერთისაწყალიკაცივარ,ცოლ-შვილისპატრონი!..

- განა მაგას კი უნდოდა! მოუხდა ფათერაკი საქმე,მოუხდა! ახლო ხო არ დავარჩობთ, ან არ ჩავაქვავებთ?საწყალს თავადაცა სცხვენიან, აგერ პირდაპირ ვეღარ

გვიყურებს, როგორ გვერიდება. უფრო სასმლის ბრალიიქნება.-გაისმარამდენიმეხმაგროვიდან.

-იმდენიბრალიც არიყოსასმლისა,თქვენიჭირიმე, არა!სასმლის ბრალი კი არა, იმის ბრალია, რომ ეგ ბეჩავიმეტისმეტად ებრძვის მაგ წყეულს ყალიონს: დღე არგააჩნია და ღამე, თორო დალევით იმდენიც არდაგვილევია, გონი დაგვეკარგა. აღების ღამე იყო,ბერიკეები მომივიდენ სტვირით, ფანდურით, ლხინით,ჰაიჰუით. ღვთისა წინაშე, ძალიან მიამა, ბებრები,ბალღებისუერთმანეთშიარეულიყვნენ.დავპატიჟეშინ,ვასმიეარაყი,ვაჭმიეპური,რაცჩემისაწყლობაიქნებოდა.ღვთისუნელი აღარ გავუშვი, ჩემი ბრალია, მიმაჩნია,მინდოდა ერთად დრო გაგვეტარა, ამაძრახებს, ან ავსმეტყვის,ანკარგსაო,ვიფიქრე.ღვთისუნელმაცხათრიარგამიტეხა, დარჩა ჩემთან. როგორც ვიცით, ხინკალიმოვხარშეთ, ვახშამი ვჭამეთ. კარგა ხანს ვისხედით.

დასწყევლოს ღმერთმა ის დღე და ის საათი! მოვიდაძილის დრო, ღვთისუნელს შინ დავუგელოგინი. არაო,დაინიჟა,საბძელშიჩალა (ბურდო)იქნებაო,იქწავალ,იქდავიძინებ, თბილად ვიქნებიო. მეც აღარ ავუხირდი.დავაწვინე საბძელში და ბოლოს ეს გამოვიდა. -დაამთავრაბუთლიამსიტყვადათანაცღრმადამოიოხრა.

ხალხს გულში წინათვე გადაწყვეტილი ჰქონდა, დავაროგორც უნდა გადაეწყვიტა, მაგრამ მიღებულძველადგანვეწესსსაქმისგარჩევისასარაჰღალატობდა.

-აბა,ერთი,ღვთისუნელსდავუძახოთ,იმასაცავკითხოთ,ვნახოთ ის რაღას იტყვის, იქნება - ბრალს არაკისრულობს, კაცებო? - გაისმა კვალად ხმები ხალხისგროვიდან. - ”ღვთისუნელო, ღვთისუნელო! მოდი აქცოტა ხანს”. - ღვთისუნელი ადგილიდან არ იძვროდა,მინამ რამდენჯერმე არ დაუძახეს. როგორც იყო, ადგაწელში და მუხლებში მტვრევით ღვთისუნელი და

წარსდგა ყრილობის წინაშე. დარბაისელთ ღიმილიმოსდიოდათ სახეზე ღვთისუნელის დანახვაზე დაჯეილები, რომელთაც ცალკე ჯგუფი შაედგინათ,სიცილით იხოცებოდნენ.ღვთისუნელითავჩაქინდრულიიდგა კრების წინაშე და დიდხანს ხმას არ იღებდა,ყალიონსეხლახელშიატრიალებდა.ახალოხის,ჩოხისდატყავისწინა-კალთებისულშემოსწვოდა,წამწამებ-წარბ-ულვაში სულ ატრუსული ჰქონდა. ამის გამო ყველასსიცილსაჰგვრიდა.

- მიკვირს, ძმობილო, რო სუ არ ჩამწვარხარ? - ჰკითხავიღამაცხუმრობისკილოთი.

- განა გიჟი იყო, ჩამწვარიყო,დღესაც კიდევ. ეტყობოდათოვლზემაგისნაგორავალი.-გაიხუმრამეორემ.

- დაილოცა ღმერთი, დაილოცა იმის სამართალი! -იძახოდამესამე.-რაზეშავრცხვებოდითმთელისოფელი

დაკაციდაგვეწვებოდა?!

- ნეტავი ჩავმწვარიყავ, ისა სჯობდა, - წარმოსთქვა,როგორციყო,ბოლოდროსღვთისუნელმა:-მოვრჩებოდიამოდენა დავიდარაბას და ვაი-ვაგლახს, აღარც თქვენდაჰღონდებოდით, აღარც მე და აღარც ეს საწყალიბუთლია. მე ერთს რასმე გთხოვთ, ჩემო ძმებო დამეზობლებო,კარგაიფიქროთ,აიღ-დაიღოთ.მართალია,მემივაყენე ზარალი ბუთლიას, იმ ღამეს რომ მე იქ არმივხისფეხე-ბულიყავ, ამ კაცს საბძელი და ბოსელი არდაეწვებოდა.მაგრამბუთლიასბრალიც-კია,რაუნდოდა,წავხირებულიყავშინა;აღარმამეშვა,არშაიძლება,თუძმახარ,დარჩიო.ანმაგასრააბრძოლებდა,მაგდალოცვილსა?როგორცმოვხისფეხდი,ისევისრეწავხისფეხდებოდი-ესსაქმე არ მოხდებოდა. აღარ მამეშვა. და ბოლოს კი ასეგამოვიდა საქმე. ღმერთმაც იცის,თქვენც კარგად იცით,ბუთლიასაც ეჭვი არა აქვს, რომ მე ეგ ჯიბრით და

შურისძიებით არ დავწვი. ათასჯერა ვწოლილვარსაბძელში, ჩალაში, ყალიონიც მამიწევია, მაგრამ იქცეცხლი არ გაჩენილა. რაღა მაგის საბძელში გაჩნდაცეცხლი,თუერთირამმიზეზიარიყო,თუწერაარიყო.-ღვთისუნელმა როცა სიტყვა “წერა” ახსენა, ხალხმაყურები ჩამოყარა, ღვთისუნელმა ეს ცხოვლად შეამჩნია,გულიმოეცა,უფროგამხნევდა,იქამდისგამხნევდა,რომჩამოჯდა კიდეც, სათამბაქოვე ამოიძრო ქამრიდან დაჩიბუხს მართვა დაუწყო; თანაც განაგრძო: - ახლა ესეციფიქრეთ, თქვენ გენაცვალოსთ ღვთისუნელი, მე რომართლაჩამვწვარიყავ,ვისუნდაეზღოჩემითავსისხლი?ხო უნდა დაჰბრალებოდა ბუთლიას, რადგანაც მაგანდამაბრუნა ძალად შინა. მაშინ ხომ ყველას უნდაგეთქვათ: სუ ბუთლიას ბრალია! იმ აღების ღამესღვთისუნელი რო არ დაებრუნა, არ დაეთრო, კაცი არდაიწვებოდაო.მაგრამესეცუსამართლობაიქნებოდა.მე,დაილოცა ღმერთი, არ დავიწვი და რის ბრალია? ესეც

იმავე“წერისა”.აბაკარგაიფიქრეთ,თუასეარარი?

ხალხი უფრო ღრმად ჩაფიქრდა და ღვთისუნელიცსრულიად გამარჯვებულად გრძნობდა თავსა, მაგრამუცებ აღმოჩნდა ხელის შემშლელი “გარემოება”, ეს“გარემოება” ადამიანი გახლდათ, გლეხკაცი სამოცისწლისა, ზურაბი, კაცი პირდაპირი, მოურიდებელი,პატიოსნებით გათქმული. ვისთანაც უნდა ჰქონოდასაქმე,დიდთანთუპატარასთან,თავისგრძნობას,თავისაზრს მოურიდებლად, მოუფერებლად წარმოსთქვამდამუდამ.თავისჯეილობაში ბევრიუწვნევიაზურაბსთუმოხელეებისაგან, თუ მეზობლებისაგან, მაგრამ თავისიზნევერარამდავერავინმოაშლევინა.მისიდანჯღრეულიხმა, სწორედ ვეფხვის რუხრუხის მსგავსი, მეხივითგაჰკვეთდაგასაკვეთსდაგასაწყვეტსაქმეს.

ვიდრე ხალხი ფიქრში იყო და გუნებაში სწონავდა,ნასმენ-ნახულს,ღვთისუნელმადრო იხელთა, ყალიონში

თამბაქო ჩაყარა, ტალკვესი, აბედი ამოიღო, დააკვესა,ყალიონს აბედი დაადო და დინჯად ბოლება დაუწყო.გამარჯვებული ვარო, თან გულში ამას ფიქრობდა. აისწორედამდროსგაისმამოხუცისვეფხვისრუხ-რუხი.

-ჩვენგავიგოთ,ბიჭო,ვისიდარისბრალია?-წარმოსთქვაზურაბმადათან ეკლის კონების მსგავსიულვაშებიდაჩამობარდნილიწარბებიშეათამაშა: -რაუნდაგავიგოთ?გაგებული მაქვ და ძალიან კარგა ვხედავ, ჯერ არდავბრმალვარ.ვისიბრალია?ემაგისბრალია,პირშირომგჩრავდა,როგორც ძაღლი ვერ ეშვება ძვალს,რაცუნდაგამოხრული იყოს, ისე შენ ვერ მაჰშვებიხარ, შეგადაყრუებულო! - უთხრა ეს ზურაბმა და თან ჯოხიდაუკრა ჩიბუხს ისე მარჯვედ, რომ ჩიბუხი ხალხშიგადავარდა,ხოლოღვთისუნელიპირსკატა-ნაცემიდარჩადა დიდხანს ვერ გამორკვეულიყო, თუ ეს რა საქმედაემართა.-წერა.წერა!წერა-მწერელი,თუარდაგიშლია,

შენნუმამიკვდები,წერა-მწერელსშენდაშენისჩიბუხისთვალყურის საგდებლად მოუცლია?!. აი ეგ არი ჩემისამართალი.გესმისთუარა?ყალივნისთვიკიარა,შენთვიუნდა დამეკრა ეს ჯოხი თავში, შე ძაღლო! - ამბობდაზურაბი და თან ცეცხლის მგზნებარე თვალებითშასჩერებოდაღვთისუნელს.

ხალხი აჩოჩქოლდა, ეცნენ საბრალო ღვთისუნელისჩიბუხს და დაუწყეს წეწა, ზოგი მუშტსა სცემდა, სხვაფეხქვეშიგდებდა,სირა(ჩიბუხისტარი)დააქუცმაცესდააქეთ-იქით გადაყარეს. ისმოდა ჟრიამული, სიცილ-ხარხარი.

გამტკნარებულმა,განაცრებულმაღვთისუნელმაროდის-როდისწარმოსთქვა:-ვაჰმე,ჩემოყალიონო,აბა,უყუროსკაცმა, რასა სჩადიან, ე!? ღმერთი იწამეთ, ყალიონი არგამიტეხოთ! - მიჰმართა ბოლო დროს ხალხსღვთისუნელმა,მთელიგულიდაგონებამისიმიმართულ

იქმნა ჩიბუხისაკენ და ზურაბის საპასუხოდ მხოლოდორის სიტყვის თქმა მოასწრო: - “გაგიხმეს ხელი დადაგიდგეს ენა, აჰა!” მიეშველათავის საყვარელ ჩიბუხს.უნდოდადაეხსნაწამებისაგან, მაგრამ ამაოდ, ვერაფერსგახდა, ვერაფერი უშველა პატრონმა, აღმზრდელმააღზრდილს: ხალხმა ჩააქვავა ღვთისუნელის ჩიბუხი,მოუსპოსიცოცხლე,მოუსპო...

III

როცა იყო და არ იყო, ხალხი დაშოშმანდა, დაჯარდა,ცოტად გული მოიოხა. ხოლო სადავო საქმისა არ იყო ესსრული გადაწყვეტა, - ამით ვერ დაკმაყოფილდებოდადაზარალებული ადამიანი და ვერც ხალხის სინდისი.ჩიბუხისდასჯავერგააძღობდაუსაჭმელოდდარჩენილსბუთლიას ძროხებს, ვერც გომურსა და საბძელსაუშენებდა დაზარალებულს, ნივთიერი დახმარება იყოსაჭირო, ამას ყველა ჰგრძნობდა, ყველას გული

ძალადაუტანებლად დუდუნებდა: - “უნდა უშველოდაზარალებულს მეზობელსაო!” მხოლოდ ერთი ენისდაძვრა იყო საჭირო, ერთი მოწოდება,რომ ხალხს “ჰოს”თქმითმოეშორებინაისმოთხოვნილება,რასაცგულიდაჩვეულებაავალებდა.ესხმაცგაისმა.

-კაცებო, -წარმოსთქვაზურაბმა, -როშაძლებადაღონეჰქონდეს,თუ მთელიზარალი არა, იმის ნახევარი მაინცუნდა ღვთისუნელისათვის გვეზღვევინა, რადგან იმისგაუფრთხილებლობის ბრალია ამ კაცის ზარალი. მაგრამრადგან ღვთისუნელიც საწყალი კაცია, ჩვენი ვალიაყველასიდავეხმარნეთ ჩვენს ძმას, ჩვენს მეზობელს.ნუვუმტყუნებთმამა-პაპისწესსადაჩვეულებას,რითაცვისშეგვიძლიან, იმით შევეწივნეთ. გავიყვანოთ ეს კაციიოლად.ამისთანასაქმედღესამისთავსარი,ხვალჩვენსთავზე იქნება. მე ამის მეტი არ შემიძლიან: მიჩუქებიაერთითივადა ერთიტვირთი ჩალა;როცა გინდა, მოდი,

ძმაო, და წამაიღე; როცა საბძელ-გომურის მასალასმოიტან და კეთებას დაუწყებ, ერთს შაბათს დღესბალღსაცგაშველიებ.

-გიშველაღმერთმა!-გაისმახალხშიხმა:-მეცმიჩუქებიაერთითივა.მეც,მეც...მეც...მეცერთიტვირთიჩალა...“მეცმიჩუქებიაო”, ამსიტყვებმა,როგორცმილითგაყვანილმაწყალმა, მორწყო მთელი გუნდი ხალხისა. ხოლოღვთისუნელს, იმის გარდა, რაც თავის პირით აჩუქა,ხალხმა დაავალა ორიოდე დღე ხარით და კაცითმიჰშველებოდა ბუთლიას ხე-ტყის ზიდვაში. ბუთლიახალხს მადლობასუხდიდა, ხოლოღვთისუნელი არ იყოხალხის მადლობელი მის საყვარელ ჩიბუხის დასჯისგამო.

მოჩივარი და მოპასუხე იქვე ყრილობაზე შერიგდენ,ერთმანეთს პირზედ აკოცეს და სახლში, როცა ხალხიდაიშალა, ერთად წავიდენ. ბოროტ ენათა ის ხმაც კი

გაავრცელეს ბოლოს, რომ აღებისღამინდელი ჩარექაშიდარჩენილი არაყი ღვთისუნელს და ბუთლიას ერთადესვათ, გამოეცალათ, ერთმანეთი ედღეგრძელებინათ,მკვდრებისთვის შენდობა ეთქვათ თურმე დაერთმანეთისათვის შაეფიცნათ ისევ ძმობა დასიყვარული.

1910წ.

ზვინიათივისა-6-7ფუთამდე.

ჩხიკვთაქორწილიეს ამბავი დიდს, შავს, დაბურულს ტყეში მოჰხდა,სოფლებსა და ქალაქებზე ძლიერ დაშორებით. რაამბავიაო? იკითხავთ. ჩხიკვთა ქორწილზე მოგახსენებთ.ჩხიკვი ზაქარა იწერდა ჯვარს ლამაზს, სიტურფითგანთქმულსდამეტისმეტადეშმაკჩხიკვსქეთევანზე.ამორ ახალგაზრდა ფრინველს ჯვარსა სწერდა მხცოვანიჩხიკვითომა.

თომამ გულმოდგინედ აღაპყრო თვალნი ზეცად დაწარმოსთქვა: “აკურთხე, უფალო, გვირგვინი ამათი,შთაუნერგე ამათ ერთმანერთის სიყვარული დაერთგულება, განამრავლენ ესენი, ვითარცა წყალშითევზნი,ცაშივარსკვლავნი,ჰქმენშეუბღალავისარეცელიმონისაშენისაზაქარასიდამხევლისაშენისაქეთევანისა.

ამინ”. სთქვა რა ეს, ორივეს ტურფა ყვავილებისგვირგვინი დაადგა თავზე. “ამინ!” “ამინ!” - გაისმაგვრგვინვით ხმა აქეთ-იქიდან. ამას იძახდნენ სტუმრადმოწვეულნი ფრინველნი: ჩხიკვნი, ქერონები, წიპრიები,ნიბლიები, კაკბები, გნოლები, ღობემძვრალები,ბოლოცეცხლები,ჭივჭავნი,გვრიტნი,ტრედნიდასხვანიმრავალნი.ტევააღარიყო,იმოდენასტუმრებსმოეყარათთავი. საქეიფოდ მშვენიერი ადგილი ამოერჩიათ: ერთიტაფობი ხშირყვავილიანი, ბალახით დაფენილი დაუზარმაზარი ხეებით დაჩრდილული. ყვავილებსაცუხაროდათ, ისინი ქორწილში იყვნენ დაპატიჟებულნი.იქვეცივი,ანკარაწყალიგამოდიოდა.სუფრაგრძლადიყოდაფენილი და ზედ ათასნაირი საჭმელები დახილეულობაელაგა.რაჯურისჭიასდაბუზსიტყვით,აქარმოეტანათ,-ბალახთათესლიათასნაირი...

ნეფე-დედოფალი მიიწვიეს ყვავილებით დაფენილს

ტახტზედა წვეულნიც წამოსხდენ მწკრივად. გაიმართადიდი სმეულობა და ჭმეულობა. ათასნაირი სასმელებიისმეოდა: კახური ლალისფერი ღვინო წყალივითმოდიოდა სუფრაზე... ყველამ ადღეგრძელა ნეფე-დედოფალიდაყველამაცძღვენიმიართვა.

იქვე კოდალა მჯდარიყო ერთ ყუნწზე ფუღუროში დაიმან“მრავალ-ჟამიერი”დაიძახა.

-შენ,ეი,მყვირალავ,ღვინოს-კიარასვამ,შვილონიავ,დარა იქნება? ღვინო დალიე, და! - შეუძახეს კოდალასერთხმადფრინველთა.

- მოიცათ, კაცებო, ცოტა ხანი დამაცადეთ, ღმერთიგადღეგრძელებთ: აქ ერთი კაი მსუქანი ჭია ვიპოვნე, ისმინდა გამოვთხარო და მერე, რამდენიც გინდა, ღვინომასვით,ფიქრიაღარამაქვს,გულდამშვიდებითვიქნები,-მიუგო მათ კოდალამ და თან ნისკარტით დაუწყო

ფუტუროხესჩიჩქნა.ყველამთვალიკოდალასმიაპყრო.

- აბა, შენ იცი და შენმა ვაჟკაცობამ, - მისძახოდენკოდალას ფრინველნი. - თუ არ გამოგიყვანია, ვაი შენსტყავს,პურსაღარგაჭმევთ,იცოდე.

კარგა ხანს გაუდიოდა ფუტურო ხეზე კოდალასნისკარტს და ფეხებს ფხაკუნი და არც ტყუილად:კოდალამ გამოათრია კარგა მოგრძო ჭია, გველის ჭარისმსგავსი,დანისკარტითმიართონეფე-დედოფალს.

-გაუმარჯოსნეფესდადედოფალს!-დაიყვირაკოდალამმაღალისხმით.-კამპანიასაცგაუმარჯოს,ურა!

- გაუმარჯოს, გაუმარჯოს! ურა! ყოჩაღ, კოდალა!ბარაქალა, რომ არც თავი შეირცხვინე და არც ჩვენ, -ჰყვიროდენფრინველნი.თამადამ“საკარგყმო”,რადგანაცვაჟკაცობა გამოიჩინა კოდალამ, ღვინით სავსე ჯიხვი

მიაწოდა;იმანაცსულუქცევრადგადაჰკრადაგადაუგდოთამადას ცარიელი ჯიხვი. თამადად იგივე მოძღვარიჩხიკვითომაამოერჩიათ.

-პურსასჭამენდაღვინოსსმენ,სიმღერასარიტყვიანო.-სთქვა ყვავმა და თავის მშვენიერის ხმით შემოსძახასუფრული. ყვავს მისცეს აქეთ-იქიდან ბანი დაგაძლიერდამღერაისე,რომტყესჭახჭახიგაჰქონდა.მთა-ბარი ზანზარებდა. ყვავილები სიცილით იხოცებოდენ.აქვე ახლოს ერთსთაგუნასაჰქონდასორო.ხმაურობაზესაღერღელი აეშალა და გამოიხედა სოროდან გარეთ.დიდხანს უცქირა ფრინველთა ნადიმს, შექცევას,ჰხედავდამსუქანს,ნოყიერსსაჭმელებს,ფერად-ფერადს,ნაირ-ნაირსდა ხარბად ჰყლაპავდა ნერწყვს ნერწყვზედ.ითმინა დიდხანს და ვეღარ მოითმინა: რაც მომივამომივაო, სთქვა; მიცუნცულდა ახლოს, ისკუპა დაპირდაპირ ნეფე-დედოფლის წინ თხილიანს სუფრაზე

დასკუპდა.

- ვინც მოვიდეს, გაუმარჯოს! გაუმარჯოს წრუწუნას! -გაისმა საერთო ხმაფრინველთა. - ჰოი, შენი ჭირიმე,როდაგვხედე,ბიჭო!-ეუბნებოდენთაგვსშეზარხოშებულნიფრინველნი.

-გაგიმარჯოთ,გაგიმარჯოთ,გენაცვალეთ,იცოცხლეთდაიხარეთ, მუდამცლხინიდა კაი საქმე ნუ მოგიშალოსთუფალმადამბადებელმა, - ამბობდათაგვიდათანერთსგულიანს თხილს ჩასციებოდა, კბილით აკნაწურებდანელ-ნელა.

-ღვინომიართვითწრუწუნას,ღვინო,-დაიძახათამადამ,-მაგასჩვენოდნობამდისბევრიაკლია.

- ღვინოს არ გიახლებით, გენაცვალეთ, თხილი ჩემისთვალის სინათლესაც მირჩევნია, თქვენ გაატარეთ

დროება;მეთხილსვაკნაწურებ,არაფერიმიშავს.

-არგიახლებით,რასიტყვისპასუხია!ჰა,დალიე,თორემთავზე დაგასხამთ ღვინოს, - უთხრა შეტევით თამადამთაგვსდაჯიხვიკოდალასმიაწოდა.კოდალამჩამოართოთომასჯიხვიდამიუჯდაწრუწუნასახლოს.

-დალიე, ე, ძმობილო, ქორწილია, განა ის ხომ არ არის!თხილი აკნაწურო, რა ბრძანებაა! ჰაი, თუ აკნაწურებშენცა, ჰა, ჩამომართვი ჯიხვი-მეთქი, -უთხრა კოდალამდათანჯიხვიმიაწოდა.

-ვერდავლევ,თუძმახარ,თავიდამანებე,არშემიძლიანდარავქნა,რაწყალშიგადავვარდე, -მიუგომასთაგვმადაპირიმოარიდა.

- დაასხით, თავზედ დაასხით მაგ ვირიშვილს, მაგას! -დაიყვირა თამადამ, - მაშ, ნეფე-დედოფალი არ უნდა

ადღეგრძელო,შებრიყვო,შენა!?

- ჩემს დღეში ღვინო არ მისვამს, კაცებო, ეხლა უნდადამაჩვიოთ ღვინის სმასა?! როგორ იქნება, რა ახირებაამაინც და მაინც!? პატიოსანი, დარბაისელი ხალხიბრძანდებით. აი, ნეფე-დედოფლის სადღეგრძელოდერთსრკოსგიახლებით.

- დაალეინე, დაალეინე მაგ რაზბონიკს, მაგას, ძალათიუნდა დალიოს, არ შაიძლება. აქ რისთვის მოეთრეოდა,თუღვინოს არასვამდა,დაალეინე,დაალეინე, - ისმოდაფრინველთახმა.

კოდალამ დასტაცა წრუწუნას ცალის ხელით კისერში,მეორე ხელით პირში მიაგება ღვინით სავსე ჯიხვი დადაუწყოძალათისმევა.

-შენინებათუიქნება,კივიცი,არმიირთმევ,ვაჟბატონო,

მაგრამ აქ თამადის ნებაა. უყურებ ამოდონა დუნიას,ერთი არ არის, აქ ღვინოს არ სვამდეს, ერთი შენგამოსჩნდი აქ ახირებული.ჰა,გაუბედე,გაუბედე,ცოდოარ არის დედის რძესავით ღვინოს პირს არიდებდე, შეუჯიშოვ,შენა?

თაგვმარისწვალებითჩაყლაპარამდენიმეწვეთიდათანწრუწუნებდა,ეტყობოდა,არესიამოვნებოდაღვინო.

- გაუბედე, წრუწუნავ, გაუბედე! აბა და ჰა! ემანგრე,მანგრე! ა, ყოჩაღ, ბიჭო! - დაჰკიჟინებდენ თაგუნასფრინველნი.

თაგუნამდაიწკიპა,დაიჭიმა ყელის ძაფები, შეებრძოლაღვინოს და გადაჰკრა, დასცალა. ხოლო ხავერდისქულაჯაზეგადაესხაცოტაოდენიღვინო.

- ქულაჯაზე ნუ მასხამ ღვინოს, ე, ჩერჩეტო, განა შენს

ხაჩანის ფაფანაკსა ჰგავს, რომ აგრე ბრიყვად ექცევი?! -შეუტია კოდალას. მერე ღრმად ამოიხვნეშა. სულუკანასკნელიყლაპი-ღააკლდადადაიყვირა:გაუმარჯოსნეფესდადედოფალს!გაუმარჯოს,ეჯიბო,შენსნეფეს!..

- გაუმარჯოს, გაუმარჯოს! მოცალა, მოცალაო! - ისმოდააღტაცებულიხმა.

წრუწუნასმალემოედოღვინოდამოჰყვაბაიათებს.ისემღეროდა, რომ წრიპინით ყველას ყურები გამოუჭედა.მერე ცეკვაც დაიწყო. ხალხს სიცილით ჰხოცავდა. იმასკაჭკაჭი აჰყვადადავლურსუვლიდენორივენი. ყვავებსმუცლებიხელითეჭირათ,იმდენსიცინოდენამსურათისმნახველნი.

- უჰ, დავიღალეო, - სთქვა ბოლოს თაგვმა; მართლაცპირზე და გულ-მკერდზე ხვითქი გადასდიოდა. იქვესუფრის ახლო წამოწვა. გამობურთული ფაშვი ზეცას

მიაპყროდაისეჰქშინავდა.

სულ ბოლოს სუფრაზე ბულბული იჯდა; მგალობელიჩიტი არა ლხინობდა, არ იცინოდა; დაღონებულ-დაფიქრებულიუცქეროდასეირს.

-მშვენიერობულბულო,რატომშენსმშვენიერსხმას არგაგვაგონებო?-შესთხოვესბულბულსფრინველთა.

ბულბულიუარზედადგა;განაყოველთვისვარსიმღერისიშტაზე,უგუნებოდგახლავართო,-სთქვამან.

როგორც იყო, ფრინველთა ხვეწნა-მუდარამ გასჭრა დაბულბულმაც დაიწყო. ფრინველთ ხმა გაკმინდეს,ბუზების ფრენა ისმოდა, ყვავილთ სული განაბეს დამოტრფიალე თვალებით შესცქეროდენ მგოსანს.ბულბულმადაამღერა:

დიდებაშენდა,ცათამპყრობელო,დიდებაშენდა,ბუნებისძალო,-დიდება,მეფევგვირგვინოსანო,

დაგადღეგრძელოსშენც,პატარძალო!სიყვარულისასდავსწნავგვირგვინსა,

სათნოებითამოვქარგავგარსა,არდავინანებ,ყველასშიგჩავქსოვ,თუქვეყნადრასმეკივპოვებკარგსა.დაწრფელისგულითგამეტებულსაიმასდაგადგამთ,ქალ-ვაჟო,თავსა.სიყვარულიათვითჩემიგული,

სხვისაცთუვნახე,მომიდებსალსა,დღესთქვენიტრფობაუდიდესია,

დაამითიპყრობსჩვენსგულსდათვალსა.

ამ დროს შორი-ახლოს ხარი-ირემი გამოჩენილიყო დაგულმოდგინედ უგდებდა ყურსა ფრინველთა მღერას,

ბულბულის სტვენას. ბულბულის სტვენამ ნაღველიაღუძრა გულში. რაღაც მოაგონდა, თვალებზე ცრემლიმოუვიდა, ამოიოხრა და გაბრუნდა, მიეფარა უღრანსტყეს.

ფრინველთ გააბეს საერთო მღერა. ერთს სიმღერასამბობდენ ყველანი, ხოლო თავ-თავიანთს ხმაზე-კი. ამსიმღერაში ბუნების ქება იხატებოდა, ტყისა დადედამიწის მადლი. ამ მადლს მადლობას უძღვნიდენფრინველნი. ამ დროს თვალის ვლებით გადმოიარაარწივმა; “არწივი!” ”არწივი!” გაისმა ხმა: “მეფემობრძანდებაო!”ერთბაშადყველასჩაუვარდათმუცელშიენა,ხმისამოღებასვეღარჰბედავდენ;ყველანიცახცახმა,კანკალმააიტანა.

მართლაცდასაშინელისანახავიიყოამდროსარწივი:რაუნდოდა? ერთისდატევების მეტი კი არ მოუნდებოდა,რომმთლადბურნუთადექციაფრინველთაბრბო.

-რადშეჰკრთით,ხალხნო?ხმაამოიღეთ.განამეფეჩვენსშემუსვრას იკადრებს, მოიწადინებს?! - ეტყოდაფრინველთჩხიკვიმოძღვარი:-თუმეტყვით,ამწუთასაქმოვიწვევმეფეს.

ზოგნი უარზე დადგნენ; იმის თვალების ბრიალს ვინგაუძლებსო. ამბობდნენ: ჩვენ კივეღარასვისიამოვნებთდა რა იქნებაო. სხვებმა მოუწონეს, მოვიწვიოთ,მოვიწვიოთო.

მოძღვარი ჩხიკვი წავიდა სრიალით აღმა და გაუთამაშაწინ ფრინველთა მეფეს. არწივმა სიარული არ შეშალა,თითქოსბუზიუფრინავდაწინა.

- გაუმარჯოს შენსდიდებულებას, ჩვენო მეფევ, - მისცაქუდმოხდილმაჩხიკვმასალამიარწივს.

-გაუმარჯოსჩხიკვსაც,-სთქვამანდინჯად.

- ჩვენო დიდებულო მეფევ, გთხოვთ ქორწილშიგვეწვიოთ. გთხოვთ გულითდა სულით; მუხლმოყრითგევედრებით მთელი შენი საყმო; თუ გვიკადრებს შენიდიდებულება, დიდად მაღლობელნი დაგრჩებით, თავსშემოგევლებით.

-შეიძლება,რატომ!-სთქვაარწივმა.-გამიძეღწინ!

ჩხიკვი დაეშვა თავქვე და არწივმაც შემოიკეცა თავისიმძლავრი ფრთები და დაეშო თავქვე. ეს სურათი ცისმოგლეჯასჰგავდა.

მთელი ფრინველთა გუნდი წამოიშალა და ჟივილ-ხივილით მიეგება წინ თავის მეფეს. არწივმაცთავისებურისალამიმისცაფრინველთაკრებულს.

მოიწვიესმეფედადასვესთავში.ყველანიფეხზეიდგნენქუდმოხდილნი.ბულბულიარასჩანდამხოლოდაქ.

- შეგიძლიათ დასხდეთ, - უთხრა მათ არწივმა დაფრინველნიცუფროს-უმცროსობისწესზედალაგდენ.

ესამბავიორშაბათსდღესმოჰხდა.ტყეშიწასულიხალხი,თუ სამუშაოდ, თუ სანადიროდ, გაოცებული რჩებოდა.ამბობდა ყველა: ეს რა ამბავია, რამ გააწყო ჩიტები, რომერთისხმაცაღარსაიდანისმისო.

ხალხმა რა იცოდა, თუ ფრინველნი ჩხიკვთა ქორწილშიიყვნენ,-განცხრომასადაქეიფში.

არწივს მიართვეს ღვინო ჯიხვებით. იგი დაუზარებლივსვამდა და ძლიერაც გამხიარულდა; შემოსძახა თავისისაზარელი ხმითრაღაც საგმირო სიმღერა; ყველასტანშიჟრუანტელმადაუარა.

-ღმერთო,-ეხვეწებოდენყველანიღმერთს,-ღმერთო,ნუგააჯავრებ ნურაფრით ჩვენს მეფეს,თორემ გაგვჟუჟავს

ერთსწამშიო.

არწივი მაინც არა ჯავრობდა, სთხოვდა ფრინველთემხიარულათ, ემღერათ, ეცეკვათ, მაგრამ ფრინველთრაღაც გუნება გადაუბრუნდათ. არ იცოდენ, რადაემართათ.რომფრინველებისთვისგაბედულებამიეცა,არწივმაუბრძანაშთაებერათბუკ-ნაღარისათვის.

ბრძანება იმავე წუთას ასრულდა და არწივმაც დაიწყობობღვა თავის მძლავრის კლანჭებით: სულ გათელათითქმისისყვავილიანიადგილი.

მაინცკიდევვერავინჰბედავდათამაშობას.ბოლოსისევწრუწუნამ გაჰბედა: ისეთი ლეკური დაუარა, ისეთსბუქნაშიამოდიოდა,რომმტვერიცასასწვდებოდა.

ერთხელ გატაცებული და გაცხარებული არწივსაც-კიგადაახტათავზე.ცოტაარიყოს,მეფესეწყინაყმისასეთი

ბრიყვული ქცევა, მაგრამ ზრდილობისა და შემთხვევისგამო, არაფერიუთხრა, მხოლოდ შეუბღვირა კი ერთხელისე, რომ თაგუნამ შიშისაგან კინაღამ სული განუტევა.მაინც ამ შებღვერის შემდეგ წრუწუნა კაცად აღარვარგოდა,გახდაავად,წავიდადადაწვაერთისხისძირას.ზედერთიხმელივერხვისფოთოლიწაიხურა.

ფრინველებშიყველაზეთამამადკოდალაიქცეოდა.კარგაგადაკრულიც გახლდათ და ისეთს ბაიათებს გაჰკიოდა,რომმთელიმთა-ბარიინძრეოდა.კოდალაეხლაიქამდისგათამამდა,რომმეფესაცაუხირდა.

- შენ მეფობა ვინ მოგცაო, - უთხრა მან არწივს. - ჩვენროდისამოგირჩიეთო.

- ბიჭო, შე ოჯახქორო, სუ, გაჩუმდი, რას ამბობ, შეთავხედო?-წასჩურჩულესფრინველთა.

- არც გავჩუმდები და არცა! რად უნდა გავჩუმდე, რაოჩემო?!.. - ამბობდა კვლავ შეზარხოშებული კოდალა. -თქვენ რა ხალხი ხართ? გული-გულში ყველასგეჯავრებათ, შვილოსან, და პირში-კი ვერაფერსეუბნებით.ბიჭობაპირადთქმაა.

არწივმა ბევრი იცინა კოდალას ახირებაზე, მაგრამფრინველთა ითაკილეს მეფის შეურაცხყოფა, შეიპყრესკოდალა, ნისკარტში წბილა გაუყარეს და იქვე ხეზემიაკრეს.დაღონდა კოდალა, აღარ იღებს ხმას. არ ესმის,რისთვისდასაჯესასესასტიკად.

ფრინველნი რომ ამ გაზიდულობაში იყვნენ, მელამოჰპარვოდათ ახლო. დიდხანს უთვალთვალა ცბიერმაცხოველმატყისპირიდანდაუცდიდადროს,ფიქრობდა,ჯერ კარგად დათვრნენ, მაშინაა ჩემი დროვო. მელა იმდროს დაინახეს, რომ ის-ის იყო უნდა ნეფე-დედოფლისათვის ეტაცა პირი. ატყდა ხმა, ყვირილი,

აიშალა ფრინველთა გუნდი, ხოლო ნისკარტდაღებულიარწივიეძგერამელასდაერთსწამსსულიგააფთხობინა.ფრინველნი გაიფანტნენ: ზოგი ხეებზე შესხდა, სხვამაღლა ტრიალებდა. დაბლა არწივი და კოდალა-ღადარჩენ; ავადმყოფმა თაგვმაც განგაშის ხმაზე სორომოძებნა.არწივმაკოდალაცგაათავისუფლადაუთხრა:ეგმიქარვა მიპატიებია, რადგანაც ნასვამი იყავი, და მერეაღარ გაბედო, თორემ ვაი შენს ტყავსო. თითონაცაფრინდა, აფრინდა მაღლა,თითქოს ცას მიეკრაო,და იქირგვლივ დაიწყო ტრიალი. ქეთევანი და ზაქარაცმიეფარნენ უღრან ტყეს: ერთმანერთის ალერსში დაკოცნა-ხვევნაში გაატარეს ის დღე და საღამოთ ერთისწიფლისტოტზედაეძინათგვერდის-გვერდ.

1893წ.

გველისწანაყარიტყავი.

შვლისნუკრისნაამბობიI

პაწაწა ვარ, ობოლი. ბედმა დამიბრიყვა: ცუდ დროსდავობლდი; ტანზედ მაცვია პატარა, მოკლებეწვიანი,თეთრისთვლებით მოწინწკლულითხელი ქათიბი.ჯერრქები და კბილები არ ამომსვლია, ჩლიქებიც არგამმაგრებია.

გზადაკარგულიდავდივარ. აიდახედეთ ჩემს სისხლიანფეხსა, - ესწყლისდასალევადრომ ჩავედიხევში,მაშინვიტკინე... გული მიწუხს... გული... საბრალოდედაჩემი!მანამდედა მყვანდა ცოცხალი, სულ ალერსში ვყვანდი:ძუძუს მაწოებდა, მიალერსებდა, მაფრთხილებდა. რაღამეშველება მე საბრალოს ეხლა! ძუძუს აღარა ვწოვ,

მხოლოდ ბალახის ნამსა ვსუტავდილითდა საღამოთი,როდესაც ნამია, და რძის ნდომას იმითი ვიკლავ.უპატრონო რომ ვარ, სულ მეშინიან, ვკანკალებ, მუდამდღე სიკვდილს ველი, გზაარეულიდავეხეტები... ღმერ-თო,რამდენიმტერიგვყავს!

წეღან ველის პირად გავედი დაღონებული... იქით-აქეთთვალს ვავლებდი. უცებ ჩემს თავზედ ჭექა გაისმა.ავიხედემაღლა:მხრებ-შეკუმშული,ნისკარტდაღებული,უზარმაზარი ლეგა ფრინველი მოდიოდა პირდაპირჩემკენ. მე, შეშინებული,ტყეში გადავხტი. წამოვიდა ისწყეული ფრინველი, ტანი ვეღარ შეიმაგრა და ჩემსნადგომ ადგილს დაეცა. ჟრუანტელი მივლის, როდესაციმისი მოკაკული ნისკარტი და ალმასივით ბრჭყალებიმაგონდება. პირდაპირ მოვიდადა, იქ რომ არდავხვდი,ბალახებზედა და მაყლოვანზედ მხრებით ტყლაშუნიგაადინა. მიავლ-მოავლო საზარელი ყვითელი თვალები,

ეწყინა ჩემი გაქცევა, აიწია, ძლივს განთავისუფლდა,კინაღამმაყვლებშიჩაება.მეერთსხესვეფარედაიქიდანგულისფანცქალითცალისთვალითგავყურებდი.

გენაცვალე, ტყეო! შენ ბევრს მშველი, თორემ აქამდისჩემისქათიბისბეწვიცარიქნებოდა!გულიმეუბნება,რომმტრისმსხვერპლადგავხდები.ჯერმეგამოუცდელივარ,მხოლოდერთიკვირავიყავიდედასთან.ისმასწავლიდა,ვინ იყო ჩემი მტერი და ვინ მოკეთე. ეხლა ვინღამასწავლის?სულშამბშივწვები,ვიმალები,მუმლისადაკოღოებისაგანმოსვენებააღარამაქვს.დედასთანკარგადვცხოვრობდი,თავისუფლადვსუნთქავდი...

მედადედაჩემი,აგერტყიანისერირომწამოწოლილადააქეთ-იქით ხევები ჩაუდის, იქ ვცხოვრობდით, მუდამდაჩრდილულნიგაბურულისტყით;უხვედრიიყოჩვენიბინა.დედაჩემიდაწვებოდახოლმეგორაკზე,მეგვერდითმოვუწვებოდი.სამივემხრიდამხეებიგვეფარა,მეოთხეს

თვითონ გაიყურებოდა. ხანდახან ყურებს დააცქვეტდა,მე შევყურებდიდა ვბაძავდი იმის ქცევას, ჩემს პატარაყურებსაც ავცქვეტდი. სამჯერუჩვეულებრიო ხმაურობაშემოგვესმა: ის არა ჰგვანდა არც წყლის ჩხრიალს,რომელიც მუდამ მესმის, არც შაშვის ფაჩუნს, არცკოდალას რაკუნს, არც კიდევ ხმელის ხის წვერიდამჩამოვარდნილ ტოტის რახუნს და არც ნიავისაგამგაშრიალებულფოთლებისხმას...ესშევნიშნემე:რაწამსამუცხოხმასგაიგონებდადედაჩემი,ზეწამოვარდებოდადამეტყოდა:“შვილო!მომყე,მემომყეო!..”გაიქცეოდადამეცმივხტოდი,რაცძალიდაღონემქონდა; არცვიცოდიდაარცმესმოდა,თუვისუფრთხოდა.ეხლა-კივიცი...ოჰ!რამდენი მტერი გვყავს! ოჰ, ადამიანო!.. რატომ არგებრალები მე, პატარა? რატომ არ მაძლევთავისუფლებას,რომ გულდასვენებულმათავისუფლადვიარო,ვთელოლამაზიმწვანებალახი,გადავდგესერზედდადავსტკბესაღამოსნიავისსიოთი?!

ვერგავცილებივარტყეს.თუგავედიველად,უნდატყისპირს არ მოვცილდე, - მაშინაც ნახევარი სიცოცხლემაკლდება!სულაქეთ-იქითუნდავიყურო,ვეფაროხეებს,კლდეებს, ბალახებსა და კანკალით ვჭამო საჭმელი,შიშისაგან ზეზეურად უნდა დავდნე!.. რას გიშავებ,ადამიანო, მითხარი, რას? რა დაგიშავა საბრალოდედაჩემმა, რა შეგისვა, რა შეგიჭამა, რომ მოჰკალი დაუპატრონოდ დამაგდე, დამაობლე?! ოჰ, ადამიანებო!თქვენხერხსადაღონეზეხართდაიმედებულნიდაჩვენიჯავრი არაგაქვსთ... არა ჰგრძნობთ,რომ ჩვენცგვიყვარსთავისუფლება,არაჰგრძნობთთქვენისშეუბრალებელისგულით, რომ ჩვენც გვიყვარს სიცოცხლე, ბუნება:ფოთლის შრიალი, წყლის ჩქრიალი, რომელსაცსულგანაბული ეგრე ხშირად ყურს ვუგდებ ხოლმე,ბალახის ბიბინი და ტყის ცხოველებთან ერთადნავარდობა... შენ-კი, ოჰ, ადამიანო!..თვალებდასისხლიანებული, გაფაციცებული დამეძებ მე

და ჩემს ფერს სუსტსა და უპატრონოს ათასს სხვას...იარაღიგაქვს,მოგვეპარები,მუხთლადგკვრავტყვიასდაგამოგვასალმებწუთისოფელს...

II

როგორარუნდამეშინოდეს?..ჯერსულერთიკვირაა,რაცმე წუთისოფელს ვხედავ, და რამდენი შიში და ვაებაგამოვიარე!გუშინწინწვიმიანიდღეიყო.სიცოცხლითადასიმშვენიერით აღსავსე დედაჩემი წიფლის გვერდზედიდგა და გემრიელად იცოხნებოდა... მეც გვერდითვუდექი, მიხაროდა დედასთან დგომა, მტერი დასიკვდილიარც-კიმაგონდებოდადედისიმედით.ხშირისფოთლებიდამ წვიმის ნამი კამკამით ჩამოდიოდა... მეთავს ვუშვერდი, რომ სასიამოვნო წვეთებსგავეგრილებინე.

-არგიამა,შვილო?-მკითხავდადედა.

მე თავს ვუქნევდი და ვხტოდი, ხან ძუძუებშივბურჩქნიდი.

ჩვენსწინერთხმელხესგარშემოკოდალაევლებოდადაისე მაგრა უკაკუნებდა, რომ მიკვირდა, - დედაჩემიამოდენაა და არ შეუძლიან ეგრე ტყის გახმაურება,როგორც ამ პატარა ჩიტს მეთქი! უვლიდა გარშემო ხესფეხებისფხაკუნითდახანერთსადახანმეორეადგილასჩაჰკრავდა ნისკარტს... კოდალას ცელქობას მესიხარულით შევყურებდი; უცებ “ჩხი!” “ჩხი!” მომესმა.მივიხედეგვერდზე:თავზედერთი ჩხიკვიგვევლებოდა.“თავიმომაფარეო, -მითხრადედაჩემმა, -თორემჩხიკვითვალებს დაგთხრისო!..” მე თავი მოვაფარე. დედაჩემიიგერებდა თავით ამ საძაგელს. ჩხიკვი ჩემკენ იწევდა;ბევრი იცოდვილა, მერე დაგვანება თავი,თავმოკატუნებული წიფლის ტოტზე შესკუპდა დამოჰყვაკნავილს.იმისიხმასწორედჩემსხმასაჰგვანდა.

დედასგაეცინადამითხრა:

-დიდიეშმაკირამეა,შვილო,ეგჩხიკვი,გაუფრთხილდი!..შენისთანა პატარა ნუკრებს ძლიერ ემტერება, შვილო...კრუსუნსა და კნავილს მოჰყვება და ახლო-მახლო რომშენისთანაბრიყვიდაგამოუცდელინუკრიშეხვდეს,ბანსმისცემს, გადაეძრახნება, მაგასაც ისუნდა: მიახტებადათვალებსგამოსჩიჩქნის!..

მეტანშიჟრუანტელმადამიარა...

-ხმასაცარგავცემ,დავემალებიმაშინათვე!

-ჰო,ეგრე,ეგრე,შვილო!მანამდედაცოცხალიგყავს,ნუშეგეშინდება;როცამეაღარგეყოლები,მაშინსიფრთხილეგმართებს!

ოჰ, რამდენი გამოცდილება მაკლია ჯერ კიდევ მე,

საცოდავსა!..

III

ერთხელ ძლიერდაცხა.დედაჩემი საწოლიდამ ადგადამითხრა, წყალზე წავიდეთო. წავედით, დავყევითწვრილიანს სერს, ჩავიარეთ შამბზე და ჩავედით ხევში.ხევი ღრმა იყო, მზის სხივები ვერ ჩასწვდომოდა, აქეთ-იქით ნაპირებზე ხეები ერთმანერთზე გადაკვანძულიყოწვერებით. ხის ძირებზე, იქვე ხევის პირად, ჟოლისფესვები იყო ამოსული, წითლად თავი დაეხარათ დაგადმოჰყურებდნენ წყლის დენას. ცივი ანკარა ხევიმოჩუხჩუხებდა გალიპულს ქვებზე, ერთის კლდიდამმეორეზეგადადიოდადაგუბდებოდა.დედაჩემიმივიდადა ჩადგა შიგ გუბეში. მე ძლივს დავდიოდი ქვებზე,ჩლიქებიმტკიოდა.

-მოდი,შვილო,ჩადექწყალში,საამურიასიცხეშიწყალში

დგომა.

მემივედიდაკრძალვითჩავსდგიჯერერთიფეხი;წყალისაშინლადცივიიყოდაგადმოვხტიისევუკან.

-ცივია,არშემიძლიანდგომა.

-არაფერიგიშავს,უნდაეხლავეშეეჩვიო,შვილო!

ცოტა ხანი დავდექი წყალში, და მერე გამოვბრუნდითუკან.ჩვენსზევითნაკაფიანებშიხმაურობაისმოდა.

ეგსაშიშიხალხიარარის,მითხრადედამ.ერთიდედაკაციდა პატარა ბალღია. ჩვენი მტერი ეგრე არა ყვირის. ჩვენმაინც სიფრთხილე გვმართებს: ისე წვრილიანზეავიაროთ, ველის პირად ნუ გამოუჩნდებით, ნუდავენახვებით.

დედაჩემი წინ წავიდა. მე გულმა არ მომითმინა დაგავხედე; ტანიდავმალე, მხოლოდთავი გამოვაჩინე. ამდროს ქვეიდამ ხმა მომესმა: “ვაი, ვაი,დედილო, მგელი,დედილოჯან,მგელი!”

- ნუ გეშინიან, შვილო, გენაცვალე. აბა სად არის,დამანახვეო? - ჰკითხავდა დედა. - აგე, ყურები არგადმოუცქვეტია, ადამიანო, ტყიდამ! - თვალცრემლიანიუჩვენებდაბავშვითითითჩემზე.

-უი,შენკიგენაცვალოსდედა,მგელი-კიარარის,შვლისნუკრია,შვილო!ქა,რალამაზია!

-დავიჭიროთ,შენიჭირიმეო,-ეუბნებოდაპატარადედასდა თან მოუთმენლად ემზადებოდა ჩემკენგამოსაქცევად.

- არა,გენაცვალოსდედა,ცოდოა,შვილო,როგორიქნება,

განამაგასარაჰყავსდედა!ხომუნდაიტიროსიმანთავისშვილზე!

მე სულგანაბული ყურს ვუგდებდი და მიამა, რომგავიგონე ერთადერთი სიტყვა ჩვენის შებრალებისა. მეკიდევ მინდოდა ყური მეგდო, მაგრამ დედაჩემიდაბრუნებულიყო,მოირბინადამითხრა:

- ჰაი, შე ბრიყვო, გჯერა, რასაც ეგენი ამბობენ?! რასუყურებ იქა? წავიდეთ ჩქარა, მომყე! ეგენი წავლენ,ასწავლიანმონადირესჩვენსბინასდაგამოგვასალმებენსიცოცხლეს.

საბრალო დედაჩემი წინადვე ჰგრძნობდა, რომ ისეიქნებოდა.

IV

შეკუნტრუშდა დედაჩემი, შევკუნტრუშდი მეც დაგავსწიეთ ზეითკენ სკუპ-სკუპით. სულ ბოლო დროსმხოლოდეს-ღაგავიგონე:“უი,დედაციქაჰყოლიაო!”

შევუდექით შამბიანს, ბუერიანს გვერდობს, ბუერისძირებიცივისწყაროებით იყო მორწყული. აქა-იქლაფზეეტყობოდა ჩემსაებ პატარა ნუკრის ნაფეხურები.საშინლად ცხელოდა. ვწუხდით. დავწექით ბუერებში.იმისი განიერიფოთლები არ გვაკარებდნენ მწვავე მზისსხივებს. უცებ გარშემო შემორტყმულ მთებისწვერებიდანამოცვივდნენღრუბლები,შეიყარნენერთად.ცამდაიგრიალა,იჭექა,ელვაგაიკლაკნა.

წვიმასვეტ-სვეტადჩამოდგაგაღმასერებზე,მალეჩვენსგარეშემოც ხის ფოთლებსა და ნამეტნავად ბუერებზედაიწყო ტლაშა-ტყლუში. ისეთი ხმაურობა დადგა,თითქოსტყედამთა-ბარიიქცეოდა.ყველასულდგმულმახმა გაკმინდა: ჩიტები ვეღარ ჰბედავდენ ჭიკჭიკს,

ცელქობას... საძაგელი ჩხიკვი, რომელიც ისე მაშინებდაწინათ, ეხლა სრულებით არ მეჩვენა ისე საზარელი;დამჯდარიყო წიფლის შიმელაზე, მიეხუჭათვალებიდანისკარტიდამ ცინგლი ჩამოსდიოდა, მხრები საცოდავადჩამოეშვა. იმის ახლოს იჯდა გულწითელი ჩიტი,“წიფლის-ჩიტა” უწყინარი, უვნებელი, ღაბუა.მშვენიერადმიეხუჭათვალები!მოფრინდა “წიპრანა”და“წრიპ, წრიპ!” შესძახა. ჩხიკვს შეეშინდა, გაახილათვალები, გაუსკდა გული, მიასკდა ხან იქით, ხან აქეთ,უშნო “ჩხიი, ჩხის!” ძახილით. მე გამეცინა. წინათყველაზედ ღონიერი ის მეგონა, ეხლა-კი გავიგე, რაცშვილიბრძანებულა.

გადაიქუხა. ჩიტებმა მორთეს ერთხმად სიმღერა.ბალახებმა და ხის ფოთლებმა სიხარულის ცრემლსდაუწყეს ფრქვევა. დედაჩემს ნაწვიმზე სიარულიუყვარდა...წავიდოდაველადდამეცთანგამიყოლიებდა.

ეხლაც წავედით, შევუდექით ველის პირებს, გავსწიეთმთისკენ,ტკბილიხმაისმოდასალამურისა.მთისძირზეგაშლილიყო ცხვარი და ტკბილად სძოვდა ახლადდანამულს ბალახს. მზე გორის პირას იყო ჩამალულინახევრამდე. იმისი მკრთალი სხივები მხოლოდ მთებისადატყისწვერებსეთხოვებოდა.

გორის პირზე ზევით მხრივ იჯდა ნაბადწამოხვეულიმეცხვარე და შეექცეოდა სალამურს. იმის გვერდითწამოყუნტებულიყობანჯღვლიანი,საზარელიშესახედავიძაღლი;ცოცხლად აყოლებდათვალებსცხვრისფარასდახანდახანაჩერდებოდაალერსიანადთავისპატრონს.

- ცუდს ადგილას მოვედითო, - მითხრა დედაჩემმა, -მეცხვარე უიარაღოა, იმისი ნუ შეგეშინდება, მაგრამ ისძაღლიდაიყრის ჩვენს სუნსდა იქნება გამოგვეკიდოსო.მობრუნდი უკან. თვალი გეჭიროს: თუ ჩვენსკენგამოიქცა, მედავენახვებიდა შენ ბალახებში ჩაიმალეო.

ჩვენს დანახვაზე ცხვარი წაფრთხა და დაიწყო ჩვენკენყურება.მეხშირსადადაბერებულისარჯაკელისგროვაშიჩავიმალე და არ ვაშორებდი თვალს იმ კუდბუთქვაძაღლს... ცხვრის დაფრთხობა და ძაღლის წკმუტუნიერთიიყო.სცქვიტაყურებიდაგამოექანაჩემკენ...

მეცხვარემ დაგვცა კივილი. მე ავკანკალდი. დედაჩემსშეასწრო თვალი და გაექანა იმისკენ. დედაჩემიგასრიალდადაერთსწამსდამეკარგათვალიდამ.ცრემლიმომერია,გულიმომიკვდა:ვაიმე,დედავ,თუდაგიჭიროსმაგ წყეულმა! დიდი ხანი მესმოდა ბრაგა-ბრუგი დახევიდამქვებისჩხრიალი.

ვაიმე თუ დაიჭირა დედაჩემი და თავის ალმასისკბილებით სწეწს! დაბინდდა. მეცხვარემ მოუსტვინაცხვარს და შეაყოლა ბინისაკენ. გულის ფანცქალითვადევნებდითვალს იმის მოძრაობას. საწყალს ცხვრებსსცემდაზოგსდიდისკომბლითდაზოგსქვებსესროდა.

ერთს პატარა ჩემოდენა ბატკანს მიარტყა ქვა, საბრალოწაიქცადა საცოდავადდაიწყოფეხების ქნევა. მეცხვარეავიდაზევითდადაუწყოძახილი “ყურშიას”.ცოტახანსშემდეგ, ცის ტატანზე დავინახე, რომ იმისი ყურშია,წითელ-ენაგადმოგდებული,ედგაპატრონსგვერდით.

მე მეშინოდა; ვინ იცის, ჩემის დედის სისხლით აქვს-მეთქი გამურულილაშ-პირი.დაბნელდა,დაუკუნეთდა.ხმაურობააღარსაიდამისმოდა.რაიქნადედაჩემი?იქნებავეღარმიპოვოს,თუცოცხალია?

ცოტა ხანს შემდეგ ხავილი შემომესმა.დედიჩემის ხმასაგვანდა. მეც გავეხმაურე. საბრალო აფორთქლებულიმოიჭრაჩემთან.

- აქა ხარ, შვილო? ნუ გეშინიან, შენი დედა ცოცხალია.ძაღლიდამგელივერაფერსდააკლებენ...ცოცხალიხარო?-მკითხავდა.

-ცოცხალივარ,-ვუპასუხემე.

მიალერსადედამ... ნეტა ვის შევსტირო, ვის შევეხვეწო,ვინ არის ისეთი ძალუმი, რომ დედიჩემის თვალებშიჩამახედოს,დამატკბოსიმისისალერსით.

როგორუნდამოვინელოესჯავრი?ნეტასისხლისმსმელმტერსმეცმოვეკალი!რისთვისდავრჩიმეცოცხალი!?

წინა დღეს ცოცხალს, მშვენებით სავსეს ჩემს ნუგეშსშევსტრფოდი, და რა მომაგონებდა, თუ მეორე დღესდამეკარგებოდასამუდამოდ!

V

მთელი ღამე დავდიოდით ველზე, აღარ გვეშინოდა;გავედით სვილში და ტკბილად შევექცეოდით. თენებადაიწყო, მივიქეცით ტყეში. წყეული იყოს იმ დღის

გათენება.ველზედსქლადიწვაბალახი.ველშიიდგაორი-სამი ძირი ბალი; ჯგუფ-ჯგუფად ეხვეოდენ ჩიტები,შაშვები; ჟივილ-ხივილი ისმოდა; ზოგნი მოდიოდენ დაზოგნი მიდიოდენ, მიეზიდებოდენ შვილებისათვისსაზრდოს.დედამ გამაფრთხილადა მითხრა: საშიშია ამდროსსიარული,ჩვენიმტერინაწვიმზედაგვეძებს,აქეთ-იქითთვალიგვეჭიროსო.

ეს იყო უკანასკნელი გაფრთხილება დედიჩემისაგან,დედაჩემი სწუხდა, თითქოს სიკვდილსა ჰგრძნობდა.მოჰკვნეტდაერთსფოთოლსდაგაუყუჩდებოდა.

ჩვენ ზევით იყო დგნალები, ერთმანერთზე მიწყობითამოსული.იმათწინიდგასამითუოთხიშეკუმშულიდააწურწუტებულიარყი.

უცებ, როგორც ცის ჭექამ, იგრიალა თოფმა. იმის ხმამდაიარა მთები და კლდეები, ხის ფოთლებმა და

მცენარეებმა კანკალი დაიწყეს, ბოლი გაერთხა ნამიანსბალახზე. დედაჩემმა ერთი-კი ამოიკვნესა და წაიქცა.ვაიმე! მე იქვე გავისხიპე. დედაჩემი მიგორავდა,ვხედავდი, თავქვე და სისხლიანს კვალს სტოვებდაბალახზე. არყებისუკანიდამგამოხტა ახალგაზრდაბიჭი,ლეგაჩოხისკალთებიაეკვალთა.“გაუმარჯოსო!”დაიძახადა სასწრაფოს წკრიალით გამოეკიდა დედაჩემს უკან.საწყალი დედაჩემი ცდილობდა ადგომას, წამოიწევდახოლმე, მაგრამ ისევ ჩაიხვეოდა მუხლებში. დაეცემოდადა გაგორდებოდა. მე მოვკვდი, ტანში დავიშალე,როდესაც შეჩვენებულმა მონადირემ ამოიძრო პრიალახანჯალიდაგამოუსოდედასყელში.სისხლმაიფეთქადაგადაერწყია ხეებზე. ვაჰმე! სულ ცხადად ვხედავდი,მაგრამრითივუშველიდიმე,საცოდავი?!აგერძუძუებზე,იმძუძუებზედ,რომლებსაცმევწოვდი,დაუსოხანჯალიდა გამოშეშხა. შეიდო კისერზედდა გასწია. მედავიწყეტირილი. გული შემიწუხდა. მას აქეთ ცოცხალ-მკვდარი

ვარ; ვტირი და ეს არის ჩემი ნუგეში; დავდივარ დაშევსტირი ხეებს, მთასადა კლდეებს,დავსტირიწყალსადაბალახს,მაგრამჩემთვისდედაარაჩნდება,დედაჩემსვეღარა ვხედავ, ვარ ობოლი და, ვინ იცის, ვინდამეპატრონება,ვინშეიღებავსჩემისსისხლითხელებს?!

1885წ.ჰორიზონტსეძახისხალხი.

ხმელიწიფელიყველას და, მათ შორის, მეც მიყვარს მაღალი, მწვანით,ყვავილებითმორთულიმთა;გაზაფხულისსუნი,ახლადამომავალი ბალახი, ახლად დამდნარის ყინულისათვისრომუჯობნია,უცოდველად,უვნებლადამოუჩენიათავიდაშეჰყურებსმზეს,ქვეყანას,იჩქმალება,ინაბება,მაგრამნაზს, მიბნედილს სახეზე გამოუთქმელი ტრფიალებაგადაჰფენია: - გავცოცხლდი, მადლი ჩემს გამჩენსაო, -თითქოს დუდუნებს. საამურია, გაყინული ხეებიგაზაფხულის სითბოთი ზოგნი რომ გაიფოთლებიან დასხვანი აყვავდებიან. მიბუნდებულს, უღრანს, ბნელს,დაბურულსტყესხომარაშეედრება!..

მაგრამ ამჟამად ყველაფერი მავიწყდებადათვალთ-წინმიდგება მხოლოდ ერთი ხმელი წიფელი. ისიც უღრანს

ტყეში დგას, ერთის კლდის თავზედ. ამ კლდესაცხავერდივით მწვანე ხავსი გადაჰკვრია. ხმელს წიფელსსხვახეებიშორსუდგანან,თითქოსგანგებგაჰშორებიანდა ამაყად დასჩერებიან თავზე. ხმელის წიფლის ახლორამდენიმე ჟოლის ფეხია მოსული, შველისა და ირმისნაკვნეტის ფოთლებით. ისინი გადმოძაბულან დაგადმოსცქერიან დაბლა მდინარეს, მის ფესვებშირამდენიმე ფეხი ძირტკბილა მოდის, ზამთარ-ზაფხულმწვანე, დაკბილულ-ფოთლებიანი. ხმელს წიფელსწასვლიასიცოცხლისნიშანწყალი:სამიტოტი-ღაშერჩენიაშუა წელს ქვევით, ზედა ტანი მოტეხილია და ხევშიჩაჩხატულა, გახიდულა. ამ სამს ტოტში წელიწადშიმარტო ერთს გამოუვა ხოლმე სამითუოთხიფოთოლი,ისიც ფერწასული, დამჭკნარი, გაყვითლებული. სხვახეებს-კირომუყუროთ,დატვირთულნიდგანანბუნებისმინიჭებულის სარჩოთი. არაფრად აგდებენ ხმელსწიფელს,ყურადღებასარაქცევენ,მხოლოდზამთრობით,

როცა თითონაც შემოეძარცვებათ ხოლმე საპატარძლოტანისამოსიდა, ცოტადთუ ბევრად,დაუახლოვდებიანსიხმელესდადაემსგავსებიანხმელსწიფელს,მაშინთუშეაცქერდებიან, ისიც გაკვრით... ეს მოხდება სწორედმაშინ, როდესაც პირბადრი, სახენათელი, თმაგაშლილი“ადგილის დედა” ბუნების სანუგეშოდ სიყვარულზე,სიწმინდეზე და სიცოცხლეზე ზღაპარს უამბობს. მაშინშეუბუზღუნებენხმელსწიფელს: “რასგაშტერებულხარ,საწყალო?ყურიდაუგდე,დედარასამბობსო!”.

ხმელიწიფელიამოიკვნესებსღრმაკვნესითდაარცავად,არცკარგადყურსარათხოვებსამამაყმცენარეთ,მაგრამ“ადგილის დედის” ზღაპარს-კი ყურს უგდებს;თითოეულიმისისიტყვალახვარივითგულზეესობადაუჩუმრადცრემლსაჰღვრის.

საბრალო წიფელი! ერთი დრო იყო, რომ ესეც ამაყადგაბარჯღული იდგა, სხვა ხეებს ბევრით მაღლა

ასცილებოდა და თავის დიდრონ ტოტებითა დაფოთლებით ქოხივით ეხურებოდა თავს მთელს ტყეს.მთიდამ ბარად მომდინარი არწივი მის კენწეროზეისვენებდა, მოჰყვებოდა ამაყად ყეფას. ეხლა კისულთმაბრძოლს დაჰფერებია. წაქცევ-წაქცევაზეამიმზადული. ტანზე რამდენსამე ადგილს საცოდავსგამხმარიქერქიასძრობიადატიტველიგვერდებიუჩანს.ერთს ალაგს უფრო გრძლად აჰყრია ქერქი დადედამიწისკენ გრძლად გადმოშვერილა; გეგონებათ,ხანჯალიდაუციათდანაწლევებიგადმოუყრევინებიათო.ჭიაც ბევრითუ აქვს ამ წიფელს,რომრამდენჯერაც მისახლოგავლამომიხდება,ზედმუდამკოდალასავხედავ.ესდასაქცევიერთთავადზედაზისდა,რაცძალიდაღონეაქვს, ურახუნებს იმ გასახმობს, გასავერანებელსნისკარტს; თან კიდეც დასჭყივის, დაჰკივის, თითქოსნიშნს უგებსო. აგერ რამდენს ადგილას ამოუღრუტნიაწიფელი გულამდის. საცაა გულსაც ფქვას დაუწყებს.

წიფელიდგას,დგასშეუშფოთრად,წარბშეუხრელად;არცავსამბობს,არცკარგსა.

როცაქარიუბერავს,სხვახეებიერწევიან,მხოლოდხმელიწიფელი არ ინძრევა;წინათ-კი,როცა იგიჯანსაღად იყო,სიცოცხლითსავსე,ქარისბერვაზედაიწყებდაზღვასავითღელვას; მისი ტოტები და ფოთლები ჭექა-ქუხილივითხმაურობას ასტეხდენ. ხმელის წიფლისტოტები ამაყადდედამიწას სცემდენ, ასკდებოდენ, დიაღ, ეხლა ქარსვეღარ მიჰყვება ხმელი წიფელი სხვა ხეებივით,ძველებურად,შეუპოვრადგულ-მკერდსვეღარუპყრობსქარიშხალს. არ მოიდრიკება-კი ხმელი წიფელი და, თუმოსტყდება, იმისი რა ვსთქვათ... მოსტყდება, წაიქცევა,გვერდზე წაწვება, ფესვები გამოჩნდებიან, აღმათავაჭერილები, თითქოს ლოცულობდენ, ღმერთსევედრებოდენ, შველასა სთხოვდენო. ზაფხულობითუფრო შესაბრალისია ხმელი წიფელი: სხვა ხეები

მორთულან მწვანის ფოთლით, უვნებელნი,უდარდელნი; მათზედ ათასი ფრინველი სხდებასაგალობლად, ქედნები ღუღუნებენ იმათ ტოტებზე,ქერონა ჩიტი დაჰკრავს დაუსრულებელს გალობას,წიპრიაიკლებსსტვენითიმათარე-მარესდამოუსვენრადგადახტ-გადმოხტის; ყელმოღერებული შველიდა ირემიიმათ იჩრდილავს. ეს გაფოთლილი ხეები ამაყადდასცქერიან ბეჩავს ხმელს წიფელს, იმისი ეჩოთირებათდაამბობენ: “ნეტავიშენარგვაუშნოებდეო!” -არიციან,რომხმელიწიფელიიმათზემეტადიხსენიება,დაარიან,იპოვებიან ისეთნი კაცნი, რომელთაც მოსწონთ დაუყვართ უბედურებაში ჩავარდნილი ხმელი წიფელი...სოფელში დღეში სამჯერ მაინც მოიგონებენ ხმელსწიფელს,-სადაგყვანდათდღესსაქონელიო?-მამამრომჰკითხოს თავის შვილებს, ისინი უჩვენებენ ხმელისწიფლის მიდამოს, გაღმითს ან გამოღმითს, თავს ანბოლოს.

-ხმელწიფლისძირს,კლდეში,ვეფხიდაბუდებულაო, -ხმა არის სოფელში: -ლეკვებიდაუყრიაო. მონადირეებსენახათ ხმელ წიფლის გარეშემო დედა-ვეფხის და იმისლეკვებისკვალიო.

- ეს სააბედე სოკო ხმელს წიფელს ავაჭერო, - ამბობსმეორე.

დიაღ, არ იციან უგუნურმა ხეებმა, რომ ხალხს ჯერ არდაუვიწყნია ხმელის წიფლის სახელი, კიდევ ახსოვსიმისისიდიადე.

განაყველა,რაცხმელია,კაცისგანსაწუნარია!?

ათასსცოცხალსაბევრჯელაათჯერსჯობსერთიმკვდარია.

შენისდანახვით,ტიალო,გულსდარდიმაწევსცხარია,

რაკიგხედავ,რობეჩავადდაუპატრონოდხარია,-

თითქოსდაჰკრესოგანგაში,სამგლოვიაროზარია.

მინდა,რომდიდხანსნახარშიდაგულშინადუღარიაგაგიზიაროვარამი,

მდიოდესცრემლისღვარია.რისთვისმოსულხარ,ბეჩავო,არიგლოვებიმკვდარია?!შენთვისარცწაწყმედაარი,

არსადცხონებაარია!ვინრაშაგიკრავსკუბოსა,ვინრააგინთოსსანთელი?..ვაჰ,რაძნელია,კვდებოდეს,

იკარგებოდესსახელი!

ღამ-ღამობითათასშიერთხელხმელსწიფელზებუშეჯდებადადაკოდილისხმითმოჰყვებაგულმოკლულიძახილს:“ვერიპოვეო?”და,როცაძახილითდაქანცულსშემოესმის:“ვერა,ვერაო”,მოსაწყლებულითავსდაჰკიდებსდა“ღრუ,ღრუო”,ხმადაბლაგულსჩასძახებს.

ზამთრობით მგელი ესტუმრება ხოლმე ხმელს წიფელს,აიტუზება იმის გვერდით და ღმუის, შიმშილისაგანშეწუხებული. ხმელი წიფელი შეუშფოთრადადგას, არცავს იტყვის, არც კარგს, დგას გაშტერებული; იმან არცსიბრალული იცის, არც სიმძულვარე; არც სამტროდაუდუღდება გული, არც სამოკეთოდ; ფიქრობს ხმელიწიფელი თავის თავზე, წარსულზე, აწმყოსა დამომავალზე;გულშითითქოღრმადჩასჭდევიამწუხარება.ხანდახან გადმოაცქერდება მის ერთს ფესვის ბოლოზეამოსულსპატარადასახულსყლორტს,რომელიცმზესდა

წვიმასუცდის,რომგაიზარდოს.ეს-ღააიმისინუგეში...

1889წ.

ქუჩიბალახი ვარ მთისა, ერთის დიდის სალის კლდის შუაგვერდზედ მოსული. ჩემს გვერდით სხვა მცენარე ვერახარობს. განგებას მხოლოდ ჩემთვის დაუწერია: ქუჩო!კლდე იყოსშენიდედ-მამა,შენიბედიდა იღბალი,შენიწარსულიდამომავალიო!

-კლდეო!განა,რომშენახარჩემიდედ-მამა,ჩემიმცველიდაპატრონი?

-მევარ,ნუგეშინიან,შავ-ბნელო.

გარშემომარტყიამაგრადდაჭედილილოდები.ვინიცის,სადამდე აქვთ გადგმული ძირი;ზოგი ამათგანი ყურსაცარ მიგდებს, თითქოს არც კი ვარსებობდე; ისინი

თვალდაშტერებითდასცქერიანუფსკრულს.რას ეძებენ,რა დაუკარგავთ იქ? მე არ მეტყვიან, ათასჯერაც რომვკითხო, რაღასაც ფიქრობენ, უსაზღვროა იმათი ფიქრი,გამოუცნობელიაიმათიგულისწადილი.ხანდახანკლდეოხრავს, ალბათ, დარდი რამ აწუხებს. სხვაფრივშეუდრეკელი და გულმაგარია ჩემი დედა; იმას როდიაშინებს ზვავი, რომელიც ზამთრობით ჭექა-ქუხილითთავზედაგვაწვებახოლმე,მოვადაგრიალითჩავარდებაუფსკრულში,დაეცემადა,თითქოსდაისვენაო, მძიმედამოიოხრებს.კლდეხანდახანკიდეცსტირის.მეცვსტირიმაშინ,დედისცრემლებსავხედავდაიმიტომ.დედაჩემითავისდახოცილს შვილებსა სტირის, რომლებიც მუდამთვალ-წინ უწყვია; ბევრიც რომ უნდოდეს, თვალსვერსაიდამ მოაცილებს. კლდის შვილები ლოდებია,დაბლა რომ ჰყრია ერთი-ერთმანერთზედ, კლდისძუძუთგანმონაწყვეტი,იმისმკერდისანაგლეჯი...

აგერ, დაბლიდამ როგორ გულსაკლავად შემოსცქერიანთავის მშობლებს,თითქოს ეხვეწებიან, რატომ მანდ არაგვიყვან,რატომშენსახლოსარავართო.ამაოიქნებოდაიმათი თხოვნა, იმათი ვედრება, კიდეც რომ შეეძლოთამისნატვრა;მაგრამრაშეუძლიანთ.მეციმათდავსცქერითავზე და თითო-ოროლ წვეთობით ნამს ვასხურებ.იმათთვისესმეტადსასიამოვნოა.

ნეტა ერთიც არის მეგობარი მომცა, ხანდახან მაინცგამოვესაუბრებოდი. ღმერთმა ყვავილებს უშველოთ,გაღმა მთის ფერდიდამ რომ გამომცქერიან. ტკბილადდუდუნებენ,ტკბილად მღერიან ნაზის,დაბალის ხმით;ისინიც, როგორც მე, ბედკრული, შესტრფიან პირიმზეს.ლამაზო პირიმზევ, როგორ შორსა ხარ ჩემზედ, მაგრამმაინცროგორმიკოდავგულსა!

მე როგორ შევსტრფი, თვალგულდამშეულიშევსცქერივარ, თვალს ვერ ვარიდებ ერთს წუთას, ისე

მიყვარს,დაის-კიერთხელაცარგადმომხედავს,რომჩემიმოკლული, დამწვარი გული გაცოცხლდეს; ის მზესშესცქერის, იმას ეტრფის. პირიმზე მზის მოტრფიალეა.აღმოსავლეთიდამდასავლეთამდეთვალსდა პირს იმასაყოლებს;როცამზეჩავა,დაიქვითინებს,იწყენსსატრფოსგანშორებას. პირიმზეს ტირილი მეც ამატირებს. გუშინ,ვგონებ, მეც გადმომხედა. არა, ის წმინდაა,უცოდველი,მე-კი უშნო და ცოდვილი. მე განა სისხლითა დაბურტყლითუნდავიყოშემურული?!ესსულიმბებერისარწივის ბრალია, ჩემს გვერდით რომ ბუდობს.გაიღვიძებსთუ არადილით, მოჰყვება საზარელს ყეფას,ვიღაცას ემუქრება, აბრიალებს ი დიდრონს, სისხლისმოყვარულს თვალებს და მერე გასწევს სადავლოდ;ყველა ფრინველები გზას უთმობენ. მოიტანსნანადირევს,დაჯდებაჩემსზემოდამერთსამოჩემებულსლოდზედ, სწიწკნის, სისხლი ჩამოსდისდა მედამდის.საიდამმოვერიდები?სისხლითწითლადვილესები,მერე

მზე დამხედავს და ახმობს ჩემს ტანზე ამ სისხლსა.იკურთხოსწვიმისგამჩენი!ხანდახანისგამბანსხოლმე.უთუოდ ამ სისხლის გამო მარიდებს პირიმზე თვალსა,თორემერთხელაციქნებოდადამიძახებდა:ქუჩო!კლდისშვილო,გამარჯობაშენიო!

მიყვარს ეს ყვავილი... იმას კაცები პირიმზეს ეძახით,რადგან პირი და თვალები მუდამ მზისკენ აქვსმიპყრობილი, მზის მოტრფიალეა; როგორც შვილისთვალები თან დასდევს დედას და სცდილობს არსადდაემალოს დედა, ისე ამისი. მზე დედაა, პირიმზე -შვილიამზისა.

ვინ იცის, თუ მე პირიმზე მიყვარს? მაინც რაა ასეთისიყვარული? მე იმასთან ვერ მივალ, ის ჩემთან,ერთმანერთს ვერ ვაკოცებთ. ასეთი სიყვარულისასიამოვნო ტანჯვაა. მოუთმენლად ველი განთიადს,მაშინ დავინახავ ხოლმე ჩემს სატრფოს. როცა ზამთარი

დადგება, ჩემი გულიც მაშინ ჩაშავდება და პირიმზეცმიწაშიჩადნება.ნეტავიმეცჩავდნებოდე,რომეგებერთიჩემი ნაწილი შეხვდებოდეს იმისას პირისპირ. დადგებაგაზაფხული, პირიმზე ცოცხლდება და მეც მაშინვცოცხლდები. მავიწყდება ჩემს ქედზედ მოკიდებულიხავსიდაობი,თავიპირიმზემგონიადაგიჟივითვამბობ:შენიჭირიმე,ლამაზო,შენი!

ნეტავ ვიცოდე, სად მიდიან ზამთრობით ყვავილნი?ვგონებ, ამასსიკვდილიჰქვიან.ვინმასწავლამესიტყვასიკვდილი? აი ამ ლოდმა, ჩემს გვერდზე რომ ცხვირიწამოუშვერია და მრისხანედ დასჩერებია ქვეყანას. ამანდა იმ ორასის წლის ბებერმა არწივმა. არა, სიკვდილიკარგი არ უნდა იყოს. გუშინ რომ მაგ დაუსვენარმაბებერმა ერთი როჭო შეყლაპა. ჩემს თავზე, რამდენსაჰკვნესოდა საბრალო და ის-კი შეუბრალებლადსწიწკნიდა,ჰგლეჯდათავისისალმასისნისკარტით.

- ქუჩო, ბენტერავ, მაგასა ჰქვიან სიკვდილიო! -წამომჩურჩულა ლოდმა. მე კაკბის სიბრალულითვსტიროდი.თუმართლაესაასიკვდილი,კარგიარუნდაიყოს...

ერთხელ საზარელი სანახავი ვნახე, ისიც სიკვდილსაჰგავდა. აგერდაბლა,შორსრომდიდიმინდორიმოჩანს,იმ მინდორზედ მოჰხდა ეს ამბავი. ორპირად, ორისმხრითგან გამოჩნდა ხალხთა გროვა. ყველანილამაზებიიყვნენ, ლამაზად ჩაცმულ-დახურულები; ცხენებზედისხდენ ტურფად, მოხდენით და ერთმანერთისკენმიდიოდენ სისწრაფით. სიშორის გამო არ მესმოდა, რასამბობდენ.დაერივნენერთმანერთს,იარაღისბრჭყვიალსთვალს ვერ ვუსწორებდი, მწვავდა. ერთმანერთსცხენებიდამჰყრიდენ,ჰქელავდენ,მახვილსასცემდენ.

ბოლოს დროს, თითქოს ჯანღი დაეხვიაო, დაიმალნენყველანი. ჯანღი რომ გადიკრიფა, საღამოხანიც

მოახლოვდა.ვნახე,რომმხედარნითავისცხენებითურთეყარნენმინდორზეუსულოდ,როგორცაიესლოდები.ესსურათი ჩემთვის სატირელი სურათი იყო და ვიტირეკიდეც.სილამაზე,შვენებადაჰკარგოდათ.ესმეწყინადაამანამატირა.

მზეო, დამხედე! წვიმავ, დამნამე! კლდეო მაღალო,შეინახე ჩემი ფესვები, სიცოცხლეს ნუ დაუკარგავ, ნუამომთხრი,ნუამომაგდებ!

პირიმზევ, ტურფავ, ლამაზო! შენის სილამაზის მზეს,ათასში ერთხელ მაინც გადმომხედე, მაღირსე შენიღიმილი! საწყალი, ბეჩავი ქუჩი ვარ, შემიბრალე! ნიავომთისავ, ბუნების მაცოცხლებელო სულო! დამბერე,გააგრილეჩემიმხურვალეგული!

არწივო, მედიდურო ფრინველო! თუ გწამს ღმერთი,ეცადე,რომჩემსთვალებსარაჩვენო,როცაუცოდველად

სულდგმულთასისხლსაქცევ;ჩემსყურებსნუგააგონებიმათს კვნესას,რადგან იმათი კვნესა ჩემი კვნესაა, ჩემიგულის ოხვრა და ვაებაა. დამბადებელო, დამიფარე,შემინახეუნაყოფოკლდეზედაკიდებულიქუჩი!..

1892წ.

ცრუპენტელააღმზრდელიI

ტანზე თხის ტყავი ეცვა, თავზე წოწლოკინა თხისავეტყავი ეხურა, სახე მოღუშული ჰქონდა, არადროს არგაიცინებდა. რამდენიმე თხა-ცხვარი ჰყვანდა, იმათაჰმწყსიდა. ჩვენკე მოდიოდა, თან მოლაპარაკობდათავისთვინ: “შვილები, შვილები, ჩემი შვილები! შენისშვილებისდარდიმაქვს?არგაგიშვებთ,არა,ჩემთანუნდაიყო. არა, ყურცქვიტავ, თავს ნუ იწუხებ”. რამდენიმეტოლიბიჭებიერთადავთამაშობდით.ციხელისსიტყვებიკარგად,გარკვევითგვესმოდა.

-ვინგაგაჯავრა,ძიავ,ვინ?-ვკითხეთჩვენციხელს.

-ვინა? -მოიბრუნაიმანპირიჩვენკენ,თითქოსეხლა-ღადაგვინახა:

- ოჰო, ბიჭებო, თქვენც აქა ჰყოფილხართ? ოთხმოცისწლის კაცი ვარ და ჯერ ეგრე არაფერს, არავისდაუღონებივარ, როგორც იმან დამაღონა - გამიშვიო დაგამიშვიო,მეხვეწება.-წარმოსთქვაციხელმადამწვანეზეშემოწვა.

- რა არის? ვინ არის? - ვკითხეთ ჩვენ უფროგულმოდგინედ.

- არაფერი, განადიდი ვინმეა! კურდღელმა გამაჯავრა. -წარმოსთქვაციხელმადათანსახეუფრომოიღუშა.

- სად არის კურდღელი? ვინ მოგცა? - ვკითხავდით ჩვენკვალად.

-იმდღესყანაშიგანაბულსწავადეგთავზე.დამინახადაუფროც გაინაბა. როგორც ფიცარს ტყლაპი, ისე გაეკრადედამიწას. იმას ეგონა, ვერ დავინახავდი, მაგრამ ჯერისეც არ დავბერებულვარ. ბალახი, ქვა, მიწა დაკურდღელი ერთი მეორისგან ვერ გავარჩიო. დავტაცეხელი,დაიჩხავლა,გაიფხლაკნა.უნდოდაგამსხლტომოდახელიდან,მაგრამვერმიართვეს.წავიყვანედაეხლაცშინამყავს. არავის კი არ უთხრათ. ეხლა მეხვეწება,მემუდარება: “შენი ჭირიმე, გამიშვიო, შვილები დამრჩაობლადაო, ელიან ჩემსა მისვლასაო”. წუხელისაც იჯდაკერის პირას დაყუნთებული და მოსთქვამდა, მწარედატიროდა:

სადხართ,შვილებო,კარგო,ტკბილებო,

პაწაწკინტელა,ფუნჩულეებო?!ვაითქვენსდედას,

თქვენვერაგხედავს,ჯერუმეცარნო,ყურცქვიტეებო!

ძუძუსჰკითხულობთ,უცქერთჩემსგზასა,

ჩემსხმასა...დაგბრუნავთთავზე,დაგიჭერსთქორი.

დამეკარგებაშვილებიორი.

-უისაწყალი,საცოდავი!-წამოვიძახეთთითქმისყველამერთად.

- აი ამისთანალექსით მოსთქვამდადა ვერ გამიბედნიაგაუშვა, მინდა შინა მყვანდეს. არ ვიცი, თქვენ რასმირჩევთ?-სთქვაციხელმა.-თქვენრასიტყვით?გაუშვა,თუგავასუქოდადავკლა?

- ნუ, ნუ, დაკვლა ცოდოა, მე მაჩუქეო, - სთქვა ერთმა.სხვანიერთმანერთსშევჩერებოდითდაველოდითერთიმეორისაგან პასუხს. შაგვეცოდა ყველას კურდღელი,შაგვეცოდა იმის შვილები, ობლადდარჩენილნი, მაგრამგაშვება,განთავისუფლებამაინცვერვურჩიეთციხელს.

-გვაჩვენეთ, ძიავ, ვნახოთდა მერეგეტყვით,რაცუნდაუყო.-ესიყოსაერთოდჩვენიგანაჩენი.

- ძალიან კარგი, პატიოსანი, - წარმოსთქვა კვალადაციხელმა: -განაკურდღელიმყავსმარტო?ერთიკაკაბიცმყავს. ისიც იმას მეხვეწება, რასაც კურდღელი: გამიშვი,ჩემიწიწილებივნახო,ვინიცის,გადამიჭამაალალმა;ვინიცის,სადწივიანდატირიანო.ორივერომგავუშვა,ხომდავიღუპე? თქვენ რომ მითხრათ გაუშვიო, მე არგავუშვებ.რადადა ამადა,რომ ავაზაკები არიან:გაპარვაუნდათ. წუხელის ჩუმად ყურიდავუგდედა იცით რასლაპარაკობდნენ? მე ნისკარტით თოკს გავწყვეტო, -

ეუბნებოდა კაკაბი კურდღელს, - და, როცაგაგანთავისუფლებ, შენ კიდე კალათას, რომელშიაც მევზივარ, ფეხებით ფლასი გადააგდებინე დაგავკურცხლოთო.კიდევკარგი,რომყურიმოვკარიიმათთათბირს,თორემნამდვილადგაიპარებოდენ.ავდეგმეცდა რა მოვუხერხე: კურდღელი ჯაჭვით დავაბი, კაკბისკალათა ზევიდან წნელით გავწან-გამოვწან ისე, ბუზიცძლივს გაძვრება შიგა. მაააშ!.. მე ვერ მიცნობენ ისინიკარგად... დიაღაც ჩემი ალი რო მყვანდეს, ორივესაცგავათავისუფლებდი, მაგრამ, ეჰ, სადღა მყავს, გამიწყრადა გამექცა ჩემი ძვირფასი შვილობილი. - სთქვა რა ესციხელმა, ცრემლები მოიწმინდა. ალი რომ ახსენა, ჩვენყველამყურებივცქვიტეთ,ხოლო,რაცციხელმაგვიამბოალზე, ბევრით განსხვავდებოდა იმისაგან, რაც ჩვენგაგვეგონა მშობლებისაგან. ვეხვეწებოდით, ყელსვუწევდით,ეამბნაალისამბავი.იმანაცდაიწყო.

II

მე გამოჩენილი მონადირე ვიყავი, რაც ნადირიდამიხოცნია,იმდონითმაარამაქვსთავზე:დათვი,ღორი,ირემი, ჯიხვი, მგელი, ტურა, ჯერანი და სხვ. ერთიზამთრის განმავლობაში ასი მგელი მოვკალი. ყველასუკვირდა, გაოცებულები იყვნენ. სხვებს განა არუნდოდათ მოეკლათ, მაგრამ არ შაეძლოთ და რატომ?იმიტომ,რომოსტატობა აკლდათ. ბრიყვი, გამოუცდელიმწყემსი, როცა მგელი გამოერევა ცხვარში, ყვირილსმოჰყვება, კივის, ძაღლებს უტევს. ნადირიც გარბის. მემუდამ გავჩუმდებოდი,დავაცლიდი, ვიდრე ცხვარს არასტაცებდა პირსდათუ სტაცებდა, ეს იმის ნიშანი იყო,რომ ტყავსაც გასძაბავდა, თოფს მოვიმარჯვებდი,მივეპარებოდი ახლო, მგელი ნადავლს არ აშორებდათვალს, მე საიდან უნდა დავენახე? ამ დროს - ჯაახ!მგელიდაბლაეგდო.

ერთხელსანადიროდწავედი.ხარ-ირემსთოფივესროლე.დაჭრილი წამივიდა, გამოვუდექი, იმის დევნაში ერთსდათვს წავაწყდი. დაიწყო ბურტყუნი, შედგა ყალხზე,უნდა მცემოდა, მაგრამ ყოჩაღად დავუხვდი, დავეციგულშითოფი;დაიღრიალა საშინლად,უზარმაზარი იყო,ადგა და დაეცა, რაც მოხვდა, ტოტით ჰლეწავდა,კბილებით ჰგლეჯდა. იმისი ტყავი ორმა კაცმა ძლივ-ძლივობით მოვიტანეთ სახლში, ჩემი სახლის ბანზეგავფინე,მთელიბანიდაფარა.დათვსთავიგავანებე, ანკი სად-ღა გამექცეოდა? ირემს გამოვეკიდე. ცოტა აღაჯიგავიარე,ახლაუზარმაზარიგარეულიღორი,ტახიიყო,არშემეხეჩა! ეშვები მტკავლის სიგრძედ ეტყობოდა გარეთდა ისე ანათებდენ, როგორც ბნელ ღამეში კელაპტრები.კბილებსილესავდა,პირიდანმუშტისსიმსხოქაფსქაფზეისროდა, ეტყობოდა, გაჯავრებული იყო. მე რასშემაშინებდა,ისევიდეგ,როგორცკლდე,მაგრამვიცოდი,ერთი ტყვია ვერ მოერეოდა და უსათუოდ ბრძოლა

მოგვიხდებოდა.მეხანჯრისიმედიმქონდა.დალოცვილსბევრჯელ დაუხსნივარ სიკვდილისაგან. დათვსაცუნდოდაერთხელგადავეგდეკლდეზე,მაგრამშემოვკარკისერში და, როგორც ქათამს, გავაგდებინე თავი. ტახსთოფი ვესროლე, დაიჭრა და, როგორც შურდულის ქვა,გამოქანდა ჩემკენ, მე მაშინვე ხანჯარი გავიწვადე,მოვიმარჯვე, როგორც მოვიდა ჩემთან და გაიმრუდაკისერი, უნდოდა შემოესვა ჩემთვის ეშვი, მე ხანჯარიდავუსვი და ორივე ყბები ეშვებიანად ჩავასხვიპე.მივაყოლედა მივაყოლეთავშიდა წელში.როგორც იყო,მოვკალი. დავტოვე ადგილობრივ და გამოვუდეგ ისევირემს. როგორც იყო, იმასაცდავეწიედადავიმორჩილე.ამასობაშიდამიღამდა.ცასშავიღრუბლებიგადაეკრადაკოკისპირული წვიმა დაუშვა. ირმის გატყავება ძლივსმოვასწარი.შინდაბრუნება არშაიძლებოდა. ახლოერთიგამოქვაბული კლდე იყოდა იქ შევაფარეთავი. ცეცხლიდავანთე, მწვადები დავაფიცხე. პური მშიოდა და

შევუდეგ პურის ჭამას. რაღაც წუწუნის, ტირილის ხმაშემომესმა იქვე ახლოს. უნდა სიმართლე გითხრათ,მშიშარა არა ვარ, მაგრამ შევკრთი, განა იმიტომ -თოფსვინმემესროდა,ხმალსდახანჯარსამცემდა?არა.მეცარვიცი, რად შევკრთი. მაინც გული გავიმაგრე, გამოვძვერეხიდანდაკარგადყურიდავუგდე: “ვაჰჩემიბრალი,რამეშველება მე საწყალსა?!” - ისმოდა ხმა ადამიანისა.დავიდეხანჯარზეხელიდაწავედიიქითკენ,საიდამაცესხმა მოისმოდა. მივედი და რა ვნახე? წიფლის ძირასმიმჯდარა პატარა ბალღი და ტირის; სამი წლის გოგოსტოლაიყო.ყვავილებისადაფოთლებისკაბაეცვა,ისეთიმშვენიერი, იმაზე კარგს ადამიანისთვალი ვეღარაფერსაჰნახავდა. გრძელი, ხშირი, ოქროსფერი თმა კოჭებამდესცემდა, მსხვილი, ლურჯი თვალები ვარსკვლავებივითუნათებდა. მე მაშინვე მივხვდი,უნდა ალი ყოფილიყო.წავიყვანეგამოქვაბულში,გავათბე,ვაჭამეპური.შენმამა,მე შვილიო, მითხრა. მიამბო თავის თავგადასავალი:

გამომდევნეს ალებმა თავის წრიდან, რადგან ცუდსაქმეებს ბევრსა სჩადიოდენდა მე ვუშლიდიო. შენთანუნდა ვიცხოვრო და, იცოდე, ბედსა გწევო. მე რა ძალაშამეძლო, პირიქით, ღმერთს მადლობასა ვწირავდი,რადგანგაგონილიმქონდა,რომალსთუდაუზავდებოდაადამიანი,იმისბედსძაღლიაღარდაჰყეფდა.წამოვიყვანეშინა. გავმდიდრდი, ისე გავმდიდრდი - ჩემი ცხვარიდაძროხა დედამიწას ამძიმებდა; ფულით - ოქრო დავერცხლითსავსექვევრებიმქონდა.მეორედღესვეთავისუნარი მაჩვენა. მითხრა: “მამობილო, არ გინდამოსახილებელი სურათები?” - რატომ, ძალიან კარგიიქნება-მეთქი.

ვნახედარა ვნახე? ალი გაჰქრაუცბადდა ჩვენს ეზოშიიქვე კარებს წინ ვნახე ტურფა ბაღი, რა ხილს იტყვისადამიანის ენა, იქ არ იყო: ვაშლი, მსხალი, ატამი, ბალი,ალუბალი, შიგ ხეივნები იყო გამართული, დაბრაწული

მტევნები ეკიდა ისეთი მსხვილი, თითო მტევნისაადამიანს გაუჭირდებოდა ტარება. რიგი მწიფდა ხილი,რიგი ჰყვაოდა. ნაირნაირი ფრინველებიდაფრთხიალებდენ და გალობდენ. ბაღში შვლებიდაკუნტრუშობდენ. მე გაშტერებული შავცქეროდი დამიხაროდა, რომ ამისთანა ბაღის პატრონი გავხდიმოულოდნელად.მინდოდადიდხანსმეცქირაბაღისთვისდა დავმტკბარიყავი იმის სიტურფით, მაგრამმოულოდნელად გაჰქრა ეს სანახაობა, თვალწინ სულსხვა სურათი წარმომიდგა: დიდი მინდორი, ზედმოდიოდა მძიმე ცხვრის ფარები. ორასზე მეტი მწყემსიმოსდევდა, მე წინ მოვუძღვებოდი, ლურჯს, ბედაურსცხენზე ვიჯე, ოქროსა და ვერცხლში ჩამჯდარი; ხმალი,ხანჯარი, თოფი, დამბაჩა, რახტი ცხენისა, უნაგირი დაუზანგოები სულ ოქრო-ვერცხლით იყო მოჭედილი.ყველანი, ვინც წინა მხვდებოდენ, ქუდებს მიხდიდენ,მეფის საკადრისს სალამს მაძლევდენ. ჩემს წინ, ცოტა

მოშორებით, გამოჩნდა დიდი სასახლე, ოქროთიშაღებულის სვეტ-კედლებით. პირდაპირ იქ მივედი,გამომეგება ოცამდე მსახური, დაფაცურებულნი, არიცოდენ როგორ ეცათ ჩემთვის პატივი. შავედი სახლში,მომეგებნენ ნაზირ-ვეზირნი, ცივ-ცივად ამწიეს დადამსვეს სამეფო ტახტზე, თავს მიკრავდენ, ჩემსბრძანებას ელოდენ: “დიდებულო, ჩვენო მეფევ, რასგვიბრძანებო?”

- რას გიბრძანებთდა იმას გიბრძანებთ, - წარმოვსთქვიმრისხანედ: - ჩქარა სუფრა გაშალეთ, მოიტათ არაყიდაღვინო ბლომად. ხინკალი, ჩქარა ხინკალი მოხარშეთო! -ვუბრძანე! ისინიც ასრულებდენუარისუთქმელად ჩემსბრძანებას. გავმართე მეჯლისი, ვსვამდიდა ვმღეროდი.მოვიდენ მოსაკრავენი და უკრავდენ სხვადასხვასაკრავებს. ვკმეჭდი წვნიანს ხინკალს და თან არაყსვაყოლებდი. მეფე ვიყავ, ნამდვილი მეფე. სამი წიწანი

არაყი გადავკარ წინწანაქარი, - მიყვარს კიდეც, ღვთისაწინაშე,ცოტაარიყოს,მომეკიდა.მერეძილიმოვითხოვე:დამიგეს ბუმბულისდოშაქიოქროსტახტზე,დამხურესძვირფასი ფარჩა-ატლასის საბნები და დავიძინე. როცაგავიღვიძე,ვნახე,რომჩემსმჭვარტლიანსსახლშივიყავი,ისევ ის ეზო, რაც გუშინ იყო... ჩემს წინ ალი იდგა დაიცინოდა...

-როგორმოგწონს,მამობილო?!-მკითხაალმა.

- ოჰ, შე უსამართლოვ! - ვუთხარი მე, - ნეტავი არმოგეჩვენა ჩემთვის ეგ სანახავი და თუ მაჩვენე,გამართლებულიყოკიდევაცო.

-ყველაფერინამდვილადიქნებაო,-მიპასუხაჩემმაალმა:მე იმიტომ გაჩვენე ეგ სანახავი, მოგეწონებოდათუ არა,რომ ნამდვილად მეფედ გაგხადო და დიდი დოვლათიმოგანიჭოვო.

- აბა, თუ ღმერთი გწამს, მაგაზე მეტი რაღა უნდამოვინდომო?

დანაპირები ამისრულა კიდეც. სანამ ალი მყვანდა, მეფევიყავი და დოვლათიც დიდი მქონდა. ეხლა მისმოგონებით-ღა ვსულდგმულობ. ეჰ, რაღა ვსთქვა,შვილებო, ალის სახსოვრად მხოლოდ იმის ლოგინი-ღამაქვს:დეკასიდაბრაწისა,მოწნული იმისვეხელით. ეჰ,რა ვთქვა და რა ვქნა... ღმერთმა მომცა ბედი და ისევწამართო. დიდება იმის სახელს. ეხლა ალის მაგივრადკურდღელიდაკაკაბი-ღამყავს.

- ნეტავილოგინი მაინც გვაჩვენა ალისა! - წამოვიძახეთჩვენ.

-ჰნახავთიმასაც,როცაკურდღლისადაკაკბისსანახავადმოხვალთ. - წარმოსთქვა ციხელმა. - მეორე დღეს, -განაგრძო ციხელმა, - ტყეში წავედით, მე ერთი კონა

ფიჩხიშევკარიწამოსაღებად.ალმამითხრა: “ეგრაარის?მაგისგულისთვისუნდამოსცდე?მოსჭიდეხელიაგერიმწიფელს და მოსწიე”, - მიმითითა ერთს უზარმაზარწიფელზე, სულ ცოტა, ათიურემი შეშა გამოვიდოდა, მეყოყმანიდავიწყე. “რასყოყმანობო?” -შემომიტივადარამეტი ღონე იქნებოდა, ამოვწიე და ძირ-ფოჩვიანადამოვწვადეწიფელი;გავიდემხარზე,ისემსუბუქა,მეგონასახრე მქონდა გადებული მხარზე, და გამოვწიეთშინისკენ.რომმოვდიოდით,ხეზეჩიტებისხდებოდენდაგალობდნენ: ჩხიკვები, ტრედები, ყვავებიც-კიბრიყვდებოდენ, ვერა მხედავდენ ალბათ. ერთი კოდალამოფრინდადაზედჩემსთავზემიეკრაწიფელს,დაუწყონისკარტით თავისებურად კაკუნი. მე ნელ-ნელა ხელიავაპარე, ვწვდი. დავიჭირე. დამიწყო ხვეწნა: ხორცი არგამოგადგება ჩემი და ტყავი, რად მიჭერ? რისთვის?გამიშვი,თუღმერთიგწამსო.მეცავდექიდაგავუშვი.ანკირაუნდამექნა,თხილისტოლაცრემლებიჩამოსდიოდა

დანისკარტისწვერზეეკიდებოდა.

III

მესამედღესსათიბსწავედი,მთაში.“მამობილო,მეცთანწამიყვანე, თუ ვერა ვთიბ, წყალს მაინც მოგიტანო”. -მითხრა ჩემმა შვილობილმა. მეც დავთანხმდი. ჩავიდეგუდაშისაგძალი,გავიდემხარზეცელიდაგავწიეთ.თიბარომ დავიწყე, ჩემი ალიც იქვე იჯდა და ალერსიანსთვალებს მადევნებდა; მე რაც შემიძლიან უსვამ ცელს,ვაწვენ ნაფთევზე ნაფთევს. მწვანე ბალახი, ათასნაირიყვავილებით აჭრელებული, საამურად დაეწყო ერთიმეორისგვერდზედამახალისებდა.“ცოტახანსდაისვენე,მამობილო, თავს რად იკლავო?! - მითხრა ალმა. მე არგავუგონე. ჯიბრზე, ალბათ, ამოიღოუბიდან სალამური,დააწკრიალა, დაუკრა და რა დაუკრა. ცაში წავედი, ისესაამურად უკრავდა. თავბრუ დამესხა. ვხედავ და რასვხედავ:დაიწყოცეკვამთა-ბარმა,თამაშობდენბალახნი,

ხეები-დიდრონიმუხები,გორისფხაზეჩამწკრივებულნიარყები,ვერხვები.მეცძალაუნებურადავყევი,ვროკავდიხელცელიანი. ცაზე მომფრინავი სვავები, ძერები, მთისქორები ჩამოსხდენ დაბლა, ჰროკავდენ ისინიც, სვავებიბობღავდნენ.კაკბებს,გნოლებს,როჭოებსხომრაღათქმაუნდა.გამოჩნდასაითღაცმელია-კუდაფშეკილიხტოდა,ცეკვავდა. მეცინებოდა ამ სურათის დანახვაზე. სად-ღაიყო ჩემთან დაღლა? როცა მოიჯერა გული სალამურისდაკვრით, ჩემმა შვილობილმა ჩაიდო უბეში სალამური;გონებაზე მოვედი. მივიხედ-მოვიხედე - ყველაფერითავის წესზე იყო. მხოლოდ ჩემი შვილობილი იცინოდა:“აი, თუ არ დაისვენებ, ეგეც შენ! რად სწუხდები, შენმოხუცებული კაციხარ,მომეცი აქცელიო”, -მითხრადაწამგლიჯა ცელი ხელიდან. როგორც ცეცხლი ისედატრიალდადარასაცმეორსკვირასძლივსგავთიბდი,იმანერთსწუთშიგათიბა.მესიხარულითაღარვიცოდი,რა მექნა, რომ ასეთი შვილობილი გამომადგა... კიდევ

რასმეგეტყოდით,მაგრამ,ვაჰმე,რომგამცეთ?უთხრათვისმე;მაშინრაღავქნა?

-არაზიარებისმადლმა.-იყოსაერთოჩვენიპასუხი.

-მაშგეტყვით.ალისსალამურიმემაქვს,მაგრამვერიქნა,ვერდავუკარ,ბევრისგანბევრივეცადე.არიქნა! -სთქვაციხელმა.

-მედავუკრავ,ძიავ,მე.კარგადვიცისალამურისდაკვრა.-სთქვაერთმა.

-არა,მეუფროკარგადვიცი.-იძახოდასხვა.

- ჰოდა ვნახოთ. ვინცდაუკრავთ, იმის ფეშქაში იყოს. -სთქვა ციხელმადა კვალად განაგრძო: - ამ სალამურითჩემი ალი დიდ ოინებსა შვრებოდა. ვნახოთ, მოდიანდამწკრივებულიწეროები.ოჰ,როგორმიყვარსიმათცაში

დანახვა!დაუკრავდაჩემიშვილობილითავისსალამურსთუ არა, მაშინვე, როგორც პანტა, ჩამოცვივდებოდენდაბლა. ვიჭერდი, რამდენიც მინდოდა, და ვინახავდისახლში, - აგრეთვე თუ სავათებს, გარეულ ბატებს,იხვებს,ტრედებსდასხვ.

კიდევუკეთესი გითხრათ: ერთხელ არაგვზედ წავედითსათევზაოდ.ამოიღოსალამურიწყლისპირასდადაუკრა.შევხედე და თავბრუ დამესხა: გამოდის მდინარიდანორაგულები - აღებენ პირებს - ხაააპ, ხაააპ, შვრებიან.კალმახები - თითო ორი-სამი მტკაველი, ჭანრები,კაპუეტები.უკრავსსალამურსჩემიშვილობილი-მოდისდა მოდისთევზის ქარავანი რიყეზე. კარგი-მეთქი, რადგვინდა ამაზე მეტი, წაღება აღარ უნდა? - ვუთხარი მე.მართლაც, რაც გარეთ თევზი გამოვიდა, იმის ნახევარიძლივსწამოვიღეთსახლში,დანარჩენი,როცასალამურისხმა მისწყდა, შეცურდა ისევ წყალში. კიდევ კარგი, რომ

ცხენი მყვანდა თანა, თორემ ვინ წამოიღებდა იმოდენათევზსა? მე კიდევ იმედი მაქვს, იქნება მოვიდეს დამოიკითხოსთავის სალამური. რა ვიცი, იქნება ღმერთმამომხედოს. ნეტავი ერთხელ კიდევ მაჩვენა თვალით,როგორ შავეხვეწებოდი, მუხლებზე მოვეხვეოდი. იქნებათავსაღარდამანებებდა.თუმოვიდაჩემთან,უსათუოდთქვენცგაჩვენებთ,შვილებო,ჩემსშვილობილს.

ჩვენც ვეხვეწებოდით, როგორც კი შაგვეძლო ხვეწნა,ყელს ვუწევდით. ერთხმად ვსთხოვეთ კურდღელი,კაკაბი და სალამური მაინც ეჩვენებინა. ყველანივემზადებოდით იმ დღესვე თან გავყოლოდით. მაგრამციხელმა დაგვითხოვა: - დღეს მე შინ არ მივალო დადანაპირებისასრულებაშემდეგისათვისგადასდო.

მზე გორის ფხას გაება და ციხელიც გაემზადა შინწასასვლელად. გაუქეჩა ცხვარს, წინ გაუმძღვარადიდრონი ვაცი,რომელსაც ხმლის სიგძორქები ჰქონდა,

წვერის ცანცარით ცხვარს წინ მიუძღვებოდა დინჯად,ამაყად.უკანციხელიმისდევდაჯოხისბჯენითდანელისსტვენით: ნტრიეეე, ქსიეეე! - ჩვენ შურის თვალითგავცქეროდითამბედნიერსადამიანს...ციხელისნაუბარიმე ღრმად ჩამებეჭდა გულში. ალი შემიყვარდაშემიყვარდა,რადგანციხელისალისულსხვაჯურისალიიყოდაარაიმათმსგავსი,როგორიცმსმენოდა... “ნეტავიმაჩვენათვალით! - ვამბობდი ჩემთვის. - ნეტავი ჩვენსამოიყვანა, მამაჩემს აპოვნინა. მე და ისდავმეგობრდებოდით. რამდენი ცხვარი და საქონელიგვეყოლებოდა ეხლა მაშინ! ეხლა კირა მყავს! სამი ხბო,სამი ცხვარი. ერთად სალამურს დავუკრავდით. რაკიისეთი გულკეთილია, მეც მასწავლიდა სალამურისდაკვრას. რა გაიგება, იქნება მაჩუქებდა კიდევაც? მაშინხომ ვეღარც გზირი შეგვაწუხებდა, ვერც ნაცვალი, ვერცმამასახლისი და ჩაფარი? გირაოს ვეღარ წაგვართმევდავერავინ, და მომაგონდა ის სურათი, მამაჩემს რომ

მამასახლისმასილაგაარტყადარაღაცსაკრეფ-ხარჯებშიერთადერთი ჩალხანი ქვაბი წაგვართო და წაიღო...მამაჩემმა ხმა არ გასცა... ააახ! ამ ფიქრებში გართულმაგამოვრეკე შინ ჩემი საწყემსო... იმ ღამეს დამესიზმრა:ალი ჩვენსა იყო. მე მშვენივრად ვიყავი მორთულ-მოკაზმული. აუარებელი ცხვარიდა ძროხა გვყვანდა. მედა ალი ვმწყსიდით, სალამურს ერთად ვუკრავდითდა,ვინ მოსთვლის, რამდენს თევზსა და ფრინველსვიჭერდით! ვენახი გვქონდა დიდი,თვალგადუწვდენელი, დავდიოდი, ვკრეფდი ყურძენსადა ვჭამდი, რამდენიც მინდოდა... ჩვენი სახლისსიტურფესხომენავერ ასწერდა.მოაჯირისწინიდგნენქუდმოხდილი მამასახლისი, გზირი და მამაჩემსყელგადაგდებული რაღაცას სთხოვდენ. დედაჩემსაცჭრელიკაბაეცვადაწუღებისბაკა-ბუკითდადიოდა...”

-ეფრემსარგაუღვიძნია,ადამიანო?!გააღვიძე,ადგეს,რა

ხანიაგაუთენდა,-შემომესმაძილშიმამიჩემისხმა.

“ადე, ბიჭო, ადე, შვილო, გაიღვიძე, ყველამ წაასხასაქონელი!” - წამჩურჩულებდა დედაჩემი. გავიღვიძე,მაგრამ, ნეტავი არ გამეღვიძოს, წარმოვსთქვი, როცასიზმარიგაჰქრადასინამდვილედამიდგათვალწინ.

ცოტა ხანს შემდეგფეხშიშველა, კონკებში გამოხვეული,ხელშისახრითმივერეკებოდიჩემსსაწყემსოს-სამხბოსდასამცხვარს -იქითკენ,საცაგუშინშევხვდითციხელს.ის-ღადამრჩა ნუგეშად,რომ მოხუცებული კიდევრასმეგვიამბობდაალზე.

- ერთხელ დილაურის საქონელი მოვლალე, - განაგრძოციხელმა: - უცბად თვალი მოვკარი, ეზოში რაღამაცგაირბინა, ქათამს ჰგავდა, ჭროღა ფერისა იყო. კარგადდავაკვირდი: ტყის პირს რომ მიაღწია, ცოტა ხანსდაეყუდა. ოღონდაც კაკაბია... ვიფიქრე: შარშან მყვანდა

სხვა კაკაბი, იმასთანავე კურდღელიც ერთი, მაგრამგამეპარნენ; - იქნებ ის იყოს? საით და როგორ? რადღამოვიდა,რა მოიტანა, ანრა მიაქვს? ალბათ მოვიდა ჩემსგამოსაჯავრებლად,-ჰე,შენიტყვევიყავი,გაგეპარედარაყურებზეხახვიდამათალეო!-აბარაკიეგრეადაახლამევიცი,თუშენიჯავრიშავჭამო,კაკაბო,დამეცკაციმცნუვიყო, ქუდიმც ნუ მხურებიაო, ვსთქვი და დავეტიე.ხელშიჯოხის მეტი არაფერი მეჭირა; არცთოფი ჩემთან,არც ხმალი, არც ხანჯარი, და არც დამბაჩა. გამოვუდეგ:შამიძვრა ჯაგებში, შავყევ მეც; გაიქცა მუხრიანაზე, -მივსდევ. თვალს არ ვაშორებდი - თავადაც როდიცდილობდა თვალიდგან დამმალვოდა, თუმცა არც ისეახლო მიშვებდა, დამეჭირა, ან ქვა მესროლა, ჯოხიდამერტყა. გავათავეთ ტყიანი, გადავედით სარაყდრისგორაზე. დააკრა იმ დასაქცევმა სარაყდრის გორას დაგასწია პირდაპირ აღმა, მირბის, მიგოგავს, ერთხელაც არგაფრენილა. მივსდევ მეც თან. ღმერთო, რა მუხლადი

ვიყავ! არვიცოდიდაღალვა,დამახეთქაოფლმაშუბლზედა მკერდზე. მაინც არ გავტყდი. კაკბის ჯავრი როგორავჭამო, - ვამბობდი ჩემთვის. - უნდადამცინოს, გავხდეიმისგულისთვის?არა.მირბის, -მივსდევ.გავათავეთესგორაც, მოვებენით ტყეს. გადირბინა გოდორა კლდისთავზე, გახდა მოწამლულთ ხევზე, გავიარეთსაგულებელზე, გადავედით წითელჩი, გასწია პირდაპირსაშავარდნეთ თავისაკე, მოდის დოსტოღრივ. მოებაჭიუხებს,ოღრო-ჩოღროებს.დროდადროშემოუბერავდანიავი და აბურძგნიდა ნაცარა ბუმბულს, თეთრისთვლებით მოწინწკლულს. უხდებოდა იმ დასაქცევს,მაგრამ მე კი ბრაზი მომდიოდა. რამდენჯერმე ქვავესროლე. მინდოდა მომეკლა, მაგრამ ავაცდინე, კაკაბიაინუნშიაცარიგდებდაჩემსქვისსროლას.

გადავედით ქოფჩი. ისეთს კლდეებზე მომინდა ბღოტვადა ცოცვა, რომ ფეხებისა და ხელების ფრჩხილები

დამცვივდა, მაგრამ არ შევდრკი და არც უკან დავიხიე.თუნდა მოვკვდე, სული ამომხდეს, უნდა მივსდიოკაკაბს.ზღვაშიშევა,შევყვები,მიწაშიჩაძვრება,ჩავყვები,-ვამბობდიჩემთვის:-უნდაგავიგო,რასწადია,რაუნდაჩემთვის. უნდა შემამთხვიოს ხიფათს რასმე, ჩემისიკვდილიუნდა?დაეუნდოდეს,დაემოვკვდე.გატყდესდავინ,ციხელი?აფსუს!..რაღაბევრიგავაგრძელო,ჩემოშვილებო,დააკრაშუაგორასკაკაბმადაროგორცცისაკეგატყვარცნილი ისარი,წავიდა სასვეეთთავისაკე. მივყევმეცთან,ცოტაარიყო,დაღალვადამეტყო,მოვიკრიბერაცძალიდაღონემქონდა...იარაკაკაბმა.ვიარემე.დადეგ,შეუღმერთო,საცამდეუნდაიაროდამავლოვო?-დავუძახე.ის-იყო მთის წვერს მივატანეთ, საღამომაც მოატანა.კაკაბმა ჩემს ძახილზე ბალღივით დაცინვის კილოთიგაიკასკასა, აფრინდადა ცაშიდაიკარგა. ხოლო ჩემს წინდაერჭო მიწაში ფრთა. რაღას ვიზამდი, დავრჩიხახამშრალი, გულს ვიმჯიღავდი, აქეთ-იქით გიჟივით

ვხტებოდი.რადაგიკარგავ,რასეძებ, ჩემოთავო?ნუთუეს ერთი ფრთა უნდა ვიკმავო? ამოდენა ტანჯვამჩამიაროს ტყუილად?! ეჰ, რაც არის, ეს ფრთა მაინცშავინახოვო,ვიფიქრე.თუმკითხავინმემკაკბის ამბავი,ვეტყვი:მოვკალიდაშევჭამეო.დავჯე,სულიმოვიბრუნე.მაღლავიყავძალიან,ძაფითცაშიჩამოკიდებულიმეგონაჩემითავი.მიბერავდაცივიმთისნიავი;ირგვლივჯაჭვით,გაუტეხელის ჯაჭვით გადაბმული, ბუმბერაზი მთებისხროვა-ხროვა ეყარა, ზოგი მწვანედ, სხვა შავად. ზოგიდაგლეჯილ-დაფლეთილი და ზვავ-ღვარებისაგანჩამოღადრულ-ჩამოკაწრული.ზოგებიდაბლა არაგვისაკეჩაწვდილიყვნენდაშავადჩაცმულმოზარეებსაჰგვანდენ,სატირელზე მტირალთა; ისინი მე ვერა მხედავდენ, ჩემიამბავიიმათ არგაეგოთ.მაგრამ აქსხვებიიყვნენ,მაღლაქედაწვდილები, პირმოღუშულნი, მე დამცინოდენ.ბრაზმორეული დავბრუნდი უკან, მომაგონდათავდანებებული ძროხები, სახლი, გამოვწიე შინისკენ.

ხელში, გამწარებული, კაკბის მიერ მოძღვნილს ფრთასვატრიალებდი...

გაბოროტებულს, იქნება, ფრთა კიდეც გადამეგდო,როგორც ხმელი ჯოყარი, უბრალო ჩხირი, ღამეს რომ არესწრო.ღამემრაგამოაჩინა?ისა,ჩემოკარგებო,რამდენიცდაბნელდა, ფრთამ სინათლე გამოსცა, აენთო, როგორცჩირაღდანი, ანათებდა, არც იწვებოდა, არცა მწვავდა.გამიხარდა, გამიხარდა, სიხარულით ცას დავეწიე.ვიწერდი პირჯვარს, ღმერთს მადლობას ვწირავდი,უსწორმასწორო გზებზე, ფრთის წყალობით, როგორცდღისით-მზისით,ისემოვდიოდი.

ესფრთაცშინამაქვსშენახული,სანთლადმუდამიმასავხმარობ. დავსდებ კიდობანზე და მთელი ღამე ჩემისახლისამოთხესავითგანათებულია.

ჩვენ ამოვიოხრეთ და ერთი-ერთმანერთს გადავხედეთ

იმის ნიშნად, როდის მოვესწრებოდით ყველა ესენივნახოთო.

არგაიარა ერთმა კვირამ, -განაგრძოციხელმა, -შუადღეიქნებოდა,ძროხებსვასაგრილებდი,მედერეფანშიმხარ-თეძოზევიყავწამოწოლილი.საითაციყოდა არიყო,ჩემწინ ეზოში ყურდაცქვეტილი კურდღელი გაჩნდა, შეხტადაშემოტრიალდა,დაიწყოკუნტრუში.

მაშინვეწამოვფრინდი. ჩემიკურდღელიიყო,შარშანროგამეპარა. შენ ნახავ, თუ ამანაც ბედს არა მწიოსო,ვიფიქრე. მივეტანე დასაჭერად, გამექცა. გამოვუდეგ.გაიქცაპირდაპირხოდისაკე -მირბისჯაგიანზე.მივსდევმეც.სულგადავიკაწრეთვალ-პირი.კარგაგზამარბენინა.ბოლოს აფხუშოურს ნანგრევებში შეიჭრადადასკუპდაერთ ადგილას.გაშეშდა, აღარციქითმიდის, აღარც აქეთ.მეცთამამადმივედი.მივეწვადე,უნდადამეჭირა,მაგრამმაგარი ის არი, კურდღელი გადახტა, გამექცა, ხოლო

ადგილმა,სადაცისიჯდა,ფამფალი,ზანზარიდაიწყოდაწამოდგა საფლავიდან უზარმაზარი ტანის კაცი,მშვენიერისახისა,მხარ-ბეჭიორიადლიექნებოდა,თავითფეხამდე იარაღში იყო ჩამჯდარი, ტანზე ჯაჭვი ეცვა,მუხლებზე ოქროთი დაზარნიშული საჩერნეები,საგანგებოდმოვარაყულისამკლავეები,თავზემუზარადიედგა,წელზედიდრონიხმალიერტყა,ფარიმხარ-იღლივჰქონდა გადაგდებული და ხელში ლახტი ეჭირა.მეტისმეტად ლამაზი, საამო სანახავი იყო, თუმცა მეშემზარაასეუცბადიმისადგომამ.უკანგადმოვხტი.“ნუგარბიხარო”, - მითხრა ლმობიერის, გმირულის ხმით, -“რაკი ჩემამდის მოაღწიე, როგორიც მოჰსულხარ ისეთსვეღარ გაგისტუმრებ, ძმობილო! მე ცხოვრებაული ვარ,ჩემი სახელი დაკარგულია, აღარც ხალხს ვახსოვარ დააღარცქაღალდსდასაწერ-კალამს,მაგრამ ჩემსვინაობასმე გაგაცნობო... დიდხანს ვიბრძოლე, დიდხანს ვეომესაქართველოსმტრებს,ბოლოსმაჯობამტერმა,ლაშქარიც

გამიწყდადამეცოცხალიდამმარხეს.დაილოცოსღვთისმადლიდასამართალი,სჩანს,ჯერარმომკვდარვარ,ისევცოცხალი ვყოფილვარ, ხოლოღვთისაგან აი ამ იარაღისა,რასაცჩემსტანზეჰხედავ,ხმარებისნებაარამაქვს.ესშენუნდაგიანდერძოდაშენიცი,როგორცმოიხმარო.”აიხსნამთელი აბჯარი და გადმომიყარა. “აიღეო!” მითხრა. მეკანკალიმომივიდა.ღირსადარმეჩვენებოდაჩემითავიიმდიდებული ვაჟკაცის აბჯრითდამეშვენა ჩემიუძლურიტანი. ვერ ვბედავდი აღებას. შემატყო მოკრძალება დაუფრორიხიანადდამიყვირა: “მე შენ გეუბნები, აიღედამოიხმარეიმისწინააღმდეგ,ვინცსაქართველოსებრძვისდა სჩაგრავსო”. მეტი რა ღონე იყო, დავეწვადე გმირისიარაღებს, თან ხელები მიცახცახებდა. როცა გავსწორდიწელში, ავიხედე მაღლა - ჩემს წინ მხოლოდ დიდრონიიფნები და მუხები იდგა. აღარსად გმირი, აღარცკურდღელი. გადვიწერე პირჯვარი, შევწირე ღმერთსმადლობა. და წამოვედი შინ აბჯარ-აბგრით

დატვირთული. წელი მოვიწყვიტე, ძლივს მოვიტანეიმოდენა რკინეულობა. ხმალი გამოდგა ისეთი, რომკამეჩებს შუაზე გაჰკაფავდა. სახელოვანი ომებში მე იმხმლით და ცხოვრებაულის აბჯრით ვიყავი. როგორცგველის თვალს, ეხლა იმ იარაღებს ისე ვინახავ დავუფრთხილდები. ვინ მოსთვლის, სად შემიძლიანგიამბოთ სად რა ომებში ვყოფილვარ და მიტრიალებიაცხოვრებისეულიფრანგული.

თქვენძოღანსაცდელადაგკითხეთ,გავათავისუფლოთუარაკურდღელიდაკაკაბიო.თქვენროკიდეცგეთხოვათდაშამხვეწნიყავით-გაუშვი,გაანთავისუფლეო,მაგასარვიზამდი...თუგავუშვებ,იმპირობითგავუშვებ,მარგონრამა, როგორც წინათ ურგია ჩემთვის კაკაბს დაკურდღელსა.ვიცი,როესენიცბედსამწევენ...

ჩვენ უფრო და უფრო ცნობისმოყვარეობა აგვეძრა დავსთხოვეთ კვალად ეჩვენებინა ჩვენთვის ყველა ის

ნივთები, რითაც ციხელმა აღძრა ჩვენშიცნობისმოყვარეობა და საღერღელი თვალით ნახვისააგვიშალა: ალისლოგინი, მისი სალამური, კაკბისფრთა,სანთელივით მანათობელი, გმირის ნაანდერძევიიარაღები და სხვ. ციხელიც უარს როდი გვეუბნებოდა,პირობას გვიდებდა, მაგრამ არ იქნა, ერთხელ არდააკმაყოფილა ჩვენითხოვნა. იმის შემდეგ რამდენჯერკიდევ შევხვდითდა ათასირამ გვიამბო, სხვათა შორისისაც, როგორ მოსტაცა გველს თვალი. ხოლო თან ფიცსგვართმევდა,არავისთვისარგვეთქვა,არსადგაგვემხილა.ჩვენც ვეფიცებოდით და გულდასმით ვისმენდითციხელის მიერ მოთხრობილს ამბებს. სხვა საუნჯესციხელმა გველის თვალიც მიუმატა. ჩვენ ამ ამბებისსმენითთავბრუგვესხმოდა.

არაგვის ჭალაზე მოვდიოდიო, - განაგრძობდა იგი. -დაღამდა,დაუკუნეთდა.თოფიმხარზემკიდია -მგონია

ნადირობიდანმოვდიოდი.ჩარგლისკარსროშამოვჩნდი,დავინახე ზევით, ჭალის თავში თითქოს ცეცხლისნაკვერჩხალს რაღაც ისვრის. ხან ჩაქრება, ხანგამოჯელავდება, მაშინვე გულში მომხვდა, რო გველიუნდა ყოფილიყო. გავეკარ ჭალის ყურეს. შავეხვეწეღმერთს, ჩვენს სალოცავებს, ზოგს კურატი აღუთქვი,სხვას ჭედილა და სამღთო, მოემართათ ჩემთვის ხელი,გავეხადეღირსიგველისთვალისმოტაცებისა.გაგონილიმქონდა,რომარიყოადვილი.მაგრამ,როცაკაცსყისმათიუჭრის, ყველაფერი ადვილია. ჰო, იმას გიამბობდით.გავეკარ ჭალის ყურეს და ამოვყევ მურყნიანს, თანვუთვალთვალებ. მართლაც ფიქრმა არ მიმტყუნა.გავარჩიე კარგად, რო გველია, საყურიანი; გამოჰკრავსპირითთვალსდატყვიასავითდაეტაკება.აიღებსპირში,ახლაკიდევ,ახლაკიდევ.

ეჰ,რაცუნდამომივიდესო,ვსთქვი. ჩავიმალეფლატეში,

იპრიანაღმერთმადაპირდაპირიქითკენდაიწყოგველმათვალის სროლა, საცა მე ვიყავი ჩამალულიდა მესამედრო გამოისროლა, ისე ახლოსდაეცა გველისთვალი, როხელისგაწვდისდადავლებისმეტიარაფერიდამჭირებია.დავტაცე ხელიდადავიძარ, ნიავქარივით გადავიქე, ისემოვრბოდი.გველმასაშინლადდაიწივლადაგამომეკიდა,მორბოდა და მოწიოდა... ვირბინე, ვირბინე ძალზე,კინაღამ გული ამოვიგდებინე სირბილით. წივილიგველისა თანდათან მისწყდა, შორს-ღა ისმოდა, ზარისხმასავით ძლივს-ღა აღწევდა ჩემს ყურამდი. მოუკელნაბიჯს, გველის თვალი კი მაგრა მიჭირავ ხელშიდაბღუჯვილი. ცახცახებდა, კანკალებდა, როგორცცოცხალი არსება. თითქოს ენანებოდა ძველი პატრონისგაშორება. სიმართლე რო გითხრათ. დავიღალე, წყალიმომწყურდა.მაშინჯეილადვიყავდაეხლაროულვაშებიმაქვს,ესეთიულვაშებიკი არამქონდა,ყურებზეკი არა,უკან კეფაზე ვინასკვამდი და იმ დროს, რა ვიცი, თუ

აღარამქონდაშეკრული,თუგამეხსნა.წყალიმწყუროდა,დავეწაფეარაგვს,გველისააღარმეშინოდა,ძალიანშორსდარჩა და მწარედ ტიროდა და გლოვობდა თავისუბედურებას. დავეწაფე წყალსა, დავლიე და კარგახარბადაც დავლიე პირქვე წაწოლილმა. ავიწიე, მაგრამვეღარ ვიწევ, შიგნით წყალში რაღაც მეზიდება. მეგავჯავრდიდარაც ძალიდაღონე მქონდა ავწიეთავსა.ვნახოდარავნახო!იმაზესაკვირველსრაღასავნახავდი?ორივე ულვაშის ტოტზე თითო ორაგული მომბმია დაორივეგამოვთარე.გველისთვალმათავისიძალამაშინვემაჩვენა.ისეთებიიყო,თითოსძლივაჰზიდავდაკაცი.ცასდავეწიე სიხარულით, ოთხიც სხვა რო ყოფილიყო, რასვერასავზიდავდი,ლომივითვაჟკაცივიყავ.წამოვიკიდეორივე ზურგზე და გამოვწიე გამარჯვებულმა შინა. იმორაგულის ლაჩა ყბებს გველის თვალთან ერთადვინახავ...

თვითეულინაამბობისშემდეგჩვენითხოვნასაერთოისიყო, რო ერთხელ ეჩვენებია ყველა ესენი ჩვენთვის,მაგრამ ციხელის მხრით დაპირების მეტი არაფერიგვესმოდა.

როცაარიქნადავერაფერიშევასმინეთ,პირობაპირობადრჩებოდა, ასრულება დანაპირებისა არსად იყო, ჩვენგადავწყვიტეთ, ბალღებმა, ერთად წავსულიყავით ჩვენთვითონ, რაც უნდა მოგვსლოდა და მთელი ციხელისსახლი გადაგვეჩხრიკა და ყველაფერი თავის თვალითგვენახა.

ციხელმა საღამოზე ჩვეულებრივად გაუმძღვარადარბაისელივაციცხვრებსა,თავადაცთავისწოწლოკინაქუდით გაჰყვა თავის საწყემსოს და გაურიალა: “ჩიეე,ნტრიეეე!” ჩვენ კიდევზურგსუკან მუქარა მივაყოლეთ:მოიცა, მოიცა, ციხელო, არ გინდა შენ გვაჩვენო შენიძვირფასისალარო,მაგრამჩვენთვითონვნახავთ,თუნდ

ცხრაკლიტულშიგქონდესდამალული.

ციხელის სახლითითქმის ყველამ ვიცოდით საცა იდგა,ხოლოსახლშინამყოფიარცერთიჩვენგანიარაღმოჩნდა.გადავწყვიტეთ ხვალვე იერიში მიგვეტანა ციხელისსახლზე ისეთდროს,როცა ისცხვარში იქნებოდა.ფიქრიდაასრულებაერთიიყო.

მეორედღეს,შუადღისხანს,ჩვენუკვეციხელისსახლისკარებთანმოვიყარეთთავი-თავს.თავთავიანთისაწყემსოუპატრონოდ დავტოვეთ, ისე გაგვიტაცაცნობისმოყვარეობამ. ციხელის სახლი თითქმის არასჩანდა გარშემო აყვირებულს შამბში. ანწლი, ჭინჭარი,დიყი და ლემხურა ტყესავით ჰქონდა გარსშემორტყმული, ბანზედაც, გაუზვეპავობით, ბალახიამოსულიყო. ორგან ჭერი იყო ჩამონგრეული. სახლისკარები ადვილად გავაღეთ. მეთავად შევყავი კედელშისარკმელივითგამოჭრილსფიცარშიხელიდაგამოვუგდე

ურდული. სახლის კარმა, ორის დაფუტურებულიფიცრისაგან შეთანთხილმა, საბრალოდ ჭრიალი მოიღო...ჩვენ თულებივით შევიჭრენით სახლში და რა ვნახეთ?ვნახეთის,რისნახვამაცმთლადწელებიმოგვწყვიტადათავზე ცივი წყალი გადმოგვასხა. კაცს აეტირებოდა,სახლში ისეთი საცოდაობის სუნი ტრიალებდა. როგორციტყვიან, სახლში ეკლის ჯაგი რომ გექნია მთელიდღე,არაფერს მოედებოდა. არსად ხმალი, არსად ფარი დააღარსადგველისთვალი.განა,ვისაცგველისთვალიაქვს,ასეთი საცოდაობა ტრიალებს იმის ოჯახში?! თითებზეჩამოგითვლითციხელისმთელსავლადიდებას:მარჯვენაკედლის წინ იდგა ფეხებ გვერდზე მიწვენილი,ფეხებდამტვრეული კიდობანი. წინდაწინ ამ კიდობანსმივმართეთ,რადგანისუფროთვალებშიგვეჩხირებოდა.ავხადეთ თავი და რა ვნახეთ? ერთი პირმოტეხილიყურიანი ქილა დაგვიხვდა, შიგ ყველის წვენი, თუგათქვეფილი ხაჭო იყო, ღმერთმა უწყის, იდგა ქილაში

მწაკე და მწკლარტე. რაღა ბევრი გავაჭიანუროთ, წაკაიდგა ქილაში, რომელსაც ალბათ ციხელი შაექცეოდა.ეგდო შიგ ერთი გალეული ნამგალი, ცელის ნამტვრევი,ერთიხარისრქადაერთიწყვილითუსამიცალიქალმისჯღანი, თაგვებისაგან ოთხგან თუ ხუთგანძირგახვრეტილიდა ნახრავი...თაროზე ორი ჯამი იდგა,ორიკოვზიდაერთიცქიტურახისა,ტარმოკლე,თაგვებისნახრავ კაჩხაზედ ცალის სახელით გვერდგამოჭრილითხის გუდა ეკიდა. კიდობნის გვერდით იდგა პატარასაფქვილე კოდი, შიგ ნახევარითუ ერთილიტრა ქერისფქვილი ეყარა; კიდობანზე ეკიდა პირებ-ჯაუღლილინაჯახი. კარების მარჯვნივ, წინა კედლის სისწვრივ.ციხელს ჰქონდა გამართული ლოგინი. ეს ადგილისაწოლად იმიტომ აერჩია, რომ აქ წვიმის წყალი ისე არჩამოდენილიყო, ეტყობოდა, როგორც სხვაგან. რკინისსაკიდლის მაგივრად, კერაზე ხის საკიდელი ეკიდა.მოგრეხილი წნელი, მაღლა დამაგრებული, წნელში

გაყრილი თავ-ბოლომოხრილი თხილის ხე-კაკაჩუნა.თავისლოგინისთვისთავსა,გვერდზედაბოლოსნახჩებიშემოევლო წიფლისა. შიგ შამბი ჩაეგოდა სახურავად კიხუთგან თუ ექვსგან გაგლეჯილი, ჭვარტლისაგანგაყვითლებული ნაბადი ჰქონოდა, სათავითურად - ხისკუნძი.

კედლებს,ყორითაგებულსკედლებსვათვალიერებდით.ვუსვამდითხელსდა იქსხვა არაფერიშეგვხვდა,გარდაქვებ-შუაშეტანებულიხისლურსმნებისა,მხოლოდზემოკედელში, უფრო ვითომ მოფარებით, ჟანგისაგანშეჭმულსშუბისწვერზეპატარაჩალხანაქვაბიეკიდადაშიგ ჩოხის შალის ნაჭერში დაფქული მარილი იყოგამოკრული. რა დაგიკარგავ, რას ეძებ? ოჰ, რა ცუდიაგაცრუებული იმედი?! რას მოველოდითდა რა ვნახეთ?ღმერთო! ღმერთო! სადა ხართ, სადა, ალის სალამურო,გველის თვალო, ფრთავ, ჩირაღდნად მანათობელო?

ჰაერში თუ ციხელის გონებაში? მოგვწყდა წელები,მოგვეკვეთა მუხლები... აღარ ვიცით, რა ვქნათ. უნდაგავლანძღოთციხელი,უნდაშეურაცხვყოთმოხუცებული.რად მოგვიწამლა იმედი, რად მოკლა ასე უღმერთოდჩვენი აღფრთოვანება?!.. უნდა, უნდა უეჭველადვუთხრათ, რაც უნდა მოხდეს, უნდა შევუძახოთერთხმად ასე: ჰაი, შე მატყუარავ, ცრუო, გცხვენოდეს,გცხვენოდეს!ვერშევხვდებოდითთუ?

ჩვენდა ციხელი მეორედღესვე შევხვდით ერთმანეთს.ციხელმა არჩეულს გეზზე მორეკა თავისი საწყემსო დაშორიდანდაგვიწყო ცქერა, ჩვენ შორიდან ვუცქეროდითმგლის თვალით და წინანდებურად აღარ გავრბოდითსხვადასხვაამბებისმოსასმენად.უკვირდაციხელსჩვენსმხრითასეთიგულცივობა.იმანარიცოდა,რომჩვენუკვეგაჩხრეკილი და გადაქექილი გვქონდა მისი უბადრუკიქოხი, ციხელი ამაყად იცქირებოდა, ჩვეულებრივ მხარ-

თეძოზე შემოწვა, ჩვენ ადგილიდან არ ვიძროდით.ბოლოს ალბათ მოთმინება გაუწყდა და თავადმიგვიწოდა თავისთან. ჩვენც ეს გვინდოდა.დაუყოვნებლივგავწიეთციხელთან.

სახეალესილებიწარვსდეგითციხელისწინაშე.იმანჩვენისულიერი განწყობილება ვერ გაიგო, რადგან ეჭვიარაფრისა ჰქონდადა ისევ ძველებურად,თავისებურადდაიწყო.

- ჰოო, იმას გიამბობდით, ბალღებო. - წარმოსთქვაციხელმა.

-რაც გვიამბე, ისიც სულტყუილია, - წამოვიძახეთ ჩვენერთხმად და მოულოდნელად გადავუსხიპეთ შუაზედაწყებული სიტყვა. ციხელი ამას არ მოელოდა; არცერთხელამისთანაპასუხიჩვენგანარჰსმენიადაცოტაარიყოსშეკრთა.

-როგორთუტყუილი?-სთქვაციხელმა.

-ტყუილია,ტყუილია! -ვყვიროდით ჩვენდათანუკან-უკანვიხევდით...

-რაიცით,როტყუილია?ვინგაგაბრიყვათ?-წარმოსთქვაციხელმა.

- ვნახეთ, ვნახეთ, გავსინჯეთ შენი სახლი. ვეღარმოგვატყუებ, ვეღარ. რაც მოგვატყუე, ისიც გვეყოფა. -ვამბობდით ამას თუმცა, მაგრამ გულში კი გვინდოდაკიდევ რამ ეამბნა ჩვენთვის ციხელს საკვირველი დასაოცნებო. რა გაგვეწყობოდა, ერთხელვე ჩათრეულებივყავდით.

- როგორ? - წარმოსთქვა ციხელმადთავი. - მერე იქ რასიპოვნიდითანჰნახავდით,თქვესაწყლებო,გიჟივარგანათქვენსავით,აცბიერადგაიღიმა. -ჩემისახლიგასინჯეთ?

- და გადაიქნ-გადმოიქნია კარ-ღია, თავ-ღია სახლშიშევინახო იმისთანა ძვირფასი რამეები? - სთქვა რა ესციხელმა,ნაძალადევისსიცილითჩაიცინა.-იმეებსთქვენვერიპოვით,ათიათასიწელიცრომეძებოთ.

ჩვენ ერთმანეთს გადავხედეთ და თვალებითვეკითხებოდით, იქნებ მართალი იყოს? იქნება არასტყუისციხელი!შაიძლება,შაიძლება.

1908წ.

მთანიმაღალნიიდგნენ და ელოდენ. უსაზღვროა მთების მოლოდინი,უსაზღვრო ზღვადა სდგას იმათ გულში. წითლად,სისხლისფრად შედედებული უთიმთიმებთ გულ-მკერდში. გარეთ, სახეზე-კი არაფერი ეტყობათ, გარდამტერობისა. ეს არის კიდეც ნიშანი მოლოდინისა. ვინრაიცის,რა ამბავია მთების გულში,რა ცეცხლი სდუღსდაგადმოდის.

მთებო, მთებო! რას ელით, ვის ელით? ნუთუ გყავთსატრფოდიდიხნისუნახავი?იქნებაშვილიდაჰკარგეთ?იქნება ძმა, ან დედა გყავთ შორს წასული და არაფერიამბავი მოგსვლიათ? პასუხი არ ისმის. სდგანანწარბშეუხრელად. ელოდენ, ელიან და კვლავ ექნებათმოლოდინი. რადააშრობს იმათ გულში იმ მოლოდინის

ზღვას? არა აქვს იმას ბოლო, არცდასასრული, როგორცღვთაებას...

როცა ყველა სულდგმულს, მწერს, ბალახს, ყვავილებს,მდინარეს და მოუსვენარს, დაუღალავს ნიავსდაეძინებათ, მაშინ, მხოლოდ მაშინ ამოიოხრებენ დაცრემლსაღვრიან.ჩვენ,კაცნი,მაშინვამბობთ:ახ,რამძიმელოდივითნაღველიმაწევსგულზეო.

რატომარმღერით,მთებო?!განაისეუნდამოვკვდე,რომთქვენი ხმა, თქვენი სიმღერა ვერ გავიგონო! რატომ არიცინით?ღიმილიმაინცმიჩვენეთთქვენი,კარგებო!მაგრეროგორ დაგიმონათ, შეგიპყრათ, დაგიმორჩილათ ერთმაფიქრმა,რომსხვაყოველივეძალადანიშანისიცოცხლისადათრგუნვილა თქვენს გულ-გონებაში?! არა, არა.ხანდახან თქვენც გიხარიანთ, და ქვეყანას-კი ჰგონია,ვითომ თქვენ არაფერს ჰგრძნობთ. ხომ ვიცი თქვენსგულში სანთლები დაენთება, როცა ლაღი არწივი

დაგთამაშებთ თავზე და დასასვენებლად თქვენსკალთაზედჩამოეშვება.რალამაზებიხართმაშინ!როგორგიხდებათ,რომისთქვენიაღზრდილიშვილიისემამაცი,შეუპოვარი და ლამაზია. ის ხომ შიკრიკიცაა თქვენი.ღმერთსუამბობს,ატყობინებსთქვენსამბავს...

არაგაქვთ აზრი? იდეა?გრძნობა? აროცნებობთ?როგორარა! მაშრაა ის მშვენიერი ყვავილები,თქვენრომ გულ-მკერდსგიმშვენებთ?ეგაათქვენიოცნება,იმედი,ნუგეში.რად იბურავთთავს ხშირის ნისლებით,თუ ჩუმ-ჩუმადრასმე არა ჰფიქრობთ და მაგ ფიქრს არ გვიმალავთადამიანისშვილებს?!რადმოგყავთბალახი?რადადენთცივთა წყაროთა? რად აქანებთ ზვავებს? რათა ზრდითლაღთახარ-ჯიხვთა?ვისატყუვებთ,თქვეკარგებო!

სდგანან და ელიან. წვიმა წვიმს იმათ თავზედ, ელვაუტუსავსოქროსქოჩორს,მეხიეთამაშებაიმათთვალებსდახშირადაცერჭობაისარივითგულ-მკერდში.არაფერია.

ინგრევა ხშირად ნახევარი მთადაზვავად მიდის ხევში.არაფერი ეგრევ, თუ კლდე და ლოდები მაინც ელიან.წადით, ვისაც არ გინდათ ჩვენთან მაღლა, ცის ახლოსყოფნა,დაბლაგანისვენეთ.

სდებს თოვლს. ჰყინავს. ცივა. ქვა ტყვრება. მთებსსუდარი ჩაუცვამთ ტანზე, თითქოს მკვდრები იყვნენ.დაგვმარხეთ, დაგვიტირეთო, - გვეძახიან. ჩვენ-კიიმათგანმოველითდამარხვას...

სდგანან და ელიან. გული სტკივათ, ძალიან სტკივათ.მაგრამ არ იხოცებიან, არც ჭლექდებიან. ელიან, ვის? ანრას? რაღაცას. დიაღ, რაღაცას. ეს რაღაცაა უნახავისდანახვა. ჰნახეს და გაათავეს, რასაც იმათი თვალი დაგული მისწვდებოდა. სხვა ახალი მოსწყურებია იმათთვალსადაგულსა.ესხომთვალ-გულისგაუმაძღრობაა?სწორედრომისაა.

1895წ.

მოგონება(საშობაომოთხრობა)

საშობაოდ დათხოვნილი სწორედ 24 ქრისტიშობისთვესმივედი შინ. გზაზე ძლიერ შემცივდა, ფეხები დამაძრა,მაგრამ ის ფიქრი, რომ დედასა და მამას, ნათესავებსვნახავ-მეთქი, მამხნევებდა და ბაიბუად არ გამაჩნდა.არაგვს რომ გამოვდიოდით, გაღმა ნაპირიდამ იხვებისგუნდიაფრინდადაყიყინითგასწიათავქვე.

- ოჰ, შენი ჭირიმე, დედავ, რამოდენებია! - წამოვიძახეგანცვიფრებულმა, - განა ისეთი მსხვილი იხვი, როგორცარაგვმა იცის, სხვაგანაც არის? - ვკითხე ბერუას,რომელიც, დურა-ტყავში გახვეული, ტყავის ქუდზეყაბალახწაკრული, ცხენის ჩაკჩაკით მომდევდა უკან.

ბერუამ იცოდა, როგორს პასუხსაც მოველოდი იმისაგან,დამიპასუხა:

- არაგვისთანა მსხვილი იხვი დედამიწის ზურგზედსადღაშეიძლებაიყოსო.

-კალმახიდაორაგული?

-მაგასხომთქმაცარუნდაო.

თანდათან მივუახლოვდით ჩვენს სოფელს. აგერ ახუნი,აი სასვეთავი, აგერ “საძერიანი”. ახ, რამოდენასიამოვნებას ვგრძნობდი, როცადავინახე მიდამო ჩემისსოფლისა. უენოა ყველაფერი, რასაც ვხედავ, მაგრამრამდენს რასმე ეუბნება ჩემს გულს ეს მთები, ეს ტყეგაბარდნულის თოვლით. აგერ ჩვენი საყდარიგამარტოებით გორაზე, დაღონებულად მარტოდმარტოგადმოსცქერის არაგვის ხეობას. აი იმედის კაკალიც,

დამამშვენები მამულებისა, უზარმაზარი, გაბარჯღული.დავინახე ჩვენი სახლიც: სვეტად ბუხრიდამ მაღლაადიოდა ბოლი. როგორ დაბარდნულა თოვლით ჩვენიწნორი. გული აღარ მითმენს; გავაჩქარე ცხენი... გორაზევიღაც პატარა გადმოდგა, გადმოგვხედა და სწრაფადმიბრუნდაშინისკე.ის ჩემიძმაიყო,გვიცნოდაგაექანა,რომჩვენებისთვისეხარებინა.ყველაზედუწინდედაჩემიგამოჩნდაკარებშიდამოგვეგებაწინ.თვალებზეცრემლიმოუვიდა. “შეგცივდებოდა, შვილო, ვაი შენს დედას!”მკოცნა, ბევრი მკოცნა. მომეხვივნენ და-ძმები და ცივ-ცივად გამიტაცეს სახლში, სადაც ჩემთვის, როგორცკეისრისათვის, ბუხრის წინ გაემართათ საბძანებელი.ბუხარი რცხილის კუნძებით იყო გამოტენილი დასაამურად ღუდღუდებდა. მამიჩემის მეტი ყველანიფეხზეიდგნენდათავსმევლებოდენ,მამაჩემიფეხზეარადგა, სტოლთან იჯდა, სათვალეები გაეკეთა, წინქაღალდიდა ჩოთქი ედვადა რაღასაც ანგარიშობდა. მე

მივედი, ხელზე ვემთხვიე. იმან ჯვარი გადამსახა:“სახელითამამისათადაძისათადასულისაწმიდისათა,ამინო,”-სთქვადაშუბლშიმაკოცა.

- ძალიან შეგცივდა? - მითხრა მამამ ღიმილით: - აბა რამოგარბენინებდა და თბილად არ იჯექი? სოფელშისაკვირველსრასნახავ?!

- არ შემცივდა-მეთქი, - ვუთხარი ძლივ-ძლივობით,რადგან სიცივისაგან კრიჭა მქონდა შეკრული. ან კი რამათქმევინებდა,შემცივდა-მეთქი.

- ბავშვს შესცივნია, თბილად ჩააცვიო, - უთხრა მამამდედაჩემს, რომელიც უკვე მხდიდა ფეხებს. მომიტანათავის ხელით დაქსოვილი წინდები, ახალი ახალუხი,ჩემთვის დამზადებული, მომახვია მამის თულუფი, დაასეგამოვბრწყინდიბუხრისწინ.მამამისევთავისისაქმეგანაგრძო.დაგვრჩა ბუხარი მედა ბერუას. წაიძრო იმან

ხელიდამხელთათმანები (საფუხრები)დაჯერშორიდამგადმოეწოდაცეცხლს,მერმემოუჩოჩდაისიცბუხარსდამიუშვირა გულიდა ხელები. ბერუამ გააჭირდიდა ჩვენიმგზავრობა,თითქოს ამერიკაში ყოფილიყოდა არათ-ში.ბერუას,რასაკვირველია, აზრად ისა ჰქონდა,რომ მეტისპატივისცემით მოჰპყრობოდენ ჩემი მშობლები, რადგანიმდენიშრომადაჯაფაგამოიარაჩემისგულისათვის.

- დავიხოცენით, გავსწყდით, მამაო მღვდელო, - სთქვაბერუამ წარბების აჭიმვით: - ვაგლახი გზააგასატიელებელი, წელამდე თოვლი ვკვალეთ. გავსილაზვავებით გზები. მე ისე ჩემი თავი არ მაჯავრებდა,როგორცესბალღი.

-წუხელვისთანიდექით?-ჰკითხამამაჩემმაბერუას.

- მამიდასთან მოვიყვანე. ცას დაეწია საწყალი. აღარიცოდა,რაექნადაროგორდაგვხვედრიყო.ჯერხომსულ

ფეხზე ჰყუდავ და წუხელ სულ ფეხზე იტრიალა.თბილად დაგვაწვინა, მაგრამ მე კიდევ ჩემი ნაბადიცდავხურელევანს,არშესცივდესო.

- ძალიან ღარიბად ხომ არ არის თინათინი? - იკითხამამაჩემმა,რომელმაცეხლაძლივსდაანებათავიანგარიშსდაკრიალოსანსმიჰმართა.

-თავისადკარგადყოფილან,ბალღიცმოსწრობია.ძალიანცოცხალი ბალღია. წუხელის აღარ დაგვაძინა, გვიამბოზღაპრები, არაკები.დილასაც გვიანღა წამოვედით, ადრეარ გამოგვიშვეს. “ენაცვალოს მამიდაო, - უთხრისთინათინმა ლევანს: - ადრევე მიხვალთ შინაო; წელშიერთხელანაგნახავთ,ანარაო;ჩემიძმაერთხელიმასარიტყვის, მივიდე, გავიგო ან ავი, ან კარგი ჩემის დისაო.თქვენითავიხოსუდამანატრაო”.

ბერუაბევრსრასმეიტყოდაკიდევ,რომდედაჩემსპურის

საჭმელადარდაეძახნა.

ეხლა ძლივს ამოვისუნთქე თავისუფლად. როდისღავიგრძნობიმგვარსსიამოვნებას?ნეტააღარწამიყვანდენიმოხერს სასწავლებელში-მეთქი, ვფიქრობდი. ესფიქრიხომ არ შემისრულდებოდადა არა, მაგრამ ის მიხაროდა,რომ ორი კვირა თავისუფალი ვიქნებოდი დასულთამხუთავი მასწავლებლები აღარ დამადგებოდენთავზე... ნიადაგუნდა მესიამოვნა.ჯერ ერთი, გადავრჩიბერძნულის მასწავლებელს, ამ დაობებულს,დახავსებულს ბურსაკს; ჯერ ქართული ანაბანა არვიცოდით და ის კი მოგვიყვა ბერძნულს ენას. ნეტავითითონ მაინც სცოდნოდა თავის საგანი, ისიც მაშინსწავლობდა. შავ-შავი, ხმელი კაცი იყო: დაგვადგებოდათავზედა“გვაზუბრინებდა”:“ალფა,ბეტა,ღამა,დელტა”.ისეამოიძახებდაამხმებს,თითქოსსამარიდამმკვდარმაამოიძახაო. მთელი ერთი თვე გვაზეპირებინებდა ერთს

ბერძნულსფრაზასდა,ღმერთმაიცის,ნამდვილადისრეაბერძნულად, თუ სხვანაირად იგი ფრაზა! დადგებოდა,ჯერ თითონ დაიწყებდა და მერე ჩვენგაგვამეორებინებდახოლმე:“დიკისდიკინტიკ-ტიკიტინ,კე,ბლავისბლავინბლავიო”,ვითომსიმართლეჰბადებსსიმართლესდაუსამართლობაუსამართლობასაო.მეორემასწავლებელს რაღადამავიწყებდა. ამასდავითი ერქვასახელადდაგვარადეკალაძეიყო.თავისდანიშნულებადის მიაჩნდა ამ კაცს, რომ რაც შეიძლებოდაშევეშინებინეთ...

ღმერთო, რა ამბავი იყო, როცა ის გაჯავრდებოდა:თვალებიდაესისხლებოდა, მოავლებდა შეგირდსთმაშიხელს და გაისვრიდა, საითაც მოხვდებოდა. ერთი მუჭაბალანი ხელში უნდა დარჩომოდა და მერე შებერვითაქეთ-იქით გააბნევდა. უნდა მოგახსენოთ, რომ როზგიმაშინ ახლად გადავარდნილი იყო, დავით ეკალაძის

სავალალოდდასამწუხაროდ,მაგრამჩუმ-ჩუმადეკალაძეამოქმედებდა მაინც როზგს. შენახული ჰქონდა სახლშიდა საჭიროების დროს მოიკითხავდა. “თქვე მ-ლებო,იქნება იმას ჰფიქრობთ, როზგი გადავარდაო, ვერმოგართვესთ, აბა, ერთი წამოაქციეთ”, - ეტყოდაჩურჩულით გულდამშეული უფროსს შეგირდებს,რომელნიცსწრაფადგაჰბაწრავდენერთ-ერთსამარწივისმსხვერპლს და წამოაქცევდენ. “აბა, ერთი რიგიანადმოახვედრეთ მაგას ორმოციოდე როზგი”. ბევრსაჰყვიროდა საწყალი ბავშვი: - ვაი,დედავ, მოგიკვდიო, -მაგრამ ამაოდ. არწივი ეკალაძე დასძახებდა: -“მოკვდი,მოკვდი,მოკვდი,ს-სინ!მაგრადაკათ,მაგრა,მაგმ-ს!”ვაიიმ შეგირდ-ჯალათის ბრალი, რომელიც გულჩვილობასგამოიჩენდა და ვერ დაჰკრავდა გამეტებით; ახლა იმასგააძაგვრინებდაიატაკზე.

მე ბუხარში ვიჯექი და იქიდამ ვუცქეროდი ამ

საშინელებას.დიაღ,ბუხარი იყო ჩემისკამიმთელიორიწელი, რადგან ადგილი აღარ იყო შეგირდისათვის, დაერთთავად ნაცარში ამოგანგლული დავდიოდი. რაღმერთიგამიწყრებოდა,დამეშავებინარამეამსურათებისმნახველს. ეკალაძეს ბრაზი მოუვიდოდა ხოლმე, რომსაბუთს არაფერს ვაძლევდი გაროზგვისას, მომიშარებდარასმე და დამკივლებდა: - “მ-ის სულს აგიტირებ,ფშაველო!”გამისობდაბჯღალსქოჩორზე,თითქოსქორმაქათამს გაჰკრა ბჯღალიო, და გადისვრიდა ბურტყლებსდაბლა. გაკვეთილების გათავების შემდეგ რომ ჭკვიანიკაციგამოჩენილიყოდაჩვენსკლასშიმოსულიყო,ერთისჯამბარისსაკმაობურტყლსაჰკრეფავდა.ამვაი-ვაგლახისმნახველსა და გამოვლილს ჩემს საკუთარს ჭერსქვეშყოფნა მშვიდობიანად, რა თქმა უნდა, დიდადმეფასებოდადადიდსსიამოვნებასმიღვიძებდაგულში,თუნდ სულ არაფერი ეჭმიათ და არაფერი ესმიათჩემთვის. მაგრამ ამ მხრითაც ბედნიერი ვიყავი ჩემს

სახლში, მანამ სახლის პატრონთან. სახლის პატრონიიმისთვისჰპატრონობდასახლსადაიყვანდაშეგირდებს,რომ ფული მოეგო. ამიტომ ზაფხულობით ჭრიანტლით(ტყემლის წვენი) დაგვჭრა კბილები და ზამთარშიმახოხით. როცა მამა ჩამოვიდოდა, სახლის პატრონიცშესცვლიდა თავისს პოლიტიკას, მშვენიერს სადილსგამართავდა, უ-“გენაცვალე”-ოდ სიტყვას არ მეტყოდა,მილაქუცებდა,რაარის,არდამებეზღებინამამაჩემთანდალუკმა არ დამეკარგვია. მეც მეგონა, იქნება ამას იქითსულ ესე კარგად მომექცეს-მეთქი,და ვიყავი ამ ვაებაშიცალკეშინ,ცალკესკოლაში.

გულმა აღარ მომითმინა. ვერ შევსძელი მეტი ჯდომა,თუმცა დედა ჩემთვის საუზმეს ამზადებდა, ავდეგ დამოვუარე, სადაც რამე საცუცნარი მეგულებოდა... ვნახეჩემი კვიცი,რომელსაც ამოთხსთვეში ბევრი მოემატნა.ვითომ უნდა დამეურვა ჩემს ჭკუაში, მაგრამ ხელის

მიახლოვება იუკადრისა და კამპი გამკრა მხარზედ...ამოვაღებინესკივრიდამ ჩემიხანჯალი,რომელსაცჟანგიმოჰკიდებოდა, და გავწმინდე, გავაკაშკაშე. მოვიკითხეჩემი მამალი - კუბღირი. მე რომ თავი დავანებე, მაშინჩიორა იყო, ძლივძლივობით, რის წვითა და დაგვითყელის ძაფებიუნდადაეგლიჯა, მანამ ხრინწიანის ხმით“ყიყლიყო”-ს დაიძახებდა. ეხლა კი თამამად, ამაყადდედლებშიდასეირნობდადაბოხისხმით,ისეთისბოხისხმით, რომ პროტო-დიაკვნებსაც კი დაენატრებოდათიმისი ბასი, გასძახოდა მუდმივს, ერთფეროვანსთავისსსაგალობელს. დედაჩემს დავენახე, რომ თავმოწონებითდავსცქეროდი კუბღირს,და მითხრათურმე ხუმრობით,მეკიმართალიმეგონა:

-ხვალ,შვილო,კუბღირიუნდაწამოვყინჭროთ,ვერაფერიმამალიაო.

- დიაღ, როგორ არა-მეთქი, ვთქვი მე

გულგადმოტრიალებულმა და გული დავიმშვიდე, რაკიდედაჩემსხუმრობაშევატყე.ჩქარაჩემსმეგობრებსბესასდა ვასილსაც შეეტყოთ ჩემი მოსვლადა მოვიდენ ჩემსსანახავად. მე დარბაისლად ვიჭერდი იმათთან თავს,როგორც “განათლებული” კაცი. ვიმაგრებდი თავს,თითქმის აღარც კი ვიცინოდი და შუბლს ვიჭმუხნიდი.თითო-ოროლა რუსულს სიტყვას წამოვისროდი, რა არიმეჩვენებინა იმათთვის, რომ რუსული ვიცი-მეთქი. თანმოტანილი მქონდა: ერთი ტყვიის მამალი, თუნუქისსაყვირიდარეზინის ბურთი... სოფლელი ბიჭები ამეებსგანცვიფრებით სინჯავდენ და მე კი თავი მომწონდა,როგორც დიდის საკვირველების მექონეს. დიაღ,ვჭკვიანობდიდა “ვსურიოზნობდი”, მაგრამ ჩემი ძალადჭკვიანობა, როგორც ჩემსთავს ვატყობდი, ერთსდღეზემეტსვერგასტანდა.მეორედღესუნდაგამეტიააღმეთუდაღმე, მარჯვნივ თუ მარცხნივ. ამასობაში კიდეცდაღამდა, ჩაიზე დავსხედით, ჩემი მეგობარი ბესა და

ვასილაც მივიპატიჟე. ჩვენმა მურამ ვიღასაც ყეფადაუწყო,მაგრამმალეხმაგაკმინდა.

- სად ვინა ხართ, ოჯახიშვილებო?! - მოისმა გარედგანრიხიანი ხმა. ეს ხმა ბიძაჩემის ხმასა ჰგვანდა, მაშინვევიცანი.

- ვინ არი? შემოდი, ბიჭო, შინა, ვინა ხარ?! - დაუძახამამაჩემმა.

- ვინ არის? თოფიანი მგელია. არ ისტუმრებთ? - დაშემოეყუდა კარებში ბიძაჩემი და თან ჩულიანი თოფიშემოიყოლა: -საღამომშვიდობისათო, -სთქვაბიძაჩემმადა მოიხედა ჩემსკე: - ეს ვინღა მოგვსვლია? ჩვენიქამალაღუელი! ოჰ, ენაცვალოს ბიძა შვილსა! - ამიყვანახელში და მაკოცა. ქამალაღუელი ფშაურის გმირისსახელიადადაცინვითიმისსახელსბიძაჩემიმემეძახდა.შემდეგმამაჩემსმიუბრუნდადაუთხრა:-შენ,ჯერძმაო

დამერმემამაო,თუღმერთმამღვდლობისგონებამოგცა,მეემისამამცა! -დაჰკრახელითოფსა: -ვენაცვალე ამისმადლსა; სადაც მედა ესა ვართ, იქღმერთილუკმას არდაგვიკარგავს. ამით მაინც არ გარცხვენ, ძმაო! -უთხრამამაჩემსნინიამთავმოწონებით.

-რავიცი, -უთხრამამაჩემმა, -შენდაშენითოფისულმუდამ გამარჯვებულები ხართ, რამოდენა ნადირსაჰღუპავდაერთხელნანადირევისხორცივერმაჭამე.

- ხვალამდე მომითმინე, ღმერთიდა ბედი, იმედი მაქვსგავხდე რასმეო, - სთქვა ბიძაჩემმა: - გუშინ საფიქრისგორშიექვსისშვლისნავალსშევხვდი.დავსდიეიმდღეს,მაგრამ, აბა სათოფედ არ მიმიშვეს. ამინდია, ტიალი,ცუდი: ფეხი ჩქამობს, კაცის ფეხის ხმა ერთის დღისსავალზე ისმის. მანამ ასავალთ-გორის ხევშიგადამივიდოდენ, გორის პირში მოვკარ თვალი,მივუსხლიტე ერთი, აიარა საფალიამ, მაგრამ არ

გამივარდათოფი,გამასწვრესოხრებმა,ასრივეწვრილთ-გორისაკენ წამამივიდენ. მანდ სადგომები აქვთ, ხვალდაუხელავნი არ მომრჩებიან. თუ დილისათვის თოვლიგადიღო და ღმერთმა ბძანა, ძალიან კაი ამინდი იქნებანადირობისა.

-ამკვირია,მაშ,ვერაფერიინადირე?-განაგრძომამაჩემმა.

- ერთი მელა ძლივძლივობით დავიჭირეო, - სთქვაბიძაჩემმა. - ოთხი დღე ზედიზედ ხაფანგი მეგო;დაჩვეულა მყავდა, მაგრამ, აბა, არ იქნა, ვერ გავაბი ისოხერი.მოვიდოდა,ხაფანგსშემოუვლიდაგარშემოდაარახლებდა პურს პირსა. ხაფანგის გარშემო კი სულდაქსელილიიყო.მანამხაფანგსკარგასქლადთოვლიარწავაყარე,ვერასგავხდი;უფრო ყაპყმა (ფიფქი)მიშველა,ყაპყიაღარაუცხოვებსკაცისნახელარსთოვლსადამაშინადვილადმიენდობამელა.

ბიძაჩემი ნინია გათქმული მონადირე იყო და იმისიმოსვლა ერთიათად მიმატებდა სიხარულს: ბევრს რასმემიამბობდა ნადირობისას. ბიძაჩემმა იმ ღამეს აღარდაისვენა, წამდაუწუმ გაიხედავდა გარეთ, უნდოდაშეეტყო,გადიღოთოვლითუარაო.

დედაჩემი ვახშმის მზადებას შეუდგა. ამაღამ, რაც კიოჯახში სამარხო რამ მოიპოვებოდა, ყველა ის უნდასაჭმელად გაკეთებულიყო, ჩვეულებისამებრ “მარხვისგასასტუმრებლად”. მე კი ბიძაჩემს მივუჯექი. ვსთხოვე,რომ თავისი მონადირეობის ამბები ეამბნა ჩემთვის.მართლაც, იმდენი რამ მიამბო ნადირობაზე, რომ ასითაბახი ცოტაა იმის ჩასაწერად. მამაჩემი ცალკე ოთახშიგავიდა სალოცავად. ბიძაჩემმა, სხვათა შორის, ერთისდათვისამბავიმითხრა.

-კაბლისტყეში,შვილო,-დაიწყობიძამრიხიანად:-ერთიირემი მოვკალ; გავატყავე, ავკუწე ნაჭრებად, მივაფარე

ზედ ტყავი და ვუფეთქე წამალი, რომ ნადირი არმიჰკარებოდა. თავ-რქა კისერზე გავიდევ და გამოვწიებინისაკენ. ლაწი-ლუწი, ფშნატა-ფშნუტი მომესმა.შევხედე, ერთიუბრალო,უზარმაზარიდათვი შემდგარაჩემს კვალზე და კვალდაკვალ მომდევდა. ნება-ნებამოჯოჯავდა.რამდენიდათვიმომიკლავსდაჩემსდღეშიიმოდენადათვი არშემხვედრია,სწორედქოხსაჰგვანდაის დაწყევლილი. მივუბრუნდი და ჭკვიანად ვუთხარი.დამანებეთავი,შენშენიღმერთი,მერომარაფერსგერჩი,შენ რა გინდა ჩემგნითა-მეთქი,და წამოვედი ისევ ჩემსგზაზე. მივიხედე კიდევ, ისევ მომდევს ეს დათვი, არმეშვება. მაიქნევს საზარელს თავ-ყურს. მე კიდევჭკვიანადვუთხარი:ვაჟო,დათვო,თავიდამანებე,წერასნუ აუგდიხარ; წადი, შე რჯულძაღლო, დაიღუპე, რასგადამესიე?!აბა,შენცარმამიკვდე,ყურიცარშაიბერტყა.გამოვიარე კიდევ კარგა მანძილი. რა მომაშორებინებსიმისათვის თვალსა? მივიხედე, ისევ თავისებურად

მააბოტებს. დასწყევლოს ღმერთმა, კაცი არ ვეგონე,როგორ იყო იმისი საქმე,როგორ იყო იმისიფიქრი?!თანვიფიქრე, იქნება ეშმაკი იყოს-მეთქი. დავიკივლე, რაცძალიდაღონემქონდა:დამეხსენ,ჩამამეხსენ-მეთქი!რომვერაფერი გავაგონე, ცოტა გზა კიდევ გამოვიარე,მივეფარეერთსკაიდიდსჭანდარს,მოვიგდებინებარგი,მოვსალთავდი და მივუშვირე თოფი. დათვი მოდის.კარგა ახლოს რო მოვიდა, ნიშანი შიგ ნიკორა შუბლშიმივეცდა მაუსვიფეხს ხელი.თოფმა არ მიმტყუნა, შიგშუბლში სძგერებიყო ტყვია და, წამლის ბოლი რომგამეცალა,ვნახეწამოჩაჩხულიდათვიიდვა ჩემსწინდაკიდევ გამოსდიოდა ნატყვიარში ბოლი. ეგ გინდოდადაიშოვნეკიდეცა-მეთქიდავვედრემეგალაღებულმა.

ბიძაჩემის გალაღებამ მეც გამალაღა. ბიძაჩემისათვისდათვთანშეხვედრისბოლოსაშიშიმეგონადაგამეხარდა,რომბიძაჩემიდარჩაგამარჯვებული.

- ნეტა, ძიავ, მეც შენისთანა მონადირე ვიყო-მეთქი, -ვუთხარიბიძაჩემს.

-ჰა,ჰა,ჰააა,-ჩაიცინაბიძაჩემმამწარედ:-შენუფროკაიმონადირე ხარ, თუ ჭკუას მოიხმარებ, შვილო. სწავლასეხლანდელს დროში აღარაფერი შაედრება. მე ცოდვისმეტი არაფერი მამცა ნადირობამ. რამოდენა ნადირსავღუპავ,მაგრამსულტყუილადმიდის,იმისიმეარაფერიმრჩება.

ნადირობა მე პირველ სასახელო საქმედ მიმაჩნდა დაგამიკვირდა ბიძაჩემის სიტყვა. დიაღ, გამიკვირდა დამეწყინა,თუმცა კი პირში არ მითქვამს ჩემი აზრიდა არავხირებივარ. მამაჩემსაც გაეთავა ლოცვა და შემოვიდაჩემთან.

- ეგ არი, - სთქვა ღიმილით მამაჩემმა: - რაკი ბიძა-ძმისწული ერთად შეიყარენით, თქვენს ნადირობის

საუბარს დასასრული აღარ ექნება. საკვირველია, რომჯიში არ გასწირავს კაცსა: საწყალი მამაჩემიოთხმოცდაათისწლისკაციიყოდამაშინათველაპარაკსნადირობაზე ჩამოგიგდებდა: აქ თოფი ვესროლე დამთაბარიდაინგრა იმის ხმისაგან, იქ მოვკალი, აქ კიდევდაჭრილიწამივიდაო...

-ჯიშისააყველაფერი,მაშ,მაშ,-დაამტკიცაბიძაჩემმა.

ჩქარავახშამიცმოიტანესდაყველანი,გარდამამიჩემისა,შემოვუსხედით სუფრას. ვახშამი მხიარულადგავატარეთ; ბიძაჩემი ბევრი ვალაპარაკე ნადირობაზე.მარხვაც “გავისტუმრეთ”. სამნი, - მე, მამაჩემი დაბიძაჩემი, ერთს ოთახში დავწექით დასაძინებლად. იმღამეს ნინიას არა სძინებია ორი საათი, ლოგინშიმოუსვენრად ტრიალებდა და ხან ფანჯრიდამ, ხანაცკარებიდამ ათვალიერებდა გარეთ, გადიღოთოვლმათუარაო.მეც არმეძინადავფიქრობდიიმაზე,ხვალროგორ

გამეტარებინა დროება, ან ბიძაჩემის ნადირობა როგორჩაივლიდა.სწორედშუაღამეიქნებოდა,ბიძაჩებიერთხელკიდევ ადგა, გაიხედა კარებშიდა წაიბუტბუტა: “ძლივსარ გადიღო ამ სატიალემაო!” მობრუნდა შინ, ჩამოიღოთოფი, სასწრაფო და საპირისწამლე. ჭრაქი აანთო,ბუხარში ცეცხლი აასინათა და დაუწყო თოფს წმენდაშიგნითდაგარეთ;ჩახმახსტალიგამოარიდადასაშლითდაუპირა;ჩანთიდამამოიღოპატარათითბრისყალიბიდაპატარავე ტყვიის სადნობი ტაფა და დაუწყო ტყვიასცეცხლზედდნობა. რამდენიმეტყვია ჩამოასხადა ახლასასწრაფოს მიჰმართა, ამოაძრო სასწრაფოდამ მასრები,სინჯავდა, წამალი იყოთუ არა შიგა, გადაწყ-გადმოწყორქის სარწყაოთი, რომელიც სასწრაფოზე ზედ იყოდაკიდებული.რაკიტყვიასდაუწყოდნობადასანადირომასალას მზადება, მეც გულმა ვეღარ მომითმინა,წამოვხტი ქვეშაგებიდამ, მივუჯექი ბიძაჩემს ახლო დადაფაციცებული ვადევნებდი თვალს იმის მოქმედებას.

როდესაცბიძაჩემმა ჩამოასხა,რამდენიცტყვიაუნდოდა,არწყო წამალი მასრებში და თითოეულს ძონძშიგამოხვეული ტყვია დაუფივა; ახლა ბანდულებსმიჰმართა,დაპოხა,გაბლანდა,სადაცგაბლანდვა აკლდა;წრიაპისთასმებიცდაპოხა.ტყვიისსადნობსტაფაშისხვატყვიის ნაჭყლეტებთან ერთად ნინიამ ერთი ტყვიაჩააგდო,რომელსაცსისხლიჯერისევეცხოდაამტყვიასუნდა ერთი თხუთმეტამდე ტყვია მოენათლა,გაეზიარებინა, გაენაწილებინა მათთვისაც თავისიიღბალი. როცა ეს სისხლიანი ტყვია ჩააგდო ბიძაჩემმატაფაში, ქუდი მოიხადა, გვერდზე დაიდო და სთქვა:“ღმერთო და ჩვენო ლაშარის ჯვარო, რა იღბლისაც ესტყვიაარი,სხვანიცამისიღბლისანიიქმნენო”.

-ეგრაღაბედენატყვიაა,ძიავ?-ვკითხებიძაჩემს.

-ესტყვია,შვილო,იღბლიანიტყვიაა;ირემიმოვკალმაგტყვიით; შიგ დამდგარიყო და იმას ამოვარიდე. -

ყველაფერი გაამზადა ბიძაჩემმა და ეხლა ყალიონიგააჩაღადაიდაყვზედაბჯენილიწამოწვაქვეშაგებში.მედავწექი. ნაფხიზლარს მაგრა ჩამძინებოდა. ბიძაჩემიადრეგაპარულიყოსანადიროდ,ისერომჩვენებსვერავისვერგაეგოიმისიწასვლა.

დილით მე ყველაზე გვიან ავდეგ...ჯერ კიდევ ბურანშივიყავი, რომ დედაჩემი მომჯდომოდა გვერდით,მეტოლებოდა, მკოცნიდა ჩუმ-ჩუმად. უცებ თვალებიგავახილე.

-გაიღვიძე,გენაცვალოსდედა,შვილო,ყველანისაყდარშიწავიდენ,შენდარჩიმარტოკაშინა.-დედაჩემიცჩემსგამოარ წასულიყო წირვაზე. მეც ზმორვით ავდექი,ძლივძლივობით ავატანე ძილსა, პირი დავიბანე, თმაკოხტად გადავივარცხნე, ახალი ტანისამოსი ჩავიცვი,“კარტუზი” დავიხურე ჩემდა სასახელოდ. კარტუზიანიერთი მარტოკა მე ვიყავი სოფელში. ამითი დიდად

მომქონდა თავი და, სწორედ მამალივითთავმოწონებულმა, გავწიე საყდრისაკენ. ჯერ საყდარშიარ მივსულიყავი, შუა გზაზე ვიყავ, რომ გაღმა,გუთანაურთ-ახოში,თოფიგავარდა.ცოტახანიგამოვიდადამეორემიჰყვა.მეგულშინათელიჩამიდგა:უსათუოდმოჰკლა ბიძაჩემმა ნადირი-მეთქი ვიფიქრე. წირვისგამოსვლას არ დავუცადე, ჩემდა სამარცხვინოდ,გამოვიპარე.მინდოდაგამეგო,რაქნაბიძაჩემმა,მოჰკლარამ თუ არა. შორიდამვე დავინახე ბიძაჩემი, იგიდერეფანში იდგა, პირში ჩიბუხი ეჭირა, ქუდი გვერდზემოექცია და რაღასაც ელაპარაკებოდა ბერუას. თოფიბოძზე ჩამოეკიდა, სასწრაფოდა საპირისწამლე კი ისევგულზედა ჰქონდა. მივედი და დავინახე, რომ რქიანიშველი ეგდო ბიძაჩემის წინ. საბრალოსლამაზი, მაგრამდახოცილი თვალები ნახევარზე მიეხუჭა და ენაგადმოეგდო გვერდზე. მაინც კიდევ ლამაზი იყო ესთავისუფლებისშვილი.

- საწყალი! - ვსთქვი მედათვალებში სიბრალულისაგანცრემლებიმომივიდა.

- ჰო, მეც ეგრე ვიცი, შვილო, - სთქვა ბიძაჩემმა, - როცამოვკლავ;მაგრამმანამმოვკლავკი,თვალდაფეთებულიდავალ, გულს ვიმჯიღავდა ვამბობ:როდის იქნებაზედშემამვარდეს,თვალიდავკრანადირსაო,პურიარვიციდაწყალი... ვნახავ და რამდენს ტანჯვასა ვგრძნობ, თუმოუკლავიწამივიდა;ვუნიშნებთოფსადამაშინაცტანშიმათრთოლებს, ვაი თუ ჩახმახის დასხლეტა ვეღარმოვასწრო და მიეფაროს სადმეო. მოვკლავ და ვამბობ:რადმოვკალი,რასმიშავებდა,რაშამისვა,რაშამიჭამაო?!კაცნიშაუბრალებელნივართ.

ბიძაჩემმა შველი ცალის ფეხით ჩამოჰკიდა და ორივემ,იმან და ბერუამ, ტყავება დაუწყეს, ერთმა ერთისფეხიდამ, მეორემ - მეორიდამ. ნახევარზე ჩამოატყავეს,რომ ამ დროს მამაჩემიც გამოჩნდა: ჯოხს მოიბჯენდა,

უკან დიაკვანი მოსდევდა, რომელსაც საცეცხლური დახელსახოცში გამოკრული ჟამნ-დავითნი ეჭირა,და სულუკანტარასტა მოჩანჩალებდა, მხარზეტაბლებით სავსეხურჯინგადაკიდებული. რამდენიმე სხვა სოფლისდარბაისელიკაციდაეპატიჟამამასსადილად.შველირომდაინახა მამაჩემმა, ძლიერ გაეხარდადა ბიძაჩემ ნინიასგამარჯვება მიულოცა; თითონაც ანაფორა გაიძრო დათავს დასტრიალებდა ნანადირევს. ჯიბიდამ ამოიღოკალმის დანა, თითონ ააჭრა სუკები, ცალკე თეფშზედააწყო და დააბასტურმა... დიდხანს არ გაუვლია, რომსუფრას ვუსხედით გვერდზე და ბუხარში შველისმწვადები შიშინებდა... ჩემი ნათესავი ქალები დაძალუებიც მოვიდნენ ჩემ სანახავად “მოსაკითხით” -ნამცხვრითადახილეულით...ბედნიერიდღეიყოისდღეჩემსსიცოცხლეშიდაისევერმოვიგონებ,ერთხელმაინცარამოვიოხრო!

1888წ.

ამოდის,ნათდება!ვინ ამბობდა ამას? სად ან როდის? ღამეა. თოვლითგადალესილამთა-ბარი;სულშეხუთულია,ისეშებოჭილი,რომდედამიწისძვლებსჭყრიალი,ჭახჭახიგააქვს.ბუნებათითქოსკუბოშიწევს,სუდარაშიგახვეულა.არაფერიხმა,არც მოძრაობა, არც ცელქის მთის ნაკადულის ჩხრიალიარსად ისმის. ნიავიც განგებ შეჩერებულა, რომ არდაარღვიოს გარშემო მშვიდობიანობა, არ დაუშალოსბუნებასძილი,განსვენება.ტყედაბარდნილიათოვლით,ხეებსტანიდატოტებიცაღარეტყობათ...აიამდროსერთკურუმს გორაზე მგლის ჯოგი გროვდებოდა. ზოგნიმოსულიყვნენ ადრედა სხვების მოლოდინიც ჰქონდათ.ყმუილით, ნელის ბოხის ხმით აუწყებდენ ამხანაგებს:“მოდით,ნუდაიგვიანებთო!”.

ქვეიდან, შორს სოფლიდან გაურკვეველი ჟრიამულიისმოდა.სახლებიდანამონადენიბოლინისლად,ჯანღადზედ გადასწოლოდა სოფელს, საბნად ეხურა, მაღლა ცაგავარვარებული, ვარსკვლავებით მოჭედილი, ხოლოპირმოკუმული,გაშტერებულიდასჩერებოდადედამიწას.

მგლები ამაღამ სოფელს უნდა ესტუმრონ. - ესაა მათიფიქრიდაგანზრახვა.თავსიმიტომიყრიდენერთად,რომტყეში აღარაფერი ეგულებოდათ საჭმელი. ერთი კვირაამშივრები დალასლასებენ, მიწასაც კი ვეღარ თხრიდენსაჭმელად თოვლისა და ყინულისაგან. მოგროვდენ,დიდი ჯოგი გაკეთდა. ყველანი კბილებს აკაწკაწებდენ.შიოდათ, ძალიან შიოდათ! ერთმანეთს ათვალიერებდენდა ნატრობდენ, ერთს მეორის ტანზე ერთი წვეთისისხლი მაინც შეენიშნა, რომ ამით საბუთი ჰქონოდათძგერებოდენ და თავისი თანამოძმე ლუკმა-ლუკმაგაეგლიჯათ.რომელერთსეყოფოდაერთიმგელი,თითო

ლუკმა ხომ არც კი შეხვდებოდათ! არა, ცოტათი მაინცშიმშილისჟინსმოიკლავდენ.

საგულისხმოსანახავიიყოამდროსმგლებისკრება:ზოგიიწვათოვლზე,სხვადაყუნტებულიყო,რიგიციდგაფეხზეკუდებდაშვებული, ხოლო ყველას პირები ჰქონდადაღებული. ასე თათბირობდენ თარეშის, ლაშქრობისშესახებ.

- კარგიდროგავიდა, კარგი,ბიჭებო!როგორბნელა! აბა,ვისაციმედიაქვსთავისა,ეხლაუნდაეცადოს, -ამბობდამოხუციმგელიტოტია.

-ოღონდაც,ოღონდაც-სთქვამეორემ,-თუსხვასვეღარასმოვიგდებთ გარეთ, ძაღლები მაინც მოვიტაცოთ. ხომიცითჩემიამბავი?თქვენჩაგასაფრებთ,მეგამოვიტყუებ,გავუთამაშებ, ჩავუკვდებ-მოვუკვდები ქედანას,შემოგაგდებთ ზედ და მაშინ თქვენ იცით, როგორც

გაირჯებით!

-რაშვილებმაარვიცითჩვენც,როგორუნდაჭამალეშისა,- სთქვეს სხვებმა სიცილით. თათბირობდენ ფარეხისგატეხაზე. ცხვრის მოგონებაზე ყველამ დაღებული,ცეცხლით ანთებული ლაშები უფრო დააღეს დანაკვერჩხლებადგამოაჩინესდიდრონიკბილები.გაჰკრეს,გაუსვეს კბილი-კბილს: აჩქამდა კბილები და საერთო,საშინელცეცხლადდაენთო,არე-მარეგაანათა.

აიშალნენ იმ იმედით, რომ გაძღებოდენ, დაეშვნენთავქვე, წინ ჩაუძღვათ ტოტია, წალიკი დააკრეს გორისპირს - ჩამომწკრივდენ, იმედი უღვივოდათ გულში,მაგრამ დახეთ, რომ ბედმა უმუხთლა. რასაც არმოელოდენ, ის მოხდა; მოხდა ის, რითაც იმათი საქმეფუჭდებოდა,იშლებოდა;წელიმოსწყდათ.რამოხდაგანაასეთი? ამათ სიბნელის იმედი ჰქონდათ ხომ, მაგრამცოტათ შენიშნეს, რომ აღმოსავლეთით ცის პირი

ნათდებოდა. ყველანი შეჯგუფდენ ერთადდა მიაპყრესიქით თვალები. ცოტა ხნის შემდეგ მთვარემ წვერიამოჰყო. ამოვიდა მთვარე და გაანათა ტყე, მთა, ბნელიკუნჭულები; გაანათა ჯურღმული. შეჯგუფებულიმგლები ბრაზმორეულნი იძახდენ: “ამოდის, ამოდის,ნათდება!” მთვარისაკენ მიპყრობილ მგლებისთვალებიდან ზიზღის, სიძულვილის, სისხლის ძიებისისრები იყო გაძაფული. როგორ სწყევლიდენ მისამოსვლას!

- გაგიხმეს ფეხი, გაგიწყრეს ღმერთი! ვაი შენ, ვაი შენგაჩენის დღესა! - ამბობდენ მგლები და თან კბილებსუღრჭენდენ: “ახ ნეტავი, ხელში კი ჩაგვაგდებინა,შეგვეჭამა, რომ მოგვესპო მაგისთვის სიცოცხლე”.ყველაზე უფრო წყრებოდა, ბორგავდა ერთი ბებერიმგელი.

- ბევრჯელ მომიკალ გული. - ამბობდა იგი, ბევრჯელ

დამაღონე, შე წყეულო, შე შეჩვენებულო; ბევრჯელდამაღონე, გამიმწარე სიცოცხლის დღენი. ბევრისცხოველის სისხლით ბევრჯელ შევიღებე ცხვირ-პირი,ტოტებიდამკერდი;მთელორკვირასდავუმშვენებივარამსისხლსადაჩემტანზემისიდანახვითსიყმილისჟინიმომიკლავს. ნეტავი, მთვარევ, ერთხელ შენთვისაცგამესვა ჩემი ბასრი კბილი, ნეტა შენის სისხლითაცდაემშვენებინა მხარბეჭი და თითები ლეგჩოხა ბიჭსტოტიას.

დანარჩენებიცამასვეფიქრობდენკვლავლაშდაღებულნიდაშეჩერებოდენმთვარეს:მთვარეკი ამოდიოდაზევითდა ზევით, ამომაღლდა ცაზე; გაანათა ტყეში ხისა დაკლდისძირები,ბნელიხევები,აგრეთვეგაანათასოფლადბნელიკუნჭულებიციხე-კოშკებისადაძველთაშენობათანანგრევებისა, სასაფლაოს შავ ქვებს თავის სხივისსანთელიდაუნთო;მადლიანადდაცხოვლადიყურებოდა

სასაფლაოც-კი. გაცრუვდა ყოველი იმედი დავლისა,თარეშობისა. დღის სასწორი ღამეა. რაღა ქნან? იმედიგადაუწყდათ, სასოება დაჰკარგეს, ერთმანეთს-ღადაუწყესთვალიერება;ფიქრობდენ, არჩევდენ, ვინ არისჩვენში სახარჯი, შესაჭმელიო. ერთი მზად იყო მეორესძგერებოდადაშუაზეგაეგლიჯა.

მოხუციტოტია,თავპირდასიებულიჯაგსუკან ეყუნთა,ფიქრებში იყო გართული; იმას ბევრი შიმშილიუნახავსდაბევრივაებაგამოუცდია,მაგრერიგადიმიტომარიყოშეწუხებული, ახლაც სხვისა იმედით ნადირობდა;ახალგაზრდამგლებიუზიარებდენიმასსაზრდოს.

- ტოტიავ, ეი, არ გესმის?! რას გარინდებულხარ, ვერახედავრა ამბავია?ვიღუპებითშიმშილით,ლამისმგლისნათესაობა, ჯილაგი გაწყდეს პირისაგან ქვეყნისა. რასასწერს შენი კარაბადინი, ბიძიავ? - უთხრა მას ერთმამგელმადათანტოტიგაუქნიათავში.

-რას სჩადი, შე ბრიყვო, შე გაუზრდელო ვირო? - სთქვაწყრომით მოხუცმა მგელმა. სხვა მგლებმაც ყურებიაცქვიტეს,იგრძნესსაქმისვითარება.

-ჰოდარა?! -იღრიალაყველამერთად: -ძალიანკარგადგიშვრება, შენისთანა ბრიყვზე ერთი ტოტის დაკვრაკიდევაც ცოტაა. კბილი გაუსვით მაგას, კბილი; ესსინათლე სულ მაგის ბრალია! - ღმუოდენ ყველანი.დიდხანსაღარაცალესდათათებსკბილებიცმიაშველეს...

-ბიჭო,ჭკვიანად,ჭკვიანად!რასჩადით,თქვებრიყვებო?-ღმუთუნებდატოტიადაუღრენდაკბილსხანერთს,ხანმეორეს,მაგრამიმისიღრენავისშეაშინებდა?ერთწამშიგათავდა ტოტიას სიცოცხლე; ლეშთან ერთად გათავდამისი სულიც. ბეწვიც აღარსად ეგდო იმისმრავალტანჯულის ტყავისა. ოდნავ თუ სადმენასისხლარს შეამჩნევდით, ის იყო. მგლებს ცოტათიგულიდაუმშვიდდათ, მაგრამ კიდევ შიოდათ. შეხედეს

ერთმანეთს, შეეშინდა ერთს მეორისა, ალბათ იმიტომ -ახლა მე არ შემჭამონო. შეეშინდათდა გაფრთხენ. ერთიმეორეს გაურბოდა, ჯაგიანებში ჩხლაკა-ჩხლუკი ისმოდადა თან თოვლის ჭყრიალი... მთვარე კი ამოვიდა,ამოცურდა მაღლა, თითქმის შუა ცაზე, ნათლადკაშკაშებდა და იქიდან, როგორც დარაჯი, უფთხობდაქვეყანასმტერსა...მგლებიკიგარბოდნენუგზო-უკვლოდტყეშიდაყველასპირზეეკერა:“განათდა,განათდა!”.

1896წ.

ფესვებინუგეშინია,არავართგველები.ამმაღალსმთაზეგველსრაუნდა?ტყუილადშეკრთი,ჩვენკაცსარაფერსვავნებთ,არ მოვსწამლავთ. გარედან რომ დაჭმუჭნილი, ხმელიტყავი გვაკრავს, იმან შეგაშინა? ერთს დროს ჩვენ სხვაფერი და იერი გვედო. დრომ, ჟამთა ვითარებამშეგვიცვალა სახედა ახლა, მწყემსი წამოგვაწყდებაზედთუ მონადირე, უნდა შეკრთეს, მანამ ახლოს გვნახავს,სანამ შეიგნებს,რომ ჩვენ ერთის მუხის ხმელიფესვებივართდასხვაარა-რა.ერთსდროსჩვენუზარმაზარმუხასვკვებდით, საზრდოს ვაწვდიდით, ძუძუს ვაწოვებდით.ჩვენის ოფლით, ჩვენის ღვაწლით მუხა თავმომწონედყელყელაობდა. ჩვენც ამითი მოგვწონდა თავი, რომლამაზი,გულშეუდრეკელი,ამაყიშვილიგავზარდეთ.

-თქვენდათქვენსმუხასმოგინდათჩემიძალ-ღონე,ჩემიამაგიო, - ბევრჯელ უთქვამს ჩვენთვის დედამიწას;მაგრამ ჩვენ მაინც ყელის წევით მუხლმოდრეკილნიგამოვსთხოვდით ხოლმე საზრდოს ჩვენის საყვარელისშვილისათვის. მის გულისთვის დღე და ღამეგასწორებული გვქონდა. საზრდო არ დავაკლოთ,ვეცადოთო, -ერთმანერთსამსიტყვებითვამხნევებდით,დაისვენე, დედამიწავ, დაისვენე. ჩვენ ახლა შენ აღარშეგაწუხებთ. ვისთვისაც გეფერებოდით დაგეხვეწებოდით,ისაღარაგვყავს,ჩვენცავხმებით,ხმელსადა მკვდარს საზრდო რაღად უნდა? კაცმა,შეუბრალებელმა ადამიანმა,მოგვიკლაგული,მოგვიკლაშვილი და დაგვტოვა თვალცრემლიანი. ადგა, ცულითდაუწყო ჭრა; იმას არ ესმოდა ჩვენიდა ჩვენის შვილისკვნესა.ცულსრომგვცემენ,ჩვენვკვნესითდათქვენ-კი,კაცნი, ამას “რაკუნს” ეძახით. გადმოგვდის სისხლი დათქვენ ჩვენს სისხლს “ხის წვენს”უწოდებთ... განა რომ

ხელს არ გამოვიღებთ, თავ-პირს არავის ვაკაწრით, არავლანძღავთ,წასულსარმივსდევთდამოსულსმრისხანესახით არ ვუხვდებით, იმიტომ არაფერსა ვგრძნობთ?!“მუხასვჭრიო”, -კაცითავის ამხანაგს ეძახდა,ვითომდაარაფერიო. იგი ვერა ჰხედავდა, რომ ჩვენ მაშინ ჩუმადმიწაში ცრემლსა ვღვრიდით, რომ ჩვენმა ცოდვა-ბრალმადედამიწაც აატირა “საწყლებოვო, -ბუზღუნებდაისიც, -რისთვის, ვისთვის იწვალეთ. ან მე ვისთვის ვწვალობ,ვინარისმადლობისმთქმელიო!..”

თუმცადედამიწა ამას ამბობდა,მაგრამიმავედროსწინწამოწვდილს,შორიდანწამოზრდილსწიფლის,არყისდავერხვის ფესვებს უდებდა საგზალს... უარს ვერავისეტყვის ეს ღვთისაგან კურთხეული. ყველას დედაა,ყველასთვის ის ზრუნავს, ყველა იმის ზურგსა ჰკიდია.იკურთხოსშენიძუძუ,ჩვენოდედავ,ჩვენოგამზრდელო,ჩვენოძუძუსმაწოვებელო!

მაგრამ რა ჰქნას საბრალომ? ამასაც ბედმა უმტყუნა.გუშინ და დღეს ჩვენ ბევრი ვიტირეთ, გვენანება იმადგილისგანშორება,საცადავიბადენით,აღვიზარდენით,სადაც სიცოცხლე ვიგრძენით. ვინ იცის, რა მოგველის?!დღითი-დღე ჩვენი ბინა ინგრევა, იშლება, ფლატეკეთდებადაჩვენუსახურავონივრჩებით,ტიტველნიდამშიერნი. ბოლოს მოვწყდებით და წავალთ თავქვე,ჩავეშვებითუღრანსხევში.ვინიცის,იქრამოგველის?ვინიცის, იქ რა ნიადაგი დაგვიხვდება? დავიხოცებითსრულიად, თუ კიდევ მიწა დაგვფარავს და გაგვიჩენსსაზრდოს?! ვინ იცის, იქნება გიჟმაჟმა მდინარემგაგვრიყოს სადმე უდაბურს ადგილას და მწვავე მზისსხივებმადაგვაჭკნოს,გაგვახმოს,გააქროსჩვენიხსენება!

ღმერთო, ნუ დაგვკარგავ! ბედო, ნუ გვიმტყუნებ.დედამიწავ, კიდევ გაგვიჩინე ბინა! სიცოცხლედა შრომაგვწყურია, გვინდა კიდევ ვიშრომოთ, ეგები კიდევ

გავზარდოთ ჩვენს ფესვებზე შვილი, ეგები კიდევვიგრძნოთ სიხარული. ბუნების ძალნო, შეიწყნარეთსაბრალოფესვებისმუდარა.

1893წ.

სვავიI

ზაფხულიიყო.მთამწვანდებოდა.მაღლამწვერვალებზე-ღა მოჩანდათოვლი,დაბლა ხევებში -ზვავი. მწყემსებსგაერეკათმთაშისაზაფხულოდცხვარიდაძროხა,მაგრამბედს ემდუროდენ: ჭირი გაჩნდა, აუარებელი ცხვარიდაძროხა ილეოდა, იღუპებოდა; გატყავებას ვეღარასწრობდენ; მრავალს წყლის ნაკადულებს სისხლისრუები მიმატებოდათ. ხევებში ზვავებზე, ბინების,ფარეხებისგარშემოოხრადეყარამძოვრი.ფრინველთდანადირთ სანატრელი დრო დაუდგათ: ფარფაშობდნენუზარმაზარი სვავები, ყაჯირები, ორბები, ყვავ-ყორნები;დამაძღრები, ლეშით გათოშილები, იქვე ახლო-მახლოკლდეებზედ სხდებოდენ, ფეხებით, ფრთით თან

მიჰქონდათ სისხლიდა ასისხლიანებდენ კლდისდეკას,ქუჩს,ურძნიანებს.

II

ერთი გამაძღარი სვავი კლდისთავზე იჯდა. სიმაძღრითძლივსღა ქშინავდა, მაგრამ თვალებს უფრო მამაცადატრიალებდადასულხარბადდასჩერებოდაუფსკრულშილეშისგროვას.-ხა,ხა,ხა!-სთქვამანსიცილითბოლოს,-უყურე,აბა,უყურეიმბრიყვს,იმსაცოდავს,იმმატლს,იმბეჩავს! ნეტავი ერთი ლუკმა მაინც გამოვიდოდეს დამერე ეთქვა ჩემზე აუგი სიტყვა, მერე დავეძრახე.ღმერთმა შემარცხვინოს, სასწორზე აგვწონეთ, ძმაო,თუორი ათასი ბულბული არ ავიწონო. ჰაერში რომშევინავარდებ,გავშლიგანზემხრებს, ათასივერსიდამაცკიდამინახავსადამიანისთვალიდაიმმლივს,თუთავსარწაადეგ ვერც კიდაინახავთვალით;მფრინავი არავისუნახავს,თურმეჯაგებში, ბარდებში ძვრებადარაღაცას

ჟღურტულებს და ამისთვის აქებენ. ჟღურტულებსთურმე მძინარა, თვალებდახუჭული. ჩემი თვალებისტოლაარცკიარის,რომლებიცარადროსარმეხუჭებადამუდამ მზად მიჭირავს საჭმლისადა მძოვრისკენ. ის კიჟღურტულებსდაჟღურტულებს,საჭმელ-სასმელიარცკიაგონდება და თანაც ჩემს წყევლა-კრულვას დასძახისარემარეს...

-“ყრაანტ,ყრაანტ”!-მოისმოდა.სვავისკენმოსეირნობდაშავი ყორანი. ჯერ გაეთამაშ-გამოეთამაშა გულზვიადადმჯდომარე სვავს, ფრთაც გაუტყლაშუნა ფრთაზე,უნდოდა ზეზე წამოეგდო, მაგრამ სიმაძღრითდამძიმებული სვავი რომ ვერ დასძრა ადგილიდან, მისგვერდითშორი-ახლოდაეშვადაჩამოჯდაკლდეზედ.

- ყორანავ, ყორანავ! - მიუბრუნდა სვავი ყორანს დამედიდურის კილოთიდაუწყო კითხვა: - როგორაო? რასმიამბობდი იმდღეს ბულბულზე,ლამაზად მღეროდაო?

ნეტავიმეცბულბულადმაქციაო?!უჭკუოვ,უტვინოვ!

-ჰო,იმასვეგიამბობ,რაცმიამბიაშენთვის:მისიმღერაარდამავიწყდება ჩემს სიცოცხლეში,და არდაიჯერებ, მისისიმღერის გაგონება აგერ იმ ლეშის გროვასაც კიმირჩევნია.

- აბა როგორ იყო, როგორ? მიამბე! - დაეკითხა კვლავსვავი.

- მშვენივრად გალობდა, მშვენივრად! რამდენჯერგავმძღარვარ ლეშით, სხვადასხვა ცხოვლისა თუფრინვლის ხორცით, ჩემს სიცოცხლეში ისეთისიამოვნების წამი არ გამომივლია; მაშინ კი, როცაბულბულის მღერას ვუგდებდი ყურს, ჩემმა გულმაფეთქადაიწყო,მისიძგარა-ძგური,ხმაურობათითონმევეკარგად მესმოდა. მთელი ღამე არ დამდგარა, არდაუსვენია.მთელიჭალაიყოდაის.

- შენ ღამე ჭალაში რა გინდოდა? - ამბობდა სვავიგაჯავრებით.

- მინამ მთაში ლეში გაჩნდებოდა, ბარად დავდიოდისადავლოდ. სანოვაგეს, ღვთის წინაშე, ბევრსაცვხვდებოდი.დამეზარა მთაში წამოსვლადა ერთი ღამეჭალაშივათიეერთუზარმაზარბოკვზე.იმღამესგავიგეის, რაც ჩემს სიცოცხლეში არ გამიგია და იქნება კიდევვეღირსო ბულბულის ხმის გაგონებას. ამაღამაც იქნებაწავიდე,აღარამშიადაარაფერი.წავალ,დავჯდებიიმავებოკვზე და დავუგდებ ყურსა, დილაზე კი აქვეგიახლებით. იმავე ხეზე, მეორე ტოტზე, ყვავი იჯდა.თუმცა უგუნებოდ ბრძანდებოდა, მაგრამ თვითეულსსიტყვას ის მითარგმნიდა; მე მხოლოდ ხმა მომწონდა,სიტყვები კი არ მესმოდა. ყვავს ბულბულის ენა კარგასცოდნოდადადაწვრილებითმითარგმნიდა.განაარიცი,ზამთარ-ზაფხულ ბარადა გდია და ადვილად

შეისწავლიდა.

-რასგითარგმნიდა,რატომმეცარმეტყვი?-სთქვაკვლავსვავმა.

-ბევრსრასმე,ვინმოსთვლის!ყველავერდავისწავლე, -უთხრა მას ყორანმა. -ცოტა რამ კი მახსოვს. აი თურმერასამღერისბულბული:“ამოდითყვავილნო,შვენიერნო,ტურფანო, დედამიწის ანგელოზნო, თქვენ დაგედევითმტლედ, თქვენ გენაცვალეთ. უთქვენოდ ღმერთმა ნუმომცეს ერთის დღის სიცოცხლე, თქვენა ხართ, თქვენა,ჩემი სიცოცხლე.ტყეო,დედამიწის გვირგვინო, მუდამაციხარე ფოთოლით და ნაყოფით, მუდამ მწვანობდე,მუდამ ჰლაღობდე და მე, საბრალო შენი მგოსანი,გიმღერდე, ვაქებ-ვადიდებდე შენს შვენებას, შენსშემოქმედს. უმანკოება შენი ნუმც შეიბღალება რაიმეცოდვით,რომარმატირომწარედ,გულიარდამიდაგო!

“წყარონო,წმინდად,ანკარადმდინარნო!რძედგადენსთბუნება, რათა ყველა ცხოველს მოუკლათ წყურვილი,დასაჭკნობ-გასახმობად გამზადებულნი მცენარენიმორწყოთ, გაახაროთ, გაანედლოთ, თავი მაღლაააღებინოთ;ნუდაივიწყებთ,თქვენიჭირიმე,უკანასკნელმატლს, უკანასკნელ ჭიას, რადგან იმასაც სიცოცხლესწყურია. ნურც დაიშრიტებით: იდინეთ, იწანწკარეთ.თქვენ რომ გხედავთ, ჩემს გულში წმინდა გრძნობადადიადი სიყვარული თქვენსავით წანწკარებს. უფალო,ღმერთო, აკურთხე წყარონი, აკურთხე ყვავილნი,დამილოცეტყე,თქვენსმადლსდადიდებასვეთაყვანე!

“მზეო, ყოველის არსის ნუგეშო, გაათბე, გაახარე ყველაშენის მადლიანის სხივით, ხოლო ნუ დასწვავ, ნუდაჰგვალავ, ნუ გააფუჭებ კაცისდა ბუნების მარჯვენისამაგს; შენ, ნიავო ციურო, მოეშველე მზეს, ერთადშეზავდით და თესეთ მადლი ქვეყანაზე! ძალნო

ბუნებისანო, მოგროვდით ჩემთან, მოისმინეთ მუდარაჩემი: აგერ სოფლები, აგერ ქოხები, იქვე ობლები,უბადრუკნი, ბეჩავნი ტირიან. მიეშველეთ, მტირალიგააცინეთ,მშიერიგააძღეთ,თქვენსძალასადამადლსა!..ახ, საბრალონი! რამდენი ტირის, რამდენი ოხრავს დაიმათიცრემლიკი ჩემსგულშიზღვასავითაგუბდება,მესულსმიხუთავს,სიცოცხლესმიწამლავს.

“რამდენი მწყემსი ტირის და იმათ სარჩოს ითრევენსვავნი და ყორანნი, უმსგავსნი, უმადლო, უკეთურნიფრინველნი,სხვისაცრემლითთავისმასაზრდოვებელნი,სხვისსაფლავზემოკიჟინენი.მზარავსდამშხამავსიმათიმოგონება”.დასხვადასხვა.

-რაო?სვავნიდაყორანნიო?-სთქვასვავმამრისხანედ:-იმისმა მზემ, სვავი და ყორანი იმის ცალი და ანათალიარიან, იმასავით მარტო ჟღურტულებენ და ვერსიამოვნებენ ამწუთისოფლისსიამოვნებით.რაღმერთი

გაგიწყრა, რომ მაშინვე არ გადაუხტი და თავი არგაუჩეჩქვე იმ წუწკს, იმ უბადრუკს, იმას! იმდენსვალაპარაკებდი განა ჩემს თავზე, მე რომ იქავყოფილიყავი?!არამიარიქნებოდამაშინჩემისიცოცხლეჩემსთავზე,თუმაშინვეარგავგლეჯდიშუაზე?

-ეგრეპირდაპირრომეთქვამშრალისსიტყვით,მეცბარემიმასვუზამდი,მაგრამისელამაზად,მოხდენითამბობდა,რომგავშეშდი,კლანჭებიხისტოტზემიმეწება,ნისკარტიგამიშეშდა, დამამონა, დამაუძლურა. დარწმუნებულივარ, შენ რომ ყოფილიყავი ჩემს ალაგას, ხმას ვერამოიღებდი, კრინტსაც ვერ დასძრავდი. გავგლეჯდი კიარა, დღეს საღამოსაც იქვე უნდა წავიდე და კიდევმოვისმინო ბულბულის მღერა და, თუ გნებავს, შენცწამობრძანდი.შენ ამოიყარეიმისიჯავრი. ადვილიამისიმოკვლა,მისიდაჭერა.თვალდახუჭულიგალობსმუდამ;დილით მე თითონაც ვნახე, თვალები ეხუჭა და ისე

მოთქვამდა.

- მე წამოვალ, - სთქვა სვავმა, -და ავდღესაცდავაწევ,გაჩვენებიმისსეირს.

- აი ვნახოთ, მომყე, მაშ წავიდეთ! - სთქვა ყორანმა. -“ყრააანტ”, გაისმა, ყორანი აფრინდა და მასთანალახლახდასვავიცდაგასწიესერთად.

III

ხშირ-ბინდმადაჰკრა,როცადიდსჭალაში,დიდსბოკვზეორნივე, ყორანიდა სვავი, ჩაეშვნენ,დალაგდენ მძიმედდაარხეინადდაიკეცესმხრები.

კარგა დაღამდა. ყორანი თვალგაფაციცებული,ყელმოღერებული, მოუთმენლად ელოდა ბულბულისაჩქამებას. სვავს კი უმსგავსოდ ჩამოეშვა ჩინჩახვი,

მოეკუმა ნისკარტი, გაეფართხა მხრები და თეთრსტომარასავითიდვაბოკვისტოტზე.

-რატომ არგალობს, სადჯანაბასწასულა ისუმსგავსო,ოხერი? - სთქვა ბოლოდროს სვავმა, -დაუყვირე მაინც,რომხმაამოიღოს.

-მოითმინე,ცოტახანს,მოითმინე, -უპასუხაყორანმა, -მე რომ დავიყვირო, რას გავაგონებ და, ვინ იცის,ძალდატანებითიმღერებსკი?!.

ცოტახანმაგაიარადაჯერთითქოსკვნესასავითრაღაცახმაშემოესმათ.

- აგერ, აგერ, დაიწყო, დაიწყო! - სთქვა გახარებულმაყორანმა, -დაუგდეყური,ისარის,ისა,გალობს,დაიწყო,აბაახლაშენიცი,როგორამოიყრიჯავრს!

კვნესას წკრიალი მოჰყვა ჯერ ნელა, ნელა,დინჯადდაბოლოსამაღლდახმაღვთიური.

სვავმა თავი აიღო და თვალები გაახილა. გაიჩმუჩნა.შუაღამემ მოატანა. ბულბული გალობდადა სვავიც “ოჰ,ოჰ,ოჰ, -იძახდა, -მართლაც,მართლაცგულსაჰკოდავს,ყორანო!..”

გათენდა, შეეყარა ბინდი ნათელს, ყორანი მიაშტერდასვავსდაშენიშნა,რომწუწიანსთვალებზეორიცრემლიმიჰკრობოდა,დაღვრემილიყო.

- აბა, ბიძიავ,რას აპირობ, მოჰკალი,თუ შეგიძლიან,რასგარინდებულხარ, გაჩუმებულხარ? - უთხრათავმომწონედყორანმა.

- ფიქრებში წავედი, ფიქრებმა გამიტაცეს. აღარ მინდადანაპირები.

- მე ხომ გითხარი, ვერაფერს გაუბედავ-მეთქი. ხომგახსოვს?

-მახსოვსდაარცგიტყუვნია,-სთქვასვავმაამოოხვრით.

შუადღე იქნებოდა, რომ სვავი და ყორანი დიდს ხევშიისხდენგვერდის-გვერდდალეშსაწიწკნიდენ.

1896წ.

დეკა,ქუჩი,ურძანი-მთისმცენარეებია.

სათაგურიI

ქალაქიდან ძია ესტატე ღამე-ღა იყო, როცა სახლშიმოვიდა. მეორე დღეს შობა თენდებოდა: ძალზემოერეკებოდა შინისაკენ ესტატე თავის “მერანს”, რომშობა-დღესსაკუთაროჯახშიყოფილიყო.“მერანიც”თავსროდი ზოგავდა: მოძუნძულებდა გაყინულ გზაზე და,როგორც მოხუცი ყავარჯენს, ისე მოაბაკუნებდადაუძლურებულს ფეხებს; ყურებს, თითქოსდამტვრევიაო,უხეიროდ ატლაკუნებდა.სიბერეძნელია,გმირს როსტომსაც-კი მოჰრევიაო, ნათქვამია, და,რასაკვირველია, ესტატეს მერანი დაეუძლურებინა.პატრონი მაინც დღესაც გაყიდვას არ უპირებდა, თუმცმისიცხენიოცსწელსგადაცილებულიიყოდამუშტარიც

ბევრი ჰყავდა. ვინ იყვნენ,თუ იცით, ესტატეს მერანისმუშტრები?წვრილიმოვაჭრენი:ჩარჩები,ქათამ-კვერცხის,წვრილმანის მყიდველ-გამყიდველნი, რომელნიც სუნითდაეძებენ იაფფასიან საქონელს ცოტა ხელისმოსანაცვლებლად.მაგრამესტატედიდსუარზედიდგა.

- ჩემი ცოცხალი თავით მერანს ვერ მოვიშორებ, დიდიამაგიაქვსჩემზედ;აქაოდადაბერდაო,ამიტომავიღოდაჩარჩებს ჩავუგდო ხელში, რომ ტყავი გააძრონ? ბებერივარ, მაშ ჩამსვით გოდორშიდადამაგორეთ კლდეზე! ეგარისთქვენი სამართალი?! გაყიდვა არ შაიძლება; უნდაჩემსხელშიმოკვდეს!-ამპასუხითისტუმრებდაესტატეყველამუშტარს.

ძია ესტატე მეტის-მეტი კეთილი, სათნო ადამიანი იყო:იმისაგან წყენა სოფელში პირუტყვსაც-კი არმოაგონდებოდა,განაღამცადამიანს.მხიარული,ღაჟღაჟა,მუდამ მოცინარი, გადაპენტილი სახისა,ოჯახის გაყრაში

და მოჩხუბართა შერიგებაში აუცილებელი შუაკაცი იყოდალხინში-თამადა.

-ჰაა,აბა,შერიგდით!-ეტყოდაესტატემოჩხუბრებს.-რაგაჩხუბებთ, თქვე კაი კაცებო, განა სულ ცოცხლებივიქნებით, ხომ უნდა დავიხოცნეთ?! ეს ჩვენიწუთისოფელი-წუთია;სიამოვნებითგავატაროთ,იმასრასჯობია!სისხლისისხლით არდაბანილა, არცდაიბანება;სისხლს წყალიდაჰბანს მხოლოდ. აბა, მოდით, პროშტი:ჯერ მე მაკოცეთ, მერე ერთმანეთს აკოცეთ; თუ რამსაჩხუბარი გაქვთ, იმას რა სჯობია - დინჯადმოლაპარაკებით გავათავოთ. მუშტი-კრივით ვის რაგაურიგებია, თქვენ გაარიგოთ?! ოღონდ შერიგდით დასადილი ჩემი იყოს. - ესტატეს არც შუკაცობამოუცდებოდა და დაპირებასაც ხელად აასრულებდა.ხელობითსოფლისდალაქიიყოდათავისთვისტკბილადცხოვრობდა: ჰქონდა საკუთარი სახლ-კარი, ვენახი,

ცოტაოდენი სახნავი მიწა, ერთი თვალი წისქვილიცუბრუნავდა. ძმათამოყვარეს, კეთილს, სათნოს,უწყინარს,პურადს,გულადსდა ამასთანხანშიშესულსადამიანს სოფლელებმა ძია ესტატე დაარქვეს. ყველა,დიდი და პატარა, ესტატეზე ხნიერებიც-კი “ძიას”ეძახდენ.

ესტატეს ხანდახან ხუმრობაც უყვარდა. როცა,მაგალითად,ქალაქიდანმოაძუნძულებდათავისრაშსდაგზაშინაცნობებიმიესალმებოდენ:

-ძიაესტატესგამარჯობა!საიდან?საიდან?

-იერუსალიმიდანაო,-უპასუხებდა.

ქალაქშიმიმდინარსთუშეეკითხებოდავინმე:

-საით?საითკენგაგიწევია?

- იერუსალიმშიო, - უპასუხებდა და თან გულიანადიცინოდა: - არა, ეგ ოჯახქორები, რომ მკითხავენ საითმიემგზავრებიო, როგორ არ იციან, კატის მანძილისაბძელია.არა,თუარდაგიშლია,მედაჩემიცხენიგანჯა-ერევანს,ტრაპიზონს ანთეირანს წავალთ!თუ ჩავალთ,ქალაქში, სადუნდაწავიდეთ? ეჰ, განა არ იციან, მაგრამჩვეულებაა,ეგეცერთირამსალმისსანელია.

II

ესტატე ჩვეულებისამებრ ზარხოშად იყო, როცა სახლშიმოვიდა. ცხენი თავის ერთსართულიან სახლისმოაჯირთან ისე ახლო მიაყენა, რომ “მერანს” თავიდერეფანში გადააყოფინა და დაიძახა: “ოჯახიშვილებო,გამოიხედეთ, სტუმარი არ გინდათ?” შინ ფაცა-ფუციშეუდგათ. “პაპა, მოვიდა, პაპა მოვიდა”, გაიძახოდენესტატეს შვილიშვილები, სონა და კოლა: გოგო ექვსიწლისა, ხოლო კოლა რვისა. “სანთელი მოანათეთ,

სანთელი! - იძახდა ესტატე. - რა დაგემართათ, ხომ არდაიძინეთ?”

ჯერსიტყვაარგაეთავებინა,რომპატარახელისლამფითგამოვიდა კარში მსხვილი, ჩარგვალებული დედაკაცი,მეუღლეესტატესი,ეფემია.

- ოჰ, საღამო მშვიდობისა, ეფემიავ! ჰაა, როგორა ხარსულიკოჯან? მე კარგადა ვარ, ძალიან კარგად. ცოტაშემცივდა.

- ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს! რა არის, კაცო, ამ ღამესიარული?სხვაარაიყოს-რა,ნადირისამაინცარგეშინიან?-სთქვაეფემიამ.

- რა ვქნა, დამიგვიანდა. ნადირიო? განა მე ნადირიმერჩის? სამგლე და ნადირის შესაჭმელი ხალხი ცოტააგანა?-სთქვაესტატემ.

- პაპა, სათაგური არ მოიტანე? - ჰკითხავდენ ესტატესდაჟინებითსონადაკოლა. -ჩუსტები,წუღები,საკაბე? -შესტიკტიკებდენ მოაჯირზე მიყრდნობილი ბალღებიპაპას.

- ყველაფერი მოგიტანეთ, შვილებო, ყველაფერი! -უპასუხებდაესტატედათანხურჯინსაჰხდიდა.ამდროსმისმა მერანმაც დაიხვიხვინა და ისეთი ორთქლიგამოუშვა ნესტოებიდან, რომ ეფემიას კინაღამ ლამფაგაუქრო.

- რა იყო, ჰოო, კარგი, ცხენო... - სთქვა მან გაჯავრებისკილოთი.

- ქერი უნდა საწყალს ჩემ მერანს, - სთქვა ესტატემ, -მაგრამჯერდაღლილია,დაისვენოსპატარახანიდამერევაჭამოთ;ცოდოა,ძალიანგამოვრეკე. -ესტატემტანიდამაიხსნა მოხვეული ნაბადი და ცხენს გადააფარა; ხოლო

თავად,ყაბალახითთავყურშეხვეული,ხურჯინითხელში,გაყვა უკანთავისდედაკაცს, რომელიც წინ მიუძღოდა.ესტატემგახურებულბუხარსმიაშურა,ხურჯინიტახტზედასდო.

-სანდროროგორიყო?ვენაცვალეიმასსიყმეში! -ჰკითხაეფემიამ,ვიდრეესტატებუხარსმოუჯდებოდა.

- ძალიან კარგად არის.ჯამაგირიც მოუმატებიათ:თვეშისამითუმანი აქვს, -სთქვაესტატემთავმომწონედ,რომასეთი ყოჩაღი შვილი გამოუვიდა. ეფემია ღმერთსუმადლიდა.ხოლორძალმასოფიომმამამთილსმიაშურადალეკურიჩუსტებისხდადაუწყო.ბავშვებიმიეხვივნენპაპასდააღარცაცლიდენლაპარაკს:სათაგური,ჩუსტები,საკაბე და ამისთანები იყო იმათი სალაპარაკო.ეტყობოდათ, რომ უფრო სათაგური ენიაზებოდათყველაზემეტად.პაპამორივენიგადაჰკოცნადააღუთქვა,რომმალეყველაფერსამოათრევდახურჯინიდან.

- ცოტა ხანს დამაცადეთ, შვილებო, ხელები მოვითბო,მცივა, უფრო კარგად ამოვალაგებ ხურჯინიდანყველაფერს. ამისთანა ხელებითრა ამოვიღო?! აი ნახეთ,როგორ დაკრუნჩხული თითები მაქვს, - და უჩვენადალურჯებულითითები.თანაც ხელიჯიბეში ჩაიყოდაამოიღომჯიღითკანფეტები,-მანამდისამასშეექეცით.

- მოდით აქეთ, თქვე ავაზაკებო, ნუ აწუხებთ პაპას,ჭკვიანად დასხედით! - შეუტია ბავშვებს სოფიომ.ბავშვები გაფაციცებით ჰკრეფდენ ტახტზე გაბნეულკანფეტებს.

- ჰაა, აბა, ჩხუბი არ მოგივიდეთ, თორემ იცოდეთ,სათაგურს ისევ ქალაქში წავიღებ, - სთქვა ესტატემ. -ერთიჩაირომდამალევინოთ,ძალიანკარგსიზამთ.გზაშიშემცივდა და ცოტა ზარხოშადაც გახლავართ. - ვიდრეესტატე საუბარს დაიწყებდა, სოფიო ჩაის თადარიგსშეუდგა: მიაშურა იქვეთეთრტილოთი გადაფარებულს

სამოვარს და ხელად ლანგრით ჩაი და შაქარი მიართვამამამთილს.

- ოჰ, ღმერთმა მშვიდობა მისცეს ასეთლოთობას! კაციდავბერდი და ჩემს სიცოცხლეში ამისთანას არასმოვსწრებივარ: მეტისმეტილოთობაა;უქმიდა საქმი არგააჩნიათ;სარდაფებიმუდამდღესავსეახალხით;დიდი,პატარა,მდიდარი,ღარიბი,ყველალოთობს.კაცსეგონება,თავებსიმარხავენ,ხვალსიცოცხლეს აღარმოელიანო. არვიცი-მემეჩვენება,თუმართლაასეა.

- ეჰ, ქალაქია, ესტატეჯან, ქეიფს რა გამოლევს! - სთქვაეფემიამ. -მაგრამმეეგროდიმეკითხება:თვალიიმათაცდაუდგესთ. ასემცუქნიათ,ღვინისადა არყისრუმბებშიჩაუხრჩვიათთავი!შენესმითხარი,სანდროარაპირობდაამოსვლას?

-როგორ არა,როგორ არა,საახალწლოდუსათუოდმოვა,

პირობა მომცა. მართლა, ზალიკამ და სიდონიამ დიდიმოკითხვა.

- საწყლები! გმადლობთ, გმადლობთ, - სთქვა ეფემიამ, -ნახევი?

-როგორარა,გუშინსადილადიმათსავიყავი.კაიდროებაგავატარე.

- როგორ არიან? როგორ რასმე ცხოვრობენ? - დაეკითხაეფემია.

- კარგად, ძალიან კარგად. კაცი გამდიდრებულა; ასითუმანი ნაღდი ფული მექნებაო, აქ ასი კაპეიკი არაჰქონდა. ბზეს, ერთს კალათს და ერთს ვირს შენიმამიდაშვილიზალიკა,ეფემიავ,კაცადგამოუყენებია.

-ღმერთმაბრძანოს,ნეტაარიქნება!..მოხერხებულიკაცი

ქალაქში მუდამაც გამდიდრდება, - სთქვა ეფემიამკვალად.ამდროსესტატესმერანმაცდაიხვიხვინა.

-ოჰ,ქეიფშიგავები,ცხენიკიდამავიწყდა.საწყალსქერიუნდა.გომურშიუნდაშევიყვანო,თორემშესცივა,-სთქვაესტატემ,წამოდგაზეზედაგაემართაკარებისაკენ.გააღოთუ არ კარები, ბოდიში მოიხადათავის მერანთან, რომდაუგვიანაქერი.

-ჩემომერანო,ჩემომერანო,ეხლავეიქნებაქერი,ეხლავე,მომიტევე,რომამდენიხანიგაცდეინეშესაცოდავო.ცოტახანი მოითმინე, მერანო, ყველაფერს მოგართმევ, რაცგესიამოვნება,რასაცმიირთმევ, -უთხრაესტატემთავისმერანს,რომელმაცპატრონისდანახვაზეუფრომოუმატახვიხვინს, ხოლო დაბალ ხმაზე: ნესტოებს ბერავდა დათანხელებშიეტანებოდაძიაესტატეს.

ესტატემმერანიდააბინავადასახლშიდაბრუნდა.

-პაპავ,წაღები!..პაპავ,სათაგური!-გაისმაბავშვებისხმა.ორივესგაეფარჩხათხელებიდასაწყლადიღმიჭებოდენ.

- ამ ბავშვების ცოდო წამწყმედს, თუ თხოვნა არავუსრულე,-სთქვაესტატემ.

არ დამჯდარა, მაშინვე ხურჯინს მიჰმართა. ჯერ ერთითვალის სახლართები გახსნა და დაუწყო ამოლაგება.ბავშვები თვალ-წარბში და ხელებში შესცქეროდენ.ეფემიადოინჯშემოყრილი,თავმომწონედდასჩერებოდა;სოფიოც შორი-ახლოს იდგა გულხელდაკრეფილი დაპირმოკუმული. დიდი ჭრელი კატა ტახტზე მიდი-მოდიოდა კუდაფშრუკული, ბუხარში ცეცხლზე ხუხვითგვერდზედა ზურგზე გატუსულტყავით. ექლიშებოდა,ეხახუნებოდაბავშვებსდამოკაუჭებულსკუდს,როგორცშოლტს, თვალ-წარბში უსვამდა. ისიც თითქოს რაღაცასმოელოდა. ამ კატას ღნავალას ეძახდენ, რადგანწამდაუწუმ ღნაოდა და კნაოდა. თაგვი კი თავის

სიცოცხლეში ერთიც არდაუჭერია. ჩხავანა კატა, განა არიცით,რათაგვსდაიჭერს!?

- აბა, რაზე რა დავაწყო; მოიტათ რამე, ადამიანებო. -წარმოსთქვაესტატემ.

ეფემიამმაშინვემოურბენინალანგარიდატაბაკი...

-ესბახტაკი!იჰ,იჰ,რაარის,რომიცოდე,ეფემიავ?!ნახერაარისდა!-სთქვაესტატემდაორიწყვილიგელაქნურიდააწყოტაბაკზე.

- ოჰ! თევზები, დედილო, თევზები. რა კარგებია,ჭრელები!-ამბობდენბავშვებიდათანხელებსუსვამდენდა საკოცნელად ელამუნებოდენ, ყურს არ უგდებდენდედისბუზღუნსდადარიგებას:ჭკვიანადიყავითო.

- ესეც ძროხის ხორცი! ჩალაღაჯია. ყასაბ გიგოლას

მოვაჭრევინე.ჩემიძველის-ძველიძმობილია;რაშვილია,ჩემთვის ურიგო რამეს გაიმეტებდა! ესეც ბრინჯი,აკულისა, ესეც ჩაი და შაქარი! კიდევ რა? - ამბობდაესტატემოღიმარისახით,-ოჰ,ესეცმწვანილი,ოხრახუშიდა წიწმატი თავის რამე-რუმეებით!.. ჰაა, კიდევ გინდარამე, ეფემიავ? ღმერთო, ღმერთო! აბა, ვნახოთ: ესეცხმელი ხილი საახალწლოდ! მუდამ ქალაქში ხომ არვირბენ? ესეც ილი, მიხაკი და დარიჩინი. ყველა ამას,ეფემიავ, ერთი დედალი მიუმატე და ხვალ სწორედხელმწიფისსაკადრისისადილიგვექნება.ხომიცი,ხვალსტუმრებიმეყოლება.

-ადვილია,ადვილი,-წარმოსთქვაეფემიამ.

- ჰაა, როგორი ბიჭი ვარ, ეფემიაჯან?! - ეუბნებოდაპირმოღიმარიესტატეთავისმეუღლეს.

- ძალიან კარგი, ძალიან კარგი; ვინა გწუნობს მერე? -

მიუგო ალერსიანად ეფემიამ და თანაც მხარზე ხელიდაჰკრა.

- ვნახოთ მეორე ვაგონი, - სთქვა ესტატემ. - ვნახოთ აქრაღა ამბავია? აბა აქ არის, რაც არის და! აბა, მოდით,მოდით, ამოდით ნუ იმალებით და! - ჩაჰხაროდა ძიაესტატეხურჯინისთვალშიჩაწყობილსნავაჭრსაქონელს.-ესეცსონასსაკაბედაფეხსაცმელი.

-დილილმე,დილილმე!-შესძახასონამდამიეტანაპაპასხელებში. ფეხსაცმელსა და საკაბეს გულ-მკერდშიიხუტებდადასანახავადარავისანებებდა.

- ესეც კოლასწაღები, - სთქვა ესტატემ. - “ზაგრანიჩნია”ნამდვილი,როგორლაპლაპებენ.-კოლამხელებიმიატანადაჩამოართვაპაპასწაღები.-ესეცსოფიოსსაკაბე,თავისმეფემგამოუგზავნა, -სთქვაესტატემდამიაწოდასქელლურჯ ქაღალდში გამოხვეული თავის რძალს, მაგრამ

ეფემიამდაასწროდაჩამოართვა.

-ქიშმირია,ქალო,ქიშმირი!ეტყობა,რომგამდიდრებულაჩემიშვილი,აქამდისჩითისკაბისყიდვაცკიეზარებოდადაახლაჰყურობთ?..უცბადქიშმირი.კარგია,მშვიდობაშიგაცვითე, შვილო! - სფქვა ეფემიამ და გადასცა რძალსსაკაბე.

-ესეცშენთვისფლოსტები,ჩემოგვრიტოდამარგალიტო,- სთქვა ესტატემ: - ნამდვილი საშენოა, საბებრო. ამისმეტი ვერაფერი გიყიდე, რადგან ჯიბესთან უკაცრავადგახლდით,ეჰ,ჩვენბებრებივართ:მეძველიჩოხით,შენძველი კაბით, ჩემო ეფემიავ. ამათ გაიხარონ, ჯეილებიარიან.ჩვენიოლადგამოვალთ.

- ვინგემდურის, კაცო! ამისაცდიდი მადლობელი ვარ. -სთქვაეფემიამ.

სულ ბოლოს ძია ესტატემ დიდი ამბით ამოიღოსათაგური, რომელიც დააბარა ყველა ოჯახის წევრმადიდიან-პატარიანადგულმოდგინებით.

- ესეც თქვენი სათაგური! - წარმოსთქვა ესტატემ, -ვნახოთ,რამდენსთაგვსდაიჭერთ?!

- გიშველა ღმერთმა! - სთქვა გახარებულმა ეფემიამ. -სულიღა დაამწარეს ამ თაგვ-ტიალებმა, განჯინაშივეღარაფერიშემინახავს.

ბავშვებმაც სათაგურს დაუწყეს სინჯვა: “აბა როგორია,დედილო?” - გაიძახოდენ ისინიდათან გულმოდგინედათვალიერებდენთაგვებისსულთამხუთავს...

- მაშ არა, შენ დაიჭერ თაგვსა, მეხი კი ჩაგარტყი მაგთავში! - სთქვა ეფემიამდათანაც ღნავალას, რომელიცცეცხლაპირასწამოყუნთებულიყო,თავშისილაჩაარტყა:-

მთელი წელიწადია თვალ-ყურს ვადევნებ და მე ამისდაჭერილი თაგვი ვერა ვნახე. ეს სასიკვდილე მარტოხელებშიშემოგვჩერებია,რომვაჭამოთრამე.

- თქვენც სათაგური ამუშავეთ, - სთქვა ესტატემ: -ღნავალაძალიანჭკვიანადიქცევა,ცოდოსერიდება.

- ცოდოს, ამისმა მზემა, - სთქვა ეფემიამ და წაჰკრამუჯლუგუნიკატას,-დაიკარგეაქედან,შესასიკვდილევ,ეგშნოჰქონდეს,ცოდოსარმოერიდებოდა,მაგრამუნარირომარგახლავთ!

თაგვების ჯავრის ამოყრის იმედი ყველამ სათაგურსდაამყარა.იმისმომზადებასშეუდგენ.ეფემიამცეცხლზედიდიკაკლისლებანიმოშუშა.დააგომავთულზედაასეფეხზე შემოყენებულიდადგა განჯინაში,როცა ბავშვებსაუხსნადათვალსაჩინოდაჩვენა,თუროგორშეძვრებოდათაგვი,როგორდაუწყებდა ცუცნასლებანს, მახეროგორ

დასხლტებოდადამოამწყვდევდაშიგავაზაკს.

მცირე ვახშმის შემდეგ დაიძინეს. ბავშვებმა საშობაოსაჩუქრები ბალიშ-ქვეშ ამოიდეს... ბუხრის-წინ მხოლოდღნავალა სთვლემდა, ხოლო ბუხრის გვერდზე ლობიოსსადუღარი მოჩანდა სახელოვან ციცხვით, ყორნისბოლოსავითგაშავებულსარქველიანად.

III

სათაგვეთის სამეფოში დიდი ჩოჩქოლი ატყდა.განჯინიდან არაჩვეულებრივი, გულის წარმტაცი,ყნოსვის დამატკბობელი სუნი შემოდიოდა. მთელიგუნდი თაგვებისა დაიძრა ამბის გასაგებად; წინმიუძღოდა სახელოვანი ფიცხელა, განთქმულისიმარდით, გულადობით და გამბედაობით; იმასმოსდევდა ცელქა, შემდეგ ცქმუნა, მერე კუდა, ფხორა;დანარჩენ თაგვების სახელს ვინ ჩამოსთვლის ან კი.

მთელი ფარა იყო: სულ რჩეული ვაჟკაცები. როცაპირველად ჩამოიხედეს განჯინაში, ცოტა არ იყოს,შეკრთნენ:სათაგურიდაინახეს.

- ბიჭებო, აქრაღაცოინია! - წამოიძახაფიცხელამ: -ჯერამისთანა რამ მე აქ არ მინახავს; არც ჯამსა ჰგავს, არცქილაა, არც ბადია, არც საშაქრე, არც ბოთლი. სხვარაღაცრამ არის საუცხოვო, საგანგებოდ მოწნულ-მოქარგულიდა ის მშვენიერი სუნიც სწორედ იქიდან მომდინარობს.ვხედავ კიდევაც, ლებანია ნიგვზისა. აბა, შეხედეთ,შეხედეთ,როგორმარჯვედმოსატაცებელია.

თაგვებმა ცქერა დაუწყეს: ხან ერთი თვალითგასცქეროდენ,ხანმეორით.

- მართლაც, საუცხოვო რამ მანქანაა, სიფრთხილესთავიარსტკივა.ჩვენსამტროდარიყოს,ბიჭო,მოგონილიდა!რაღაც იმნაირი რამა ჩანს. ჩემი გული და თვალი არ

ენდობა,-სთქვაცელქამ...

- ჭეშმარიტებაა. - ჩურჩულებდენ სხვა თაგვები დაადასტურებდენ ცელქას მოსაზრებას. - უნდა ახლოდანგავჩხრიკოთ;მაგრამვინგასჩხრეკს,საქმეისაა!

-აქრასვაკეთებ?ვაჰ,დედასჩემიმტრისას...განაეგრეცდავლაჩრდით, შევარცხვინო სათაგვეთი? - სთქვაფიცხელამ.

-შენიცი!-დართესნებასხვათაგვებმა:-მხოლოდახლოარმიეკარო,შორი-ახლოდანგაჩხრიკე.ახლოარმიეკარო,გირჩევთ, შორი გზა მოიარე, შინ მშვიდობით მიდიო,ნათქვამია.

ფიცხელა პირდაპირ მიცუცუნდა. ლებანი სუნსთვალწარბში აბნევდა და უნებლიეთ იზიდავდათავისკენ, მაგრამ ფიცხელამ გზა აუქცია კარებს და

სათაგურს გვერდიდან მოექცა. შემოუარა რამდენჯერმეგარშემო. ვერაფერი სახიფათო დასახა, სადაც ერთილებანია დარჩენილი: უთავდარიგო დიასახლისსდავიწყებია, დაბრუნდა და თავის ამხანაგებსაც ესევეუამბო.

-რასიტყვით,ბიჭებო?!-უთხრაფიცხელამთაგვებს:-მესაშიშსიქარაფერსვხედავ.გაბედავთვინმეშიგშესვლასთუვერა?

- მოდი, მოვერიდოთ, სულ თავი გავანებოთ ეგ რაღაცმანქანაა, გვაკლდეს ეგ ერთი ნიგვზისლებანი, - სთქვესთაგვებმა.

-ჰაი,თქველაჩრებო,თქვენა!ეგარისთქვენიბიჭობა,რომტრაბახობდით: მე ეს ვაჟკაცობა ჩავიდინე, მე ესაო?შეგირცხვათვაჟკაცობა.მეწავალდამიცქირეთ,რაბიჭიაფიცხელა! - სთქვა და გაემართა სათაგურისაკენ. ხოლო

სხვა თაგვებმა სული განაბეს და შორიდანუთვალყურებდენ. ფიცხელა მარდად მიცუცუნდასათაგურთანდაცოტახანსშესავალკარებთანგაჩერდა!მიიხედ-მოიხედა.

- არაფერი ამბავია, მშვიდობიანობაა, აქ რაა სახიფათო?ჰაი,თქველაჩრებო, -წარმოსთქვათავისამხანაგებზედაშეჰყო თავი სათაგვეში. სულ მშვიდობიანობაა: თავშიარავინა სცემსდა გვერდში არავინა სჩხვლეტს. რაო? რასჭირს? არაფერი, სრულიად არაფერი! ძალიან კარგადშეიძლება შეექცეს ფიცხელა ნიგოზს. დეე ამხანაგებმაშორიდანუცქირონდა ნერწყვი ყლაპონ. - მიუახლოვდალებანს და ოდნავ მოავლო კბილი, პირი გაიტკბარუნა.სრულიად დამშვიდდა, იმედი აიღო, რომ არავითარიუბედურებამასაქარმოელოდადამოსწიაკიდევაცმაგრალებანს.მაგრამ,აისწორედუბედურებაცამდროსმოხდა:სათაგური დასხლტა და ჩხაკანი მოისმა.

თავზარდაცემულითაგვები გაფრთხნენ. ეგონათ, მათაცგამოუდგებოდა სათაგური.ფიცხელამაც იგრძნოთავისიშეცდომა. მობრუნდა ფიცხლადდა გაექანა კარებისაკენგასასვლელად.მაგრამამაოდ:კარებიუკვემაგრა,ძალიანმაგრაიყოდაკეტილი.ძალიანშეწუხდა,სულიდაგულიდაეკეტა. ამხანაგებისაკენ გადაავლო თვალი; არავინსჩანდა. - ჰაითქვე მოღალატენო,თქვენა! - წარმოსთქვამან:-გაიქცენ,დაიმალენ,როდიმოდიანდამეშველებიან.-შეახტამაღლასათაგურისჭერს,მიაწყდა-მოაწყდაიქით-აქეთ კედლებს, ჰყოფდა ცხვირს მავთულებში,უსვამდათათს, ღრღნიდა კბილით, - ამაო იყო ყოველივე ცდა,თანაც წრუწუნებდა.ტანზე ჭირის ოფლიდაასხა. ცოტახანს შეისვენა. ლებანი ისევ მთლიანად ეკიდამავთულზე:ვისმოაგონდებოდაიმისიჭამა.გულმააღარგაუძლო და შეუძახა თავის ამხანაგებს: - სადმიიმალენით,თქვეუნამუსოებო,აღარმომხედავთ?ერთ-ერთი მაინც მოდით, ანდერძი დაგიბაროთ: მე მტრის

ხელთა ვარ, მინდა გამოგესალმოთ. -თაგვებს ესმოდათთვითეულისიტყვაფიცხელასიდაჩოჩქოლიშეექმნათ.

-მართლაც,-ამბობდენთაგვები,-რატომასელაჩრულადვიქცევით, ეს ხომ სირცხვილია. მივხედოთ იმ კაცს,საუკეთესოვაჟკაცსავკარგავთ. -სთქვესდადაემზადენმისაშველებლად. ყველაზედ წინ ცქმუნა მიცუნცულდაფიცხელასთანვიშვიშით.

- მოგიკვდა ჩემი თავი, - ამბობდა ცქმუნა და თანცრემლებს იწმენდავდა თვალებიდან: - აბა, რაღა თავიქვასვახალოდაროგორგიშველო?!უნდაგაგეგონა,რომგაფრთხილებდით! მეტად უჯიათი ხასიათი გაქვს, არდაგვიჯერე. შენი თავიც დააღონე და ჩვენც. - უსვამდაცქმუნაგარედანთათს,ცდილობდაგაეგლიჯასათაგურისმავთული.

-ნუგეშინიანთ,ფიქრიარარის:როგორციქნება,გამოვალ.

ნუტირით!მოკვდესბიჭიფიცხელა,თუადამიანსხელშიჩაუვარდეს! და თუ ვინიცობაა მოვკვდე და მტერმაგაიხაროს,შენგეუბნებიმარტოსაიდუმლოს:ეზოშირომდიდინიგვზისხედგასდაგზისკენმსხვილიფესვიაქვსგაწვდილი, იქ ერთი ორმო თხილი მაქვს შენახული,ამოიღედამოიხმარე.

-შეგასახარელო,მაგისიდარდიმაქვსეხლა?! -უპასუხაცქმუნამ. თუმცა ნათქვამი ესიამოვნა და კარგადაცდაიხსომა.

ამდროსსხვათაგვებიცმოვიდენჯარადდაშემოერტყენგარს სათაგურს. ყველამ სათითაოდ მიუტირა გალიაშიდამწყვდეულსთანამოძმესუბედურება.ფხორა მაღალიხმითატიროდა, მოსთქვამდა; სხვანი ბანს ეუბნებოდენ.თაგვებისზარიგაიმართა,მაგრამისევფიცხელაუტევდა,ამხნევებდა:

-ნუტირით,დანოდაძმანო!მეთქვენიჭირისსანაცვლოვიყო; მაგრამ ჯერ კიდევ იმედია დავეხწიო ამ წყეულსაპყრობილეს,-სთქვაფიცხელამ.

-საიდანდაროგორ,მოგიკვდაჩემითავი?არშეიძლება!-უთხრაფხორამ.

- სხვაფრივ თუ ვერა, ხეს გავჭრი კბილით, მაგრამ ესოხერიკბილიარუდგებაარსაიდან,-მიუგოფიცხელამ.

დიდვაებაშიდასაგონებელშიჩავარდათაგვებისგუნდი.ზოგნილოცულობდენდაღმერთსეხვეწებოდენ,დაეხსნაგაჭირვებიდან მათი თანამოძმე. სხვანი გარედან მახისმავთულებსა ღრღნიდენ, ტყუილად თავ-პირსიმტვრევდენ. გათენდა კარგად.უნდა წასულიყვენთავ-თავიანთ ბინაზე. მაგრამ ფიცხელას მარტოდ-მარტო,უნუგეშოდ,უპატრონოდდატოვებაემძიმებოდათ.

ამ დროს ნემსა მისდგომოდა ფრცხელას, ჰბაქავდა დასაყვედურითავსებდა.

- ჰეეე, ახია შენზედ! გეგონა შეგრჩებოდა, იმდღეს რომკაკალი მომტაცე და შეექეცი. ვერ ამოგშხამდა!..ვენაცვალე ღმერთს, შენი ჯავრი რომ ამომყარა,გამობრძანდირაღა,თუკაიბიჭიხარ!-ეუბნებოდანემსანიშნისმოგებით.

- გამოვიდე? მაშ შენ გგონია, სულ აქ ვიქნები? ვაიდედიშენის ღმერთს, თუ გამოვედი! მაშინ მიცნობ,როგორიფიცხელავარ:იქნებაშენიქათიბისბეწვინიავსაქეთ-იქით მიჰქონდეს. გიხარიან, რომ დავემწყვდიე?მოიცა,ჯერგავთავისუფლდედამაშინნახავშენსსეირს!- ეუბნებოდა გაბრაზებული ფიცხელა. ცქმუნამ ვეღარმოითმინადანემსასთავშითათიჩაჰკრა.

-განაისეცდაეცაფიცხელა,რომშენცმაგასეუბნებოდე,

შე წუპაკო, შენა! განა ეხლა დროა საყვედურისა?დაიკარგეაქედან!-შეუტიაცქმუნამ.სხვათაგვებიცასევემოეპარენნემსასდაგააძევესიქიდან.

თაგვები ბჭობდენ, როგორ ეშველათ ფიცხელასათვის,როგორდაეხსნათიგისაპყრობილედან.

-ძმებო, ამხანაგებო! -დაიძახაბოლოდროსკუდამ: -მეძალიანკარგი,კარგზეკარგიხერხიმოვიგონე;თუთქვენცდამეთანხმებით, ვცადოთ და, თუ არ გამოდგა,ჩამქოლეთ.

- სთქვი და! თუ მოსაწონია, ჩვენც აქ მზადა ვართ,დაგეთანხმოთ,-სთქვესთაგვებმა.

-მე,იცით,რასავფიქრობ, -განაგრძოკუდამ, -ესრაღაცწყეული მანქანა შემოიტანა ამ ჩვენს სანადიროშიშეჩვენებულმა ადამიანის ხელმა, რომელმაც შეიპყრო

ჩვენიძვირფასიძმადამეგობარი,სახელოვანიფიცხელა,უნდა აქედანგადავკარგოთ.შევებნეთყველანიშიგ,შინავათრიოთდაიქდავლეწოთ,დავამსხვრიოთ,რომერთინამცეცა ნაჭერიც არსად მოიპოვებოდეს მაგისა ამმიდამოში, თორემ განა მარტო ამ ზარალს გვაკმარებს?ბევრსსხვასუმეცარს ჩვენისტომისასიმსხვერპლებსეგმანქანა.

- მართალია, მართალი! ყოჩაღ, კუდავ! - დაიგრიალესთაგვებმა ერთხმად: - მშვენიერი აზრია, მშვენიერი! -ფიცხელასაც ამ საუბარზე მეტი გული მოეცადა უფრომამაცად და მარდად დაიწყო სათაგურში სირბილი დაზედბღოტიალი.-აბაშეუდგეთსაქმეს;დაგვიანებახელსარ მოგვცემს: მოგვასწრებენდა ავსდღესდაგვაწევენ. -თაგვები ერთად მიეხვივნენ სათაგურს.ცელქამ ჩასჭიდაკბილიკუდზე,ცელქასფხორამოეჭიდა,ფხორას -კუდა,კუდას - ცქმუნა, იმას სხვა, იმას სხვა, და გაიჭიმა

გუთნეულხარ-კამეჩებივითთაგვებისგუნდი.

- აბა გასწით, ბიჭებო, გასწით, თქვენს ღმერთსვენაცვალე! - აქეზებდა შიგნიდან ფიცხელა! - დაიძრა,მივდივართ,შინმივდივართ!-მართლაც,თაგვებმაერთსგოჯზეგაათრიესსათაგურიდაუფროგამხნევდენ.

- ნუ გეშინიან, ძმაო ფიცხელავ! მოკვდეს ფხორა, თუმტრის ხელში ჩაგაგდოს! -უთხრა ამანფიცხელას,როცათაგვებმასულისმოსათქმელადშეისვენეს. -შეისვენეთ,დაისვენეთ, უფრო კარგად გასწევთ! - ეუბნებოდათაგვებსფხორა.

- ეს რა კარგი რამ მოიგონა კუდამ, ვერ უყურებთ?!. -ამბობდენთაგვები: - მეტის მოგონება შეუძლებელია!.. -კუდათავმომწონედულვაშებსაცმაცუნებდა.

- მაშ თქვენ გეგონათ, მე თავში ბზე მიყრია? არა,

ძმობილებო, მეც ჩემი ჭკუითა ვცხოვრობ. იცით, რაოინები გამიწევია, სად გამძვრალვარ, სადგამომძვრალვარ, სად გადამხტარვარ?! მე ეს კუდისათაგურმა არ მომაკვნიტა? ის სულ სხვანაირი იყო,მაგრამ გამოვუსხლტი მაინც ცოცხალი და დავიძარ. მასშემდეგ ე მაგისთანაოჩხომაჩხო რაც შემეჯახება, მუდამგზას ვუქცევ, ვერიდები. ან კი ძალად თავი რად უნდაგაიფუჭოსკაცმა!გიჟივარ?კაკლიანს,თხილიანსკოდშიან გოდორში შავძვრე! რა ჭკუა იყო, რომ ერთილებანისათვისფიცხელამთავიგაიფუჭა?!

- თუ ჭკუა არ იყო, ვაჟკაცობა ხომ იყო? - სთქვასათაგურიდანფიცხელამ:-მაგისმეტირაგეთქმითანკი?ვაჟკაცის გული სულ სხვაა, თქვენ რა ვაჟკაცები ხართმერე? სათაგური რომ დასხლტა, თქვენ დაფთხით:გეგონათ, უკან გამოგეკიდებოდათ; მაგრამ უნდაგენახათ,მეროგორიომიავუტეხედაროგორგადავკაწრე

მავთულები...მაშ!

ის იყო გათენდა, როცა თაგვებმა სათაგური თავიანთსაძრომ-სათარეშოხვრელთანმიათრიესდარაცძალიდაღონე ჰქონდათ წრიპინებდენ, წრუწუნებდენ,ამხნევებდენ ერთიმეორეს, ბეჯითად გაეწიათ დააეთრიათ სათაგური, მაგრამ ვერაფერს ხდებოდენ. ვერმოისაზრეს, რომ სათაგური ხვრელში არ გაეტევოდა,დამაინცთავებსაკლავდენ.

IV

მღვდელმა წირვა ჩვეულებრივზე ადრე გამოიყვანა: ასეთერთმეტი საათი იქნებოდა, რომ საყდრიდან ხალხიგამოიშალა. წირვაზე მხოლოდ ესტატე და მისი რძალისოფიო იყვნენ. ეფემია-კი სახლში მზარეულობდა,სტუმრებსმოელოდა.ჩვეულებისამებრამსაუფლოდღესძია ესტატე უსტუმროდ არ დადგებოდა. ეფემიამ

ყველაფერი მოამზადა. ღვინოც ამოიღო ქვევრიდანდოქებში და აგერ ესტატეც გამოჩნდა თავისსტუმრებიანად. წინ მღვდელი, მოხუცებული მაქსიმემოდიოდა,წითელსბზისჯოხსმოიბჯენდა,თეთრიწვერიგულ-მკერდზე სცემდა, გაჟინჟღილებული სახითმხიარულად მოლაპარაკობდა. იმას გვერდით მოსდევდადიაკვანი, მასწავლებელი სპირიდონი, “ატსტავნოი”კაპიტანი მიხეილი. რუს-ოსმალეთის ომის დროინდელიგმირი, რომელიც სოფლად ცხოვრობდა თავის მამულშიდა თავის სიცოცხლეს ატკბობდა, გუნებას იხალისებდაწარსულის მოგონებით, გლეხებთან თავის ვაჟკაცობაზედა გმირობაზე საუბრით. იმათ მოსდევდა რამდენიმეგლეხკაცი. ეფემიამ, დაინახა რა მომავალი სტუმრები,მაშინვე შეუდგა სუფრის გაშლასდა გადაფინატახტზეგრძელი,ლურჯი სუფრა, დაალაგა პურები, დადგა შუასუფრაზე “ბლუდი”, რომელზედაც ჯერ ისევ ორთქლიასდიოდა აღმა ფეხებაშვერილს დედალს; ჩაამწკრივა

ბოთლები; დაალაგა სხვადასხვა სანოვაგე. აგერსტუმრებიცშემოქუჩდენდერეფანშიდააუტეხესფეხებსბრახა-ბრუხი: იყრეინებდენ ფეხსაცმელებიდან თოვლსდატალახს.

-მობრძანდით,ბატონებო,მობრძანდით,არაფერიუშავს,ნუ შესწუხდებით, იატაკი არ გაფუჭდება, - უთხრასტუმრებს ეფემიამ, რომელიც წინ გაეგება დაგულმოდგინედეპატიჟებოდასახლში.

- მოგვილოცნია დღესასწაული, დაესწარით მრავალსმეუღლით, შვილებით! - ულოცავდენ სათითაოდსტუმრები.

-გმადლობთ,თქვენიანად!-უპასუხებდადიასახლისიდათანთავსუკრავდაყველას.

- აბა მზადა ხარ, ეფემია-ქალო?! - დაეკითხა ესტატე

მეუღლეს: - გვშიან, აი, მამა მაქსიმე სულ მუდამ იმასგვიბრძანებს ხოლმე, პური და ღვინო ახარებს გულსაკაცისასაო,-დააბოლოვასიცილითძიაესტატემ.

- ღვთის მოწყალებით ყველაფერი მზად არის, -წარმოსთქვაეფემიამ.

-ოღონდაცრომახარებს, -სთქვამამამაქსიმემდაესევეგაიმეორეს სხვებმა. მიიპატიჟა ესტატემ სტუმრებისუფრაზე და ესენიც დალაგდენ, ზოგნი მუთაქაზემოკეცით, სხვანი ჩიკებზედ. არყით დაიწყეს. თამადობაყველამ ესტატეს მიულოცა, ჯერ ერთი - როგორცნაკურთხს, საზოგადოების ამორჩეულს, და მეორეც -როგორც მასპინძელს. ესტატე პირველადუარზედადგა,ბოლოს დასთანხმდა. გაჩაღდა სმა-ჭამა. ძია ესტატემპირველ სადღეგრძელოსთანავე მრავალ-ჟამიერიშემოსძახა.

თაგვები რაღას შვრებოდენ?.. - ეწეოდენ სათაგურს, რაცძალიდაღონეჰქონდათ,თანადამიანებზე,იმათქეიფზებრაზობდენ: ჩვენ ვტირით, ეგენი იმღერიანო.არაჩვეულებრივი ფეხების ფხაკუნი ასტეხეს, თანსხვადასხვასუნიაბრაზებდათ.განჯინა,როგორცუწყით,იქვეტახტისთავში იყო, ასე რომ ძია ესტატე განჯინისძირითა პირს თავს ახვედრებდა. სტუმრები დამასპინძლებიკარგადშეზარხოშდენ.

-ქალო,ეფემიავ!-დაიძახაესტატემ,-ამგანჯინაშირაღაცამბავია.

-დამიდგათვალი! -წარმოსთქვაეფემიამდაორითითიმიიდო ტუჩებზე გაკვირვების ნიშნად. - ფაცა-ფუცშისათაგური როდიღა მომაგონდა: უეჭველად თაგვიგაებმებოდა, - წარმოსთქვა ეფემიამ და გაემართაგანჯინისაკენ.

-განაერთი,დედაკაცო,აქისეთიხმაურობაა,რომიქნებაასიერთადდაგიჭიროსთსათაგურმა,-სთქვაესტატემ.

- ხმაურობადიდი ხანია ისმოდა, მაგრამ ყურადღება არმივაქციეთ, - სთქვა მასწავლებელმა და სხვებმაცშეუმოწმეს.

ეფემიამ განჯინა მარდად გააღო; სათაგურს სწრაფადხელიდაატანა. შიგთაგვი შენიშნა; ხოლო სხვათაგვებივერ დაინახა, რადგან განჯინაში ბნელოდა. სათაგურიგადმოიღო და აი საკვირველება! - მთელი აკიდოთაგვებისათანგადმოჰყვა:ცელქა,ფხორა,ცქმუნა,კუდა,ეცა, ბეცა და სხვანი მრავალნი. ამ სურათზე ყველამთვალებისჭყიტა,ჭიქებიხელშიგაუჩერდათდაპირღიადდაუწყეს ცქერა. თაგვები მაგრა ჩასჭიდებოდენერთმანეთს ამხანაგის საშველად. მაგრამ რადგან შველააღარ შეიძლებოდა,უშვეს ხელი ერთმანეთს:ზოგი აქეთეცა, ზოგი იქით. ცელქამ მღვდელს ღვინიანი ჭიქა

დააქცევინადა ამანაც: “აიშეწყეულოვო”,მიაყოლათან;კუდა მასწავლებელს გადაახტათავზე, ცქმუნა კაპიტანმიხეილს მიახტაზედ გულზედა იმან ხმლისკენ წაიღომტრისმოსაგერებლადხელიჩვეულებისამებრ,მაგრამამდროსზედარშერჩა;ფხორამამასახლისისწვნიანჯამშიეცა და სულ დაიბუგა ფეხები. ბეცა თვალ-პირში ეცაღნავალას, რომელსაც გზირი სოსია სთავაზობდაგამოხრულძვლებს,მაგრამიმან,თითქოს აქ არაფერიაო,ყურიცარგაიბერტყა.

ასტყდა სახლში აურზაური: “ჰაი თქვე წყეულებო!”“დაგწყევლოთ ღმერთმა!” “ვაჰ, რა ამბავია?” - გაისმააქეთ-იქიდან, ქეიფის ნირი გააფუჭეს თაგვებმა. თუმცაეცინებოდათ სტუმრებს, მაგრამ თანაც სწყინდათ:მასხარად გვიგდებენ, თუ რა არისო. თაგვებმა თავსუშველეს; დარჩათ ხელში მარტო ფიცხელა, დამოინდომეს იმაზეჯავრის ამოყრა. მოითხოვეს სადგისი.

უნდადაეჩხვლიტათ.ეფემიაყველაზემეტადბრაზობდა.ფიცხელა აღარ ინძრეოდა; გაფითრებული დაბლიდანაძგვლენდასაბრალოდთვალებს.გადაწყვეტილიჰქონდათავისიბედი.“ააჰ,რაზბონიკ!”-გადაუტრიალათვალებიმიხეილმა. ყველა იმ აზრზე დადგა, რომ დაეჩხვლიტათფიცხელა, მოეკლათ სათაგვეთის გამოჩენილი გმირიდაისიც გულჩათუთქული, მუხლმოკვეთილი მოელოდასიკვდილს. დაუპირეს ფიცხელას მოკვლა, დაჩხვლეტა,წამება,მაგრამმფარველადესტატედაუდგა.

- არა, ბატონებო, მე, როგორც თამადა, ვათავისუფლებთაგვს, რადგან დღეს საუფლო დღეა, და ეგ თაგვიცალბათ რითიმე შესანიშნავია, რომ თავის თანამოძმეთათანაგრძნობა მოუპოვებია. ხომ ნახეთ, როგორეშველებოდენ თაგვები და უნდოდათ მისიგათავისუფლება.უნდაგავათავისუფლოთ!ზოგიღვთისგულისთვის, ზოგიც მე მიხათრეთ! - რა გაეწყობოდა,

დაეთანხმენ ძალაუნებურად ესტატეს, და ეფემიამფიცხელა სათაგურიდან გაუშვა გარეთ თოვლში, რომეგები იქ მაინც მომკვდარიყო. ფიცხელა ფხაჭა-ფხუჭითგარბოდა,თოვლისასბუქსაყენებდადაგამალებულიეცაბეღლისქვეშ...როგორუხაროდა!ახლარასეტყოდათავისამხანაგებს,რამდენსტყუილსშეხანხლავდა!..

სტუმრები ჰკვირობდენ თაგვების ამგვარერთმანეთისადმი შებრალებას და თანაგრძნობას.მასწავლებელმა ეს განმარტადარამოდენიმე მაგალითიმოუყვანაფრინველებისადაცხოველებისცხოვრებიდან...

ქეიფი განახლდა. ესტატე განაგრძობდასადღეგრძელოებს;თაგვებიდაეძებდენერთიმეორეს...

როცა ესტატემ და მისმა სტუმრებმა გაათავეს ქეიფი,თაგვებმა სწორედ მაშინ დაიწყეს. შეიყარნენ საღამოზეერთად, დაჰკრეს დაფს, დოლს, დაირას, დუდუკს,

ზურნას; ლეკურს თამაშობდენ, მღეროდენ, ფიცხელასცაში ისროდენ, ხელზე იქორქორებდენ; ესუკანასკნელიბაიათებსამბობდა,ამაყადგამოიცქირებოდა,გამარჯვებასდღესასწაულობდა.

1908წ.

ეინტერესებოდათ.

სკამებზედ.

ტრედებიგაზაფხულდა. ჯეჯილები გაბზინდა, თოვლის წყლებმადაიწყეს ცელქადდენა მინდვრადდა ხევებში. ზღვამაცფერი იცვალა, გაისქელა ქედი. მისნი კიდენი,ხშირჩალიანნი და ზამთრისაგან გაყვითლებულნი,ამწვანდენ. ღამდებოდა. ის-ის იყო, რომ ზღვის იქიდამდაღალულ-დაქანცულიორიტრედიმოფრინდადაზღვისპირად დაჯდა. დედა-შვილსა ჰგვანდენ. ნისკარტი-ნისკარტს გადაადვეს, საკმაო ხანს ჩუმად ისაუბრესდამერეორივესდასთვლიმა...დედა-ტრედსგამოეღვიძადაამოიკვნესა.

-რადამოიკვნესე?-ჰკითხაშვილმა.

-ცუდისიზმარივნახე:გზაშითოვლმამოგვასწრო,ჯანღი

ჩაგვიწვა, გზას ვეღარ ვიგნებდით, ბინა დაგვითოვლა,მარცვლებს ვეღარა ვშოულობდით. შიმშილი გვკლავდა.ერთსდათოვლილსხეზედავსხედით,შტოებიგაყინულიჰქონდა. ზედ ყინული დაკიდებული და ჭირხლიმოკიდებული იყო, ყინვისაგან ტყვრებოდა;გვაკანკალებდატანში,საშინლადცუდადვიყავით,თავსცუდად ვგრძნობდით, ცრემლი გვდიოდა მე და შენორივეს.ხუთიმონადირეხუთისმხრიდანმოგვპარვიყო.თოფებიგვესროლეს.შენბუმბულიგაგადინესდაძირისნისკარტის წვერი მოგტეხეს. მაგრამორივენი ცოცხლებიგადავრჩით - გავფრინდით, მაღლა-მაღლა ვიწევდითდაისე მივფრინავდით, ცოდვიანს დედამიწასვშორდებოდით, ვშორდებოდით მტრის თვალსა დაგულს. დავოსდით, დავიღალენით. ღმერთმა გვიბრალა,ცამ გადიყარა, მზე მოფენილიყო, ხეები, დედამიწაწითლად, ყვითლადდამწვანედდაფარულიგაჰღუოდა.ყანებს თავთავი დაეხარა, ეტყობოდა, კარგი მოსავალი

იყო. დაგვცხა და ერთის ველის პირას ვერხვზედავსხედით. გახურებულთ ნიავმა დაგვბერა, ვერხვისფოთლებმა თრთოლა დაიწყეს... აქედამ ვნახე ჩვენიადგილი სოლჭა, სადაც ბუდე მაქვსგაკეთებული, სადაცშენ გაგზარდე. გუნება გამინათლდა, მინდოდა ჩქარამივსულიყავით, დაგვეთვალიერებინა ჩვენი ბინადრობა,ჩვენი სახლ-კარი. ჩქარაც მივედით. ქორაფის ტოტზედავსხედით. შენ, შვილო, კარგად არ გეხსომება ისქორაფი. ბუდე მთელი დამიხვდა, ღუღუნი უნდადამეწყო.მიხაროდა,ძალიანმიხაროდა,რომმთელივნახეკიდევ ჩვენი ბუდე. მაგრამ უცბადლეგა ფერისა რაღაცგაინძრაბუდეში,თავიგადმოჰყო,ცეცხლივითთვალებიშემომაფეთა;ქორიიყო,იმასდაესაკუთრებინაჩვენიბინა.მომეტანა, გამოქანებულმა დამკრა ბჯღალი დაჩამომაგდოდაბლა. ახლა შენ მოგიბრუნდა. შენ, შვილო,გაუფრინდი, ქორი გამოგეკიდა. ვკვდებოდი, თვალებსვხუჭავდი, მაგრამ მაინც კიდევ გხედავდი, რომ გწეწდა

და გგლეჯდა, შენს ბურტყლს პირიდამ ისროდა, რომხორცისათვის თან არ ჩაეყოლებინა. შემაშინა ამსაშინელმასიზმარმადაჯერაცგულიმიკანკალებს.

გაათავა დედა-ტრედმა სიზმრის საუბარი. შვილიდინჯად, ჭკვიანად ყურს უგდებდა დედას. ცისკარიამოსულიყო და მოწმენდილს ცის კიდეს ამშვენებდა.სინათლემ თანდათან იმატა, აღმოსავლეთი გაწითლდა.იგი ნაომარს ადგილს ჰგავდა, სისხლით გადალესილს...ტრედებიხშირისბალახიდამგაგოგდენ,მხრებიდამნამიგაიბღერტეს, ახლო ხნული დაუხვდათ წინადღესდაფარცხული.ფარცხინახნავშიეგდო,ოროლიმარცვალიაკენკესდაუცებ შეჩერდენ. კვალშიუცხო რამ სანახავიდაინახეს. აქ საშიში არაფერი იყო, მხვნელსდაჰვიწყებოდა ძველი დაგლეჯილი გუდა და უარესადდაძველებულიქალამნები,ხუთგანამოგლეჯილინაბდისქუდიდაჩოხისნაგლეჯი.მალეგაარჩიესსურათიდაისევ

თამამად დაუწყეს მარცვლებს ძებნა. ხუთ-ხუთიმარცვალი კიდევ შეჭამეს,უცებ აიშალნენდა გამოსწიესსამხრეთისაკენ.

ხნულს იქით გვერდზე პატარა ნაკადი ჩამოუდიოდა,ჩალა ჩაყოლებული ჰქონდა ნაპირებზე, ჩალებშიუჩუმრად,გამტკნარებულად,მწუხარედმიძვრებოდაესპატარამდინარე.იმისნაპირასტირიფიიდგა.ტრედებმატირიფს თავზე გადაუარეს, იგი გადიზნიქა, მერე ისევგასწორდა ტანში, მოიხვია ტოტები, უკმაყოფილოდგააყოლათვალიტრედებს,თითქოს სწყინდა,რატომ არმიკადრესდაჩემსტოტებზე არდაისვენესო.ბაყაყებმაც,ტოტების მხრის ლაპლაპზე სანიაოზე გამოსულებმა,წყალში ჩქლაფა-ჩქლუფი გადიღეს და ხმა გაკმინდეს.იმათ იმათი მყლაპავი ბაყაყიჭამია ეგონათ. ტრედებმაყურიც არ ათხოვეს ბაყაყებს და წავიდენ თავისთვის.ბაყაყებს გული მიეცათ, თანდათან ენა ამოიდგეს,

დაიწყეს კუტკუტი და მერე დაუკრეს გახურებულიგალობა, თავიანთ ფიქრით ქვეყანაზე უსწორო სიტკბო-სილამაზით. ეტყობოდათ, მეტად გახარებულნი იყვნენ,რომმარტომოეჩვენათდანამდვილადმოსისხლემტერიარმოევლინათ.

ტრედებმა ერთი დღე იარეს ესე მშვიდობიანად. მზესერთი შუბის ტარი-ღა ჩაუდიოდა ჩასვლამდე. მთებსჩრდილოები წამოეყენათ, თითო-ოროლა ხის გრილოგრძლად გაწოლილიყო. შუა მინდორზე ლურჯადმოლაპლაპე ტბა მოსჩანდა. ტრედებს წყალიცმოსწყურდათ და ტბისაკენ მიიწიეს. უცბად “ჭყრ”მოესმათდაბალახიდამამოფრინდამწყერი.

- მომიცადეთ ცოტა ხანს, ღმერთი მშვიდობითმგზავრობასმოგცემთ!-მიაძახამწყერმატრედებს.

-რაგინდა,დაო?-ჰკითხადედა-ტრედმა.

- თქვენი სიცოცხლე და თქვენი კარგად ყოფნა, თქვენგენაცვალოთ ჩემი საწყალი თავი, - მიუგო მწყერმადასუსტებულის ხმით. - თქვენთან მამგზავრეთ, თუგწამთმაღალიღმერთი,თუგწამთმთა-ბარობისმადლი!..დაკოდილი ვარ და ნუ გაგიკვირდებათ, შებრალებაგმართებთ. მგზავრობას ხიფათი თან დასდევს. მერეჩვენა, დაო, მწყრებს ბევრი მტერი გვყავს. იმ ცოლ-შვილამოსაწყვეტმა მიმინომ დამკოდა. მწყრის გუნდსმოვუძღვებოდი წინ. უხეირო ალაგას გაგვითენდა,უბალახოს, ვერსად დავსხედით, თენებამ მოგვასწრო.ადგილის ძებნაში მომესია ის შავი და ბნელი მიმინო,დამკრა ბჯღალი და ჩამომაგდო დაბლა. ამხანაგებმამიღალატეს.მარტოკაგამწირეს,რომიმათთანმგზავრობავეღარ შევიძელ. თავი დამანებეს უპატრონოს,უამხანაგოს ამ უალაგო-ალაგას. აი ჩემი წყლული. -მწყერმა უჩვენა გადაპტვნილი და გასისხლიანებულიკეფა. -გულიმილბება,დაო,მხრებშიძალა აღარამაქვს.

მივფრინავ. მინდა მოვეწიო ჩემს ამხანაგებს, მაგრამ ვაიამისთანა ფრენას! ტყუილია, მე იმათ ვეღარ დავეწევი,ისინიდაბინავებულიციქნებიან.

-ვაი,მოგიკვდესჩემითავი,შესაწყალო!რაავ-ენაობითადასისუნაგითშეგვაწუხებ,დაო,რომარგაგიამხანაგოთ,- უთხრა დედა-ტრედმა. ორივე დედა-შვილებიმიეხვივნენ მწყერს, წყლული გაუსინჯეს, შვილმა-ტრედმათავისმხრისფრთითთავიდამჩირქიმოსწმინდადა ისიც “საწყალო, საწყალო მწყეროვო”დასდუდუნებდა. დედა-ტრედი ბალახის საძებნადწავიდა, ნისკარტით ცხრაძარღვა ბალახი მოიტანა დადაადომწყერსთავზე.

ტრედებმამწყერსდაუცადეს.იგიცოტამოღონიერდა.

- როგორა ხარ, დაო?! - ჰკითხა დედა-ტრედმა და თანთვალებშიჩასცქეროდა.

- ეხლა უკეთა ვარ, - მიუგო მწყერმა: - ნეტავი ჩემსსამშობლოში მომკვდარვიყავი და აქ არა ვკვდებოდე.ვიმგზავროთ, იქნება ახლა-კი შევიძლო თქვენთანმგზავრობა.

- ვიმგზავროთ, - მიუგო დედა-ტრედმა. - შენ შუაშიჩაგვიდეგ:ჩვენგეყოლებითფარად.

ტრედები გაფრინდენ, მწყერიც უკან გაჰყვა. დედა-ტრედსთავისიშვილისქცევამოეწონა.

-მადლია,შვილო,ბარაქალაშენსვაჟკაცობას!შებრალებაგვმართებს ერთმანერთისა. იქნება ჩვენც დაგვადგესმაგნაირი დღე. აბა ჩვენს თავზე ვიფიქროთ, როგორისაშინელიდა საზარელი ყოფაა ყოფაუპატრონო,უმწეოსნეულისა: არავინ შემბრალე, არავინ მანუგეშებელი,არავინყურისმგდებელი.

ტრედები გაკვრით მიდიოდენ, ხოლო მწყერი-კი მალედაიღალა და ბალახებში ჩაეშვა. ტრედებმა ეს ვერშენიშნეს,მწყერიდარჩაისევგულმოკლულად.დაუძახაკიდევ ამხანაგებს, მაგრამ ხმა ვეღარ მიაწვდინა -ტრედები შორს წასულიყვნენ. მწყერმა ცრემლადტირილიდაიწყო,უჩიოდათავის შავსადა ბნელს ბედს.ბინდდებოდა კიდეც. მწყერი ათასში ერთხელამოჭუკჭუკდებოდა ტირილის ხმაზე, ეს ხმა უფროკვნესისა იყო, ვიდრე ჭუკჭუკისა და მხიარულებისა,მაგრამ არავის ესმოდა, გარდა ნიავისა დათვალგადუწვდენელისმინდვრისმეტს.

ტრედებმაგვიანღამოიკითხესთავისიამხანაგი,დაუწყესძებნა, მაგრამ ამაოდ. მეგობრის ძებნაში ტბასმიახლოვებულიყვნენ. ტბა მოსვენებით დაშეუშფოთებლად იდგა, მხოლოდ გუნდ-გუნდადმოსული იხვები თუ შესძრავდენ იმის გულ-მკერდს,

როდესაცშიგ ჩაეშვებოდენდატალღასდააწყებინებდენთრთოლა-ლიკლიკს. ტბა მშვიდობიანად იყო, მაგრამტბის ნაპირებზე ჩრდილოეთს მიმავალ წეროების გარსშემორტყმულს გუნდს აეტეხათ საშინელი ჟრიამული,უდიერი ხმაურობა, ხმაურობა ისეთი, რომ პირისპირშეყრილსკაცებსკივილითუნდაესაუბრათდამაშინთუგააგებინებდენ ერთმანერთს თავის გულის პასუხს.გარეული ბატები მწკრივად და სისინით მისდევდენმწვანებალახსდაგაშმაგებითმისთიბავდენ.

ტრედებიც წეროების გუნდში გაერივნენ, ჩასხდენბალახებში. ამდიდრონფრინველების გროვასთან ისინიისე არაფრად სჩანდენ, როგორც ზღვის კიდეზედაცემული წვიმის ცვარი ზღვასთან არაფრადგამოჩნდება. ამჟამად ტრედები თავის ამხანაგს მწყერსჰგვანდენ,მხოლოდიმგარჩევით,რომპირველსმხოლოდმინდვრის ბალახი სთქამდადა მეორეებს წეროებისადა

ბატების გუნდი. ამასთან ესენი გულდამშვიდებითიყვნენ, ამათ იმედი ჰქონდათ ამ დიდის ტანისა დამშვიდის ფრინველებისა. ამათ ქორი ვერ მოერევაო,ფიქრობდენტრედები: ამათი ძალა ჩვენც შეგვინახავსო.მაგრამ ტრედები მოულოდნელად დაღონდენ, რადაინახეს,რომ ერთსწეროსდასჯდომოდარაღაცდიდი,ლეგა ფრინველი. იმას ჩაევლო წეროსთვის დიდრონიკლანჭები,სქელისწვივ-ფეხითგანზეგაებოტა.დიდრონსთვალებს აბრიალებდა, ავლებდა გარშემო, თან გულზეჰგლეჯდა ჩამოხვეულის, მოკაუჭებულის ნისკარტითბუმბულს და აქეთ-იქით ისროდა. ტრედებმა ესფრინველი ვერ იცნეს, თუმცა ქორსა ჰგვანდა, მაგრამქორი არ იყო. წეროებმა ერთი ვაი-ვაგლახი ასტეხეს,შეჰქმნეს ალიაქოთი, შეძრწუნებულნი სწორედჰგოდებდენ. აიშალნენ, აირივნენ ჰაერში და იძახოდენ:“არწივი,არწივიო!”..

ტრედებმა ეხლა გაიგონეს და დაისწავლეს არწივისსახელი. შესწუხდენ, სიცოცხლემ უფრო დააღონა.კანკალიმოჰკიდატანში.ჩალისჯგუფიიყოიმათახლოს,შეძვრნენ იმაში, გაეკვრნენ, სწორედ დაეწებნენდედამიწას,თავითავთანმიდვესდადუდუნებდენ:“თუდავიხოცებით,ერთადდავიხოცნეთო”.

შვილმა-ტრედმასიზმარინახა:მთელიქვეყანაარწივებითავსილიყო, ყველგან ისინი მოჩანდენ, ყველგან ისინიბუმბერაზობდენ, გასავალი აღარსად იყო. დედა-შვილიერთსადგილასდარჩნენდავერცწინწასულიყვნენ,ვერცუკან დაბრუნებულიყვნენ. არწივებს მოესრათ მთელიფრინველები და იმათის სისხლით მოესვარათ ქვეყანა,ფეხებსურევდენფრინველისტვინამოწოვილსთავებში.ყველაფერი არწივებს ჩაეყლაპათ. ტრედებსაცდასტრიალებდარამდენიმეარწივითავზე.ისინიღმერთსევედრებოდენ: “ღმერთო,გვიშველე,ღმერთო,გვიშველე,

ნუ ჩაგვაგდებ მაგათ ხელშიო”! ერთმა ვითომ შენიშნატრედები და დაექანა იმათკენ. შეშინებულს ტრედსგამოეღვიძადაშესძახა:“ვაჰმეო!”

- ვაი დედაშენს, შვილო, რა იყო, რა ამბავია, რადამოიკვნესე?-ჰკითხადედა-ტრედმათავისშვილს.

-არაფრად,ცუდისიზმარივნახეო, -უპასუხაშვილმადაუამბოსიზმარი.

ნამდვილად ისე არ იყო ბუნებაში,რაცტრედს ესიზმრა:დაღამებულიყო. გრილი ნიავი მოღუღუნებდა ტრიალსმინდორზედაათასშიერთხელშორითმოჰქონდაწეროსძახილი. ტრედების ახლოს მწყრის ჭუკჭუკი მოისმა.ტრედებს ეს ხმა თავის ნაამხანაგარ, დაკოდილ მწყრისხმაეგონათდაგასწიესიქითკენ,საიდამაცხმაესმოდათ.მწყრის გუნდი ყოფილიყო და ერთი უფრო თამამი დათავხედი მწყერი ჭუკჭუკებდა. მწყრებსტრედების ნაზი

სიარული მელის პარებად მოელანდათ, აიშალნენ დაფრთხილად გასწიეს.ტრედებმა იწყინეს. იმათ საუბარიეწადათ მშვიდობიანს, წყნარს ფრინველებთან, ამბისგამოკითხვა, თუ როგორი მგზავრობა ჰქონდათ, უცხოამბების გაგებადა ამით გულის გადაყოლება.ტრედებსაღარაფერი არ აშინებდათ. ერთხელ მარტო ზარნაშომგადაიარა, ამ ღამის ქურდმა და გუშაგმა, ღამისდადგომისათვის ღვთის მავედრებელმა, მხოლოდიმიტომ-კი, რომ თავისი ოხერი მუცელი ამოჰყოროს.გადაიარაზარნაშომ,დაიღუპასიბნელეშიდავერდაინახატრედები. ზარნაშო იყო საშინელება ღამისა და იგიცდაიკარგა. ტბიდამ ისმოდა ხანდახან იხვის ყიყინი,წყალზეიმისმხრისაჩქამება,ტბისტალღისშემონჩქლევანაპირებზე. დედა-შვილთ დედა-შვილურად ტკბილადჩაეძინათ. დილით დილის ბინდს გაჰყვნენ თან. დედა-ტრედი, რამდენჯერაც დაისვენებდენ, ან რამდენჯერაცგაემართებოდენ, თავის ბუდეს იგონებდა. ბუდე იმის

გულისწყლულიიყოდასტკიოდაესწყლული.

- ვინ იცის, შვილო, როგორი დაგვხვდება ჩვენი ბინა, -უთხრადედა-ტრედმაშვილს.

-მეაღარცკიმახსოვს,დედი,სადდაროგორიიყოჩვენიბინა, როგორ ადგილსა ვდგევართ, არაფერი მახსოვს, -უპასუხაშვილმა.

- ლამაზს ადგილასა ვდგევართ, შვილო, - განუმეორადედა-ტრედმა. - ხშირს,უდაბურს ტყეში, გორაზედგასქორაფიდა ჩვენი ბუდე იმაზეა გაკეთებული. იქვე ცივიწყარო გამოდის, სიცხეში გულის გამაგრილებელი. იქახარობს ბევრი დუდგულა. იმის ყვავილის გემო იქნებააღარც კი გახსოვს. იქვე ბევრი ბალია, ბევრია მწერი... იქსიცხე არ შეგვაწუხებს. ბინაზე ახლოა მატალა, მუჯები,მლაშეწყლებიდამლაშექვიშა.ღმერთმათუმშვიდობითმიგვიყვანა, ჰნახავ, შვილო, და იქიდამ წამოსვლა აღარ

მოგინდება.

ტრედები გაემგზავრნენ. დღეს ერთი კვირაშეუსრულდათ მგზავრობისა. არც ესდღე იყო ამათთვისმშვიდობიანი. მინდორი კიდევ წინ სავალი დიდიმოჩანდა.ერთსადგილსპატარაკურუმიტყეიყო.იმტყესრომ მიუახლოვდენ, ალალმა წამოუქროლა, ტრედებიძირს დაუსხლტნენ და ვერაფერი დააკლო. მეორედშემოუტია, ტრედები აღმა წამოვიდენ და თავზემოექცნენ. მიესია ალალი გაბედულად, ის-ის იყო შვილიუნდა დაეჭირა, მაგრამ ტრედებმა ტყეში შეასწრეს დახშირსფოთლებშიჩაიმალნენ.ჩამოცხა.დაბლადაიხედესდა ძირიდამ ცივი წყალი ამოჩუხჩუხებდა. ტრედებიჩაფრინდენ,გულიგაიგრილეს,პირიდაიბანეს,დაისვენესდაწავიდენტყვიასავითპირდაპირ.

მინდვრის მიწურულში დიდი მთა მოჩანდა. შუაწელიდამ თხემამდე მთა თეთრის თოვლით იყო

გალესილი... დაბლა კალთები კი ამწვანებული ჰქონდა.ტრედები ამ მთას ვერ აუქცევდნენ გზას, ეს მთაუნდაგადაევლოთ აუცილებლად. მინდვრის ბოლოს რომგავიდენ,სანამმთასშეუდგებოდენძირსბარდიანიჭალაიყოდა იქდაისვენეს...ტყიდამ გამოჩნდათავმომწონე,კალთაგანიერ შლიაპით მონადირე. წინ ძაღლიმოუძღოდა;თავი ძლიერ მოსწონდა ვაჟკაცს,თუმცა კიერთის ტოროლას მეტი ჩანთაზე არაფერი უჩანდა.მოეპარატრედებსდამოაწოდათოფი.ორიველულიდამესროლა,მაგრამტრედებთანარაფერიმივიდა.ტრედებმასისინითთავზე გადაუარეს შერცხვენილ მონადირესდანახევარ მთაზე ავიდენ. ამდროსთხემი მთისა გაიბურანისლით, დაუცადეს ნისლის აყრას, კლდის კინჭუხზედასხდენ... გამხმარი ბრძამიდა ქუჩი ეკიდა აქა-იქ იმათწინ.უცხოხმაშემოესმათ,ცისჭექასჰგვანდა,ლაწალუწიისმოდა იმათ დაბლა კლდეებით, ქანჩახებით გაჭედილმიდამოში; კლდეები გამოხმობას აძლევდენ, ხმასუფრო

აძლიერებდენ. შვილი-ტრედი გაოცებით ყურსუგდებდაამხმაურობას.

-ჯიხვებია,შვილო,-სთქვადედა-ტრედმა.

- მერე რით გამოსცემენ ეგენი აგრეთს ხმაურობას? -ჰკითხაშვილმა.

- დამფრთხრები არიან, ვიწროს ადგილს შეიყარნენალბათ, გასავალი აღარა აქვთ და ერთმანერთზეგადადიან. რქებს ახვედრებენ ერთმანერთს დალაწალუწიიმისაგანარის.

ამ ლაპარაკში რომ იყვნენ, მიზეზი ჯიხვებისდაფრთხობისათავზე წასდგომოდათ. ეს იყო მონადირესულსხვაჯურისა.ტანზეეცვაჯიხვისტყავი,თავზედაცნადირის ჩამოფხატული ქუდი ეხურა, ფეხებზედწრიაპებით გამართული ბანდულები. იგი ქუჩზე და

კინჭუხებზე ხელის კიდებით მიებღატებოდადა ხელშიშესალტულითოფიეჭირა.მონადირემსრულიადყურიარათხოვა ტრედებს, თავის გზას გაუდგა... მონადირემიეშურებოდაჯიხვებისათვისგზაშეეკრა,რომსიმაგრეშიარშეესწროთ.ტრედებმაშენიშნეს,რომმონადირეიმათსამტროდარმოდიოდა,დაარაფრინდნენ.

-რაკეთილიკაციყოფილა,დედი,თოფიხელშიეჭირადახმაცარგაგვცა,-სთქვაშვილმა-ტრედმა.

- ეგ სხვა მონადირეა, შვილო, და ისინი სხვანი არიან,რომლებიც ჩვენ გვემტერებიან. ეგ ჩვენზე თოფს არდასცლის. მაგან იცის, რომ ჩვენი მოკვლით ვერაფერსირგებსდაცოდვასკიდიდსასჩადის...სხვებმა არიციანდაარცდასდევენსარგებლობას.იმათსისხლიუყვარსთ,ჩვენიმოკვლავაჟკაცობადმიაჩნიათ...

ჯანღი აიყარა. წვერი მთისა უდიერად თეთრად

აყუდებული გამოჩნდა, მზეზე ვერცხლივითლაპლაპებდა. დედა-შვილებმა გასწიეს და მთა მალეგადავლეს. მთის იქით სურათი სრულიად გამოიცვალა.დიდი მდინარე მოდიოდა, მშვენიერი ჭალა გამოჩნდა,სოფელი სოფელზე იყო მობმული, ბაღები ბაღებზეასხმული;სიცოცხლითსავსეიყოესარე-მარე,სადცხვარიდაძროხაიყოდაფენილიდაგაჩაღებულისალამურისხმაისმოდა, სად - კივილი, მღერადა ხმაურობა. სადურემსმოაჭრიალებდენ კამეჩები ზანტად, ზლაზვნით, კუდისმოქნევით.ბაღებშიმუშაობაგაჩაღებულიიყო.დიდიდაპატარა გამოფენილიყო მინდვრად და აეჭრელებინათაჭრელებულ-ამწვანებული ველები. წყალს პერანგიანიმებადური დამკლავებული მისდევდა. გაღმა ნაპირზედორეზერამდენიმე კაცი მიათრევდა მოსასმელს ბადეს.სოფლის გოგო-ბიჭებს დაეწნათ გვირგვინები,დაეკრიფათბლომადყვავილებიდასოფლისკენმღერითმიდიოდენ. ტრედებმა თავზე გადაუარეს. მგზავრების

თვალები ტრედებს მიეპყრა და გაისმა: “ტრედები,ტრედებიო!”

ტრედებიჭალაშიშეფრინდნენდაერთსხეზედასხდენ...

-ოჰ,ძლივსარდამისვენდაგული,-სთქვადედა-ტრედმადათანამოიკვნესა.

-რაღადამოიკვნესე?-ჰკითხაშვილმა.

-აგერისწვერხმელიმაჟალორომდგას,იმაზედდაიჭირაქორმა დედაჩემიო, - უპასუხა დედა-ტრედმა და თანამოიკვნესა. - ბევრს ვეცადენით დაგვეგდებინებინა,მაგრამვერაფერსგავხდით.ღმერთმაუშველოთ, ასამდემერცხალი დაეცა თავზე. მისდევდნენ მუდარით,ხვეწნით, ტირილით ქორსა, მაგრამ ამაოდ. წაგვართვა,წაიღო, იმ მზედასაბნელებელმა. აგერ-კი, აიმ ბოგირზე,ერთმაკაცმამეორეკაციმოჰკლა.მემანამდეარვიცოდი,

თუ კაცები ერთმანერთს ხოცავდენ. მოჰკლა ცქრანტმაკაცმაერთიდიდისტანისადასქელფაშვიანიკაციიმავეიარაღით, რომლითაც ჩვენა და ჩვენ ძმებს გვდევენმოსაკლავად.

შვილისულგანაბულიყურსუგდებდადედას.

- ეხლა ჩვენი ბინა შორს აღარ არის, - განაგრძო დედა-ტრედმა. - ვინ იცის, როგორდაგვიხვდება, იქნება ჩვენიქორაფი აღარც-კი იდგეს იქა? იქნება მოსჭრა კაცმა დაწაიღოშეშად.იქნებაქარმაგადააქცია. ჩვენიბუდეცხომდაიქცეოდადადაიშლებოდა სულ ერთიანად. ვინ იცის,იქნება ელვამ დაჰკრა და დაარღვია?! - დედა-ტრედსგულითავისბუდესთანმიურბოდა.

ამლაპარაკშირომ იყვნენ, ჩაჩაჩუჩი მოესმათდადაბლადაიხედეს: მელი მობრძანდებოდა, ღმერთს მოწყალებამოეღო მელისთავზე, ერთიღალღა ეშოვნა, პირში ეჭირა

და მიჰქონდა. მეტად კმაყოფილის სახისგამომეტყველება ჰქონდა მელს, ეს ღალღა მეტისმეტადალაღებდა. ულვაშები კოხტად აებზიკა, ერთი ულვაშიღალღას ფეხებზე ხვდებოდა, მეორე-კი თავზე. მელიძლიერ თავმოწონებული იყო, თავი კეისარი ეგონა.ცბიერს, მელურს, გაიძვერა თვალებს აძვრენდა კიდეცჯაგებშიდა ბალახებში: კიდევუნდოდა შესაჭმელი რამეპოვნა. ტრედებს გაეცინათ მელზე. მელმა აიხედა,ტრედების კასკასი რომ გაიგონა, ტრედები დაინახა დაშენიშნა, რომ იმაზე იცინოდნენ. ცოტა არ იყოს მელმაიწყინა.

- ხრჩობაო, - სთქვა მელმა და ღალღა ფრთხილადფეხებთან დაიდო. - გაიცინეთ, თქვენმა მზემ, მე ვიცი,ქათიბით არ მაჯობოთ! არა, ვითომრაო,რომ გაიცინეთ?ვითომ არ მოგეწონეთ, ჰო? რაში მოგეწონებათ თქვენმელი ვაჟკაცი, ვაჟკაცობით განთქმული?! თქვენისთანა

ლურჯ-ხორცებს საჭმელად არც-კი ვიკადრებ, თქვეუბედურებო!..

ტრედებმა უფრო გაიცინეს. მელმაც სიცილი დაიწყო,რასაკვირველია,ძალაუნებურად.

- თქვენ, ჩემო საყვარელო ტრედებო, მხიარულადაბრძანდებით, მეც მიხარიან, თქვენ რომ მხიარულადაგხედავთ, თქვენი მხიარულება მეც მამხიარულებს...კარგები ხართ, ტურფები, მაგ პატარას-კი უფრო კაიქათიბიაცვია,მაგრამესთქვენორივესგჯობიათ,-მელმაუჩვენაღალღაზე.-ჩამოდით,ვიცი,ნამგზავრებიიქნებით,დაღალულები,მეწვიენით. აი ესღალღაღმერთმამომცა,თქვენცწილიგდებიათ.

- მეხი შენც დაგეცა და შენთან ჩამომსვლელსაც! -უპასუხა მაღლიდამდედა-ტრედმა. - შენისთანა ქეციანიმელებიჩვენვერმოგვატყუებენ,ვაჟბატონო!..

- ახლა ქეციანიც გამხადეთ, განა? - სთქვა მელმა. - ეჰ,შვილოსან, წახთა დროება, ახლა მასხარადაც ამიგდეთ,რაღა?!. თქვენ რომ თავს გიყადრებთ, კიდეც იმიტომმოუმატეთ სხვილ-სხვილად ფქვასა! არა, თქვესაწიწაკეებო, რაც უნდა ბეჩავი ვიყო, თქვენ აღარაგჯობივართ, თქვე მაწანწალებო, თქვენა? - მელმაკბილები გააკრაჭუნა... - სხვას რომ ყველაფერს თავიდავანებოთ, -განაგრძომელმა, -თქვენსავითხომბინასარ ვიცვლი, არ დავეთრევი წარა-მარად. მე ეს გაღმა-გამოღმა მხარე მიჭირავს და ღმერთი აქაც არ მაკლებსლუკმას, მუდამა მაქვს საზრდო ზამთრისაც დაზაფხულისაც.

- ვაი მაგისთანალუკმასაო, - უპასუხადედა-ტრედმა, -შენც მითომთავს იმითი იწონებ, რომ ალალის ოფლითლუკმასა სჭამ? შე ათასის ცოდვის მომქმედო, შეგაიძვერავ, შე მოსისხლევ! რამდენის ფრინვლის ცოდვა

გაძევსკისერზე,აბამოიფიქრე!ჯერერთიეგღალღაა.რადაგიშავა მაგ საცოდავმა, რომ დაგიჭერია და უნდაგადაჰყლაპო?..

- ჰაი გიდი, მართალნო, - სთქვა მელამ ღიმილით, - მეაბრუ მაქვს გატეხილი, ჩემი ცოდვა ცოდვადა სჩანს დათქვენი ცოდვა-კი მადლად. თქვენ მშვიდს ტრედებსგეძახიან და თქვენოდენა ზარალს-კი ვინ აძლევსქვეყნიერებას,თქვეწუწკებო.რათა,ჩემოძმაო,ნათქვამია- ქუდი დადე და სამართალი ჰქენო. თქვენ რამოდენაკაცის ამაგს აფუჭებთ? რაც პურს დასთესავს ხალხი,ნახევარსთქვენაჰკენკავთ.რამდენიოფლიდასისხლიაიმ მარცვლებში?!. ჭია-კი ცოცხალი არსება არ არის, რომგადაჰყლაპავთ ხოლმე, აგრეთვე ბუზი? ალბათ ცოდვადიმიტომ არ გითვლისთ კაცი, რომ სისხლს ხორცს თანჩააყოლებთ ხოლმე, სისხლის ნიშანი არა რჩება გარეთმიწაზე... და ჩემს ჩანადენს საქმეს-კი სისხლის გეში

დასდევს თანა. ეჰ, რა ვუთხრა კაცის სამართალს!..ქვეყანაზემართალიარავინაცარარის,თუმემკითხავთ,ისეთი მართალი, რომ ცოდვას არა სჩადიოდეს. თქვენმელასვერმასწავლითჭკუასადაქვეყნისავკარგიანობას,ვერ მომატყუებთ, შვილოსან, ვერა!.. ან გაიძვერა რადავარ,ჩემოძმაო!თავისსარგებლობისგულისათვისყველაგაიძვერა ხართ... აი ეს ღალღა თუნდა, ამაზე გაიძვერავინღაიქნება?რაცესდაძვრებაჩალებში,რავიცი.თავისიბრალიარარის,რომმეჩამივარდახელში?ხომიცის,რომმე მტერი ვარ, რად იძინებს ასე ბრიყვად უადგილოადგილას... აბა თქვენ, ჩემო ტრედებო, რატომ არდაგიჭირეთ? თქვენ მაღლა ხეზე სხდებით და იმიტომ,სამოცისწლისმოხუცივიქნებიდაჯერტრედისხორცისგემოარვიციროგორია.რადა?იმიტომ,რომთავისმოვლადა გაფრთხილება იცით. ეხლაც რად მელაპარაკებითმაგრესხვილ-სხვილებს?ხეზესხედხართ,იცით,მანდვერამოვალ და იმიტომ. დაბლა რომ იყვნეთ, იმედი მაქვს

ამოგაშხამებდით ჩემს შეურაცხებას... მისალმებისმაგიერია, შორის გზის მგზავრები ხართ, მშვიდობისამბავს კი არა მკითხავთ, მომიყევით მხილებას დადარიგებას მაძლევთ. ეჰ, მშვიდობით, გამარჯვებითიყავით,მეჩემსგზასგავუდგე,ისმირჩევნიან...

ტრედებმაკიდევსიცილიმიაყარეს.მელმაგასწია,მაგრამგულში ცეცხლიდაენთო შურისძიებისაგან:თუთქვენიჯავრიარავჭამო,-ამბობდამელითავისთვის,-ცოცხალიაღარვიყოვო.გადაიარატყიანიგორა,შეუდგაფერდოსდაგავიდა დგნალიანში. “წიი, წიი”-ო, შეესმა: მოიხედა დაჰნახა,რომწიფლისტოტზეძერაიჯდადაგასწიოდა.

- რასა ბღურტუნ-ბლუკუნებ, შე საბრალოვ, შენა? -შეუძახა მელმა, - ხომ ვიცი, გშიან, რომ ჰღრიალებ დაჰყვირი, მაგითი გინდა საჭმელი იშოვო?!თავიდა ტანისაკმაო მოუცია ღმერთს შენთვის და ჭკუა-კიგამოუწირავს,შეტკიპიანო,ტკიპებისგამოხრულო!

- რა არის, რა ამბავია? - გამოსძახა ძერამ კისრისგადმოწევით.

- აქ არასწიოკობდე, -უპასუხამელმა, -წახვიდე,ემანდგორას იქით და ორი ტრედი ზის თელაზე დაღალულ-დაქანცულები, ვერ გაგიფრინდებიან. ერთი ბღარტიადაისუფრო ვერსად წაგივა, სწორედ შენის სიფიცხისადასიმარდის საფერია. აბა, ვინძლო ბედი არ დაჰკარგო,აჩქარდი!

- აი მადლობელი, ჩემო მელო, - მიუგო ძერამ, - ძმაძმისთვისა და ამ დღისთვისაო. მშიან და ეგრე.მადლობელი, ჩემოძმობილო,დიდიმადლობელი. -ძერააფრინდა და გასწია იქით, სადაც ტრედები ასწავლამელმა. ჯერ იტრიალა თელის თავზე, ვითომ-და აქარაფერიაო.მერეუცბადშეიკუმშამხრები,რაკიამოირჩიამსხვერპლი, წამოვიდა დაბლა, დაეცა შვილს-ტრედს,დაიჭირა და გასწია. დედა-ტრედმა შეჰქნა ტირილი,

გოდება, მისდევდაუკან ძერას ხვეწნითადა მუდარით,მაგრამამაოდ.ძერახანერთგანჩაჯდებოდა,ხანსხვაგანდა ჩაჰკრავდა ტრედს ნისკარტს თავში, რომ სულიდაელევინებინა. დედა-ტრედმა მოიშველია წყანწყარაჩიტებიც,იმათთანერთადგამოუდგაძერას,მაგრამმაინციმათიხვეწნა-მუდარატყუილი-ღაიყო,ძერათავისას არიშლიდა. იმან თითქოს ზეზეულად შეჭამა დედისთვალწინ ტრედი. მელი ამ დროს ერთს სერზე იყოწამოყუნტებული, სეირს უცქეროდა და სიცილითაბნდებოდა... მელმა გული მოიფხანა, ტრედების ჯავრიამოიყარა:“წეღანჩემზერომიცინოდით,ეხლამევიცინებთქვენზეო”,-სთქვადაკმაყოფილებულმაცხოველმა.

დედა-ტრედი დარჩა მარტოკა. შვილის ბუმბული-ღადაიტირა საცოდავმა, ადგა და გასწია მწუხარემ, არსადაღარ დაუსვენია. შეუპოვრად, უდიერად მიფრინავდა,ისიც სიკვდილსა ნატრობდა და ნუგეშად მხოლოდ

თავისი ბუდე-ღა მიაჩნდა, სადაც შვილიერობის იმედიჰქონდა.ბევრიიარატრედმა:სადწყალიგავლო,სადმთადაველი,სადტყედასოფლებიდაროგორციყომიაღწიასაბრალო ტრედმა აღთქმის ქვეყანას. იგი დაჯდა მთისპირად ერთს ხეზე, საიდამაც მოსჩანდა სოლჭა და ისქორაფი, რომელზედაც ტრედს ბუდე ჰქონდაგაკეთებული. ქორაფი იცნო ისევ ტრედმა, იგი ამაყადიდგა და თითქოს წინანდელზე მოემატა კიდეცსიმაღლით. ქორაფი ერჩეოდა მთელს ტყეში. ტრედსგულშინათელიჩაუდგა.იმანდაინახათავისსაყვარელიწყაროც. სათავე იმისი არა ჩანდა, მაგრამ სიპითდაფენილი კალაპოტი-კი კარგად მოჩანდა, ლამაზადეტყობოდა, როგორ გადაჩანჩქარებდა წყარო ქვევითკლდეზე. ტრედს გული დაუმშვიდდა, ცოტა ხანსგადაავლო თვალი მშობელს, ნაცნობს მიდამოს... ცოტახანსიყომხიარულადდამერეშვილიმოაგონდა.

- საბრალო ჩემო შვილო! - სთქვატრედმა ამოოხვრით, -შენკიარგეღირსაშენისსამშობლოსთვალითდანახვა.აქგაგზარდე,წაგიყვანედაგზაზესიცოცხლემოგისპე...რასაჰგავს, რა არის ჩვენი სიცოცხლე? რა სიცოცხლეატრედების სიცოცხლე? ღმერთს ჩვენთვის რაღაცნაირიმჩატე, ნებიერი, სუსტი და მომთმინო ბუნება მოუცია,ხმას ვერავის გავცემთ, ხელს ვერ შევუბრუნებთ ჩვენსმტერს. უხეირო ძერა, მითხარ, ისიც უნდა ტრედებსასჭამდეს?.. ვაი ჩვენო სიცოცხლევ, ვაი ჩვენო ყოფავ!ვჩნდებითდავიზრდებითსხვისყმად,სხვისსაჭმელად,სხვისტყლაპად.

ტრედი მხიარულად მიფრინდა ქორაფთან, თავზემოევლო,რამდენიმე კამარა გააკეთა ქორაფისთავზედამხარგაშლილი დაეშვა და დაჯდა კენწეროზე. სწორედსამოთხესა ჰგვანდა ეს არე-მარე. ბევრს ფრინველსმოეყარააქთავი-თავს:ისმოდაჩიტთასტვენა,კოდალის

ნისკარტის ჩქამი, ტრედების ღუღუნი. ჩვენს ტრედსაცმოუნდა ძალაუნებურად ბანის მიცემა და ამანაცდაიღუღუნამწუხარედ.

-ეგვინ-ღაოხერია?!-მოისმაძირისტოტიდამხმა,-აქვისკარ-მიდამოშიხარეგრეთამამად,ტრედო?შენსიცოცხლეხომ არ მოგჭარბებია?! - ტრედმა ხმა გაიკმინდა, ძირსდააცქერდა.საზარელისურათინახა.იმისბუდეისბუდეაღარ იყო, რაც ტრედმა ჩადგა, ქორს დაესაკუთრებინა,გაეფართოვებინა, მსხვილის წიწკრებითგაესხვაფერებინა, საზარლად შემოჰბღვეროდა,მოლეშების სუნი შემოებნია, რაღაც მქისედა საძაგელი,და ბღარტებიც გამოეჩიკა. ყვითელი თვალები ქორსდაშტერებით,ისრებივითმიეპყროტრედისთვის.პატარაქორებიცქორულადდაშმაგადიცქირებოდნენ.

- შე ბრიყვო, შე სულელო, იქამდისაც გათავხედდი,რომკარებზე მიხტებიო? - შემოსძახა ქორმა და შემოუტია

ტრედს.ტრედი გაუფრინდადა ქორიცუკან გამოეკიდა.ძალს ქორიდა ძალსტრედი, იბრძოლეს, ერთი იჭერდა,მეორე გახვეწებას სცდილობდა. ტრედი მაინც გაეხვეწა,მაგრამ გასცდა ამ თავის სამშობლოს და ვენახებშიშეფრინდა. ტრედი ცოცხალ-მკვდარი იყო: “ერთი ბუდემქონდა და ეგეც შეშურდა ჩემთვის მაგ ღვთისაგანწყეულს, მაგდღედალეულს...რამდენია სხვა ხე, მაგრამრაკი შხამი უდგა გულში და შხამით ხორცშესხმულია,ტვინადაცშხამიუძევსთავშიდაუნდაიმშხამითსხვაცმოშხამოსო!” ტრედი ვენახში შეფრინდა. გლეხმა ჭიგოწამოუსო,მაგრამააცდინა.ვენახიდამტრედიარხისპირასტირიფზეშეჯდა,იქპატარაბიჭიდაუხვდაშვილდ-ისრითდაისარიესროლა.ტრედსმაინცღვთისკალთაიფარავდა.ტირიფიდამორღობეების ვენახების შუაზეღორებისაგანნაჩიჩქნს მოსახნავ მიწაში დაჯდა, ღორისაგანამოღრუტნულსადგილასჩაიმალა.იქღორიდაუხვდადაწაეტანადასაჭერად.ტრედსგულიგადმოუბრუნდა,გზა-

კვალი აერია, აღარ იცოდა, საით წასულიყო დაფარფატებდა ხან აქ, ხან იქ. ბოლოს მღვდელ-დიაკვანსწააწყდათავზე, მღვდელმა ჯოხი მოუქნია, მაგრამ ისიცასცდა. ქათმებმა სოფელშიწიოკი ასტეხეს, იმათტრედიქორიეგონათ.როგორციყო,ტრედისოფელსგასცდა.

სოფლის გაშორებით მაღლა გორაზე ყავრული სახლიმოსჩანდა. ეს სახლი ბატონისა იყო. ბოძები სახლსდაჰფუტურებოდა,ყავარიცდამპალიეხურაზედ,მაგრამნადიმობა-კი გამოულეველი იყო ამ სახლში. ბატონსსტუმრები ჰყვანდა, ჩანგისა და წინწილის ხმამომღერალთა ქალთა ხმასთან შეერთებული ბუნებასათრობდა.ბატონიგადაშვლეპილისადაგადატვლეპილისთავით სტუმრების თავით იჯდა და შეაქცევდა. იგივაჟკაცობის მიმდევარი იყო და წამოიკვეხებდა ხოლმეცხენზე ჯდომას, თოფის სროლას. უყვარდა დაკვეხებამამულებით,თუმცა იმის ჭალაში ოცს ხეზე, ანუ,უკეთ

რომ ვსთქვათ, ოცს ჯაგზე მეტი არ იდგა. ერთიდურბინდიცაჰქონდაბატონს,რომლითაცმუდამძილისშემდეგ ამ ოცს ჯაგს ათვალიერებდა, და თუ ვისმედაინახავდა ჭალაში შესულს, შეუკივლებდა ბიჭებს დაგააბაწვრინებდა. ხშირად მოიგონებდა ხოლმე დამოაგონებდა თავმოწონებულს სტუმრებს, თან ფართოეზოზე უჩვენებდა: “რამდენი დარბაისელი გლეხიწამოგვიქცევია,ვაჟო,მანდდამიგვირტყამსროზგი.ეჰ,რადროებაიყოდაწაგვივიდახელიდამ!”ამასრომიტყოდა,თან ღრმად ამოიკვნესებდა. ბატები და ინდაურებიძლიერ უყვარდა ბატონს. ალბათ თუ რამ გადურჩათიმათ,რომამნარჩომმაჩვენიტრედიცმიიტყუილა.ჩვენიტრედი ბატონის ეზოში მიფრინდადადაიწყო ცუცუნი,მარცვლების კრეფა. ბატონმა შენიშნა ტრედი დამოიკითხა თავისი თოფი. მოართვეს გრძელი დავერცხლისსალტებიანისიათა.

- აბა,თუ კაცი ხარ, ზაალ, აბათუ კაცი ხარ, - მიაძახესსტუმრებმა.

-ქალისლეჩაქიდამხურეთ,თუმაგასთოფიავაცდინო. -ბატონმა დაუჩოქა ტრედს, თოფი ტივის ხეზე დაუდო.თოფმა დაიგრიალა. ტრედი ადგილობრივ დარჩა დაპირიდამსისხლიგამოუვიდა.

-გაუმარჯოს,გაუმარჯოს,გაუმარჯოს!-იგრიალახალხმა.ტრედიმოიტანესდაფეხითსუფრისთავზედაჰკიდეს...ყველანი მეტად გამხიარულდენ.ტრედი მორჩა შიშსდაელდას, ეკიდა მოსვენებით, სტუმრები და ბატონი-კიგახურებულ“მრავალჟამიერს”დასძახოდნენ.

1889წ.

იაუღრანსტყეშიმოსულივარ...მანამცოცხალივარ, ჩემისსილამაზით დავატკბობ ტყეს, ბალახს და იმ გაღმიდამგამომცქერალს გულხავსიანს კლდესა, სუნელებასმივაფრქვევ არე-მარეს. ყველას ვუყვარვარ: აგერ იმდამპალს ყუნწსთვალი სულ ჩემსკენუჭირავს. მიცინისხოლმე, უნდა ჩემთან მოვიდეს, - მაკოცოს, მაგრამ არშეუძლიან, მხოლოდ შორიდამ გამიცინებს, გაიღიმებასაცოდავი, თუმცა უშნოდ, მაგრამ გულკეთილობა-კიდიდიგადაეფინებახოლმეპირზედ.

განა მარტო იმას უხარიან ჩემი სიცოცხლე? წვერხმელიხეებიც მე დამხარიან ზევიდამ, თვითონ თავშიშველნი,ტოტებს მე მაფარებენ: ჩვენს იას არ შეგვიცივდეს, ანარაფერმა არ აწყინოსო. პირდაპირ შხაპუნა წვიმას არ

უშვებენ ჩემამდის: წვიმას შეუძლიან ერთბაშადჩამომაცალოს ფოთლები. უფოთლებოდ ყოფნა დასიკვდილი ჩემთვის ერთია. არა, ხეები: არყი, წიფელი,თხილი, თამელი, დუდგულა გარშემო მეხვევიან დამყარაულობენ, წვიმის ნამს ინახავენ ტოტებით,ფოთლებით და მერე ნელნელა მამცვრევენ პირზედთითო-ოროლნამობით,პირსამბანენ.მეყელსმოვიღერებდა ვინატრებ, ნეტა სიმღერა შემეძლოს, ნეტავიდამბადებელს ჩემთვის ნიჭი მოეცა,რომ მექო მაღლა ცადაღრუბელი,მზე,ესჩემიმფარველიხეები,ესმთები,ისჭალები და ღაბუა ჩიტები, რომელნიც ხმელს, ყვითელსფოთლებშიწითლისდამწვანისფრთა-ბუმბულით ჩემსწინ დაგოგვენ და ხანდახან შემომჭიკჭიკებენ პირში,მათამაშებენ, უხარიანთ ჩემი სიცოცხლე. ჩემი ერთისთვის სიცოცხლე სხვის ოცდაოთხის თვის სიცოცხლესსჯობია, მაგრამდიდხანს სიცოცხლეს კიდანატრებულივარ. დილას ერთმა “წიფლის-ჩიტამ” ჩემს ახლოს

იგალობა,ლამაზირამ იყო, - ყელწითელი,ღაბუა; იმასაცჩემსავით თავი მოსწონდა, იხედებოდა გულზედ დამხრებზედ; ყველას მოსწონს თავი, ყველას უხარიანსიცოცხლე,ყველასუყვარსბუნება.

გუშინ ცამ იჭექა. ჭექა-ქუხილი ჩვენ არ გვაშინებს:ქუხილი წვიმის მომასწავებელია და წვიმა ხომ ძუძუსგვაწოვებს დედამიწის გულზე. მზე - მამაა, ზევიდამდაგვყურებსდა გვეალერსება,თვალ-ყურს გვადევნებს.წვიმის მოსვლა მცენარეთ უხარიანთ, - უხარიანთ,ყელამდის სიხარულით მოიყარნენ; ეხლა ისინი ახალკაბებსდა ქათიბებს ჩაიცმენ. აი ესორიდღეა,რაც ჩემიდობილი სასუტელაც ამოჩნდა; უხარიან, უხარიანსაცოდავს, სულთავს იქნევსდაბლადა მაღლა,უკრავსთავს დედამიწას, მზის სინათლეს, მეჩურჩულება,ზღაპრებს მიამბობს სიცოცხლეზე, სიყვარულზე;ხანდახან კიდეც გაიკასკასებს, გადმამეხვევა და

მაკოცებს. გუშინდილით მედა ჩემმადობილმაორივემვიტირეთ.

რაშეუბრალებელიაკაცი?!რასაცკიდაინახავს,უნდარომთავის სასარგებლოდ მოიხმაროს. ალბათ ვერ აფასებსჩვენს სილამაზეს! ჩვენ წინ კაცმა გამოიარა, ცალსმხარზედ ცული ედო, მეორეზედ თოფი ეკიდა. მიადგაერთს მშვენიერსტოტგადართხმულს წიფელს,დაუშინაცულიდაწააქცია.საბრალო,როდესაცწაიქცა,დაიკვნესა.ჩვენს იქით გუგულის-კაბა ამოსულიყოდა ჯერ ხმელს,ჩამოსულს ფოთოლს არ ამოსცილებოდა. როდესაც ხეწაიქცა, გადიყრეინა ზევიდამ ფოთლები და წითლადგამობჭყვინდა, ცრემლები დასხმოდა ჩაღრმავებულსგულში.

შუადღისდროსდაღალულ-დაქანცული ქედანი მოვიდადადაჯდაჩვენსწინთელისტოტზედადაიწყოღუღუნი.უხაროდა იმასაც გაზაფხულის მოსვლა და ის, რომ

მშვიდობით ნახა კიდევნაცნობი ადგილი. უცებ თოფიგავარდა, ქედანმა ხმა გაკმინდა, ჯერფეხით ჩამოეკიდატოტზე,მემრეძირსჩამოვარდა,ჩემსწინდაეცა.სისხლიწამოუვიდა ნისკარტიდამ და თვალები დახუჭა;გადმონადენი სისხლი წვეთ-წვეთად დაეტყოფოთლებზე. მედა სასუტელას კანკალი მოგვივიდა... მეგარკვევით არაფერი მესმის, მხოლოდ რაღაც ბუბუნი,გრიალი,ბუნდიჟრიამულიმოდისჩემამდის.

ვაჰმე,რასაბრალოარიია,მოსულიმთაზედა!

ბეჩავსდააზრობსსიცივე,ანელვასდაჰკრავსთავზედა;ღმერთსმიუციასაწყლისადმოკლესიცოცხლისჟამია,ქვეყნისამისგანშვენება

ერთიბეჩავიწამია.

იადაიწყებსკდომასა,დაიქვითინებს:“ვაჰმეო!თუგამაჩინე,უფალო,

დიდიდღერადარმამეო?”

1886წ.

მცენარეამცენარეა

ქუდოვანი(საბავშვომოთხრობა)

სარდიონი ფრიად ამაყი და თავმომწონე კაცი იყო.დიამბეგობა რომ მიიღო, მაშინ უფრო თავი მოიწონა;სწორედ გაფხორილ მამალ ინდაურს დაემსგავსა.სარდიონმაც სხვა მოხელეებს მიჰბაძა და წვერი შუაზეგაიყო, მოიპარსა. ხელობა ისეთი ებარა, რომ ძლიერსაჭიროიყოყველასშიშიდაკრძალვაჰქონოდამისი.

სარდიონი დიდი კაცი იყო და დიდკაცურადაცცხოვრობდა, სიმდიდრეც ჰქონდა, ძღვენიც ბლომადმოსდიოდა; რა გინდა, სულო და გულო, რომ იმისსაკუჭნაოში არ მოიპოვებოდა: ერბოსი და ყველისგუდები, მსუქანი დედლები, ბატები, ინდაურები,

გაფუფქულიგოჭებიდასხვ.დასხვ.

გაზაფხულობით და ზაფხულობით ბაღჩაში განსვენებაუყვარდა: დიდ ნიგოზ-ქვეშ იდგა სტოლი და მისგვერდით იყო გამართული ტახტი,ხალიჩაგადაფარებული; თუ ამინდი ხელს არ უშლიდა,დილა-საღამოთი დიამბეგი ჩაის აქ შეექცეოდა, აქვეისადილებდა და აქვე წაიძინებდა ჩრდილ-ქვეშ. ესხასიათიჰქონდა.მოჩივრებსაცაქვემიიღებდა.

ბედნიერი კაცი იყო სარდიონი და ბედნიერადაცჰგრძნობდათავს.მაგრამმისმაბედნიერებამდიდხანსარგასტანა. ვისი ბრალია? მე არ ვიცი, თქვენ თითონგანსაჯეთ. ვიტყვი მხოლოდ, რომ საბაბად კაჭკაჭისქურდბაცაცობაგახდა...

ქვებაღჩაში,ერთბებერჭერამზეკაჭკაჭმაბუდეგაიკეთა:შიგსამიკვერცხიჩადოდასამიბღარტიგამოჩეკა.როგორ

უყვარდაკაჭკაჭსთავისშვილები!როგორეალერსებოდა,როგორ უფრთხილდებოდა, თავს ევლებოდა;გაფაციცებული აქეთ-იქით აწყდებოდა, რომ საზრდო არდაეკლო შვილებისათვის; რა წამს იშოვიდა რასმესაჭმელს - მიურბენინებდა თავის ბღარტებს. უნდოდადაესუქებინა, დაეშვენებინა შვილები, მაგრამ თანეშინოდა კიდეც, რომ ბუდე არავის შეენიშნა, ამიტომ,როცა ბუდეში იჯდა, კრინტს არ დასძრავდა დაშვილებსაცკიუშლიდა:ნუჟღურტულებთო.ისინიმაინცთავისას არ იშლიდნენ, ასტეხდენ ერთ ჟივილ-ხივილს,როცა-კი დაინახავდენ დედას, რომელიც იმათთანბრუნდებოდანანადირევით.

სარდიონმა არ იცოდა კაჭკაჭისდასახლება მის ბაღჩაში,რადგან იგი მაღლა არ აიხედავდა, იმდენად თავს არშეიწუხებდა. ისიც კარგად იცოდა, რომ ღმერთისწყალობდა მაინც-და-მაინც. მაშ რა საჭირო იყო მაღლა

ცქერა? ხოლო კაჭკაჭი ყველაფერს ჰხედავდა, რაც ბაღშიხდებოდა. ადევნებდა თვალს დიამბეგის ქეიფს დაგანცხრომას. რამდენჯერ მოსვლია კაჭკაჭს პირწყალი,როცადაუნახავსდიამბეგიბატკნისანინდაურისკანჭისხვრაში, და უთქვამს თავისთვის: “ახ, ნეტავი, ჩემშვილებსმოუტანაო!”

ერთხელ დილით, ჩაის შემდეგ, მსახური დიამბეგსსაუზმეს უმზადებდა: გადაფინა სუფრა სტოლზე დამოიტანადანა-ჩანგალი,პური,ყველიდაგაბრუნდასხვასანოვაგისმოსართმევად.დიამბეგიამდროსგაფხორილიხეივნის ქვეშდასეირნობდა. კაჭკაჭმადაინახა სუფრაზეყველიდაპური.სიმსუნაგემსძლიადამასთანშვილებისსიყვარულმა. ჩამოფრინდა, სტაცა კლანჭები ერთ ნაჭერყველსდამიურბენინათავისშვილებს.ბღარტებსძალიანგაეხარდათ. იამათ, მაგრამ ვერ ეყოფინათ. დედა ისევგაფრინდა სხვა ნაჭრის მოსატანად. ის-იყო,დააფრინდა

ყველის ნაჭერს, და დიამბეგმაც სწორედ ამ დროს არშეასწროთვალი!

-სოსიკა,ზაქარა,ბერუა,თედუა!ყვიროდაგაბრაზებულისარდიონი: - ბიჭო, ბიჭო, მოდით აქ! ჩქარა მორჩით! არგესმით,რომგიბრძანებთ?

და ვიდრე ბიჭები იახლებოდენ,დაუწყოთითონ ქვებსადა წიწკრებს სროლა, რა დაინახა ჭერამზე ბუდე, შიგბღარტები და მათ გვერდით კაჭკაჭი, მისი ყველისქურდი. დედა არ ინძრეოდა, ვერა სტოვებდა შვილებს,თუმცა სარდიონის ნასროლი კენჭები ხან ბოლოშიგაუბზრიალდებოდენ,ხანმხრებში...

- ჰაი, შე წყეულო, შე შეჩვენებულო! - უყვიროდადიამბეგი კაჭკაჭს: - ჩამოაგდე ყველი, გიბრძანებ,ჩამოაგდე!

დიდკიზიროკიანი და ვეებერთელა-კაკარდიანი ქუდიუკან კეფაზე ჰქონდა გადაწეული და ძალაუნებურადკადრულობდა მაღლა ცქერას. რაკი ვერაფერი შეასმინაძირიდან კაჭკაჭს, მოიწადინა მაღლა ასვლა. აბობღდახეზე, ბიჭებს აღარ უცდიდა, უნდოდა თავის ხელითდაესაჯათავისიშეურაცხმყოფელი.

საწყალმა კაჭკაჭმა რა იცოდა, თუ თავზე ასეთიუბედურება დაატყდებოდა?! რომ სცოდნოდა, ახლო-კიგაუვლიდა დიამბეგის სუფრას? არ ეგონა, თუეწყინებოდასარდიონსყველისმოტაცება,რადგანიცოდა,რომსარდიონსყველაფერიბევრიჰქონდადადიდიკაციციყო. რას იკადრებდა კაჭკაჭის დასჯას ერთი ნაჭერიყველისგულისთვის!

არ ეგონა, მაგრამ მოსტყუვდა. სარდიონი თითონ ვერაბობღდა ხეზე, ჩამოვარდადაბლადა კინაღამთავპირიცდაიმტვრია, -უფროამაზეგაბრაზდა.ანკირასავიდოდა

ხეზემისიფაშვისპატრონი?ქშინავდადიამბეგი,შუბლზეწურწურითოფლიჩამოსდიოდა,ისედაღალულიყო.

დიაღაც არ ეგონა კაჭკაჭს, თუ სარდიონი თავისდიდკაცობას ამას აკადრებდა; ის ჰფიქრობდა, რომდიამბეგი სულგრძელი იქნებოდა,და როგორცთვითონებრალებოდათავის ბღარტებიდაუყვარდა, სარდიონიცისეშეიბრალებდა.მაგრამმოსტყუვდა.

-მოდით,მოეთრიეთ ჩქარა!.. არგესმისთ ჩემიბრძანება,ბიჭო?! - ყვიროდა სარდიონი. - მოდით და როზგებიცმოიტანეთთანა.

უნდოდა კაჭკაჭიდა მისი ბღარტები გაეროზგა ჯერდამერეგაეჟლიტა.ბიჭებიმოცვივდენ.

- სადა ხართ, თქვე მ...ძ...ებო! - დაუყვირა იმათსარდიონმა:-არგესმით,რომგეძახით!!.

-რავქნათ,არგაგვიგონია,ბატონო!-მიუგესმსახურებმა:-რასგვიბრძანებთ?

-იმასგიბრძანებთ,რომახვიდეთაგე,იქ,მაღლა,-უჩვენადიამბეგმათითით ბუდეზე: - ბუდედაშალოთ, კაჭკაჭიდა მისი ბღარტები მე წარმომიდგინოთ. აბა, ჩქარა,მორჩით,ამსაათში!ვინძლო,დედაცოცხალიშეიპყრათ!..

ბიჭები აცოცდენ ხეზე. კაჭკაჭს გააცივა და გააცხელაშიშისაგან. “ვაიმე, ეს არის, დავიღუპეო!” - ამბობდათავისთვის. არც ტყუილად. ბიჭები აცოცდენ. ერთმამათგანმა ხელი ჩაჰყო ბუდეში, დედა-კაჭკაჭმაჩაუნისკარტადა უკან წააღებინა ხელი. მეორე ბოლოშისწვდა კაჭკაჭსა, ამოიყვანა ბუდიდან, მაგრამ კაჭკაჭიგაუსხლტადამიეტანამეორემისამხანაგს.იმასკიდევაცამოეყვანა ორი ბღარტი და ხელში აწრიპინებდა. დედა-კაჭკაჭი ხელებში ახტებოდა, ეტანებოდა ჟივილ-ხივილით... უცბად ჩაფრინდა ისევ ბუდეში, იქ ერთი

ბღარტიკიდევეგულებოდა,დასტაცაფრთაშინისკარტიდა აიტაცა მაღლა ტოტზე. დაჯდა იქ დაღონებული,გულმოკლულიდაადევნებდათვალსთავისბღარტებისბედსა.

- ვინძლოდედაცდაიჭიროთ! - შეჰყვიროდადაბლიდანდიამბეგი.

- საიდან? არ შეიძლება, ბატონო, იქ კაცი ვერ ავა. -უპასუხებდნენმაღლიდანბიჭები.

- მაშ, თოფით მოკვლა ხომ შეიძლება?! თოფი, თოფი,ჩქარათოფი,მანამგაფრინდება!მოიყვანეთეგბღარტებიაქა!

დიამბეგის მსახური ჩამოხოხდა ხიდან და მიაწოდაბღარტები დიამბეგს. იმან ორივე დაბლა დააწყვიტა დათანთავმომწონედკაჭკაჭსშეჰხედა...დახოცაბღარტები.

ამდროსთოფიცმოართვეს.დიამბეგმათოფიდაუმიზნადა ჩახმახი დასხლიტა. კაჭკაჭი საფანტებმა ცოტადფრთაშიდა ბოლოზე გაკენწლა, მაგრამ შვილს,რომლისგადარჩენაცუნდოდა, მოჰხვდა ერთი საფანტიდა ისიცმოკვდა. მაინც მკვდარს პირიდან არ უშვებდა. კაჭკაჭიაფრინდადაგაშორდაიქაურობას.მკვდარიშვილიწაიღოდა შორს ღობის ძირას დამალა. ისევ მალე დაბრუნდა.მთელი დღე ვაი-ვაგლახით დაჰბრუნავდა თავს ბაღჩას,სადაც დახოცილი შვილები ეგულებოდა. ჰხედავსმაღლიდან თავის მკვდარს ბარტყებს, ჰხედავს თავისბუდესდაშლილსდა მოსთქვამს საბრალოდ.დიამბეგიცისევბაღჩაშისჩანს.სწყევლის,ჰქოლავსდაეუბნება:“რადაგიშავე ისეთი, შე წაწყმენდილო, რომ შვილებიამომიწყვიტეო?!”

წავიდა დიამბეგი თავის სახლში და კაჭკაჭმაც დროიხელთა, ორივე ბღარტი წაიღო იქიდან და საცა სხვა

მკვდარი ბარტყი დამალა, იქ მიიტანა. იმ ღამესშვილებთან იყოდა მწარედდასტიროდათავზე; მეტადშეწუხებულიდაგულნატკენიიყო.მოსთქვამდადათანჰფიქრობდა,როგორამოეყარასარდიონისჯავრი...

დილაზემეფესთანწასვლადა ჩივილიგანიზრახა.უნდაწავიდე, შევჩივლო ჩვენს ხელმწიფეს ჩემი უბედურება.რისმეფეა,თუ-კითავისქვეშევრდომსმფარველობას არგაუწევს? რათ შევხარიო იმის ძლიერებას, რათა ჰქვიანიმას არწივი?ტყუილი ყოფილა იმისი მეფობა,თუ ახლამედიამბეგისჯავრს შემაჭმევს. არა მგონია.რო გაიგებსჩემ დაღონებას, ჩემ ასე უსამართლოდ დასჯას, როგორმრისხანედ დაატრიალებს თავის ლამაზ თვალებს,გაასწორებს მხრებს და გადმოსწევს წინ გაუტეხელგულის ფიცარს. ის მიშველის, ისა!.. უეჭველადმიშველის!.. უნდა ვაცნობო ბარის სხვა ფრინველთადაწიოკებაც, -როგორუსამართლოდგვეპყრობიანკაცნი,

გვმუსრავენ, რის გამოც ვეღარა ვმრავლდებით, რომგავაძლიეროთ არწივისსამეფო...თუმცაშორს არისმისისატახტო ქალაქი, - ერთ უზარმაზარ, თოვლითგადალესილ მთაზე, სანით-სანამდე ვივლი, მანამ არმივალ იმის სამფლობელოში... რა არის მარტო ბარადყოფნა,ერთიმთისარე-მარესაცვიხილებ?!

ამას ამბობდა კაჭკაჭითავისთვისდა აპირობდადილითმეფესთანსაჩივლელადწასვლას.

დილაზე ადრიანადშვილებსზოგივაზისა,ზოგიკაკლისფოთოლი მიაყარა. იტირა კარგა ხანს, გული მოიოხადაგაუდგა გზას. სოფლის ბოლოს მისი დეიდაშვილიმზექალი შემოხვდა; დაღონების, მგზავრობის ამბავიჰკითხა. კაჭკაჭმა ყველაფერი დაწვრილებით უამბო.იმანაცმიუტირაუბედურებადააღუთქვაშემწეობა.

-ღმერთმაშეაჩვენოს,ცისადაქვეყნისდამაარსებელმა, -

ამბობდა მზექალი: - შენზე და შენ შვილებზე რავაჟკაცობასიჩენდა,თუისკაციადაკაცობისარამაცხია?!ღმერთმა შენ დაღონებისად ნურა კარგი და კეთილიაჩვენოს. რას გემართლებოდა ის წყეულ-შეჩვენებული,რომ აგრე დაუღუპიხარ?! ნუ გეშინია. წადი, იჩივლე,წადი! ჩვენმეფეს არ ესიამოვნება ეგ ამბავიდაჯავრსაცამოგყრის შენი დამღონებლისას. მეც ვეცდებიშევაგულიანო და გავამხნეო ფრინველნი სარდიონისწინააღმდეგ.

გამოემშვიდობნენ ერთმანერთს და თავთავის გზაზეწავიდენ.კაჭკაჭმაბევრიიფრინა,დაიღალადამდინარისპირად დასვენება მოუნდა. მდინარე წყნარადმოკამკამებდა...

-რა არი,რამდაგაღონა,დობილო? -დაეკითხა მდინარეკაჭკაჭს: - შენ წინათაც ბევრჯელ მინახავხარ, მუდამგახარებული და გალაღებული. არ ვიცი, ახლა რა

დაგმართნია?...სჩანსუბედურებარამშეგმთხვევია?!

- უბედურება მეტი-ღა იქნება!.. დიამბეგმა დამღუპა,დობილო, დიამბეგმა, დაღუპოს ის ღმერთმა:ამომიწყვიტა შვილები და სახლ-კარიც დამინგრია;ამიკლო,ერთისსიტყვით,ამიკლო...

- მე იმის ბაღჩასდა ბოსტნეულსა ვრწყავ, - მიუგო მასმდინარემ: - კარგად ვხედავდი, როცა შენ ბუდესაკეთებდი ჭერამზე. ვიცი, როგორც ან ბღარტებიგამოსჩეკე,-სამიბღარტიგყავდა.

- ჰო,დობილო, ჰოო, მართალია, - მიუგო მას კაჭკაჭმა: -დღესერთიცაღარამყავსცოცხალი.

- განა არა, მაშინვე ვამბობდი, რომ შენ ხეირს ვერანახავდიდიამბეგის ბაღჩაში, - ამბობდა მდინარე: - განაჩემი ძალიან მადლობელია, თუმცა მისი ბაღჩა და

ბაღეულობა ჩემგან ჰყვავის, ჩემგან არის მწვანედგაღაღანებული.ცუდიკაცია,გულღრძუ,უმადლო,ალბათდაუშავეკიდეცრამე.

-ჩემიდანაშაულიისარის,ერთიყველისნაჭერიმოვპარე,დობილო,ერთადერთი,პაწაწკინტელა,-მიუგოკაჭკაჭმა.

- ეგ ხომ მეც ვიცი. მაშინ მე ვარდებისა და იასამნისგვერდზე მოვწანწკარებდი. სხვა აღარაფერი ვიცი. ერთინაჭერი ყველის გულისათვის როგორ წაგახდინა იმუღმერთომ?! რაკი აგრეა, შენ ნუ გეშინია, მე ამოგყრიდიამბეგისჯავრსა.ერთიჩემებურადავდიდდები,ვეცემიიმის ბეღელ-მარანს, სარდაფსდა სულ ველად გავიტან,გავაოხრებდაგავატიალებ.

-მიშველე,მიშველე,შენიჭირიმე,ერთისიკეთემიყავი!-ეხვეწებოდაკაჭკაჭი.-შვილებსაღარც-კიმოვიგონებ,თუსარდიონსდაღონებულსა ვნახავ. ეხლა მე საჩივლელად

ჩვენმეფესთანმივდივარდაშენცმოემზადე.

-უსათუოდ,უსათუოდ.მეცგულიმეღრინებადიამბეგზე,-სთქვამდინარემ.

კაჭკაჭი გამოემშვიდობა მდინარეს და გასწია თავისგზაზე. ცოტა მანძილი რომ გაიარა, ველი გამოჩნდა.ველზე დაინახა თაგვთა აუარებელი გუნდი, მოდიოდამწყობრად, ჟივილ-ხივილით, დაფ-ნაღარის ცემითა.თაგვთაფარასზოგი წინ მოუძღვებოდაროკვა-ცეკვითა.კაჭკაჭი მიხვდა, რაც ამბავი იყო; თაგვებს ქორწილიჰქონდათ;რამდენიმენაცნობითაგვიგამოუჩნდა,თითონნეფე კაჭკაჭის კარგი ნაცნობი და მეგობარი გამოდგა.ღვინოშეპატიჟეს.რაგაეწყობოდა?იმანაცდალია,ნეფე-დედოფალი ადღეგრძელა.მგზავრობისმიზეზიჰკითხეს.კაჭკაჭმაყველაფერიდაწვრილებითუამბო.

- ჰაი, ის წყეულ-შეჩვენებული! - იძახოდენ თაგვები: -

კრიჟანგია, ცუდი კაცია. მაგის ყანას ერთ თავთავს ვერჩამორჩება ჩვენგანი ვერავინ. ათეულებს ერთ ღამეს არდასტოვებსკარში,მაშინვეკალოზემიარბენინებს.მაგრამაქაცვესტუმრებითხოლმე.ისსტუმრობაარაფერი,ახლაგვიყუროს, რა სეირი დავაწიოთ, ჯერ ერთი ქორწილიმოვათავოთ!-სთქვესთაგვებმა.

-თქვენგენაცვალეთ,თავსშემოგევლეთ,როგორცთქვენიიმედიმქონდეს,ისეგაისარჯეთ.-ეხვეწებოდაკაჭკაჭი.

- გავისარჯოთო? გავირჯებით კი არა, ერთ ღამესდავეცემითდასულბდღვირსადანაცარტუტასავადენთ.რაცხელშირამებადება,სულჩავჭრითდაჩავკემსავთ...

გამოემშვიდობაიმათაცდაწავიდა.გზა-გზაყველას,ვინც-კიშეჰხვდა,თავისამბავიუამბო,კითხულობდააგრეთვემეფის სატახტო ქალაქს. გაგონილი ჰქონდა, შორიდანაცჰხედავდა,მაგრამრაკიტყეებსადამთებსგაეკიდა,გზას

კაჭკაჭი ვეღარ იგნებდა. ერთ მთის ფერდობზე, ტყეში,ერთ დიდ თელის ხმელ ტოტზე ძერა დაინახა,გაბურძგულ-გახეხილიიჯდადადაბლაავლებდარაღაცასთვალს.

-გამარჯობა,ძერიკო!-შეუძახაშორი-ახლოდანკაჭკაჭმა.

-ჰა?ვინახარ?რასულიერიხარ?-შეაჩერათვალებიძერამდაგაოცებულიშეაცქერდა.

-გამარჯობასგეუბნებიდაბოდიშს კი არ იხდი?როგორარმიცნობ,ვინცავარ?ბარად არსადგინახავარ? -მიუგოკაჭკაჭმა.

-ჰმ,ჰმ,-სთქვაძერამ,-გაგიმარჯოს,გაგიმარჯოს!აქრასდახეტიალობ ამ მთა-ღრეებში, რატომ ვენახებში არასჭრიალებ? - სთქვა დაცინვის კილოთი ძერამ და თანთავიმაღლააიღო,ყელიმოიღერათავმომწონედ.

- უბედურება მახეტებს, ძერიკო, უბედურება. ხომგაგიგონია:გაჭირებამიჩვენე,გაქცევასგიჩვენებო.

-რაგაგჭირებიაისეთი,რომაქეთგადმოვარდნილხარ?

კაჭკაჭმა იმასაც უამბო თავისი უბედურება; ეგონაიმისაგანაც თანაგრძნობას გამოიწვევდა, მაგრამმოსტყუვდა.

- შენ ვითომ იმას ჰფიქრობ, მეფე უნდა აამხედროდიამბეგზეშენიღლაპებისგულისათვის?ვინმიგიშვებს,შეუბედურო,მეფესთან,სულტყავსგაგაძრობენ?!თუარდაგიშლია,ჩვენიმეფეახლამთიდამბარადწამოვა,არა?არ უვარგნია დიამბეგს, თორემ შენც უნდა ზედმიეყოლებინე. თქვენგან ამოგდებულია ბარი, განა არგიცნობთ, რა შვილებიცა ბრძანდებით! მინამ პატრონიიგემებს ხილებს, თქვენ ჩამოჰხოშავთ და დასტოვებთკაცს ცარიელს, თქვე არამზადებო, თქვენა! ახლა მთაში

წამოსულხარ, გინდა აქაურობაც აიკლო?!. ასე გაგიხდისაქმეს,შენიცოდვითსულქვაიწვოდეს.

- ოჰო, ბატონს ჩემს გაუმარჯოს! შე ტკიპებიანო, შენა!განა შენ სხვასუნდაუკიჟინებდე ავზნეობას? შენ რაღაბეღელ-მარნები გიდგას სავსე? შენც ისე არა სცხოვრობ,როგორცსხვაფრინველები?ჩვენიწესიესარის:თუკაცსრასმე ვავნებთ და ვაზარალებთ, ას იმოდენასა ვრგებთკიდევაც. რამდენ მავნე მწერს, ჭიას და სხვაქვეწარმავალთა ვჟლეტავთ, რომელნიც კაცისათვისმავნებელნი არიან. არა, მე ჭკუა გამომლევია, რომ შენსაუბარი გაგიბი: ჯერ თავისათვის უნდა იყო, შემდეგსხვასაცარგო.თავისათვისარახარ,სხვასრასარგებ?მაგჭკუით დაბერდი, მაგ ჭკუით, საცოდავო, საწყალო! -სთქვაკაჭკაჭმადაგაუდგაგზას.

- საწყალო და ქურდო! - მიაძახა უკანიდან ძერამ,აფრინდა და მედიდურად დაიწყო ტრიალი, შორიდან

არწივიეგონებოდაკაცსა.

მეორედღესდილა-ადრიან გაისმათოვლიანი მთის არე-მარეში კაჭკაჭის ჭრიალი; კაჭკაჭის უნახავ კაცსეგონებოდა, მთაში ურემი ამოუტანიათ და ისაჭრიალებსო.გაოცებულიშეჰყურებდაკაჭკაჭიამდიდრონკლდეებს, ჩაღრმავებულ ხევებს, ზვავებით სავსეთა.ალაგ-ალაგ, სადაც გამშრალიყო, მწვანე ბალახს ეჩინათავი, იგი ამ ბალახებს ვერ იცნობდა, ბარად არ ენახა:ბუერა, შუპყა, დიყი, ბრძამი და სხვ. გაოცებითშეჰყურებდაროჭოებისდაშურთხებისგუნდსა.ლამაზიფრინველები ყოფილანო, ამბობდა თავისთვის კაჭკაჭი.მაგრამ ჩვენებურ ხოხობს ვერა სჯობიან სილამაზითაო.როჭოები და შურთხებიც გაოცებით შეჰყურებდენკაჭკაჭს,არენახათარადროსდასიცილითიხოცებოდნენმისხმაზე,კაჭკაჭისჭრიალზე...

კაჭკაჭი ახლო იყო მეფის საბრძანებელზე. აგერდაინახა

კიდევაცსხვაკლდეებზედიდიდამაღალიკლდე:შავადიყურებოდა და სულ მაღლა რაღაც რუხად (ლეგა)მოსჩანდა...ამდროსკაკანითპირაღმამორბენალიკაკაბიშეეფეთაწინკაჭკაჭს.

-ვინახარ,სადაურიხარ,ადამიანო?-ჰკითხამან,-საიდანმოსულხარ?

-ბარიდანგიახელით,დობილო,-მიუგოკაჭკაჭმა,-მეფისნახვამინდა.სწორედარვიცი,სადმოვძებნო!მასწავლე,შენიშვილებისლხენასა.

-რატომაც არ გასწავლი,რა ხვეწნა გინდა? -უთხრა მასკაკაბმა: - იმ დიდ შავ კლდეს ხომ ხედავ? კარგადდააცქერდი.

-ვხედავ,ვხედავ!-მიუგოკაჭკაჭმა.

- ჰხედავ ზედ კლდის წვერზე, მაღლა, შავად რომმოსჩანს?

-ვხედავ,როგორარა,კარგადვხედავ.

- თუ ჰხედავ, ისა ბრძანდება თვით მეფე. რა საქმეზეგარჯილხარ?-ჰკითხაკაკაბმაბოლოსდროს.

- მაქვს საჩივარი მეფესთან. - კაჭკაჭმა უამბო იმასაცთავისიუბედურება.

-ჩვენსსაჩივარსკი არიღებს,დობილო,და არვიცი,შენრასგიზამს.-სთქვაკაკაბმა.

- როგორ, თქვენცა გაქვსთ რამე საჩივარი მეფესთან? -ჰკითხაკვალადკაჭკაჭმა...

-ჩვენცთუ აღარაგვაქვს,მაშსხვასვისექნება? -მიუგო

კაკაბმა.

-თქვენრაღასასჩივით?

-იმას,რომმთის ქორები,შავარდნებიდასხვანიმუსრსგვავლებენ, გვჟლეტავენ. მე რა გიყოთო, მეფე ამასგვიპასუხებს: მაშ რით იცხოვროს ჩემმალაშქარმაო? არვიცი,იქნებაშენისაჩივარიშეიწყნაროს.

კაჭკაჭმაპირდაპირგასწიადაშორიდანვე ამცნოთავისიმისვლა ხმაურობით. არწივი მედიდურად ბრძანდებოდატახტზე, დინჯად ასწია თავს მაღლა და თვალებიგარშემო მიავლ-მოავლო. კაჭკაჭმა დიდი მოწიწებითსალამი მიართვა. მეფემ ნება დართო და ისიც იმისპირდაპირ კლდის კინჭუხზე ჩამოჯდა. არწივმა კარგახანსხმაარგასცა.

-რაო?რაამბავია,ჭრიალავ?-ჰკითხაბოლოსარწივმა.

- თქვენი სიცოცხლე და დღეგრძელობა, დიდებულომეფევ! - სთქვა კაჭკაჭმა: - თქვენთან გიახელით, ვიცითქვენი მეფური გულის ამბავი, რომ არ დამტოვებთუნუგეშოდდამომცემთშემწეობას.ჯერსაერთოდბარისფრინველებიდაჩაგრულნივართკაცთაგან:გვაწიოკებენ,გვდევნიან და მე ხომ დიამბეგმა სარდიონმა ამიკლო,ამომიწყვიტაშვილებიდამეცმდევდამოსაკლავად.

-თუ აგეთიშეწუხება ადგათბარისფრინველთა,რატომარ მოდიან ჩემთან საჩივლელად?.. შენ რაღა დაუშავედიამბეგსისეთი,რომმაგრედაუწიოკებიხარ.

- არაფერი, შენი რისხვა არა მაქვს. მხოლოდ ერთიპაწაწკინტელა ყველის ნაჭერი მოვტაცე, შვილებიმეხოცებოდენ შიმშილითა, ისიც იმათ გულისთვისშევცდი... სხვებისა რა მოგახსენოთ, თავს შემოგევლე,ალბათ,ვერაჰბედავენ;თქვენიხათრიდარიდიაქვთ.მეცრის ვაი-ვაგლახით გავბედე თქვენი შეწუხება, - განა

ადვილია მეფის წინაშე წადგომადა მისითვალ-წარბშიმზერა!..შენმძლავრნისკარტსდაკლანჭებსვენაცვალე,მეფე ბრძანდები, ჩვენი იმედი, ჩვენი ნუგეში, ვინძლორომ ჩემი დაჩაგვრა არ შეარჩინოთ იმ უსამართლოს.სამაგალითოდ დასაჯოთ, რომ სხვამ აღარ გაბედოსფრინველებისუღვთოდდევნა.

- კარგი, კარგი! დავუძახებ ჩემ ლაშქარს და დავესხმითავსა. თუ მეფეს არ ეცოდინება ქვეშევრდომთაშეწუხება, მისირა ბრალია,რომ არ მიეშველოს! - სთქვაარწივმადანისკარტითმარჯვენამხარიგაისწორა.

არ გაუვლია დიდხანს, რომ მეფის ტახტის გარშემომოიწყო მოდენა ფრინველთა გუნდმა: სად იყო ამდენიფრინველი? ბევრს ამათგანს კაჭკაჭი ვერც კი იცნობს.საზარელი, დიდრონი ტანისა არიან: ყაჯირები, სვავები,გავაზები, შავარდნები და სხვანი. ასტყდა მეფისსაბრძანებელში ფრინველთა საზარელი ყატყატი. ჰაერი

ზღვასავით ელავდა იმათ ბოლო-ფრთათა ტყლაშა-ტყლუშით. გაეგოთ, მეფეს ვიღაც სტუმარი სწვევიაბარიდანაო. ყველას თითო რამ მოჰქონდა ბრჭყალებითმეფისათვის ძღვნად. ბევრმა იმათგანმაც ვერ იცნოკაჭკაჭი. არწივმა გამოუცხადა იმათ სტუმრის მოსვლისმიზეზიდა აგრეთვეისიც,რომხვალისთვისსალაშქროდმომზადებულიყვნენ.

- მზად იყავით ხვალისთვის ყველანი, - სთქვა არწივმაზავთიანი და ბოხ-მაგვარის ხმით: - უნდა დიამბეგისარდიონი დავლაშქროთ... შეატყობინეთ ყველას ჩემიბრძანება.ჩემქვეშევრდომსარავისდავაჩაგვრინებ,მინამცოცხალი ვარ... - და უამბო კაჭკაჭის უბედურება.ფრინველთაერთხმადთანხმობაგამოუცხადეს.

- რა ჯურის ფრინველია, ოსტატი, ეშმაკი რამ კი უნდაიყოს! - ჰკითხავდენ ერთმანეთს გავაზები დაშავარდნები.

-ჩვენვიცნობთკარგამაგას.ბარელია,ბარელი...ბევრჯელგადავურჩენივართფათერაკს.კაჭკაჭიჰქვიან,-ამბობდენსვავები: - ლეშზე ხშირად გვესტუმრება და ჩვენთანერთადშეექცევა.თუეგიქარის,ადამიანიადვილადვერმოგვეპარება სათოფედ. ერთსდაიჭრიალებსდა ყველასზეზე წამოგვშლის. ვნახავთ ბოლოს მაღლიდან, რომფლატეში ან ჯაგს უკან თოფიანი კაცია მიმალული...ძრიელყოჩაღიდაფხიზელიფრინველია.

- სმენა იყოს და გაგონება! სადილად ყველანი ჩემთანუნდა იყვეთ! - და აფრინდა არწივი. გაშალა თავისიგანიერი, ღონიერი ფრთები. თითქო ცას მიეკრაო, ისემაღლააფრინდა.ფრინველთაწრეშემოავლეს.კარგახანსიტრიალეს და ბოლოს ისევ დაბლა დაეშვნენ.შემოუსხდენ გარშემო თავის მეფეს, მიიპატიჟესკაჭკაჭიც,ჩაისვესშუაში.მოიტანესმრავალიფრინველისადა ნადირის ხორცი და გამართეს ნადიმი... სადილზე

ბევრიისაუბრეს,თუროგორშეჰბრძოლებოდენმტერსა...გათავდა ნადიმიდა არწივმაც შიკრიკები გაგზავნა, რომვინცაკლდა,ისინიცმოსულიყვნენ.

მეორე დილით იმდენი ფრინველთა გუნდი მოგროვდა,რომმზისსხივებიდაჩრდილა;ფრინველთაყატყატისაგანმთელი არე-მარე ინძრეოდა. საზარელი და მასთანსაყვარელი სანახავი იყო ეს ფრინველთა ბრბო, მათიმოძრაობა, ხმაურობა. ყველას ეტყობოდა, რომ რაღაცდიდისაქმისათვისემზადებოდა.

არწივმა ყველას თვალი გადაავლო, ლაშქარიგადაათვალიერა სათითაოდ და დაარიგა, ვინ როგორმოქცეულიყო:

-თქვენ, შავარდენნო, ქორნოდა გავაზნო, ეცადეთ,რომრამდენი კაციც ჩვენ ბრძოლას დაგვიწყებს, იმდენსვექუდიმოსტაცოთ.

დაიძრა არწივი და მასთან ერთად ფრინველნი. მეფესახლო მოსდევდენ შავარდნები, მერე გავაზნი; იმათმოჰყვებოდენ ქორები, მერე ალალნი და მიმინოები,შემდეგ ყორანნი; ყორნებს უკან ყაჯირები, ყაჯირებსმოსდევდენ სვავნიდა სხვ.და სხვ. კაჭკაჭი სულუკანდარჩა და სიხარულით აღარ იცოდა, რა ექნა. გზაზელაშქარსბევრიმეომარიემატებოდა.გუშინრომბიაბროდგახადა კაჭკაჭი, ის ძერაც აქ მოაფრატუნებდა მხრებსა,ფეხისხმასაჰყვაისიც.მელაცდაბლამორბოდა,ეგებიმეცრამმერგოსო...

წინა-ღამეს საკვირველი საქმე დაემართა სარდიონს.მდინარე მოვარდა, მისი მარანი, ბეღელი სულერთიანადწალეკა და წაიღო. ამ ფაცაფუცში რომ იყო სარდიონითავისბიჭებიანად, იმდროს სახლსდაჰსხმოდათაგვთაჯარი და რაც რამე ძვირფასი ჰქონდა სახლში, ზოგინაძღვნევი, ნაფეშქაშარი თუ ნაყიდი, ყველა ჩაეჭრათ,

ჩაეკემსათ... მეორე დილით ფრიად შეწუხებულისარდიონი თავის ბიჭებით გაბრაზებული დადიოდაეზოში, გლოვობდა აუარებელ პურისა და ღვინისდაღუპვას, - სახლში ნივთებისა და ტანისამოსისგაოხრებას... ეზოში გაფენილიყო აუარებელი გუნდიბატებისა, ინდაურებისა, ქათმებისადა სხვ... სარდიონმაარიცოდა,თუსხვაუარესიუბედურებამოელოდა...

შორსდაინახასარდიონმაუზარმაზარშავღრუბელსავითრაღაცა; თითქოს ზღვა გადმოვარდნილა თავისნაპირებიდანო,ისემოჩანდაარწივისლაშქარი.სარდიონსეზარა ამ სურათის დანახვა. როცა გაარჩია ფრინველთაგუნდი, ბიჭი აფრინა სახლში თოფისათვის. აგერმოახლოვდა ლაშქარი, თითქოს სეტყვა მოდისო, ჭექა-ქუხილი ისმოდა. შეუპოვრად მოცვივდენ და დაესხნენეზოშიბატების,ინდაურების,ქათმებისგუნდს:ბდღვირსადენდენყველას.ჯერ არწივისა,ქორ-შავარდნებისჯერი

არმოსულიყო.დიამბეგიდამისიბიჭებიუჩხაკუნებდენთოფებს, მაგრამ არც ერთს არ გაუვარდა, - ესთაგვებისბრალი იყო: თოფები “ჩაესველებინათ”, რომ აღარგავარდნილიყვნენ, ყველას თოფები, განა თუ მარტოდიამბეგისა. დიამბეგმა ხმალსაც მიჰმართა, მაგრამხმლითრასგახდებოდა.ვინმიუდგებოდაახლო:აბა,ჰა,ხმალი შემომკარიო... არავინ. ხმალი გადააგდო. თოფსდაუწყოსინჯვა:ძველიტყვია-წამალი ამოიღოდა ახალიტყვია-წამლითგატენა.სხვასაცესევეუბრძანა.

იმათ რომ თოფებს დაუწყეს შლა და კუდებისგამოგდებინება, “დროაო!” - სწორედ ამ დროს უბრძანაარწივმა ქორ-შავარდნებსა და თითონ გაუძღვა წინ.დაუქროლა დიამბეგს პირველმა და გაჰკრა ბრჭყალითავზე.მისივარსკვლავიანიქუდიბრჭყალებშიშერჩადადიამბეგსაც დაუკაწრა თავი. სისხლმა დაუწყო დენა.სხვებმასხვებსმიჰმართეს.

ერთ წუთში მოხდა ეს საქმე. და ყიჟინით გაემართნენმაღლა. ყველას კლანჭებშიჯურა-ჯურა ქუდები ეჭირათ.დამარცხებული დიამბეგი და მისი ბიჭებიპირდაღებულნი შესჩერებოდენ ამ ამბავს. კაჭკაჭიშორიახლოდან სეირს უყურებდა. სიხარულით აღარიცოდა,რაექნა.შვილებიდაავიწყდა,ახლადდაიბადა.

ფრინველნი ნადავლით თავის ბინაზე დაბრუნდენ, დადიამბეგმაც იმავე დღეს, შერცხვენილმა, ქალაქისაკენგასწიაქუდისადატანისამოსისსაყიდლად.ტახტრევანშიცხენები შეაბმევინადა გასწია გაცხარებულმალანძღვა-გინებით,შფოთით.

გზაზეერთადგილასცუდიგასავალიიყო.დიდიფლატე,ძირს-ღრანტობი...ამადგილსრომმიუახლოვდა,ცხენებიუცბად შეფრთხნენ და შუაგულ ღრანტობში ჩავარდენ.დიამბეგის “კუჩერმა” თვალი მოჰკრა მელას, რომელიცფლატოდან ამოხტა და გაძრიალებული გარბოდა

ტყისაკენ...

ეს ამბავი მთელმა სოფელმა გაიგო. დიამბეგი მკვდარიწაასვენესსახლშიდამესამედღესდაასაფლავეს.ცხენებიდახოცილიყვნენ. სარდიონის “კუჩერიც” თავგატეხილილოგინშიიწვადამწარედგმინავდა...

ფრინველნი გამარჯვებულნი დაბრუნდენ ნადავლით.ქუდებიც თან მოიტანეს. არწივმა სარდიონის ქუდითავის საბრძანებელ კლდის კინჭუხზე ჩამოჰკიდა.სხვებმაციმისჩამოსწვრივკლდეზეგაამწკრივესქუდები.

მას აქეთ არწივის საბრძანებელს “ქუდოვანი” დაერქვა.მონადირენიდამწყემსნი,როგორც არაკს,ისეუამბობენსოფლელთ “ქუდოვანის” ამბავს. ამბობენ: “აშკარადსჩანსქუდებიკლდეზე,ზოგითეთრად,ზოგიშავად,სხვაწითლადდალურჯადაო...”

ფრინველთ გაიგეს მელიას გამარჯვება, სარდიონისადაიმისცხენებისდაღუპვისამბავი,მთელიერთითვეკარგსდროებას ატარებდენ დიამბეგის ნაპატივარ ცხენებისლეშზე.

1898წ.

ბუნებისმგოსნებიI

შაშვი ამჟამად თავისთავს გამარჯვებულად სთვლიდა.აღფრთოვანებული იყო: ღმერთს, ტყეს, მთებს, ცას,დედამიწას, - ყველაფერს მადლობას სწირავდა; მასაღარავინსძულდა.ჩხიკვი,შაშვისმოსისხლემტერიც-კი,მოკეთედ ეჩვენებოდა. დაავიწყდა, თუ რამდენჯერდაუჭამა შეჩვენებულმა შაშვს ბუდეში გამოსაჩეკადგამზადებულიკვერცხები;რამდენჯერსრულიადღლაპი,დაუბუმბლავიბარტყებიგადუსანსლა;რამდეჯერაატირაცხარეცრემლით,რამდენჯერგაამწარა,ააშფოთაიქამდის,რომ შაშვის საცოდაობით ტყეც-კი ტიროდა. ვერხვისმთრთოლარეფოთლები ცრემლს აფრქვევდენ; მუხაც-კი,კლდესავით მაგარი, რკინის გულის მქონებელი, სახეს

იღმეჭავდადასატირლადემზადებოდა...შაშვისიმღერისიშტაზეიყომოსული.

ეს-ეს არი ჟუჟუნა წვიმამ გადაიღო.ჯერ ისევ ცხოვლადჩანდა ნორჩ მწვანე ბალახებზე მარგალიტებადდაფანტულიწვიმისცვარი.არჩამობერტყილიყოიგიხისნორჩ ფოთლებიდან: თითო-თითოდ ჩამოდიოდა, ხმელფოთოლზეცვიოდა,ტყესაცოცხლებდა,ახმაურებდა.

შაშვსაც სიმღერა სწყუროდა... ეს-ეს იყო შაშვმა მთელითავისი ოჯახი - თავის ბუდე, სადაც სამი ნახევრადბუმბულით შემოსილი ბარტყი ეჯდა, გადაარჩინა. მისიშვილები ხომ გულუბრყვილოები, მინდობილები არიან:ვისაცდაინახავენ,პირებსუღებენ-გვაჭამერამეო.

დედას ძალიან უყვარს იმათი ჟღურტული, აღტაცებაშიმოდის, როცა მისი შვილები ყვითლად დაფერილ ხახასაღებენდათანპაწაწკინტელამხრებსასავსავებენ.

მაშინ შაშვი ამბობს: “თქვენ გენაცვალეთ, თავსშემოგევლეთ, ჩემო პატარეებოვო! მტერი მოგაშორეთ,აგაცილეთ თავიდან - გავაბრიყვე; იმას ჰგონია - შაშვს,დედა-თქვენს,ჭკუაარააქვს!”

შაშვიკიდეციკვეხოდათავისჭკუასდამოხერხებას.რაშიგამოიჩინა ჭკუა? - მოუსვენარი ვასო დაინახა, ჩიტთაბარტყების მტერი, სახლირომ გალიებით აქვს სავსედაშიგ სხვადასხვა ფრინველების ბარტყები ჰყავსდატყვევებული, მოთავსებული. მოდიოდათავგადაგლეჯილი, თვალდაცეცებული, მოძვრებოდაჯაგებშიდაზედუნდაწასდგომოდაშაშვსადამთელმისოჯახს. შაშვმათვალი მალე შეასწროდა ესღა მოახერხა:ცალი მხარი დაუშო, თითქოს მოტეხილი აქვსო,დაჭრილად მოეჩვენა და გაუფრიალა ვასოს თვალწინ.მონადირეს გაუხარდა და დედა-შაშვს გამოეკიდადასაჭერად. ვისღა აგონდებოდა ბუდე და ბარტყები?!

მიფორთხავს შაშვი და მისდევს თან ვასო. ჯერ იმედიჰქონდა - ცოცხალს დავიჭერო; როცა ეს იმედიგაუცრუვდა,დაუწყოშაშვსხისადაქვისსროლა,მაგრამამაოდ.შაშვმადაინახა,რომმტერიშორსიყო,ასცდამისშვილების ბინას, გაიმთელა ფრთა, შეინავარდა ცაშიდამიეფარა ტყეში. მალე დედა-შაშვი თავის საყვარელბარტყებთან გაჩნდა: “მოგაშორეთ მტერი, მოგაშორეთ!ნუგეშინიანთ,ჩემოშვილებო,ტკბილებო,მარგალიტებო!როგორგავაბრიყვე ისსულელიბავშვი: იმას ეგონა,რომმართლა მე ფრთა მქონდა მოტეხილი, იმედოვნებდა -უსათუოდ დავიჭერო; ასე რომ არ მოვქცეულიყავ, ჩემიბინა-ბუდეეხლადანგრეულიიქნებოდადათქვენც,ჩემოშვილებო,ვასოსგალიაშიისხდებოდითდატყვევებულნი,მტირალნი... ეხლა ფიქრი ნუ გაქვთ, ღმერთი ჩვენთანარის!”

აირისთვისიყოშაშვიგალაღებული,აირისთვისმიეგება

ის ბუნებას აღტაცებით და მტრების მიმართაც კიმტრობასაღარაჰგრძნობდა.

მგლოვიარე ქალი, მუდამთალხებში ჩამჯდარი, მოევლოკენწეროში თამელს იქვე, შვილების ახლო, და დაიწყოგალობა. მშვენიერი იყო შაშვის გალობა, ძალიანუხდებოდა მისი სტვენა ჩამავალი მზის მთის ფხიდანშუბის წვრად გამოძაბულ სხივებს, ტყეში, ხეობებშიდაფანტულ-დაქსაქსულსა.

შაშვი ძალიან აღტაცებით გალობდა. ასე გულიანადგალობა მხოლოდ იმას შეუძლიან, ვისაც თავის დღეშისიკვდილზეარუფიქრნია,ვინცარფიქრობს -ერთხელაციქნებამოვკვდები,შავმიწასმივეფარებიო.რასგალობდაშაშვი?ნუთუ არ არისსიტყვებიიმისგალობაში?ვიცით,გვესმის ის ლექსი, რასაც შაშვი მღერის? ვაი, რო არგვესმისდამხოლოდუნდამივხვდეთ.უნდამივხვდეთიმიტომ, რომ შაშვი მუდამ არ გალობს; მაგალითად,

ზამთარში: ამ დროს უფრო დაღონებულია, დროსმხოლოდ საზრდოს შოვნას ანდომებს, როგორმე თავიგამოიკვებოს...

დიაღ, უნდა მივხვდეთ, უნდა ვიფიქროთ ასე: განაშეიძლება მაგ გულამოსკვნით ნათქვამ ხმებში არიხატებოდესთხოვნა - ღმერთო, მიცოცხლე,დამიზარდეჩემი შვილებიო! - ღმერთო, აშორე მათ ყოველიგანსაცდელი, დაიხსენ ყოველგვარ გაჭირვებიდან ისე,როგორც დღეს დაგვიხსენი! ოჰ, როგორ გმადლობ შენ,უფალო,რომარგაგვხადემტრისლუკმად!

როგორ დავიჯერო, შაშვი მადლობას არ ეუბნებოდესღმერთს,რომ მან შექმნა ბუნებატურფა, საყვარელიდაშაშვს მიანიჭა სიცოცხლე, - საუნჯე ტკბილი დაუძვირფასესი? ვინ იცის კიდევრას გალობდა შაშვი?! ესთქვენგაიგეთ,ამასთქვენმიხვდით...

გალობდა შაშვი და თავის გალობაში დნებოდა. მზემმოკრიფამთლადთავისისხივები,ჩაიწყოუბეში,შეიხვიაკალთაში, მოეფარა მთასდა განისვენა. ბინდმადაჰკრა.შაშვი, შეასრულა-რა თავისი მოვალეობა, სდუმდა;ჩაფრინდა ბუდეშიდადააჯდათავის ბარტყებს. შაშვმარომ გალობა გაათავა, ტყემ, დაბლა ყვავილებითმორთულმა მწვანე ბალახმა, გორაკებმა და იმ სულმაწმინდამ,ჰაერთანერთადშეზავებულმა,შაშვსმადლობაგადუხადა: “გმადლობთ, გმადლობთ, იცოცხლე, იხარე;ღმერთმა ნუ დაადუმოს ნურადროს შენი ტკბილადმოუბარიენადანურცშენსმსმენელს,მადლიერბუნებას,მოაკლოს მადლი, რათა კეთილად დააფასოს შენიღვაწლი,მოგიხსენიოსმუდამმადლობით,კეთილად”.

ამასობაში დაბინდდა და მთელი ბუნება საძილედგაემზადა. სდუმდა შაშვი, მაგრამ ბუნებას სხვა მგოსანიგამოუჩნდა - უფრო დიდებული, უფრო ტკბილად

მომღერალი,ვიდრეშაშვია:ბულბულმადაიწყოგალობა.თუ მეტყველ ნაწილს ბუნებისას - ადამიანებს, გვყავსსაკუთარი რუსთაველები, შექსპირები და ჰომიროსები,უტყვბუნებასაც -ტყეს,ფრინველებს,ცხოველებსჰყავთთავისი შექსპირიდარუსთაველი, ეს არის - ბულბული.მისი მშვენიერი, ტკბილი გალობა სული წმინდადჰქმნიდა მთელ ბუნებას თავის ცით და დედამიწით;თავადაცდამდნარი, შეერთებოდა ამ სული წმინდასდაყოველი მსმენელის გული დაესვა თავისლაღ, მსუბუქფრთებზედაბედნიერადქცეულს, არწევდა, აქანავებდა.ისეთი დიდებული და აღმაფრენის მომნიჭებელი იყობულბულის სტვენა, -დამატკბობელი, გაკვირვებითდასიხარულით აღმვსები ყველასათვის, ვინც მასუსმენდა,როგორც მშობლისათვის დედისერთა შვილისმკვდრეთითაღდგომაა.

II

ბულბულირომგალობდა,იქვე,ჭალაში,ამდროსაივანზეისხდენ მოხუცი მღვდელი იროდიონი და მისიერთადერთი შვილი, სემინარიელი ვანო, და ჩაისშეექცეოდენ. მოხუცის ერთადერთი ნუგეში და იმედიაღტაცებით ისმენდა ბულბულის გალობას. მამაიროდიონს სახეზე ნაღველი გადაეკრა, თვალებიცრემლითაევსო,რაღაცსამწუხაროამბავიმოაგონდა.

- ოჰ, რა მშვენივრად გალობს; ცხონებულ დედაშენსძალიან უყვარდა ბულბულის გალობა: საჭმელ-სასმელიავიწყდებოდა და, მინამ ბულბული არ გაათავებდაგალობას, საბრალოდედაშენი, სმენად გადაქცეული, არმოშორდებოდა აივანს, ყურს უგდებდა. ოხრავდა,ვიშვიშებდა, თითქოს ესმოდა დაწვრილებით, რასაცბულბული გალობდა. ღმერთო, დაილოცოს შენისამართალი, რომ მაგ ერთი ბეწო ჩიტს იმოდენა უნარიმიეცი, რომ ციური სიამოვნება აგრძნობინოს ადამიანის

სულსადაგულს.“ლოცულობს,ადამიანო,ლოცულობს”,-იტყოდა ცხონებული: - “მე დაწვრილებით მესმის მისილოცვაო, და იცი კიდევ რას ამბობს, რასა სთხოვსღმერთსაო? ღმერთო, მუდამ ესე აყვავებული დაამწვანებულიამყოფემთელიბუნებაო.ღმერთო,შეიწირევედრება ობოლთა და დავრდომილთა. ღმერთო.კეთილადმოიხსენესასუფეველსაშენსაიმათისულები,ვინც წმინდად განვლო გზა ცხოვრებისა; გვაშორესიკვდილი, უფალო, გვაშორეო, მიცოცხლე, ღმერთო,ჩემები,ვინცამყვანანო...”

ზაფხულობითკატას არდააყენებდასახლში,ბიჭსშორსწააყვანინებდა, გააშვებინებდა, სხვისასაც არგააჭაჭანებდა თავის ეზოში - ბულბულებსა სჭამენშეჩვენებულებიო. მართლაც, რამდენჯერმე ვიპოვნეთბულბული ჩვენი ვარდების ძირში, სადაც ბულბულებსღამეცხოვრებადაგალობაუყვარდათ.გალობისდროს-კი

ძალიან ადვილად დაიჭერს ჯერ ადამიანი, თორემ კატარასგაუშვებს,იმიტომ,რომთვალდახუჭულიგალობსო...დიდად გვასიამოვნებდენ მართლაც ბულბულები,მახარობლებივით მოფრინდებოდენ და გვატკბობდენ.მოკვდადედაშენიდაბულბულებმაცხელი აიღეს ჩვენსბაღზე: ეხლა შორიდან გვაძლევენ სალამს, -დაამთავრასიტყვაამოოხვრითმოხუცმა.

- მართლაცდიდებული მოვლენაა, მამაჩემო, ბულბულიბუნებაში: საზოგადოდ - მგალობელი ჩიტები. მე ასევფიქრობ: ბუნება წარმოდგენებს ჰმართავს დაარტისტები მღერიან, - მცენარენი, ცხოველები,ფრინველნი, საერთოდ მთელი ბუნება სტკბებაარტისტების მღერით. საღამო ხანზე ხომ გაიგონეთ -შაშვმაიგალობა;დაღამდადაბულბულმადაიჭირამისიადგილი. დაბალი ხარისხის მომღერალნი ხომაუარებელია.

ბუნებისწიაღშიწარმოდგენებიიმართება-მეთქი,ვამბობ,და ეს სრული ჭეშმარიტებაა. მსახიობნი უმთავრესადჩხიკვებიარიან.ბუნებასისეუყვარსხელოვნება,როგორცჩვენ. ან კი ჩვენ, ადამიანებს, სად შეგვიძლიან ისეშევიყვაროთ ხელოვნება, როგორც თვით ბუნებას,რომელიცთავისთავადაც ხელოვნებაა?! მერერა მიყვარსმაგ იდეალურ არტისტებისა? ჰო, შენი ჭირიმე, როგორარაკრაკებს ხმასა! - თავისდღეში სასყიდელს არათხოულობენ, მაგათ არც ვინ იუბილეს უმართავს, არცზეიმს; არც ვინ საჩუქრებს უგზავნის. მშვენიერებაზემშვენივრებაა!..-ამბობდააღტაცებითვანო.

“რაშიუნდა მოიხმარონ ან კი საჩუქრები? - წარმოსთქვამამა იროდიონმა: - რას აქნევენ ოქროს და ვერცხლისსაჩუქრებს? ჩვენ რა ვიცით, რომ თავიანთებურადკიდევაც არ უმართავენ? ჩვენ როდის ვადევნეთთვალ-ყურიფრინველებისყოფაქცევას?არცროდის”.

“მართლაცრატურფასანახავიიქნებოდა,-ამბობდავანოაღტაცებით,-მენახაჩემისთვალითბულბულისიუბილე.როცაჩვენქალაქშიხეხილიაყვავებულიადაყვავილებისსუნი ნისლივით დასწოლია ზედა, ჰაერი მთელიყვავილების სუნად არის გადაქცეული, - იქამდის, რომადამიანსათრობს,ჰბნედავს,გარსშემორტყმულიმაჩვენაბულბულიფრინველთადეპუტაციით.ნუთუდარჩებოდაისეთიმოდგმაფრინველებისა,რომმოსალოცადთავიანთდეპუტატს არ გამოგზავნიდა?.. რა სათქმელია, რაწარმოსადგენია?არისსადმეგანაისეთიფრინველი,რომარჰსმენოდესბულბულისგალობადაარდამტკბარიყოსმის ტკბილხმოვანებით? არა მგონია. მაშასადამე, უნდაწარმოვიდგინოთ,თუ რამოდენა სხვადასხვა ფრინველიმოიყრიდა ბულბულის გარშემო თავსა და რომელიფრინველი რას იტყოდა; ვინ რა სიტყვას ეტყოდადა ანბულბული რა სიტყვით გადაიხდიდა მადლობას? ოჰ,მამაჩემ,. რა დიდებული სურათი იქნებოდა! მეც იქვე

სადმებარდშიჩამსვაისე,რომვერავისდავენახე:მეცქირაფრინველთათვის, მომესმინა იმათი ნათქვამი, ჩამეწერარვეულში,დამებეჭდადა გამევრცელებინა ხალხში. განაიმაზე ლამაზ საკითხავს წიგნს კიდევ შეჰხვდებაადამიანი?არამგონია.

“ახლა-კი მხოლოდუნდადაახლოებით გავიმეოროთ ის,თუ რა ჯიშის ფრინველთა დეპუტატი რას ეტყოდაბულბულს. წარმოვიდგენ, მაგალითად, რასაც ეტყვისარწივი. პირველად უნდა მიულოცოს, როგორცფრინველთა მეფემ: “შენ, ეი, ჩიტუნიავ, მე, არწივი,თქვენი მეფე, მოვედი, მოგილოცო შენი დღესასწაული;ამით თავს ნუ მოიწონებ, ნუ გაბრიყვდები, კვლავასიამოვნე ფრინველნი შენის გალობით. მეც გამიგონიაშენი გალობა, მაგრამ უნდა გითხრა: ისე არ მომწონს,როგორც უმრავლესობას, რადგან შენი გალობა ერთობნაზია, ლაჩრული: არ გამოისმის მასში ჭექა ვაჟკაცური.

შენთავადაც, როგორც სუსტი აგებულობისა, გალეული,უღონო ხარდა ამასთანლაჩარი; ეგ არა ჰშვენის არავის.მამაცობა და გაბედულობა არის უპირველესი ღირსებაყველასათვის.შენ,ვგონებ,რომღობემძვრალასაცკივერგაუმკლავდები.ეგვერაფერიბიჭობაა.გაგიმარჯოსდაესჩემმიერაღნიშნულიღირსებაცმოგანიჭოსღმერთმა!”..

გაისმა“ვაშას”ძახილი.

“ბულბულიმიუგებსპასუხად:“დიდებულომეფევ!მეარგახლავარ მეომარი და სისხლის მღვრელი. რაშიგამომადგება, ეგ რომ შევიძინო? მაშინ, რაც ღირსებამაქვს, დავკარგავ და აღარც ვიქნები ბულბული.მოსისხლე სული და გული ვეღარ გამოსცემს იმ ხმებს,რისთვისაც მემადრიელებიან ყველანი. თუნდა ესეც არიყოს, ჩემი გულადობა ვისთვის რა საშიში უნდა იყოს?ბალახისრაიმემარცვლისშეჭმისდროსთუარვიფთხვე,ნისკარტი მომტყდება, და თუ მაგრად, კარგად არ

ჩავავლე რაიმე ტოტს ფეხები, მაშინათვე მომეგრიხება:ლამის არის ისინიც დამემტვრას! ბუნებამ ჩემთვისგაიმეტა მხოლოდ ხმა და გალობის უნარი; დანარჩენსტყუილად შევეპოტინები: არაფერი გამოვა. თქვენიდიდებულების ჭკუა-გონება ამას ძალიან კარგადმიჰხვდება.თქვენრაცისურვეთჩემთვის,დიაღაცკარგია,მაგრამ...”

“ბულბული გაჩუმდა და თავი დაბლა დაჰკიდა...ფრინველთ, რასაკვირველია, “ვაშას” ძახილითდაადასტურეს ბულბულის სიტყვა. ხოლო არწივმაბღვერითგადაუნათათვალები;ამავეთვალებითთითქოისიც ეთანხმებოდა ბულბულს, თუმც მისდამისიბრალულიც-კი გამოხატა. არწივი გაბობღდა გვერდზე;ამით გზა გაუხსნა ფრინველებს, ბულბულს რიგ-რიგითწარსდგომოდენ და გამოეცხადებინათ მისთვისთანაგრძნობა.

“არწივისშემდეგგადმოაფლაშუნებსსვავი;სხვებსროდიაცლის: ცდილობს, უნდა კარგი რამ წარმოსთქვას,ახრანტალებსყელშიდაბოლოს,როგორციყო,გამოაგნოსიტყვები, ხოლო თვალი უფრო არწივზე აქვს, ვიდრებულბულზე: ცდილობს თავის ლაპარაკით მოეწონოსფრინველთა მეფეს, რადგან იმის ნარჩომით ბევრჯელგამაძღარადაიმედიაქვსშემდეგშიაცარმოაკლებსმეფემოწყალებას;სვავსბულბულისპიროვნებამაგდენად არეპრიანება.სვავიიბღინძება,თავიმოსწონსტანადობით,ახოვნობით. თავისთავს თითქმის არწივის ტოლ-ამხანაგად სთვლის, რაიც ფრინველთა უგუნურობასღირსეულად ვერ დაუფასებია; თვალებს თავმომწონედაბღვრიალებსდაჩიჩახვსისიებს.ფრინველებისიცილითიხოცებიან. ზოგი ესწრაფვის დაუყვიროს: დაიკარგემანდედანაო! მაგრამ სხვები აჩერებენ: - მოითმინეთ,ვნახოთ,რასიტყვისო.

“სვავი ცდილობს ლაპარაკში არწივს მიჰბაძოს, კილოარწივისა მიიღოს: “შენ, ჩიტუნიავ, მომილოცნია (რასულოცავს,ისავიწყდება:ალბათარიცის);ძალიანპატარაყოფილხარ და სახელი-კი დიდი გაქვს. არ ვიცი,ღმერთმანი,ასერადაჰხდება?მეშენიგალობაბევრჯელმესმისდაკმაყოფილიცავარ,მხოლოდერთირამამწყინს:შენი გალობა ლეშის მადას მიკარგავს; ცოტა ეს არმომწონს (ფრინველებში.სიცილია).თუ კარგადდაუგდოკაცმაყურიშენსგალობას,გულშიეწვეთებაისეთიმძიმე,მწვავე ცვარები. არ ვიცი, ეს ცვარები რისაა, მხოლოდვგრძნობდავიციის,რომგულზეაღიბეჭდებადაიწერებაშემდეგისიტყვები:ნუმოჰკლავ,სისხლსნუდაღვრი!მაშრა ვქნათ? ბალახი ვძოვოთ? ამ ბრიყვებს (უჩვენებსფრინველებზე), ბოდიშს ვითხოვ, დიდებულო მეფევ,შენთან, ჰგონიათ, რომ მე თავში ტვინი არ მაქვს დაარაფერიგამეგებაწუთისოფლისა.ჰმ!მაგათროდიიციან,თქვენს გარდა,დიდებულო არწივო, რომ, რაც მარტოკა

ჩემთავშიტვინია,ყველამაგათთავშიიმისნახევარიცარმოიძევება. კარგ მთქმელს კაი გამგონეც უნდაო,ნათქვამია. ეჰ, რა გაეწყობა... მახლას! და შენ კი,ჩიტუნიავ, ვგონებ ეს იმიტომ გეთქმევა, ყველასგვაგონებ, რომ, ჯერ ერთი, ვერავის ვერ მოერევი, რომმოჰკლა,თავის სისუსტისა გამო,როგორცუკვე აღნიშნაჩვენმა დიდებულმა მეფემ; და მეორეც - შენ ხორცს არმიირთმევ. აი, ამიტომ ვამბობ: ეგ ზემორე აღნიშნულისიტყვებირომგამოაკლოთავის მღერას, მაშინუკეთესიმგალობელიიქნები”.

“ამითდაამთავრასვავმათავისსიტყვა,რომელმაცდიდისიცილ-ხარხარი გამოიწვია მგალობელ ფრინველთაშორის. მაღლიდან, სვავის შეუმჩნევლად, ჩხიკვიქოქოლასაყრიდათავზე.

ბულბული გაჩუმებული და გამტკნარებული იჯდა დახმასარიღებდა.

- გზაა, გზა! - დაიძახა მჭექარის ხმით შავარდენმა. -მოშორდი მანდედან, შე წუწკო, სხვისა ნასუფრალითმცხოვრებელო,უმადლო,უოფლო!განაშენგამოგეყოფაგარეთთავი?ჭკვასაცრომკვეხულობს!ოღონდაცდაჭკვააქვს,თავად ნადირობის შნო არ მისცა ღმერთმა, მარტოჩვენ გვითვალთვალებს:რადაგვრჩება,რომ მიფრინდესუნამუსოდ და გადაყლაპოს. წამომდგარა და როგორისრიხითლაპარაკობს,თანაცბულბულს არიგებს,თითქოსშეეძლოსდაფასება.

“დიდებულო მგოსანო, იქნებ არც მე მესმოდეს ეს შენიღირსება სრულიად: როგორც მტაცებელს და მოსისხლეფრინველს,მესრულიადსხვაწარმოდგენამაქვსკარგზე,სიავეზე. ისე ვარ აღზდილიდა იმისთანა ზნეჩვეულებამაქვს შესისხლხორცებული, რომ შენი გალობა და შენივინაობათითქმის არც-კი რაშიმეუნდა მეპრიანებოდეს;მაგრამესასეარარის.მეკარგადმესმისშენისგალობის,

თვით შენი მნიშვნელობა; შენ რომ არა გვყვანდე,ფრინველები ერთმანეთს მუსრს გავავლებდით,შავარდენიშავარდენსაღარდაინდობდა;შენიმშვენიერიხმა ჩვენ სასტიკ მოსისხლე მადას გვინელებს; ეს ჩემთავზე გამომიცდია. როგორა ვსთქვა ტყუილი, დაიმიტომაც გავეცი სასტიკი ბრძანება, რომ ქორს, ალალს,მიმინოსდა სხვ. არ შეეძლოსთ შენ ხელი გახლონ,რამედაგიშაონ. იყავი გამარჯვებული და იცოცხლე მრავალ-ჟამიერ!”

“შავარდენს ლაპარაკი ძალიან უხდებოდა და ყველაზემეტად ის, რომ საუბრის დროს მშვენიერ თვალებსმოხდენითაფოფინებდა...”

მამა იროდიონი შვილს გულდასმით ყურს უგდებდა.თვალებიდასახეუბრწყინავდა.

-შემდეგვინღამიულოცავს?-დაეკითხამოძღვარივანოს.

“მტაცებელ ფრინველებს ვერ ენდობიან მშვიდობიანიფრინველები: მიკუნჭულან ზოგი ბარდებში, სხვები -ფოთლებით შებურულ ხეებზე სხედან. ესწრაფვიანმილოცვასგვრიტი,ქედანიდახოხობი,მაგრამშიშისაგანვერა ჰბედავენ, თუმც ამჟამად საერთო დადგენილებისძალით არ შეუძლიან ერთმა მეორეს ხელი ახლოს. ვერაჰბედავენ, დიაღ, მიულოცონ ბულბულს დამოუთმენლად მოელიან იმ წუთს,როდის გაიკრიფებიანაქედან მტაცებელი ფრინველები, რომ იმათ დარჩესბურთი და მოედანი. ყველაზე გულადად და თამამადჩხიკვი იქცეოდა: ხუმრობდა, აჯავრებდა ხანრასდა ხანრას,ფრინველებსაცინებდა,ერთადგილასარისვენებდა:ხანსადამოჰყოფდათავსდახანსად.

“მტაცებელ ფრინველთა გუნდში ყორანი ჰყაყვავდათავსა: ეტყობოდა, ეწადა მიელოცა ბულბულისათვის;ერთხელ კიდეც დაიყრანტალა ისეთი საზარელი ხმით,

რომყველასტანშიჟრუანტელმადაუარა.მაგრამროგორცყორანს, ისე სხვებს, არწივი ახევინებს უკან თავისისასტიკიბრძანებით:

- ახოვანნო ფრინველნო, ვაჟკაცნო ხმლიანნო, დაიწიეთუკან,უკან; ცოტა შორსდადექით. ნება მივსცეთ სუსტ,უძლურფოინველთმიესალმნენთავიანთთანამოძმესა!-ბრძანაარწივმა.

“მისიბრძანებაიმწუთსავეასრულდა.

“ანკივისშეეძლოწინააღმდეგობაგაეწია?

“გამოფრინდა ქედანი, მივიდა ბულბულთან ახლო,ჰკოცნიდა, ეხვეოდა, ნისკარტს ნისკარტზე უსვამდა,თვალთაგან ღაპა-ღუპით ცრემლი ჩამოსდიოდა: -იცოცხლე,გენაცვალე,თავსშემოგევლე,ჩემოსიცოცხლევ,ჩემო ძვირფასო, ჩვენოლამაზო, ჩვენოდიდებავ! ვითომ

ჩვენცა ვართ ქვეყანაზე? ჩვენც ფრინველები გვქვიან,ჩვენცვითომვგალობთ?განაღირსივარსიცოცხლისა?ჩემსიცოცხლეში მხოლოდ ერთადერთი სიმღერა ვისწავლე,ისიც შენი ზედგავლენით,და როცა გალობა მომინდება,მოვყვები საცოდავად დვრინვა-ლუღლუღს: “თეთროთევდორე! მომცენ ბოლონი, წითელ-ყვითელნი,საქორწილონიო” უსაზღვროდ გმადლობ, ძვირფასომგოსანო, რომ შენმა მღერამ, დიდებულმა ჰანგმა დატკბილმახმებმააღმზარდესასეთიმშვიდიდაუვნებელიფრინველი: — ყველა მლოცავს, ყველას ვუყვარვარ დალოცვა-კურთხევითვიხსენიებიო.

“ქედანი ვეღარა ჰშორდებოდა ბულბულს, თავსევლებოდა ისე, რომ გაუწყდა სხვა ფრინველებსმოთმინება: იგრიალა ათიათასმა ფრთამ, ათასნაირიგვარისამ,დაშემოერტყაბულბულსგარშემო.

“ეხვეოდნენ, ჰკოცნიდნენ, ისე შეაწუხეს საბრალო, რომ

კინაღამამგაზიდულობაშიარშემოაბდღვნესტანზერაცბუმბულიჰქონდა.აღარაცლიდაერთიმეორესლაპარაკს.ზოგი აქებდა, სხვა ბოდიშს იხდიდა, მესამე ჯურისანიმადლობას უხდიდენ. მაგალითად, ბულბულს ხოხობიდედასეძახოდა:

— შენ დედა ხარ ჩემი, დედაზე მეტი, რადგან დედასძილი მოერევა, წაართმევსთავსა, - ეუბნებოდა ხოხობიბულბულს,—დაშენკიღამემიგალობიავნანას,როცამებარდებში დავგოგავ, ან სიარულით, სირბილითდაღლილს რომ ჩამთვლემს. როცა შენი გალობა მესმის,სამოთხეშიმგონიაჩემითავი.

“მერცხალიბოდიშსიხდიდა,ამბობდა:—მეც,საცოდავი,ვითომ ვგალობ, მაგრამ წყევა-კრულვის მეტი ვერაფერიმითქვამს. სად შემიძლიან შენ შემოგწვდე,დიდებულომგოსანო: შენ ერთთავად ჰლოცულობდა შენი პირიდანარადროსსამდურავიარამოვა,წყევასვინიტყვის;მე-კი,

ანკირავქნა,როცამაბრაზებენ,რომარდავიწყევლო,არამაქვს მოთმინება, ვიწყევლები: “ბებერ, ცხონდი, ბებერ,ცხონდი,ყმაწვილებიჟლიტო!”

“კაკბებიდაგნოლებისთხოვდნენ:ზაფხულობითმთაშიგვეწვიე,უსათუოდთანწაგიყვანთ,რადგანაქცხელადაიქ გრილა და თანაც მშვენიერი ჰაერი არისო. დიდხანუნდა რჩებოდე ჩვენთან, შენ-კი მოგვეჩვენები დამაშინათვე თავს დაგვანებებო... რამდენი ღამე ღამესსცვლის: ვუცდით მოუთმენლად სადმე გორაკზე,კლდესთან,ქვასთანატუზულნი—გავიგონოთშენიხმა,მაგრამამაოდ;აგვაბირებსაწყლებსტყუილ-უბრალოდ.

“ჩხიკვი ბევრსა ცდილობდა და ბევრსა ჩხაოდა: ჯერითიყოსლაპარაკიო,მაგრამამასყურსარავინუგდებდა!

“არწივის ამალიდან დაეთხოვათ ყვავი და ძერა.გამოედევნათდა ისინიცუვნებელფრინველთა გუნდში

ტრიალებდნენ.

“ჩხიკვი იმდენს ბულბულზე არა ლაპარაკობდა,რამდენსაცამათზე.

— ბატონებო და ქალბატონებო, — იძახდა ჩხიკვი, —სმენა იყოს და გაგონება: ჩვენ ყველანი, მართალია,ბულბულს ვაქებთ, მაგრამ გარდა ბულბულისა აქ სხვამგალობლებიცგახლავანთ;კარგადაახილეთთვალებიდაკარგადდააცქერდით. ხედავთ? აიდიდებული ყვავიდააგერ სახელოვანი ძერა, რომელთა გალობა მე ძალიანმომწონს, თუმც ჯერ მათი მღერა კრიტიკულად არდაფასებულა და ერთ დროს იქნება, რომ ბულბულიდაგავიწყდეთ და ყველას ყვავისა და ძერას სახელიეკეროს ენაზე. ძერას გალობა, მაგალითად: თქვენეხუმრებით, ცაშიროგორტრიალებსდათანაც წვრილისხმით “წიო-წიოს” იძახის და ყვავს ხომ დილა-საღამო,ზამთარ-ზაფხული არაფრად გააჩნია, ზის — ჩხავის,

დაფრინავს — ჩხავის. უნდა მაგათაც გაუმართოთიუბილე, მხოლოდ ეხლა ერთსა გთხოვთ, ბატონებო,ყველას: შემოკრბეთ ერთად. მღერა ავად თუ კარგადყველასაცშეგვიძლიან:შევკრათხოროდაერთისიმღერაშევაწიოთჩვენსძვირფასმგოსანს,ხოლოპირველსყვავიდაძერაიტყვიან.მედაკოდალამოძახილსგეტყვითდადანარჩენებიბანს.ვნახოთ,რაგამოვა.

“ფრინველნისიცილითიხოცებოდნენ;შემოკრბენერთადყველანიდადააგუგუნესერთხმადდიდებულისიმღერა.ისეთიჟრიამულიასტყდა,რომტყეზანზარებდა.არწივმადა მის ამალამაც იმღერა საუცხოვო ჰიმნი. დიდებულისანახავიიყოამდროსფრინველთაკრება.”

— სხვა არაფერი? ეგ არის, მორჩი?—დაეკითხა მოხუცივანოს.

—მორჩადაგათავდა,სხვარაღადამაკლდა, არვიცი?—

მიუგოვანომმამას.

— ბევრი რამ, ჩემო ძვირფასო შვილო, სხვათა შორისთუნდ ის, რომ ამ დროს ერთმა ქეციანმა ტურამ რომდაიჩხავლოს,რამოხდება?ერთქეციანტურასშეუძლიანჩაფუშოს ფრინველთა სიამოვნება და გაფანტ-გამოფანტოს ფრინველთა გუნდი, — სთქვა კვლავღიმილითმამაიროდიონმა...

— ეგეც შეიძლება მოხდეს და სხვაც ბევრი რამ; ყველაროგორავსთქვა,ყველამეროგორმოვიგონო?ზოგიიმანმიუმატოს, ვინც ამ ჩემ ნაამბობს გაიგონებს, — მიუგოვანომარანაკლებმხიარულად.

მამადაშვილირომბულბულისიუბილეზებჭობდენ,ესუკანასკნელი კეთილხმოვანებას ჰფენდა მთელ არე-ამარეს; აერთებდა ცას და დედამიწას; აზავებდა ერთსმეორესთან ისე, კაცს ეგონებოდა, რომ ამიერიდან ცა

ჭიანჭველასაც-კი არ გასჭყლეტავდა დედამიწაზე,განაღამცდაუშავებდარასმეადამიანს.

1913წ.

ხალხსასეესმისქედნისღუღუნი.

ჩემიწუთისოფელივუძღვნიჩემისმშობლების,დედა-გულქანისდამღვდ.პავლერაზიკაშვილებისხსოვნას.

I

ვასრულებ ჩემი მეგობრების თხოვნას, ვიწყებავტობიოგრაფიას,თუმცა-კიამთავითვესაჭიროდვრაცხგამოუტყდე მკითხველს, რომ ყველაფერს, რაც მახსოვსჩემის ცხოვრებიდამ, ვერ გაუზიარებ, ბევრი რამ უნდადავმალო, ბევრი რამ უხერხულია სათქმელად თუსაწერადდაბევრიცუმნიშვნელო,ხოლორასაცვწერ,რაცკიშემიძლიან,ვეცდებისიმართლედავიცვა,ვსთქვაისე,როგორც იყო, უფერადოდ, გადაუჭარბებლად. ვგონებასეთსავტობიოგრაფიასუფროდიდიმნიშვნელობაუნდა

ჰქონდეს კრიტიკისათვის და მკითხველისათვისაც,ვიდრემოგონილსდანაკეთებს.

ასე, ბატონებო,თუ ვისმე გეპრიანებათ ვინაობის გაგებადაგაცნობა,არდავიზარებ,მოგახსენებთ:მევარწმინდაფშაველი ჩამომავლობით, როგორც დედით, ისე მამით.დედა-ჩემი იყო ივრელი ქალი, სოფელ სხლოვნიდან,ფხიკლიანთ გვარისა, სადაც მოსახლეობენდღესაც მისინათესავნი, სათემო გვარი ფხიკლეშვილებისა არისგაბიდოური. ღვიძლი ბიძა დედა-ჩემისა პარასკევაპირველი მოლექსე იყო ფშავში. იმან შექმნა სატირულილექსები და დღესაც ყველა ფშაველი იმის ჰანგზე“ლექსობს”; საუბედუროდ, წერა-კითხვა სრულიად არსცოდნია, რომ ქაღალდის წყალობით შენახულიყო მისინაწარმოებები,თუმცამისილექსებიდღესაცცოცხლობს,იმათდღესაცამღერისხალხი.ესლექსებიღრმაიუმორითარიან სავსენი. წერა-კითხვა არც დედა-ჩემმა იცოდა,

თუმცა ბუნებით ფრიად ნიჭიერი იყო, შესანიშნავიმეოჯახედა მოწყალე, გლახის გამკითხველი, მეზობლისდამხმარე; დედი-ჩემის ქველობა დღესაც სამაგალითოდარისდარჩენილი.ისეჩავიდასაფლავში,რომერთსარავისახსოვს იმას გაეჯავრებინოს, არა. გაჯავრებულს,მლანძღველს,რაც აქაურდედაკაცებში ხშირი მოვლენაა,სიცილითმიეგებებოდადასამაგიეროსგადაუხდელობითშეარცხვენდა,მოარბილებდა.

ერთმა შემთხვევამ სიბრალულისა და ქველობის გამოერთხანად დაცინვის საგნადაც გახადა მეზობლებისთვალში და მამაჩემისაგანაც დიდი სამდურავი მიიღო.რაც ჩვეულებრივი არ არის ფშავში, საიდანღაცმოსულიყვნენბოშები;დაენახა-რადედა-ჩემსესშიშველ-ტიტველიხალხი,ნახევრადტიტლიკანაბოშისბალღები,დაეწყოტირილი. ამის მეტად არ ენახადა არც გაეგონა.“ღმერთო, ეს რა საცოდაობა მოვიხილეო”, თურმე

გაიძახოდა. გამოიტანა თურმე თავის ახალი კაბები და,რადგანაცყველასმთელიარშეხვდებოდა,თურმეჰხევდადა ამ ნახევებს ურიგებდა: “აი ეს დაიკერე, ჩაიცვი შებეჩავო!..” ამ ამბავში რომ იყოდედა-ჩემიდა ქველობასეწეოდა,რამდენიმებოშაშეიპარასახლში,გააღესსკივრიდაოთხასიმანეთიფულიმოეპარათ...ესმხოლოდმაშინგაეგოთ, როცა ბოშები სამშვიდობოს გავიდნენ... შინდაბრუნებულს მამა-ჩემს გაეგო მათი ვინაობა და,როგორც ცხოვრებაში გასულს კაცს, ეცოდინებოდა მათიზნე-ხასიათი, გაესინჯა სკივრი და, რა დაგიკარგავ, რასეძებ!ესამბავიმამა-ჩემმამოიტანათელავში,სადაცმედაჩემი უფროსი ძმა ვსწავლობდით სასულიეროსასწავლებელში.

ჩვენი სახლი ზედ გზის პირას იდგადა განუწყვეტლივმიდ-მოდიოდა მგზავრი, თუ ფშაველი, თუ ხევსური.დედა-ჩემიარუყურებდაიმას,ვინშეძლებულიიყო,ვინ

მაძღარი, ყველა მშიერი ეგონა და ყველასუმასპინძლდებოდა: “დაისვენეთ, პური გემშევათ,შვილო!” - ეს იყო პირველი მისი სიტყვები შეხვედრისდროს. ამის გამო ჩვენ სახლში გამოულეველი იყოსტუმარი და უნდა ვსთქვა, რომ ჩვენი ოჯახიცშეძლებული იყო, რადგან მამა-ჩემი გარდა პირადისსამსახურისა, ვაჭრობასაც მისდევდა. რამდენიმეადგილასდუქნებიჰქონდადათელაველებიეყენა.მამა-ჩემიცთუმც არ იყო ხელგაშლილიდა კიდევაცუშლიდადედა-ჩემს:“ნუწააღებინესახლი,შეუბედურო,ქარსადაწყალსაო,” -სტუმარიმაინცუყვარდა... ესპატარატანისკაცი განხორციელებული მხნეობა, ენერგია იყო,ამასთანავე იშვიათი ნიჭის პატრონი, ორატორი,ცნობისმოყვარე და მწიგნობარი. გარდა სასულიეროსი,ქართულენაზეწიგნიარმოიპოვებოდა,იმასარშაეძინა,არწაეკითხა.დღედაღამეს,რომიტყვიან,ასწორებდა,არიცოდა ძილი რა იყო, და საშინლად ეჯავრებოდა, ჩვენ,

სკოლიდან კანიკულებში შინ დაბრუნებულნი, დილისძილსრომგავიპტყელებდით.“ადეგით,ბიჭო,პურიმაინცარ მოგშივდათ?” - დაგვძახებდა საქმიდანდაბრუნებული,პიროფლიანი.

-დაანებეთავი,შენთმკვდართცხონებასა,კაცო,ეძინოსმაბალღებსა!-შეჰნიშნავდადედა-ჩემიდამოუვიდოდათამაზე ჩხუბი. ეჩხუბებოდა მამა-ჩემი, თორემ დედისჩხუბირასათქმელია,იტყოდარაამას,სულსგაჰნაბავდადა მოწიწებით ყურს უგდებდა ქმრის ათასნაირსშენიშვნასდასაყვედურს.

“ეძინოსთ?! მე ვიცი კაცობას და ცხოვრებას ძილითიპოვნიან,თქვენნუდამეხოცებით.სადგაგონილაამდენხანს ძილი, აგერ შაჰხედეთ მზესა, შუადღე მოვიდა”... -ბობოქრობდაიგი.

უწადინოთ ჩვენ, ძმები, ქვეშაგებიდან ზოგი საიდან

წამოვყაყვავდით თავებს და ზოგი საიდან, რადგანგანცხრომით ძილის გაგრძობა შეუძლებელი იყო დამორივითგდებაცქვეშაგებშიარაფერსაჰგვანდა.

დანაშაულობისათვის სიტყვით სასტიკად შვილებისდამსჯელი, უმისოდ ჩვენი ტოლი და ამხანაგი იყო,გვებაასებოდა ათას საგანზე, საბაასო საგანს თავადვეგამოსძებნიდა. უყვარდა დიდებულ, გამოჩენილისტორიულ პირებზე ლაპარაკი. დავით აღმაშენებელიუყვარდა ყველაზე მეტად ჩვენს მეფეებში, აღტაცებითიტყოდა ხოლმე: “იცით,დავით აღმაშენებელს წიგნებისკითხვა როგორ უყვარდა: ნადირობის დროსაც კი, არვიტყვილაშქრობაში,როცასადმემოსარეკშიგეზზეიდგადანადირსუცდიდა,ცალხელშიწიგნიეჭირადამეორეშიმშვილდ-ისარიო...” უცხოელებთაგანი - ნაპოლეონი დაგამბეტტა, მწერალთაგანი - ვიქტორ ჰიუგო.“ნაპოლეონიო, სადღაც ჟურნალში წამიკითხავს, როცა

ფიქრობდა,თითქოსგახურებულიღუმელიყოფილიყოს,ისე ალმური ასდიოდა სახეზეო. აი სად იხატება ძალანიჭისადა ადამიანისა... ერთხელ პარლამენტში ვიქტორჰიუგო სიტყვას ამბობდა და მთელმა პარლამენტმადაუყვირა: “გაჩუმდიო!” - თქვენ გაჩუმდით, - მიუგოჰიუგომ და განაგრძო თავის სიტყვა, არა გაქვთ ნებაბოლომდის არ მოისმინოთ ჩემი სიტყვაო. მართალიცარის. არ შეიძლება მთელი პარლამენტის ჭკვას ერთიკაცის ჭკვა სჯობდეს? სოფელი ვინ? - ერთი კაციო,ნათქვამია, ჰა ბეჩავ კაცო! აი იმისთანა ბოღრა უნდაგაზარდოს დედამა!” ეპიტეტი “ბოღრა” დიდებულადამიანებისსამკაულადჰქონდამამა-ჩემსშენახილიდაამითი ჰსახავდა მათ დიდბუნებოვანობას,შეუდრეკელობას,მძლავრობას,ენერგიისსიდიადეს.

მამა-ჩემს სკოლა თვალით არ ენახა, “ან-ბანი”მწყემსობაში შაესწავლა ჩუმად, ქურდულად, რადგან

დედ-მამა უშლიდა თურმე სწავლას. მამა თოფითდასდევდა მოსაკლავად, სწავლა ეშმაკეული საქმეაო.მაგრამ მამა-ჩემი თურმე თავისას არ იშლიდა,განაგრძობდასწავლას,სწერდასიპქვებზე,რაიცფშავისხევშიმრავალია.ქაღალდსვინ აღირსებდა ანკი?ფშავისხევს იმ დროს ხევისბერები და მკითხავ-ქადაგებიგანაგებდენ, თემთა ბატონ-პატრონნი ისინი იყვნენ,მთელი ხალხი მუჭაში ეჭირათ და საითაც უნდოდათ,იქითკენ უზამდენ თავს, რამდენიც ჰსურდათ, იმდენსხარჯსშეაწერდენხატისსასარგებლოდ,რომელიცბოლოსიმათჯიბესდაკალთასარასცდებოდა.მამა-ჩემისსწავლაიმათ არ ეპიტნავებოდა,რადგან მათთვის სასარგებლოსესსწავლაარასმოასწავებდადასაზიანოსკიბევრს.

II

მე როცა მამა-ჩემი ვიცანი მამად, მაშინ იგი მთავარ-დიაკვნად იყო სოფ. მაღაროსკარში, ს. ჩარგალზე რვა

ვერსზე დაშორებით. როცა-კი შინ იმყოფებოდა, მუდამმიამბობდა მოთხრობებს ძველი სამღთო ისტორიიდან,წერა-კითხვას მასწავლიდა ძველებურს წესზე.ჩაუჯდებოდახორცსხინკლისათვისსაკეფლადფიცარზე,იქვეტახტზემეცდაუჯდებოდიპირდაპირდავუგდებდიგაფაციცებითყურსიმისტკბილსსაუბარს,რადგანძველიაღთქმისაზოგ-ზოგიმოთხრობამეტისმეტადმომწონდა,ჩემს ყურადღებას იზიდავდა: დავითისაგან გოლიათისდამარცხება, სამსონ ძლიერის მოქმედებანი, ძმათამაკაბელთათავდადებადა სხვ...დაუნდა მოგახსენოთისიც, რომ ჩემი თავი სამსონ ძლიერად მყვანდაწარმოდგენილი, რადგან დედა-ჩემი ამბობდა ჩემზე,დიდითმაჰქონდა,როცადამებადაო,თითქმისთვალებსუფარავდაო, და ვეშარებოდი: თმა რად მომკრიჭეთ-მეთქი. მაინც ამ “თმიანობამ”თავისთავზე წარმოდგენაგანმიდიდა,რაღაცარაჩვეულებრივადამიანადმომაჩვენაჩემითავიდადამისახა არაჩვეულებრივიმომავალი.რვა

წლამდევიზრდებოდიძველწიგნებზე.ვეფხის-ტყაოსანი,მზე-ჭაბუკისა და ჯიმშედის ამბავი, (ჩუბინაშვილისქრისტომატია), გრიბული ჟორჟ-ზანდისა შეიქმნა ჩემსაყვარელსაკითხავწიგნებად;ერთხელწაკითხვასროდივჯერდებოდი, რამდენჯერმე უნდა ერთი და იგივეგადამეკითხა. საგმირო ამბებს დიდ აღტაცებაშიმოვყვანდი და სწორედ ის ხანა დაედვა საძირკვლად,ლიბოდ, ჩემს შემოქმედობას. ერთხანად ბერადშედგომაზედაც კი ვოცნებობდი, მაგრამ შინაურებმამასხარად ამიგდეს და ამ ოცნებაზე ხელი ამაღებინესჩემდაუნებურადა.დედა-ჩემისმიერნაამბობიდანღრმადჩამეჭდია გულში მის მიერ ნანახი იაკობისებური ცხად-მოჩვენება, რომელსაც შემდეგ, როცა მოვიზარდენითდამეცნიერებას ცოტაოდნად ვუსუნეთ, აღარც-კივუჯერებდით, თუმცა დედა მაინც ჩვენს თავსფიცულობდა დასარწმუნებლად: “ჯერ ისევ ქალი ვიყავგასათხოვარი”, - ამბობდა დედაჩემი, (ვეცდები იმის

სიტყვებითგადმოგცეთნახულიმოჩვენება)-“მედაჩემსბიძაშვილსქალსსხლოვანს(სოფელია)გარეთდერიფანშიგვეძინა. შუაღამე იქნებოდა, დგანდგარი, ბრდგნიალიდადგაისეთი,მეგონამთა-ბარითუიქცევაო.შაშინებულიწამოვჯელოგინში, გავხედედა მთელი ცა განათებულიიყო. ორი ოქროსფერი ჯაჭვი იყო წამოსული, ერთიჭიაურის გორიდან, მეორე სხლოვნის გორითა,გადამბულები, ზედ ცეცხლის ბალღები ადიოდენ დაჩამოდიოდენდაისეთმწკეპრ(წმინდა)ხმაზეგალობდენ,ისეტკბილად,ღმერთო,იმაზეკარგსრასგაიგონებსკაცისყურიო”.

ამმოჩვენებასაც,რათქმაუნდა,თავისიძალაჰქონდადამაფიქრებინებდა,რომჩვენიდედ-მამისდამისშვილებისსვე-ბედშიგანგებამონაწილეობასიღებდა...

რვა წლისა თელავში სასულიერო სასწავლებელშიმიმაბარეს. სასწავლებელში ყოფნამ ჩემს გულსა და

გონებას ვერაფერი შეჰმატა, ჩემს ფანტაზიას, გონებისმოთხოვნილებას ვერ აკმაყოფილებდა ლათინური დაბერძნული ფრაზების ზეპირობა. უვარგისი სისტემასწავლისავერაკმაყოფილებდაჩემსცნობისმოყვარეობას,ვერ აწვდიდა ნოყიერ საზრდოს, იძულებული ვიყავმიმემართნა სხვადასხვა წიგნებისათვის, რაც ძნელისაშოვარი აღმოჩნდა. ვკითხულობდი რაც შემხვდებოდა,განურჩევლად, რადგან ხელმძღვანელი არა მყვანდა დაამის გამო ასტრონომიულს,რისაც არაფერი გამეგებოდა,უფრო ბევრსა ვკითხულობდი, ვიდრე სხვასაბუნებისმეტყველო ან საისტორიო წიგნებს, ცაზედავფრინავდი, როცა დედამიწისა არაფერი გამეგებოდა.ექვსი წლის ჩემი თელავში ყოფნის დროს სწავლისნაყოფად ჩაითვლება რამდენიმე რუსულ-ბერძნულ-ლათინური ფრაზა, - ქართულს ვინ გვაღირსებდა, -რუსული “ბილინების” ცოდნა, რასაც გულმოდგინედვსწავლობდი და რუსულის მასწავლებელიც, თუ არა

ვსცდები, სვიმ. რცხილაძე, კარგად გვასწავლიდა.სამაგიეროდ, კრივი კარგი ვიცოდი, ვინაიდან მუდამშაბათ-კვირაობით, უქმეებში კრივი იმართებოდა დაყველასთვისფართო ასპარეზი იყო გადაშლილიდა,თუინსპექტორიტარიელოვიარწამოგვაწყდებოდამედაჩემამხანაგებს, ნეტავი ჩვენ, და თუ ის აგვიჩნდებოდაქარიშხალად, ცუდად იყო ჩვენი საქმე, დაგვანიავებდა.კრივში ჩემს საუკეთესო ამხანაგად ითვლებოდაჩვენებური მღვდლის შვილი, შაქრო მაღალაშვილი...სახლის პატრონთანაც ერთად ვიდეგით და კრივშიაცერთადვმოღვაწეობდით.ჩვენისახლისპატრონი,კირილეკოლოტაძე,მედავითნე,ძველებურიკაცი,რომელმაცჩემსგვარს არ დამაჯერა, რაზა გადააკეთა, ხოლომაღალაშვილის გვარიდან კოჭაკი გამოიყვანა, როცაკრივიდან დაბეგვილ-დაქანცულს მომიხდებოდა შინდაბრუნება, მომმართავდა თავის დანჯღრეულირუსულით: “ტი, რაზიკოვ ზდეს, ა კოჭაკოვ (მაღალოვი)

ღდე?” უნდა მოგახსენოთ, რომ მაშინ რაზიკოვადვიწერებოდი და არა რაზიკაშვილად. იქნებშეურაცხყოფადაც-კი მიმეღო, თუ ვინმე რაზიკაშვილსდამიძახებდა, ასე ძვირფასად მიმაჩნდა ჩემი გვარისდაბოლოვება“ოვი”-თ.

მასწავლებლები, სკოლის უფროსები კრივს გვიშლიდენდა იმას როდი ფიქრობდენ, თუ ჩვენ ვიყავითდასასჯელნიმიტომ,რომვკრიობდითკვირაშიერთხელ,ისინი უფრო მეტის სასჯელის ღირსნი იყვნენ, რადგანმუდამდღეკრიობდენ,ჩვენგვეკრიებოდენხანმუშტით,ხან როზგით. მე პირადად ამ მხრივ ბედნიერი ვიყავ,რადგან როზგსა და მუშტებს ვრჩებოდი. მე რომმიმიყვანეს სკოლაში, როზგი ხმარებაში მხოლოდ ორწელს-ღაიყო.შემდეგაკრძალეს.

რა გასაკვირველი იყო, მასწავლებლების ჯავრი სხვაზეამოგვეყარა? ან იმათ ნაჩვენები მაგალითი ჩვენც

გაგვემეორებინა?ისინიკლასშიიქნევდენმუშტებსთვისმოწაფეთაშორის,რომლებიცგანსაკაცებლადმიაბარესდაარა გასამხეცებლად, რომ ჩვენც იმათ მაგალითისთვისმიგვებაძადაუცხოებისთვისთავ-პირიგვემტვრია!..

ჩვენთვის სკოლა საპყრობილე იყო და ღმერთს იმასვეხვეწებოდით მთელი ჩვენის არსებით, გათავებულიყოჩქარა სწავლა და დავღრწევიყავით ტანჯვა-წვალებასბრჯღალებიდან. დიდად უბედურია ის მასწავლებელი,რომელიც სკოლას საპყრობილედ გადააქცევს, და მითუმეტესუბედურებიარიანისინი,ვინცამსაპყრობილეშიდაუმწყვდევიათ აღზრდა-განათლების სახელით. ალბათჰგრძნობენ თვით აღმზრდელნიც ძველებურ აღზრდისსიმკაცრეს, რომ ქართველებს ასე უთქვამთ: “სწავლისაძირიმწარეა,ხოლოწვეროშიგატკბილდებაო”.ვინიცის,ქართველებისაგან არის ეს ნათქვამი, თუ რუსებისაგანშეისწავლეს:“უჩენიე-მუჩენიე,აპლოდიეგოსლადკიე”.

(სწავლატანჯვაა,ხოლონაყოფიმისიტკბილიარისო).ნუთუ მუდამ სწავლატანჯვადუნდაწარმოვიდგინოთდაარ შემუშავდება ისეთი წესები, რომ სიამოვნებადგადაიქცესიგი?..

სიყრმის დროს ერთი ზნე მჭირდა, - თუ ვისმე რაიმეუნარს ქვეყანა ღირსებად უთვლიდა, უეჭველად ამღირსების წარმომადგენელი მე უნდა ვყოფილიყავი:აქებდენ კარგ მოკრივეებს - მეც ვკრიობდი, რომ კარგიმოკრივისსახელიმომეხვეჭა. აქებდენკარგმოჭიდავეს -მეცვჭიდაობდი,რათაფალავნისსახელიგამეთქვა.ამორსაქმეში არ იყო, რომ მიზანს არ მივაღრწიე. მაგრამსახელისმოხვეჭაზესიარულმასაცინელმდგომარეობაში,სწორედ ნერონის მდგომარეობაში ამომაყოფინა თავი.იყო ვინმე მთავარი თელავში, რომელიც სობოროშიემსახურებოდა. სასულიერო სასწავლებლის მოწაფენიმუდამ იქ დავდიოდით წირვა-ლოცვაზე. ეს მთავარი

დიდი ხმის პატრონი იყო, ყველა ხმას უქებდა: “რა ხმააქვს ვანო მთავარს, რა ხმა, ძალიან ბასი აქვსო!” ოჰ, ესჩამწვდაგულში:როგორთუვანომთავარსბასი აქვსდამეც კი არ უნდა მქონდეს-მეთქი. ვიჭიფხებოდი,ვყვიროდი თავისთვის, ვიბერებოდი, ვატანდი ხმასძალას,რომგამებოხებინა,და იქამდედავტანჯეთავისითავი, გულმა ტკივილი დამიწყო... გალობისმასწავლებელი როცა ხმებს არჩევდა შეგირდებიდანმგალობელთა გუნდის შესადგენად, საშინლადშეურაცხყოფილიდავრჩი,რომმანჩემში არამცთუბასი,ტენორი,არამედარავითარიხმოვანებაარაჰპოვა.დავრჩიგულნაკლულად,მაგრამრაგაეწყობოდა:თავსმხოლოდიმითი ვანუგეშებდი, რომ მასწავლებელს ალბათვეჯავრები-მეთქი,ხოლორომბასივიყავ,ესუეჭველადამწამდადა მოველოდი სხვადროს, სხვა მასწავლებელს,რომელიცჩემს“ბასს”ჭეშმარიტბასადსცნობდა.

ათი წლისა უკვე შეყვარებული გახლდით, მაგრამ,რამდენადაც ძლიერი იყო ეს ჩემი სიყვარული, იმდენადგაუბედავი, დამალული, უსიტყვო, ისეთი, რომ ვგონებვინცმიყვარდა,იმანაცარიცოდა;მეკითუმუდამდღეარმენახათვალით, მოვკვდებოდი,რის გამოც,როცადროსვიხელთებდი, უნდა გავქცეულიყავ იქ, საცა ჩემი“სატრფო” მეგულებოდა, რომ თვალით დამენახა,დავმტკბარიყავი იმის ცქერით. ჩემი სიყვარულისა მევემრცხვენოდა, ეს სიყვარულიდანაშაულად მიმაჩნდადაროგორ განუცხადებდი სატრფოს! მალე იძულებულიშევიქენ განვშორებოდი თელავს და ჩემს სატრფოს.როგორ გგონიათ,რომ კიდევ გაგრძელებულიყო ჩემი იქყოფნა,გამოვიდოდარამ ჩემისიყვარულიდან? არაფერი.რადგან ქ. თბილისში რომ გადავედი, თელაველისატრფოს სიყვარული სხვაზე მიმივარდა, მაგრამ ესსიყვარულიც პირველსა ჰგავდა, “შორით კდომა, შორითდაგვა” იყო ჩემინუგეშიდა,ვიდრე არდავვაჟკაცდიდა

იმისა, ვინც მიყვარდა, ცოლად შერთვა არ განვიზრახე,ვერცსიყვარულისგამოცხადებაგავბედე...

როგორგაჩნდენბუებიქვეყანაზედ?

I

-ბალღებისადღაარიან?-იკითხაიოთამმა,როცასახლშიშევიდა, - ისრით იღლიაგაგმირული, ტყავგაუხდელიარჩვი კერაზე დააგდო ისე დაუდევრად, რომ ნადირისწვერმოკაუჭებულმარქებმა მიწაც კი მოჩიჩქნა. ვერ იყოიოთამი კარგს გუნებაზე: თავიდან ფეხებამდისწურწურით წყალი გასდიოდა, ავდარს დაესველებინა;მშვილდი და კაპარჭი (საისრე) დედაბოძზე წნელითმიმაგრებულს ირმის რქაზე ჩამოჰკიდა და აჩქარებითკერაზე გახურებულს ცეცხლს მიაშურა; გასათბობადხელები მიუპყრო; ტანზე გარექცევ ნაცვამი ჯიხვის

ტყავის კალთებიდან ორთქლმა დაუწყო პირისახეზეადენა;თბებოდაცეცხლზედათანაცცოლისაგან პასუხსელოდა, რომელიც იქვე, კერის შორი-ახლოს იწვაარხეინად, ძუ ვეფხვსა ჰგვანდა. გველ-ხოკერასავითსქელი, შავი ნაწნავები ზოგი უკან ბეჭებზე ჰქონდაგადაყრილი,ზოგიცწინ, გულ-მკერდზე ელაგა. პირისახემოსინულ სპილენძს მიუგავდა. პატარა ბიჭს, იოთამთანნაყოლს, ძუძუს აწოვებდა. ბავშვი ორის ხელითჩაჰბღაუჭებოდა და გაშმაგებით სწოვდა ტუჩებისტკბარუნით. ვეფხვის ლეკვი ვეფხვის რძეს შაექცეოდა.დედა-შვილნიგანცხრომაშიიყვნენ.ლოგინადარჩვებისა,ირმისა და მგლის ტყავები ეგოთ, ხავსსა და ლელზედაფენილი.

ეს მეორე ცოლი იყო იოთამისა, მოტაცებული,ნანადირევი.ტყეში შეხვდა, სანადიროდ ნამყოფი, სტაცახელი, არც აცივა, არც აცხელა, პირდაპირ თავის ქოხში

ამოაყოფინა თავი. შენ ჩემი ცოლი ხარ, ჩემი მონა-მორჩილიო. მდევრად წამოსული ცოლის ძმები ისრითდახოცა, სიმამრს ქვით გაუტეხა თავი, კინაღამ ისიცსაიქიოს გაისტუმრა. იოთამი ძალიან მძლავრი, მამაციადამიანიიყო.

ქმრისგამოხმაურებაზეცოლმამხოლოდგადმოიხედადაცეცხლივით შავი თვალები გადმოანათა. ოდნავაც არშენძრეულა.

-ბალღებისადარიან-მეთქი,შენგეკითხები?-განუმეორაიოთამმა.

მოუხეშავს, ბრიყვს, სასტიკს იოთამს ძალიან უყვარდაპირველ ცოლიდანდარჩენილი შვილები, ქალ-ვაჟი, მზიადავეფხვია.

- ძროხებიდაუკარგიათ, იმათ საძებნელადდავგზავნე, -

უპასუხაცოლმა.

-ოჰ,ოჰ,ჩამწარდაწუთისოფელი,სიცოცხლეშხამიგახდაშენს ხელში, დედაკაცო! ხუთი-ექვსი წლის ბალღები ამუკუმეთსღამეშირაძროხებსმოგიძებნიან?!ვინიცის,რადაემართებათამუკუმეთსღამეში?გინდაისინიცნადირსდააჭამო? ამდენს ჩემს სულით ტანჯვას და ჩემიშვილების წვალებას ბარემ ერთხელ თავები დასჭერ,მორჩიდა გაათავე, შენცდაისვენედა მეცდამასვენე, -სთქვაგაჯავრებულმაიოთამმა.

-შენგააჭირესაქმედაშენმაშვილებმა!..რაგახდაშენიშვილები,გველისწიწილებიცოტააქვეყანაზე?-უპასუხაგარისხებულმაცოლმა.

გაშტერებულიიოთამიდიდხანსუცქეროდაცოლსა.

- ჰაი, შე გველო, მართლადა გველო, - წარმოსთქვა მან

ბოლო დროს. მაშინვე ჩამოიღო კაჩხიდან მშვილდი დასაისრე, ლახტი წელში გაირჭო. დაიბჯინა შუბი დაგავარდა გარეთ; წვიმა კოკისპირულად ასხამდა. მიდისიოთამი უგზო-უკვლოდ. თავბრუ ესხმის. ერთხანადშედგა, ჩაფიქრდა, უნდოდა დაბრუნებულიყო,ცოლისთვისსამაგიეროგადაეხადა,მაგრამფეხიდააზრიაღარ შეშალა. გასწია პირდაპირ, მიდიოდა როგორცგატყორცნილი ისარი. შეჰყო თავი ხშირს დაბურულსტყეში,ავიდამაღლობზედაჰყვირის:“ჰაი.ვეფხვიავ,ჰაი,მზიავ!”პასუხიარმოსცაარავინ.იმისძახილზემხოლოდნადირნი გარბოდენ, მიალაწუნებდენ; ხის ტოტებიდანდამფრთხალი ფრინველები ზოგი ჰაერში ფარფატებდა,ტყისთავზე,სხვატყეშივედაფთხრიალებდა,დასაჯდომალაგსდაეძებდა.

დადის თავგადაგლეჯილი, ხელებდასისხლიანებული,თავ-პირგადაკაწრული.“სადახართ,ჩემოშვილებო,თქვე

საწყლებო, სადა? ჰაი, ვეფხვიავ, ჰაი, მზიავ!” ხანთავისთვის ბუტბუტებდა იოთამი და ხან კი მაღალისხმითა ჰყვიროდა. ამაო იყო მისი ძახილი: გაღმაფერდობებიდან მხოლოდ კლდეები გამოხმობით,გამოძახილითუპასუხებდენ.

თმაგაწეწილი, თვალებდაფეთებული იოთამი გიჟსაჰგვანდა, აქეთ-იქით აწყდებოდა, არიცოდა,სადდაედგაფეხი, რისთვის ეხლო ხელი, ყველგან თავისი შვილებიეგულებოდა,ასემალეისეშორსსადწავიდოდენ,ვეღარშევხვდეო, ფიქრობდა თავისთვის... ჰაი, მზიავ, ჰაი,ვეფხვიავ! როდი იცოდა საბრალომ, რომ მისი შვილებიდედინაცვალმა იმავ საღამოთიდაირეკა კარში, როცა ისსანადიროდწავიდადადღესმესამეღამეა,რაციმათტყისჭერი ჰფარავს, ნიავი ეალერსება დედასავით,ნაკადულებიუამბობენსახუმარო,საცინელს,სასიამოვნოამბებს, რომ ისინი ცოცხლები იყვნენ, მხოლოდ სხვა

სახით;იმათიხმა,ძახილ-ძუხილიკიდეცესმოდა,მაგრამარიცოდა,ესხმავისიანრისიიყო.უკვირდაიოთამს,კაციბერდება ამ ტყეებში და ჯერ ამისი მსგავსი არაფერიჰსმენია. რა იცოდა,თუ მისი შვილები ეძახოდენ ერთი-მეორეს.რასეძახოდენ,მითუმეტეს,არცისესმოდა.

II

დედინაცვალს არ ეხდინებოდა იოთამის შვილები,უნდოდა იმათი თავიდან მოშორება და აი რა ღონეიხმარა:იმსაღამოსვე,როცაიოთამისანადიროდწავიდა,როცა ვეფხვიამ და მზიამ საქონელი მორეკეს, იმათშეუმჩნევლად ეს საქონელი ბაკიდან გამორეკა, უჩინარადგილას მოაფარა, ხოლო გერებს მოუშარა, საქონელირად დაგიკარგიათო, გასწით, მოძებნეთო. ბალღებისთავის მართლებამ ვერ გასჭრა. ნახეს, - საქონელი ბაკშიაღარ იყო. “გასწით, გასწით, ამ წუთში იპოვნეთსაქონელი, უმისოდთვალით არდამენახოთ,თორემ ამ

სიპებზეგაგინაყთთავსაო”.დედინაცვალსორივეხელშისიპი ქვა ეჭირა, ერთი მეორეს ტაშივით შემოჰკრა, ისემკვეთრად და სარწმუნო კილოთი წარმოსთქვა ესსიტყვები, ბალღებსტანში ჟრუანტელმადაუარა. “მინამარ იპოვოთ, თვალით არ დამენახოთო!..” საშინლადბნელოდა. ბავშვები ტირილით გაუდგნენ გზას, მაგრამსად იყო გზა? უღრანს ტყეში უგზო-უკვლოდდახეტიალობდენ, ერთმანეთს ეკვროდენ, ხელიხელჩაკიდებულნი მიდიოდენ, ერთი რომ წაიქცეოდა, მეორეაყენებდა ფეხზე. მოსთქვამდენ, გარკვევით ისმოდაიმათი ტირილი: “ვაი, დედი, ვაი დედიო!” უხმობდენდედას მოჰშველებოდათ, მაგრამ დედა არსად სჩანდა.იმათგარშემომხოლოდმხეცებისბრდღვინვადაფშვინვაისმოდა. ბალღების ტირილზე ზოგი მათგანიდამფრთხალი გარბოდა, მაგრამ ზოგი-კი სიმშილითშეწუხებული, პირდაღებული თავზე წაადგებოდათ,მაგრამ ბალღების ღრიანცელი მოსისხლე მხეცსაც-კი

გულსულბობდა,ერიდებოდა-გვერდზეგაუვლიდაიგი.რამდენჯერ ორთქლმავალივით თვალები შეანათამგელმა,მაგრამთავსდაცემასვერცისჰბედავდა.

ბავშვები შიშით ზეზეურად დნებოდენ, ცახცახებდენ,ყოველ ფეხის გადადგმაზე სიკვდილს მოელოდენ,საქონელი კი, ოხერი, არსად სჩანდა. ღონე, ძალითავისდაცვისაარაფერიჰქონდათ.

“ჰოი, ღმერთო, ღმერთო!” - წარმოსთქვეს ერთად,ერთხმად ერთ დიდის ჭანდრის ფესვებშიმიკუნჭულებმა: “ღმერთო, გვაქციე ფრინველებად, რომმაღლა ხეზე შევაფაროთ თავი, მხეცებმა ვეღარაფერიდაგვაკლონ, ადვილად მოვიაროთ ეს არე-მარედა მალევიპოვოთ საქონელიო.” სწორედ ამ დროს ჩამოიარა“ამინმა”. ხომ გაგიგონიათ ძველი თქმულება - “ამინი”დღეშისამჯერჩამოივლისოდარასაციმდროსინატრებსკაცი, უნაკლულოდ ის აუსრულდებაო. “ამინი” ერთი

თვალისდახამხამებაზეხდება.როცავეფხვიამდამზიამფრინველობა ინატრეს, “ამინმა” ამინი დაუცა დაგადაიქცნენ ბუებად. ერთმანერთის გამომშვიდობებავერცკიმოასწრეს.ერთიერთმხარესგაფრინდა,მეორე -მეორეს და შეუდგნენ თავშესაფარის ძებნას. დღედედინაცვლის შიშით ვერ გამოდიან კარში. იმალებიანხისფუღუროში.სხვაფრინველებსაციმიტომეჯავრებათბუები, რადგანთვის ტომად,თავისიანად არა სცნობენ.ამიტომჩვენც,ადამიანები,როცაერთსვისმეაწვალებენ,დასცინიან, სტანჯავენ მრავალნი, ვამბობთ “აიბუესსაწყალიკაციო!..”

დიაღ, გაფრინდნენ საწყლები სხვადასხვა მხარეს დაშეუდგნენთავიანთსაქმეს-საქონლისძებნას.რამდენმაათასმა წელმა განვლო დღესნამდე. ისინი-კი ისევგულმოდგინედ დაეძებენ დანაკარგს, უძახის ერთიმეორეს, ეკითხება: “ვერ იპოვეო?” - ``ვერა, ვერაო”, -

უპასუხებსმეორედათავიანთამაოშრომას“ვაი,დედიო,ვაი,დედიო!”ამსიტყვებითაბოლოვებენ...

III

იოთამი არა სცხრებოდა, გაფაციცებით დაეძებდაშვილებს, იმას საქონელი აღარ აჯავრებდა, არ გადურჩაგაუჩხრეკელიღრანტობი,არცხისძირი,არცკლდისძირი.ამაო იყო ყოველი ცდა, არსად სჩანდადედამიწაზე იმისშვილების კვალი. ღამ-ღამობით განუწყვეტლად ესმოდაეს საუცხოვო ხმა - ბუების ძახილი; ბევრჯელ ვაისძახილითთავზედაც გადაუარა ბუმ, მაგრამ ერთმანეთსვეღარა სცნობდენ მამა-შვილები. მთელი ორი კვირაშვილების ძებნას მოანდომა. რასაც კი მტაცებელსნადირს, თუ ფრინველს შეჰხვდებოდა, ისრით გულსუპობდა,ღმერთმანი,ააცდენდა,საოცარიმსროლელიიყომშვილდ-ისრისა. ერთხელ გალეშილი,თავპირდასისხლულიმგელინახატყეში.მაშინვეგულში

იმფიქრმა გაუარა -უთუოდ ჩემის შვილების სისხლითაქვს მგელს ლაშები მოთხუპნულიო. დიდხანს არალოდინა,ხელდახელმოიმარჯვამშვილდი,გაუდოისარიდა მოსწია ლარსა. ისარი სტვენით წავიდა და ნადირსგულში გაუარა: ასე გულეურად ისარი არასოდეს არგაუსროლია.“ოჰ,შეწყეულო,შემოსისხლევ,შენდასჭამეჩემი შვილები?” - ჩაეუბნებოდა იოთამი. აღარ აცლიდანადირსთავისთავადმომკვდარიყო.ყურებიდასტაცადააითრია,თავშილურსმებითმოჭედილსხვედასუშენდა:“მოკვდი, არამზადავ, მოკვდი!” თან ხახაში ხელებსუყოფდა. მგელს სიკვდილი არ აკმარა, დანით მუცელიგადუსერა და შიგ ხელებს აფათურებდა, თითქოსცოცხლებს ამოჰრეკავდა მგლის მუცლიდან თავისშვილებს.როცავერაფერინიშანიიპოვნა,გაუტყავებელსნადირს მიანება თავი. წყლულიდან ისარი ამოაძრო,გაწმინდა სისხლიანი ზრო (ისარზე დასაგები წვეტიანირკინა), ჩააგო საისრეშიდა წავიდა. მეორედღეს მიადგა

ბუნაგში მწოლს დათვს, - რაღაც ცხოველის ძვალსაჰხრავდა. “შენდასჭამე ჩემი შვილებიდა ახლა ძვლებსაჰხრავ, შე მურტალო?” დათვმა მხოლოდ ღრიალითუპასუხა,უკანაფეხებზეშედგა,იოთამისმოსაგერებლადემზადებოდა, მაგრამ იოთამის წვერმახვმა შუბმა აღარდააცალა და იქვე სული გააფრთხობინა... იოთამმაძვლებს დაუწყო სინჯვა, მაგრამ დათვის ნახრავიძვალები ერთიც არ გამოდგა ადამიანისა. დარწმუნდა,რომ არც მგელს და არც დათვს იოთამთან არაფერიდანაშაული ჰქონდათ, მაგრამ იმათ დახოცვა მაინც არ,ენანებოდა...

IV

“რა ვქნა?” - წარმოსთქვა იოთამმა: - ``მთელიდედამიწაგადავჭყვენე, გადავქექე, გადავბზარე, კინაღამგადავაბრუნედავერვიპოვეშვილები.ნუთუდედამიწამუყოპირიდაქვესკნელსჩაიტაცა?იქნებაცამცაშიაიტაცა

საცოდავები? აღარ ვიცი, საით წავიდე, აღარ ვიცი, რაღავქნა? რა წყალს ჩავუდგე?” - ოხრავდა და ბორგავდა;მუხლები ეკვეთებოდა, წელში მოიხარა ასის წლისმოხუცივით. მალ-მალ გიჟივით წამოიტყოდა: “ვაჰმე,შვილებო, საწყლებო, უსუსურებო, ჩავდეგ თქვენსცოდვაშიესთავმკვდარი,ესა!”

კლდეებზე ბღოტიალში ვეფხვს წააწყდა, ერთმანეთიმალეიცნეს.ვეფხვიგულიანადმიესალმა.

- გამარჯობა, ჩემო კეთილისმყოფელო! - მიახალა პირშივეფხვმა, როცა იოთამისა და ვეფხვის თვალებიერთმანეთსშეჰხვდენ.

- გაგიმარჯოს, ჩემო მეგობარო, მაგრამ ვაი ამისთანაგამარჯვებას, მე რომ გამარჯვებული ვარ. - სთქვაგულამოსკვნითიოთამმა.

- რაო, რა დაგმართნია? რა ამბავია? რა საქმე წაგიხდაისეთი, აღარ შეიძლებოდეს გამოვაკეთოთ? ნუთუვეღარასვუშველით,ვერაფერსვუწამლებთშენსვარამს.-წარმოსთქვა ვეფხვმა და თანაც მოშავფრო სალტებითაჭრელებულიკუდიგავაზეშემოიგდონიშნადიმისა,თუშენ რამ გიჭირს, მე ხომ არ გამიჭირდებაო. ვეფხვიჰფიქრობდა,იქნებვეღარმოკლანადირიდადახმარებასმთხოვს, ისევე, როგორც წინათ დავხმარებივარო.მართლაც,ამვეფხვმაიოთამსთმაზეუმრავლესინადირიმოაკვლევინა, ზედ შეაგდებდა და იოთამი ისრითჰხოცავდა. რა თქმა უნდა, იოთამისაგანაც სიკეთემოაგონდებოდადასიკეთესვეფხვიცსიკეთითუხდიდა.კლანჭიდან იოთამმა ვეფხვს სიპი ქვა ამოუღო, ისეთდროს უექიმა, რომ ვეფხვს აღარ შაეძლო მოძრაობა.იოთამსშველასთხოვადაამანაცარდაიზარამიშველება,ამის შემდეგ დამეგობრდენ. ამ დამეგობრების ხანშივაჟიშვილიც ეყოლა იოთამს და იმას ახალ მეგობრის

სახელი-ვეფხვიადაარქვა.

- შვილები დავკარგე, მეგობარო, უსუსური ბალღები;დღესათიდღეადავეძებდასრულებითვერაფერიგავიგეიმათი ვერც სიცოცხლისა, ვერც სიკვდილისა. ვინ იცის,იქნებანადირმადამიჭამაშვილები?-მიუგოიოთამმა.

- მე კი ღმერთმა დამიფაროს ადამიანის ლეშს პირიდავახლო!განაფიციასაჭირო?განა იმსიკეთისშემდეგ,რაც შენ ჩემზე დასთესე, შემიძლიან-ღა დავახლოადამიანისხორცსპირი,არამარტოშენსდაშენობილისას,არამედ ვინც უნდა იყოს, მხოლოდ ადამიანის სახეჰქონდეს. სხვა მხეცებისა რა მოგახსენო, იმათ ვერდავუფიცავ. ვერდავუფიცავ ვერც მგელს, ვერცდათვს,ვერც აფთარს, ვერავის, ვერა. მე, მეგობარო,სამსახურისთვისმზადავარ,არდავზოგავშენთვისჩემსჯანს, ჩემს კლანჭებსდათვალებს,თვით სიცოცხლესაც-კი. წავიდეთ, მივიარ-მოვიაროთ, მოვძებნოთ, ან

მკვდრებსშევხვდებით,ანცოცხლებს,-უთხრავეფხვმა.

მეგობრისნუგეშიანისიტყვებიიოთამსგულზემალამოდწაესო.იოთამმამადლობაგადაუხადა.

-თუმაგდენსსიკეთესმიზამ,მეციქნებაისეარმოვკვდე,არაფერი გარგო, დიდადა ვარ შენგან დავალებული დაეხლა თითქმის ყელთამდე ავივსე შენის დავალებით.ძალიან დიდი მადლობელი ვიქნები, თუ ჩემისგულისთვის გაირჯები. - უთხრა იოთამმა. წავიდენსხვადასხვა მხარესდათანაც ის პირობადადვეს, ამავეადგილას შაყრილიყვნენ, სცდილიყვნენერთიმეორისთვის და გაეგებინათ ერთმანეთისათვისსაქმისავ-კარგი.

ვეფხვი გულმოდგინედ შეუდგა მეგობრის შვილებისძებნას, მოვლო მთელი მიდამოები. იოთამსაც, რა თქმაუნდა, არცდღე ეძინა, არცღამე. ბევრი იარა, ცოტა იარა,

მიადგაერთსმდინარეს.

- მდინარევ, მდინარევ, ხომ არ გინახავს ჩემი შვილები,ჩემიმზიადა ვეფხვია?ნუდამიმალავ,სწორემითხარი?ხომ არ მოსულან შენს კიდეზე? წყალი ხომ არდაულევიათ? იქნება შენ დაარჩვე, მაგრამ რა შვილიმეტყვი! - სთქვა რა ეს იოთამმა, თან შუბის წვერიჩასჩხვლიტაერთსდიდმორევში.

-რასა სჩადი,რას, ეი, ხეპრევ,უგუნურო? - წარმოსთქვაგაჯავრებულმამდინარემ,-შვილებითავადშენდაარჩვედა, აქ, ჩემთან კითხულობ? შენს შვილებს რადაუშავებიათ, რო დავარჩო, ისინი ანგელოზებია,უსუსურნი, უმეცარნი, ცხოვრებაში გამოუცდელნი,დასარჩობი შენა ხარ და, რომ შევიძლებდე, არცდაგზოგავდი,რადგანღირსიხარამსასჯელისა.

-რადა?რადავაშავე?-დაეკითხაიოთამი.

-დანაშაულიმეტიიქნება?რადჩაჰყარეჩვილიბალღებიდედინაცვლის ხელში, თუ შენ კაი კაცი ხარ? როცა ისთვალჟუჟუნა, თმაგრძელა თავის კერაზე დააბძანე,მაშინვე დაარჩვე თავიც და თავის შვილებიც. - მიუგომდინარემ.იოთამმახმაგაკმინდა,თავიდაჰკიდა...

-ჰო,ჰო,უთუოდარასტყუი,მდინარევ,-წარმოსთქვამანბოლოს დროს, - ნამდვილად ჩემი ბრალია, მოდი, ნუდამზოგავ,დასარჩობივარ,დამარჩვე.

პასუხს არ დაუცადა მდინარისას, გადაეშვა პირდაპირწყალში.წყალმაწაიღო,კარგამანძილზეატარადაგარიყა.როდი დაარჩო. იოთამი კვალად გადავარდა მდინარეში,მაგრამ წყალმა ისევ გარიყა. ასე ცხრაჯერ თუ ათჯერგამორიყულიისევწყალშივარდებოდა,მაგრამწყალიარარჩობდა, ჰზოგავდა, ენანებოდა. ბოლოს გალუმპულმა,სიცივისაგან აცახცახებულმა ერთ გამოქვაბულს კლდესშეაფარა თავი... მოიბუზა კლდის ქვეშ და თანაც

მოსთქვამდა:“ვაჰმე,ჩემოშვილებო,ჩემოვეფხვიავ,ჩემომზიავ!”...

უღრანი ტყე, უდაბური ადგილი რაღაც ხმაურობამააზრიალა...“მზიავ,ვეფხვიავ!”...

- კაცო, კაცო, ადამიანო, რასა სტირი? რას სჩივი, რასდაეძებ? აგერ შენი შვილები, აგერ იმათი ძახილი, ისინიუკვეფრინველებიარიან,იმათრომშეხვდე,ვეღარიცნობ,საბრალოვ! აგერ ერთი ეძახის: “ვეფხვიავ, ვეფხვიავ, ვერიპოვეო?” - “ვერა მზიავ, ვერაო”, - მეორე უპასუხებს. -უთხრა კლდემ იოთამს, - ეხლატირილითდა ჩივილითვერაფერსუშველი.

- მართალს ამბობ? სწორეა? საწყლები ისევ საქონელსდაეძებენ,რადღაუნდათ საცოდავებს? - სთქვა იოთამმადათვალებიდანცრემლებისწმენდადაიწყო.

- მაშ, ვსტყუი? რა საკადრისია. ქვეყანაზე რაც მოხდება,განამეგამომეპარება?არადროს,-მიუგოკლდემ.

- მაშ,დავიჯერო - გეყურება ჩემი შვილების საუბარი? -წარმოსთქვაკვალადიოთამმა.

- ნათლად, ცხოვლად, ისევე, როგორც შენი საუბარი,გოდებადაგულისტკივილი,-უპასუხაკლდემა.

-არშეიძლება,გეთაყვანე,გამოელაპარაკოჩემსმაგივრად,შეატყობინო,რომ მე აქა ვარდა მინდა იმათი ნახვა, ასედაუძახო: მამა თქვენი აქ არის და თქვენი თვალითდანახვაუნდა-თქო?-შესთხოვაკლდესიოთამმა.

-სულტყუილია, არაფერიგამოვა.ისინიმაინცდამაინცარ მოგეკარებიან, არც ხმას გაგცემენ; ვერც არაფერს შენგააგონებ, დავიწყებული ჰყავთ მამა, სიტყვა მამა აღარარსებობსმაგათთვის.-მიუგოკლდემა.

-მაშ,ნეტავიმეცკლდედმაქცივა,რომჩემიშვილებისხმამაინც მსმენოდა მუდამ, ამით მენუგეშებინა თავი.ღმერთო, ყოვლად შემძლებელო, მაქციე მეც კლდედ. -წარმოსთქვა იოთამმა ხელაპყრობით. სწორედ ამ დროსჩამოიარა“ამინმა”.იოთამიკლდედიქცა,აეტუზა,მიეკრაიმავე კლდეს, სადაც თავი შეაფარა, მხოლოდ იოთამსშეჰრჩა ადამიანის სახე. სდგას თავდაკიდებული,გულხელდაკრეფილიდათვალებიდანცრემლსაფრქვევს.როცა გაიგონებს თავის შვილების გულის მომწყვლელსკივილს, იოთამი, კლდედ ქცეული, დაიწყებსგულამოსკვნით:“ვაჰმე,შვილებო,ვაჰმე,შვილებო!...”

V

ვეფხვი,იოთამისმეგობარი,რაღაიქნა?იჯდადანიშნულადგილას გაუნძრევლად დაყუნთებული და თვალებსაწყალებდამეგობრისმოსასვლელგზასა.ერთსადგილასიყო ტკიპივით მიკრული. აღარც საჭმელი აგონდებოდა

ვეფხვს და აღარც სასმელი. მიცემულს პირობას არჰღალატობდა, ელოდებოდა თავის კეთილის მყოფელს.უცადა ერთი კვირა, უცადა ორი, - თვე, - ორი, ოთხი,მთელი წელი, ხმებოდა ვეფხვი და დნებოდა ერთადგილასდაკერებული,იოთამიარსადასჩანდა.ჩამოდნა,როგორც ცვილი, დაეღვენთა დედამიწას. ვეფხვისძვალებისდალეშის ნაღვენთისა ამოვიდადეკა ქუჩად,დაყუნთებულვეფხვისსახედ,რომელიცაღარციზრდება,აღარც პატარავდება, არცა ხმება. ვეფხვის მსგავსადამოსულს დეკას მხარს უმშვენებს ზამთარ-ზაფხულაყვავებული,დაუჭკნობელიპირიმზე-ყვავილიმთისა.

1909წ.

მოკვეთილიდრამახუთმოქმედებად

(ფშავლებისცხოვრებიდან)

მოქმედნიპირნი:

შუშანა-ცხვრისპატრონი.

ივანე-მწყემსიშუშანასი.

გიორგი-გარეშემწყემსი.

შალვა-ძმისწულიშუშანასი.

ჩონთა-გამოჩენილიმოლაშქრე.

მოქრისი-დედაჩონთასი.

მზევინარი-ცოლიჩონთასი.

გულქანი-ბიძაშვილიჩონთასი.

ბახა.

ღვთისო-ბიძაშვილიბახასი.

ჯავარა-დედაბახასი.

საზანდარი.

მოლა-მუსა.

გულსუნდა-ქალიშვილიმუსასი.

ხევისბერნი, დროშიონნი, მლოცავნი, ლაშქარიფშავლებისადაქისტებისა,დასტურნი.

(მოქმედება სწარმოებს მთაში. ქოხში ყველის გუდებიაწყვია, ქანდარაზე ცხვრის ტყავები ჰკიდია, ცეცხლზეყურიანი ქვაბია ჩამოკიდებული, ხორცი იხარშება,კედელზეთოფ-იარაღიჰკიდია).

მოქმედებაპირველი

გამოსვლაპირველი

შუშანადაივანე

შუშანა(ივანეს)

მემრე, მემრე,დაიწყე კიდა აღარ გაათავე. გადახვედითქისტეთშილაშქარი,მემრერამოხდა?

ივანე

ეჰ, მამა გიცხონდა, შენც ბალღივით, რაც არ არი, იმასგაჰყვები,კაცსგულზეცეცხლიმეკიდება,შენ ქისტეთშიგალაშქრებისას მკითხავ. ძალიან ფინთად გაირყვნა ეგმგელი, არ ვიცი, საით მაუარო მაგას. ოცდაათის წლისავიქნები,ხუთმეტიწელიაცხვარსდავსდევდაჯერასეთიზარალი არ მამრგებია. ერთს კვირაში ოცი სული,ღმერთია?!

შუშანა

მაგას ნუ იტყვი, ეგ აღარა სთქვა, მადლობა უფალს,დაილოცოსიმისმადლიდასახელი.რავუყოთ,ხანესრეიქნება,ხანისრე,მაშმგელმარაქნასე,კაცო,თუანჩვენარაგაგვტაცა,ანსხვასა,ხომდაირჩვამშიერა.ჩემიცხვარიიღუპება,შენიხოარა,შენიორიმცერიოსიმოცში.

ივანე

მართალია,ორიაჩემი.შენროარგენანებაშენისაქონელი,მემენანება-და.

შუშანა

მართალსა ამბობ, არა სტყუი, მაგრამ ტირილითა დაგლოვნითა მტერნი რო არ შაგვიბრალებენ! ტირილითვეღარას ვუშველით, ჯავრობით ჩვენ ცხვრებს ვეღარდავაცოცხლებთ. შენ ერთი ზარალი ჰნახე და იმითსჯავრობ, მე ოცი მინახავ, შენზე ხუთის წლით მაინცვიქნებიუფროსი,თუოცით არა.გულიშათელილიმაქვ,შვილო, ბევრის საცრის პურ მიჭამავ, ბევრსა ვარგადმონაყარი - იმ ლექსისა არ იყოს. ამას თავიდავანებოთ,მემრე,ჩახვედითშარშანქისტეთში?

ივანე

რაღაიქნებოდა,ჩავედით.დროშიონნიმთაზეგავსწირეთ,ქვეით მოდებული იყო ხაროვანი, გამოვარჩიეთ ერთიორმოცამდე ხარი და დავირეკეთ. მწყემსები მაშინვედაფრთხენ, დაიქცენ სოფლისაკე, ოღონდაც პირდაპირვნახეთ,რომ ჩამაიწყეს ქისტიშვილებმა ჩამოდენა,ზოგისაითმაალიპლიპებდათოფს,ზოგისაით.ოჰოო,ვსთქვი,ახლა სჭირს და ახლა გამოჩნდება, ვინც ბიჭია. ზოგებიხაროვანს გამოვაყოლეთ და ერთი ოცდაათამდე ბიჭიმტრის მოსაგერებლად დავსდეგით უკან. ბელადადჩონთაგვყვანდა.

შუშანა

ბეჩავ, ვაჟავ, კაი ყმა კი არი, ღვთის მადმა, გაჭირებისდროს!ბევრჯელავყოფილვარიმასთანიმარე-მარეებში.

ივანე

დაიცა,გიამბობ. კარგიადა ეგრე! ჩვენტიტველს ალაგასმოვხვდით, იქ ქუჩის მეტი არაფერი იყო, ვერასაიფარებდა კაცი. მოგვისხდენ ძაღლები პირდაპირარყიანშიდამოგვაყარესთოფები.კიდევკარგი,რომშორსვიყვენით, თოფები ვერ აწევდა, თორო სუ ერთიანამოგვჟუჟავდენ.ქვეითსამელგუჯადაჩონთადარჩნენ.ელგუჯასგაარტყესთოფიდაწამააქციეს.მეისმიკვირსდღესაც, ჩონთამ შაიგდოზურგზე,თანდაჰკივლა “შენსმარჯვენას,ძმაო,ძაღლებსარვათრევინებო”,დაგამოსწიაპირ-აღმე,როსიმაგრეშიმოვფარებიყვენით!

შუშანა

ჰაი,ვენაცვალეიმისსულთა,კაილაშარი-ჯვრისყმაა.

ივანე

გამოგვიდგნენ ისინიც, მაგრამცუდადდაუჯდა იმათ იმ

არყიანშიით გამოსვლა; რამდენჯერაც მოგვეწივნენ,იმდენჯერ გავაბრუნეთ, ერთი ხუთიოდ მკვდარი კიწაიღეს,სამი-ოთხიდაჭრილიციქნებოდა.საფშავომიჯნასრომ გადმოვსდით, სხლიტეს იმათაც იმედი დამიბრუნდენ... ძაღლებია, არ შაგვარჩენენ. ძალიანაცდაიგვიანეს,როფშავისხევიარაითდააზიანეს.

შუშანა

არიან, მოუსვენარნია,დაუდეგარნია.თუ ჩვენც ეგრე არვუყავით,არგამოდგება,ცოლებადაცმოგვინდომებენ.კაიყმანუდაულიოსღმერთმაჩვენლაშარი-ჯვარსა.ვაჟკაცითავსხოასახელებს,სოფელსაცდახატსაც.ჩონთას,ჩემისფიქრით, უნდა ჰყვანდეს მოკლული ქისტი ოცდაოთხიმაინც. გაგიმარჯოს, ეგ მაგათა ჰჟუჟავს! ისინიცუკრაჭუნებენ კბილებს, მაგრამ შენ მითხარ დრო, როცხვარმა მგელი შაჭამოს. კაი ვაჟკაცია. ცოტას ერთიმიზეზი აქვ: ქალის გულისათვი ვაჟკაცმა სახელი როდი

უნდა გაიფუჭოს.დიაცი მითხარ შენ, წუტიდიაცი, იმისგულისადაუგიათქმევინოსთავისთავზევაჟკაცმა.

ივანე

მეეგარვიცი,რასამბობ?რადიაცი,ვინდიაცია?

შუშანა

ჩონთამ მათურელს ბახას ცოლი წაართო, მეორე წელიაშინაჰყავ.

ივანე

როგორცოლი,რასამბობ,კაცო,ჯვარდაწერილიცოლი?

შუშანა

ვსთქვათ,ჯვარდაწერილიარიყო,მაგრამხელდადებულიიყობახაისადადაჩონთამკიგაიტაცა.

ივანე

ჰო,ეგსხვასაქმეა,ალბათქალსაცუნდოდადარაექნა?!ეგ არაფერი,დედავაცხონეჩონთასი,იცისმგელმა. აიმეეგეთი მგელი მიყვარს, ჩემო შუშანავ, ისითა კი არა,ცხვრებს რო მიჭამს. შენ დიაცი არაფერი გგონია, კარგიდედაკაცი კარგი რამ არი და უხეიროს კი ღმერთმამშვიდობა მისცეს. მაგას როგორ იტყვი,დიაცი რა არიო.ეხლამედედაკაციმყავ,უკაცრავადვარამსიტყვაზე,როარმამწონდეს,ერთსდღესარშავინახავდიშინ,ჭიტლაყიდა იმისი ჯანი! ცოცხლად ჯოჯოხეთში ვამყოფო ჩემითავი, განა გიჟი ვარ? სისწორისას ვამბობ,თამარ-ნეფისმადმა...

შუშანა(ღიმილით)

მე იმას კი არ ვამბობ,ჯიუტო,დედაკაცი არაფერიაო. მეჯერ ამას ვამბობ - რაზედაც ხელი არ მიუდის ვაჟკაცს,თუნდ რიყის ქვა იყოს, ხელი არ უნდა მიაწვადოს, დამემრედედაკაცს?!

ივანე(იცინის)

ხა,ხა,ხა!დედაკაცსუნდამიაწვადოსხელივინცბიჭია-და! შენი არ ვიცი და მე კი აღსარებასავით გეტყვი -დედაკაცივითგულსარაგამინათლებს.ლაშარსროვიყო,სუიმათკემიჭერავთვალი,სმაცმავიწყდება,ჭამაც,ხა,ხა,ხა!

შუშანა

მეტის მეტი - რეტის რეტიო, ბუმბულავ, ნათქომიაძველთაგან. ლექსი მაინც არ გაგიგონია: “ღვინო კიმათრობელისჯობ,ძაღლითეოზემყეფარი,ვაჟკაცი ამო-

გემო სჯობ, რო გაჭირდება - მჭეხარი, ჩალად არა ღირსვაჟკაციდიაცთმიმყოლი,მკვეხარი”.

ივანე

ვამბობ,თორო განა მართლა ეგრეა. ვის მამაძაღლს ჩემსთავად ჩემი ქედანა და ჭრელია არ ერჩივნოს, რაცქვეყანაზედედაკაცებია, ჩემსდედაკაცს გარდაია, ხა, ხა,ხა!..შენხომეგლექსიმითხარ,კარგი,მაშთუეგუთქომძველებს, ესეც ხო იმათ ნათქომია: “ვაჰმე ხინკალო,ხინკალო,მემრემარწყვასთანწოლაო”.ხა,ხა,ხა!

შუშანა

ჰაი, შე კუდიანო, ისივ საით მამასწარ, ხა, ხა, ხა!გავტყდები, რა იქნება, გატეხილი ვიყო. აბა ხორცი ნახე,ძალიანარმოგვეხარშოს.

(ხმა გარედან: “თეო, აქ რას წამოსწოლიხართ, ამ ქოხისკარებს,წადითცხვართან,წადით!ოჯახის-შვილებო,შინახართ?”)

ორივენიერთად

შალვა, შენა ხარ? მოდი, ბიჭო. რა სტუმარივით,უცხოსავითგარეთაითიძახი!

გამოსვლამეორე

იგინივედაშალვა

შალვა

(შემოდის, ცალ ხელში თოფი უჭირავ და მეორე ხელშიმგლისტყავი)

მე ვარ და კარგიცა ვარ. ვერ ამოგყარე იმ ჩვენიდამღუპავისმგლისჯავრი!

ივანე(გაკვირვებით)

ბიჭოს!ყოჩაღ,აიგენაცვალემათვალებში!(წამოდგებადაჰკოცნის შალვას) გენაცვალე, კლოვ მტრისთავი მოგცესღმერთმა!აიშენიჭირიმე,აბა,მაჩვენეეტყავიაქა.

შალვა(ტყავსაძლევსივანეს)

აჰა, დაიჭი, აი ჩვენი მტერი. მკვდარზე მაინც ამაიყარეჯავრი.

შუშანა

ღმერთმა ხელი მოგიმართოს, შვილო, კლოვ ხარი-ირემიმოგაკვლევინოსრქიანი.

ორივენიერთად(შალვას)

საითრასმაიგდეხელად?

შალვა

საშავარდნისთავსგადმაუშვიცხვარი,მეკლდისთავზევიჯე, ერთიან ცხვარი რამღაც შამოაფრთხო. წამოვდეგფეხზე,გავიხედე,ოღონდაცესმგელიდასჯაჯგურებიაამჭედილას დუმაზე, ეზიდება პირთავქვე, ის ფიქრიჰქონდა, ამ კინჭუხებში ჩავითრევო; მე ხმა, კრინტი არამოვიღე, მაშინვე შამოვზიე ჩახმახს, თოფი გავარდა,ბოლი მამეცალა და ვნახე, რომ, სადაც ვესროლე, იმასცოტა ქვეითლოდებში კუდი ჩნდა. ოჰო, ვსთქვი, მიამაგუნებაში.

ივანე

რაშიმოჰხვედრიყო?

შალვა

იღლიაშისჭირდა,სიპტყივიდგა.

შუშანა

მემრეჭედილაძალიანარიდაგლეჯილი?

შალვა

არიდა არც ძალიან არი. მივედ, ვნახე, პირიდანდუმისნაჭრებიგადმოსდიოდა.

ივანე

ჰაიშენირჯულიდაიქცა,შებოროტო,შეძაღლო,შენა!შენ

შასჭამეგანაჩემიცხვრები?! (თანუსრესსყურებს,სცემსმუშტს).ვერამოგშხამდა?

შუშანა

მაიტა ე ტყავი აქა, არ დაჰხიო! მკვდარზე რაღავაჟკაცობასა სცდი, შე კაი კაცო? (იცინის). მაიტა, ვაჟო!კარგი,კარგი,ეყოფა,ცოდვაარი,რაქნასე,ეგეცვაჟკაცია,ეგეცა ნადირობს, ცდილობს ლუკმა როგორმე ვიშოვო,შიმშილითარმოვკვდეო.

ივანე

ცოდვა არი?! ვაჟკაცია?! ჩემი ცხვრები კი არ იყოსაცოდავები,რო სჭამდა?!თუ ვაჟკაცია, წავიდესტყეში,ცოტასარჩოგაუჩენიაღმერთსა,იშოვნოსდაჭამოს,ჩემსოფლსრასეტანება?იმისთანავაჟკაცებიფეხებზემკიდია,რომზაზესხვისასარჩოსიტაცებენ.

შუშანა

მაიტა,მაიტა,ვნახოერთი,ხვადიათუძუკნა?..

ივანე(აძლევსტყავს)

აჰა, ნახე,რაკი არ აგიყენებს მაგისიტყავი,რაც ცხვრებიდაგიჭამა.

შუშანა

არაუშავ,მაიყვანეთჩემთანჩემიმონადირებიჭი(უსვამსხელს თავზე, უწყობს ბეწვსა). ძუკნა ყოფილა ესმამაძაღლი, რა კარგი ყურები ჰქონია, რა კარგიტოტებიჰქონიაამქურდ-ბაცაცას,ამას!მოკლესეხლადაროგორღაუნდაინადიროს?! (ივანესდაშალვას)ლეკვებიჰყოლია,იმიტომუზარალებიაცხვარი.

შალვა

ლეკვებისდედაა, ძოღან იმ საშავარდნეს პირდაპირ როლეკიანია, იქით წკავ-წკავი მოდიოდა. მგონია კიდეცგიამბე,ივანე?

ივანე

ჰოო,სთქვი,მართალია.

შუშანა

ეგრეა. აი ესხონადირია,მგელია,მტაცებელია,მჭამელისხვისა სარჩოსი - და როგორ უყვარს თავის შვილები,მოგეკლეინათ შვილების გულისათვი, ეგებ იმათ რამმიუტანო, სიმშილით არ დამეხოცნენო... აბა მოდით,გავამტყუნოთ, რა ექნა მაშ ამ ბეჩავსა? მართალია,გვაზარალა, გული გვატკინა, მაგრამ მაინც ისივ იმას

ვიტყვი: რა ქნას, ნადირია, ჩვენ ამაზე მდიდრები ვართ,მეტი ჭკვა გვაქვ, მეტი მოხერხება, ამან ემის მეტი არაიცის,ესდაუწერიაამისთვისღმერთსა.

შალვა

მართლა,ბიძავ,გამიგონია,ღვთისაგანაქვშაწერილიო.

შუშანა

მამაჩემმაიცოდა,იმმამიჩემისცხონებამ,ქორიროქათამსგაიტაცებდა, თუნდა იმის ცხვირწინაით, ხელს არაუქნევდა:წაიღოს,მონადირეაო.აბა,მამაჩემითვითონაცმონადირე იყო განთქმული და ალბათ იმით თუებრალებოდა,თავისთავიაგონდებოდა,იცოდა,როგორიცარი მონადირის გული. დედაჩემმა დაუწყის წყევა-კრულვა: შე სულელო, შე გადაყრუებულო, რამდენიცდაჰბერდი, იმდენი თავშიით ჭკვა გამოგეცალაო. რად

წააღებინე ქორს ე ქათამიო! - მეწადა, მინდოდა დაიმიტომაო.

შალვა

მაშ სიზმარს არ დაეჯერება, ბიძავ?! მე რო წუხელსაკვირვლად ცხადად ვნახე და არ გიამბეთ კი - დაიცარაზეამიხდებაო,ვიფიქრეჩემთვი.ერთიშოლტისაქალმემეჭირა ხელში, უნდა ქალმები დამეკეთა იმისა,ვაბრუნებდიხელში,ბეწვიროგორიღაცსხვანაირიესხა,არიყოსაქონლისტყავი,მაინცკიუნდაქალმებიდამეკეთა.დღესროგავატყავეესმგელიდაცხვირშიხელიმოვავლე,ავსწიე მაღლა, ტყავმა ქანძურობა დაიწყო, მაშინვე ისსიზმარი მომაგონდა. დიდება, შენთვისა, ღმერთო,ცხადადადგაფეხზე.

შუშანა

სიზმარი,შვილო,დაცდაზეა.

ივანე

ნამდვილია, ეგრეა,უნდა ალღო,მხარო აართვასიზმარს;სიზმარიუმხროარარი.

შალვა

ეჰ, შენი ჭირიმე, ჩემო თოფო, უთუოდ კაი თოფიგამამადგა,ივანე,ესთოფი,ძალიანკაიპირიაქვ,ძალიანშხამიანი.(თანსწმენდავსთოფს).

ივანე

კაიფასიცმიეც,ციცისტერფალიანიმაჟარიკარგია.

შუშანა

რამიეც?აბამაჩვენე.(შალვააძლევსთოფსშუშანას).

შალვა

ოცითოხლიდაათიმამგეცხვარი.

შუშანა(სინჯავსთოფს)

კაირკინაა,ღმერთმამშვიდობაშიმოგახმაროს.ჰაიგიდი,დროებავ, ჩვენს მამა-პაპას მშვილდ-ისარი, ბოძალდიჰქონიათოფადდააბასადესადასადისა:“თოფმასთქვა-ჩემსაწამალსაშვიდ-პირადუნდადუღილი,-შორსვიციკაცისსიკვდილი,ზედვიციჭექა-ქუხილიო”.თოფითომსლაზათი კი აქვ, მაგრამ ტყვია ოხერი ბევრს კაი ყმასაფუჭებს წინასწრობით. სწადიან თავი სცადოს, მაგრამსანამ საქმე საქმეზე მიდგება, სანამ მკლავს გაჰრჯის,მანამდე ჰკლავს. ვაჟკაცის საცდელი ხმალია, მკლავიცხმალშიგამოჩნდებადაგულიც.

ივანე

ეჰ, აბა ჩემი თოფიცა ვნახო. (ეწვდება კედელზეჩამოკიდებულ თოფს). ამასთან შენი მაჟარა ვერ მოვა,ძმისო,ესსხვაჯურაა...

შუშანა

ეგ სხვა რკინაა, ჩარმაა. ნათქომიც როა ლექსი: “თოფჩითოფი სჯობ ხირიმი, მემრ ჩარმა გვარშარეულიო”.(კულისებშიტირილისხმაისმის: “ვაჰმე,თქვენიჯავრი!თქვე რჯულ-ძაღლებო, გაწყდეს თქვენი ხსენება,ღმერთმა ნურა კარგი გახილებინოსთ,დაგლახტოსთდადაგშამათოსთიმგმირმაკოპალამ!”).

ყველანი(ერთხმად)

ესრაამბავია?(წამოდგებიანფეხზე).

შუშანა

დედაკაცისხმაა.რაღაცცუდიამბავია.

ივანე

ილანძღება.

შალვა

გაჯავრებულია, ვინუნდა იყოს ამდროს? (ხმაგარედან:“სადვინახართ,აღარავინახართქრისტიანი!”).

ყველანი

მოდი,შინავართ,ვინახარ?

გამოსვლამესამე

იგინივედაგულქანი

გულქანი

(აქვსდასისხლულიპირი,ხელშითოფიუჭირავს).

ვაჰმე,ამამვარდაგული!

ყველანი

რაარი?რაამბავია,ქალო?!

გულქანი

დაიცათ, სული ამამაქცეინეთ, თქვენი ჭირიმეთ.(დაეყრდნობათოფსტუჩზე).

შუშანა

ეგრაამბავიაშენთავს?ეგრაარი?

ივანედაშალვა

თქვიჯერადამემრედაისვენე.რაამბავია?

გულქანი

თუკაცებიხართ,არცთქვენაგცალიანთდასასვენებლადდა არც მე: ქისტებმა აგვიკლეს, კაცის ჭაჭანება არ არისსამთოებში;მაზლიმამიკლეს-ელიზბარი.(ქვითინებს).

შუშანა

ვაჰშენ,ჩემოთავო,ნუმცგამიგონავ!

ივანე

ღმერთმაჩემსმტერსმისცეს!საწყალიელიზბარი!

შალვა

ვაჰდედასმტრისას!

გულქანი

ჩონთაის ბინა სუ აიკლეს, საქონი გარეკეს, მზევინარიცწაიყვანეს. ღმერთმა ეგები კარგი არ აჩვენოს, ეგებდაულიოს წილ-ბოლო იმ ჩვენმა მთავარ-ანგელოზმა, იმტურფამთამარ-ნეფემბახასა,ისმაუძღვაწინქისტებს.

შუშანა

ჯავრიჰქონდა.აიდავწვიიმისგამდელი,შამირცხვაიმისვაჟკაცობა!მემრერაჰგულავ?

ივანე

უყურე, უყურე შენ იმ ძაღლს, მოღალატეები შინაითაცგაგვიჩდენ?

შალვა

გარჯულდაგაურჯულებელი.

გულქანი

უკეთურს მზევინარის ხელში ჩაგდებაუნდოდა, მაგრამტყუილად,ქისტიჯოყოლადაჰპატრონდაიმას...ეგებარაკეთილი ნახოს იმ შავის მიწის ჩამოშაშლელმა... მეცხანჯრით დამჭრეს, ქალს გავები, არ ვანებებდი,ელიზბარისად მაინც მარჯვენა კი არ მოვაჭრეინე... ესთოფიციმისია,გამოვიტაცე.

შუშანა

სადიყოჩონთა?

გულქანი

კაცებისუქორწილშიგაიკრიფნენ,ამაღამნეფიონიმაუვაყეინიაანთ. ცუდი მხარი ეტყვის, მაგრამ საით რასუშველს,იმასვინშაატყობინებს?

შუშანა

ნუვგვიანობთ.აბა,ბიჭებო,თოფიმაისხით.

გულქანი

აჩქარდით, თქვენი ჭირიმეთ, გზა შავაჭრათ, თუვეცადენით, წინ მოვასწრობთ. ისინი ფშავლების

სალაშქროგზაზეწამოვლენ.

ივანე

წავიდეთ,წავიდეთ,ნუვგვიანობთ!

შალვა

მემზასავარ,არიქათ,სირცხვილსნუვჭამთ!

შუშანა

ეგრჯულძაღლები,მევიცოდი,როშარშანდელსჯავრსარშეგვარჩენდენ.(ისხამენყველანიიარაღებს).

ივანე

წავიდეთ,რასაცვიზამთ,ვიზამთ!აიდედასიმათსა,რომ

იქვერმოვასწარით!

შუშანა

ჩქარა, შალვავ, ქალმების სწორებისა არ არის, ჩოხაშამაიკვალთე!

გულქანი

აბათ, თქვენი ჭირიმეთ, ძმა-ძმისადა და ემ დღისადაო.(გადიანყველანი).

(ფარდა)

მოქმედებამეორე

გამოსვლაპირველი

(სცენა წარმოადგენს დარბაზს. შუა ცეცხლია. გარშემოგოდრები და კოდები სდგას. მარცხნით დასამხრეთისაკენკარებია.ზემოთკიდობანისდგას,ქვემოთდედა-ბოძის გვერდზე თუნგი და თულუხია. კაჩხაზეთოფ-იარაღია,ზემოთთარო.ბოძზეკალათაჰკიდიაჯამ-კოვზისშესანახი).

მოქრისი

(ზისკერისპირას,გვერდითაკვანიუდგა,ფეხითაკვანსარწებს,თანწინდასა

ჰქსოვს).

დაიძინე, შვილო - ტკბილო, დაიძინე, პატარავ, ნანაა-ნანაა,არშაგაჭმევშვილსა,მგელო,ნანავ-ნანა,კატავ,აცხა,კატავ,აცხა,შენაკვანშიარდაგაწვენ,ნანავ-ნანაა.თაგვიცმორბის კუდაბზიკა, ნანავ-ნანაა, მე დავწვები, მე

დავწვები -მოიმღერის,ნანაა,არდაგაწვენ,არდაგაწვენ,ჩემს შვილს სძინავს კაკანაში, ნანავ-ნაა! (იძახის) ქალო,მზევინარო,სადახარ?

მზევინარი

(შემოდის სამხრეთით კარებიდან. პირისახე შუბლამდედაორივეხელები

შეხვეულიაქვს).

რაგინდა,დედამთილო?

მოქრისი

ხბორებისადარიან?

მზევინარი

ჭალაშისძოვენ,კარგაარიან.

მოქრისი

თვალიგეჭიროს,დედა-შვილობას,მგელიარმიგვიწვდეს,რაცვიზარალეთ,ისაცგვეყოფაზარალად.არაჰნახეკაცი?

მზევინარი

ვნახე

მოქრისი

არაგითხრა-რა?

მზევინარი

ხმაც არ გაუცია, განა არ იცი იმის ამბავი! შავი ნახშირის

ფერი ედო, სწორედ არც კი შემომხედა. ცხენი ბალახზედააბიო კი მითხრა, თითონ ელიზბარის სატირლადწავიდა.

მოქრისი

აბა, მაგ ჩემთავმამკვდარს, სრულ იმას ჩავჩიჩინებ -დაანებე, შვილო,თარეშობასთავი,თვისი სარჩო საკმაომოგცა ღმერთმა, იმას მაუარეო. არა, დედავო, ჩემილაშარი-ჯვარი რასაც მიბრძანებს, ისე უნდა მოვიქცეო.ჩვენის ბატონის ბრძანებას ვერ გადავალო. გადაიმტერამთელისაურჯულოვე.

მზევინარი

შენ დედა ხარ, ჯერ შენ არ გიგონებს, მე - ცოლს რასგამიგონებს?!

მოქრისი

მაიტანსთითო-თითო მაუნათლავის მყრალს მარჯვენასდამიაკრავს კოშკზე. არ იცოდა,რომმოეკითხებოდა? აიეხლა შენ რადა გაქვს ჩაჭრილი ხელები?! აგერა კიდევბეჩავი ელიზბარი, მოუკვდა ჩემი თავი, როგორი ცოლ-შვილი,როგორიდედაგაწირა!(წუწუნებს).

მზევინარი

მეგანაესემოვრჩებოდი,დედამთილო,ჩვენსფშავლებსროარმოესწრო!სალაშქროსყელსრომგადავედით,ბახამომიბრუნდა,მოსტყდესიმასმარჯვენა,დამითხრა: აბასადა გყავ შენი სახელიანი ქმარი, ეხლა გიშველოსო. შენხოცოცხალიდამმარხე,ქუდიმომხადე, აღარცშენუნდაიცოცხლოვო,თუიცოცხლებ,სასიცოცხლოარუნდაიყოოდამომიქნიახმალი,ცხვირ-პირშიმიმარჯვებდა.მეპირზეხელებს ვიფარებდიდა ის კი ხმლითა მცემდა. ამდროს

მდევარი მოგვეწია,თოფების ხმა მოისმა. ყველანი აირ-გაირივნენდამეცთავსვუშველე.

მოქრისი

ის მაშინებს, შვილო, ვაი თუ ქრისტიანის სისხლშიგაერიოს, ურჯულო მაინც ურჯულოა. არ გაუშვებსცოცხალს,შამააკვდებაისარსამყოფობახა:ქისტებისაკიარა, უფრო იმის ჯავრი ექნება, იმ მზებნელის, იმპირშავის. რა ხელობა დაუჭერია ჯერ, რა ხელობა?!ქისტებსუძღვებაწინფშავშისათარეშოდ!

მზევინარი

მეხი დაეცა იმას თავზე, უგერგილო უგერგილობასჩაიდენსნიადაგ!

გამოსვლამეორე

იგინივე,ივანედაგიორგი

(ივანედაგიორგიშემოდიანხელგადახვეულები.მთვრალებიარიან).

ივანე

მშვიდობასახლსა.

გიორგი

აგაშენოსთღმერთმა.

მზევინარი

თქვენცმოხვედითმშვიდობით.(ადგებაფეხზე).

ივანე

გაგახაროსღმერთმა.

გიორგი

გიცოცხლოსქმარ-შვილი.

მოქრისი

უკაცრავად,შვილებო,მეკიფეხზევერაგიდეგით:სიბერეძნელიყოფილა.

ივანე(მოქრისს)

შენვინდაგემდურება,დედახარჩვენი,როგორახართ,ხოარაგიჭირსთ?

მოქრისი

ღმერთმა გაცოცხლოს, ჩემო შვილო, ვყრივართდღესნამდე.

გიორგი

ხომარაწაგიხდათ?

მოქრისი

არაწაგვხდომია,გადღეგრძელოს,ჩემოშვილო.

მზევინარი

რაცწაგვიხდა,ისრაკიარაკმარაზარალად!

გიორგი(ჩაფიქრდება)

ჰო, ჰო, ვიცი... ვიცი... ეგ არაფერი, ქმარი გყვანდეს

ცოცხალი,თორო მტრისჯავრს არ შაგაჭმევსთ. მართლა,მზევინარო, გუშინ მტერ-მოყვარე ბახა ვნახე, ცხვარშივიყავ, არაგვის ჭალაზე გზაზე მოდიოდა ცხენ-და-ცხენ,ისეთიფერიედვა,როგორცნახშირი;თავ-პირზეყაბალახიჰქონდამოხვეული,მაგრამმაინცვიცან.იმანმგონიავერშემამჩნია,გორისპირზევიყავიწამოწოლილი.

მზევინარი

მოუსავლეთს წავიდეს. მემრე, ბიჭებო,როგორა ხართ ანერთიანმეორე?

გიორგი

რაგვიჭირს,ვართ.

ივანე

დავდივართ,კარგსავსომთდაკარგსავჭამთ.

მოქრისი

ცხვარში ვინღა დაუყენეთ, ბიჭო, რო თქვენ საქეიფოდდასდიხართ?

ივანე

ეჰ, დედა-შვილობას, ცხვრის დარდი ვისა აქვ! ცხვარიარხეინადასძოვსმთაზე...ჩონთასადარი?რამდენიხანიააღარმინახავ!

გიორგი

მართლა,დედილო,სადარიჩონთა?

მზევინარი

იმის გზისა რა გაიგება! დილას განთიადისას ცხენიშაკმაზადაწავიდა.

მოქრისი

უდროოდ დამაბერა შვილმა, შვილებო, უდროოდ. ესთვალები მაგის გზის ცქერაში ჩამომიწყალდა. ნეტავიგვეტყოდეს,სადმიდის,ანშინროდისდაბრუნდება.

ივანე

ვენაცვალეკარგსყმას.

გიორგი

ვაჟკაცისწესია.

ივანე(მღერის,გიორგიბანსეუბნება)

მაშინკარგიაკაიყმა,როდილაბინდზედგებოდეს.

გიორგი

(იმეორებსამსიტყვებს,ივანებანსეუბნება).

ივანე

იცვამდესგრილსარკინასა,ომსვიზამ,ემზადებოდეს.

გიორგი(იმეორებს)

ივანე

ლურჯაიჰხრავდესლაგამსა,ტოტითატოტზედგებოდეს.

გიორგი(იმეორებს)

მოქრისი

ბეჩავი, შვილო, ელიზბარი! სირცხვილია, მეზობლებიგაიგონებენ. ერთმანერთის გამსუბუქება არ არი კარგი:ჩვენიჭირიმაგათლხინადმიაჩნიათო,იტყვიან.

გიორგი

ხანგავლილია,არაუნდა-რა.

ივანე

ეჰ, დედა-შვილობას, განა ჩვენ აქ დავრჩებით, ჩვენაცდავიხოცებით. ის უფრო ცოდვა არ არი, რომემღერებოდეს და არ ვიმღერო? ეჰ, დარჩეს თუნდა,არაფერიუშავს...მაშრატომ არასშაგვასმევთ,დედილო,არაყანი,ვიცი,გეგულებიან?!

მზევინარი

რაღაარაყიგეჭირვებათ,ისეცმთვრალებიხართ,ბიჭო.

ივანე

დაგავიწყდაგანა,მზევინარო,ჩემისიკეთე!რამინდოდა,რამომარბენდა ამთავმკვდარს,რატომ არწაგაყვანინეთბახასადაქისტებსა.დაიცადე,დაიცადე,კიდევმოდგებაქაჩალიმექუდისკარზე!

გიორგი

ახლა ჩონთა იტყვის,დედაკაცა მყავ, ცოლიდა შვილიო.ვისაგან-ისიცვიკითხოთ.თუშენარა,ხოვიცი...

ივანე

ჰო,მართალია,მედაჩემმაღმერთმა,ხა,ხა,ხა.

გიორგი

აბა,ეხლარაღასიტყვიმზევინარო,არარიეგრე?(ორივენიიცინიან).

მოქრისი

შნოზე ყოფნა არა სჯობია? აკი დათრობა არ უხდებავაჟკაცსა.

ივანე

მოკლას ხარი თივამ!.. რა ვქნათ, ჩემო დედილო, შენისულის ჭირიმე, მწყემსი ხალხი ვართ, ათასში ერთხელძლივძლივობით დავეხრწევით შავს მთასა, შავსკლდეებსა,ჩამოვალთსოფლადდათუმაშინაცთვალიარ

გავახილეთ,რასვეგვანებით!

გიორგი

ნუ,დედა-შვილობას,ნუდაგვძრახავთ.

ივანე(მღერის)

ძმობილს ენაცვალოს ძმობილი... (უცებ ხელს იფარებსპირზე, აგონდება მოქრისის დარიგება). ღმერთო, შენმაპატიე!

გიორგი(სიცილით)

რა არი,კაცო,რაღაენამუცელშიჩაგივარდა,თუდაიწყე,დაამთავრეკიდეც.

ივანე

დროს უნდა მიჰყვეს კაცი, ძმაო. (გიორგი თავსდაჰკიდებს).როგორცავხედავ,აქჩვენარასმოგვიტანენ.აბანახე,თუძმახარ,ჩვენსჩარექაშიაღარაგვიდგა-რა?

გიორგი

მგონია კიდევდაგვრჩა ცოტაოდენი,თითო ყანწი ეგებიმაინც გამოგვივიდეს. (ჰსინჯავს ჩოხის ქვეშ ყურითქამარზე დაკიდებულს ჩარექას და იხსნის). აჰა, ძმაო,ნახე.

ივანე

მოიტააქა (ართმევსჩარექასდააჭანჭყარებს).ვენაცვალეშენსბარაქას,როგორბარაქიანიყოფილაესდალოცვილი!კიდევმდგარა.

მოქრისი

შვილო,მზევინარო,აბამაინცარიშლიანკი,წადი,ბარემ,მოუტანესუფრა,არაყიცჩამოუსხი.

ივანე(გახარებული)

ჰოი, გენაცვალე მაგ ტკბილს სულში, ჩემო დედილო!უნდავაკოცოთვისდედას.(მიდისდაეხვევაყელზე).

მოქრისი

ბებერი-ღავარ,შვილო,ბებერი...

გიორგი

აიშენიჭირიმე,ჩემობებო,როეხლათხოვნააგვისრულედაამაზემეტადაღარდაგვაღონე.

მზევინარი(სდგებადამიდისკიდობნისკენ)

საითჩამაუსხა,დედამთილო?

მოქრისი

გოზაურშიით ჩამაუსხი, განა კი მეზოგება, შვილო,თქვენთვინემწარეწყალი,მაგრამძალიანდაითვრებით,არ დამენახება მთვრალი კაცი. ბებერას კაცას კიდევუხდება,ვაჟკაცსკიაუშნოვებს,დედაშვილობამ.

მზევინარი

ვაჰმე, მწარე წყალი რაღადასაზოგავია? იქნება ამათ ისიფიქრონ, არ ემეტებათ ჩვენთვინაო. (ჩარექაშიგოზაურიდან არაყს რომ ჩამოასხამს, ვარცლიდან იღებსგრძელს სუფრაზე ხმიანდის ნატეხს, ყველს და მოაქვსსტუმრებისწინ).

ივანედაგიორგი(ერთადართმევენრასუფრას)

ღმერთო,ნაწილისგამჩენო,შენასწყალობდეჩონთასადაიმისყოფა-ცხოვრებას.

მოქრისი

ღმერთმაგიშველოსთ.

მზევინარი

გაცოცხლოსთღმერთმა.

გიორგი(მზევინარს)

აიეხლავართკარგა,როგორცკაცსმაუხდება.ემაგრე,აი!მადლობელი ვართ. შენ ჩვენის გულის მოგებას ეცადე,თორო შენს ქმარს კიდევ დასჭირდება ჩვენი თავი.წამოდგება კიდევ ლაშარის გორზე ხალხის წინ დადაიწყებს ვეფხვივით რუხრუხს: “ჩვენი ლაშარი-ჯვარი

ქისტეთზე გალაშქრებასა ბრძანებს და გაემზადენით,ვისაც კი გული გერჯისთო. გაუწყრეს ესლაშარი-ჯვარი,ვინც გულს ძალა დაატანოთ. არ გეპატიჯებათ, ვისაცგული არ გეუბნებათო”. ჩვენც მაშინ იმას ვიტყვით: არგვერჯის გული და ვერც წამოვალთო, ვერგაგმოგყვებითო.ვნახოთ,თუშენსქმარსმაშინმარტოკასარმოუნდესქისტეთსჩაკჩაკი.

ივანე

ჰო და ჰო, მე და ჩემმა ღმერთმა, უთუოდ არა სტყუი,გიორგი.

მზევინარი

არა გინდა,დედისშვილო, ჩემი კაცი მარტოკა რა ცოტასდაჩაკჩაკებს,ნუგეშინიანთ,იმასგზაარაერევა.

გიორგი

სუ,ვაჟო,არცარაისითაა,როგორცშენმაგწონ.

მზევინარი

მემამწონთუარა,ეგსხვაარიდაისკივიცი,როგზაარაერევა.

ივანე

მარტოკამაინცრასიზამს,თუნდაგზაცარაერიოს?

მზევინარი(ღიმილით)

მოახერხებსკიდევრასმე.

ივანე

მტერსნურაკარგი,მარტოკამბევრივერამოახერხოს-რა.(ასხამს ყანწში არაყსდა აწვდის გიორგის). აბა, გიორგი,ძმაო,ჩამამართვიეყანწი.

გიორგი

კაისხელსუჭირავ.

ივანე

ჰა,ვაჟო,დაიჭი!(აწვდისყანწს).

გიორგი

რაღა ბევრს მაპატიჟებ, განა მემრე ვეღარ მოვესწრობი,დალიედადავლევ.

ივანე

რაკი შენ არ დაჰლევ, დავლევ კი არა, ღმერთსაცგავაგდებინებ. (ილოცება).დიდებაღმერთსა,დიდებულიღმერთიშაეწიოსჩონთას,იმისცხოვრებას,ბარაქამისცეს!(გიორგის) გაგიმარჯოს შენც! (დედაკაცებს) გაგახაროსთთქვენც!

მოქრისი

ღმერთმაგაცოცხლოს,ჩემოშვილო!

მზევინარი

გადღეგრძელოსღმერთმა! (ივანეუსხამს არაყს გიორგისდააწვდის).

გიორგი

დიდებული ღმერთი შაეწიოს ამ ოჯახს, კიდევ თქვენც,

აქაბრძანებულთ.(მოქრისს)მოიხსენოსკურთხევითშენიძმა ბეწინა,დედილო, გაანათლოს იმისი სული! (ივანეს)კაივაჟიიყოდასახელიანადაცმოკვდა.

ივანე

ღმერთმა მაიხსენოს! ვიცი, ქისტეთსლაშქარში მოკვდა,გაგიმარჯოს,როისკაიყმაიყო.ცოტადკიდევმახსოვს,მეპატარავიყავი,ისდახარებულივაჟკაციიყომაშინ.

მოქრისი(ამოიკვნესებს)

მოიხსენოს ღმერთმა, იმის მოსვლამდე გაცოცხლოსთთქვენკი...იმისსიკვდილმამომიკლამეგულიდაეხლაამ წყლულზე კიდევ წყლულს ჩონთა მიმატებს. ვაჰმე,გული რადმე შემომკვნესის, საწყინარი მხარი მეუბნება,მისნად გადამაქცია შვილზეფიქრმა...დამცინებთ კიდეცბებერს.

ივანე

ჩვენაქითარსადწავალთ,მინამჩონთაარმოვა.იმასარაუშავს, დედილო, ტყუილად გეუბნება ცუდი მხარი.(ილოცება)ღმერთმაადღეგრძელოსჩონთა.

გიორგი

ღმერთმაგაგიგონოს,ამინ,ადღეგრძელოს.

მოქრისი

თქვენც გადღეგრძელოსთ, ჩემო შვილებო. (მზევინარს)შენ,შვილო,ხბორებსმიჰხედე,მგელიაროსმიგვიწვდეს.

მზევინარი

ეხლავ, დედამთილო, ვაჰმე, მე სრულაც გადამივიდა

გულიდან! (აგდებს აკვანსდა გადის, შემოდის გულქანწინდისქსოვით).

გამოსვლამესამე

იგინივედაგულქანი

გულქანი(მოქრისსგაკვირვებულისკილოთი)

დიდიავ!ჩონთამოდის.

მოქრისი

სადა,შვილო?

ივანედაგიორგი

მარტოკაა?

გულქანი

არა,წყალსგამოხდადაპირაღმეშემოემართა,ვიღაცკაციმოჰყავს, ცხენი ცხენზე ჰყავს გამობმული. (გიორგი დაივანეგაიცქირებიანდასავლეთისმხრითკარებისაკენ).

გიორგი(ივანეს)

გაჰხედე, ჩონთაა! (ივანეუცქერის).ნამდვილადის არის.ჩვენნუდავენახვებით, აქსამდავიმალნეთ,ვნახოთ,რაამბავიიქნება.

ივანე

კარგიიქნება.სადდავიმალნეთ?

გიორგი

აი გოდრებს უკან გადავძვრეთ. (ორივენი საპურეგოდრებისუკანიმალებიან).

გამოსვლამეოთხე

იგინივე,ჩონთადაბახა.

(ჩონთა დერეფანში შემოდის და თან ბახა მოჰყავსთავპირგასისხლული, თოკით უკან ხელებგაკრული,ჩონთაიარაღებსდერეფანშიდაჰკიდებს).

ჩონთა(დერეფნიდან)

დედავ!არახართარავინშინა?გამოჩნდითკარში!

მოქრისი(დგებახანხალით)

ვაჰმე, წელი! ჩონთავ, შვილო, შენა ხარ? (გადის

დერეფანში, სახლის კარები ღია რჩება, ასე რომყველაფერისჩანს).ეგვინღამოგიყვანია?

ჩონთა

ძაღლისა,დედავ,განარამიკითხვის?!

ბახა

ჰაი,ჩონთავ,ჩონთავ!შაგრჩეს,შაგრჩეს!გახსოვდესკიესდღე.გახსოვდეს,ღმერთიციდანყველაფერსაჰხედავს!

ჩონთა

დიაღაც რომ ჰხედავს. (დედას). შენ, დედავ, წადი დაროგორც იცოდე ძაღლებისათვის სალაფავი, სწორედისეთი აადუღე და გამოიტანე, რომ ამ ძაღლს გეჯითდავუდგა.

მოქრისი

დაანებე თავი, დედა გენაცვალოს, შვილო, გაუშვი,წავიდესთვისგზაზე.

ჩონთა

მანამ ჩემის მამა-პაპის წესს არ დავუყენებ ამ ძაღლს,მანამდე ვერ გავუშვებ; მემრე წავიდეს და იაროსქვეყანაზე. მაშ განა შინ შავინახავ! მაგას რომ მირჩევა,დედავ,იციკივინარისესა?

მოქრისი

რავიცი,შვილო,ფშაველსკიჰგავს,სხვამეარაფერივიცი.

ჩონთა

როიცოდე,მაგასკიარა,მადლობასაცმეტყოდი,მაგრამარიციდანიადაგმაგასმირჩევ.

მოქრისი

ვინარის,დედა-შვილობას,იქნებადიდირამდანაშაულიაქვსჩვენთან?

ჩონთა

ქისტებისწინამძღვარი. ამას შენირძალიუფრო იცნობს,ცნობისლიშანიხელებზედაცეტყობა.

მოქრისი

ჰო, ჰო, გავიგე, შვილო, გავიგე. ვინ იცის, შვილო, იქნებათითონაც ენანება, აღელვებული კაცი ათასს რასმეჩაიდენს.

ბახა

ბახასჯერ ისეთისაქმე არ ჩაუდენია,ბოლოს ენანოს.მესასინანულო არაჩამიდენია.ეგმალამოჩემისწყლულისწამლად არ არი, სამადლო არა მიჭირს-რა. დედავ, შენსშვილს მაგას კი ნუ ურჩევ, თუ ვაჟკაცია, ის ურჩიე -მამკლასდაჩემითავსისხლიცაზღოს.

მოქრისი(ჩონთას)

გაუშვი,დედა-შვილობას!შენდამარხედედაშენი,შვილო,ეგ ეყოფა მაგას სირცხვილადაც, მაგაზე მეტი სასჯელიმაგას არ უნდა, ხო წაგირთმევია ცხენიც, იარაღიც დახელებშაკრულიშინმაიყვანე.ანშენრაღასეძებმეტსა?

ჩონთა

ჯერ კიდევ აკლია, ეგ ცოტაა... (ბახას). მოგკლა? იქნება

სიკვდილი გირჩევნია სირცხვილის ჭამას?თუ მაგდენიციცი, ღორო,ფშავის ხევს რადა ჰყიდი ქისტებზე? მაგაზემეტისირცხვილისხვარომელია?

ბახა

შენთითონღოროდაუნამუსოვ, შენგან ვყიდი, - შენისმეტიარც-ვინგამიყიდიაქისტებზე.

ჩონთა

ხელები გაქვს შაკრულიდა არაფერი გეზღვის,თორო მევიცოდი,როგორცგაზღვეინებდი...

ბახა

მაშ რატომ არ გამიხსნი ხელებს და რატომ არმაზღვევინებ?სირცხვილიშენთვის,სირცხვილი!

ჩონთა

ადრე მოინდომე?! ჯერ მოითმინე კიდევ. (მოქრისს)დედავ,შენ,რაცგითხარი,ისგააკეთე.

მოქრისი

კარგიერთი,დედა-შვილობას.

ჩონთა

შენი რძალი სად არის? (ბახა ამ დროს იჩმუჩნება,ცდილობს თოკიდან განთავისუფლდეს, მღელვარებაეტყობასახეზე).

მოქრისი

ხბორებთან წავიდა. (გვერდზე გასცქერის). აგერ, მოდის

კიდეც.

იგინივედამზევინარი

(აღელვებულიგაივლის,იცნობსბახას,მაგრამარცქმარს,არცბახასხმასარასცემს).

ჩონთა(მზევინარს)

შენ,ეი,წადი,ცხენებიბალახზეწაასხი!

ბახა

(რადაინახავსმზევინარს,ჰღელდება,იწევსდაიხსნისხელებს,მიეტანებაბოძზეჩამოკიდებულსთავისიარაღს

დაჩამოიღებს).

დიაცურად ყოფნას ჩვეული არა ვარ! (ხმალს იძრობს

ქარქაშიდან).ჩონთავ,სიცოცხლეანსიკვდილი!

(გიორგიდაივანეგამოვლენსაფრიდანდაგადუდგებიანორივესშუაზე).

ივანე

რასსჩადით,კაცებო,სირცხვილიათქვენთვის!

გიორგი

ბახავ,ხმალსნუიღებ,ჩააგექარქაშში.

ჩონთა

სადიაცევ,ხმალსაციღებჩემზე?!(იძრობსხმალსდაყუითიბრუნებს). გაუშვით, ნუ იჭერთ, პირით შენი ხმალიდაყუითჩემი…

მოქრისი(ჩონთას)

შენის ვაჟკაცობის ჭირიმე, შვილო, მოითმინე, გაუგონეთავისმშობელსდედას!

ივანე(ჩონთას)

ჩონთავ, შენს ვაჟკაცობას არ ეკადრება. განა ჩონთასხმალი წარამარად უნდა ამოდიოდეს ქარქაშიდან? ვაჰ,დედას მტრისას! არ მეგონა, თუ შენც მალეასჩქარდებოდი.

ჩონთა

სასიკვდილოდ არ ამომიღია მე ხმალი. მარჯვენამომტყდეს,თუ მე მაგის სისხლში გავერიო... არა,უნდაყუითა ვცა თავში და ცნებაზე მოვიყვანო. ქათამს თუთავში არ დაჰკარი, საფქვავს “აქშა-აქშაობით” არ

დაანებებს თავსა. აქამდის ჩემს ხელში არ იყო, თუსიკვდილიმინდოდამაგისა,ვინიყოდამშლელი?

ივანე

ჩვენ ყველათა ვნახეთ ჩვენისთვალით,რომ შენს ხელთიყოდაშინაცმაიყვანეშაკონილი.მაგაზემეტსსასჯელსღმერთიც ვერ მაიგონებდა დიდის დანაშაულისათვის.თუ ესმის მაგას, ეგ ეყოფა სასჯელად, ეგ სიკვდილიამაგისათვის და ცდილობს კიდეც თავი შამოგაკლას...მაგრამ ნუ, ნუ! ჩვენ რაკი გავიგეთ, ვითომც მთელსფშავისხევსასცოდნია.

გულქანი(ჩონთას)

შენ,ეი,კერპო!ჩააგეხმალიდაწამოდიშინ. (ბახას)შენ,ძაღლო, მაინც ძაღლად იცხოვრებ და ძაღლადგადაჰღრძები. გაგიწყრეს მამიჩემის სალოცავები! იმათ

მოღალატე ხარ და სამაგიეროს გადაგიხდიან. არშაგარჩენენ ფშავის ხევის რბევას... მოღალატევ, მამა-პაპათა საფლავ-სამარის მაგინებელო, ლაფი შენსულვაშს! (ჩონთას). წამოდი, შინ წავიდეთ! წამო, რასუყურებ, რაღა გინდა იმ უბედურისაგან, რას გამოელი?წავიდეთ! (ებღაუჭებიან ჩონთას ივანე, გულქანი დამოქრისი,შემოჰყავთსცენაზე).

ჩონთა

საკვირველია, ღმერთმანი. რას მეზიდებით, რასმებღაუჭებით,მეარსადგავიქცევი...

ივანე

ვიცით,განაარვიცით.

გულქანი

გავიგეთ,მაგრამსჯობიაშინიყო.

მოქრისი

შვილო,რადდამაღონე,გენაცვალოსდედა,შენმაელდამლამისგადამიტანოს.დედავარ,შენიმშობელი,გამიგონე.

ჩონთა

კარგი, აქედან ფეხსაც არ მოვიცვლი, წადით დაყველაფერი ჩააბარეთ, იარაღი, ცხენი და უნაგირი,წავიდეს; მე ის აქ მუშად, ყმად და მოჯამაგირედ არმომიყვანია. ხოლო რომ ძაღლის სალაფავზე არდამაბმეინეთ, ეგთქვენი ბრალია. ჩემის მამა-პაპის წესიარ ამასრულებინეთ და მაგის მოპასუხედ თქვენ უნდაიყოთხატთანდაღმერთთან.

ივანე

რაც შენ საქმე დაგიმართნია ბახასათვის, სალაფავისჭამაზემეტია.

გულქანი

და-ძმობამ,ეგრესჯობია.ეგეყოფამაგასსირცხვილად.

მოქრისი

ეგრე,გენაცვალოს,შვილო,დედა,ეგრესჯობია.

ივანე

ჰო, გენაცვალე სულში, მოდი, გადმოგეხვიო. გაკოცო.(ეხვევადაჰკოცნის).გიორგიიქვეა,იმძაღლსარეშვება;კიდევ იზიდებადა იჭერს, მაგრამ მომაკვდავმარა ქნას,ფეხებიმაინც არგაიქნიოს! (ყველანიგარეთგადიან,ხმაისმის გარედან: “წადი, წადი, კარგი, გეყოფა მაგდენი

საუბარი!”).

ჩონთა(მარტოდ)

ჰო, ჩემი ბრალიც ბევრია. არც სამართლიანად მე მოვიქე.სხვისდანიშნულთანმერამესაქმებოდა,მაგრამგულიაეს ოხერი დამნაშავე. მამეწონა, შამიყვარდა. გაბეჩავებაგავბედე.რეტიანსცხვარსდავეფერე.საქმევეღარგავიგე.მარტოერთისაფიქრალიეგოხერტიალიდიაციგამიხდა.მე რო ვიყო ბახას ადგილას, იქნება უარესი საქმეჩამედინა. არა სტყუის, ვის არ მოსწონ და არ უყვარსთავისითავი,ვისარეძვირებათავისინამუსი!გული,ესგული არ ემტერება ბახას, მაგრამ საქმე ბოლოს ისემოვიდა, უნდა ვემტერო... უნდა, უნდა! დასასჯელიამაინც.რატომარეცადათითონამოეყარაჯავრი?ქისტებსმისევს...აქამტკივამეგული!..

გამოსვლამეხუთე

(გულქანიშემოდის)

ჩონთადაგულქანი.

გულქანი

რაღასა ჰბობოქრობ? შენ ძალიან თავსაც ნუ გამოიდებ,თორემ ხმალსაც შემოგხსნი, კარგადაც გაგსილაქავ.(უღირებს ხელს სიცილით და ებღაუჭება ხმალზე). შენმართლა თავიც მოგწონს, შამაიხსენ ე ხმალი! შენ რაღირსი ხარ ხმლისა. შე სადიაცევ! მოიტა ხმალი ჩქარა,თორომოგაშორეთავი!

ჩონთა

აიდედაკაცისჭკვა!შენგულიგემღერებადა ჩემსას არაჰკითხულობ. მოიცა,თუღმერთი გწამს, ჩემო გულქანო,სამასხარაოდარამცალიან.

გულქანი

რა გაჯავრებს მაშ, ბიჭო, რას მიჰქარავ?! ეხლავედაგათირებ, ჩემი ძმის მზემა. (იყოფს ჯიბეში ხელს დაამოაქვს ჯიბიდან მუჭით თხილი). მოიტა აქ შენიახალოხისჯიბე. (ებღაუჭებაახალოხისჯიბეზედაუყრისთხილსა).ხა,ხა,ხა!შენრომყველაჩემსავითგიცნობდეს,ვინ-ღაიტყოდაიმას-ჩონთაავკაციაო.შენხობალღივითთხილ-კაკლითსათირებიხარ!რაცუნდაგამწყრალიიყო,მაინც გაგაცინებ, მაინც. (სჭიდებს ხელს ხელზე, ჩონთახელს მოუჭერს). ვაჰმე, ხელი ნუ მომტეხე, აგრემცთავსშემოგევლები, გამიშვი და კიდევ თხილს ჩაგიყრი. არგატყუებ,მიშველოსღმერთმა.

ჩონთა

აჰა!(უშვებსხელს).მოიტაჩქარა,ამოიღე.

გულქანი

მაშგანა კიმოგატყუებ, ვაჟო! აჰა, ეს ერთი მუჭადა აჰაესეცკიდევმეტი. ეს ერთიმუჭამეტიიმაშიიყოს,ხვალრომლაშარსწავალთ,ცხენზეშენუნდაშამოგიჯდე.

ჩონთა

უყურე ცერცეტს! ჩემი ცხენი მეც ვერა მზიდავს, შენმაგოდენაკიდობანისაით-ღაუნდაგათრიო?

გულქანი

ჩემსჭირს,თუარშამამისომ,განათავისიცხენიარამყავს,შევკაზმავთავისდურმიშხანს,ავმხედრდებიზედდათუბიჭიხარ,მომეწევიშენისსაქებურისმიმინოთი.

ჩონთა

თუცხენიგყავს,შენკარგოდაპატიოსანო,რადღაგინდასხვისმუნათი?

გულქანი

ლაშარსსრულთემნიაპირობენშაყრას,მგონიაბახაუნდამაიკვეთონ,თუ არ ჩაქოლეს...შენხო,ვიცი,პურიგშიან.ჩემჯალაფნიხინკალსაკეთებენ,ჩვენსგავიაროთ.

ჩონთა

მე პური არა მშიან, ჩემო დაო, დაღალული ვარ, ძილისუყველასმირჩევნია.

გულქანი

ბევრს ნუღარ ამბობ, არ გამაჯავრო, წავიდეთ, ნუგეშინიან,ბახამანდაღარარის,დიდიხანიაგავგზავნეთ.

წავიდა, მაგრამ ვაი იმ წასვლას, რო ის წავიდა.(ეჯაჯგურებაჩოხისკალთაზედამიათრევსკარებისაკენ).ფეხებს ნუ ხირებ, წამოდი აქ შენა! თორო სილა ყბაში!(უღერს მარჯვენა ხელსდა მარცხენას ჩოხის კალთიდანარაშორებს).

ჩონთა

ხათაბალათუგინდათ,ესარისკიდევ!(გადიან).

(ფარდა)

მოქმედებამესამე

გამოსვლაპირველი

ბახა,ჯავარა-დედამისი,ღვთისო-ბიძაშვილიბახასი.

(სცენა:დაბურულიტყეა. სიჩუმეა. ბახა მარტოკა სჩანს.ხანჯარიაქვსამოღებული

დახელშიიტრიალებს).

ბახა

ერთმაწუწკმადიაცმარამოდენასირცხვილიმაჭამა.საითგადავეკიდე,საითწავაწყდი!განაფშავისხევშიდაილიასხვა ქალი, მაგრამ ალბათ ჩემი წერა ესაა! (იმარჯვებსგულში ხანჯარს, უნდა დაიცეს). არა, არა, მოდი თავსდავანებებ. ამით ჩემი ცოლი და ჩონთა უფრო ბევრსაცგაიცინებენ. საეშმაკოდ რად უნდა გავხადო ჩემი სულიდახორცი!მეარავარფშავისხევისმოღალატე,ღმერთო,ხო შენ იცი! მე მარტო ჩონთას მტერი ვარ, მაგისჯავრსვერ ამოვირეცხ გულიდან.თუნდა მთელიფშავის ხევისსალოცავებიც ეცადნენ. ჰოი, შე უსამართლოვ, შეუნამუსოვ, ცოცხალს მმარხავ განა?! თითქოს ის არ

მეყოფოდასირცხვილად-ცოლიწამართო,ხელშეკონილიმიმიყვანა და ასეთი გაწბილებული და დაჩაგრულიდამაყენა თავის კარებზე. მე ცოცხალი აღარა ვარ. მეორჯელ მოკლულს რომ იტყვიან, სწორედ ისა ვარ. განასიკვდილი, თავის მოკვლა ძნელია, აი ეს ხანჯარი(იმარჯვებსგულშიწვერით).ამისმეტიკიარუნდა,ერთსსაათსუკანაღარვიქნები,სულდამავიწყდებამტერიცდამოკეთეც.მაგრამჯავრიმტრისაიქაც...

ღვთისო

(შემოდის,თოფიჰკიდიამხარზედასასწრაფომხარიღლივ).

ეი, ეი, რას სჩადი, შე სულელო! (მიეტანება ხანჯარზე).ხანჯარსრასემასხარები?(ეტანებახანჯარზე).არიცი,რომწვერიდანდაწყებულიტარამდესიკვდილია?

ბახა

ვინახარ,ბიჭო,შენ?

ღვთისო

მე?ღვთისოვარ,ვეღარმიცნობ?

ბახა

ჰო,ღვთისო,შენა?შენჩვენიღვთისოხარ?რასდადიხარ,ბიჭო,ამტყეებში?

ღვთისო

მესანადიროდდავდივარდაშენიკი,არვიცი,რასაკეთებაქ? ან ამ ხანჯარს რას იტრიალებდა რასა ჰბუტბუტებთავისთვის?შენიქნებაეშმაკმაგიტომა?

ბახა

შენ ნადირობა დახვალ, მე შეშობა ვარ წამოსული.ხანჯარიისეამოვიღე.წნელებიუნდამომეჭრა.

ღვთისო

მე განა არ გითვალთვალე, ღმერთი არ გაგიწყრეს,საეშმაკოდ არ გაჰხადო თავი. განა არ ვიცი, შენ რაცგაწუხებს,რაცგადარდებს?რაღასჰყოყმანობ?ჯერმგონითოფითვისიცაგაქვს,თუარა-დააითოფი,აჰასასწრაფო,აჰა საპირისწამლე! (იხსნის და აძლევს). წადი, მტრისჯავრს ნუ შესჭამ. შე კაი კაცო, თავის მოკვლა რამმოგაგონა, ახლა მაგით გინდა გაალაღო მტერი?! ვინცმოსაკლავია, ვინც შენ მოგკლა, წადიდა შენ ის მოკალ,თუ ცოდვა იყოს, ჩემმა კისერმა ზღოს. (იცემს ქედზეხელს).

ბახა

ჰა,ჰმ,მოვკლა?განავიკადრებმაგას.თავსმივეპაროდაქურდულად მოვკლა? თავის-დღეში მაგას არ ვიზამ დასხვაფრივკივეცდები.ვეცდები,მანამცოცხალივარ;სულეგ იქნება ჩემი საფიქრალი, გადავეგები და ამოვიყრიმტრის ჯავრს. არ იცი, ღვთისო, არ გამოგიცდია, რაცეცხლისალიტრიალებსჩემსგულში,როგორმეჯავრება.თავიცშამჯავრდა,ჩალადაღარმიღირსჩემითავი!

ღვთისო

ვინცროგორმომექცევა,ძმაო,მეცისემოვექცევი,რავქნა.ჩონთამ შენ როდისდაგიძახა -შენი საცოლე მიმყავდა,თუ ბიჭი ხარ, მოდი, წაიყვანეო. შენც მიდი, მიარტყითოფი და უთხარ: ჩემს გამაუნამუსოებელს მე ცხელსტყვიას მივართმევო. თორო რასა ჰგავ, მართლაც როიფიქროსკაცმა?!ხვალლაშარსთემნიიყრებიანდააქა-იქ

ყურსავწევ,შენმოგიკვეთონ.თუნდმკვდარი,თუნდშინმიუსვლელიო.მაშინრაღააშენისიცოცხლე?!

ბახა

შაიყარნენ, მამიკვეთონ, არაუშავს. ქვეყნის სამართალსრავუთხრამაშინ,რომარტომემამიკვეთონდაჩონთაკიარა!..იმასროგორ არიფიქრებენ,მეცოდვათურამმაძეკისერზე, თუ მე მოღალატე ვარ, ჩონთასაგან ვარ,იმისაგან,იმისაგან!ღმერთმაჰკითხოსჩონთას!

ღვთისო

ხვალ, მე იმას გირჩევ, ხატში არ მოხვიდე. აღელვებულიხალხია. მოკვეთას აღარ დაუცდიან, იქნება ჩაგქოლონ,ხომ იცი, რაკი ფშავლები აყაყანდებიან, უერთოდ აღარდადგებიან.

ბახა

რომ ვიცოდე, ორიათას ნაჭრად გამჭრიან, მაინც არდავდგები ხატში მოუსვლელი. მომკვეთონ, ჩამქოლონ,მზასა ვარ. მე სხვა საქმეცა მაქვს იქ. საქვეყნოდ ვინცშამარცხვინა,იქვესაქვეყნოდუნდავაზღვევინო.რაო,რაბრალსა მდებენ? თავის გამაბიაბრუებელს სამაგიეროსრადუხდისო?შამირცხვესმაგათისამართალი!

ღვთისო

არა,გაიგონე!სამაგიეროსადშენ არავინგაგამტყუნებდა.მაგიერის გადახდა წესია, რჯულია, სახელია. მართალია,ჩონთახალხსუყვარს,ლაშარი-ჯვრისიმედსეძახიან.როშენის ხელით გადაგეხდეინა იმისი დანაშაული, ხმასაცარავინ ამოიღებდა. ხალხი იმაზე ჰღელავს, ბახამ ისეთისაქმეჩაიდინა,ანდერძადაცარგაგონილაო,არადროსარაქნილაო.ხოგესმის,ესსადსცემს?

ბახა

ვიცი. განა მე ქისტები ფშავის ხევს მოვუსიე, - მარტოერთსკაცს.

ღვთისო

მაინცდამაინცარარისვაჟკაცისსაკადრისიო.შენერთზეგამოალაშქრე ისინი და იმათ სხვებსაც ავნეს. შენმაშამოქნეულმა ხმალმა სხვაც ხო გაკენწლა? არა, სტყუიმაგას კი, შენი ვარ და პირში იმიტომ გეუბნები,უხერხული, უმსგავსი საქმეა. მაგრამ ჩვენ ერთობლივსაგვარეულომ ხვალ ფხა უნდა გამოვიჩინოთ, ეგ ნალიმთელსსაგვარეულოსაჰხვდება,მთელითემისდაგვარისჭუჭყია.თუ მოკვეთაა, ჩონთაც უნდა მოიკვეთოს, ჩვენამაზეუნდადავდგეთ.

ბახა

მე ჩონთას ხვალ თითონ უნდა გავუსწორდე... თითონჩემმა ხელმა თუ არ აზღვევინა, გული არ დამასვენებს,გულიმომკლავს.

ღვთისო

შარს,თუგინდა,მეჩამოვაგდებდროსშევურჩევ,მიზეზსმემივცემ,დაროცასაქმესაქმეზემოვა,შენშენსასეცადემაშინ.

ბახა

მემაინცჩემსასვეცდები,თუნდახმაც არავინ ამოიღოთ.მთელიფშავისხევისქალსადაკაცსუნდავაჩვენო-ბახასთავისხელითშაუძლიანთუარაჯავრისამოყრა.უთუოდსაქმეუსისხლოდარგათავდება.შენაჰნახავ,თუარა.შენნუგგონია-ჩონთახომბიჭობსგულით-მეისამჯობდესგულით,ვერა!მკლავითკიმჯობია;მაგრამხომიცი:თუ

გულია,მკლავიცარისმაშინ,თუგულიარარის,ცარიელიმკლავი ვერას იზამს. შენ იქნება ისა გგონია, მემეშინოდეს ჩონთასი. არა, ლაშარი-ჯვრის გამარჯვებამ,ასეარმაშინებსმეჩონთა,როგორცაგერიმკლდეს,გაღმაროდგას, არ აშინებსის ყორანი, ეხლარომზედდაჯდა.მანამ ამ საქმეს დამმართებდა კი, ხათრი მქონდა.ლაშქრობასაც ვყოფილვარ იმასთან და ეხლა კი აღარცმახათრებს.მაგრამარმინდასისხლიდავიდვაკისრად.

ღვთისო

მაგრამ, შენ რომ ერთი დრო გქონდა კარგი და ვერმოიხმარე,ეგდიდისირცხვილიაშენთვის.ხელშაკონილიკი არ უნდა გაჰყოლიყავი თან, მანამ დრო გქონდა, ეგხანჯარი,ეხლაროგულშიიმარჯვებ,ჩონთასათვისუნდაგემარჯვა,მაშინდაგიკოცნიდიმარჯვენას.

ბახა

ჯერშენბალღიხარ კიდევ,გამოუცდელი.ჰფიქრობ - არვცდილობდი. მაშინ აღარ ვზოგავდი ჩონთასსასიკვდილოდ, მაგრამ ისთითონგანაუხელ-ფეხო იყო:ხმალიდამკრა ყუით მკლავშიდა ხანჯარი ჩამაგდებინა.მერე პირდაპირ ძალ-ღონეზე ფარი დამკრა თავში დაწავიქეცი. ხელ-ფეხი შეკონილი მქონდა, გონზე რომმოვედი.შამეძლო არგავყოლიყავ,მაგრამმესხვაფიქრიმქონდა: სულ ხელ-ფეხშეკრული ხო არ ვეყოლებოდი,ერთხელაც იქნებოდა გამიხსნიდა ხელებს და თავისვეკარებზე,რომიმუნამუსოსაცენახადავენახე,მინდოდაიმათორთავესიდასჯა.ვაი,როარიქნა.არმოვიდასაქმეხერხად!ხვალთუხვალე-ზეგისევისიქნება.ჰმ!..მეგანამიწამიმიღებს,განასამარე,ჩემთვისგათხრილი,პირსარშაიკრავს, მე რო მაგათი ჯავრი გამყვეს თანა და ისემოვკვდე?!

ღვთისო

თუნდა სამარემაც პირი არ შაიკრას, სამარემდე ვინმიგიტანს? ზედაც არ შემოგხედნებ მე თითონ და სხვაუარესსგიზამს.

გამოსვლამეორე

იგინივედაჯავარა

ჯავარა

(შემოდის,ზურგზეგუდაჰკიდიადახელშიშუბიუჭირავსჯოხისმაგივრად).

ეს ვის ხმაურობაა? ვინა ხართ? (აშტერდება ორივეს,თითქოჯერვერამცნევსდაათვალიერებს).

ღვთისო

ჩვენავართ,რძალო,მტერადარჩაგვთვალო.

ბახა

დედაჩემია!

ჯავარა(წყრომით)

ჰო, აქამდის კი დედაშენი და ეხლა აღარ. რას დახვალ,ბიჭო, შეუკეთურო, აქათ-იქით,რო ვეღარ გაიგეთავისისახლის კარები! აღარცა რას შინ არიგებ, აღარც გარეთ.ერთი უნამუსო დიაცი გაგიხდა ჭირად. შამირცხვეს,შამირცხვეს ეგეთა ვაჟკაცობა,რო მტერს ვერდაჰხვდეს!თუნდამკვდარი,თუნდაშინმიუსვლელიო.

ღვთისო

ხვალ-ზეგამდემოგვითმინე,რძალო,ისიციქნება.

ჯავარა

როდემდისთმენა?!ჯერმე,დედაკაცს,ესეთასდროულსამკლავს გული... ეხლა სახატოდ ჭალაზე მომდინარიხალხი თქვენს მოკვეთაზე ამბობს, ქალი და კაცი, სხვასასაუბროდაჰლევიათ.

ბახა

არარისკი,დედავ,როშენიბრალიცარიყოს...შენკარგაგულზედამსომდი;მეუბნებოდი:ვინცშენმოგკლა,წადიდაშენცისმოკალო,წაველდამეცმოვკალ,შენისიტყვაარდავლახე.

ჯავარა

უყურე უგუნურს! განა მე ის გითხარ, ქისტებთანდაიჭირე ზავიო, ურჯულოს ეძმობილეო, - წადი,

გადმორეკე ქისტები და ქვეყანა ააკლებინეო! ნიადაგეწყინებახალხს,ნიადაგმოგკითხვენ,ხატისდარჯულისგამტეხო!ეგრამმოგაგონა,ეგრამმოგაფიქრა?!

ბახა

ჯავრმა,მტრისჯავრმა.

ჯავარა

განასხვაფრივარშაგეძლოჯავრისამოყრა?..

ბახა

არ შამეძლო, გაჯავრებულმა იმ-ბაშად ვეღარაფერიმოვიგონე. მე ერთის კაცის ასაკლებად წამოვასხიქისტები,განაქვეყნისდასაღუპავად!

ჯავარა

ის როგორ არ იცი: მგელი როცა ცხვრისფარაში შაერევა,ერთსარდასჯერდებადასხვასაცპირსმიატანს.

ბახა

მაინცჩემიბრალიარაფერია,ბრალიმგელსედება.

ჯავარა

აიამუკეთურისთავისმართლებასუყურეთჯერ!(ბახას).შენ არ გეჭირა ჯაჭვით ის მგელი, რად გაუშვი? ჰაი,შვილო,შვილო!ვერმოიქე,ბახავ, კარგა. - კარგი, ეგრაცარისარის,შინმაინცარწამოხვალ?წავიდეთ!არაჰნახავთავის ბეჩავს ქოხს, იქნება ცეცხლი ვინმე მოუკიდა! (ამდროს ყორანი გადმოივლისდათავზედასჩხავლებს). აიდაკნელებადადანელებაშენისხმისა!შენ-ღაგვაკლიხარ

და შენც უნდა გვიქადო ჩვენი უბედურება! ადე,წავიდეთ!შინწავიდეთ!

ღვთისო(ბახას)

ადე, დაუჯერე დედას, ადე, რაღასა ჰფიქრობ? თავშიუნდა გეფიქრა. თავს სინანული სჯობია ბოლო დროსდანანებასო-ტყუილადარარინათქვამი.

ბახა(წამოდგებაფეხზე.წყრომით)

არა,მეშინვერწამოვალ.შინ?!არა,არადროს!ღმერთთანფიცი მაქვს. მშვიდობით იყვენით, ხვალ ლაშარსაგნახავთ.(გადისმარჯვენისკენ).

ღვთისო

მოიცაცოტახანს,მინდაკიდევრამგითხრა.(ბახაყურსარ

უგდებს,მისდევსისიცთან).

ჯავარა

შვილო, ბახავ, ბახავ! (მიიფარებს თვალებზე ხელს დაქვითინებს).

(ფარდა)

მოქმედებამეოთხე

გამოსვლაპირველი

ჩონთა, ბახა, ღვთისო, ჯავარა, მზევინარი, ხევისბერიიანვარა, ხევისბერი ჭუჭა, დროშიონნი, შუშანა,მესაზანდრე, მლოცავნი, საგვარეულონი ბახას მხრით,გულქანი

(სცენა წარმოადგენს მაღალს გორაკს, ხეებითდაჩრდილულს, ხალხი, ქალი და კაცი, სხედან, ზოგნიფეხზე დგანან, ზოგნი თამაშობენ, ჰსვამენ სასმელსყანწებით. სდგას დარბაზი სიპი ქვით დაფარული დანანგრევი ყორეები მოსჩანს. ყორეებზე სანთლები ანთია,წინქადა-პურებიაწყვია.იქვეანთიასანთლებიდააწყვიახმიანდები,ტყავებიდაქადები).

შუშანა

დაუკარ, საზანდარო, დაუკარ და ერთი კარგი შაირიცდამღერე!

ხალხი

დაუკარ,დაუკარ,თუარადასტვირსდაგიმტვრევთ!

საზანდარი

(ჰბერავსგუდას,უკრავსსტვირსდათანდამღერის):

შაირივიციიმდენი,როგორცვარსკვლავიცაზედა.თითონრაჭველიგახლავარ,მთიდანგადმოველმთაზედა;

დამიხვდაჯარილეკისა,როსდავსდექქართლისგზაზედა.მიკივლეს:ტყვედწამოგვყეო,

თორემთავსმოგჭრითწამზედა!რადა,ბატონო,ვუთხარი,ნეტამიწყრებითრაზედა?!ლაშარის-ჯვარშიმივდივარ,ბატონსვეახლოკარზედა,

ვალხინოფშავლისშვილები,ფარ-ხმალიჰშვენითტანზედა.

არგამიგონეს,იწყინეს,

მეცხელივიკარხმალზედა,თორმეტიმოვკალ,ბელადსასისხლივადინეყბაზედა;

ხმალსკისისხლისა,რომგითხრათ,წვეთიარეკრაფხაზედა.

(ხალხშისიცილიისმის).

შუშანა

ყოჩაღ,საზანდარო,ყოჩაღ,რაკიხმალზესისხლიარეკრა.უთუოდ სულ გაგიჟლეტია ლეკები. აბა, საკარგ-ყმოდარაყიგერგება.აბა,ჰა,დალიე,შაგერგება!(აწვდისყანწს).

საზანდარი(ართმევსყანწს)

კი დავლევ... გაცოცხლოსთ და გადღენძელოსთ ყველა,შაგეწიოთ წმინდა ლაშარი-ჯვარი და წმინდა თამარ-

დედოფალი.

საერთოხმა

გაგიმარჯოს,გაგიმარჯოს!

საზანდარი

(აძლევსცარიელსყანწსშუშანას)

ასე მტერი დაგეცალოს... დალიე. დამალეინე, სული ნუდამალეინე... კიდო გითხრა? დალიე. დამალეინე ერთი,მეორე,მესამე;ესეცროგაგვითავდება,რაღავქნათ,შენიკვნესამე! (ამ ბოლოს სიტყვასრომ ამბობს,თან სტვირსააყოლებს).

შუშანა

(ადგება,მიუახლოვდებადაკაფიასამბობს)

შენ მარტო სტვირი დაუკარ, ძმობილო! (საზანდარისტვირს უკრავს და შუშანა დამღერის უკანხელებდაწყობილი):

ვინასთქვა,გაგვითავდება,ლაშარსვართ.განარაჭასა?!ვენაცვლელაშარი-ჯვარსა,იმისხმალს.იმისმაჯასა.

ყველასუხვსაძლევსწყალობასდატანზეაცმევსფარჩასა...სამოცისცხენისკახურიაქვეგვიდგიადარბაზსა,თორმეტიკოდილუდითა,

გაგებაუნდაამასა.მოხუცმაკაცმაგაჯობე,აღარგაჩუქებაბაზსა!

საერთოხმა

გაუმარჯოს, გაუმარჯოს! (სიცილი). სათამაშო დაუკარ,საზანდარო, სათამაშო! (შუშანას) ბიძავ, შენი სულისჭირიმე,აბაერთიჩამოთამაშდი!

შუშანა

ვაითქვენსშუშანას,დავბერდი,კაცებო,რაღა-დროსჩემიხანხალია!

საერთოხმა

არაფერიუშავს,არა!

შუშანა

რაღაიქნება.დაუკარ,საზანდარო!

საზანდარი

ქვერავაარდოუკრავ,თუიცეკვებ!(უკრავს).

შუშანა(იხდისქუდს)

ღმერთო და ჩემო ლაშარი-ჯვარო, ჩემო თამარ-ნეფეო,(იცქირება მარცხნისკენ, სადაც კოშკი და გალავანიმოსჩანს,თამარ-დედოფლის სალოცავი) ნუ შემრისხავთ,ნუმიწყენთ,გაუმარჯვე ამ ჩვენსფშავლებსაც! (საერთოხმა: “გაგიმარჯოს, გაგიმარჯოს!” თამაშობს. თამაშობასრომათავებს,ამბობს).თქვენისგამარჯვებისა,ქუდოსან-მანდილოსანნო, გაცოცხლოსთ, გაამოსთ თქვენიწუთისოფელი!

საერთოხმა

შაგრჩესმუხლები!სამუხლემიგვირთვითშუშანას!

გულქანი(მიუტანსყანწს)

შენ იმასა სჩიოდი, ბიძავ, მუხლი აღარ მამდევსო, დაფეხებსკიარაკარებმიწას.

შუშანა

ვაიშენსშუშანას!სადღაა,შვილო,მუხლი,წავიდა,მორჩა!(ილოცება). გაგიმარჯოსთ კიდევ ყველათა. შაგეწიოსთიმის მადლი და დავლათი, ვის კარზედაცა სდგეხართ.(გულქანს)გაგახაროსშენც,შვილო!

გულქანი

ღმერთიმცშენსთავსმიცოცხლებსდაშენსშვილებსა!

ხმა

ალავერდივისთანახარ,შუშანავ?!

შუშანა

(ადებსხელსგულქანსმხარზეღიმილით)

უთუოდ,ჩემოქალო,მოგერგო,ნუგამაწბილებ.

საერთოხმა

ჰო,რაღასაჰყოყმანობ?!

გულქანი

ვინაყოყმანობს?თქვენდაუკარით,თუარვითამაშებ,აქარ გამოჩნდება?! (საზანდარს). ეე, ძმობილო, სტვირისპატრონო, დაუკარ! (საზანდარი უკრავს, გულქანითამაშობს, თამაშობას რომ გაათავებს, გადახტება და

ქალებსეფარება).

საერთოხმა

გიშველაღმერთმა,გიშველა!სამუხლეაკლია!

ივანე

აბა, სამუხლე, ქალო! ჯარასავით რო ტრიალებ დააამტვერეაქაურობა,არაყიცდალიე,ე!

გულქანი

მეტირაღონეა,რაკიმაკისრებთ.(ართმევსყანწსდაცალსმუხლზე ჯდება). გაგიმარჯოსთ, ლაშარი-ჯვარის ყმანო,მტრის დავლათი ნუ მოგრიოსთ, თქვენი ამჯობინოსთქვენის მტრისას! (და გადაჰკრავს, ყანწს ივანესგადუგდებს და პირზე ხელს მიიფარებს). ოო, ჩავიწვენ

ლაშნი!ემაგითროგორაჰსიამოვნობთ!სიმწარით?

ივანე

არიყომაშტკბილი?!(საერთოსიცილი).

გამოსვლამეორე

იგინივედაჩონთა

(ჩონთაშემოდისსრულიარაღშიჩამჯდარი)

ჩონთა

წყალობახატისა,ფშავლებო!

საერთოხმა

ჩონთაა, ჩონთა მოვიდა (ქალებში ჩურჩული ისმის,ხშირად ახსენებენ ჩონთას, წამოიშლებიან ყველანიფეხზე,შუშანაწინეგებება).

შუშანა

(ორივეხელებსმიაგებებსდაშემოჰხვევსყბებზე)

ჰაი, შე უხეირო ფშაველო, შენი მწყალობელი იყოს!მოგცესწყალობაემბატონისდავლათმა!რავქნა,გაკოცო?ერთიგულიმეტყვის-ნუაკოცებო.მაგრამუნდაგაკოცო,რავქნა,გულითავისასარდაიშლის!(ჰკოცნის).

1ფშაველი

შენთანაცწყალობახატისა!(ეხვევადაჰკოცნის).

2ფშაველი

შენთანაც წყალობა ხატისა, ჩონთავ! (ჰკოცნიანერთმანეთს).

3ფშაველი

შენთანაც წყალობა ჩვენის ბატონისა! (ჰკოცნიანერთმანეთს).

ქალები

მოხვედმშვიდობით!წყალობალაშარი-ჯვრისა!

ჩონთა

გაგახაროსთღმერთმა,თქვენიმცმწყალობელია!

შუშანა

უთუოდგულიიმასმეუბნება-ამბავიაღარაგკითხო.

ჩონთა

რადა, შენ გენაცვალოს ჩონთა, მითომ კი არა მაქვს-რადანაშაული.

შუშანა

აბა გულში ჩაიფიქრე, კარგად ჩაიფიქრე... ჰო, მიჰხვდი?!თუკარგიხარ,სუკარგიუნდაიყო,თუარა-და,ნახევარიკარგი,ნახევარიცუდი-ეგროგორღაცარმამწონ.

ჩონთა

გავიგე. გავიგე, რასაც მეუბნები, რა ვქნა, შავცდი.შაუმცდარიმარტოღმერთია.რაცგინდამიყავით:ხმალითქვენი-კისერიჩემი.

შუშანა

უხეიროდიაცის გულისად ვაჟკაცმა ცუდიროგორუნდაათქმევინოსქვეყანასთავისთავზე,ვაიდედასმტრისასა!აბა ჩამამართვი ეს ყანწი. (ჩონთა ართმევს). მაინცგვიყვარხარ, მაინც გულს შენზე ვერ გამოვიცვლით,მაგრამმეგულიროგორღაცმეთანაღრება,ღარღლიმაქვსგულში.

ჩონთა

არაუშავს. ჩონთაგენაცვალოს!როცამოწმენდილსცაზეღრუბელიგაჩნდება,ქარიშაუბერავსდაგააქრობს.

შუშანა

(იცინის,ეხვევადაჰკოცნის)

გენაცვალოსშუშანაი,მაგასარასტყუი,ეგნამდვილია.

ივანე

სადღეგრძელოიყოსშენი,ჩონთავ!

ჩონთა

შენსამც ჭირს შავეყრები, მადლობელი! (ჩაბალახის პირსდასწევს).

ივანე

დროშიონნი, დროშიონნი მოვიდენ! (ყველანი ფეხზეწამოიშლებიან).

გამოსვლამესამე

იგინივედადროშიონნი,დროშასამალამოჰყვებასცენაზე

საერთოხმა

გაუმარჯოსთდროშიონთ,გაუმარჯოსლაშარი-ჯვარს!

მედროშენი

გაგიმარჯოსთყველას,გაგიმარჯოსთ!

შუშანა

(მიეგებებადროშასქუდმოხდილი)

გაუმარჯოს ჩვენს ლაშარი-ჯვარს, გაუმარჯოს დროშას!(უსხამსარაყსდაასმევსყველასა).

საზანდარი(ივანეს)

ქვე საიდან მოიტანეს დროშა? დროშა ხატში უნდაესვენოს...

ივანე

ერთითვის წინათ, ძმობილო,დროშას წააბრძანებენდადაავლევენყველგან,ვისაცკილაშარი-ჯვრისბეგარიაძე:დროშიონნიწავათუშეთს,ქისტეთსდასხვაგან.

საზანდარი

კიგევიგე,მარარასკრეფენხალხიდან,რას?

ივანე

მოიცა, მამა გიცხონდა. რა დროს მაგის გამოკითხვაა.უყურერაამბავია!

დროშიონნი

გაუმარჯოსლაშარი-ჯვარს,გაუმარჯოსთამარ-ნეფეს!

ივანე

(აქედანხმასაძლევს)

გაუმარჯოს!

საზანდარი(ქუდმოხდილი)

გაუმარჯოს!

(დროშიონნითავისამალითმიდისდარბაზში)

გამოსვლამეოთხე

იგინივედახევისბერიიანვარა

(იანვარაშემოდისქუდმოხდილისცენაზე,ხელშისისხლიანიხანჯარიუჭირავს).

იანვარა

(ავლებსთვალსხალხსმრისხანედ)

ეი, ხალხნო, ვის გაკლიათ საწირავი, მოიტანეთ, მინამხალხიაირევადამეცმოცლითავარ!საქმებევრია,მემრემოცლააღარგვექნება!

შუშანა(იანვარას)

რით არ მოგწყინდა მაგოდენა საკლავების ხოცა?.. მოდიაქ,არაყიდალიე.

იანვარა(მიდის)

დავითვრები,ეე!

შუშანა

დაითვრებიკი არა,გადაითვრები!დაიჭიყანწი! (იანვარაართმევს). ხევისბერი ხო არა ცხონდება! რამოდენასაკლავისცოდვაგაძე.

იანვარა

ვენაცვალეჩემსლაშარი-ჯვარს,იმასაცსისხლიანიხმალიარტყია! (ილოცება). დიდება შენდა, დიდო ლაშარის-ჯვარო, დიდება შენდა, დიდო თამარ-ნეფეო, პირონათელო, ხმელეთის დამრიგებელო, დიდება შენდა,გმირო კოპალაო, ლაღო იახსარო, ფუძის მთავარ-ანგელოზო. საქართველოს მყოლო ანგელოზო, თქვენის

სახელის ჭირიმე, თქვენი უღური მოახმარეთ, თქვენიკაბისკალთადააფარეთ,საცათქვენისახელიდაიძახონ,მოეხმარენით ემ ზედაშის პატრონსა და ყველა აქაკრებულთა.გაუმარჯოს!

საერთოხმა

გაუმარჯოს!

იანვარა

(გადასცემს შუშანასთასსდათვითონ მარცხენა კარებსმიჰმართავს,რომელიცღიაა).

გაიგონეთ, ხალხნო! ვისაც ქადა-საწირავი გაქვთ,მაიტანეთ, ნუღარ აგვიანებთ! (იტყვის რა ამას,გამობრუნდებახალხისაკენ).დროშიონნიცჯერისევპურ-უჭმელნიგვყვანან.

გამოსვლამეხუთე

იგინივედაჯავარა

(შემოდის, ხელში ქადა-ხმიანდი უჭირავს. ხმიანდზერამდენიმე პატარა კვერებია და გარდიგარდმო ადევსხელით ჩამოქნილი კელაპტარი. დასდგება ხევისბერისწინ).

იანვარა

(ათვალიერებს, აცქერდება, ხალხში ხმა ისმის: ``ჯავარა,ბახასდედა!”)

ჯავარაარახარშენა?

ჯავარა

ვარ,შენიჭირიმე.

იანვარა

მიკვირს, რომ შვილისად არ გამოგიტანებია ქადა-საწირავი. უფრო სიხარულით ჩამოვართმევდი. განათქვენ კიდევ გაგევლებათ ხატის კარზე, თქვეუწამებელნო, თქვე ხატ-ღმერთის მაგინებელნო! წაიღე,გასწი,თვალითაღარმეჩვენო!

ჯავარა

დიაღამცჩვენდავაშავეთ,შენისთვალებისჭირიმე,ქადა-საწირავმარადააშავა?

იანვარა

თუკი შენმა ძუძუმ უბედურმა, უკეთურმა ძუძუმ

დააშავა,რომშვილისმაგივრადგველისწიწილაგაზარდა,შენი ხელები კი არ იქნება დამნაშავე ამ ქადა-პურებისცხობაში?არვენდობიარცმაგხელებისნამოქმედარს,არციმ კერას, საცა ხატში მისატანად ეს ტაბლააშემზადებული,არციმბუდესვენდობი,საცაბახაისთანაბარტყებიიზდებიან!წყეულიიყოსერთიცდამეორეც!

ჯავარა

ვაჰმე! რადა, ჩემო იანვარო, რად იტყვი მაგისთანაქართულს?შენხოკარგადიცისუყველა,რაცროგორარის.

ჩონთა(ხალხიდან)

მოდი, მამა-შვილობას,დაუთმე, არაფერიუშავს, ჩვენისლაშარი-ჯვრის გულისად, ნუ გაუთახსირებ ღვთისვედრებას.

იანვარა

მარჯვენა მამტყდეს მაშინ, როცა ქვეყნისა და ჩემისლაშარი-ჯვრის ორგულს ან საკლავი დავუკლა და ანსანთელიმოუნთო!რასამბობ,რასა!სადგაგონილა?სადათქმულა? (ჯავარას). წადი, წადი, თქვენთან თემს სხვასაქმეცა აქვს. ახლავ გაიგებთ იმასაც, ამ ცოტა ხანსშემდეგ.

ჯავარა

მოდი, ნუ იზამ მაგას, შენს სულს ენაცვლება ჯავარაი,ჩემო იანვარო,ჯერ ისეც გული მაქვ მოკლული შვილისუკეთურის ქცევითა და ეხლა თქვენ უნდა მოჰკლათ...დღესჩემსშვილსაცენანებათავისიბრიყვულიმოქცევა.კაცნი იმითდაუყენებიხართთავის მსახურად ღმერთსადახატებსა,რომშეგვარიგოთ,გვიშუაკაცოთ,-განათქვენუფროუნდაგზაზეითგადაგვყაროთ?!

იანვარა

არა, ტყუილი საუბარია, ენას ტყუილად ჰღალავ! წაიღეიქვე,საითაცმოიტანე,აქშენსაწირავსარააქვსბინა.

ჯავარა

მაშ ეგ არი, გადამიწურე შენც წყალი! (მიბრუნდებადარბაზისაკენ). ჩემო ლაშარის-ჯვარო, ჩემის მამისსალოცავო,ჩვენომხსნელოდამფარველო, (მიბრუნდებამარცხნისაკენ) ჩვენოთამარ-ნეფეო,განასაჭირო არ არისჩვენი ბეჩავი ზღვენი თქვენთვის? მე კი გამიმეტებიასულითა და გულით ეს ქადა-პურები, ეს სანთელ-საკმელი,არავართქვენიორგული,თქვენიცით,როგორცშამინახავთ, არ დამკარგავთ, არ გამირისხდებით!(გაბრუნდებადამიდისტირილით,შორი-ახლოსსდგება,სცენიდანარგადის.ხალხშიჩურჩულიისმის:``არმიიღოხევისბერმა.ბახასმოკვეთასუპირობენო”).

გამოსვლამეექვსე

იგინივედამზევინარი

(მზევინარიშემოდისმარცხენაკარებით.მოაქვსსაკმელი,ჩარექი არაყით და ქადა-ხმიანდი, ზედ სანთელი დაკელაპტარია,მარჯვენაკარებიდანშეოდიანღვთისო,ბახადარამდენიმემისისაგვარეულო).

მზევინარი

(მოაქვსტაბლადააწვდის)

ესჩარექაკიდამიცალე,ჩემოიანვარო.

იანვარა

(ჩარექასაწვდისშუშანას)

ამ ჩარექას მე ეხლავდავცლიდა შენ კი, შენ გეუბნები,ჩიქილამრუდადაგხურავს,უნდაგაისწორო!

მზევინარი

(ისვამსთავზეხელს)

მეჩიქილაკარგადამხურავს,ვაჟო!

იანვარა

არა გხურავ კარგად... წადი და გაისწორე. (მზევინარიპირზეხელსმიიდებს,თითქომიხვდა,დაგაბრუნდება).

ჩონთა

(შუშანასსიცილით)

იანვარამ ხელდახელ არ მიცდინადედაკაცი, იმუჯიშომმართლა თავზე ხელი არ მაისო? ის სად ეუბნება დაბრიყვმავერგაიგო...

შუშანა

რავიცი,მაგისგულისადმთელიფშავის-ხევიკიშესძარეჩემოძმაო-და,თუეგეთიბრიყვიიყო,რატოწინადვე არიცოდიდაარმოერიდე?

ჩონთა

ძმობამ,რომმაგისათვისარცეხლამოვერიდები.

შუშანა

(აწვდისყანწსარაყით)

აბამაშდალიეესადაადღეგრძელეჩვენილაშარის-ჯვარი.(ამ დროს ღვთისო მოდის ბარბაცით მთვრალი დაწაეწვდებაყანწს,ებღაუჭება,მაგრამშუშანაარანებებს).

ღვთისო(შუშანას)

შენ, ეი, ბერიკაცო! განაროდაბერდება კაცი, ჭკვაუნდადაკარგოს?მოიტაეყანწიაქ!ჩონთავინაგდია,რომმაგასასმევ მარტოკას, აქ ვერა ჰხედავ, რო სხვა ლაშარის-ჯვარის ყმანიც არიან? აი თუნდა მე თვითონ, მეკი არამწყურიანარაყი?(ჩონთაიცინის).

შუშანა

შენვინახარ,ბიჭო,ანვისიხარ?

ღვთისო

მე, მგელუნაათ ღვთისუნა თუ გაგიგონია, ისა ვარ,გეჯურაისშვილი.

შუშანა

მამაშვილობამ, ვირი ყოფილხარ! (ღვთისო იცქირებაჩონთასაკენ).

ჩონთა

(შუშანასღიმილით)

იქნება უნდა მართლა მაგ საწყალს, დაალეინე, კაცო,მადლია.

ღვთისო

მატლებმა შეგჭამონ შენ, შე მოუნათლაო, თათარო.

(იძრობს ხმალს და უქნევს ჩონთას, ასე რომ ქუდსგაჰკენწლავსმხოლოდ.ჩონთაარიძვრებაადგილიდან).

ჩონთა(სიცილით)

აბა,მოდი,რაქნასკაცმა,მგელუნაათღვთისუნაცხმლითმეტევება!

ივანედაშუშანა

(იჭერენღვთისოსდაგაჰყავთგანზე)

რასა სჩადი, შე რეგვენო, ვის უქნევ ხმალსა? (შუშანაართმევსხმალსღვთისოს).ამხმლისღირსიარახარშენ!

ბახა

(მორბის,გაიწვდისხმალსდაგაიმაღლებს,წინმიეგებება

კეტით,რომელსაციქვე

ადგილობრივაიღებს,გულქანი)

გულქანი

აბა, გაბედე და დაჰკარი, შე ძაღლო, მაგ თავს შუაზეგაგიტყრობ!

ბახა(გულქანს)

შენდედაკაციხარ,მომეცა,გზამომეც!(ყველანიადგებიანფეხზე,ჩონთა,მხოლოდჩონთაზისარხეინად).

საზანდარი

ქვე აქ სისხლი დაიქცევა, პატიოსანი პურის ჭამა ქვეგაამწარეს,ვიღაცებიმოცვივდენ.

იანვარა

(მიესევაბახასდაგაუშლისსილას,ხოლოხმლიანსხელსდაუჭერს. ბახას მომხრენი იწევენ ჩონთასკენ, გარედანხმაურობაზემოიკრიბებახალხიყვირილით:``რაამბავია!”დაიჭერენბახასმომხრეებს,რომელთაცშიშველიხმლებიუპყრიათ).

შენ განა ღირსი ხარ აქ მოსვლისა და მემრე ხმლისამოღებისლაშარის-ჯვრისკარზე?მოიტახმალი,გაუშვი!(ბახახმალსარანებებს).

ბახა

მოვკვდებიდა ხმალს ვერდაგანებებ. მომკალით, მაინცხომ უნდა მომკლათ ამ ცოტა ხანში და ბარემ ეხლავეგამათაოთ,ისმირჩევნია!სისხლისწყურიანჩემსხმალს.უსისხლოდ ქარქაშში ვეღარ ჩავაგებ. (ხალხში ჩოჩქოლი

ისმის).

იანვარა(ჰყვირისხმამაღლა)

დაუძახეთჭუჭას,მოვიდესდადროშაცმოაბძანონ!

მზევინარი

ნუ დაახოცინებთ ერთმანერთს, გააშველეთ, თქვენიჭირიმე.

ჯავარა

ეხლა იძახი, შე უნამუსოვ, დააშველეთო, როცა ხალხიერთურთში აჰრიე? ეს სულ შენი ძაღლობისა ხდება, შენმიკლავშვილს,შეეშმაკისწილ-კერძო!(ეწვდებაქვასდაუნდადასცესთავში).

გულქანი(ჯავარას)

ჰეი,შექოფაკო,რასასჩადი?!(უჭერსხელს).

იანვარა

აიკიდევუბედურება!

ჩონთა(წამოდგებააღელვებული)

ესრაამბავია,ესვინარის,რომჩემსცოლსაჰკლავს?!

გულქანი(მოვარდება)

ნუ გასჯავრდები, შენს თვალებს ენაცვალოს გულქანი.დედაკაცების ჩხუბია. (ეხვევიან ჩონთას და იჭერენ, ამდროსშემოდისჭუჭადროშით,სამიდასტურიმოჰყვებათან,მოჩხუბარნიხმლებსაგებენდაქუდებსიხდიან).

გამოსვლამეშვიდე

იგინივე,ჭუჭადადასტურები

(დროშასშუაზედააყენებენდამოჩხუბარნითავ-თავიანთმხარესგადგებიან).

ჭუჭა

მოგერიათ განა მტრისდავლათი,რო ახლა ერთმანერთსუპირობთ გაჟლეტას,ფშავლებო! მტერიცოტაა საომარი,ერთმანერთსარაჰხოცდეთ?მართალია,შუღლიდაჩხუბიმაუდისჩვენსლაშარის-ჯვარს,მაგრამერთმანერთშიარა.თურა ვის გასაყოფიდა სადაო გაქვს, ვეღარდაიცადეთცოტა ხანი კიდევ, რო გაგვერჩიენით? ვინც თემისსამართალს არ დაჰყაბულდებით, ყველას გზა ხსნილიგაქვთ;მემრეწადით,რაცგეწადოსთ,ისჩაიდინეთ.აქრომოჰსულხართ კი,თემის სამართალსუნდადაუცადოთ.

წადით დალუდი მოიტანეთ, თასები მოაყოლეთ თანა,კელაპტრები მოანთეთ! (დასტურები გადიან და ცოტახანს უკან შემოიტანენ ლუდიანს ტაგანს და ორსდიდრონს ვერცხლისთასსდა კელაპტრებს. აავსებსდააწვდის ერთს იანვარას, მეორეს ჭუჭას. ორივესანთებულიკელაპტარიუპყრიათხელში).

ჭუჭა

ხალხნო ქუდოსანნოდა მანდილოსანნო, სმენა იყოსდაგაგონება:დღეს ყველასთავი-თავსმოგიყრიათბატონისკარზე, ჩვენი ლაღის ლაშარის-ჯვარის დარბაზის წინ.დღეს-აქამომდე არც გვინახავს და არც გაგვიგონიაანდერძად, რომ თავის ყმათაგანს ვისმე თავისბატონისად სამსახური დაეკლო თუ ზღვნით და თუხმლით;წელსკიმოვესწარითასეთსამბავსდანეტავიმეკი მანამდე მოვმკვდარიყავი, მანამ ჩემი ყურებიგაიგონებდაამამბავს.

ხალხისსაერთოხმა(მარჯვნით)

სიკვდილიიმას,ვინცშენსიკვდილსგანატრებს!

ჭუჭა

მამითმინეთ, თქვენი ჭირიმე! ლაშარის-ჯვრის დროშასერთმაუგუნურმალაფი ესროლა, მაგრამ კიდევ კარგია,რომ ვერ მიუწვდინა, ჩვენის ბატონის დროშა ისევუჭუჭყოდარჩა. იმუკეთურმა, იმ შაჩვენებულმა, იმ არ-გასაჩენმა მთელსფშავის-ხევს ჩირქი მოსცხო,რატომ არმოსტყდა ის მარჯვენა, რომლითაც ის ხმალსა ჰლესავს,რატომ მანამდე არ დაეშრიტა თვალები, მანამ მტერსფშავლების სალაშქრო გზაზე გამაუძღვა, თავის ძმებისსავალსგზაზესხვებიავლივა.

საერთოხმა(მარჯვნით)

ბახაა!ჩავქოლოთ,ჩავქოლოთ!

ჭუჭა

მაიცადეთ, თქვენ გენაცვალოსთ ჭუჭა, ნუაჰგორნიგდებით,ნუასჩქარდებით,გულისთქმასსადავედაუჭირეთ...იცითთვითონ,ვინცარისისა,იმისსახელისთქმა მეზარება... ის ბახაა... ჩვენ ჩაქოლვაზე მეტისასჯელიგვაქვსგულშიგადაწყვეტილი...ბახაჩვენიაღარარი, აღარ არილაშარის-ჯვრის ყმა, აღარ არი ფშაველი...ბახარაცარის,თვითონგაიგოს,თვითონშაიგნოს.

საერთოხმა(მარჯვნით)

მოკვეთილიიყოსჩვენგან,მოკვეთილი!

ხმა

(მარცხნით,საგვარეულობახასი)

მოიკვეთოსჩონთაც!

ჭუჭა

სმენა იყოს, ხალხნო! (ბახას ეტყობა მღელვარება,თავდაკიდებული სდგას ერთს ადგილას). ჩვენოლაშარის-ჯვარო, ჩვენო თამარ-დედოფალო, ჩვენვიკვეთთ ჩვენს ერთს დროს ძმად ნამყოფს, დღესმოღალატეს ღვთისას და ერისას. ერთს დროს ესეცემსახურებოდა თქვენს დროშას, მაგრამ დღეს შეაგინათქვენი დროშა და თქვენი სახელი. შეგინებული იყოსთვითონ,წყეული,შაჩვენებულიდამოკვეთილი!

საერთოხმა

ამინ,ამინ!

ჭუჭა

ვინც ამას იქით ბახასთან ან გაიაროს მკვდარზე, ანცოცხალზე, ანთავის სახლში გაატაროს, გზაში შეყრილსგამარჯვებაუთხრას,ესედაიქცესიმისიყოფა-ცხოვრება!(აქცევსთასს,მასთანერთადიანვარაც).

საერთოხმა

ამინ,ამინ,დაიქცეს!

ჭუჭა

ასე გაქრეს (აქრობენ ორივე კელაპტრებს) იმისსახსენებელი,ღვთისადაემბატონისრისხვაგაჰყვესიმასშვილითშვილამდე.

საერთოხმა

ამინ,ამინ!

საერთოხმა(მარცხნით)

ჩონთაც,ჩონთაც!

ჭუჭა

სმენა იყოს! ჩვენო ბატონო, ლაშარის-ჯვარო, დიდოთამარო,საქართველოსდამრიგებელო,თავიშეგაწყინეთამდენის ჩვენის ცოდვილის ენით და საუბრით, ნუშაგვისაწყინდებით!.. სმენა იყოს! ამ საქმეს ერთი სხვასაქმე აბია კიდევ კუდად. მაინც კარგი ყმანი ხართლაშარის-ჯვრისანი, სიკეთე მოგწყინდებათ მალე.როგორც უყვარხართ თქვენის სამსახურით თქვენსლაშარის-ჯვარს, ისე საყვარელნი უნდა დაჰრჩეთბოლომდე... მე პირველმა, მეშვიდედ რო გავილაშქრეთქისტეთზე,ლაშარის-ჯვრისიმედიმოვაქვივნეჩონთასდა

დღესაც ამასვე ვეძახი, ამ სახელს ვერ ავხდი, მაინციმედია ისევ ლაშარის-ჯვრისა, მაგრამ თითონდააზადიანაცოტასთავისისახელი.

რამდენიმეხმა(მარჯვნით)

მართალია,არასტყუი!

რამდენიმეხმა(მარცხნით)

მოსაკვეთია,მოსაკვეთი!მიზეზიეგიყო.

ჭუჭა

რადგანაცთავისითავი,თავისისახელიარეზოგება,ნურცჩვენდავზოგავთ.წელსდაზარალებულიადასხვაწელსხარიუნდადავუკლათ.

საერთოხმა(მარჯვნით)

სიმართლისად სინათლე ნუ გამოგილიოს, ჭუჭავ, ეგრესჯობია... გაუმარჯოს ლაშარის-ჯვარს, გაუმარჯოს იმისსაყმოს!

ჭუჭა

თანახმანიხართ?

საერთოხმა

რაობითარა,შენიჭირიმე,ვართ,ვართ!..

ჭუჭა

მაშკიდევგაუმარჯოსჩვენსლაშარის-ჯვარს,იმისხმალს,იმისსამართალს!

საერთოხმა

გაუმარჯოს!

ჩონთა(წამოდგებაწინ)

ლაშარის-ჯვრის ყმანოდა ხატის მსახურნო,ორი სიტყვამათქმევინეთ, თქვენი ჭირიმეთ... ერთს ხარს მადებთვალად და ვიდებ კიდეც იმით, რომ არ არის, როდანაშაული არა მქონდეს.დღეს ჩვენისლაშარის-ჯვრისდროშის წინა ვსდგევარ და ჩემმა ენამ სწორედ უნდაამოთქვას გულის პასუხი... მეც თქვენი ჭირის ნაცვალივიყოდა ჩემი საქონიცთუნდა ხუთიცდაკალით, ხოლომოდი ბახას... ჰო, ბახას ნუ გავიმეტებთ ეგრე! (ამდროსღვთისობახასხელსსცემსგვერდშიდაგულსიმჯიღავს).მოდი, ნუ მოიკვეთთდა სხვა რამ სასჯელიდავსდვათ.იქნება ეხლა კიდეც ენანებოდეს თავისი ჩანადინარისაქმე.

ბახა(მორბისაჩქარებით)

მეც მათქმევინეთ... მეც მათქმევინეთ! კაცნო, ერთხელმაინც აღარ ამინთია სანთელი აქა, ერთი საკლავი მაინცაღარდამიკლავხატისთვის?სირცხვილიდასიცილი!მევეშამარცხვინედადამცინი, (ჩონთა ჭუჭასკე იცქირება). შეურჯულოვ, შე უღმერთოვ! (იძრობს ხმალს და წვერითგაუქანებს გვერდში. ჩონთა წაბარბაცდება და ტანსშეიმაგრებს. ხმალს აიძრობს და წვერით მიწაზედააბჯენს.ხალხშიჩოჩქოლია.ბახამირბისდაკარებსრომმიუახლოვდება, შემობრუნდება). მე მოგიკვეთე, თუფშავლებმა არ მოგიკვეთეს. ეხლა დაიწვინე მზევინარიმკლავზე,იხარეთდაიცინეთჩემზე!(გავარდებაგარეთ).

ჩონთა

სად მიჰრბი, რეგვენო, სად? აქ მოდი, აქ! (ჩონთაცდილობს,რომთავიშეიმაგროს,სუსტდება,მაგრამთავს

იმაგრებს, იჭერენ, ჭუჭა, იანვარა, შუშანა მხრებშიუსხედან,ხალხშიმღელვარებაისმის,ქალებიტირიან).

ჭუჭა

რაქნამაგუღმერთომ,დროშაცარშაგვიგინა?

იანვარა

მიწაგასქდესდაჩაგიტანოს,ბახავ!

შუშანა

ძაღლო, ძაღლო! ცოდვა არ არი ჩონთა შენისუკეთურის,წყეულის, ჭუჭყიანის მარჯვენით კვდებოდეს?! გასქდი,ცაო,დაჩაიტანეხმელეთითან!

ჩონთა(ღიმილით)

რასა ჰკრთებით? მე რა მიჭირს? მე არ მოვკვდები.მადლობაღმერთს,თუჩემისლაშარის-ჯვრისდროშასთანმაინც ვკვდები. (ჭუჭას). ჭუჭავ, დროშა მოიტანეთ აქ,ვემთხვიო, მაგის სახელს ვენაცვალე. (დროშა მოაქვთ,ჩონთა გუმბათზე ჰკოცნის) მიყვარდი და შენთანაცვკვდები,ახლასხვებმაშაგიყვარონ,სხვანიგემსახურნენ!(მიესვენებამხარ-თეძოზე).

ჭუჭა

დასრულდა,ღმერთმაგაცხონოს,მიგიბარაშენმამეუფემ,შენმალაშარის-ჯვარმა.(ყველანიცოტახანსგაჩუმდებიანდაერთბაშადამოიქვითინებენ).

(ფარდა)

მოქმედებამეხუთე

გამოსვლაპირველი

(სცენასწარმოობსქისტეთში,გარეთმთაშიბახადამისიდედა

ჯავარასხედანერთად).

ბახა

აბა, დედავ, ძალიან რო სტიროდი და იმდუღრებოდი,სააქაოდ როცა გამოვემგზავრეთ, რა გქონდა სატირალი?რაგვიჭირს.კარგადავართ;პურიაქაცარის,ვაჟო,წყალი.გაიძახი გიჟივით: ვაჰმე, ჩემო ფშავის-ხევო, ვაჰმე, ჩემოფშავის-ხევო! ქისტეთი რით არი ნაკლები შენს ფშავის-ხევზე? აქ უკეთესი მთებია, აქაც ცივი წყაროებია, მაშრაღასსწუწუნებ,შესაწყალო?

ჯავარა

ვენაცვალე ჩემს ფშავის-ხევს, ის მაინც სხვაა... აქ მე,შვილო, მარტო ვგევივარ ცოცხალს, განა ცოცხალი ვარ,განა ცოცხალია ჩემი გული?! ე ქისტის კაცები განამეკაცებიან, ან დედაკაცები მედედაკაცებიან? ქაჯებადმიჩანან თვალში. სუ, დედა-შვილობას, მაგას როგორამბობ,ცოდვაარარი:ვაჰმე,ჩემოსაორბევ,ჩემოდეკიან-გორო!ვაჰმე,ჩემოარაგვო,შენიხვივილივეღარგავიგონე,ეს მესამე წელი მიდის. ნეტავი ერთხელ კიდევ მაჩვენაიქაურობათვალით;აქროგორუნდადავიმარხო,ვისთანუნდა დავიმარხო, სადაური სად მოვკვდე! მადლობაშენთვის,უფალო,ალბათესიყოჩვენიწერა,ესიყოჩვენიბედი, ვაჰმე! (გულში მჯიღს იკრავს). დედა-შვილობას,აღარ თუ მოგაგონდება მაშ თავის ქვეყანა, თვისისალოცავები, აღარ თუ გინდა იქ ყოფნა, თვის ძმებში,თვისთემში?

ბახა

ჰაიდედავ,დედავ!ძნელადსათქმელსროგორადვილადიტყვისკაცისენა,მეგანასისხლისმაგივრადძარღვებშიწყალი მიდგა და გულის მაგივრად მკერდში ქვა მიძე?ისევ მიყვარს თვისი ქვეყანა. მაგრამ იმას რო აღარუყვარვარ! აღარ გახსონს, როგორც თავმომწონე ბიჭსპატარა ჩალა მიეკრას ჩოხაზე და საჩქაროდ იმანმოიცილოს, ისე მომიშორეს, მომკვეთეს, დამპალსსხალივით გადამაგდეს?.. განა ხალხის სამართალი,დედავ, მუდამ მართალია? როგორ თუ თავის ნამუსსიცავო,თავისვაჟკაცობას აფასებო, აიღესდაშემარისხესხატსადაღმერთსა,ისწყლულიჯერაქვეა(გულზეხელსიდებს) ღრმად ჩაკვეთილი; ამ წყლულს წამალი უნდაჯერ,მორჩენა.დედახარჩემიდა,თუშენარა,სხვასვისუნდა ვუთხრა მართალი: მე რო ჩონთას ჯავრი არამომეყარა, არ დავდგებოდი მაინც ფშავში,გადავიკარგებოდისადმე,მაგრამეხლაკიმედგომილებაჩემსქვეყანაში.

ჯავარა

ვაჰმე,დიდიცოდვაჰქენ,შვილო,ის,დიდი!

ბახა

არ იცი, დედავ, როგორ გული მტკიოდა ჯერ წინათ დაახლა მაშინ როგორ ამემღვრია სისხლი, დროშასაც აღარშევუნახეხათრი,როცაისწამოდგახალხშიდა ამბობდა,დამცინოდა: ნუ იკვეთთ ბახას, სხვაფრივ დასაჯეთ,იქნებაკიდეცენანებაეხლათავისიჩანადინარისაქმეო.

ჯავარა

არა,შვილო,მაშინისგულითამბობდა,ისარდაგცინოდა,ვინ ჩონთადა გულის ცინება! შენ არ მოუკვდედედას,მაგასეჭვითამბობ.

ბახა

იმის სულმა ზღოს... მე კი მას აქეთ ძლივს ამოვიქციესული, ძლივსდავსდეგ კაცის გონზე... მანამდელაფადქცეული ჩემი თავი, კაცად იქცა მას შემდეგ, რაც იმასსასიკვდილოდდავეცხმალი.ისევშემიყვარდაჩემითავი.ჯავრიძნელია!

ჯავარა

ვისა და რის გულისად, ერთი უნამუსო დიაცისგულისად!.. ოჰ, ნეტავი ის კი მაჩვენა თავ-თავადდაგლეჯილი, გველივით თავწაჭეჭყილი, მე მაშინმომირჩებოდა გული. იმდენი ჩონთას ბრალი არ იყო,რამდენიც იმ უნამუსოსი, ის თითონ გადაჰკიდებიყოძალი-ძალად,როგორცმემრეგავიგე...

ბახა

ჰო,მანამჩონთაცოცხალიიყო,მანამდეჩემიგულიცსხვაიყო,სხვარიგადასწუხდა,რომის“უნამუსო”ჩონთასთანწვებოდადაეხლაკი,რაკიჩონთააღარარის,აღარცბევრსჩემი გული ნაღვლობს, ვინცუნდა ითრიოს... კარგი იყო,რაკი ქრისტიანის სისხლშიგავერიე, ისიცზედდამეკლა,მაგრამარიყოდროდაადგილი...ცოლიაქაციშოვება.

ჯავარა

ევედრე, შვილო, ღმერთს, რომ ეგ ცოდვა გაპატიოს,ცოდვადეგაცაკმარა,ღმერთმადაგიფაროს.

ბახა

არა,დედავ,ჯერ საკმარისი არ არის ეგ სისხლი, კიდევამჭირს იქ სხვების ჯავრიცა. ერთმა კაცმა მრავალიშემაჯავრა. გადმოვლენ კიდევ ფშავლები ქისტეთსსათარეშოდ. ჩემი მშობელი ქვეყანა ეხლა ქისტეთია და

უნდააქვიბრძოლო.

ჯავარა

ღმერთმამეკინუმომასწროს,შვილი,იმდღეს,რომშენქისტებსეშველებოდედაფშავლებსხმლითეტევებოდე.

ბახა

მალე მოესწრობი იმასაც, დედავ. რაკი მთები ჩამოშრა,ფშავლებს აეშლება სათარეშოდ საღერღელი, მაგრამ არიციან, რომ მოკვეთილი აქ იმათთვის ალამაზებსდავითპირულს.(ამოსწევსდაჩააგებს).

ჯავარა

ვაიშენსდედასა,შვილო!ვაი ჩემსსულსა, ჩემსგაჩენისდღესა! შენ იქნება ქისტების რჯულიც მიიღო, იქნება

ამოირეცხოგულიდანთურამფშავლებისაგაკრია!

ბახა(გაჯავრებით)

ეჰ,შენისგელანდება,რაცთავისდღეშიბახასფიქრადაცარ მოუვა თავში. ვინ მატანს ძალას, რო რჯულიგამოვიცვალო?! მაშინ ნუღარ ვიყო ცოცხალი, გასქდესმიწა და თან ჩამიტანოს, როცა ბახამ, თუნდა მთელიქისტეთი ხანჯრითდამადგესთავსა,თუნდა ხემწიფედდამსვანდათვითონსანთლადაენთნენჩემსწინ -მეეგმოვიქმედო.

ჯავარა

(გადასდებსჯარასგვერდზედაორივეხელებსთვალებზემიიფარებს)

ცუდი ნიშნები მიდგება... როგორღაც არ მამწონ, შენ რო

მოლა-მუსასქალიგინდამზევინარისფეხზედააყენო.

ბახა

ნეტავიიმძაღლსკიარმოიგონებდედათუნდამამკლა.ახლარა არის საკვირველი? მიყვარსდაუნდადავაყენოკიდეც. შენ სულ ნიშნები გაგონდება, სულ მკვდრებშიხარ გართული. ეს ძმები ვნახე წუხელ სიზმარში, ესმამაშენი ვნახეო, ეს დედ-მამანი. რაღა ქისტეთს როგადმოვსახლდით,აქაგესივნენისინი.შინროცავიყავით,მაშინ ეგრე ხშირად არა სინჯავდი მკვდრებსა! წელშიორჯელთუ სამჯერაც მოგეჩვენებოდენ, ეხლა კი მუდამღამესინჯავდამუსაიფობიმათთან.

ჯავარა

ჰოდამეცეგმიკვირს,შვილო,მეცეგმიღრღნისგულსა,რაამბავია,რადამემართა!ალბათჩვენისუკეთურობითთუ

დავაღონეთ ისინიცა. წუხელაც ვნახე მამაშენი. როგორდაღონებული იყო ისბეჩავი! ჩამოგლეჯილ-ჩამოწეწილი,არცხმალიიმისტანზე,არცფარი,არცხანჯარი.მიკვირდაკიდეც:იარაღსარცროდისარმოიშორებდატანზეით,სახედაკაწრული ჰქონდა და სისხლი ჩამოსდიოდა. ვითომისევლაშარი-ჯვრისხევისბერადკიიყო.რაარი,შებეჩაო,სადასძვერეკლებშიდაჯაგებში,როეგრეგადაკაწრულისახე გაქვსო? - ვკითხე. - ლაშარსა მცესო, მითხრა...წამოველ თქვენ სანახავად, ქისტეთს არინ შენი ცოლ-შვილიო, მითხრეს. რად დაანებეთ სახლს თავი, რაზეგამიტიალეთდაგამიოხრეთჩემიამაგიო?!

ბახა(გვერდზე)

საწყალი ბებერი! არა სტყუის. სიზმარშიაც ჰბოდავს,ესაუბრება ვისაღაც, მოჰყვება ტირილს, მერეელდანაკრავიწამოდგება,შტერივითიცქირებაგარშემო...(ჯავარას). ცოტა იფიქრე, დედავ, ცოტა იდარდე და

მკვდრებიცეგრეაღარდაგაღონებენ.იმათიციან,როშენდადარდიანებულიხარდაუფროთავისმოსვლითჯავრსგიათკეცებენ.

ჯავარა

არა, შვილო, იმათ თითონაც ეჯავრებათ, თითონაცდაღონებულებია,ალბათიმიტომანებებენთვისმყუდრობინას თავს და მოდიან ამ შავსა და ბნელს ქვეყანაში...ჩემს ძმებსაცა ვხედავ. მთა გვინდა აქ საცხვრედდავიჭიროთო.ცხენხეთქითმოცვივდენგუშინ-ღამ,სრულოფლში იყო იმათ ცხენები დაბანილები. არც ამბავიმკითხეს, არც ერთი, არც მეორე. ვეხვეწე, დაისვენეთ,თქვენი ჭირიმე, პური ჭამეთ და ისე წადითო, - არა,გვეჩქარება,შორიგზაგვაქვსსავალიო.

ბახა

რატო მეც არა ვსინჯავ, მეცრატომ არ მეცხადებიან? მეციმათისისხლიდახორციარავარ?!

ჯავარა

ალბათ, შვილო, გაჯავრებულებია შენზე და იმიტომ.(იხედება მარჯვნისაკენ). ნისლები მოდის, ღამდებაკიდეც. ვინ იცის, ის ცხვარ-ძროხანიც წამივლენ,დამეკარგებიან. (დგება, ებჯინება ჯოხს). ვაჰმე, წელი!ვაჰმე,მუხლები!

ბახა

კლდეებს სამ მოეფარებოდენ. (ჯავარა გადის). საწყალიდედა! ჩემი ჯავრი ჰკლავს საცოდავს, თავისთავი აღარახსოვს.მებრალება,თოროეხლავკაისანახავსგავაჩენდი.ცოტა რო შამობინდდება,დედაჩემი ამაზე ჩამოატარებსსაქონელს;ბევრიკი არა არის-რასაჭირო, აიჩემინაბადი

(ჰკეცს) ასე რომდავკეცოდა აქ გზის პირასდავაყუდო,იმას ეს მამაჩემად მოეჩვენება და გაუბამს საუბარს,იწყებსფიცილს,მოჰყვებაწუწუნს:``არა,კაცო,დაიჯერე,ქრისტიანი ხარ; ისეთი დანაშაულიც არა გვაქვს-რა,რამდენიც ბრალი დაგვადო კისრად თემმა. სახლ-კარსიმით დავანებეთ თავი, რო აღარ გვედგომილებოდა,მკვდრებს ცოცხლებში რა გვესაქმებოდაო”. მოჰყვებასაცოდავიამისთანაებს.ესადვილიიყო,მაგრამმეშინიან,ვაითუ ჭკუიდან შესცდეს. ცხადადდა სიზმარში, როცამარტოკაა,სულიმათელაპარაკება,თავსმართლულობს,მეც ბრალსა მხდის. (ამ დროს შემორბის გულსუნდა,მხარზეაქვსგადაკიდებულითოკისმსგავსადდაწნულიყვავილები,წინდასჰქსოვს).

გამოსვლამეორე

ბახადაგულსუნდა

ბახა

ოჰ,გულსუნდავ,შენა?გეძებდიდაგნახეკიდევაც.

გულსუნდა

აქრასდაიარებიშენა,შეეშმაკო?

ბახა

ღმერთსა ვფიცავ, არ გეხუმრები. შენი ნახვაც მინდოდაჩუმად, მინდოდა ერთი-ორი სიტყვა კიდევ მეთქვაშენთვის.ესრაღააგითრევია?ყვავილისათვისყვავილებირაღასაჭიროა?(ჰკიდებსყვავილებსთოკზე).

გულსუნდა

გაჩუმდი, გაჩუმდი, გეყოფა! მე მწყინს, მაგისთანა

სიტყვებსრომმეტყვი.

ბახა

არა,მაინც,შენისდედ-მამისსულისგანათლებას,ესრისმანქანაა? (ჰკიდებს ხელს ყვავილების ღარადელას).უსაქმოსსაქმეგაგიჩენია.

გულსუნდა

ესიცირაარის?ცხვარსროვაძოვებმთებზე,ამყვავილებსცხვრები უწყალოდ სთელენ, ნეტავი სჭამდენ მაინც. მეგავჯავრდი, ცოტას მაინც ღარადად ავასხამ, ცხვარსფეხითარვათელვინოვო.

ბახა

სულელო! მაშ ის თუ გინდა, რო ყვავილებსა სჭამდენ

ცხვრები?ეხლაშენცყვავილიხარ,გულსუნდავ,ყვავილიგაზაფხულისა,უფლის მადლმა, ჩემს გულად კი, იქნებასხვისთვის ეკლის ბურჯი იყო, მაშ განა მეც უნდაშაგჭამო?!

გულსუნდა

ვინ შაგეჭმევა მერე, რო შამჭამო? შენ არ იცი მამაჩემსმოლა-მუსასროგორიმჭრელიხმალიაქვს?..

ბახა

შენიქნებაარცკიიცი,რომამაშენითანახმაა,როიმასთანსაუბარიმქონდამე?..

გულსუნდა

ტყუილებია. შენ მამაჩემი ეგრე ადვილად არ

დაგთანხმდებოდა.შენხოგიაურიხარ!

ბახა

ვარ.ქრისტიანივარდათქვენურჯულოებსგეძახით.

გულსუნდა

ჩვენთქვენგეძახითურჯულოებს.როგორიქნება,როგორმოხერხდება?

ბახა

ღმერთი ხო ერთი გვყავს, შენი ჭირიმე. შენს გულსვენაცვალე, ჩემო გულსუნდავ, ხო ერთმა ღმერთმაგაგვაჩინა, თუ სხვაფრივ არ გეწუნები. (ხვევს ყელზეხელს).

გულსუნდა

(იფარებსლოყაზეხელს)

სუ!იქითიყავი,არავინდაგვინახოს!..

ბახა

შენი ჭირიმე, მითხარ ან ჰო, ან არა. დააყენე ერთზერაზედმე ეს ჩემი გული. ჰოს მეტყვი, მოვკვდებიშენთვის, არას მეტყვი და არც ის გამიკვირდება: მაინცციდანდადედამიწიდან``არას”მეტიმეარაფერიმესმის.

გულსუნდა

დავსხდეთმაშ,დავსხდეთ.(დაპირველადთითონჯდებაერთის ლოდის პირას, ბახაც დაეშვება. ხელი ისევგადახვეული აქვს ყელზე). რა გითხრა, გიაურო, როგორ

გითხრა? (მიიფარებს ორივე ხელებს თვალებზე დაჩაფიქრდება),ოჰ,უჰ!დედავ! არ ვიცი საითრას ამესივ-გადამესივე!

ბახა

(იწევსმკლავითთავისკენ)

სთქვი, გაბედე, ნუღარ ჰყოყმანობ! შენც ხო ჩემთვისურჯულოხარ.თუკიმეგთვისობ,მეცოლადგირთავ,შენრატომ აღარ უნდა მითვისო,თუ გიყვარვარ? ჰა, სთქვირამ,თუგწამსშენირჯული,ესარისგულიგასქდა!

გულსუნდა

ჰოო!ჩვენსრჯულზემოინათლები?

ბახა

ახლაშენმემატყუებ,გულსუნდავ!გულითამბობმაგას?არა მგონია. ალბათ არ გიყვარვარ, თორო მაგას არიტყოდი!

გულსუნდა

მიყვარხარ,თორო მაგას არ გეტყოდი; განა ან აქ შენთანმოვიდოდი, ცხვარს თავი გავანებე, რო გიცანი, ვინციყავი...ნეტაშენკიარგადმოსთესლებულიყავიამჩვენსქვეყანაში-და!

ბახა

არაფერს დაგიშლის, ღვთის მადლმა, ჩემიგადმოთესლება.იქნებაგეჯავრებიდაიმიტომ?

გულსუნდა

მეჯავრები,მაშარმეჯავრები?!

ბახა

მართლა გეჯავრები, შენი ჭირიმე? სწორე მითხარ!(მოსწევს მკლავით უფრო თავისკენ და ჰკოცნის.გვერდზე).თვალწარბშიმტკნარიმზევინარია!

გულსუნდა

კარგი, გეყოფა, გეყოფა! რაღაც ფეხის ხმა ისმის.(წამოხტება გულსუნდა და ნაკოცნს პირიდან კაბისსახელოთი იწმენდს). ჰე, ჰე მოვიწმინდე ისევ შენიკოცნა!..

ბახა

ისე ვერ მოიწმენდ,რო ჩემმა კოცნამფესვი არ გაიდგას,

ზედ ხე არ გამოვიდესდა ხილი არ მოისხას! (ამდროსკულისებში ფეხის ხმა და ქვის ჩხრიალი ისმის, ბახამიწოლილია. გულსუნდა შორი-ახლოს სდგას და ისევწინდასა ჰქსოვს, შემოდის სრულ იარაღში ჩამჯდარიმოლა-მუსა).

გამოსვლამესამე

იგინივედამოლა-მუსა

მუსა(აღელვებული)

აქედანრაღაცსაუბარიმომესმა!ბახავ,შენ?

ბახა

მევარ,სწორედ.რაამბავია,უცხოამბავიხომარაფერია?

მუსა

უცხოზე მეტია. (გულსუნდას) შენ, ქალო, რასგასჩუმებულხარ აქდა ცხვრისათვისთავი გაგინებებია?წადიჩქარა,გაირეკეთცხვარიშინათკე,სხვამწყემსებსაცშეატყობინე, - მტერი მოდის-თქო, სიმაგრეში შადითყველანი!

გულსუნდა

მართლა,მამავ?ვაჰმე,რაცუდიამბავია!

მუსა

ცუდიათუკარგია,ეგარის,წადიჩქარა!

გულსუნდა

ეხლავე,ეხლავ!(გარბისაჩქარებით).

ბახა

საიდან გაჩნდენ ასე უცბად, მერე ჩვენ კი არ გვინდამომზადება?(წამოხტებაფეხზე).რაღასუცდით?!

მუსა

მე,რაცმოსამზადიიყო,ყველაფერიმოვამზადე.მდევარიმოვაგროვე, ეხლავე აქ მოვლენ ისინიცდა ჩვენ აქუნდადავიჭიროთთავდარიგი.თუყოჩაღადმოვიქეცით,იქნებაისე ვაზარალოთ დღეს ფშავლები, რომ სამუდამოდდასწყევლონ ქისტეთში სალაშქროდ სიარულისსურვილი.

ბახა

იქნებატყუილიიყოს?!

მუსა

ნამდვილია, მწყემსებმა გატეხეს ხმა: მთას იქითამოვიდენ და იქ გადასახედში გორის ცხვირშიდაისვენესო. მთელი მძიმე ლაშქარიაო. ეგ არ ვიცი -სოფლისაკლებაუნდათ,თუმარტოსაქონლისგატაცება.იმათ ჰგონებიათ - ამ დროს აქ ვერავინ დაგვინახავსო,მაგრამ ნადირმა რა იცის, მონადირე საით ეპარება,ქისტებსაცძაღლითვალიუზისთ.

ბახა

რაკი ამ დროს მთაზე ამოსულან, უთუოდ სოფელშიჩამოუსვლელიარდადგებიან.

მუსა

ყოჩაღ,ბახავ!ყოჩაღ!სწორესამბობ.აბაშენიციდაშენმავაჟკაცობამ,როგორც გაირჯები,როგორცთავს მოაწონებდაშეაყვარებქისტებს.ვიცი,შენცგერევამაგათზეგული,შენც გაშლილის მკლავით მოიქნევ ხმალს. მართალსამბობ-სოფლისაკლებააქვთფიქრადდამემაგათიომისწესი კარგად ვიცი. (ამ დროს კულისებში ხმა ისმის:``გაირეკეთ ჩქარა, გაირეკეთ, მოიდა მტერი”). ლაშქარსორად გაჰყოფენდა ეხლა მთას ნისლი აკრია, ამ ნისლსჩამოჰყვებიან ხევ-ხევ, მეორენი იქნება ან გაღმითზე ანგამოღმა გვერდას მოჰყვენ. (ხმაურობა ისმის გარეთ,ჟღაჟღუვი,აღმოსავლეთისკარებიდანშემოდისქისტებისლაშქარი,თოფებითდაიარაღებითმორთული).

გამოსვლამეოთხე

იგინივედაქისტები

მუსა

ყოჩაღ,მარდადმოხვედით.

ქისტები

მაშრაღასდავუგვიანდებოდით!

ბახა

არაფერიამბავია?

1ქისტი

ჯერარაფერიხმაარარის...

2ქისტი

მთასნისლიაქვსმობმული...

ქისტები

ნამდვილია,არაფერიჩანს.

მუსა

ძალიან კარგი. არაფერი უშავს. თქვენ როგორც მედაგარიგოთ, ისე მოიქეცით. ისინი სწორედ ამ ხევსჩამოჰყვებიანდა ჩვენც აქ გზა შევუკრათ. მერამდენიმეკაცითაქშევუკრავგზას;ესსაღამოცახლოვდება,იქნებაზედშაგვეფეთნენ.შენ,ბახავ,რამდენიმეკაცითწადიდაზევით ფერდაზე შადექით, რომ იქიდან საგორავიმოსცეთ.

ბახა

ძალიანკარგი,დათუაქომიმოხდა,იცოდეთ,მეცაქავარ,იქნება ჩვენ აგვცდენდა პირდაპირმოვიდენ,მაშინგანა

აქკაციარიქნებასაჭირო?!

მუსა

სწორეა. ნამდვილია. მაგრე, მაგრე, თუ თქვენ აგცდამტერი,თოფის ხმაზე გაიგებთ, რომ მტერი აქ არის,დამოგვეშველეთმაშინ.

ქისტები

კარგია,კარგი,მაშ,მაშ!..

ბახა

აბავინმოდიხართჩემთან?..(გამოერჩევარამდენიმეკაციდამიჰყვება).წავიდეთ,მომყევით!ქვითკიარმინდოდაჯავრისამოყრა,მაგრამრაგაეწყობა!

მუსა

ნუ სწუხარ, იქნება ხმლითაც მოგინდეს ბრძოლა. მევფიქრობ, რომ თქვენთვისაც თოფი და ხმალი საჭიროიქნება.

ბახა

ნეტავი აგრეიყოს! (ქისტებს).წავიდეთ,გვიანობისდროაღარარის!(მიდიანშუალაკარებიდან).

მუსა

თქვენ, ჩემო ქისტებო, აქ ჩემთანუნდა იყვნეთ. ჩვენ აქუნდავიომოთდაანსახელიდაანსიკვდილი!თქვენესიცოდეთ,მანამარმოგიახლოვდებათმტერი,თოფებსნუდასცლითდამერეხმალი.

ქისტები

ჩვენცმაგასვფიქრობთ...

1ქისტი

მაშთოფსიმდროსვინდაუწყებსმეორედტენას!

2ქისტი

ოჰ,რაყისმათია,თუმართლაამაზემოვიდენ!

3ქისტი

ისინი დაარხეინებულები იქნებიან და შაიძლებასუყველასთავებიგავსჭრათ.

მუსა

უკეთესიბედიდაუკეთესიდროჩვენაღარგვექნება.მაშნუღარ ვგვიანობთ, ნუ ვხმაურობთ, ჩაუსაფრდით.(ასაფრებს ყველას და თითონაც უსაფრდება.დასავლეთის მხრით კარებიდან შემოდის ერთი გუნდიფშავლებისლაშქრისა,წითელჩოხიანები.ხელშიშიშველითოფები უპყრიათ, ფარებით და ხმლებით არიანმოკაზმულნი).

გამოსვლამეხუთე

იგინივედაფშავლებისლაშქარი

იანვარა

ოჰ,როგორჩამოეხვიაესნისლი,ესოხერო!

ივანე

ძალიანცუდიამინდია,ცუდიდროდაგვიდგა.

3ფშაველი

მეარვიცი,სადავართეხლაჩვენ.

4ფშაველი

რადაინახოსკაცმა,სადანსაქონელია,ანკაცი!..(ამდროსჩასაფრებულიქისტებიესვრიანთოფებს).

იანვარა

ჰოი, თქვე რჯულძაღლებო, აქა ხართ განა? (რამდენიმეფშაველი იქცევა.ნისლი აიწევს.ხმლითგადმოეშლებიანქისტები, რამდენიმე თოფი ფშავლების მხრითაცგავარდება და ხმლებით ერევიან ერთმანეთში, იანვარამკლავშიდაჭრილიფარსიბღუჯავს). არ აგისრულდებათ

წადილი,ძაღლებო,არა!(ესევიანქისტები,მაგრამხმლითიგერიებს. ოთხი კაცი კვდებაფშავლების მხრით, ხოლოერთი ქისტებისა. ამდროს ზევით კლდისთავიდან ხმამოისმის).

ჯავარა

ბახავ, სადა ხარ, შვილო, ჩახოცეს ფშავლები. ვაჰმე,ჩამოგიდნით! უშველე, შვილო, მაგ ურჯულოებმაგაწყვიტეს ხალხი! (შემოდის ამ დროს ჭუჭა დროშითხელში იმავე მხრიდან და მოსდევს მეორე გუნდილაშქრისა,შუალაკარებსრომდაუახლოვდება, ამდროსშემორბის ბახა სცენაზე, იმას ქისტისლაშქარი მოსდევს,მაგრამ მეორე გუნდი, რომელიც ჭუჭას მოსდევს, არუშვებსიმას,ხმლებითუდგებიან).

ჭუჭა

გაისარჯენით, ლაშარის-ჯვარის ერთგულნო!(ხმალამოწვდილიმოიწევსქისტებისაკენ,მოლა-მუსადასხვებიმიესევიან,დროშაუნდაწაართონ).

ჯავარა(იკაწრისსახეს)

ბახავ, სადა ხარ, წაიღეს ჩვენი დროშა, შვილო,ამოწყვიტესფშავლები,შვილო!

ბახა(ესმისხმა.ქისტებს)

სადიწევთ,სად!არგეყოფათ,რაცხალხიდაგიხოცნიათ?!(იგერიებს ხმლით ქისტებს). ვინ დაგანებებს ლაშარი-ჯვრისდროშას? (უქნევსხმალსერთსქისტსდა აქცევს).თქვერჯულძაღლებო!

მუსა

ჰა, შე მოღალატევ.ტყუილად არ არის ნათქვამი: ძაღლიძაღლის ტყავს არ დახევსო. შენც აქ მოკვდი! (ურჭობსგულში ხანჯალს. ამდროს იანვარაცდაჭრილი წაიქცევამკვდარბახასთანერთად).

ჯავარა(მაღლიდან)

შენცმოკვდი,შვილო,მოგკლეს!მეცმოვკვდები,ერთადწავიდეთ,ერთად!(გადმოვარდებაკლდიდან).

(ფარდა)

1894წ.