აკაკიწერეთელიკრებული

პროზა

ჩემითავგადასავალი

პირველინაწილი

I

ყოველი არსი, სულიერი თუ უსულო, ხილული თუუხილავი, ერთსა და იმავე მსოფლიო კანონსექვემდებარება: დაიბადება, იზრდება, დაბერდება —კვდება!..წყალირაარის...წყალი!..უბრალომდინარეცკივერასცდენიაამსაყოველთაოწესსადარიგს:დაიბადებათუარა,ე.ი.თავსიჩენსთუარასადმემივარდნილმთისკალთაზე, მაშინვე იწყებს ჟონვას ნელ-ნელა,ახალფეხადგმულ ბავშვივით, დაუყვება დაღმართს,თანდათანიზრდება,ფეხსიკიდებს,სანამწკრიალით არ

ჩაცუნცულდება რომელსამე ხევში, სადაც, როგორცაღვირუსხმელი, სისხლჭარბი, თავმომწონე დაშეუპოვარი, სანავარდოდ გამოსული ჭაბუკი, აღარავისეკრძალვის, აღარაფერს ერიდება: მირბის და მიხტისღრიალ-გრიალით!.. უძრავ ქვებს თავზე ევლება დაკლდოვან კიდეებს თავგამეტებით აქეთ-იქით ეხლება,რომ გაგლიჯოს და გაიტანოს მისი მოწინააღმდეგე!..მაგრამ, ვერ შემძლები ამისი, ზარითა და ზეიმითჭალებისაკენ მიექანება. აქ კი გაგულდიდებული, ღრმაკალაპოტში ჩამჯდარი და გულსავსე, ვაჟკაცურმედიდურობით, მშვიდობიანად ტალღებს ტალღებითმიაგორებს!.. მიდის, მიშხუის ზღვისაკენთავმიცემული,შორის გზით მიმავალი, და, რაც უფრო და უფროუახლოვდება აუცილებელ სავანეს, თანდათან იჩენსაუჩქარებლობას, როგორც მოხუცი, და ბოლოს კიდეცშეჩერდება ერთი შეჩერება... ტბორავს, თითქოს უნდა,რომ უკანასკნელად ერთი კიდევ მოიხედოს უკანვე,

თვალი გადაავლოსთავის წარსულს,ფერადად გავლილშორეულ გზას, და მერე კი საუკუნოდ ჩაინთქას,ჩაიღუპოსზღვისუფსკრულში!..

მიყვარს საზოგადოდ ბავშვი, უგულითადესად პატივსავცემმოხუცებულობას,ღირსეულადვაფასებვაჟკაცობას,მაგრამ გული კი ჭაბუკობისაკენ მიმიწევს და ყველაზეუფროიმასშეფრქვევითვეტრფიალები!..

ალბათ, ამის მიზეზი უნდა იყოს, რომ წყლებშიაცყოველგვარმდინარესგიჟმაჟიხევისწყალიმირჩევნიადამათში კი უპირატესობას ერთს მათგანს, ჩიხურას,ვაძლევ:ისიყოჩემისაკუთარიემბაზიდაჩემიპირველისარკე.

სწორედ ამ ჩიხურის პირად, მაღლობზე, დგასორსართულიანი ქვითკირის სახლი. ამ უშნო შენობას

სიმაღლე პატარა კოშკისა აქვს, სიგრძე დარბაზისა დასისქე—ციხის,მაგრამარცერთმათგანსკიარაჰგავს!..აი,ამ სახლშიდავბადებულვარ მე 9 ივნისს, განთიადისას,1840-ში,თუმცა ნათლობის მოწმობაში კი 1841 მიწერია.ნათქვამია: ადამის შვილი, გაჩნდება თუ არა ქვეყნად,მისი ბედის ვარსკვლავიც მაშინვე ცაზე იჭედება,წინასწარისზედწარწერითო!თუ ეს მართალია, ეჭვი არარის, რომ ჩემს ვარსკვლავზედაც შემდეგი შაირიწერებულა:

„ერთირამცხოველიარის,ხმასაწვდენსშორითშორსაო,თავისთვისჩოჩორსაკეთებს,სხვისთვისკიკაიჯორსაო”.

იმ თავითვე, დავბადებულვარ თუ არა, ვაჟის შეძენითგახარებულს მამაჩემს დიდი ხნის გარისხული და

სასახლიდან გაგდებული შინაყმა შეურიგებია,და მე კიბებიას მაშინვე გავულახავარ. აი, როგორ მოჰყვებოდახოლმე ამ ამბავს გაზეპირებულ „მამაო ჩვენო” - სავითცხონებული გადიაჩემი: „ვენაცვალე ჩემ კაკოს!(ბავშვობისას კაკოს მეძახდენ) ამის დაბადებაც სულსხვანაირი იყოო: დაიბადა ერთი რაღაც დათვისბელა,ბამბისქულადა ისე გაეკმინდა სული, რომ კრინტს არასძრავდაო! ეს თურმე იმას ჰფიქრობდა: საიდან სადმოვედიო?დაბებიას-კიგულშემოყრილიეგონადაჩქმეტადაუწყო!.. ერთი-ორი კიდეც შემოუცაცუნა ხელი დაძლივსხმაამოაღებინაო!ვისუნახავსამისტირილი?სულიცინოდაო”.

ამასსხვებიცამბობენ.დიაღ,სულთურმევიცინოდი,დაამ სიცილს ერთი კარგი უსიამოვნებაც მოუხდენია:ერთხელ ჩამოსულა ჩვენსა მეზობლის გამდელი და,მომცინარი რომ ვუნახავარ, უთქვამს: „ვუიმე!.. ჩემი

გაზრდილი ნუ მომიკვდება, ეს ბავშვი ისე იცინის, რომსწორედსულელიგამოვაო!..”ჩემგამდელსსწყენიაესდაუპასუხნია: „როგორ თუ სულელიო?! ანგელოზია დაანგელოზებს შესცინის!.. იმათ ეთამაშებაო!.. სულელებიზოგი თქვენკენ მოიკითხეო” და სხვანი!..წალაპარაკებულან და სცემიან ერთმანეთს. ჩვენსგამდელს ჩვენი მოსამსახურეები მოხმარებიან,მეზობლისას - მათი; ბოლოს ქალბატონებიც ჩარეულან(რასაკვირველია,მხოლოდსიტყვითადამუქარითდაარასაქმით). ამ ამბავს მიუწევია ვაჟბატონებამდისაც დაჩამოვარდნილაოროჯახსშუადიდიუსიამოვნობა.აღარც,თურმე, ეკარებოდენ ერთმანეთს და აღარც ხმასასცემდენ!.. მხოლოდ თევდორობის კვირაში, ზიარებისწინეთ, ოქროპირ მღვდლის რჩევით შერიგებულან დამაშინაც კიდევ მამაჩემს სოფელში კაცი გაუგზავნია დაშეუთვლია ძიძისათვის: „აქ მომგვარე ჩემი ხითხითაბიჭუნა, რომ მეზობლებმა ნახონ, და მტრებს თვალები

დავუყენოვო!”გამოვუყვანივართ,მაგრამწარმოიდგინეთყველას გაკვირვება, რომ „ხითხითა ბიჭს”, ჩვეულებისწინააღმდეგ, ერთი ღიმილიც არ მომსვლია, ისე თურმევყოფილვარგაბრუებულსავით.

აქ ცხადია, რომ სოფელში ნამყოფ ათი თვის ბავშვსსასახლეში ყოლიფერიმეუცხოვებოდადაგაშტერებულივიქნებოდი, მაგრამ ასე არ გაუგიათ და არ აუხსნიათჩვენებს!..იმათუფიქრიათ:სწორედშურისადასიხარბისსაქმეა, თვალი ჰკრეს, გაღალესო და ისევ საჩქაროდდავუბრუნებივართსოფელში.ძიძასაცგზაზეერთვიღაცმკითხავთან გაუვლია, გამოულოცვინებია... შეუბამთჩემთვისყელზეღინჭილა,მწარე-ბალიდამივუყვანივართსოფელში—შინ.იქ,რასაკვირველია,მომბრუნებიაგულიდა ისევ დამიწყია სიცილი. ჩემი ძიძა დარწმუნებულა,რომ სწორედ გასჭრა შელოცვამ, გამობრუნდა ყმაწვილი,ახლა აღარა უჭირს-რაო და მახარობელიც უფრენია

სასახლისაკენ.

„ძიძაობა”დაყმაწვილისსოფელშიგაბარებაისტორიულიჩვეულება იყო ჩვენს ქვეყანაში: მეფეები და მთავრებიერისთავებს აბარებდენ და აზრდევინებდენ თავისშვილებს,ერისთავებიდადიდებულები—აზნაურებსდააზნაურები კი გლეხებს; უფრო ხშირად თავადებიცგლეხებსაზრდევინებდენ.ნუგგონიათ,რომმაშინდელიმშობლებიუგულოყოფილიყონდაშვილებიდღევანდელდედებზენაკლებჰყვარებოდეთ!..აქსულსხვამიზეზებიდა საფუძველი იყო: ეს გაზრდილ-გამზრდელობააკავშირებდაერთმანეთთანსხვადასხვაწოდებას,გარდანათელ-მირონობისა, თითქმის სისხლ-ხორცობა არმიაჩნდათ ისე მტკიცე კავშირად, როგორც გამზრდელ-გაზრდილობა. არა თუ ძიძის შვილები და მათი ახლომონათესავენი, მათი შორეული მოყვრებიც კი მზადიყვნენ ყოველ შემთხვევაშითავიდაედვათგაზრდილის

გულისათვის, და გაზრდილიც მარად ექომაგებოდა ამხალხს,დამისიბრალია,რომამუკანასკნელსაუკუნემდეჩვენსქვეყანაშიუფროკაცურიდაკეთილიგანწყობილებაიყო მაღალ და დაბალ წოდებას შუა, ვიდრე სხვაქვეყნებში.რათქმაუნდა,რომამგონივრულჩვეულებისმიზეზიიყოჩემისოფელშიგაბარებაც.დაკურთხეულიმციყოს ეს ჩვეულება!.. არ შემიძლია არ გამოვტყდე, რომ,თუ კირამდარჩა ჩემში კარგიდა კეთილი,უფრო იმისწყალობით, რომ მე სოფელში ვიყავი გაბარებული დაგლეხებისშვილებთანერთადვიზრდებოდი.

საწერეთლოში,ზემოიმერეთში,ბევრიკარგისოფელიადამათ რიცხვში ურევია სავანეც, ის სოფელი, სადაც ჩემიძიძა ცხოვრობდა და მე ვიზრდებოდი. როგორცსათვალდათვალოდ,ისეჰაერისსიკეთითაცისსაუცხოვორამ არის და ამიტომაც დაურქმევიათ „სავანე” ე.ი.მოსასვენებელიადგილი.საჩხერეზეშორსარარის:ჩვენი

სახლიდან ნახევარი საათის სასიარულო თუ იქნება. აქავიდგი მე ფეხი, აქ ამოვიდგი ენა და აქედანვე იწყებაჩემი მახსოვრობაც. თვალწინ მიდგია ისლითგადახურული ხის სახლი წინა და უკანა კარებით,უფანჯრ-უსარკმლო, მხოლოდ ორი საკვამლურით, ანუსაფაფურით,საიდანაცკვამლიგადიოდადასამაგიეროდსინათლე შემოდიოდა. შუა კერაზე, მხარ-თეძოზეწამოწოლილიდევივითიდვადიდი,უზარმაზარიჯირკვიდა გაუსხლეტლად ზამთარ-ზაფხულ ცეცხლიგუზგუზებდა.გლეხისოჯახიდილიდანსაღამომდესულმოძრაობაშია, საქმე არ გამოელევათ და ამიტომაცბავშვების გრძნობა-გონება სუყოველთვის გართულია.კაცებიდილითვე ადრე მიდიან სამუშაოდ ყანებში,თუტყეში, სადილი და სამხარიც იქ მიუდისთ დადაღამებამდე ძვირად ბრუნდებიან სახლში. ქალები კისაოჯახო საქმეზე ტრიალებენ. მათ ხელშია საქონლისმოვლა, ფრინველების პატრონობა, სახლის დაგვა-

დასუფთავება,სადილ-ვახშმისმზადებადამრავალისხვასაწვრილმანორამეები.ბავშვირომთვალ-ყურსადევნებსიმათ მუშაობას, თვითონაც ძალაუნებურად მონაწილეხდებადასწავლობს.ხუთი-ექვსიწლისამძალიანკარგადვიცოდი, თუ როგორ უნდა პირუტყვის ყურისგდება,ფრინველის მოვლა, სადილ-ვახშმის მზადება, გაცრა-გამტკიცვა, გამოცხობა, სხვადასხვაგვარ შეჭამადისმომზადებადასხვანი.შესწავლილიმქონდა,თუროდისდაროგორუნდოდა: ხვნა-თესვა,თოხნა, მკა, სხვლადასხვანი,ასერომჩემიშესაფერიხელსაწყორომმქონოდა,ყველაფერს მოვახერხებდი. არ ვიცოდი მხოლოდ წინდა-პაიჭისქსოვადაკერვადაისიციმიტომ,რომ ამბობდენ:„ქალის ხელსაქნარი კაცისთვისდიდი ცოდვა არისო”დამეც მეჯერა. მჯეროდა, მაგრამ ჩუმად მაინც გავტეხეცოდვადავისწავლემატყლისჩეჩვადაბამბისპენტვა.აი,როგორ მოხდა ეს: ჩემი ძიძიშვილი, რომელიც ჩემთანძუძუშენაწოვარი და ჩემი კბილა იყო, არასოდეს არ

მშორდებოდა,სულჩემთანიყო.ერთხელავდრიანიდღეიყოდა,ქალებმარომყანაშიმუშებსსამხარიწაუღეს,ჩვენშინდაგვტოვეს,თანაღარწაგვიყვანეს.გვეწყინა,მაგრამრაღას ვიზამდით? დავრჩით მარტო. - მოგვეწყინა. ჯერდანასობიავითამაშეთ,მერეკენჭობია,მაგრამმაინცვერგავერთეთ, რადგანაც ამგვარი სათამაშოები მოწყენილიდამობეზრებულიგვქონდა.ძიძიშვილმამითხრა:„მოდი,ერთი,ბაბუასწვერებიდავუჩეჩოთო”!ჩამოიღოსაჩეჩელი,მოიტანამატყლიდადაუწყო ჩეჩვა,თანაც ასე იძახოდა:„ასედაეჩეჩოსბაბუასწვერებიო”.ესძალიანმომეწონადამეც მივბაძე.დიდხანს ვერ ვახერხებდი ჩეჩვას; ორჯელ-სამჯელ საჩეჩელის ჩხირები მეჩხვლიტა, მაგრამ მაინცთავი არ დამინებებია. ვინ იყო ის ბაბუა, ან რასვერჩოდით? ეს წარმოდგენილი არც ერთს არ გვქონდა,მაგრამ ძალიან აღტაცებაში მოვყავდით ამ ბაბუასწვერებისჩეჩვას,ასერომთითქმისდავიქანცეთ...ბოლოსისევ ძიძიშვილმა სთქვა: „კმარა ამდენი ჩეჩვა, ახლა

გავპენტოთ და ქარს გავატანოთ ბაბუას წვერებიო”.ჩამოიღოლარი, მოიტანა ბამბადადაუწყო პენტვა.თანპენტავდა და თანაც ლარის ბაგაბუგის ხმაზე ბუქნასუვლიდა. მეც, რასაკვირველია, გავიმეორე მისინამოძღვრალიდა ისე შეგვიყვარდა ეს „ბაბუას წვერის”თამაში, რომ შემდეგში, როგორც კი გავიგულებდითსადმექალებს,სულამასვთამაშობდითდაისეკარგადაცშევისწავლეთ საჩეჩლისდალარის ხელი, რომ ქალებიცვეღარა გვჯობნიდენ: ძალიან ვფრთხილობდით, რაც კიშეგვეძლო, მაგრამ ერთხელ მოგვასწრეს ქალებმა, დაჩემმაძიძამაცჩამოიკაწრალოყები:„ვუიმე,რაგიქნიათეგ,შვილებო? ეგ ხომ დიდი ცოდვა არის?.. ქალებისხელსაქნარირათქვენი საქმეაო?…და მერე ბატონებმაცთუ გაიგეს, სასახლეში რას იტყვიანო?” იმ დღიდანგვიმალავდენ ლარსაც და საჩეჩელსაც, მაგრამ გვიანღაიყო. ყმაწვილის გრძნობა-გონება მოუსვენარია, ყოველწუთს მოძრაობაშია, მაგრამ ფეხმოუკიდებელი კი არის,

დიდხანსერთსადაიმავესაგანსვერშერჩება.ერთგვარობადა ერთფერობა მალე ჰბეზრდებადა საგნიდან საგანზეგადადის:ამიტომოთახშიყოფნაეზარება,რადგანაც,რაცკიოთახშირამ არის, ყველაფერი ნაცნობია მისი,თვალიშეჩვეული აქვსდავეღარ ართობსმისგრძნობა-გონებას:ის გარბის მინდვრად ცადა მიწას შუა, სადაც სანახაობამრავალფერი და უთვალავია მისთვის. შინ დარჩენაჩემთვისაც,რასაკვირველია,დასჯაიყო.მიყვარდახოლმეყანებში სიარული, სადაც მუშები იმღეროდენ, მაგრამდიდხნობით ვერც იქ ვრჩებოდი, რადგანაც მეთითქმისყურადღებასარავინმაქცევდა,თავისსაქმეზეიდგენ.ვინარიცის,რომყმაწვილიბუნება-თანაზიარია,ყოველთვისჰსურს, რომ თვისი გულისპასუხი სხვებსაც გადასცეს,შეატყობინოს ხოლმე, და ეს მხოლოდ შეუძლია თავისტოლ-ამხანაგებთან. ხშირად, როდესაც ყმაწვილი ვეღარჰხედავს ტოლ-ამხანაგს, უსულო საგნებს ესაუბრებახოლმე… ქვას, ხეს, ყვავილს, ბალახს და სხვა, —

პირუტყვებთან ხომრაღა! ისე სიამოვნებით მუსაიფობსხოლმე,რომმეტიაღარშეიძლება!…მხოლოდდიდებთანვერ ახერხებენ ყმაწვილები სიტყვა-პასუხსდა გულს არუხსნიან მათ!.. და ეს კი თვით უფროსებისმედიდურობისადააუყოლელობისბრალია.ცხადია,რომმეც ამიტომ ვერ ვრჩებოდი ყანაში მუშებთან. მაგიერადსამწყესურში წასვლა, მინდვრად და ტყეში, და იქდარჩენაჩემთვისსამოთხეშიშესვლაიყო.გათენდებოდათუარა,უქუდო,ფეხშიშველაგავრბოდიმწყემსებისაკენდადაღამებამდე იქ ვრჩებოდი. ყმაწვილი, რომელიც კისოფელში არ გაზრდილა, ბუნებაზე სრულიადმოსხლეტილია. ის არის მოკლებული უპირველესბედნიერებას. ქალაქში გაზდილ ბავშვს, გენიოსიც რომიყოს, მისი მასწავლებელი სიტყვით და ნახატებით ისევერგააცნობსბუნებას,როგორცსოფლელიიცნობსთავისსაკუთარი ნახულობით… სოფლელს თვალწინ უდგასყოველთვის ბუნება მისის სხვადასხვაფერობით,

გაცნობილი ჰყავს ყოველგვარი ოთხფეხი, ფრინველი,ქვემძრომი, მწერი, მცენარე და იცის მათი ზნე დაჩვეულება; ყველა მის თვალწინ იბადება, იზრდება,იშლება, იფურჩქნება, აყვავდება, მოაქვს ნაყოფი დაკვდება, — ყველა მათგანის ჭირისა და ლხინისთანამოზიარეა და ამიტომაც ეთვისიანება მათ. რომელმხატვრობას შეუძლია გადასცეს ბავშვს ის, რასაცსოფელში მყოფითავისთვალით ჰხედავს? ავიღოთ,თუგინდა, სულ უკანასკნელი: აი, მოდის, მოღრუჩუნებსდედაღორი და მას ცქრიალით უკან მოსდევენ პატარ-პატარა ჭყივილა გოჭები. ძუძუს ეხვეწებიან… დედამიდის სადმე ჩრდილშიდა წამოგორდება მხარ-თეძოზე:მისცვივდებიან შვილები და მიეძაბრებიან ძუძუებს;სიამოვნების ნიშნად აქიცინებენ პატარა გადაპრეხილკუდებს და დედაც თვალდახუჭული დაჰხარის,დაღრუჩუნებს მათ… აგერ, კრავები კუნტრუშობენ,თიკნები დახტიან… გოჭები ჭიდაობენ, კვიცები

კოტრიალობენ და სხვანი — სულ მრავალფერობა დასხვადასხვა სანახაობა…უყურებს ბავშვიდათვითონაცგულშექნილი, ხტის და თამაშობს!.. ამაებს ყველასმოკლებულია ქალაქელი. „გიმნასტიკაო” — მეტყვით!..მაგრამ გიმნასტიკა მხოლოდ ტანჯვაა ბავშვის დასხეულის ჯორჯვა. სხვადასხვა ნაწევრებს ადამიანისგვამისას განა ერთიდაიგივე მოთხოვნილება აქვს?.. მეეგება მარტოფეხი მინდა ვავარჯიშოდა იმდროს ხელიშევასვენო. ყველაფერს თავისი დრო აქვს და ამ დროსთვითონ ბუნება უფრო უტყუვრად უჩვენებს.„გიმნასტიკის” დროს კი, წინააღმდეგ ჩემისმოთხოვნილებისა, უნდა მხოლოდ სხვის ბრძანებითვიმოძრაო. მაგალითად, მე როცა სირბილი მინდა, ისგამაჩერებსადგილზე,მომცემსხელშიმძიმერკინებსდა,გინდა თუ არა, ხელები ავარჯიშეო… ხელოვნებასშეუძლია,რომდაიმორჩილოს,ე.ი.დაამახინჯოსბუნება,მაგრამ რომ შესცვალოს და თავისი სურვილით ვითომ

გააუკეთესოს, არა მჯერა. აბა, წარმოიდგინეთ ერთიმხრითთავისუფალი, შველივით მონავარდე, სოფლელიბავშვი და მეორე მხრით „დაჩანჩურებული” ქალაქელიყმაწვილი!.. ფეხსაცმელი უჭერს და მაზოლებისტანჯავს… გამოსუდრულა ტანთსაცმელში, საძრაობააღარაქვს,ეუბნებიან:ჭკვიანადიყავი,რაცჩვენგირჩიოთ,მხოლოდ ის იკისრე შენცო!.. იმ საბრალოს ერთიგაკოტრიალებაქვეყანასურჩევნია,მაგრამგანაგაბედავს,რომ ტანისამოსი დასვაროს?.. იზრდება ბრძანებითმომავალიჭლექიდამუმია.

ქართველების ოდენი სხვადასხვაგვარი სათამაშოთითქმის არც ერთს ხალხს არ აქვს და ყოველგვარისათამაშოცუთუოდისეთია,რომელიცჭკუა-გონებასადასხეულს სწვრთნის, ავარჯიშებს. ყველას არჩამოგითვლით აქ, რადგანაც შემდეგ კიდევ მექნებამათზე მსჯელობა განსაკუთრებით, და დავასახელებ

მხოლოდ „ბურთაობას”. აბა, რომელი „გიმნასტიკა”შეედრება მას? ბურთაობის დროს თვალი, ფეხი, ხელი,თავი,ტანიდაყოლიფერითანასწორადეჩვევასიმარდეს.ქართულსათამაშოებსბავშვებითავისხელითაკეთებენ,მაგალითად, ტაფა-რიკს თვითონ გამოსჭრიან ხოლმე,შვილდკოდალს იკეთებენ, ბურთს თავის ხელითამზადებენ,და ეს შრომა კიდევუფრო აყვარებს პატარაპატრონს თავის საკუთრებას! ნაყიდი სათამაშოები დამუქთად ნაშოვნი ტიკინები ქალაქებში მუქთახორობასაჩვევენყმაწვილებსდაუფროუფუჭებენხასიათს.ესმეჩემთავზეგამომიცდია!სხვისიგაკეთებულიდანაყიდისათამაშოები არაფრად არ მიმაჩნდა და ჩემსას კივუფრთხილდებოდიხოლმე.პატარებსუყვართდიდებისმიბაძვა და, მეც რომ ხუხულა სახლებსა და ბაღ-სასიმინდე-წისქვილებს ავაშენებდი ხოლმე, ჩემსსიამოვნებას საზღვარი აღარ ჰქონდა. თავი მომქონდა,რომ მე თვითონ ვაკეთებდი. აბა, წარმოიდგინეთ

სოფლელიბავშვი,რომელსაცთავისხელითგაკეთებულიბურთი ხელში უჭირავს და თავისუფლად გაჰკრავ-გამოჰკრავს ხოლმე ხტუნვითა და სირბილით, დაშეუდარეთ ქალაქელს! იმ საცოდავს უჭირავს ხელშიძაფზე გამობმული ბუშტის ბურთი და შიშით ვეღარინძრევა, არ გამიფრინდესო... რომ სიტყვა აღარგავაგრძელო, მოკლედ ვიტყვი,რომ სოფელში გაზრდილდა ქალაქში მყოფ ბავშვებს შუა ისეთი განსხვავებაა,როგორიც ნამდვილსა და მის აჩრდილს შუა. ესუბედურებაბედმათავიდანამაცდინამედაექვსი-შვიდიწლის ნამდვილი ბუნების შვილი ვიყავი: ტანმრთელი,მალხაზი, კეთილი, ყველას მოსიყვარულე დათავისუფალი,როგორცსამოთხისშვილი.დიაღ,სანამდისოფელში ვიზრდებოდი, სრულიად ბედნიერიც ვიყავი,თუმცა ხანდახან, კვირაში ერთხელ თუ ორჯელ, ჩემსბედნიერებას შეაფერხებდენ ხოლმე სასახლიდან ჩემსსანახავადგამოსულები!

„დღესბატონებიგამობრძანდებიანო!”—იტყოდახოლმეჩემი ძიძა: გამწმენდდა, გამბანდა, მომრთავდა,თითქოსსადღესასწაულოდ,დააღარგამიშვებდაგარეთ.მართლაციმდღეს გამოვიდოდენ ჩემ სანახავადდედ-მამადიდისამბითა და ამალით, ისე, როგორც კი შეშვენოდაბატონყმობის დროს, და მთელი სოფელი ცქერადგადაიქცეოდახოლმე.იმათიგამოსვლაჩემთვისმხოლოდსასეიროდასათამაშოიყო.ვიცოდი,რომისინიბატონებიიყვენდამემათიშვილივიყავი.როგორცისინი,ისემათიმხლებლები მოწიწებითა და ალერსით მეპყრობოდენ:მკოცნიდენ, ხელში ამიყვანდენ ხოლმე, საჩუქრებსმაძლევდენ, მანებივრებდენ, მაგრამ მაინც მე მათიმობრძანებაბევრად არაფრადმეპიტნავებოდა,რადგანაცგული ტყე-მინდვრისა და სამწყესურისაკენ მქონდა.კიდევ ჩემი ბედი, რომ ისინი დიდხანს არ იცდიდენსოფელში და მეც, გავიგულებდი ხოლმე თუ არა მათ

ცოტა მოშორებით, ისევ გავრბოდი სამწყესურში. იქსოფლის ბიჭები, ჩემი ამხანაგები, გამომკითხავდენხოლმე: „რა მოგიტანეს, რა გითხრეს ბატონებმა, როგორიყვნენო?” და სხვა. ამის გამოკითხვის შემდეგ, ჩვენცმაშინვე „ბატონობიას” თამაშს დავიწყებდით ხოლმე:ზოგი ქალბატონს წარმოადგენდა, ზოგი ვითომვაჟბატონი იყო, ზოგიც მხლებლები!.. გადავჯდებოდითჯოხის ცხენებზე და ჩვენს მხიარულებას საზღვარი არაჰქონდა.

ზემოთაც მოვიხსენიე, რომ ქართველებს ურიცხვი დაუთვალავი სათამაშოები გვაქვს-მეთქი. ერთი მათგანისამუდამოდ ჩამრჩა გრძნობა-გონებაში, თუმც ისთამაშობა თავისთავად სახალისო არ არის. ეს გახლავთ„ქორობია”. ერთი უფროსთაგანი კრუხობას იკისრებდა,სხვები წიწილები ვიყავით, გავაკეთებდით წრეს,ჩავაბამდით ფერხულს და ვტრიალებდით. ქორი

მოდიოდა წიწილების მოსატაცებლად, კრუხი იგერებდა,სანამ ძალ-ღონე ჰქონდა. ბოლოს ქორი ხან ერთიკუთხიდან, ხან მეორე კუთხიდან მოვარდებოდა,გაჰგლეჯდა წრეს და გაიტაცებდა წიწილს; მაშინწიწილები გაიფანტებოდენ, მიიმალებოდენ აქეთ-იქითდა გამწარებული კრუხი კი, შვილებს რომ აქეთ-იქითმიმალულსა და მიხიზნულს დაინახავდა, თვითონგამოუდგებოდაქორს,დააგდებინებდადადაიბრუნებდახოლმე გატაცებულ წიწილას. მაშინ ხელახლად იწყებდაქოთქოთს, შეიკრებდა წიწილებს და გააბამდა წრეს.მართალია, გამარჯვებული კი ყოველთვის კრუხირჩებოდა,მაგრამიმსაბრალოსმოსვენება არჰქონდადაიტანჯებოდა. ეს თამაში მე არ მიყვარდა, თუმცაყოველდღე სხვადასხვა თამაშობას ამითივაბოლოვებდითხოლმე.მეცოდებოდაკრუხიდახშირადვეკითხებოდი ხოლმე ძიძას: „რადაუშავა კრუხმა ქორს,რომწიწილებსსტაცებსდაარასვენებსმეთქი?”—„ჭამა

უნდაო!” — მიპასუხებდა ხოლმე ძიძა და დაიწყებდასიცილს. არ ვიცი, ეს თამაშობა, რომელიც სავარჯიშოდდიდი არა არის რა, განზრახ იყო გამოგონებული რაიმესამნიშვნელოდ,თუისეშემთხვევით,უბრალოდ,მაგრამდღესრომვუკვირდები,ძალიანმაგონებსჩვენიქვეყნისბედს.ჩვენიცხოვრება,ჩვენიისტორიასწორედქორობიასწარმოადგენდა: საქართველო კრუხი იყოსიცოცხლეგამწარებული, და სხვა მისი კუთხეები —წიწილები!.. მტრები ქორებივით ესეოდენ... იტაცებდენხანერთსმხარესადახანმეორეს,მაგრამსაბოლოოდკისაქართველომაინცკიდევიბრუნებდახოლმედაკარგულმხარესდა გაერთებული,ფერხულჩაბმული წრე ბოლოსიქნევდა ძლიერად. მაშინ მე ეს არ მესმოდა,რასაკვირველია, მაგრამ გულზე კი რაღაც უნებურადმკბენდა და მეჯავრებოდა „ქორობია”. თუმცა მისითამაშობა ყველას კი უნდოდა, მაგრამ სიყვარულით კიარავის უყვარდა. ერთხელ, სახლში რომ დავბრუნდი,

მოწყენა შემნიშნა ძიძამ და მითხრა: „რა იყო, ქორობიახომარგითამაშნიათო”.

— ვითამაშეთ და ქორმაც მე გამიტაცა-მეთქი! —ვუპასუხე სიცილით. ძიძამ ჩამიკრა გულში და დაიწყოტირილი. მე გამიკვირდა და ვკითხე: „რა გატირებს-მეთქი?” — ის მატირებს, რომ ხვალ ჩემ წიწილასაცმოიტაცებენ და მომაშორებენო!.. წიწილას რა უჭირს,მაგრამ, როგორ აიტანოსდა როგორღა გასძლოს კრუხმაუიმისობით?” ეს რომ სთქვა, გული ამოუჯდა, მოუმატატირილსდაუფროძალუმადმიმიკრაგულზე.მეთუმცაარამესმოდარა,მაგრამმივხვდი,რომაქკარგიარაარისრა-მეთქი, და დავიწყე ტირილი... ვიტირე, ვიტირე დაჩამეძინა ძიძის კალთაში. მეორე დღეს კი ყოველივეგავიგე: სამუდამოდ გამომათხოვეს სოფელს დაწამიყვანესსასახლეში,სადაცსულახალიცხოვრებაუნდადამეწყო.

სასახლეში ადრეც ბევრჯერ ვყოფილვარ, მაგრამ, რომგამომიყვანეს, მაინც ბევრი რამ მეუცხოვა. ჩვენებსთითქმის ყველას ვიცნობდი,და სტუმრებმა კი სწორედგამაცეცეს. ხან ერთთან მივყავდით, ხან მეორესთან.მეალერსებოდენ და მკოცნიდენ. ისე მეხვეოდენ გარს,როგორც ჩხიკვები ბუს. „ეი, სოფლის ბიჭო!” —დაიძახამამაჩემმა — „შენ ახლა ბატონობა უნდა ისწავლო დაბატონიშვილობასუნდამიეჩვიო;რაცგითხრან,დაიჯერე,თორემ,თუურჩობადაიწყე, წაგიყვანდადაგამწყვდევისე, როგორც ის პატარა ბიჭი მყავს დამწყვდეული”;მომკიდახელი,მიმიყვანადაგამაჩერასარკისწინ,სადაცთავიდან ფეხებამდე ნათლად გამოვჩნდი და სიცილიდავიწყე.

—ხომხედავ?—მკითხამამაჩემმა.—რატომარა!..ბრმახომარავარ?

—იცნობ?—მეკითხებამამა.—რადიდიცნობაუნდა?—ხომარგინდა,რომდაეჭიდო?—ვისა?—ამპატარაბიჭს.—ბიჭიკიარა,ისარგინდაკიდე!ჩემილანდია!—რაიცი,რომლანდია?—რატომარვიცი!..განაცოტამინახავსწყალში?

ამსიტყვაზესუყველამსიცილი ასტეხადაგაიკვირვა—„შენი რისხვა ნუ მომეცემა, — წამოიძახა მოურავმა —შენი რისხვა ნუ მომეცემა, რო იტყვიან: კვიცი გვარზეწავაო, სწორედ მართალი ყოფილა. სოფლის ბავშვი რომყოფილიყო, რას მიხვდებოდა!.. მე რომ პირველადსარკეში ჩავიხედე, ჭაღარა მერია, მაგრამ მაინც კინაღამგავგიჟდი,ისეგამიკვირდა!”ეტყობოდა,მოურავსკიდევბევრი რამუნდა ეთქვა, მაგრამდედაჩემმა გააწყვეტინა

სიტყვა, დამიძახა და მკითხა: წყალში? როგორ თუწყალში?

— ისე, როცა სათევზაოდ დავდიოდი ხოლმე ანყვირილაში, ან იზვარაში, წმინდა წყალში ყოველთვისგამოვჩნდებოდიხოლმე.—მარტოშენ?— მარტო მე რათა? წყალში ყოველიფერი გამოჩნდება:ხარი,ძროხა,ცხენი,დღეყველაფერიგამოჩნდება,ღამეკიმარტოვარსკვლავებიდამთვარეგამოჩნდებახოლმე.—თევზსროგორღაიჭერდი?— პატარებს ჩქიფით და დიდებს კი ხელაობით.შევყოფდი ხოლმე ხელს ჯილეში, ქვებში, და, თუშევხვდებოდითევზს,დავიჭერდიდაგამოვიყვანდი.—გველიროშეგხვედროდა?—რავუყოთმერე?განაარშემხვედრია?შეჰყოფჯილეშიხელს, იქ ბევრი ღორჯო გგონია ერთად თავმოყრილი,

გამოგაქ და თურმე გველია დახვეული. გაიშლება დაშემოგეხვევამკლავზე.—მერე...არგეშინოდა?—შემომკივლადედამ.—არა!დავასხვერტებდიხოლმერიყეზე.—რომეკბინა?—ნწუ,ამპა!წყალშიროდიიკბინება,შხამიროდიაქთან.წყალში ჩასვლას რომ დააპირებს, გველი მწვანე შხამსიქვე ქვაზეწამოანთხევს.წყლიდანრო ამოვა,მერე ისევალოკავსდაგაუდგებაგზას.მაშინთუვისმესშეხვდადაუკბინა, ძნელია: მზის ამოსვლისას თუ უკბინა, მზისჩასვლამდის ვეღარ გაატანს, და მზის ჩასვლისას თუუკბინა, მზის ამოსვლას ვეღარ მოესწრება კაცი,მოკვდება.—როვეღარმიაგნოსთავისიშხამი?—თუვინმემდაუმალაანშხამიანიქვაგადაუგდო,მაშინწყლის პირზედაიწყებს ძებნას გველი, ირბენსდა, რომვეღარნახავს,ჯავრითდაუშენსთავსქვაზედამოკვდება.

—შენრაიციეგა?—შარშანყვირილასპირზევნახეთმაგრემკვდარიგველი.არცთავიჰქონდაგაჭეჭყილიდაარცწელიმოწყვეტილი,ისე იყო მკვდარი და მეთევზეებმა სთქვეს: შხამიდაეკარგებოდადათვითონმოიკლავდათავსაო.—რაზეიჭირვებსსაქმეს,რატომთანარჩაიტანსიმშხამსწყალში?—დაწყევლილია!..მერე-და,შხამიროჩაიტანოსწყალში,წყალს ხომ მთელი სოფელი სვამსდადიდიდა პატარასულ არ მოიწამლებოდენ ერთიანად? — ჩემ სიტყვა-პასუხზედედასეცინებოდადათავზემისვამდახელსდამეც,რაღაი კი სოფლის ამბავი მომაყოლეს, მზად ვიყავი,რომ საღამომდის მეტიტინა, მაგრამ სხვებმაგაგვაწყვეტინეს საუბარი. დასწყევლოს წმინდაგიორგიმო—დაიძახეს აქეთ-იქით—ტფუ!ტფუ!ვიღაცსწორედ ჩვენ ძვირში არისო და გადავიდენ სხვასაუბარზე. ამასობაში სადილობამაც მოატანა და

გადასძახესბიჭებსაივანზე,რომსადილიმოეტანათ.

უცბად ოცი-ოცდაათი მეტი ფარეში შემოიჭრენ დაგაჩერდენ შუა ოთახში. ბატონები მივიდენ,ჩამომწკრივდენ ტახტზე: პირდაპირ, მეორე ტახტზეაზნაურიშვილები დასხდენ და თავში მღვდელიდაუჯდათ. კიბეზე ვიღაცამ დაახველა, სთქვეს —მოურავიაოდამართლაცისიყო,მოუძღოდაწინსადილს,შემოვიდადა მიეყუდა სვეტს. იმას შემოჰყვენ სხვებიც.ხელოსნებს პური მოჰქონდათ ხელკალათებით,მზარეულებს კი ქოთნებით და ქვაბებით სხვადასხვასაჭმელები.მიდგესკუთხეშიდაგაჩერდენ.„აბა,ჰე,ხელიდაგვაბანიეთო,” ბრძანეს ბატონებმა. ერთმა ფარეშმატაშტს დაავლო ხელი, მეორემ თუნგს და მესამემხელსაწმენდს. ჩამოუარეს რიგით და ყველას ხელიდააბანინეს. მერე ორმა ბიჭმა შემოიტანა გრძელი დავიწრო ხის სუფრა, ოთხფეხიანი, რომელსაც ერთი ფეხი

გამოვარდნილი ჰქონდა. „შეუყენეთფეხიო” —უბრძანაბატონმა. ბიჭები სულ ერთიანად გაცვივდენ გარეთ დათვალის დახამხამებამდე ერთმა შემოარბენინა ქვა,სხვებიცისევუკანმოსდევდენ;გადააბრუნესსუფრადაშეიქნა ერთი კაკაკუკი. გაუმაგრეს ფეხი, მაგრამ ცოტამეტი მოუვიდათ,ფეხიდამოკლდადა სუფრამ ყანყალიდაიწყო. „შეუყენეთ ნაფოტიო” — ბრძანა ბატონმა.გაცვივდენ ბიჭები ნაფოტის მოსატანად. კიდევ ისევერთმა მოიტანა ნაფოტი და სხვები უკან მოსდევდენ;შეუყენეს სუფრასდა გაამაგრეს. როგორც იქნა, ამ ჭირსგადარჩენ,მაგრამმწუხარებაამითმაინცარგათავებულა.დამშეულს ძაღლებს რომ სადილის სუნი ეცათ, დროიხელეს,შემოცვივდენოთახში,შეძვრენსუფრასქვეშდაწამოწვენ. — „არიქა,დაგვიხსენით ამ ძაღლებისაგანაო”,დაიყვირა ბატონმა. ბიჭებმა დაავლეს ჯოხებს ხელი დადაუწყეს სუფრის ქვეშ ძაღლებს ცემა. ძაღლებიიღრინებოდენ, იკბინებოდენ, დიდხანს არ უნდოდათ,

რომ გამოსულიყვენ სუფრის ქვეშიდან, მაგრამ ბოლოს,ძალაროდაატანეს,იკადრესდაგაცვივდენგარეთ.ერთი-ორი ძაღლი აზნაურების სუფრის ქვეშაც შემძვრალიყო.ბიჭებმარომიმათჯოხითცემადაუწყეს,ერთმააზნაურმაიყვირა: „ვაიმე, წვივი, წვივი მომტეხე, შეოჯახდაქცეულო!ბატონი-ჩემისრისხვანუმომეცემა,ჩემიჯინი სჭირსდა განგებ მიყო ეს საქმეო!”— მაგრამ ბიჭიდიდ უარზე იდგა და იძახოდა: „ღვთისა და ბატონისრისხვა მქონდეს,თუუცაბედად არ მომსვლოდესო”. ამშემთხვევამდიდისიცილიდახარხარიგამოიწვიადა ისაზნაურიშვილიც განგებ აზვიადებდატკივილს, ისვამდაწვივზე ხელს და იჭყანებოდა. ძაღლები რომ გარეკეს,რამდენიმე ბიჭი კარებზე დააყენეს ჯოხით, რომ აღარშემოსულიყვენ. ეს შემთხვევა პირველი არ ყოფილა დაუკანასკნელი. არა თუ ჩვენ ოჯახში, სხვის ოჯახებშიაცამგვარივე შემთხვევა იყო ხოლმე; თითქმის ყოველიჯრაზე, ყოველ სადილ-ვახშამზე ამ სუფრის ფეხების

ცოდვილიიყოდაძაღლებისმოგერება,დააზრადარავისმოსდიოდა, რომ ერთხელვე გაემაგრებინათ სუფრისფეხები, და ან ბიჭები სადილობამდე კარებზედაეყენებინათ,რომ ძაღლები არ შემოსულიყვენ ხოლმე.ამახირებულობასისეიყვენმიჩვეულიდიდიდაპატარა,რომუამისოდვერცკიშეეძლოთწარმოედგინათსადილ-ვახშმისჭამა;თითქოსესყველააუცილებელისაჭიროებაყოფილიყოს, ისე, როგორც მღვდლისაგან სუფრისკურთხევა. ყოველიფერს რომ მორჩენ და დაალაგესსაჭმელები სუფრაზე, უცბად დედაჩემმა შეჰკივლამამაჩემს: - „რას შვრები მაგას!” -თურმე მამაჩემს კარგიმოზრდილილუკმაჩაედვაპირშიისე,რომჯერმღვდელს„მამაოჩვენო”არეთქვადასუფრაარეკურთხებია.ახლა-კი გაახსენდა, წამოვარდა ზეზე და ხელით ანიშნამღვდელს. მღვდელმაც სისწრაფით „მამაო ჩვენო”გადიკითხა, აკურთხა სუფრა, და მაშინ კი მამაჩემმაცგადაყლაპადამიუბრუნდამღვდელსა:“მამაო,კინაღამარ

დამახრჩვე, შიშით ვერ გადავყლაპე, სირცხვილით ვერგადმოვაგდე და შენ კილოცვა გააჭიანურეო”. — „შენირისხვა ნუ მომეცემა, ორჯერ გადავახტი, რამდენიცშევიძელი, ჩავაფუჩეჩე”. ამ სიტყვებზე დედაჩემიგაჯავრდა და უსაყვედურა მამაჩემს: „სულ შენისულწასულობის ბრალია, რომ მღვდელსაც ცოდვაშიაგდებ და გმობას ალაპარაკებ. ვის გაუგონია ლოცვისგადაფუჩეჩება და ღვთის მოტყუებაო?” მღვდელიგაწითლდადათავის გასამართლებლად წაილუღლუღა:„არა უშავს რა, პური და ღვინო ისეც ნაკურთხიაღვთისაგანო;ცოტარომდააკლდეს,რაუშავსო”.— „რასამბობ, მღვდელო, — სთქვა დედაჩემმა, — რაც კიარსებობსქვეყანაზე,ღმერთსუკურთხებია,როგაუჩენია;და მაშ რა საჭიროა კურთხევანი რო ყოველდღე ხელშიგიჭირავს?” ეს ბაასი, ვინ იცის, რამდენ ხანსგაგრძელდებოდადარითი გათავდებოდა,რომ მამაჩემსარ დაეყვირა: „კარგია, ახლა რა დროს ეგ არის, მშიაო”.

ყველამ ხმა ჩაიწყვიტეს და შეუდგენ გულმოდგინედჭამას.

სუფრასხვადასხვათავისაჭმელებითაივსო,თავ-თავისიკერძი ყველას საყოფი ედვა წინ, მაგრამ მაინც მამაჩემსმოართვესხელგობითდადაუდგესწინასო-ასოდაქნილირაჭული ხბო, რომელსაც მოსაკითხად უგზავნიდა ხანერთს და ხან მეორეს. ისინიც თაყვანისცემითმოახსენებდენხოლმე: „ღმერთმანუმოგვაკლოსთქვენიმოწყალებაო!” ამ დროს გავიხედე, შუა ოთახში რომგამწკრივებული ბიჭები თავზე გვადგენ და ჩვენ ჭამასრომუყურებდენდატუჩებსაცმაცურებდენ,მათრიცხვშიჩემი ძიძიშვილიც იდგა. თვალი მიქნია, მივხვდი, რაცუნდოდა,გავაპარეხელი,ვტაცეშუაძვალსდაელვასავითგადავუგდე.ბურთშიგაჩვეულმაბიჭმაც,რასაკვირველია,მიმინოსავითდაიჭირადა იგდოუბეში. ბევრმათვალიცვერ მოასწრო ამ ჩვენ ხორცით გაბურთავებას, მაგრამ

დედაჩემმაშენიშნადასიცილითმითხრა:“შვილო,მარტომაგას რომ მოუკითხე, სხვებს ხომ გულიდაწყდებათო!მაგისტოლა ბიჭები,ორი-სამი, ხომ ხედავ, სხვაც არისო!ისინი სულ შენი შინაყმები და ვეზირები იქნებიანო!მოუკითხეიმათაცო!”მედიდისიამოვნებითაღვასრულედედისბრძანება,დათითონაჭერიგადავუგდესამივეს.ეტყობოდათ,რომბურთაობაშიისინიცგაწაფულიიყვენ.ორმამათგანმათითებიისეგამოჰკრესჰაერშიმოტრიალეხორცს, როგორც მიმინომ ბრჭყალები მწყერს; მხოლოდერთ იმათგანს, რომელიც უფრო მოზრდილი იყო,გაუვარდა ძირს. „აი, დაგესხა თავსლაფიო!” მიაძახესაქეთ-იქიდან, „ვერ ყოფილხარ ბატონის ერთგულიო!”შერცხვაბიჭს,მაგრამხორცისნაჭერიმარჯვედმომუჭნა.„პაღური მაგასო!” ბრძანა ბატონმა; მისცვივდენ პატარაბიჭებიდა ჰკრეს პაღური. საკვირველია! ეს პაღური არცმეპაღურეებს და არც საპაღურეს არა სწყენიათ. შეიქნაერთი საზოგადო სიცილი და ხარხარი. პატარა ბიჭებს

პურიც გადაუგდეს და ისინიც სიამოვნებით გაცვივდენგარეთ, რომ პირი ჩაეგემრიელებიათ. სუფრაზე ღვინოსარავის არ აძლევდენ, მხოლოდ მერიქიფეებს ეჭირათხელშიღვინით სავსედოქებიდა,დაიცლებოდათუ არავისიმე ჭიქა, მაშინვე აავსებდენ. სადღეგრძელოები არიცოდენ. პირველს ჭიქას რომ აიღებდენ, მაშინ კიპირჯვარს გამოისახავდენ და იტყოდენ: „დიდებაღმერთსა!მოწყალესაერსა!ღმერთოგაუმარჯვებატონსადა ყმებსა, აქა მბრძანებელსა! შენდობა, მამაო!” —ეტყოდენმღვდელსაცდაგადაჰკრავდენღვინოს.მერეკიიმდენსა სვამდენ, რამდენიც უნდოდათ. სამიზეზოსადღეგრძელოებიკიფიქრადაცარმოსდიოდათ.

სადილი რაც უფრო გრძელდებოდა, უფრო და უფროეტყობოდამხიარულება ყველას. იცინოდენ,ხუმრობდენდა სასაცილო ამბებს ამბობდენ. სიცილსადა მუსაიფშიხანდახან ფარეშებიც გამოერეოდენ, მაგრამ თავი კი

ზრდილობიანადეჭირათ.

გათავდა სადილი, სუფრა აალაგეს, ფარეშებმა ხელიდააბანინეს ისევ ყველას და წავიდ-წამოვიდენ.სასახლეში დარჩენ მხოლოდ ბატონები. იმ დროშინასადილევს ძილი ყველასათვის აუცილებელი საჭიროიყოდა ამიტომდედ-მამა საწოლ ოთახშიდარჩა. მე კისასტუმრო ოთახში შემიყვანესდა იქდამტოვეს. „იყავიმანდო და, როცა ძილი მოგინდეს, წამოწევი ტახტზე,მუთაქა მანდერ არიო, მიიდევიდადაიძინეო. სანამდისარ აგრილდება, კარში არ გაგიშვებთ, ხომ ხედავ, რომსიცხითდედამიწას ალმური ასდისო. ყოველი ცხოველიგაბოროტებულია, ან ბრაზიანმა ძაღლმა არდაგგლიჯოს,ან გველმა არ დაგკბინოსო. რო აგრილდება, მაშინ კიპატარა ბიჭებიც გმოიღვიძებენ და იხტუნეთ ერთადეზოში,რამდენიცგინდოდეთო”.

მომიკეტეს კარები და დამტოვეს მარტო. ეს პირველიშემთხვევა იყო ჩემ სიცოცხლეში, რომ მარტოდავრჩენილიყავი, და ისიც კარდაკეტილ ოთახში.დავღონდი და დავიწყე ფიქრი. მე გული ისევ ჩემისოფლისაკენ მქონდა. „მართალია, ამისთანა სიცხეში, -ვიფიქრეგუნებაში, -მზეშიყოფნადაწანწალიარვარგა,მაგრამ მაგიერადრა სჯობია იმას,რომ ხის ქვეშ ჩეროშიიჯდედადანასობიასანკენჭობიასთამაშობდე!დააქკი,არ ვიცი, რა უნდა გავაკეთო? ძილიო, რომ მეუბნებიან,განაძილისგუდავარ,რომდღეცვიკოტრიალო?”ამგვარიფიქრებისევდასავითმომაწვენგულზედაყელშირაღაცბურთივით გამეჩარა. უცბად რაღამაც გრიალი დაიწყო,მივიხედე კედლისკენ და შევნიშნე (თურმე კედლისსაათიიყო),თითქოსკოლოფისმზგავსიშეიძრაო,გაიღოკარები, გამოხტა გუგული, სამჯერ დაიძახა „გუგუ,გუგუო” და შეჰყო ისევ თავი, დაიმალა. წამოვვარდიზეზე, დამავიწყდა ჯავრიც, მწუხარებაც, ვიფიქრე: „ეს

გუგული სად შემოფრენილა-მეთქი”, ის სოფელშიაცვიცოდი, რომ გუგული ბუდეს არ იკეთებდა და სხვისბუდეშისდებდაკვერცხებს.ვსთქვი:„სწორედმერცხლისბუდეა აქა და იქ ზის მეთქი”! მოვინდომე, რომმივპაროდი და ქუდი დამეხურა ზედ. მივეპარეფეხაკრეფით,ნელ-ნელა,დავდგისკამიდაშევდექიზედ,მაგრამ მაინც ვერ ავწვდი. საათი მაღლა იყოჩამოკიდებული,სკამისკამზედავდგიდაისევაპირებდიმიპარვას, შევპოტინდი. მაგრამ ამ დროს გამომისხლტასკამი, გადმოვვარდი და გამხდა ბრეგვა იატაკზე.ხმაურობაზე გამოცვივდენ მეორე ოთახიდან და,გაშხვართული რომ მნახეს იატაკზე, ჯერ შეეშინდათ,მაგრამმერეკი,მნახესარამიჭირდარა,სიცილიაიტეხეს.მე შემრცხვადა მოვრთე ტირილი. გული ამომიჯდადავეღარაფრითვეღარგამაჩერეს,სანამჩემმაუფროსმადამარ მომკიდა ხელიდა არ წამიყვანა სამოახლოში, სადაცჩემიძიძაცსტუმრადიყო.

დედაჩემიდიდიძველებუროჯახისასულიიყო. 1820-ში,თეოფილაქტეს დროს, ქუთათელი და გენათელი რომდააპატიმრეს და აჯანყება მოხდა, იმ აჯანყებულებისმეთაურადითვლებოდადიდიივანე აბაშიძე, ახალციხესმოკლული. ეს ივანედარეჯან ბატონიშვილის, პირველისოლომონმეფისასულის,შვილიიყოდადედიჩემისმამა.აჯანყებულებირომდაიმორჩილესდადაამშვიდეს(უნდამოგახსენოთ, მისთანა აჯანყება არ ყოფილა, რომ ხალხსრამე ძალადობა ეხმაროს, მხოლოდ უკმაყოფილებასაცხადებდენ პირდაპირ, დაუფარავად), აბაშიძის ოჯახიაიკლეს და იმის ცოლშვილიც სხვებთან ერთად ტყვედწაიყვანეს. გურიის უკანასკნელი მთავარი, მამიაგურიელი, ღვიძლი ძმა იყო აბაშიძის ცოლის:გამოესარჩლა დასა და დისწულებს, იშუამდგომლამთავრობასთან და ტყვეები, გარდა დარეჯანბატონიშვილისერთიუფროსივაჟისა,უკანვედააბრუნეს

გზიდან. მაშინდედაჩემი იყო 12 წლისადა ყველაფერიგულისფიცარზედაებეჭდა.აბაშიძისსახლობადაბრუნდა,მაგრამ ყმადა მამული ჩამორთმეულიდაუხვდა,ოჯახიაკლებული და განადგურებული. საზრდო რომ აღარჰქონდათ და პატრონიც აღარავინ ჰყავდათ, გურიისმთავარმა გადაიყვანა და ცდილობდა, რომ მათიმწუხარებამომავლის იმედებითროგორმეგაექარვებინა.ყველაზე უფრო დასევდიანდა თურმე დედაჩემი: ამასთურმე დარეჯან ბატონიშვილი აგონდებოდა, რომელიცშვილსავითა ზრდიდა და ანებივრებდა, როგორცშესანიშნავ ბავშვს. დარეჯან ბატონიშვილისა არ იყოს,გურიელმაც განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციადედაჩემს.იმდროს,როგორცსხვაყოველქართველდიდ-ოჯახებში,გურიელისსასახლეშიაცთითქმისშინაკაცებადითვლებოდენ ფრანგის პატრები და დიდი გავლენაცჰქონდათოჯახებზე.

ამ ევროპიულად განათლებულმა დაგონებაგანვითარებულ მეცნიერებმა დედაჩემზედაცდიდი გავლენა იქონიეს: მათი მეოხებით შესწავლილიჰქონდა,სხვათაშორის,ექიმობადამეურნეობა.რაცკიიმდროში ქართველ-ქალის ხელიდან გამოვიდოდა,ყველაფერიზედმიწევნითიცოდა:იყოკარგიმწიგნობარი,მეოჯახე,მოხელსაქნარედამასთანაცკარგიაღმზრდელი.ცნობისმოყვარეობასთან შრომისმოყვარეობაცშეთვისებული ჰქონდა: დილას მამლის ყივილზე რომწამოდგებოდა.დაღამებამდეფეხზეიდგადაუსაქმურადკაცივერნახავდა.„სიზარმაცედაუსაქმურობადედაარისყოველგვარბოროტებისაო,”იტყოდახოლმე:„დაკეთილისაქმე კი იგივე ლოცვა, ვედრებააო”. მოსამსახურეებსყოველთვის თვალყურს ადევნებდა, რომ ცუდი არაჩაედინათ-რა. უსაქმოდ არავის გააჩერებდა, ყოველგვარხელობას ასწავლიდა მათდაზოგს წიგნსაც აკითხებდა.მაშინ,ბატონყმობისდროს,ამგვარიქცევასაარაკოიყოდა

დედაჩემის მოქმედებაც ბევრს თვალში ეჩხირებოდა.მკაცრობისა და მრისხანების სახელი ჰქონდადავარდნილი, რადგანაცთავი მძიმედ ეჭირა. „თუთავიგაუყადრებრბოს,პირსშეგაჩვევს,აღარადჩაგაგდებსდა,რაც უნდა ურჩიო, აღარ დაიჯერებსო” — ამბობდა.სასახლეში მისი ყველას ეშინოდა და დიდი ხათრიცაჰქონდათ. მაშინ მეც ისე მეგონა, როგორც სხვებს, რომდედაჩემი ცივგულიდა მრისხანე იყო, მაგრამ, გონებაშირომ ჩავხვდი, მაშინ კი გამოვიკვლიე სიმართლე: ის იყონამეტანი ჩვილი გულის მექონიდა მოყვარული, მაგრამდიდ-ოჯახში ნამყოფი, დარეჯან ბატონიშვილისგაზრდილიდა პატრების ნამოწაფარი, განგებ პირბადესიფარებდა, მხოლოდ კეთილის განზრახვით. უნდაგენახათ მაშინ, როდესაც სასახლეში ავად ვინმეგახდებოდა, გინდ უკანასკნელთაგანიცა!.. დღე და ღამმოსვენება აღარ ჰქონდა და თავის ხელით უვლიდა,როგორც შვილს. გაჭირვებულის დახმარება რჯულად

ჰქონდა დადგენილი, სულ სხვებზე ჰფიქრობდა დასხვებისთვის, თითქოს თავის საკუთარ პირადობაზეხელაღებული ყოფილიყოს, მუდამ მწუხარებაში იყო,დაყოველ ფერიცვალობა დღეს მტირალი იჯდა ხოლმე.ამბობდენ:ამდღესრაღაცძველებურიამბავიაგონდებაო.

სულ სხვა ბუნების, მიმართულებისა და ხასიათის იყომამაჩემი.უკანასკნელდროშიწერეთლებიმძლავრობდენდა სახუცის ოჯახი-კი მთავრობისაგანზურგმომაგრებული, ყველაზე ბატონობდა. იმ დროსმამაჩემი დედისერთა მცირეწლოვანი ობოლი ყოფილა;ბიძებიც გადავარდნილი ყოფილან, მეფე სოლომონსჰხლებიან თან. ქვრივ-ობოლს ვინ არა სჩაგრავს, და,რასაკვირველია, შეძენის სურვილით გატაცებულისახუცესიც არ დააკლებდა ხელს. ერთხელ სახუცისმოურავიმოსულაბებიაჩემთანდამოუხსენებია: „თქვენრომ ეზოში ძელქვის პატარა სახლი გიდგათ, სახუცესს

სურს,რომდაუთმოთო”.პატრონს,რასაკვირველია,შორსდაუჭერია ეს ამბავი, მაგრამ მოურავს მაინც მოუყვანიამუშები, დაუნგრევია სახლი და გადაუტანია.გამწარებულ ბებიაჩემს სახუცისათვის წიგნი მიუწერია:„დიდო ზურაბ წერეთელო! გრცხვენოდეს უკადრისისაქციელისო.დაგვიმარტოხელე ქვრივ-ობოლიდა სახლსთავზე გვანგრევო. ვინ იცის, დრო რას მოიტანს, თუღმერთმა ინება და ჩემი მაზლი შინ მშვიდობითდაბრუნდა, მაშინ დრო გადაბრუნდება და შენც ესევესაქმე მოგივაო”. პასუხად ზურაბ წერეთელს აი, რამოეწერა: „აბაშიძის ქალო, ენა დაიმოკლე, თორემ, ხომიცი,დროცჩემხელთარისდაგასავალიცო.ჩაგწერსიაშიდა შენი ობლიანა მოზდოკში ამოგაყოფინებთავსო!” ამმუქარით შეშინებული ქვრივი გაჩუმებულიყო, მეტი რაგზა ჰქონდა, და შვილსაც ისე უფრთხილდებოდა, რომმუდამგვერდშიუჯდადააღარსადუშვებდა.ამისბრალიიყო,რომმამაჩემიშინაკაცადიყოგაზრდილიდამხოლოდ

ის იცოდა, რაც დედამისს ესწავლებია. მუდამ დედისკალთაში თავის დებას ისეთი ზედგავლენა ჰქონდამამაჩემზე,რომიმასმთელმისსიცოცხლეშითვითნებობადა ახირებულობა ზნედ ჰქონდა გადაქცეული: სძულდანადირობა,რაც იმდროში მებატონეების ჩვეულება იყო,ეჯავრებოდააქეთ-იქითსიარულიდასულსახლშიიჯდა;შინაც არას აკეთებდა; ამბობდა: „კაცი სიმშვიდისა დამოსვენებისათვის არის გაჩენილიო”. არც თვითონშრომობდა,არცსხვასაწუხებდა.უყვარდაძილი,აგრეთვეარ სწყინდა, როცა ხედავდა, რომ უსაქმურიმოსამსახურეებიმთელიდღემხართეძოზეწამოწოლილიკოტრიალებდენ სახლში. პირის გემო იცოდა, უყვარდაკარგადჭამადასულიმასიძახოდა:„არიქა,მშიერიარავინდარჩეს სახლში,დიდსადა პატარას, ყველას სამყოფადაჭამეთო.”ბუნებითადნამეტანიგულკეთილიიყო,შურიდა ბოროტება არ ესმოდა,რა იყო; მაგრამ ერთუბრალორამეზე უცბად იცოდა გულის მოსვლა, და მაშინ აღარ

დაზოგავდა გინდ შორებელი ყოფილიყო და გინდახლობელი.

ესზნემოუვლიდახოლმეუფროხშირადმაშინ,როდესაცუნებურად გამოაღვიძებდა ვინმე, მაგრამ სიფიცხედიდხანსარგასტანდა.მოვიყვანრამოდენიმემაგალითს:ჩვენში,როგორცშობისწინ ალილოზე,ისესააღდგომოდჭონაზე დადიოდენ ხოლმე მომღერლები. ერთხელ იმდროს მოვიდენ ჩვენსა მეჭონეები და დაიწყეს „ჭონა”,როცა მამაჩემს ეძინა. „ალათასა, ბალათასა, ხელი ჩაჰკარკალათასაო”,რომშემოსძახეს,მაშინგამოეღვიძამამაჩემსდა მიაშურა. მომღერლებმაც რომ დაინახეს ლომივითკაცი, პერანგისამარა, თავშიშველა მათკენ მუქარითმიმართული,დაფრთხენ,გადაცვივდენზოგიაქეთ,ზოგიიქითყორეზე,თავსუშველეს,მაგრამთითო-ოროლა აქა-იქ მოგროვებული კვერცხები კი სულ დაემტვრათ.მამაჩემიგამობრუნდადაუბრძანა მოურავს. „შემიტყვე,

ვინიყვენეგმეჭონეები,რომცოცხალიარგადავარჩინოო.”ამაზედიდი ფიციცდასდვა. მაგრამ, რომ გამოიძინადაკაი გუნებაზედადგა, ბევრი იცინადათავის ბრძანებაცგამოსცვალა: „შეიტყვეთ ვინ იყვენ ის საცოდავები, რაცდამტვრევიათკვერცხები,სასახლიდანუზღევითდა,ამასგარდა, კარგადაც დაასაჩუქრეთო”. ეს ხასიათი რომიცოდენმისი,მძინარისყველასეშინოდადაფხიზელსკიარავინ ერიდებოდა. ოჯახის საქმეში არ ერეოდა, სულდედიჩემის ხელში იყო; მაგრამ მამაჩემის ახირებულობაბევრჯელ ხელს უშლიდა და ამ ორს, სრულიადერთმანეთის წინააღმდეგ ბუნების მექონ ადამიანთ,ხშირადჰქონდათერთმანეთშისაყვედური.დედაჩემსარმოსწონდამამაჩემისყოფაქცევა,მაგრამბევრსუთმობდა.როგორც კი შეიქნებოდა შუადღე და გუგულითორმეტჯერ დაიძახებდა „გუგუს”, მამაჩემი მაშინვესადილად დაჯდებოდა. ადრე რომ მონდომებოდასადილი, მაინც არ სჭამდა. უცდიდა გუგულს და

მოთმინებიდან გამოსული ყვიროდა: „რა არის, ესრჯულძაღლი, რომ ასე აგვიანებს და სასადილოს არდაუკრავსო?” ესეები ყველა დედას არ მოსწონდა დახშირად ეტყოდა ხოლმე: „შენი ცოდვა მიეცეს, ვინც შენაგრე გამოგზარდაო”. ამგვარი ახირებული ხასიათიოჯახში მოსაწონარი არ არის, როგორც წესისადა რიგისამრევი, მაგრამ სასახლეში კი ყველას ვაჟბატონიუფროუყვარდათ, ვიდრე ქალბატონი. საკვირველია, მრისხანედედაჩემსარუყვარდაარავისდასჯა,მხოლოდსიტყვითადა შეხედულობით იყო საშიში. ხშირად იპატივებდახოლმე მამაჩემისაგან გულმოსულობით გაწირულს,მაგრამმაინცყველამრისხანედათვლიდა.

ერთხელ მოცლილი ფარეშები წასულიყვენ შეშისმოსატანად.ტყეიქვე ახლოსიყო;თითოკონისშეკვრას,რასაკვირველია, დიდხანს არ მოუნდებოდენ, მაგრამდაღამებამდე მაინც რად დაბრუნდებოდენ სასახლეში?

დარჩენილიყვენ სათამაშოდ და, სხვათა შორის,„ტირილობია”ეთამაშნათ:გადააფარებდენთურმეჩოხასშეშის კონას, დაახურავდენ ქუდს, ერთი მიუჩოქებდა,ორი იქით-აქეთ ხელს მოჰკიდებდა და სხვები ზარსააყოლებდენ მოთქმით ტირილს, ვითომდა მკვდარიაო;ხან ერთმანეთს ტიროდენ, ხან თურმე მოურავს, ხანხელოსნებს, მზარეულებს, ხან ვისდა ხან ვის. ამ ხანადთურმერიგიმოურავზემიმდგარიყო.იმასაცგაეგო,გულიმოსვლოდადა ბატონსდააბეზღა: „თქვენ გტიროდენო.”მამაჩემს გული მოუვიდა; მიაყვანია მომტირლები დამათი საქმე ცუდად იყო, რომ დედაჩემი არგამოსარჩლებოდა: „როგორ გეკადრება აგრეგამოურკვევლად გარისხებაო? ტირილიც არის დატირილიცარისო.ვინიცის,რასიტყვებსამბობდენო?ეგებმართლაწარმოიდგინეს,რომბატონიაღარაგვყავდეს,რადღეშიჩავცვივდებოდითოდაიმასმოსთქვამდენო!”ამისგამგონებიჭებმაგულიმოიცესდაშეჰფიცეს: „შენიხატი

ნუგაგვიწყრება,ჩვენთქვენიხსენებაარგაგვებედოს,დაღმერთმა ნუ მოგვასწროს მაგ დღესო. ჩვენ მხოლოდმოურავი ვიტირეთო.” მამაჩემს გაეცინა და ბრძანა:„კარგი, აღარ დაგსჯით, მაგრამ გაიმეორეთ კი ახლავე,როგორ იტირეთ მოურავიო.” იმათაც, რასაკვირველიაშემოიტანეს შეშის კონა, გადააფარეს ჩოხა და შეჰქნესღრიალი: „ვაიმე, მოურავო” და შეიქნა კომედია.სათითაოდ იტირეს სუყველამ.დიდმა, პატარამ, ვინც კიოჯახში იყო, თავი მოიყარა, შეიქნა ერთი საზოგადომხიარულება,ასეგაშინჯეთ,დედაჩემიცკიმეორეოთახშიიჯდადაცდილობდასიცილიშეეკავებია.ცუდგუნებაზეიყო მხოლოდ მოურავი, და მეორე დღეს მოციქულიცმოუგზავნა მამაჩემს: „თუ შეიძლებოდეს, რამდენიმეხნითდამითხოვეთ,რომსახლშიწავიდეო”.

ეგებვინმემიფიქროს,რომამგვარისაქმეებისჩამდენიდასაქმეში აჩქარებულიმამაჩემიმჩატეჭკუისყოფილიყოს.

სრულიადაცარა,ძლიერიგონებისკაციიყო,მოსწრებულიდა ენამჭევრი, თუმცა კი ხშირად ენამწარეც. დედაჩემიიტყოდა ხოლმე: „ამ ჩემ შვილებს მამამათის ენაგამოჰყვათ, დახურდავებულიო”. ჩვენ ხუთნი და-ძმანივიყავით,ღვთის მადლით, არც ერთს არ გვქონია სუსტიენადა აქედან შეგვიძლია ვიგულისხმოთ,თუ რაუნდაყოფილიყო მამაჩემის დაუხურდავებელი ენა? სწორედსასიამოვნო და საყვარელი სანახავი იყო მამაჩემი,როდესაც გუნებაზე იყო. იმას რომ სწავლა მიეღო დაცხოვრებაში განვითარება ჰქონოდა, შესანიშნავი რამეიქნებოდა. მაგრამ ნამეტან გულკეთილობასთანშეერთებულ გულფიცხობას სულ სხვა ბეჭედი დაესვა,და, თუ დედაჩემი არ ყოფილიყო, ოჯახში ყველაფერიარეულ-დარეული იქნებოდა. ამას თვითონ მამაჩემიცგრძნობდა და დამშვიდების დროს, დიდიპატივისმცემელიც იყო ცოლის ნება-სურვილისა.მიუხედავად მისი ახირებულობისა, გარეშეებსაც ძალიან

უყვარდათმამაჩემიდამთავრობაცდიდპატივსასცემდასიმართლისადა პირდაპირობისათვის,და ბევრ რამესაცუთმობდა. ერთხელ გენერალ-გუბერნატორმა გაგარინმადაიბარა: „მოდი ახლავე ჩემთან, უნდა მოგილოცოხელმწიფის წყალობაო”. ბზობა დღე იყო. მივიდამამაჩემი. გაგარინმა მოულოცა და უთხრა: ხელმწიფის„ბლაღოვოლენიე” მოგივიდაო. მამაჩემს იამადადაჯდა,დაუწყო ცდა, როდის ჩამაბარებენ „ბლაღოვოლენიესო”.იცადა, იცადა, სადილობა გადავიდა, მამაჩემმაცმოთმინება დაჰკარგა და მიაძახა: „თუ მიბოძებთ,მიბოძეთ,ეგრაღაც„ბლაღოვოლენიე”არისო!”გუბერნიისმმართველს გაეცინა და უთხრა თარჯიმანის პირით:„ბლაღოვოლენიე” უმაღლესი მადლობა არისო”.მოთმინებიდანგამოსულიმამაჩემიწამოვარდაზეზედამიაყვირა: „ღმერთმა უმადური გამყოფოს, უსადილოდდამტოვეთ!დღესბზობაა,მაგასერთიკარგიზურგიელიმერჩიაო!” — სთქვა და გამოვარდა გარეთ. არ გაუვლია

ნახევარ საათს, რომ ჩვენსა თარჯიმანი მოვიდა,გაგარინისგამოგზავნილი,თანაცერთიწყვილიდიდრონიზურგიელი მოიტანა: „ეს მიახლებია შენთვისო —შემოეთვალა გუბერნატორს, და „ბლაღოვოლენიეც”კიდევ სხვა იყოს ზედმეტადო”. რასაკვირველია,სრულიად დაკმაყოფილებულმა მამაჩემმაც დიდიმადლობაშესწირა.

მამაჩემის ახირებული ხასიათის ასახსნელად ბევრი რამსასაცილოშემთხვევამახსოვს.

ფოტოგრაფიარუსეთშიახალიშემოღებულიიყო.ჩემძმასგადაეღო თავისი სახე და გამოეგზავნა. უწყებამოგვივიდა. მე გიმნაზიაში მიმეჩქარებოდადადავიბარეშინ: რომ დავბრუნდები, ფოსტიდან გამოვიტან-თქო.მამაჩემს სულმა აღარ მოუთმინა და თურმე თვითონწავიდაფოსტაში. შევიდა, ნახა, რომ ყურადღება არავინ

მიაქცია, მიიხედ-მოიხედა, სკამიც ვერსადდაინახა, რომდამჯდარიყო: დგას ფეხზე სხვებთან ერთად დაჰფიქრობს გუნებაში: ეს რას ნიშნავს! სადაც შევდივარ,ყველგანდაბრძანდისმეუბნებიანდასკამსმიდგმენ,დაეს კი, ვიღაც არის, ბუზადაც არ მაგდებსო! ფოსტისუფროსიახალიდანიშნულიიყოდამამაჩემსარიცნობდა.მამაჩემმა ერთხანს იცადა და ბოლოს, რომ მოთმინებადაჰკარგა,მივიდადაუთხრა:

—კიდევდიდხანსგინდა,რომმაცდევინო?მომეციჩემიილიკოსგამოგზავნილი,თურამეიყოს,დაგამისტუმრე.—ილიკოვინარის?—ეკითხებაგაკვირვებულიფოსტისუფროსი.—ილიკოვინარის?ვინარისდაჩემიშვილი,ხელმწიფეიმპერატორისმოსამსახურე—კანვოი.—მევერვიცნობ.—ოხ,შენთუარიცნობ,მაშპურივეღარუჭამია!იმკაცს

სასახლეშიიცნობენდაშენაქ,გინდიცანიდაგინდარა!— ყოველიფერი კარგი, მაგრამ თვითონ თქვენ ვინღაბრძანდებით?—მე?თავადიროსტომწერეთელი.—ვერცთქვენგიცნობთ.—ახლახომგეუბნებივინცავარ!—ეგარაკმარა.—მაშ,ხატზეხომარგინდა,რომშემოგფიცო?—ფიცირასაჭიროა,წადითდამოწმობამოიტანეთ.—მოწმობა?რისიმოწმობა?—მისი,რომსწორედთავადიროსტომწერეთელხართ.—მერე-დავისუნდაგამოვართვაეგმოწმობა?—პოლიციაში,კვარტალს.

აქმამაჩემმამეტიშეურაცხყოფა ვეღარ აიტანადასტაცაკისერშიხელი...

შეურაცხყოფილი ფოსტის უფროსი გაიქცა საჩივლელადპირდაპირ გუბერნატორთან.დაიბარეს მამაჩემი. შევიდათუ არა ზალაში, მაშინვე საყვედურით მიმართაგუბერნატორს: მთელი ხმელეთი ხელში გიჭირავთ დაკაცებსვეღარშოულობთ,თუროგორარისთქვენისაქმე,რომვიღაცგიჟებსდამასხარებსნიშნავთ?

—როგორ!რაამბავიიყო?რაჩაგიდენიათო?—ეკითხებაგუბერნატორი.— როგორ თუ რა ჩამიდენია! დიდმა იმპერატორმაალექსანდრე პირველმა დამამტკიცა თავად როსტომწერეთლად, ნიკოლოზმა ხელი მოაწერა, ალექსანდრემეორემბეჭედიდაუსვა,დაახლა,ესვიღაცოხერია,სამიდიდი ხელმწიფის მონიჭებულ წყალობას ისე მართმევსდა მხდის,თითქო მაგისი შეკერილი ჩოხა-ნაბადი იყოს!მეუბნება, რომ ეგ ყოლიფერი ჩალადაც არ ღირს, თუპოლიციაში არ წახვედი და იქ ხელახლა კვარტალმა,

მაქსიმემგალობლიშვილმა,არდაგამტკიცაო.—ეგყოველიფერიკარგი,მაგრამთქვენრაღაუპასუხეთ?— საპასუხო რა მქონდა?! რისიც ღირსი იყო, კიდევაცმივანიჭე.—მაშ,აღიარებ,რომშეურაცხყოფამიაყენე?— რას ამბობთ? როგორ თუ შეურაცხყოფა?! ჩემისაცინლად აგდებარომ კიდეც ამეტანა,რა ნება მქონდა,რომმთავრობისშეურაცხყოფადამეთმომაგისთვის?—ხელიშეახეთ?—არა,ისე,კისერშიწავავლე.—მეტიარაფერი?— როგორ არაფერი. გადმოვღუნე და სამიოდე ჯოხივზუზღე, ერთი ჩემი გაკიცხვისათვის და ორიც —მთავრობის შეურაცხყოფისთვისო. — ამას ისეთიგულმოსულობით ამბობდა, რომ ვერც თვითონგუბერნატორმა და ვერც მისმა ჩინოვნიკებმა სიცილივეღარშეიკავეს.ბოლოს,როდესაცაუხსნესმამაჩემსმისი

შეცდომა, შეწუხდა, მიუბრუნდა იქვე მდგარ ფოსტისუფროსსდაუთხრა: - „შეცუდოკაცო,მერავიცი ახალირიგისა და წესებისა? რომ მნახე, შემოვედი ერთიუსწავლელი, ადამის ხნის კაცი, აგეხსნა ჩემთვის, რასაცახალი კანონები გეუბნებიან, თვარა: მე შემოვდივარზრდილობიანად, შენ კი ისე მიბღვერ, თითქოს შენიმოსისხლევყოფილიყო!სხვარომარაიყოსრა,ყმაწვილიხარ, ჩემი ჭაღარისათვის მაინცუნდა გეცა პატივიო”. ესსაქმებოდიშითადამორიგებითგათავდა.შემდეგდიდიმეგობრებიც იყვენ მამაჩემი და ის მისი მონათლულიჩინოვნიკი: ყოველ დღესასწაულების წინ, საშობოდ,საახალწლოდ,სააღდგომოდ,დიდმოსაკითხებს,როგორცმეგობარს, უგზავნიდა ხოლმე მამაჩემი და ისიც დიდიმადლიერი იყო: მოუვიდოდა თუ არა მამაჩემს მისიშვილების წიგნები რუსეთიდან, თვითონ ფოსტისუფროსი მოარბენინებდა ხოლმე მამაჩემთან და აღარცკითხულობდა:„ქტოტაკოიროსტომწერეთელიო?”.

კულებიაკინიჭკუიანიდაკეთილიკაციიყოდახალხსაცძალიან უყვარდა, მაგრამ ერთი წუნი ჰქონდა: უცბადრაღაცა მოუვლიდადა აყვირდებოდა ხოლმე. მაშინ მისმრისხანებას საზღვარი აღარა ჰქონდა. ამ გუბერნატორსჩვეულებად ჰქონდა, რომ სადმე წავიდოდა სოფლად,ამალას იახლებდა და წინ ბაირაღს გაიძღოლებდა.ერთხელსაჩხერეშიცამგვარადმოვიდა.თითქმისმთელისაწერეთლო, დიდი და პატარა, თავად-აზნაურთაგანი,შუაგზაზე მიეგება და თან წამოჰყვა. კულებიაკინმათავმომწონედთავისიბედაურიშეათამაშა.ცხენსრაღაცაწასცდა. ერთმა ახალგაზრდათაგანმა თ. ა. მ. სიცილიაიტეხა. გუბერნატორმა შეჰყვირა თავისებურად.ახალგაზრდა უადგილო მხიარულებისათვის გაქაჩეს დასატუსაღოში ქუთაისისაკენ უპირებდენ გაგზავნას... ესყველას ეწყინა, მაგრამ კრინტი ვერავინ დასძრა.თავჩაღუნულიმიჰყვებოდენდიდხანს.ბოლოსშენიშნეს,

შორს,რომერთიდონისყაზახირუსიმოდიოდაცხენით.მამაჩემიდაწინაურდადარომდაუახლოვდაყაზახრუსს,ჩამოხტაცხენიდანდამძიმედთაყვანისცა.ესსუყველამდაინახა. კულებიაკინმა წარბი შეიკრა და გამოიკითხა,თუ რად ჩაიდინა როსტომმა მაგისთანაუსაქციელობაო.მამაჩემმაუპასუხა:

—რუსიგახლდათდაპატივიარმეცაო?— კი, მაგრამ თავადიშვილს როგორ გეკადრება დონისყაზახის წინ თავის მოხრაო. განა ვერ შეატყე, რომუბრალოვინმეიყოო?—როგორ არაო,მაგრამშეიძლება ერთი ათიწლისიქითდიდიკაციგახდესდამეცმომადლიერებულიმეყოლება,ხომმოგეხსენებათ,წინწაძღოლილისაქმეხანდახანკაცსკეთილადგამოადგებაო.

კულებიაკინი დაფიქრდა, გაიცინა და ბრძანა, რომ

სატუსაღოშიგასაგზავნიუკანვედაებრუნებინათ.

მამაჩემი თავის დროზე განთქმული მოჭადრაკე იყო,ვერავინ უგებდა. განსაკუთრებით ღენერლის შტაბისოფიცრებიიყვენმონდომებული,რომროგორმემოეგოთ,მაგრამ ვერას აწყობდენ. ერთხელ ღენერალ-გუბერნატორს, გ. ერისთავს, შემოეთვალათბილისიდან:„ერთი შესანიშნავი მოჭადრაკე პოლკოვნიკი გვეწვია,შენთანთამაში სურსდათუდრო გაქვს, მოდი, ჩემთანარისო. აბა, შენ იცი, თუ შენებურად გვასახელებქართველობასო!” მამაჩემიც წავიდა და გაიმართათამაშობა. პოლკოვნიკმა დაინახა, რომ მოპირდაპირეახირებულად ეთამაშებოდადა ჰკითხა:თქვენ, როგორცპირველსავე გამოსვლაზე გეტყობათ, თეორია არ უნდაიცოდეთო:კუთხისპაიკირახელმოსაკიდებელიიყოო?—თეორიარაარის?—ეკითხებამამაჩემი.—სხვადასხვასათამაშოკანონები.

—ჩვენ,ქართველებმა,ერთიკანონისმეტიარვიცით:ისეუნდაეთამაშო,რომმოპირდაპირესმოუგო.—ეგმართალია,მაგრამუთეორიოდარშეიძლება.—არამიხსნითმაინც,რაარისთეორია?— სხვადასხვა გამოჩენილ მოჭადრაკეთა ნათამაშევი,რომელიც სხვებისთვის სამაგალითო კანონადდარჩენილა.— ჰო, ისემც კარგიდაგემართოს: ისინიც ხომ ჩემისთანამიწიშვილები იქნებოდენ, ციდან ხომ ვერჩამოფრინდებოდენ?ახლაჩემთამაშსაცუგდეთყურიდა,თუმოგეწონოთ,ჩაწერეთდათეორიაიქნებაო.

პოლკოვნიკმადაიწყოთამაშიდა არგაუვლიადიდხანს,რომ კიდეც წააგო. შეწუხდა და სთქვა: „აშიბკაო”.ითამაშეს მეორე, კიდევ წააგო და სთქვა: „აშიბკაო”;მესამე, მეოთხე, მეხუთე... გაცხარებული პოლკოვნიკიაგებსდათანიძახის:„აშიბკა,აშიბკაო”.მამაჩემსგაეცინა

და უთხრა: „პოლკოვნიკო, ტყუილად ნუ ფიქრობ, რომმოიგო! სანამ ეგ ვიღაც „აშიბკა” გადაგკიდებია, მაგასთავიდანარმოიშორებო!”ესხუმრობამისმოპირდაპირესეწყინა, შეურაცხყოფად მიიღო და ხმამაღლა ლაპარაკიდაიწყო. მამაჩემმა დამშვიდებით უპასუხა: „ნარდი,ჭადრაკი და სათამაშოები სასიამოვნოდ და დროსგასატარებლად გამიგონია ჩვენშიო. ხუმრობაც შეშვენისდამეცჩემიქვეყნისჩვეულებაზევადგივარო,დათქვენშითუ საწყენი და გასაჯავრებელი ყოფილა, ჩემთან რაგინდა, ისევ თქვენებთან გეთამაშნაო?” გაჯავრებულმადაავლოქუდსხელიდაგამოვარდაგარეთ.

აი, ამისთანა ხასიათის კაცი,რომელიც გარეთ, სხვაგანაცარ იშლიდათავის ახირებულობას, რაუნდა ყოფილიყოშინაურობაში, სადაც დამოუკიდებელი ბატონი იყო?მართლაც, ბევრს ახირებულობას ჩადიოდა და ხელსუშლიდა დედაჩემის ყოველთვის წინდაწინ

მოფიქრებულდაგონივრულგანკარგულებას.

მახსოვს, ერთი გლეხი გადაგვიშენდადაოჯახში არავინდარჩენილა,გარდაერთიოთხმოცდაათიწლისმოხუცისა,რომელსაც აღარც მამულის მოვლა შეეძლო და აღარცთავის საკუთარი თავის რჩენა. რომ საგლეხო ადგილ-მამული არ გამცდარიყო, მამაჩემმა მოინდომა იმბერიკაცის სასახლეში გამოყვანა. მოხუცმა,რასაკვირველია, შორს დაიჭირა თავის სახლ-კარისთავისდანებება; იმასუნდოდა, რომთავის სიცოცხლეშიარენახამისქოხშიგამქრალიცეცხლი,იქვემომკვდარიყო,სადაც მისიანები სცხოვრობდენ და ბოლოს იმათვესაფლავს ამოწოლოდა გვერდით. ნებით რომ ვეღარდაიყოლიეს, ბატონმა ბრძანა, ძალით გამოეყვანათ დაკიდეც გაუგზავნა კაცები. ეს ამბავი არ მოსწონდათსასახლეში: მოსამსახურეები, ბიჭები, გოგოები, ყველანიჩურჩულებდენ: ნამსახური კაცი თავისი სახლიდან რა

გასაგდებიაო? ნაერთგულარს და ნამსახურს კაციძაღლსაც არ გაიმეტებსო. ამას მოვჰკარი მე ყური დაგავიქეცი მამაჩემთან. ის ნიგოზ ქვეშ ჩეროში იყომხართეძოზე წამოწოლილი; მივედი და ვკითხე: მამა-ბატონო, ჩვენი მურა რომ დაბერდეს, აღარაფერი არშეეძლოს, აღარც ყეფა და აღარც ღრენა, მაშინ რაღავუყოთ-მეთქი?

—რაშიგეკითხება,შვილო?თუმაგრედაბერდება,მჭადსაჭმევენდაიქნებათავისთვინ,სანამარმოკვდებაო.—მაშ,თუმაგრეა,კაციუკეთესიარარისძაღლზე-მეთქი?ბერიკაცსრომთავისსახლ-კარსაშორებდაგამოგყავს,ისკიარგეცოდება-მეთქი?

ამ სიტყვებმა ისე დააფიქრეს მამაჩემი, რომ ხელახალიგანკარგულება მოახდინა: „თავიდაანებეთ იმ ბერიკაცს,დარჩეს თავის სახლში და საზრდოც მიუჩინეთო”.

მასუკან ხშირად იტყოდა ხოლმე: ჩემიდაუფიქრებლობითკინაღამცოდვაშიჩავვარდიო,მაგრამანგელოზმა მამხილა ბავშვის პირით, ვენაცვალე იმისძლიერებასო!

ხშირად მამაჩემს სახარების კითხვაუყვარდა, მაგრამ იმკილოთი,რაკილოთიცწირვაზეკითხულობენხოლმე,დაისე გაიტაცებდა ხოლმე კითხვა, რომ სახარებაშიგამოხატულ პირებს ემუსაიფებოდა. მაგალითად: „ჰიშენსმადლს”,„ვენაცვალეშენსსახელს”,„იცისბიჭმა”დასხვანიდა სხვანი; ამგვარ სიტყვებს ჩაურთავდა ხოლმე,მოსაწონს აზრს მოიწონებდა და საგმობელს ჰგმობდა.ერთხელ,სახარებისკითხვისდროს,როდესაცმივიდაიმადგილამდი, სადაცფარისევლები შეცდენასუპირებდენქრისტესდაქრისტეუბრძანებდამათ:„მიეცითკეისრისაკეისარსა და ღვთისა ღმერთსაო”, მამაჩემმაჩვეულებრივად წამოიძახა: „დაგესხათ თავს ლაფი,

გინდოდათ,მოგეტყუებიათო?ჰოი, ახლანეტავითქვენითავი მომცა ხელში, რომ ეგ წვერები სულ ღერ-ღერადდაგაგლიჯოთო!”-ამსიტყვებსდედაჩემმამოჰკრაყური,გამოვიდა მეორე ოთახიდან და ჰკითხა: „ბატონო, ვისუჯავრდები მაგრე გულითო?” — „ვისადა შეჩვენებულფარისევლებსო”—გულმოსულადუპასუხამამაჩემმა.

— შე დალოცვილო, მაგ სიშორეს რომ არ წაეპოტინო, -მიუგო დედაჩემმა, - შინ რომ საკუთარი ფარისეველიგყავს, რატომ იმას-კი არაფერს ეუბნებიო? შენმამოურავმა მთელი ოჯახი აურ-დაურია, მაგისთავგასულობას საზღვარი აღარა აქვს. რამდენი ხანიაგეხვეწები,რომამოჯახსეგროგორმემოაშორო,მაგრამისფარისევლობითთვალებსგიხვევსდაჩემიაღარაგჯერა-რაო!ამისთქმადამამაჩემისზეზეწამოვარდნაერთიიყო:მომგვარეთ მოურავიო — დაიყვირა. მოიყვანესნამძინარევიმოურავი,მაგრამსანამდიისრასმეიტყოდა,

მიაძახა ბატონმა ბიჭებს: „მე ფარისეველი სახლში აღარმინდა,დააყოლეთ ეგ შეჩვენებულითავდაღმართზედამიაყოლეთ პანღური, რომ სასახლისაკენ პირი აღარაქნასო!”

ესმოურავიმართლასაძაგელირამიყო,მაგრამმამაჩემიმაინც არ ელეოდადადედაჩემმა, რომ იცოდა მამაჩემისხასიათი, სახარების კითხვაში შეურჩია დრო და ძლივსგადაარჩინაოჯახიიმცუდიმოურავისაგან.

ამით ვათავებ მამაჩემზე საუბარს, თუმცა ბევრი რამშემეძლო,რომკიდევმეთქვა.

ჩვენი სახლის ზედა სართულს ოდა ერქვა, ქვედას —პალატი,დაორივესსაერთოდკი—სასახლე,რომელსაცირგვლივ, სამი კუთხით სხვადასხვა შენობა ერტყა:სამოახლო,საფარეშო,სახაბაზო,სამზარეულო,ბეღლები,

საბძლები,სასიმინდეები,მარანიდასხვადასხვახულები.იმათზე ცოტა მოშორებით საჯალაბო იყო და იმსაჯალაბოს გარს ერტყა საჯინიბო, სათხებო, საღორე,საქათმე, საბატე, საინდოურე და სხვ. სამოახლოშიქალები იდგენ და სამ ხარისხოვანად იყოფებოდენ:გამდელებად, მოახლეებად და გოგოებად. გამდელი,როგორცოჯახისერთგული,ნამსახურიდამოჭირნახულე,დიდ პატივში იყო, ხმა ჰქონდა საოჯახო საქმეში დაბატონიშვილების გამოზრდაც მის ხელში იყო. ეს ყოველოჯახში საზოგადოდ ძველთაგანვე მიღებული იყო,მაგრამდედაჩემი კი ამ კანონს არდასდევდადაუფროთვითონ ზრდიდა შვილებს. მოახლე ქალბატონთანთანშეზრდილიდა ნამზითვი, მისი ხელზე მოსამსახურეიყო;გოგოკი—ყველასმორჩილიდამოსამსახურე.იმათგამდელები ადევნებდენ თვალყურს და სწრთვნიდენ;საქმეარგამოელეოდათხოლმე:ჭრა,კერვა,ქსოვა,ქარგვა,რეცხვა, აბრეშუმის მოყვანა და სხვა ამგვარი რამ

ხელსაქნარი—მათიპირდაპირიმოვალეობაიყო.

კაცებს უფრო ცოტა საქმე ჰქონდათ სასახლეში.სახაბაზოში ხაბაზები იდგენ; დღეში ორჯელგაახურებდენთორნეს, გამოაცხობდენ საცხობსდა სხვასაქმეს, რაც უნდა საჭირო ყოფილიყო, ხელს არმოჰკიდებდენ.სამზარეულომზარეულებსეჭირათხელშიდა ისინიც ხაბაზების კვალობაზე მიდიოდენ. მარან-ბეღლებიხელოსნებსებარა,სასიმინდედახულებიცმათისაქმეიყო;საბძლებიკიმეჯინიბეებსჰქონდათმიჩენილი.მოჯალაბე და მწყემსები ცალკე წრეს შეადგენდენ.ყველასთავისისაკუთარი,ძველთაგანვედაწესებულიდაგადაჭრილი საქმე ჰქონდა: სხვა საქმეს ხელს არჰკიდებდა, სხვების საქმეში არ გაერეოდა; იცოდამხოლოდის,რაცმისისაქმეიყოდაკიდეც ასრულებდა,თქმა აღარუნდოდა.ესყველა ასეიყო,მაგრამრადგანაცამგვარი საქმის კეთება მაინცადა მაინც ბევრდროს არ

მოითხოვს, ბატონის მხლებლებიც უმეტეს ნაწილადუსაქმურადბრძანდებოდენდასიზარმაცითდათენთილიიყვენ. მხოლოდ ფარეშებმა არ იცოდენ, რა უნდაგაეკეთებიათ; თუ ბატონები არ მიუთითებდენ, ისე,თავისთავად,ხელსარაფერსაჰკიდებდენ.

ჩვენ სახლს წინდიდი ეზო ჰქონდა, სადაცუზარმაზარინიგვზები,ანუ,როგორცზოგანუწოდებენ,კაკლისხეები,საჩრდილებლადთავმომწონედშლიდენშტოებს.სახლისწინ კარის ეკლესია იყო აგებული, უკან საქალებოთი.ძველად, საქართველოში არც ერთი ეკლესია არაშენდებოდა ისე, თუ უკან საქალებოც არ ექნებოდამიდგმული. წირვა-ლოცვის დროს საყდარში წინ კაცებიიდგენდაუკან საქალებოში კი ქალები.რასაკვირველია,არავის მამაკაცთაგან ფიქრადაც არ მოუვიდოდა, რომზურგი მიექცია ხატებისაკენ და ქალებისათვის დაეწყოცქერა!დღეს კი, როდესაც რუსულ წესზე აშენდა ჩვენი

საყდრები და საქალებოს აღარ აკეთებენ, ქალები დაკაცები არეულადშედიანსაყდარში.ნახევრადტიტველიქალებითვალს იტაცებენ კაცებისას,და მლოცველებსაცზეციურისასოებაქვეყნიურიმედებზეგადააქვთ,სისხლიუღელავთდაგულისთქმაებილწებათ.

თითქმის ყოველდიდოჯახს ჰყავდა ძველად საკუთარიმღვდელი; წირვა-ლოცვა გაუწყვეტელი იყო და ადრემღვდელსაცუფროპატივსასცემდენ,ვიდრედღეს.მეფედა მთავრებიც შენდობას სთხოვდენ მღვდელსა დახელზე ეამბორებოდენ; მხოლოდ ბატონები თავისსაკუთარ მღვდლებს, რადგანაც სულ ერთად იყვენ, არაჰკოცნიდენხელზე.ამიტომაცდარჩენილაჩვენშიანდაზა:„შინაურმღვდელსშენდობაარააქვსო”.

აი, ვრცელი სახე, როგორც საზოგადოდ ყველა დიდოჯახებისა, ისე ჩვენი მოსახლკარობისაც. ეხლა ეგებ

ვინმემ იკითხოს, თუ რათ უნდოდათ მაშინდელბატონებს ურიცხვი ფარეში სასახლეში, მაშინ, როდესაცსაქმე არა იყო რაო? ამის მიზეზი იყო მაშინდელიბატონყმობისწესიდარიგი,ძველთაგანვეისერჯულადდაკანონებული,რომმისიგატეხაცოდვადმიაჩნდათ.

ბატონყმობა ჩვენში პირობით იყო და არა უსაზღვრო,როგორცსხვაგან. ყმებმაიცოდენ,რაუნდაგადაეხადათ,ბატონებმა - რა უნდა გადაეხდევინებინათ, და ორივემხარე შეურყევლად ასრულებდა თავის მოვალეობას.სხვადასხვა გვარის და სხვადასხვა სოფლის გლეხები,სხვადასხვაგვარად იყვენ დაბეგრილი, ზოგს მეტიემართა,ზოგსნაკლები,ზოგსსულამოკვეთილიჰქონდაბეგარა და გააზატებული იყო. ერთ ჩვენ გლეხთაგანს,სხვათა შორის, ნახევარი კვერცხიც ემართა: ყველიერისდაურწყებას ჩამოვიდოდა სასახლეში, სამზარეულოშიშეწვავდა კვერცხს, გაფცქვნიდა, მერე გაჰყოფდა ძუით

შუაზედანახევარკვერცხსმიართმევდაბატონს,როგორცბეგარას. ნახევარ კვერცხის ბეგარა ისე აწუხებდა იმგლეხს,რომრამდენჯერმე სთხოვა ბატონს: ამომიკვეთედა ერთს ძროხას მოგართმევო. მაგრამ პასუხად ამასეუბნებოდა: საშვილიშვილო ვალდებულება რომ მემოვსპო ძროხის გულისათვის, ეს ღორმუცლობა იქნება,და თუ სხვებ გამოიჩენ როგორმე თავს ერთგულობით,მაშინ კი შეიძლებაო. მართლაც, ჩვენს სამოახლოშისახადი გაჩნდა, ავადმყოფები გადახიზნეს. საორმოცომისეშეაშინაყველა,რომავადმყოფებსარავინეკარებოდა;მაშინ ამ გლეხკაცმა იშოვა დრო, დაადგა თავზე ამგადაწოლილებს და უპატრონა. ამ ერთგულისამსახურისათვის ამოუკვეთეს ნახევარი კვერცხისგადახდა.

ერთ გლეხს წელიწადში ათი კოკა ღვინო ემართა; ერთწელიწადს ღვინო აღარ მოუვიდა და ბატონმაც

კოლოტებითღვინისმაგიერათიკოკაწყალიგამოატანიადაჩაასხმევინაჭურში.ღვინორომარმოუვიდა,ისღვთისნება იყოო; გლეხკაცს მუშაობა და შრომა მაინც არდაკლებიაოდა,რაცარააქვს,რაუნდაგადავახდევინოო.მაგრამ წყალი ხომ ზედ კარზე ჩამოუდისო, და მიტომგამოვატანინე, რომ არ იფიქროს, ბეგარა ამოკვეთილიმაქვსო.რაც მამა-პაპიდან არ მართებს, იმაზე მეტს არასვთხოვ, მაგრამ, რაც მართებს, იმას კი ვერ შევარჩენო,რადგანაც მამებს ასე გადმოუციათ ჩვენთვის დაშვილებსაც ასე უნდა გადავცეთო. თვითონ გლეხებიცმტკიცედ იდგენ თავის პირობაზე და ნამეტანისგადახდასსიკვდილსარჩევდენ.

როგორცსოფელიშროშაქათმით,რაჭახბოთიდააგრეთვეცხვრით, ისე თავასა ღორის სიკეთით იყო განთქმული.თავასელ გლეხებს ბეგარად ედვათ, რომ ყოველწელიწადს, ნაშობევს, დაურწყების კვირაში, თითო

ბურაკი გამოეტანათ სასახლეში. ჩვეულებადა ჰქონდათ,რომ მარჯვენა ფეხი უნდა მოეჭრათ გამოტანილბურაკისათვის და უკანვე წაეღოთ შინ. ამას ბედისდაბრუნებასეძახიან.

ერთხელერთგლეხთაგანსგზაშიდაგვიანებოდადა,რომდამარხვდა, მეორე დღეს მოიტანა ბურაკი. ბატონიგაუწყრადაისბურაკიიქვედაბმულდათვსგადაუგდო.დათვმა, რასაკვირველია, მაშინვე დატორა.გამწარებულმა გლეხმა გაიმეტა თავი, შეეჭიდა დათვს,გამოგლიჯაბურაკი,მოჭრამარჯვენაფეხიდადანარჩენიისევგადუგდო:„არა,შენიჭირიმე,—მიაძახა,—როგორცდამნაშავეს,რაცგინდაისმიყავითო,მაგრამ ჩემსბედსადამამა-პაპისჩვეულებასდათვსვერშევაჭმევო!”

გრიგოლ წერეთლის შვილი, ნესტორ წერეთლის მამა,დიმიტრი, რუსეთში იყო გამოზრდილი. დაბრუნდა თუ

არა, ოფშკვითელი ნიჟარაძის ქალი შეირთო, მდიდარიმემკვიდრე. ჩაესახლა იქ და მეოჯახეობას მიჰყო ხელი.ერთ ღამეს ვიღაცამ თოფი ჰკრა და მძინარი მოჰკლა.მკვლელობა მიაწერეს ცოლის ნათესავებს, როგორცგარეშე მემკვიდრეებს,დაიჭირეს, ბევრიდასაჯეს, ზოგიციხეში გამოახრჩვეს და ზოგიც ციმბირში გაგზავნეს.გაიარაორმოცდაათმა წელიწადმა. ერთმა მოხუცებულმასოფლელმასიკვდილისწინათაღიარასაჯაროდშემდეგი:“მე ვიყავი დიმიტრი წერეთლის შინაყმა, ერთხელკამბეჩები დარჩენილიყვენ ღამე საჩეხს გარეთ დაბატონმა გვიბრძანა, რომ შეგვერეკა საჩეხში; ჩვენ,რასაკვირველია,უარზედავდექით, რადგანაც მწყემსებიარვიყავით.მაგრამბატონიგაგვიწყრადაგვიბრძანა:„მეეგეებიარვიცი,რასაცგიბრძანებთ,ისუნდაგააკეთოთო!”ეს გვეუცხოვა ჩვენ, ფარეშებს, პირობა შევკარით, რომმოგვეკლა.წილივყარეთდამემერგო.იმღამესმივეპარემძინარს ფანჯრიდან და თოფი ვკარიო”. ამ რამდენიმე

მაგალითებიდან მკითხველი ცხადადდაინახავს,თუ რამძიმედიდგენთავისმოვალეობაზებატონიცადაყმებიც.აზატ გლეხებს არაფერი გადასახადი არ ემართათ დამიდიოდენ საბატონო აზნაურების კვალობაზე:გამოჰყავდათ სასახლეში თითო პატარა ბიჭი ხელზემოსამსახურედ და იმით თავდებოდა მათი მოვალეობა.აი,სწორედამმიზეზითაიხსნებაისგარემოება,რომდიდოჯახებშიორმოც-სამოცობითეყარენფარეშებიდასაქმეს-კი არაფერს აკეთებდენ. ბატონყმობის დროს მხოლოდმოჯალაბეები იყვენ საზოგადო კანონს, რიგსა დაჩვეულებას მოკლებულნი. გლეხი, მიწაწყლის პატრონი,და მოჯალაბე, უმიწაწყლო, სულ სხვადასხვა იყო.მოჯალაბედ გახდებოდა მხოლოდ ნაყიდი, ანუ ტყვედწაყვანილი და სრული მონაც იყო მისი პატრონისა.მოახლედაც მოჯალაბის შვილები უნდა გაეყვანათ დაგლეხისასვერშეეხებოდენ,გინდობოლიცყოფილიყო.

სიკოწერეთელსერთიგლეხიგადაუშენდადაუპატრონოობოლი მოსამსახურედ გამოიყვანა. სოფელმა იწყინადამოციქული მიუგზავნა: მიწაწყალი თქვენია, საკომლოსრაც გნებავთ, ის უყავით, მაგრამ ობოლზე კი ხელი არგაქვთდადაგვიბრუნეთ, რომ ჩვენვე ვუპატრონოთდაგავათხოვოთო. ბატონმა,რასაკვირველია, ყურადღება არმიაქცია მათ თხოვნას. ერთ დღეს რაღაც უჩვეულოხმაურობამოისმასაჩხერეში.გაიხედესდადაინახეს,რომყვირილის პირად ხვადაბუნები მოდებული იყოგლეხკაცებით, კალიასავით მოჰფენოდენ ჭალებს,შემოვიდენ საჩხერეში და შემოერტყენ ირგვლივწერეთლის სახლს ყვირილით: ნუ ჩადიხართუსამართლობას,გოგოდაგვიბრუნეთო.როდესაცბატონიგაუძალდა, გლეხებმა შეუყარეს კეტები ხის სახლს დასულ ჭრიჭინ-ჭრიჭინი დააწყებინეს. შეშინებულმაბატონმა დაუბრუნა გოგო და გლეხებმაც სულმაყრულითა და ვარხალალოთი წაიყვანეს თავის

სოფლისკენ.იმდროსდიდისვიმონწერეთელი,სახუცისშვილი,მეფისსიძე,ღრმამოხუცებული,კიდევცოცხალიიყო; იწყინა ეს შეურაცხყოფა გლეხებისაგან, შეაკაზმინათავისი ლურჯი ბედაური (მთელ საწერეთლოში მისილურჯიბედაური იმდროსგანთქმული იყო),შეჯდადადაიძახა: „მდევარიო!” მაშინ ყველა მებატონეებსბედაურებით საჯინიბოები გავსილი ჰქონდათ. თვალისდახამხამებამდე გამოეწყვენ, შეიკაზმენ წერეთლისშვილები,თან იახლესდაიარაღებული აზნაურიშვილებიდა გამოუდგენ გლეხებს. ხვადაბუნებში, ყვირილისპირად, მოსწვდენ. გლეხებმა რომ დაინახეს მათზემიმავალი ცხენოსანი ჯარი, მობრუნდენ, მოიმარჯვესხელკეტები და დაეწყვენ რაზმებად. წამოდგენ წინმოხუცებული გლეხები, მიეგებენ ბატონებს, დაუჩოქესდა მოახსენეს: ნუ იზამთ მისთანა უსამართლობას,რომელიცარცთქვენსძველებსდაარცჩვენსძველებსარჩაუდენიათო, ნურც თქვენ თავს გაგვამეტებინებთ და

ნურც ჩვენ ამოგვწყვეტთცუდუბრალოდო.ორივე მხარემაგრად იდგა და, ვინ იცის რით გათავდებოდა საქმე!მაგრამ ამ დროს გაჩნდა მისი ჭაკი ცხენით ოქროპირმღვდელი, წერეთელი,და ჩამოვარდა შუაკაცად: როგორგეკადრებათ გლეხკაცების თავის გაყადრებაო! —მიუბრუნდა წერეთლებს, თავი დაანებეთ, მთავრობასშეატყობინეთ და ის გასცემს მაგათ თქვენ მაგიერპასუხსო. მართლადაც, გლეხკაცები ძალიან დასაჯეს,ზოგიდააპატიმრესდაზოგიცგაგზავნეს.საკვირველიისიყო, რომ ეს ხალხი, რომელიც ჩხუბს უპირებდაშვენიერად დაიარაღებულ ცხენოსან ჯარს, სრულიადდაემორჩილამხოლოდერთ „ზასედატელს”დაორყაზახრუსს. „რა გაეწყობაო — ამბობდენ — ძალა აღმართსჰხნავს, მტერმა, რაც უნდა, ის გვიყოს, მაგრამშინაურობაში კი წესსადა რიგს ვერც ჩვენ გავტეხთდავერც სხვებს გავატეხინებთო!” ამგვარი მაგალითებიბევრიყოფილა,მაგრამსანიმუშოდესეცკმარა.

ბატონყმობისდროს, ჩვენშიცემა-ტყეპაძალიანიშვიათირამ იყო! თუ გალახავდენ ხელით, ან მათრახით, ანჯოხით, ისევ პატარა ახალგაზრდა ფარეშებს, თორემდავაჟკაცებულს არა, ამათ შესარცხვენად საკმაო იყოპანღური და ცალი ულვაშის აწევა. „როზგი” ამ ბოლოდროს შემოიღეს, თორემ ადრე ქართველებმა მისისახელიცარიცოდენ.

აი, რა გამიგონია მამაჩემისა და ბიძაჩემისაგან: 1830 წ.ქუთაისში შეჰკრიბეს იმერეთისთავად-აზნაურობა, რომმარშალი აერჩიათ. იმ თავად-აზნაურებში ერთი თურმეკაპიტანი მიქელაძეც ერია, რომელსაც სუყველაერიდებოდა. ზემოურებს თურმე გაუკვირდათ ეს დაჰკითხეს ქვემოურებს: რა მიზეზია, რომ მაგდარბაისელკაცს პირს არიდებთო? მეტი რაღა მიზეზი უნდაო, —უპასუხეს ქვემოურებმა, — ეგ დალოცვილი

წამოაქცევინებს გლეხკაცებს, ჩაახდევინებსდა სულ ისეაროზგვინებსო! ზემოურებმა რომ ეს გაიგონეს, იმათაცზურგიუჩვენესათვალწუნებულვაჟბატონს.

ჩვენ ოჯახში მახსოვს მხოლოდ რამდენიმე შემთხვევა,რომ კაცი დაესაჯოთ. და აი ერთი იმათგანი. ერთხელსოფლიდანგამოვიდამოხუცებულიგლეხიდაშეევედრამამაჩემს: „შენი ჭირიმე, ეგებ მიშველოთ რამე, შვილიგამიმუტრუკდაო, ნაქართლი გახლავსო. როცა იქმიდიოდა, გვარიანი ჭკუიანი ბავშვი გახლდათ, ახლაიქიდან რომ დაბრუნდა, ჭკუის ნიშანწყალიც აღარეტყობაო. ჩაუცვამს რაღაც ქაჯურად, იპრანჭება დასამუდამოდ ხელს აღარ ანძრევსო. ამან ყოველიფერმაკიდევთქვენიჭირიწაიღოს,მაგრამერთიმისთანასაქმეჩაიდინა,რომოჯახსაცთავიმოსჭრადაჩვენსოფელსაცო:საჯაროდ ყბაში სილა გაარტყა დედაკაცსაო... საბრალოჩემირძალიწყალშიგადავარდნასაპირებდა,რომჩვენარ

დაგვეჭირაო”.

მამაჩემმაგამოაყვანინანაქართლიბიჭი,რომელმაცრაღაცახირებულად დაუწყო მუსაიფი ბატონს. „კნიაზსგაუმარჯოს” —უთხრა ბატონს. ბატონს გაუკვირდადაცივადუპასუხა: „შენც ღმერთმა შეგარცხვინოსდა შენიკნიაზიცა!ე,რასდამგვანებიხარ,რანაირადჩაგიცვამს?”— როგორ თუ რანაირად, კნიაზ? ჩვენი ადათი ესეგახლავს.—როგორთუთქვენი?სადაური?— ქალაქური. მე გეურქ-აღასთან ვიყავ ქარვასლაში. იქყველანიასეიცმენ!—კი,მაგრამეგქუდირომგანზემოგიქცევიადამარტონახევარზეგახურავს,ნახევარმათავმარაღადააშავა?—ესანჩისხატურიგახლავს.— ეგ კოპლებიანი ქამარიც ანჩისხატურია? წვეტიანჩექმებზერომშემდგარხარ,თითოტკაველარიკიმიგიცია

ქუსლებისათვის და, შენ საკუთარ სიმაღლეს რო აღარსჯერდები,გინდაცაცმოატყუოდადედამიწაც?—ესეცადათიგახლავს,კნიაზჯან.— ადათი! ჰმ! მაშ, ისიც ადათი ყოფილა, რომ შენდედაკაციგაგილახავს?—ვისიდედაკაცი?მეჩემსცოლსვცემე.

ამ მუსაიფს მოსამსახურეები ყურს უგდებდენ,უკვირდათ და თავის ქნევით იღიმებოდენ. ერთხანსბატონსაცეცინებოდა,მაგრამბოლოსვეღარ აიტანამისიუზრდელი სიტყვა-პასუხი და დაიღრიალა: „სტაცეთ ამწუწკს ხელი, ბიჭებო! მოხადეთ ქუდი, გააძვრეთ ჩოხა,შემოხსენითეშმაკისკოთხოებიანიქამარი,გახადეთფეხსდა მიაკარით ხეზეო!” მოსამსახურეები მიცვივდენ დასიამოვნებით აასრულეს ბატონის ბრძანება. ბოლოსბრძანა ბატონმა, რომ სამოახლოდან გამოსულიყვენგოგოები, სათითაოდ მისულიყვენ მასთან და ეთქვათ:

„ფუი,შეგირცხვაწვერ-ულვაში,რომდედაკაცსასცემეო”.ეს რომ გაათავეს, ბრძანა, რომ ხელშეკრული გაეყვანათწყალ-გაღმა, იქ გაეხსნათ მისთვის ხელები, პანღურიეკრათდაგაეგდოთ.ესამბავიძალიანეწყინადედაჩემს,რომგაიგოდაუსაყვედურაქმარს: „როგორიქნებამაგრეგაკიცხვა კაცისადა შერცხვენაო! ცხადია,რომ სულელიადა მაგითი ეგ ჭკუას მაინც ვერ ისწავლისო”. ამაზემამაჩემმაესასთქვა:„მაგისჭკუასმერასდავეძებ,მაგრამსამაგალითოდ დავსაჯე, რომ სხვებიც არ გაბრიყვდენსოფელშიდაპრანჭიობაარდაიწყონო”.

აი, ასეთი იყო სახე იმ ოჯახისა, სადაც მე სოფლიდანმიმიყვანეს.

სასახლეში რომ გამომიყვანეს, პირველ ხანებში ძალიანმოწყენილივიყავი.დედამშემნიშნაეს,მომიჩინაპატარაბიჭები და მიმანება თავი. მე ამ ამხანაგებთან ერთად

დილიდან საღამომდე სულ მინდორში დავრბოდი;მხოლოდ სადილად დამიძახებდენ ხოლმე. თვითონდედაჩემი, როგორც წინეთა ვსთქვი, მშრომელი იყო:დილიდან დაწყებული საღამომდე სულ ფეხზე იდგა:საღამოს შემობრუნდებოდა სახლში და მაშინ ჩვენცდაგვიძახებდენ ხოლმე. დაანთებდენ ბუხარში ცეცხლს,ბუხრისწინგაგვიშლიდენშვლისტყავსდადაგვსვამდენზედ. ირგვლივ შემოგვეხვეოდენ ბიჭები დამოგვიყვებოდენ ხოლმე ზღაპრებს. ზღაპარი რომმოგვწყინდებოდა, მაშინ გავშაირდებოდით ხოლმეერთმანეთში: ან გამოცანებს ვამბობდით და ან სხვებროგორმე ვიქცევდით თავს ვახშმობამდე. დედა იქვეტახტზე იჯდა ფეხმოკეცილი, წიგნს ჰკითხულობდათავისთვის, მაგრამ ჩუმად კი ყურს უგდებდა: ბიჭებსურიგო არა წასცდეს-რა ყმაწვილებთანო. ჩემ ამხანაგ-ბიჭებშიერთიპატარაბიჭიერია,დიდიგამოეშმაკებულიყოველიფერში,მაგრამგულისყურიკი არაჰქონდა.როცა

დედა დაგვასწავლიდა ხოლმე ჩვენ ყველას საზეპიროლოცვებს,ისბიჭიისეგამოშტერებულიიყო,რომსიტყვისგანმეორებას ვერ ახერხებდა. დედაჩემს ეს ძალიანუკვირდა: „ისე ყოველიფერში მოხერხებული დანიჭიერიაოდაგულისყურიკიდახშულიაქვსო!”

— „გაიკეთე სამი თითი — ეტყოდა ხოლმეგამოლენჩებულ ბიჭს: დაიდევი შუბლზე! სთქვი:„სახელითა მამისათა”. ახლა კიდევ ჭიპზე!.. სთქვი: „დაძისათა!” ახლა მარჯვენა მხარზე: „და სულისაწმინდისათა!”ახლამარცხენაზე:„ამინ!”ბიჭიიმეორებდათუთიყუშივით, მაგრამ თავისთავად კი ვერ ამბობდა.ბოლოს,რომვეღარმოუხერხა-რა,სულდაანებებინათავიდა ერთხელ, ბუხრის წინ რომ ვთამაშობდით, დედაცვითომ ხუმრობით მიუბრუნდა იმ ბიჭს და უთხრა:„პეტრე იყო ბელატიო!” (მელოტი) უჩვენა შუბლი დადაადებინა სამი თითი. “წვერი ჰქონდა აქამდეო,”

დაადებინა თითები ჭიპზე — „ულვაშები აქედან-აქამდეო” — გაატანინა მარჯვენა მხრიდან მარცხენაზეხელი. ამ სიტყვების შემდეგ, რასაკვირველია,წარმოვიდგინეთ მოხუცებული პეტრე, თავტიტველა,დიდისწვერებითადაულვაშებით.დავიწყეთსიცილიდაზედიზედ ვიმეორებდით ზემო სიტყვებს, ხან ერთი დახანმეორე.შედეგიამისისიყო,რომუგულისყურობიჭმაპირჯვრის-წერა ისწავლა და მეორე დღეს „სახელითამამისათაც” გაიზეპირა. ჩვენ სიხარულს საზღვარი აღარჰქონდა. დედაც გამხიარულდა და მკითხა: „შენ არ იციჯერლოცვებიო?”—„როგორარა,სოფელშიმასწავლესდათუ იმას არ მათქმევინებდენ, ისე არ დამაძინებდენხოლმე-მეთქი”დამოვჰყევიზეპირად:

„დავწვები,დამეძინება,პირჯვარიდამეწერება,

ცხრახატი,ცხრაანგელოზი

თავითადამესვენება!”..“ჯვარიმწყალობსჯვარცმული,

ვერასმავნებსმაცდური!”

— „კარგი ლოცვააო, - მითხრა დედამ, — მაგრამ ეგსოფლურია და ჩვენ კი სულ სხვა ლოცვები გვაქვს,წმინდა მამებისაგან შედგენილიო, და ის უნდაისწავლოო”. მეც, რასაკვირველია,დავეთანხმედა ერთითვის განმავლობაში „მრწამსი”, „მიწყალე”, „მამაოჩვენო”, „წმინდაო ღმერთო” და სხვანი სულ ზეპირადვიცოდი. ისე გამიგემრიელდა საზეპიროები, რომ წერა-კითხვის სწავლაც მოვინდომე, მაგრამ დედამ მითხრა:“ჯერ ბრიყვი ხარდა არ შეგშვენის წერა-კითხვაო; როცადაჭკვიანდები და ხასიათიც კარგი შეგექნება, მაშინგასწავლი,თორემჯერშენრაღირსიხარო!”ამსიტყვებმასულცეცხლიმომიკიდესდავცდილობდიდაჭკვიანებას,რომ ჩემ ძმებსავით მეც წერა-კითხვის ღირსი

გავმხდარიყავი. მეხარბებოდა, ესეები რომკითხულობდენ, და ბოლოს ჩემმა ბედმაც გასჭრა.ერთხელ ჩემი ძმა, რომელიც რამდენიმე წლით ჩემზეუფროსიიყო,მღვდელსმოეხმარადაწირვაზეშვენიერადწაიკითხა „სამოციქულო”. ნაწირევს დიდი და პატარაყველამისქებაშიიყო.

მე მეხარბებოდა და გული მწყდებოდა. ერთმა გლეხმამკითხა: „შენ როდისღა წაიკითხავო?” ჩემ მაგიერადმეორემ მიუგო: „როდინობის კვირეშიო!” მივხვდი, რომდამცინოდენდამეწყინა.იმდღესჩემუფროსდასკალთადავაგლიჯე ხვეწნით: „კითხვა მასწავლე-მეთქი”. იმანაცდამარიგა:„დედამარგაგიგოსო”,დაჩუმადდამაწყებინაკითხვა: მოკლე ხანში ანბანიც ვისწავლედა ამოსაღებიცდავიწყე. „თუაგრეკარგადდაგულმოდგინედისწავლი,მალე სამოციქულოსაც დაგასწავლი და საყდარშიწაგაკითხვებო,—მეუბნებოდაჩემიდა,—დედასძალიან

გაუკვირდება და მოგიწონებსო; მე, ამ იმედითწახალისებულს,დღე-და-ღამე მეტი აღარა მეფიქრებოდარა.რავიცოდი,თუ ესსულდედიჩემისხერხი იყო,რომწერა-კითხვაშემყვარებოდა!ამნაირმაწინდახედულობამძალიანშემაყვარაწიგნისკითხვადაერთწელიწადსაცარგაუვლია,რომმემღვდელსვეხმარებოდი.

დედაჩემი არ გვაქალაჩუნებდა ჩვენ. „ნამეტანი ალერსიაფუჭებს ყმაწვილსო” — იტყოდა ხოლმე და მართლაც,თუმცაგალახვა არიცოდა ჩვენი,მაგრამშიშითმაინცკიძალიან გვეშინოდა მისი. არც ერთ დანაშაულობას არშეგვარჩენდა,რომარგადაეხდევინებიაჩვენთვის:მაგრამსასჯელი კი ახირებული იცოდა! მაგალითად, წიგნისკითხვის ნებას არ მოგვცემდა. „ღირსი აღარ ხართ,როგორც დამნაშავეო!” და მაშინ უნდა გენახათ ჩვენიმწუხარება!.. “იიი! იიი!” დაგვცინოდენ ბიჭები დაგოგოები სასახლეში: „უწიგნოდ დარჩით, უწიგნოდ

დარჩითო!” და, მართლაც, ჩვენს სირცხვილსა დამწუხარებას საზღვარი აღარ ჰქონდა.რამდენისამე წლისგანმავლობაში ხუცური ზედმიწევნით ვიცოდი;მხედრული ჩემით ვისწავლე, ანბანის წერა ბეჭზედავიწყე.რუსული კითხვადედაჩემმა მასწავლა, მაგრამსიტყვებიკიბევრი არცდედასესმოდადა არცმე.ერთიძველი,მოსკოვშიდაბეჭდილი,„რაზღოვორი”გვქონდადაიმას მაზეპირებინებდა ხოლმე. დედაჩემი სულ იმასჰფიქრობდა, რომ ჩვენ უსაქმოდ არც ერთ წამს არდავრჩენილიყავით და სწორედ რომ ახირებულადგვზრდიდა. სულ ფეხშიშველი და თავშიშველადავრბოდით მინდორში, არც გაცივების გვეშინოდა დაარც შიმშილის. „კაცი ისე უნდა იყოს დაჩვეულიბავშვობიდანვე, რომ ცხოვრებაში ყოველიფერიაიტანოსო,” - იტყოდა ხოლმე დედაჩემი, და, მართლაც,რომ მისი რჩევა ბოლოს გამოგვადგა. რომ უფროდაწვრილებით გაიგოს მკითხველმა, თუ რანაირად

გვზრდიდენ ჩვენ სოფელში, მე ავწერ წლიდან წლამდერასვაკეთებდითდაანდღესროგორვაღამებდით!

დილას, გამოვიღვიძებდითთუ არა, ქვეშაგებშივეუნდაგვეთქვა ესლოცვა: „გმადლობ შენ,უფალო, ყოველითაგულითა” და სხვ.; მერე ხელ-პირს დავიბანდით,ჩავიცვამდით, წავდგებოდით ხატების წინ, საზეპიროლოცვებს ვიტყოდით და ზედაც დაუჯდომელსმოვაბამდით.ლოცვისშემდეგპირსგავისველებდით,ე.ი.ცოტა რასმე ვისაუზმებდით, რომ იმ დღეს, გამოსვლისდროს, ჩვენთვის ჩიტს არდაესწროდა არ ეჯობნა; მერემივუჯდებოდით წიგნებს, ერთ ხანს ვკითხულობდით,ვსწავლობდით და, რომ მოვრჩებოდით, შემდეგ კისაღამომდე თავისუფალი ვიყავით. სადილადმოგვიკითხავდენ ხოლმე, მაგრამ ზოგჯერ, როცა„სტუმრობიას”თამაშს მოვინდომებდით ხოლმე, გარეთვრჩებოდითდაერთადპატარაფარეშებთანსუფრასხეს

ქვეშ,სადმეჩრდილში,გავშლიდით.იქ,ჩვენკერძსგარდა,მოსაკითხიც მოგვდიოდა. მასპინძლებად ყოველთვისყმაწვილებივიყავითხოლმედასტუმრებადკი -პატარაფარეშები. უნდა გამოგიტყდეთ, რომ ჩვენი სტუმრებიძალიან უბოდიშოდ გვექცეოდენ და გვაბრიყვებდენ:გვეტყოდენ ხოლმე: „დაგვახრჩვეო!”დაგვიღებდენ პირსდა, რაც კი რამ გაგვაჩნდა, ვტენიდით პირში,განსაკუთრებით ცხელ-ცხელ ხაჭაპურებს. ისინიგააბამდენ ყვირილს: „ვაიმე, ვიხრჩობით, ვიხრჩობითო”.აიტეხდენ განგებ ხველას და დაიწყებდენ ფართხალს.ჩვენ სრული დარწმუნებული ვიყავით, რომ ისინიიგონებდენ ყოველიფერს, მაგრამ ეს თვალთმაქცობამაინცძალიანმოგვწონდა,გვიხაროდა.საღამოს,შინრომდავბრუნდებოდით, დედა გვკითხავდა ხოლმე: „რაქენით? რა გააკეთეთ? რა ითამაშეთ? რა ილაპარაკეთო?”და სხვანი... საზოგადოდ უნდა ვთქვათ, რომსპარტანულადგვზდიდენ.არგვარიდებდენარცსიცივეს,

არც სიცხეს, არცდარსდა არც ავდარს.დილ-დილობითცვრიან ველზე ფეხშიშველას უნდა გვერბინა. პირველითოვლი რომ მოვიდოდა, ფიფქზე რამდენჯერმე უნდაგაგვერბინ-გამოგვერბინა; დასოვლებული დასიცივისაგან გაჭარხლებული ფეხები ცეცხლზე უნდაშეგვეშრო. დარწმუნებული ვიყავით, რომ ამითტანმრთელობა მოგვემატებოდა. ახალგაზაფხულზე რომწვიმა მოვიდოდა, ჩვენ სახლისღარსთავს ვუშვერდით,რომ ოქროს ხუჭუჭი ამოგვსვლოდა. უმთავრესიყურადღება ჩვენი წირვა-ლოცვაზე და მარხვაზე იყომიქცეული. სამწუხაროდრო ჩვენთვისდიდმარხვა იყო:მთელიდღე საღამომდის, სანამლოცვა არგამოვიდოდა,წყლის მეტს არაფერს მიგვაკარებდენ; საღამოსაც მარტოხმელპურსგვაძლევდენ.არათუშეჭამადირამე,ღვინო,მარილიდაზეთიც აკრძალულიგვქონდა.თამაშისნებაცარ გვეძლეოდა. ცისკარს როგორ დავაკლდებოდით?ესეები ყველა ჩვენთვის ჯოჯოხეთი იყო და,

რასაკვირველია, დიდმარხვა რომ დადგება, მე ჩემსქერქში აღარ ვარ და ვერც მოვიხდი სიკვდილამდესიყმაწვილიდან დარჩენილ ზაფრას. საზოგადოდ დიდოჯახებში ყველგან ამაოდმორწმუნება იყოგავრცელებული: ყმაწვილებს ყველას სჯეროდათ, რომჭინკები, ქაჯები, კუდიანები და ეშმაკები ქვეყნადდადიან და ადამიანებს აშინებენო. ეს სენი ჩვენსოჯახშიაც მოდებული იყო. ახლა, როგორც ვფიქრობ, ესსულ მოსამსახურეების ბრალი იყო: იმათ, საზოგადოდბიჭსადაგოგოებს,აკრძალულიჰქონდათერთმანეთთანმისვლა-მოსვლა და თამაშობა. დღე ვერ ბედავდენ და,ღამ-ღამობითრომთავისუფალიყოფილიყვენდავერავისდაენახათ, ბატონიშვილებს, ყმაწვილებს განზრახაშინებდენ და ისინიც, დაღამდებოდა თუ არა, შიშითკარშივეღარგამოდიოდენ.არმახსოვს,ისეშევსულიყოანსაფარეშოშიდა ანსამოახლოში,რომ ათასიუცნაურიდასაშიშიარეთქვათჩემთვის.დედასრომვეტყოდიხოლმე

ამას, ის გაიღიმებდა და მიპასუხებდა ხოლმე: „არა,შვილო, ტყუილია! ვინც ცუდს არ იზამს და არც არასდააშავებს,იმასარაფერიარმოეჩვენებაო”.

ამგვარი სიტყვებით დაიმედებულს გული საგულესმქონდა და უშიშარიც ვიყავი, მაგრამ ორმა შემთხვევამგამიტეხა გული და ხასიათიც გამომეცვალა: ერთხელ,დღე-და-ღამის გაყრის დროს გადავიპარე ბოსტანში დანესვის მოპარვას ვაპირებდი; დავუწყე ძებნა, გავწი-გადმოვწიე ბარდები და მივაგენი ერთ მწიფე ნესვს.მოწყვეტა რომ დავაპირე, გამევლო გულში: არავინმიყურებდეს-თქო, დავანებე თავი, წამოვდექი ზეზე დამივიხედ-მოვიხედე. მეორედ რომ დავაპირე ნესვისმოწყვეტა, თურმე ხელი დავაცდინე ბარდებს და იქვესხვაალაგასგადავშალეფოთლები;იქთურმეკატაიწვა.წამოვარდა ზეზე ფრუტუნით და გაიქცა. მე მაშინვემომაგონდა ჩვენი მოსამსახურეების სიტყვები, რომ

„კუდიანებირადაცუნდათ,გადაიქცევიანო”;ამასგარდა,დედის სიტყვებიც მომაგონდა: „ვისაც არაფერიდაუშავებია, იმას არაფერი მოეჩვენებაო”; ვთქვიგუნებაში: „მეტი დამნაშაობა რაღა იქნება, რომ ჩუმადმინდოდანესვისმოწყვეტა-მეთქი?ალბადკუდიანიიწვანესვადდაკატადგადაიქცა-თქო”.ერთი-ორიდავიკივლედაშემიწუხდაგული.არგაუვლიაერთკვირეს,რომამასმეორეშემთხვევაცდაერთო:ტალავერშიმაღლაყურძნისმტევნებიიყო ჩამოკიდებული.მეპატარავიყავიდავერავწვდებოდი, მაგრამ ჩემი უფროსი და კი ჰკრეფდახოლმე;ერთხელმთვარიანღამეშიშევნიშნე,რომჩემიდატალავერქვეშიდგადაყურძენსჰკრეფდა.მივიჭერიდაშევეხვეწე: „ანა, გენაცვალე, ერთი მტევანი მეცმომიწყვიტე-თქო!” ჯერ ხმა არ გამცა. მაგრამ, რომ აღარმოვეშვი, მომიბრუნდა,უცბადრაღაც წაიბურტყულადადამეჭყანა. მისთანა თქვენმა მტერმა ნახოს, მე იქსანახავი ვნახე: ჩემი დის მაგიერად ვიღაც სხვა იყო!

თურმე ჩემ უფროს ძმას, დავითს, რომელსაც კუჭისსისუსტისგამოყურძნისჭამა აკრძალულიჰქონდა,დისტანისამოსი ჩაეცვა და ისე წასულიყო ყურძნისმოსაპარავად. მე ესეები არ ვიცოდი, ეშმაკად მივიღედაგული შემიწუხდა. თუმცა ორივე შემთხვევაში ჩემიშეცდომა თვალდათვალ დამიმტკიცეს, მაგრამ ისეგამიფუჭდა ხასიათი, რომ ბნელაში, კარში გამოვიდოდიკიარა,ოთახშიაცვერვჩერდებოდიმარტო,თუმცამერვეწელიწადშიგადმომდგარიკივიყავი.

ერთხელ, ზამთარი რომ დადგა, მე და ჩემმა პატარაფარეშებმა შვილდ-კოდლების კეთება დავიწყეთ.ქორაფის ხეს რომ ვაკოპიტებდი, დავიცილე წალდი,დავიკარი კოჭში და შუა გავიპე. ტკივილს ისე არშევუწუხებივარ,როგორცშიშს:„ვაითუგამიწყრენ-თქო”.მოვაგროვეაბლაბუდა,დავიდევისქლადგაჭრილზე,ზედბამბა დავიდევი და შევიკარი მაგრად. მინდოდა

არავისთვის გამემხილა, მაგრამ იმ ღამეს თურმექვეშსაგებში შემხსნოდა და სისხლის ტბა დამდგარიყო.რასაკვირველია, გაიგეს, მიაქიმეს და ნახევარი წლისგანმავლობაშიტკივილიარდამცხრომია.ბოლოსმოვრჩი,მაგრამ ძარღვები კი ისე დამისუსტდა, რომ მუხლიმომეღუნა და დავკუნტდი. ბევრი მიაქიმეს, მაგრამ არამეშველარა. იმ ხანებში მამაჩემიდეპუტატადდაინიშნაქუთაისში სათავადაზნაურო კომისიაში. დედაჩემმაურჩია, რომ მეც წავეყვანე ქუთაისში და ექიმებისთვისეჩვენებია ჩემი თავი. რადგანაც ფეხის გამართვა არშემეძლო, ქალის უნაგირზე შემსვეს, ქალივითგადამადებიეს შეხუთული ფეხი და ისე წამიყვანეს.ქუთაისამდის ორი დღის სავალი იყო. გზაში უნაგირზეთურმე ფეხი დამეზილა, შეკრული ძარღვი გაიხსნა,ჩავედითუ არაქუთაისში,ფეხიგამემართა, აღარცექიმიდამჭირვებიადააღარცწამალი.

რვაწლისვიყავი,როდესაცსოფელსმომაშორესდაქალაქქუთაისში გადამიყვანეს. აქ თავდება ჩემი ბავშვობისპირველი ხანა, ბედნიერი, ნაყოფიერი და დაუვიწყარი.აქედანვე იწყება მეორეც: მტანჯავი, დამჩაგვრელი დაგამაუკუღმართებელი!.. მაგრამ სანამ ამ მეორე ხანაზევიტყოდერასმე,დავუბრუნდებიისევჩვენსსოფელსდამაშინდელი ცხოვრებიდან სანიმუშოდ რამდენსამესახასიათოშემთხვევებსგავიხსენებ.ზემოთვსთქვი,რომსპარტანულად გვზრდიდენ მეთქი და მართლაც, რაცუფრო ვიზრდებოდით, წლიდან-წლობით, უფრო დაუფრო გვეტყობოდა ამგვარი აღზრდა.თითქოს ისე აღარგვაქცევდენყურადღებას,როგორცსულპატარაობისასდაუფროთავმინებებულივიყავით.ბევრჯელ,გაზაფხულისდამლევს, ტობობის დროს, როდესაც ღრუდოებიდანგამოსული თევზები ქარავნად აყვებოდენ დიდმდინარეებს, რომ მერე იქიდან პატარ-პატარა ღელეებშიშესულიყვენ ქვირითისდასაყრელად,გონჯურისპირად,

სხვებთან ერთად მეც მთელიღამეგამითევია;ფაცერსაცბევრჯერ მოვდგომივარ და გარეთაც ბევრჯერვწოლილვარ, მაგრამ არავის უთქვამს, თუ ეგ საშიში,სახიფათოდაურიგო საქმეაო. ღამისთევისდროს, რომძილი არავის შემოგვპაროდა, მორიგად ზღაპრებსამბობდენ ბიჭები: ხან შაირებს, ხან ანდაზებს, ხანგამოცანებსდაკიდეცესიყო,რომამგვარიადგილებისკენჩვენც მიგვიხაროდა. ბევრს აღარც ჭამა-სმასდასდევდენჩვენსას:ხანმეტსაცვჭამდით,ხანმშიერიცვიყავით,ხანასედახანისე:ხანძვირფასადმოგვრთავდენხოლმე,ხანუბრალოდ;ხანბუმბულშივგორავდითდახანხმელეთზევკოტრიალობდით.თანასწორობა არ იყო.რიგსადაწესსვინ დასდევდა: ავისაც და კარგისაც თანასწორადშეგვეძლო ატანა; ამას არც არას ჩვენ ვნაღვლობდითდაარცუფროსები გვეკითხებოდენ, მაგრამ ეს-კი იყო, რომცუდს არაფერსგვაბედვინებდენ.მაგალითად,თავირომგაგვეტეხა, გვეტყოდენ: „აი, შეგირცხვა თავი! შენხელა

ბავშვმაროგორ არუნდაიცოდესთავისმოვლაო!გასწი,გასწი, გაიზრდები და დაგავიწყდებაო!” ამგვარი ცივინუგეშებით გაგვისტუმრებდენ ხოლმე, მაგრამსხვისთვის რომ უსამართლოდ წკიპარტი გვეკრა, არშეგვარჩენდენ და უთუოდ გადაგვახდევინებდენ.ერთხელ, ტყაპა-ტყუპი რომ შემომესმა, მივირბინესახაბაზოს კარებთან და ხაბაზს ცხელი თორნეულიგამოვართვი.ჩემზეადრეიმავეკარებსმიდგომოდაჩვენიწუწკი წითელი ღორი და შეღრუჩუნებდა, მაგრამ ვინგასცემდა ხმას! მე რომ დამინახა მჭადით ხელში,ამედევნა ჭყივილ-ჭყივილით, გავექეცი, გამომიდგა,წამოვკარი ქვას ფეხი და გავგორდი მიწაზე; იმანაციხელთადრო,მეძგერადაზე ამაღლიტამჭადი.მოვრთეყვირილი და მივაშურე დედას. დედამ მომისმინასაჩივარი, შეკრა წარბები და მითხრა: „როგორ ამხელსირცხვილით,შენაცარქექია,შენაო?ბაბუაშენმაგარეულიტახიდაიჭირა ყურითდა შენ კი ერთი შინაური წუწკი

ღორიც ვერ მოგიშორებია!.. ავიღებდი ჯოხს დადავკრავდი თავშიო! პატარა ხომ აღარა ხარ: დამდეგთიბათვეს ექვსი წლის გახდიო”. ამ სიტყვებმა ისეშემარცხვინეს, რომ მჭადიც დამავიწყდა და ტირილიც,მთელიდღეჩემგონებაზეაღარვყოფილვარ,მითუფრო,რომპატარაბიჭებიდაგოგოები,რომჩამივლიდენხოლმეგვერდს, დაცინვით წაილაპარაკებდენ, ვითომთავისთვის: „ღორის წაქცეულოო”. ამ დაცინებამ ისეგამამწარადაგამაგულადა,რომმეორედღესცალხელშიმჭადი დავიჭირე და მეორეში ჯოხი და განგებ ავუარ-ჩავუარე გვერდი ჩემ მტერს. წართმევას დაჩვეულმაღორმაშემომიტია,მაგრამმევაჟკაცურადდავუხვდიდავხეთქე თავში ჯოხი. ჩემი მტერი ალბათ ამას არმოელოდა,რომშეჩერდადაშემომიხორხოტა.მაგრამ,რომმოვუნაცვლე მეორეცა და მესამეც, იკადრა და გაიქცა.ახლამედავედევნეგაგულადებული.წინისდაუკანმე!ისმიჭყივის,რაცშეუძლია,დამეკი,რაცძალიდაღონე

მაქვს, კიჟინას ვაყრი. ვერ წამიხვალ, შე წუწკო, შეფრთხალო-თქო! იმ დროს სწორედ ჩემი თავი პაპაჩემიმეგონა;შემოვარბენინეღორსორჯელ-სამჯელსამოახლო,საფარეშო, თვითონ ჩვენი სასახლეც და აღარ მოვეშვი,სანამსაღორეშიარშემივარდა.არიფიქროთ,რომმეიმისმტერობამჭირვებოდესდაშურისძიებამდომებოდეს!ესომი მისთვის გადავიხადე, შეეტყო სუყველას, რომ მეღორისაღარმეშინოდა.

ღორზე ამ ძლევამოსილებამ ისე გამაგულადა დაგამაუშიშრა, რომ, თუკი ჯოხი ხელში მექნებოდა,აღარაფრის აღარ მეშინოდა. საგმირო ზღაპრებმა,სავაჟკაცო შაირებმა და ამბებმა იმდენად გამიტაცესთანდათან,რომთავიგმირადდავისახე.ერთხელპატარაშინდის ხეზე გავედი, რომელიც ზღაპრულ ალვის ხედწარმოვიდგინე და იქით-აქეთ ყურება დავიწყე, რომაღმოსავლეთისა და დასავლეთის ხელმწიფეების

სარაიებიდამენახა,მაგრამგადმოვვარდი,გამხდაბრეგვამიწაზე და ზურგის ტკივილმა მაგრძნობინა, თუ რაზღაპრული „ღვთისავარ გმირი” ვიყავი! საკვირველია,ამგვარიმარცხებიხანდახანგამომაფხიზლებდენხოლმე,მაგრამ მერე კი ისევე ოცნება მერეოდა და ისევგამანაცარქექიავებდა ხოლმე. ერთ საღამოს„კურდღლობიას”ვთამაშობდით.ვისაცკარგიხმაჰქონდადა მოყეფა შეეძლო, ისინი ვითომ მეძებრები იყვენხოლმე; ვისაც მუხლს ერჩოდათ - მწევრები, სხვები კიუფრო ზანტები - კურძუალები და მონადირეები,კურდღელი კი მორიგისი ვინმე. იმ დროს, თუმცამეძებრადაც კარგი ვიყავი, მაგრამ ზოგიერთებთანმწევრობაც მერგო. დაიმალა კურდღელი, ავუშვითმეძებრები, მოედვენ არემარეს, დასცეს კურძუალებმაკიჟინა;წაქეზებულმამეძებრებმაცვითომსუნიიცესდაკვალი აიღეს, ასტეხეს ყეფა; ათითუთხუთმეტიბავშვისულ სხვადასხვა ხმაზე ყეფდა. ყურთა სმენა აღარ იყო;

მწევრებმა ყურები დაცქვიტეს და აიჩოქენ. ამ დროსთურმე ჩვენს ბაღში ნამდვილი კურდღელი ყოფილიყოშეპარული და გამოვარდა. ჩვენ დაგვავიწყდა თამაშობადა გავედევნეთ დიდიან-პატარაიანა იმ კურდღელს.კურდღელსთვალი წაუხდა: ხან იქით ეცემოდადა ხანაქეთ, მაგრამ სუყოველი მხრიდან ჩვენი ორფეხიმეძებრები უყეფდენ და ისე აერია გზა და კვალი, რომხიმეში გაეკვეტა; მივასწარი და ვტაცე ხელი უკანაფეხებში. რომ მაგრად არ ყოფილიყო გაჭედილი,რასაკვირველია,მეიმასვერდავიმაგრებდი,მაგრამმაინცგავაბი ყვირილი: „მიშველეთ, დავიჭირე-მეთქი”.მოცვივდენ სუყველა, დიდი ბიჭებიც მოგვეხმარენ დაცოცხალი მივგვარეთ ბატონს. იმდღეს ჩემი ვაჟკაცობისამბავი ძალიან გაითქვა და მეც სწორედ დავრწმუნდი,რომ ფეხდაფეხ მივწვდი და დავიჭირე-თქო. მას უკან,ხშირად საღამ-საღამოობით ბოსტნის ბოლოზე ვიცდიდიხოლმე: ეგებ კიდევ გამოვარდეს კურდღელი და

დავიჭირო-მეთქი. ალბათ, ეს შემნიშნა დედამ, რომერთხელ მიმიხმო და მითხრა: „შენ ხომ ამისთანაებშიტოლი არა გყავს და ერთ-ერთი შინაური კურდღელიდამიჭირე, სხვისთვის მინდა გასაგზავნადო”. მეც,რასაკვირველია, ვიკისრე; საყდართან საქალებოსგვერდით საკურდღლე იყო მიშენებულიდა იქ შინაურითეთრიკურდღლებიბუდობდენ.დილიდანსაღამომდისვდიეხანერთსდახანმეორეს,მაგრამვერდავიჭირე,დასაღამოს,დედამრომმკითხა,თავიმითივიმართლე,რომფეხები მტკივა-თქო. დედაჩემმა სიცილი დაიწყო დამითხრა: „პატარა კი აღარ ხარ, როგორ ვერ მიხვდი,კურდღლის დაჭერა ფეხდაფეხ შენ კი არა, კაცს არშეუძლიაო! შინაური რომ ვერ დაიჭირე, გარეულკურდღელსშენროგორდაეწეოდი,თუუცაბედადხიმეშიარგაკვეხებულიყო!”ამსიტყვებმა,ცოტაარიყოს,გულშიჩამახედეს, ვიგრძენი ჩემი ნაცარქექიაობა, შემრცხვა დაგავწითლდი.

იმდროში ჩაის არ სვამდენ, მხოლოდ სტუმრებისათვისმოადუღებდენ ხოლმე, მაგრამ ბავშვებს მაშინაც არასმევდენ: ცხელი წყალი შიგნეულს გაუფუჭებსო დაშაქარიცკბილებსწაუხდენსო.მე,რასაკვირველია,სულიმიმდიოდა შაქარზე, მაგრამ ვინ მაჭმევდა? მაგიერად,როდესაც შაქარს მტვრევას დაუწყებდენ ხოლმე, მემივუცუცქდებოდი გვერდით შაქრის მმტვრეველს დაიქით-აქეთ შორს გადაბნეულ ფხვნილს ქორივითმივჩერებოდი.მაგრამმათიაღებახელითმოუხერხებელიიყო;დასველებულითითები მზად მქონდა,დავაწებდიზედ და ელვასავით ვიტკუცებდი პირში. ეს შემნიშნაერთხელ ჩემმა უფროსმა დამ და მირჩია: — „მაგას ნუშვრები, სიწუწკეაო!” ჩუმად თითო კვნიტ შაქარსმაძლევდა ხოლმე; მეც ეს მინდოდა და ღმერთსვეხვეწებოდი: „ღმერთო, სტუმრებს ნუ გამოგვილევ-თქო”, რადგანაც უმისოდ, ვიცოდი, შაქარს არავინ

დაამვტრევდა. ხშირად დავუხვდებოდი ხოლმე წინჩვენგან წამავალ სტუმრებს და ჩუმად ვეხვეწებოდი:„თქვენი ჭირიმე, ხშირად იარეთ-მეთქი”. იმათ ეგონათ,თუ მე ეს სტუმართმოყვარეობით მომდიოდა,მიწონებდენდაამბობდენ:„რაკეთილიაესბავშვიდარაპურადი გამოვაო!“... რა იცოდენ, რომ მხოლოდ ჩემი„უსხისკუდი”მაგონდებოდა,ე.ი.შაქრისკვნიტი.

პურადობის კი რა მოგახსენოთ, მაშინ რა პურადობაშემეტყობოდა, მაგრამ გულკეთილი კი მართლა ვიყავი:პირუტყვი რომ ჩემთან ვისმე გაელახა, ვიტირებდი.თუმცა ღორი მეც კი გავლახე ერთხელ, მაგრამ ეს სულსხვა იყო, მინდოდა მომეგერებიადა ჭკუა მესწავლებია.ერთხელყანაშიღორიმოკლესდამემთელიდღეარაფერიმიჭამია; ისე მებრალებოდა, რომ სიახლოვესაც ვერმივეკარე,დამეხედა,დაესმითუფროსაკვირველიიყო,რომ, საკლავს რომ წამოაქცევდენ, სიამოვნებით თავზე

დავსტრიალებდი და არც არაფერს სიბრალულსავგრძნობდი. საუფლო დღეებში, მაგალითად, შობის,აღდგომის და სხვა ამგვარ დღესასწაულების წინადღესძროხასრომდაკლავდენ,ჩემსსიხარულსსაზღვარიაღარჰქონდა! ბუშტს გამოვართმევდი ხოლმე მზარეულს,დავზელდი ნაცარში, გადავაძრობდი ზედა კანს დაგავბერავდი; მერე ვინმე ქალს ან გამდელს ვაჩუქებდიხოლმესაუმარულედ,რადგანაცგაგონილიმქონდა,რომუმარულის შესანახავად კარგიაო. ერთხელ მხოლოდ,შობისწინდღესაღარმიყურებიაძროხისდაკვლისათვის,რადგანაცუფრო სასიხარულო შემთხვევამ გამიტაცადაჩვეულებადამავიწყდა:სწორედიმსაღამოსქუთაისიდანმოგვივიდა მამიჩემის გამოგზავნილი კაცი და პატარაჩექმები მომიტანა. იმ დღემდის ჩემ ფეხს ჩექმა არმიჰკარებიადა მხოლოდ შლაპუნაფოსტლებს ვიცვამდიხოლმე.რაღათქმაუნდა,რომსიხარულმაამიტაცა,ძროხაკი არა,თავიცდამავიწყდა. მამაჩემი იწერებოდა, სხვათა

შორის: „ამ ჩექმებს ვაგლახად ნუ გააფუჭებინებთ ჩემკაკოს! სირბილის ნებას ნუ მისცემთ, რომ ქუსლი არმოაქციოს და უბრალოდ არ მოჩორთოსო!” ეს ბრძანებაჩვენს სახლში გადაჭარბებითაც აასრულეს: ჩამაცვესმხოლოდ შობა-დღეს, ახალ-წელიწადს და შეინახეს; მეისევფოსტლებზე გადამიყვანესდა აღდგომამდის აღარმიპირებდენჩაცმევას.

მომავალაღდგომას,რასაკვირველიაორკეცისიხარულითმოველოდი. ცისკრის რომ დარეკეს და ჩვეულებრივადჩაცმა-დახურვადაიწყეს, მეც მომიტანეს ჩემი საოცნებოჩექმები, მაგრამ, წარმოიდგინეთ ჩემი უბედურება:ჩექმები გამხმარიყვენ, მეც ფეხები გამზრდოდა და შიგაღარ ჩამეტია! ბევრი მაწვალეს, ქუსლზე კანიგადამაძვრეს, კოჭი კინაღამ ამომიგდეს, მაგრამ არაეშველა-რა. დამმწარდა აღდგომა. იმ დღეს რაღამოესწრებოდა, მაგრამ სწორამდის კი მომიტანეს ახალი,

და იმ დღიდან დაწყებული, ქუთაისს წასვლამდე,თითქმის წელიწად-ნახევარს უჩექმოდ აღარ გამივლია.უკანასკნელ წელიწადს მით უფრო კარგად შევიშვნეჩექმები, რომ ბევრს აღარ დავრბოდი, რადგანაცადრინდელი თავშესაქცევარი ყოველგვარი თამაშობამომწყინდადაუფროსხვასაფიქრელსგადავჰყევი. ამისმიზეზი იყო „ვეფხისტყაოსანი”. წავიკითხე თავიდანბოლომდე და, თუმც ზღაპრული მხარის მეტი არაგამიგია-რა, მაგრამ მაინც ძალიან გატაცებული ვიყავი.იმას მივაყოლე სხვა საკითხებიც და მთელიქრესტომატია, ჩუბინაშვილისაგან პეტერბურგშიგამოცემული, რამდენჯერმე გადავიკითხე. ამას გარდა,ერთხელ ქალაქიდან ჩამოგვიტანეს ამბავი, რომ„გლუხარიჩმა” კომედია დაწერაო და ვარანცოვისსასახლეში ითამაშესო. ამ ამბავს გულმოდგინედვუგდებდი მე ყურსდა ბოლოსთვითონაც მოვინდომე,რომ იმგვარი რამ კითხვა-მიგებითი დამეწერა და

მართლაც ავწერე ჩვენი შინაურობა, მაგალითად,როგორაწვალებდა ჩვენი მოურავი ხალხს, მერე ბატონსაბეზღებდა; ბატონიც მოთმინებიდან გამოდიოდა დაჯავრობდა და სხვ. და სხვ. ეს ბავშვური სცენებისასახლეში სუყველას მოეწონა გარდა მოურავისა,რომელიც გულმოსული ამბობდა: „ჩემი დაცინებაარაფერია, მაგრამ ვნახავ, თუ ამ ყმაწვილმა მთელიქვეყანა არ გადიმტეროს, და ნუ აქეზებთო”. ეს ჩემიპირველი ნაწარმოები დედაჩემს თურმე შეენახა და,რუსეთიდან რომ დავბრუნდი, მიჩვენა. მესიბრიყვემორეულმა ვიუკადრისე, გამოვართვი დედას,დავხიედაცეცხლშიჩავყარე.დედაჩემსესძალიანეწყინადამისაყვედურა,მაგრამხომვეღარგავამთელებდი!...

ამგვარი ბევრი რამ მაგონდება ჩემი სიყმაწვილიდან,მაგრამ, რომ მკითხველს თავი არ მოვაბეზრო, ამითვათავებ.

II

გიმნაზიაში რომ შემიყვანეს, გავცეცდი: იმდენი ბავშვი,ერთად თავმოყრილი, ჩემს დღეში არ მენახა.მოზრდილები სკამზე იჯდენ სულგანაბული დაახალმოსწავლეპატარებიკიჯგუფ-ჯგუფადკედლებთანიყვენ ატუზული. აქ კედელზე ირგვლივ ქაღალდისფიცრებიიყოჩამოკიდებული,ზედ ანბანიდა ამოსაღებიეწერა და იმას აკითხებდენ ყმაწვილებს. ჯგუფს ერთიუფროსიჰყავდადაისასწავლიდა:ხელშიეჭირაწკეპლადა,შეეშლებოდათუარაბავშვსკითხვა,უცხუნებდადაუცხუნებდა. ერთი ადგილიდან მეორეზე გადადიოდენდა,როცაშემოუვლიდენკედლებს,მერეკინებაჰქონდათსხვებთან დამჯდარიყვნენ ისინიც სკამზე. ამ ყოფაშიიყვენ,სანამკითხვასისწავლიდენ.უნდებოდენზოგჯერწელიწადზე მეტს. წარმოიდგინეთ 7-8 წლის ბავშვი

დილის შვიდი საათიდან ნაშუადღევის ორ საათამდემშიერ-მწყურვალი,დამაშინიგრძნობთ,თურატანჯვაშიიყვენისსაწყლები.ზოგსგულსეყრებოდა,ზოგსთავბრუეხვეოდა და ეცემოდენ ძირს, მაგრამ ყურადღებასაცარავინაქცევდა.

შესვლისთანავე პირველ კედელთან დამაყენეს „ანბან”-ზე, მაგრამ, რადგანაც მე ხუცური ვიცოდი, მხედრულიწერა-კითხვა შესწავლილი მქონდა და რუსულამოსაღებშიაც გატეხილი მქონდა თვალი დედიჩემისწყალობით, ერთ დღეს შემოვირბინე ყველა კედლები.მასწავლებელმა თავზე ხელი გადამისვა, მომიწონა დაუფროსებთან დამსვა სკამზე. კითხვით კარგადვკითხულობდი, მაგრამ ჩემი უბედურება ის იყო, რომრუსული არ მესმოდა. იმ დროს შემოღებული იყოსაზოგადოდ თუნუქის ფირფიტა, რომელსაც „მარკას”ეძახდენ.ვინცქართულადხმასამოიღებდა,მიაჩეჩებდენ

ხელშიდათანაცგრძელფიცარს—სახაზავსდაჰკრავდენხელისგულზე.მერეისუნდაცდილიყო,რომსხვისთვისგადაეცა როგორმე იმრიგადვე, ე. ი. ჩაბარების დროს„ლინეიკა” დაერტყმია ხელის გულზე. ამგვარად ესსაცოდაობის ფირფიტა გადადიოდა ხელიდან ხელში.სწავლის გათავების დროს ვინც ვერ მოასწრებდა იმფირფიტის თავიდან მოშორებას და შერჩებოდა ხელში,უნდა კლასშიდარჩენილიყომთელიდღითუსადილოდ.ვინცრუსულიარიცოდაახალშემოსულობისდროს,ხმისამოღებას ვერ ბედავდენ და მუნჯდებოდენ. ამჩვეულებას დიდი გამრყვნელი ხასიათი ჰქონდა:ყმაწვილები ცდილობდენ, რომ ერთმანეთიმოეტყუებიათ, გაებრიყვებიათ როგორმე და ცბიერობა-ფარისევლობასეჩვეოდენ.სულერთიკვირისშესულიარვიყავი, რომ მოვიდა ჩემთან ერთი პატარა ყმაწვილი,ანგელოზის სახის მქონე, და ტკბილის ღიმილით,მეგობრულად მკითხა რაღაც ქართულად; მეც,

რასაკვირველია, რადგანაც სხვა ენა არ ვიცოდი,ქართულად ვუპასუხე. ყმაწვილს მშვიდობიანი სახეგადაუსხვაფერდა და სიხარულით მომაჩეჩა ფირფიტა.ჩამოვართვი,მეტირაღაგზამქონდა,მაგრამ„ლინეიკაზე”ვერდავეთანხმე. „რაგენაღვლებაშენ,მერომ „ლინეიკა”არ დავირტყა, მარტო ვართ და ვინ გაიგებს-მეთქი” -ვეხვეწებოდი.ჩემმამოწინააღმდეგემშორსდაიჭირა: „მეთუდამარტყეს,შენრაჭრელიპეპელახარო?!”მემაინცარდავეთანხმე, გავუძალდი და იმანაც ჭუჭყუნი დაიწყო.მასწავლებელი რომ შემოვიდა, მივიდა და დამაბეზღა.დამიძახეს,გავედიშიშითდაკანკალით.მასწავლებელმაწარბებიშეიკრადამკითხა:„როგორბედავურჩობასო?აქშენი სახლი ხომ არ გგონიაო!” მე თავის გამართლებადავიწყე, მაგრამ აღარ გამივიდა! - „კარგი, მე გასწავლიჭკუასო!”დაუძახა„სტოროჟებს”დაუბრძანა:„როზგიო!”მე, ამის გამგონეს,თავში სისხლი ამივარდადა გაქცევადავაპირე. — „ნუ გაუშვებთ, დაიჭირეთო!” — იყვირა

მასწავლებელმა.იგრიალესმოსწავლეებმაჩემდასაჭერადდაგადამეღობენკარებზე...მემეორეოთახშიშევვარდი,სადაც მესამე კლასი იყო. აქაც ერთი ალიაქოთიმოვახდინე, მაგრამ შევხტი ფანჯარაზე, გავამტვრიემინები, გადავხტი და მოვკურცხლე შინისაკენ.გამომიდგენ „სტოროჟები”. წინ მე გავრბოდიკურდღელივით და უკან ისინი მომდევდენ კიჟინით.გულგახეთქილიშევიჭერშინ.დედ-მამამრომგაიგეს,რაცმოხდა,შეწუხდენდაბევრიცმირჩიეს:„წადი,რავუყოთ,გაგროზგონ,ეგმარტოშენთავზეხომარარის—ყველასროზგავენო. მოითმინე, მოიჭირვე, მიეჩვიე და ბოლოსკაცი გამოხვალო; მაგათში უმისოდ არ შეიძლებაო!”...მაგრამ მე შორს დავიჭირე და გამოტეხილი ვუთხარიდედას: — „თუ კიდევ გაგიგზავნივარ იმ დასაქცევგიმნაზიაში, თავს დავიხრჩობ-მეთქი!” შეშინდენ დაჩამომეთხოვენ.ერთკვირასაღარწავსულვარკლასში.იმდროს დირექტორად კოცებუ იყო, ახალი დანიშნული.

ქართულიმაზრისუფროსობისდროსშეესწავლა,კარგადიცოდადაქართველებიცძალიანუყვარდა.მოვიდაჩვენსადაგამომკითხაყველაფერი.მეცდაუფარავადმოვახსენე,რაც გადამხდა და რასაც ვგრძნობდი. გაუკვირდა,გადააქნია თავი, მომეფერა და მითხრა: — „შენ ჩემისახელი ახსენედა ნუღარავისი გეშინიაო! ხვალ ჩემთანმოდიპირდაპირკანცელარიაშიდამეწაგიყვანკლასშიო”.მეორე დღეს მართლა წამიყვანა და მიმიყვანა ჩვენსკლასში. გამოიკვლია ყოველიფერი და, „მარკის” ამბავირომ გაიგო, გაოცდა. მოიხმო ინსპექტორი,ზედამხედველები, მასწავლებლები და გამოუცხადაყველას,რომდღეიდან ეგ საქციელი აღარ ჩაიდინოთო!...მოსპეთ „მარკა” და უმიზეზოდ ცემა-ტყეპაზედაც ხელიაიღეთო!მერემიუბრუნდაჩემმასწავლებელსდაუთხრა:- „განსაკუთრებით ყურადღებამიაქციე ამ ყმაწვილსაო!”მართლაც იმ დღიდან ცოდვის ფირფიტა გადააგდეს,მაგრამ ცემა-ტყეპაზე კი უცბად ვერ აიღეს ხელი.

უიმისობა მაინც არ ეხერხებოდათ. ტყუილა კი არ არისნათქვამი: „ჩვეულებარჯულზეუმტკიცესიაო!”იმდროსმთელი რუსეთი დარწმუნებული იყო, რომ ჭკუა დასიკარგე როზგის ნაყოფიაო. გიმნაზიებშიაც,რასაკვირველია, პირველი ადგილი ეჭირა... დღე არიქნებოდა,რომ ყმაწვილებისწივილ-კივილით იქაურობაარ ყოფილიყო გაყრუებული. „როტაში” არ უნდებოდათიმდენი წკეპლა, რაც თვითეულ კლასში. „სტოროჟებს”ურმებით მოჰქონდათ ყოველ დღე ახალ-ახალი.მოსწავლის გალახვა ყველას შეეძლო დირექტორიდანდაწყებული, „სტოროჟამდე”. მიზეზს არავინჰკითხულობდა. ვინ იცის, რამდენი დასნეულებულა,რამდენი დამახინჯებულა, და რამდენს კიდევ ხასიათიგაფუჭებიასაუკუნოდ!..ხშირადმოხდებოდახოლმე,რომერთიდაიგივებავშვიერთიდღისგანმავლობაშისამჯერ-ოთხჯერ „გაროზგილიყოს” სხვადასხვა უფროსებისაგან.მახსოვსდაარცდამავიწყდებაჩემსდღეში:ერთირუსის

ბავშვი იყო - კრიჟანოვსკი, ძლიერ მოუსვენარი რამ,მაგრამ სხვებრ კარგი იყო. ერთხელ ნახევარი საათითდააგვიანდა კლასში მოსვლა და დირექტორმა„გააროზგვინა”; იმ დღეს გაკვეთილი არ იცოდა დამასწავლებელმა “გააროზგვინა”; სწავლა რომ გათავდა,ზედამხედველმა „გააროზგვინა”: სახლში გიცელქნია დამეზობლის ბავშვისათვის ქვა გისროლია — გიჩივლესო!ამითაც ვეღარ გადარჩა. ყველამ ერთად დააბეზღესინსპექტორს და იმანაც მოუნდომა „გაროზგვა”. ესინსპექტორი შეუბრალებელი რამ იყო და მისი ისეეშინოდათ, როგორც სულთამხუთავისა. კრიჟანოვსკიმ,ტანჯვა რომ ვეღარ აიტანა, იშვირა ხელი და ფეხი დაგადავარდა რიონში. რომ შემთხვევით იქვე არდასწრებოდა ერთი მეგრელი მოსწავლე, ძალიან კარგიმცურავი,დაიღუპებოდა. ისე ცემა-ტყეპას ხომ ანგარიშიარ ჰქონდა. ვაი მისი ბრალი, ვისაც კარგი ხუჭუჭი თმაჰქონდა! ერთ ყმაწვილს, გვარად ჭაჭიაშვილს დიდი

ყურები ჰქონდა. დიდი და პატარა ყველა ყურებშიავლებდახელს.ერთხელგამხეცებულმაზედამხედველმაშუამდი აახლიჩა ყური; გაუსივდა და მხოლოდრამდენიმედღისგანმავლობაშიისევდაუწყოშეხორცება.მაგრამ ვინ აცალა შეხორცება! სტაცებდენ ხელს დახელახლააგლეჯდენ...ასერომგავიდასასწავლებლიდან.ერთ მოსწავლეს — კლდიაშვილს — პირით დაჰკრაშუბლზე „ლინეიკა”დათავთხლეგადაადინა,ძვალიცკიგაუტეხა. გულშემოყრილი ბავშვი შინ წაიღეს. ამგარემოებისათვის ყურადღებაც არავის მიუქცევია.ამისთანები რამ უთვალავი იყო. ღვთის მადლით, მეამცილდატანჯვადა ერთხელ მეტად არ გავლახულვარ,მაგრამ ეს ერთიც საკმაო იყო, მთელი ჩემი სიცოცხლემოეტანჯა!დირექტორმარომმიმიყვანა,იმდღიდანჩემიმასწავლებელისულგულაღრენილიიყოჩემზედა,თუკიშემთხვევა ექნებოდა, რასაკვირველია, არ დამზოგავდა.ერთხელ რომელიღაც მოსწავლემ ხაჭაპურები მოიტანა

კლასშიდალატარიაში ჩააგდოთითო კაპეიკად. ყველამმოაწერა ხელი. წამძლია სულმა და მეც მოვაწერე.შემოგვესწრო მასწავლებელი და იწყინა, როგორგაგიბედნიათხელისმოწერაო!აიღოდიდი,უშველებელი„ლინეიკა” ხელში. თვითო-თვითოდ გაჰყავდა ხელისმომწერლები;ჰკითხავდა:რომელიხელითმოაწერეო?და,პასუხსრომმიიღებდა,დაჰკრავდახოლმე,რაცძალიდაღონე ჰქონდა: „კიდევ მოაწერო?” — ეკითხებოდადაცინვით. მე ყველაზე ბოლოში ვეწერე, რადგანაც ჩემიგვარიწილზეა,და „ჟურნალში” ანიდან იწყებაგვარებისწერა. იმ დროს საბა ორბელიანის იგავ-არაკებიწაკითხული მქონდა და მომაგონდა ოფოფის ხრიკი,თავის გადარჩენა რომ უნდოდადა მელა გააბრიყვა. იმგანყოფილებაშიწერისგაკვეთილიიყო.მევიფიქრე,რომ,თუმარჯვენახელიმეტკინა,წერაგამიფუჭდებადამოდიმარცხენას გავიმეტებ-მეთქი. მეც, რასაკვირველია,მითხრა:„აბა,დამნაშავეხელიგამოაშვირეო!”მემარცხენა

გავუშვირე. ჯერ დამკრა და მერე ეჭვი შეიტანა,რასაკვირველია, განგებ: მარცხენა ხელით როგორმოაწერდიო? რომ გამოვუტყდი მარჯვენა ხელზედაცდამკრადა გამიშვა.ტკენა ხომტკენა იყო, მაგრამ მე ისუფრო მტანჯავდა, რომ ჭკუა წავაგედა ორი „ლინეიკა”დამკრეს, მაშინ როცა სხვები კი თვითოთი გადარჩენ!ვტიროდი, ხელი მიკანკალებდა და, რასაკვირველია,კარგად ვეღარ დავწერდი!... ნაწერები რომ გაარჩიამასწავლებელმა,დამიწუნადაკიდევდამკრა „ლინეიკა”:უკეთ დაწერეო! კლასის გათავებამდის ოთხჯერ კიდევდამკრა!..ესდღეიყოდამას აქეთვეღარგამოვბრუნდი.არიქნა,ვეღარგადავიგდეგულზეესშემთხვევა.წერაშიხელიგამიფუჭდადადღესაცკიდევგაურკვევლადვწერ;ვინც ჩემ ნაწერებსდახედავს, გაუკვირდება,რომზოგანკარგი ხელია და ადგილ-ადგილ კი ნაჯღაბნი დაგაუგებარი. ეს მაშინ მემართება, როცა ინსტიქტურადმაგონდებახოლმემაშინდელიჩემიტანჯვა.ესშემთხვევა

რა გასახსენებელი იყო, მაგრამ მიტომ ვამბობ, რომმშობლებმა და მასწავლებლებმა იგულისხმონ, თუ რაძნელია სათუთ ბავშვებთან სასტიკად მოპყრობადა რაშედეგიმოჰყვებახოლმე...

ჩემი გალახვის ამბავი გაეგო დირექტორს და შენიშვნამიეცა მასწავლებლისათვის. ის იყო და ის, ამ დღიდანამომიჩემა მასწავლებელმა და ყურადღებასაც აღარმაქცევდა, თითქო ერთი ჯირკი გდებულიყო იქ. არცმასწავლიდა და არც რამეს მკითხავდა. მე მაინც, ზოგსამხანაგებისშემწეობით,ზოგსაცჩემითვსწავლობდი,რაცძალი და ღონე მქონდა. იმდენი ნიჭი არა მქონდა,რამდენიცსურვილიდაბეჯითობა.ვცდილობდი,დღედაღამე გასწორებული მქონდა და სხვებს არა თუ არჩამოვრჩებოდი, მეტიც ვიცოდი მათზე. ეგზამენებიმოახლოვდა, ხმა გავარდა, რომ „პოპეჩიტელის”თანაშემწე,მაქსიმოვიჩი,მოდის,იმანუნდაგამოგვცადოს

მოსწავლეებიო. იმის სიფიცხეზედა გულქვაობაზე ბევრსაარაკორამესლაპარაკობდენ.ყველაშიშისქარმააიტანა,მასწავლებლებიცადამოსწავლეებიც.

მაქსიმოვიჩი ჩამოვიდა თუ არა, მაშინვე ბრძანებაგამოსცა, რომ, რადგანაც ყველას ვერ მოვასწრებ,თვითეული კლასიდან სამ-სამი მოწაფე გამომგვარეთო:პირველი,შუათანადაუკანასკნელი;იმათგამოვცდიდამითმთელიგიმნაზიისგარემოებაცგათვალისწინებულიდა აწონილი მექნებაო. ეგზამენებმა კარგად ვერ ჩაიარა.წინდაწინვე დამფრთხალ ყმაწვილებს გონებაეკარგებოდათ. ჯერ იმ სამ მოწაფეთაგანს ჰკითხავდარამე საპასუხოსდა,თუ ვერუპასუხებდენ, მერე მთელკლასს მიუბრუნდებოდა. თუ აქაც აღარავინაღმოჩნდებოდა, მასწავლებელს უნდა აეხსნა. ხშირადმასწავლებლებიც წაიბორძიკებდენ ხოლმე. მაშინთვითონ ეგზამენატორი ახსნიდა და გაამეორებინებდა

ხოლმე ყმაწვილებსაც. ეს ახალი მეთოდი იყო მისგანშემოღებული. იმ დროს გიმნაზიაში სწავლობდა ერთიშესანიშნავი და სახელგანთქმული ახალგაზრდა —ბესარიონ ღოღობერიძე. მასწავლებლებსაცდიდი ხათრიჰქონდათ მისიდა პედაგოგებსაც მისი იმედი ჰქონდათ:„თუ დაგვიხსნის, ის დაგვიხსნის და გვასახელებსო”.მათიმოლოდინიგამართლდა,მაგრამსულისემაინცარა,როგორც ეგონათ. ამბობდენ: „მარჯვედ იყო ბესარიონი,მაგრამბევრიოფლიკიაწურვიესო”.ასეთუისე,თუიმასარა, მაქსიმოვიჩი გულს ვეღარ მოიბრუნებდა ქუთაისისგიმნაზიასა და მის მასწავლებლებზე. შუა კლასებშიაცზოგიერთებმა გვარიანად მიუგეს. ბოლოს ჯერი მიდგაუმცროს კლასებზე. ჩვენი კლასიდანაც,განკითხვისდღერომდადგა (ასე ვეძახოდით საზოგადოდ მაქსიმოვიჩისეგზამენებს),სამიმოწაფეაიყვანესდაჩააყენესთორნეში.მესამე მოწაფედ, ესე იგი უკანასკნელ მაჩანჩალად, მეგამაყოლეს.ჩემიამხანაგებიცახცახებდენდამეკიუფრო

სეირის საყურებლად გავედი, რადგანაც ვიცოდი, რომროგორც უკანასკნელს, ბევრს არას მკითხავდენ დაყურადღებას არ მომაქცევდენ. ერთ ხანს მარჯვედ იყვენმოწაფეები. საზეპირო როცა ჰკითხეს, იმათაცჩააბულბულეს; მაგრამ ბოლოს, როცა აზრით გაგებაზემიდგა საქმე, მაშინ კი აიბნენ. საკვირველი იყო:„პოპეჩიტლის”თანაშემწისსაკითხავებმა,სასახლეშირომბავშვებმა თამაშობები ვიცოდით: „ბერი ჩამოხტა”,„აჩატი”, „ანზე ვისი ყმა ხარ” და სხვანი, სწორედ არმომაგონა! გამიკვირდა: “ეს რა გიმნაზიის საკადრისია-მეთქი”,—ვამბობდიგუნებაში.მაგრამმომაგონდაჩვენისახლი,დედადაისეწავხალისდი,რომ ასემეგონა,შინავარ-მეთქი და ორჯერ-სამჯერ, ჩემ ამხანაგებს რომშეეშალა,მეუკმაყოფილოდთავიგავაქნიე.მაქსიმოვიჩმათვალიშემატანადამომაყვირა:-“რასაქნევთავსქეციანიცხენივითო!”შევშინდიდაენაჩამივარდა.მასწავლებელიმომეშველა და მოახსენა: - „ალბად ბუზი აწუხებს და

ხელსვერხმარობსო”...„რადროსბუზებია!”მიუბრუნდაუკმაყოფილოდმასწავლებელს:„დაანსაჭიროებისდროსხელს ნუ გაანძრევო, ვინ ეუბნება? უშლიან მხოლოდწარა-მარა ხელების აქეთ-იქით ქნევას. არა, აქ სხვამიზეზიაო!”მიმიხმოსტოლთან.— მე შეგნიშნე, რომ, როცა იმათ ეშლებოდა, მაშინაქნევდითავს.მართალიათუარა?ნუგეშინია,მითხარი!—დიახ,უნებურად!…—მაგალითად,რაშეეშალათ?— აქლემი გაფრინდებაო,რომ მოგახსენეს, ეტყობათ, არუნახავთაქლემი!—შენ?შენსადგინახავს?— შარშან თათრებმა ჩაატარეს მაედანში; ძლივსმიიფხორებოდენ.—მერე,რაიცირომვერგაფრინდება?—ფრთებიარააქვს.—რასაცფრთებიარააქვს,ვერგაფრინდება?მაგალითად,

კაცივერგაფრინდება?—ვერა.—არგაგიგონიაძველად,რომვინმეგაფრენილიყოს?— ძველად — ენოქ და ილია, მაგრამ ისინი ურმითგაფრინდენ ღვთის ძალით. — ეგზამენატორმათვალებიდააჭყიტადამკითხა:—ვინგითხრაშენეგ?—დედამ.—კუდიანებირომფრენენ,იმათხომფრთებიარააქვთ?—კუდიანებიარფრენენ.— მაშ როგორ შეუძლიათ, რომ არ ფრენდენ, ასე ჩქარაყველგანროგორმივლი-მოვლიან?— მგელზეჯიანდა ისედადიან. — აქ გადიხარხარადათავზე დამისვა ხელი. ამგვარ რამეებს მკითხავდა დათანდათან გახალისდა. მეც რომ შევატყვე, აღარ წყრება-მეთქი, გავთამამდი. ბოლოს დამიწყო გამოცდა.საზეპიროებიმკითხა,—კარგადმივუგე.

—აზრიცგესმის?მკითხა.—რასაკვირველია,მესმის!—შეგიძლიაქართულადგადაგვითარგმნოეგლოცვები?—რაღადგადაგითარგმნით,ქართულადრომუფროადრევიცოდი?—სადისწავლე?—სახლში.—ეგებრუსულადაციქისწავლე?—არა,აქ.—მიუბრუნდამასწავლებელსდაჰკითხა:—თქვენხომ არშეგშლიათ,რომ ეგბავშვიუკანასკნელმოწაფედწარმომიდგინეთ?—არა,თქვენოაღმატებულებავ!ერთირომპატარაა,მერეკიდევ არც დიდი ხნის შემოსულია და ჯერჯერობითყურადღებას აღარ ვაქცევდით, არასა ვკითხავდით,გაკვეთილებსაც არ ვაძლევდი: ჯერ მიეჩვიოს-თქო, —უპასუხამასწავლებელმაცოტაფერმიხდილად.—მაშთუარგკითხავდენ,შენროგორღასწავლობდი?—

მითხრამან.— სხვებს რომ აკითხებდენ და უხსნიდენ, მეც აქ არვიყავი?ყურსვუგდებდი.

ეს რომ გაიგონა, „ხედავთო?”დაეკითხა ჩემ ამხანაგებს:რომ მოგენდომებიათ, თქვენც ასე ისწავლიდითო.მასწავლებელირომკარგადგიხსნით,ესცხადადსჩანს”.ხელიჩამოართვამასწავლებელსდამადლობაუთხრა.მეშუბლზე მაკოცა, წამოდგა ზეზე და დაიშალა კლასიც.მივფრინდი თუ ფეხით მივედი სახლში, აღარ მახსოვს,სიხარულმა ისე ამიტაცა, რომ მთვრალივით ვეღარგამოვერკვიე.შინრომმივედი,სტუმრებიიყვენსახლშიდა მამაჩემმა მომაძახა: რა ქენი, ჩემო კაჭუაო? მეცყველაფერიმოვახსენე,რაცგადამხდა.„მეკიარვიცოდი?!—წამოიძახამამამ—კვიციყოველთვისგვარზემიდისო.პეტრე არხიმანდრიტს რომ ვებარე მონასტერშიბავშვობისას, ყველას ვჯობდიო, რასაც სხვები ათ-ათ

წელიწადს უნდებოდენ, მე ორ-სამ წელიწადს გავიარე,გავათავე:ღრამატიკა,ანგარიში,ისტორია,ღეოღრაფიადასხვანიო. ბატებმა არდამაცალეს, ყიყინით მაწუხებდენ,თვარა, რომ მომეცადა, არისტოტელის კათეღორიასა დალოღიკას სულ ბდღვირს გავადენდიო. შენც, შვილო,ოჯახის შვილი რომ ხარ, სხვებზე უფრო მეტი უნდაისწავლოდავიგინდარებიარგაიტოლოვო!”სტუმრებმაცამგვარივედარიგება მომცეს.დედა კითავისთვის იჯდათავჩაღუნული,თითქო ამისათვის სულ ერთიაოდა არცკი შეუმჩნევივარ. საღამოს, დასაძინებლად რომ ჩავწექლოგინში, მოვიდა დედა და შუბლზე დამადვა ხელი,ჩამოჯდალოგინზე. მე ვიფიქრე: „ვაი თუ ავად ვარ დამატყობს რამეს, თვარა ასე სხვიმის როდის მოსულა-მეთქი”. წინადაც მითქვამს და ახლაც ვიმეორებ, რომსაკვირველიზნე სჭირდადედას:თუ არ გამოთხოვებისდროს, როცა სადმე დიდი ხნით მივდიოდი და ანხანგრძლივ უნახაობის შემდეგ, ისე არ გვაკოცებდა

ბავშვებს, და მაშინაც ისე, თითქო გული ნებას არაძლევსო. ეს მეც მიკვირდადა ვერ ამეხსნა. ეს ხასიათიმთელს მის სიცოცხლეში შერჩა. შვილიშვილებსაც ასეეპყრობოდა. ერთხელ, დაცოლშვილიანებული ვიყავი,შევესწარი,რომჩემპატარაშვილს,მძინარს,მიდგომოდადა სიფრთხილით, არ გამოიღვიძოსო, ჰკოცნიდა დაეალერსებოდა. მაშინ მივხვდი, რომ ალბად ჩვენც ასეგვეალერსებოდა-მეთქი.ცხადადვინუშლიდაო-იფიქრებსკაცი, და ის თურმე იმ აზრის იყო, როგორც ერთხელგამოაცხადა ლაპარაკში, რომ ხშირი მოფერება აფუჭებსყმაწვილს და წარამარა კოცნასაც ფასი აღარ აქვს მისთვალშიო. არ ვიცი, საზოგადოდ ეს მართალია თუ არა,მაგრამჩემთავზეროგორცგამოვცადე,მისიკოცნარაღაცსასუფევლურ ნეტარებად მიმაჩნდა. იმ საღამოსავფოფინდი, რომ გვერდში მომიჯდა და ალერსიანადმითხრა:ხომილოცეო?...—როგორარა-მეთქი!

— დღეს დილას, სანამ კლასში წახვიდოდი,დაუჯდომელიპარაკლისიხომარდაგვიწყებია?—როგორდამავიწყდებოდა!…დამერემითუფრო,რომგანსაცდელშიმივდიოდი.—ჰო,კიდეცმიტომუხსნიხარღმერთსდაგაგიმარჯვნია.უღმერთოდ, რაც უნდა იცოდე, მაინც ვერას გააწყობ!მამაშენმარაცგითხრადღეს,ისმართალიკინუგგონია,იმანისეიცისხუმრობა.—რა?— რა-და, სხვებმა რომ გაჯობოს, სირცხვილიაო. აბა,სხვები რომ კარგები იყონ, შენი რა სირცხვილია?სირცხვილი ის არის,როცა შენ შენდათავად არ ვარგხარდა არ ცდილობ სწავლას. შენ სხვებს კი არ უნდაეჯიბრებოდე! შენ სრულიად შენთვისუნდაცდილობდეყოველგვარ სიკარგეზე და, თუ სხვებიც შენისთანებიიქნებიანდაკიდევუკეთესიც,შენიმითირასდაჰკარგავ?შენ კიდეც უნდა გიხაროდეს მათი სიკეთე. შენ რომ

კარგადდაგიჭერიადღესეგზამენი,აი,რაკარგგუნებაზეხარ! ისინი კი, შენი ამხანაგები, ვინ იცის, რაგულდაწყვეტილიარიან!—ტიროდენ,დედა!—მერეარშეგეცოდა?—შემეცოდაკიარა,კინაღამმეცვიტირე…— ჰო-და, იმათაც რომ შენსავით გაემარჯვათ, ხომგიამებოდა?—ნეტავმართლა!…—ჰო,შვილო!სხვისიშურიდასიხარბეგულშიარუნდაშეუშვა, - ესენი ორივე ეშმაკის კიბის საფეხური არიან.ეშმაკიჯერშეგიტყუებსზედნელ-ნელადამერეუცბადგკრავსხელსდაგადაგაგდებს.—მეპირჯვარიდავიწერე,დედამ მაკოცა მხურვალედ, ორჯერ-სამჯერ ჩამეკონაგულში,პირჯვარიგადამსახადამომშორდა:„დაიძინეო”.ჩემსნეტარებასსაზღვარიაღარჰქონდა.დიდხანსთვალივეღარდავხუჭე,და,რომდამეძინა, სიზმრებმა წამიღეს:

სულანგელოზებშიდავფრინავდიდავთამაშობდი.

გათავდა ეგზამენები. წავიდა მაქსიმოვიჩი. მიწყნარ-მოწყნარდა ყოველიფერი და მეც პირველი საჩუქრითგადამიყვანეს მეორე კლასში. სულ სხვა თვალითმიყურებდენ ამხანაგებიცა და უფროსებიც. ამას მეკარგად ვხედავდი და ვცდილობდი, რომ არშევრცხვენილიყავ. დღე და ღამე გაერთებული მქონდა,ისე მონდომებით ვსწავლობდი და იმ შრომასთან დაცოტა ნიჭთანაც რომ უკეთესი პატრონობა მქონოდადაუფროსწორეგზაზევმდგარიყავ,კარგირამგამოვიდოდი,მაგრამ სამწუხარო ის იყო, რომ იმ დროს პედაგოგიამეტადდაბალსაფეხურზეიდგა.ბავშვებსკაჭკაჭებსავითსწვრთნიდენ და არა ადამიანის შვილებად! ყოველისაგანი უნდა მხოლოდ ეზეპირებიათ მოსწავლეებს, და,აზრი ესმოდათ თუ არა, ამას არავინ ჰკითხავდა. ერთირუსის შვილი იყო — ვოლკოვი — და იმას საღმრთო

წერილიდანგაკვეთილიჰკითხეს.საბრალომზეპირადარიცოდა, მაგრამ თავისი სიტყვით მშვენივრად ახსნა.მასწავლებელმაუგდო,უგდოყურიდაგაიცინა:—შენისიტყვებით რომ ბრძანებ, განა სწუნობ მაგისდამწერისსიტყვებს?! გაუჯავრდა და გააგდო, ცუდი ნიშანიცდაუსვა. მერე მეორედ გაიყვანა, როდესაც გაეზეპირებიადა სულმოუბრუნებლად, სულ სხაპასხუპით უთხრა,თუმცაკიარესმოდა,რასამბობდა,მოუწონა:„აიროგორუნდა დაისწავლოო!” და კარგი ნიშანიც დაუსვა. ასეიქცეოდენ ყველა მაშინდელი მასწავლებლები. მხოლოდმათრიცხვშიერთადერთი,გვარადტროე,სულსხვაიყო.მაქსიმოვიჩის მეთოდი შემოიღო: საზეპიროს ცოტასგვაძლევდა,სულრამოდენიმეპწკარს,მაგრამმაგიერად,არა თუ აზრი, ყოველი სიტყვის მნიშვნელობა უნდაგვცოდნოდადააგვეხსნა.მისკლასშიყველა—დიდიდაპატარა —თანასწორად სმენად იყო გადაქცეული. ბუზირომ გაფრენილიყო, გაიგებდა კაცი. მაშინ იცოდენ და

დღესაც კიდევ, მასწავლებლები რიგ-რიგად ჰკითხვენმოსწავლეებს, ასე რომ მოწაფემ იცის, როდის მოუწევსრიგიდაიმდღისთვისუკეთ ემზადება,ვიდრესხვიმის,დამისსწავლაშითანასწორობააღარარის.ტროესკლასშიკიყველამზადუნდაყოფილიყო.ერთსრომჰკითხავდა,უცებ,მოულოდნელადსხვასრომელიმეს„განაგრძეო”—მიუბრუნდებოდა. აგრეთვე არ იცოდა ძველი და ახალიგაკვეთილი; მოულოდნელად ძველიდანაც გვკითხავდახოლმე. თვითეულ სკამს მიუჩინა თითო უფროსიშეგირდი. ისინი ჰკითხავდენ ყოველდღე გაკვეთილსმოსწავლეებს და ნიშნებს უსვამდენ. იმუფროსებისათვის მერე მე უნდა მეკითხა და დამესვანიშნები. ზოგიერთი მათი შეგირდებიც უნდაშემემოწმებია და ის ნიშნები მიმერთმიამასწავლებლისათვის. რომ შემოვიდოდა, ისიცგადაათვალიერებდა და დასამოწმებლად გამოიხმობდაზოგიერთებს. ერთი გაბაშვილი იყო ჩვენს კლასში,

რომელიც სოფლიდან დადიოდა სასწავლებელში დაკლასის დაწყებას, რასაკვირველია, ვეღარ მოასწრებდახოლმე. ამისათვის აჩოქებდენ იმ საწყალს კუთხეშიკლასების გათავებამდე. ასე რომ ფეხზე მდგარი ისსწავლის დროს ძვირად დაგვინახავს. ერთხელდარჩენილიყოსადღაცდაქუთაისშინათესავებშიგაეთიაღამე. სამოსწავლო წიგნებიც ეშოვნა (მაშინ არამც თუგარეშე წიგნი, სახელმძღვანელო წიგნებიც ცოტა იყო,სულრამოდენიმედაერთიმეორისაგანვნათხოვრობდით)დაგაკვეთილიკარგადდაესწავლა.ადრემოვიდა,მაგრამ,რადგანაც დაჩვეული იყო, თავისთავად დაიჩოქა დაამისათვის ყურადღებაც არავის მიუქცევია. მის უფროსშეგირდსმისთვისკარგინიშანიდაესვა,მეშევამოწმედამართალი გამოდგა. ტროემ რომ საზოგადოდ ყველასნიშნები გადაათვალიერა, გაბაშვილის ოთხსაც მოჰკრათვალი. ალბათ გაუკვირდა და გამოუძახა. ჰკითხა დამისთანა თქვენს მტერს! ერთი სიტყვაც ვერ მიუგო.

გადააქნიათავიდაგამიხმო:—ესნიშანიშენდაუსვიო?—მკითხა,—დიახ,მე-მეთქი,—ვუპასუხე.—მერერათა,რომარაფერიიცის?—მერომვკითხე—იცოდა.—იცოდა?!ასემალე,ორწუთშიროგორდაავიწყდებოდა?აქრაღაცსხვაამბავია—ბრძანამრისხანედ.—შევიტყობ,რაარის,მაგრამჯერარმცალია.გაბაშვილო,წადიდაშენიქვე დაიჩოქე, სადაც იყავი და შენც, წერეთელო, მიდიმაგასთანდა გვერდში ამოუდექი, სანამ ჩემი კლასი არგათავდეს! მერე ორივეს ერთად დაგამოწმებთ. თუმცაყველაზე მეტი ჩვენ ტროესი გვეშინოდა, მაგრამ მისგანდასჯილი არ გვინახავს, და ახლა, როგორ გამიბედესმოტყუებაო,ზომასგადავიდა.— შე შეჩვენებულო, რა ჰქენი ეგა, აკი იცოდი? —დავეკითხეჩუმად,კუთხეშირომგავედით.—ახლაცვიცი,—მიპასუხატირილით.

—მაშრატომარმოახსენე!—ფეხზერომვიდექი,ვერმოვახერხე.ესრამდენიხანია— სულდაჩოქილი ვსწავლობდა პასუხსაც ისე ვაძლევ.აი, თუ არ ვიცი? — მოჰყვა ზეპირად — რომ ავდგე,დამებნევა! — მასწავლებელმა მოგვატანა თვალი დამოგვაყურა. — რას ჩურჩულებთო? მე გავედი დამოვახსენეყოველიფერი.გამოიყვანაგაბაშვილი,დააჩოქადაისეჰკითხა.კარგადმიუგო,რამდენჯერმეგაიმეორაესამბავი და ისე გაუკვირდა, რომ წამოდგა ზეზე, კლასსთავიდაანებადაგასწიაკანცელარიისაკენ.იქრაჩაიდინა,ვინიცის?მაგრამიმდღიდანკიგაბაშვილიდაჩოქილიარგვინახავს.

ერთხელ, სწავლა რომ გათავდა და შეგვასვენეს, მე,რადგანაც დილას არა მეჭამა რა, შევირბინე შინ, ვიგდეახალუხის ჯიბეში ცხელი მჭადის კოკორიდა მივაშურეისე კლასს: არდამაგვიანდეს მეთქი.ტროეს გაკვეთილი

იწყებოდა. ფეხად შეესწრო ჩემთვის და ხუთი მოწაფეკიდეცგამოეხმოდაგაემწკრივებია.შევყავთავითუარა,მომაყვირა:—შენცაქმობრძანდიდადადექამათთანაო!მივედიდაგავჩერდი.ცხელიმჭადიმომედვაბარძაყზედამეცხუნა. მე შმაშურიდავიწყე, ხელი მოვუსვი, ასე რომავტოკდი. მასწავლებელმა შემნიშნა და მკითხა: რადაგემართაო?დაფარვააღარშეიძლებოდა…ამოაყოფინესჯიბიდან მჭადს თავი… შეგირდებმა გადიხარხარეს.მასწავლებელმაულვაშებში ჩაიცინა, გამომართვა მჭადიდა წინ სტოლზე დაიდვა. მე სირცხვილის ოფლიგადამსკდა.დაგვიწყო გაკვეთილების კითხვა. ამდროს,ჩემდა საუბედუროდ, ინსპექტორი შემოვიდა. მაშინ კიამიკანკალდა მუხლები. ეს ისეთი შეუბრალებელი ვინმეიყო, რომ ყმაწვილის “გაროზგვას” არა ერჩია რა. სულუბრალო მიზეზი საკმაო იყო, რომ ოთხში ამოეღო.ერთხელ ერთსადაიმავე დროს ორი ბავშვი „გაროზგა”:ერთი იმიტომ, რომ თმა წამოგზრდიაო და მეორეც

იმიტომ, რომ მეტად ძირში მიგიჭრიაო! ვიფიქრე: „ესმჭადიმეხეირსარდამაყრის-მეთქი!”…მართლაც,მოჰკრათვალითუარა,დაიღრიალა:—ამმჭადსრაუნდააქ,ვინმოიტანაო!.. ერთი მოწაფე, რომელიც ხშირადმექიშპებოდა ხოლმე, წამოხტა ზეზე და მოახსენა:წერეთელსამოუღესჯიბიდანო.—რათმოგიტანიაო?!—მკითხა მრისხანედ. მე ენა ჩამივარდა, მაგრამმასწავლებელმამოახსენა:ახლავგაიგებთოდამკითხა:ესრაარისო?მჭადი-მეთქი—ვუპასუხეკნავილით.—რისგანკეთდება?—სიმინდისაგან.—როდისსთესენსიმინდს?რანაირადიზრდება?როგორმუშაობენ? როდის აკეთებენ მჭადს და სხვანი. ესენიყველაფერი გამომკითხა და მეც პასუხს ვაძლევდი.რამდენიმეწუთსმკითხავდადაბოლოსსთქვა:კარგიო!ხვალ ნუ დაგავიწყდება ბრინჯის მოტანაო; ხვალ იმისშესახებ ვილაპარაკოთო. ინსპექტორმა იფიქრა: აქ

სწორედმასწავლებლისსურვილითმოუტანიათმჭადიოდა გავიდა კლასიდან ხმაამოუღებლად. მასწავლებელმამაბეზღარიმოწაფეგამოიხმოდაჰკითხა:შენარაგაქვსრაჯიბეშიო? გაუსინჯადა კოჭიუნახა. — ესრა არისო? ესხომ სათამაშოა, რომელიც კლასებში სრულიადგამოუსადეგარიადაშენკიჯიბეშიგიძევსო!..წერეთელმამჭადი მიტომ მოიტანა, რომ შიოდა და შეჭმა ვეღარმოასწრო და შენ კი სათამაშოდ დაბრძანდები! კარგი!გაჩერდი მაგრე კლასის გამოსვლამდე! მე მაგ კოჭითწარგადგენინსპექტორთანო.იმმოწაფესფერიეცვალადაატირდა.კლასირომგათავდა,მიუბრუნდამტირალსდაუთხრა: კარგი, ახლა კი მიპატივებია, მაგრამ შემდეგ კიფრთხილად იყავი: რაც შენთვის არ გინდა, იმას ნურცსხვასუზამო!

ეს ჩვენი საყვარელი მოძღვარი მხოლოდოთხ კლასამდეასწავლიდა;უფროსკლასებშინებააღარჰქონდა,რადგან

უმაღლესისასწავლებელიარჰქონდაგათავებული.თუკირამვისწავლეთრუსული,მისხელში;დამისშემდეგკი,იმ უფროს კლასებში, მეოთხედანდაწყებული,თუ რამდაგვაკლდა, თვარა არა შეგვიძენია რა. მეოთხე კლასიმეტად ძნელი კლასი იყო: სულ ახალ-ახალი საგნებიდამასწავლებლები:ისტორია,გეომეტრია,ტრიგონომეტრია,ბოტანიკა, ზოოლოგია, ლათინური, სჯულის-კანონი,მეურნეობა, მინერალოგია და სხვა-და-სხვა — სულერთადმოგვაყარეს!თავ-ტანისრომ აღარაგაგვეგებოდა-რა,გავუსვითზეპირობასხელი,და,როგორციქნა,კიდევიოლად გავდიოდით,თუმცა სრულიადაც არა გვესმოდარაიმსაგნების.სხვისირამოგახსენოდამეკიასევიყავი,თუმცა პირველ მოწაფედ კი ვირიცხებოდი და ოქროსფიცარზე ვეწერე. ამ მაღალ კლასში, ცოტა არ იყოს,დავთარი შემეშალა. ერთი ვიღაც რუსული ენისმასწავლებელი დაგვინიშნეს, გვარად საპეგა. იმისთანაახირებული კაცი ძვირი იყო! სულ ჯავრობდა რაღაცაზე,

ცხვირი ჩამოტიროდა და სხვაც რომ ვინმე დაენახამომცინარი, გადაირეოდა. მე კი, ჩემდა საუბედუროდ,ისეთიმომცინარისახემქონდა,რომტირილისდროსაცკიმეღიმებოდა! ამითვალწუნა ამ კაცმა და საშველი აღარმომცა. წინა სკამიდან სულ უკანასკნელზე გადამსვა:„თვალშინუმეჩხირებიო!”ერთხელრაღაცკაიგუნებაზეიყო, გამიყვანა და მკითხა გაკვეთილი. კარგად მივუგე,მომიწონა: „ცოდნით კარგად იციო, მაგრამ რა მიზეზია,რომ სულ იღიმები? ნუ იცინი პირუტყვივითო!” მემეგონა, მცდის-მეთქი, და ვუპასუხე: „პირუტყვები არიღიმებიან და არც იცინიან-მეთქი”. ეგ რომ ვუთხარი,წამოხტა,მტაცახელისაყელოშიდაგამიძახაგარედ.

უკანა სკამზე რომ ვიჯექი, მოწაფეები მოიბრუნებდენხელსდაზურგსუკანიდან მომაბზეკდენ ხოლმეთითს.წარმოიდგინეთ ორმოცი და ორმოცდაათი თითი ჩემკენმოშვერილი, მაშინდამეთანხმებით,რომ სიცილი ძნელი

მოსაკავებელი იყო. მეც უეცრად გადვიხარხარებდიხოლმე. მიზეზს ვერ ვამხელდი, და ის კი მიატოვებდაგაკვეთილებს და დაიწყებდა ხოლმე ერთ ამბავს.მოწაფეებსაც ის უნდოდათ. ბოლოს ამიკრძალა მისკლასშიშესვლადარჩევაშიითხოვა: ანმე აღარვიქნები,ანისმოწაფეგააგდეთო.მისგარდაყველამასწავლებელსვუყვარდი. პირველ მოწაფედაც მთვლიდენ და არდაეთანხმენ.მიმიხმესდამკითხეს:რამიზეზია,რომასეგაგიჯავრებია ეს მასწავლებელიო? მე ტირილიდავიწყედა იქვე სიტყვის გათავებამდე გავიღიმე. დირექტორიწამოდგადაწავიდასაპეგასკლასში,რომსხვებისთვისაცგამოეკითხადაშეეტყონამდვილიმიზეზი.ჩემდაბედადმისთანა გარემოებას შეესწრო, რომ ხელი მომემართა.ერთიმოწაფეიყოჩვენსკლასშიკ...ლ...სამაგალითორამ,აჩქარება არ უყვარდა. საპეგა კი, როცა გაკვეთილსჰკითხავდა ვისმე, ამბობდა: ნუფიქრობ, ისე მითხარიო.ის გაუყვანია დაფაზე, რაღაც დაუწერინებია და ახსნას

უცდის. კ... ლ... ფიქრობს, რომ კარგად მიუგოს.სულწასული პედაგოგი მიეპარა უკანიდან, ჰკრა თავშიხელიდაცხვირ-პირიდაფაზემიახლევინა:„რასუცდიო?”შეშინებულსადაგაბრუებულმოწაფესცხვირშისისხლიწასკდა, და სწორედ ამ დროს შეესწრო დირექტორიც.საპეგამეორედღესთვალითაღარგვინახავს,მისმაგიერმეორე დაგვინიშნეს — პანიზოვსკი. მაგრამ ბევრითუკეთესივეღარცისიყო.უკეთესიკიარა,ხმასარიღებდა,სულ წითლდებოდა. კოშანსკის რიტორებას მოიტანდახოლმე და ისე უხმოდ, თითით გვაჩვენებდა: აქედანაქამდის გაიზეპირეთო, და ჩვენც ვასრულებდით მისნებას. იმას “ქალ-ბიჭას” ვეძახოდით, დავცინოდით,მაგრამისთვალსგვარიდებდა.არაფერიგარეშეწიგნიარიყო, რომ წაგვეკითხა; და რომ კიდეც გვეშოვა სადმე,წაკითხვის ნებას არ მოგვცემდენ: „რაც კარგი რამეა —რიტორებაშია დაბეჭდილი, ის გეყოფათო”. ერთხელერთმა თამამმა მოწაფემ ჰკითხა: - „რაც აქ არ არის

მოყვანილი ამ წიგნში, მის მეტი პუშკინს არადაუწერიარაო?”—„ეგრაშენისაქმეაო?”—მიუგომასწავლებელმა.ყმაწვილი არ მოეშვა და კიდევ ჰკითხა: — „პუშკინიუკეთესი მწერალია, თუ გერცენიო?” წამოვარდა ზეზეშეშინებული, დაიცვა თითები ყურებში და გააბაყვირილი: „აქ არ ვყოფილვარ, არა გამიგონია რა, არცაგითქვამსრაო”…დაამგვარადგავიდაკარში.

არა ნაკლებ ახირებული იყო ლათინური ენისმასწავლებელიც — ძალიან კარგი, მშვიდობიანი დაბეჯითი მასწავლებელი; ბუზის ეშინოდა და,მახარობელასრომბზუილიდაეწყო,იმასგულიუწუხდა.ეს რომ იცოდენ მოწაფეებმა, თუ რომელიმე მათგანმაგაკვეთილი არ იცოდა, მოიყვანდა უცბად მახარობელასდა ჩუმად გაუშვებდა კლასში; მასწავლებელიდაფრთხებოდა, მოსწავლეები წამოვარდებოდენ ზეზე,ზოგი სტოლზე შეხტებოდა; ზოგი ამ ბუზს დაუწყებდა

ვითომდა კლასიდან გამოდენას; ხან ერთ კუთხეშიმიაგდებდენ, ხან მეორეში და ამასობაში კლასიცთავდებოდა.

ცხადია, რომ ამგვარ პირობებში ჩაყენებული მოზარდითაობა ვერას გამოიტანდა ბევრს გიმნაზიიდან, რომ ამსაზარელ ბნელში ერთი ნათელიც არ გამოგვჩენოდა. ესიყო პოლონელი როდზიევიჩი, რომელიც ჯერპროფესორადყოფილიყო,მაგრამლოთობისგულისათვისდაეთხოვათ და სტავროპოლში ეშოვნა ინსპექტორობა.მერე იქიდანაც გაეგდოთ და ჩვენში გადმოიყვანესმათემატიკის მასწავლებლად. ეს ლოთი მასწავლებელიყურადღებასაცარაქცევდათავისსაგნებს,არცალგებრას,არცგეომეტრიას,არცტრიგონომეტრიასდაარცფიზიკას;ჩვენს ნებაზე მოაგდო მათი სწავლა და ჩვენ, როცაგაგვიძნელდებოდა გაგება რამესი, მაშინდავეკითხებოდითდამშვენიერადაცაგვიხსნიდახოლმე.

საკვირველია,რომმისისაგანიყველაზეუკეთვიცოდით.რაღაი შეგვატყო, რომ გონებადახშული დაგანუვითარებელი არიანო, სულ სხვა რამეებზეგვესაუბრებოდა და ცდილობდა ჩვენს გამოფხიზლებას.იმ ხანებში გამოაცხადეს, რომ ვისაც უნდა რუსეთშიწასვლა და უმაღლეს სასწავლებელში შესვლა, იმანლათინური უნდა ისწავლოს, და ვისაც მხოლოდგიმნაზიის გათავება უნდა, იმან სჯულის-კანონიშეისწავლოს,და,თუ პირველ შეგირდად გამოვა, ჩინსაცმიიღებსო. ჩინს მაშინ დიდი მომხიბლავი მნიშვნელობაჰქონდა, მაგრამ ყველა ჩემმა ამხანაგებმა, თუმცა ზოგიმათგანი ვერცკი წავიდოდა რუსეთში სიღარიბის გამო,ლათინურიირჩიეს.ერთმამათგანმამხოლოდდამეორემმეც სჯულის-კანონის შესწავლა მოვინდომეთ, ჩინისსურვილითწარტაცებულებმა. იმხანებშირუსული ენისმასწავლებელმა გვიბრძანა: აიღეთ, რაც გინდათ, დათქვენდა თავად თხზულება დასწერეთ, მაგრამ

დიალოგებად კიო. მე ავიღე და დავწერე ერთიახირებული რამ. მასწავლებელმა რომ წაიკითხა,ინსპექტორს გადასცა და მას საპედაგოგიო რჩევაშიწარედგინა და ეთქვა: „ამის დამწერი, თუ ახლავე არაილაგმა,არივარგებსო!”რჩევაზეროდზიევიჩსგამოედვათავი:მაგისდამწერიკარგივინმეგამოვადა,გაწყრომაკიარა, მოფერება ეჭირვებაო. მე ვთხოვულობ, რომ იმასძალა დაატანოთ — ლათინური შეისწავლოს და მაღალსასწავლებელში სადმე შევიდესო. მჭერმეტყველებამგაიტაცა, გადაიყოლია ზოგიერთები სხვებიც დადირექტორმაცბანიმისცა.შემიხმესმეც.—ესშენიდაწერილიაო?—მკითხადირექტორმა.—დიახ,—ვუპასუხეცოტაშემკრთალმა.— მერე როგორ გაბედე, რომ მთავრობის მოსამსახურეპირებსასეცუდადიხსენიებ?—ისგადამდგარიჩინოვნიკია.—სულერთია,უპატიურადშეხებამაინცარშეიძლება!ის

დამსახურებული იქნებოდა და პენსიაც ექნებოდა, —დაუმატა მრისხანედ ინსპექტორმა. — წაიღე დაგადაასწორესხვანაირად!— თუ მხოლოდ ეგ არის წუნი, ეგ ადვილია: წავშლისიტყვას „გადამდგარი” და დავწერ „გამოგდებულს”.„გამოგდებული”თუკარგიყოფილიყო,ისევსამსახურშიიქნებოდა. — დირექტორმა გაიცინა და გამიშვა. იმდღიდანმეცლათინურზეგადავედი,ამისშემდეგკიდევუფრო შემიყვარა როდზიევიჩმა და განსაკუთრებულყურადღებას მაქცევდა. საკვირველი იყო მისი საქმე: ისეგაჟღენთილი ჰქონდა გვამი არაყით,რომ ხანდახან,რომკიდეც არ დაელია, ისე თავისთავად მოუვლიდასიმთვრალე. ერთხელ მოუარა გაკვეთილების დროს დამოწაფეს, რომელიც დაფასთან იდგა და გეომეტრიულსახეებსა ხატავდა, მიაყვირა: — „აბა, ჩამოუარელეკურიო!” და ტაშის კვრა დაიწყო. გაშეშდა მოწაფე.ჩვენც შევწუხდით, მაგრამ იმან მაინც თავისი არ

დაიშალა: — „როგორ თუ შენ ნაციონალური ცეკვაგეზიზღებაო?! არ იცი, რომ ხალხურ სიმღერებსა დაცეკვაშიმისიგულიდასულიიხატება?აი,ლეკურიცხომქართულია, ცოცხალი რამ არისო!” დაუკრა ვითომთვითონლეკური, მერე გადავიდა მაზურკაზე: „აი ესეცჩვენიგამოგონილითამაშიდაშეუპოვარიმაზურკაო!დაახლა ესეც ნახეთ,რასა ხატავსო”დადაუარა „ტრეპაკა”,უწმაწური გინებით შეკაზმული. ბოლოს შეჩერდა,დაავლო ქუდს ხელი და გავარდა კარში. ჩვენ ღმერთსმადლიშევწირეთ,რომარცდირექტორი,არცინსპექტორიდა არც სხვა ვინმე არ შემოგვსწრებია. ისე შეგვებრალა,რომ არ ვიცოდით, გვეცინა თუ გვეტირა! მესამე დღესძალიან დარცხვენილი შემოვიდა. დიდ ხანს ხმას არიღებდადაბოლოსდაიწყო:— ყმაწვილებო! ძველ დროში საბერძნეთში განგებდაათრობდენ ხოლმე მონებს და მათ უსაქციელობასთავის შვილებს აყურებინებდენ, რომ მათთვის

თვალდათვალდაენახვებიათ,თურასაძაგლობაა—კაცირომ დათვრება, გონებას დაჰკარგავს და პირუტყვსდაემსგავსება.გუშინწინდაგანახვეთთქვენამგვარირამ.ეცადეთ, რომ გაუმაგრდეთ ცხოვრებას, აიტანოთგასაჭირიდაჩემსავით არგაგაფუჭოსთ.რავარ ახლამე?განაარვგრძნობ,რომფიზიკურადდამახინჯებულივარ?მაგრამ მაინც მადლობა ღმერთს, ამ ფიზიკურმადამახინჯებამ სულიდა გული წმინდად, შეუბღალავადშემინახა. კლასის გამოსვლამდე სულ ამნაირადგვემუსაიფა და მოგვშორდა. ჩვენ თითქმის ყველავტიროდითდაიმდღიდანკიდევუფროგვებრალებოდა.

უკანასკნელ კლასში რომ გადავედით, მე ფრანგულისმასწავლებლისმუსიეტურესისსახლშივიდექი.ამმუსიეტურესს ყმაწვილები „მოსე ტურას” ეძახდენ. ერთხელსაღამოს სტუმრად შემოჰყვაროდზიევიჩი;დაჯდენორიმარტოდაჩაისდაუწყესსმა.სტუმარმარომიმოითხოვა,

თვითონაც დაისხა და მასპინძელსაც დაუსხა. შეჰყვენნელ-ნელა მუსაიფს. შეზარხოშებულმა ფრანგმა დიდირევოლუცია მოიგონადა აღტაცებითდაიწყოლაპარაკი.სტუმარმა პოლონეთი გაიხსენა, და მოხსნეს თავისიფრთხილეს,მითუფრო,რომიქიმორისადაჩემსმეტიარავინიყო.მეჩემთვისკუთხეშივიჯექ,ასერომ,მგონი,ვერც კი შემნიშნეს. იმათმა აბდაუბდა საუბარმა ისეგამიტაცა, რომ რაღაცუჩვეულო სასუფეველი ვიგრძენი,სმენად გარდავიქეცი. ბოლოს სთქვა ამოოხვრითროდზიევიჩმა: — „ახლა რაღა დროს ვწუხვარ, რომსამხედრო სამსახურში არ შევედი, რომ სარდალიგავმხდარიყავ და მარჯვე დროს ქვეყნისათვისკონრადივითსამსახურიგამეწია!”…

ეს რომ ჩამეწვეთა ყურში, ჩემი თავი ვეღარ ვიცანი! იმღამეს აღარ დამეძინა. ვამბობდი: „რა მინდაუნივერსიტეტში?რაკარგიიქნებასამხედროსამსახური?

ოდესმე სარდალი გავხდები! რაც ადრე შევუდგებისაქმეს,ის აჯობებს,და ამერთწელიწადსმაინცხომ,—უკანასკნელსკლასშიახალსარასგვასწავლიან,ძველებსგვამეორებინებენ, — და გამოვალ, არსად არ წავალ-მეთქი”. გადავწყვიტე და გამოვუცხადე მამაჩემს ჩემისურვილი. მამას ძალიან იამა:— „შენინებაა, შვილო! მეშენი ხნისას ცოლი მყავდადაოჯახს ვეკიდეო”. მაშინვეგამოვედისასწავლებლიდან,რითაცყველაგავაკვირვედადილიდან საღამომდე როდზიევიჩს აღარ ვშორდებოდი.ოთხი თვე დავრჩი, მაგრამ ეს ოთხი თვე უფრონაყოფიერი იყო ჩემთვის, ვიდრე რვა წელიწადიგიმნაზიაში მყოფობის დროს. დამდეგ მაისსგამოვეთხოვე დედ-მამას, იმერეთს და დავადექი გზას.სრულიადგამოუცდელსცხოვრებაში,ბევრისარმცოდნესდა სრულიად არაფრის მნახველსუნდა ზღვა გამევლო,ხმელეთიგადამელახადაერთიბიჭისამარაჩავსულიყავპეტერბურგში,სადაცჩემიძმამეგულებოდა „კანვოი”-ში

მოსამსახურედ.

III

ქვეყანაში თვალგაუხელელი, ცხოვრებაში გამოუცდელიდა ოცნებით გაბერილი, აპრილის დამლევს დავადექირუსეთისგზას.ორპირამდე (მარნამდე)ცხენითვიარე,იქნავში ჩავჯექ და მივანდვე თავი გადარეულ რიონს.ფოთამდეორდღეს მოვუნდი სიარულს; აქაც სამდღესდავრჩი, დავესწარ ფოთის კურთხევას და მერე კისამხედრო ცეცხლის გემით გავეშურე ოდესისაკენ.პეტერბურგში პირდაპირ მიმავლისათვის,რასაკვირველია,ხმელეთითწასვლაუფრომოხერხებულიიყოდაარცისესაშიში,როგორცზღვით,მაგრამამგზითმიტომ გამისტუმრეს, რომ იქ ვარანცოვის ქვრივიეგულებოდათ და მისი ნახვა დამავალეს. იმ დროსსაზოგადოდ ქართველებს ისეთი სიყვარულიდა ხსოვნა

ჰქონდათ ვარანცოვის, რომ, თუ რუსეთში მყოფი, ანმიმავალი ქართველი ვარანცოვის ქვრივს არ გაუვლიდადა არ ნახავდა, ვერც კი წარმოიდგენდენ. ჩვენმამშობლებმაც მიტომ დამავალეს, რომ უთუოდმივსულიყავ კნეინასთან და მათ მაგიერ მოკითხვაგადამეცა;ძღვნად—მისართმევადაცერთიდიდიგიშრისჯვარი, ზედ ჯვარცმაგამოსახული, გამატანეს. ჩემსოცნებაში ზღვაცა და ხმელეთიც ნამდვილზე მეტადმქონდაწარმოდგენილიდამიტომაცაღარაგამკვირვებიარა!.. გართობით კი ისე გამართო ახალ-ახალ, უცხოსანახაობამ, რომ დროს ვეღარ ვგებულობდი. ჩემიპოეტურიოცნება ისე გაიზარდა მგზავრობისდროს, ისეაჭრელდა და აფერადდა, რომ გაბრუებულმა ცა დაქვეყანა,ზღვადახმელეთისაჭადრაკოფიცრადგავიხადედა ჩემ ნება-სურვილზე ვახტუნებდი მეფესა დალაზიერს.რასმივხვდებოდიმაშინ,რომგამოუცდელობამატყუარანატვრისთვალია?!.

ვარანცოვის კნეინამ შვილივით მიმიღო და დედა-შვილურადაც მომექცა. გამომკითხა ყველას ამბავი დაბოლოს,გიშრისჯვარირომგადავეცი,დიდი სიამოვნებადაიმჩნია. „ვახსოვართ ქართველებს და სჩანს, რომ ჩემქმარსმალეარდაივიწყებენო!”

— „სანამ საქართველოს სახსენებელი არ მოისპობა,ვარანცოვის სახელიც არ დაივიწყება-მეთქი”, -წამოვიკნავე მე ეს უფროსებისაგან ჩვენში ბევრჯერნათქვამი და ჩემგან გაგონილი და გულში ჩარჩენილისიტყვები.

მოხუც კნეინას ცრემლები მოერია,ღიმილით შემომხედადა მაკოცა. ჩემი მიტანილიჯვარი სტუმრების ხელიდანხელში გადადიოდა. ყურადღებით სინჯავდენ; გიშერიშავი ქარვა ეგონათ და მოსწონდათ, მაგრამ ჯვარზე

გამოქანდაკებული ქრისტეს სახე, როგორც ეტყობოდა,ვერ აკმაყოფილებდა მათ ესთეტიკურ მოთხოვნილებას.ერთსტუმარქალთაგანსმიუბრუნდაკნეინადაუთხრა:იტალიაში ხომ არ გგონიათთავი? ნუდაივიწყებთ,რომამისთანა რამეებს უბრალო მეგიშრეები აკეთებენიმერეთში!ისინიგლეხებიარიანდაარსადრამეუნახავთგარდა გარდამოხსნისა და ხატებისა ეკლესიებში: მათისამხატვრო გალერია, მათი სკოლა — მარტო ბუნებაასაქართველოსი,მაგრამბუნებასაოცნებოდააღტაცებაშიმომყვანი.ესუბრალოხელოვნებაგანაარამტკიცებს,რომიმათ,თუგარემოებასხელიარშეეშალამათთვის,თავისისაკუთარი რაფაელები და მიქელ-ანჯელოებიეყოლებოდათ? განსვენებულ თავადს აღტაცებითუყვარდა ქართველები, დიდ პატივსა სცემდა მათწარსულსდამომავალზეიმედობდა.სულიმასამბობდა:ეს პატარა საქართველო დიდ რუსეთის ქარგაშიუმშვენიერესი ფერადი და უმტკიცესი ოქროქსოვილი

იქნებაო! მხოლოდ ჩვენ კი უნდა მივუშვათ ნებაზე,ვუწინამძღვროთდაგარედანხელიშევუწყოთო.

ერთი საათი მეტი ილაპარაკა სულ ქართველებზე დასაქართველოზე. წასვლა რომ დავაპირე, გამოთხოვებისდროს, ღიმილით მითხრა: აი, ახლათქვენ, ახალგაზრდაქართველებმა,უნდაგაამართლოთჩემიქმრისიმედებიო!მერემკითხა:რამდენხანსდარჩებითოდესაშიო?დარომმოვახსენე: რამდენიმე დღეს-მეთქი, მეორე დღისთვისსადილადდამპატიჟა.ორმოციწელიწადიმეტიამასაქეთ,მაგრამისემგონია,თუესყოველიფერიახლაიყო-მეთქი,ისე ნათლად ჩამრჩა მისი ალერსიანი სახე გულში დასიტყვებიცტკბილადყურშიმიწივიან.

სასახლიდან დაბრუნებულმა მთელი დღე ოდესისდათვალიერებასმოვანდომე.ბევრისაუცხოვორამვნახე,მაგრამდიდადარშემიმჩნევია:არცმრავალსართულიანი

სახლები,არცგანიერიქუჩებიდაარცზედმავალიხალხისგაცეტებული მისვლა-მოსვლა. მე მხოლოდ ბოღოზშითავმოყრილმაგემებმაგამაოცეს!..„ანრამიაქვთ,ნეტავი,ამდენი და ან რა აქვთ წასაღები, რომ ზღვაზე ძლივსეტევიან-მეთქი?” ვამბობდი გუნებაში და თანაც გულსვაყოლებდიზღვისფრთვინვას.მეორედღეს,ვარანცოვისკნეინასთანრომვეპირებოდიწასვლას,სწორედიმდროს,სასტუმროს მსახურმა შემომიტანა წერილი. ექიმიანდრიევსკიმწერდა:კნეინა ავადგახდა,დღეს აღარავისმიღება არ შეუძლიადა მის მაგიერ მე გთხოვთ, ჩემთანმოხვიდეთ სადილად. მით უმეტესად, რომ კნეინავარანცოვისდავალებითერთირამუნდაგადმოგცეთო!მემისი ადრესი არვიცოდიდაშევწუხდი,მაგრამგამოდგა,რომთავისისაკუთარიკარეტაგამოეგზავნაჩემთვის.მეცჩავჯექიდავეახელი.

ანდრიევსკივარანცოვისსასახლისსაკუთარიმკურნალი

იყო, შინაური კაცი, და, სადაც უნდა ყოფილიყოვარანცოვი, ყველგან თან ახლდა. ცოლად ჰყავდაქართველი ქალი, თავად თუმანიშვილისა. ქართველებიდიდპატივსასცემდენდაისიცმათსიყვარულსიჩენდა.უეჭველია, რომ ვარანცოვის დროსაც იქნებოდენქართველების მოძულარი რუსები, მაგრამ ვერგაბედავდენ გამოცხადებას!.. საზოგადოდ ხელქვეითებიუფროსის ნება-სურვილს უთანხმებენ თავის გრძნობა-გონებას... ფარისევლურად ხელში იჭერენ ორივესრიკტაფელასავით და, დროს აყოლით, ხან მარჯვნითგაჰკვრენ, გააზუზუნებენ ხოლმე და ხან მარცხნით.ანდრიევსკიკიარეკუთვნოდაამგვარხელქვეითთაგანს...

ცოლ-შვილის მოყვარული და მოალერსე, ანდრიევსკიროგორც ყველგან, ისე ოდესაშიაც ხელგაშლილადცხოვრობდა. იმ დღესაც, მე რომ ვეწვიე, სახლისტუმრებით აევსო. ჩვეულებრივისმოსალმებისშემდეგ,

ანდრიევსკის მეუღლემ ბოდიში მოიხადა ვარანცოვისკნეინას მაგიერდა გადმომცარაღაც ქაღალდში გრძლადგამოხვეული ლეღვის ჩირივით: „ეს იმანგამოგიგზავნათო!”ხელშირომავიღე,მემძიმა.ვნახე,რომსულბაჯაღლოოქროებიიყო.გავწითლდი,ჭირისოფლმადამასხა და სხვებს კი უთუოდ ეგონათ, სიხარულმააიტაცაო.ცოტახნისსიჩუმისშემდეგმადლიგადავუხადედა საჩუქარი უკანვე დავუბრუნე. „სწუნობო? —შეკრთომითმკითხაანდრიევსკისმეუღლემ:—საჩუქრისმიუღებლობა ვის გაუგონიაო? ეს სახსოვრადგამოგიგზავნა კნეინამო”. დაწუნება რა ბრძანება არისმეთქი? — მოვახსენე — სახსოვრად რომ სხვა რამეებოძებია,დიდისიმდაბლითდამადლობითმივიღებდი,მაგრამ ფული კი სწორედ არ მეხერხება-მეთქი. —სტუმრებმაცა და მასპინძლებმაც გაოცებით დამიწყესყურება. ცხადია, უგნურ ბრიყვად ჩამაგდეს, მაგრამთვითონ ანდრიევსკიმ კი სიცილით უთხრა ცოლს: —

„ბაბალე,აკიგითხარ,რომარმიიღებდა?!”

—„მაგასჯერისევსაქართველოშიჰგონიათავი,ასემალემამა-პაპისწესსადარიგსვერმოიშლისო”...მერემოვიდაჩემთან, ბეჭზე დამადვა ხელი და ღიმილით მითხრა:„ჩემო ახალგაზრდა მეგობარო! ტყუილა ნუდაგირცხვენია, აქ საწყენი არა არის რა! ჩვენში ესმიღებულიადა ხომგაგიგონიათქვენებური ანდაზა: „რაქვეყანაშიაცმიხვიდე,იმქვეყნისქუდიდაიხურეო”.ისიცმართალია, ვინც გაჩუქადა შენც მართალი ხარ, რომ არმიიღე ეს საჩუქარი. ამას მე უკანვე გადავცემ კნეინას,ვუამბობ ყოველიფერს და ბევრსაც ვაცინებ, მაგრამმხოლოდ პირობით კი: ერთი წელიწადიც არ გაივლის,რომ შენ სულ სხვა თვალით შეხედავ ცხოვრებას,დღევანდელ შენს შეცდომას იგრძნობ და მაშინ სიტყვამომეცი, რომ მომწერო და შემატყობინოო!.. მართლაც,წელიწადს კი არა, ოთხ თვესაც კი არ გაუვლია, რომ

ვიგონებდი ამ შემთხვევასდა გუნებაში ვამბობდი: „რაგამოუცდელი ვიყავ-მეთქი!?” გულიც კი მწყდებოდა,მაგრამაღარმიმიწერია-რაანდრიევსკისათვის.

სტუმრებში,იმდღეს,იქერთივიღაცპუწკიაახალგაზრდაერია, სულ საულვაშეზე ისვამდა ხელს. ის მოვიდა,მომიჯდაგვერდითდაჩამეკითხა:—გეტყობათ,თავადო,რომბევრიფულიმიგაქვთთან?—რატომარა?!— მაინც? ხუთასი ათასი? — ეს რომ მითხრა, მე გიჟიმეგონადასკამიუკანდავაჩოჩედასაჩქაროდმივაძახე,—ხუთასიმანეთიმეთქი.— ხუთასი მანეთი? — გამიტრიზავა — მერედა ეგ რასგეყოფათ?— გზაში მეტი არ მომინდება და მერე თვიურადგამომიგზავნიანსახლიდან.—რამდენს?

—ხუთ-ხუთთუმანსთვეში.—მერეეგგანაკმარა?—საქეიფოდკიარმივდივარ!..— მაშ კიდეც მოგრჩებათ!.. — მითხრა კიდევდაცინვითდა გადახედა სხვებს... ზოგიერთებმა ღრეჭა დაიწყეს.მივხვდი, რომ მე დამცინოდენ და ცეცხლი მომეკიდა.მეტივეღარაგავბედერა,დამეცსიცილითვუთხარი:—მესაქმეზემივდივარ,საქეიფოდდროცარმექნებადა,რასაკვირველია,მეყოფათვეშიხუთითუმანი.ნათქვამია:„კაცია და გუნებაო!” თქვენ თავს კი ნუ მადარებთ!..თქვენ, როგორც გეტყობათ, სულ სხვა ბრძანდებით!როგორცვხედავ,ხუთითუმანითვეშიმარტოულვაშებზემოგინდებათ! — ამის თქმა და ზოგიერთი ქალებისგადახარხარება ერთი იყო!.. ჩემი მოსაუბრე გაწითლდა,ხელები მოაშორა საულვაშეს, ზეზე წამოდგა, რაღაცასთქმას აპირებდა, მაგრამ სახლის პატრონმა აღარ აცალა,ჩაგვერია სიტყვაში: გრაფო, გრაფო! საზოგადოდ

ქართველ კაცთან ფულზე ლაპარაკი უადგილოა. ეგენიფულსსულსხვათვალითუყურებენ,ვიდრეჩვენ,მაგათთვალში ფულს ფასი არა აქვს. ცხოვრება უზრუნველიაქვსთ და მოთხოვნილება უფულოდაცდაკმაყოფილებული. ყოველივე საჭირო რამ თავისსახლშივე აქვსთ, გარეთ ფეხის გადგმა არ ეჭირვებათ:საჭმელი, სასმელი, ტანი, ფეხი, იარაღი, საქონელი,ნივთებიდასხვანი…ასეგასინჯეთ,რომკოლონიალურიწვრილმანებიცუსასყიდლოდ მოუდისთ! გვარიშვილებსთავისი საკუთარი ვაჭრები ჰყავთ ყმებად, სომხები დაურიები. და ისინი იხდიან, რაც კი ბატონებსდასჭირდებათ:ჩაი,შაქარი,ყავა,ბრინჯი,სანთელი,ზეთიდა სხვადასხვაგვარი სასმელები და სხვანი... თუმცამაგათ საჩხერეში არა ვყოფილვარ, მაგრამ ვიცი, რომწერეთლებს თავის საკუთარი ბაზარიცა აქვსთ. ფულიქართველს საზანდარისათვის საჩუქრად, ან ეკლესიებისშესაწირავადთუდასჭირდება,თვარასხვადრადუნდა?

ფულის საჭიროებას საიდან შეისწავლიდენ? ერთსსაანეგდოტო, მაგრამ ნამდვილ ამბავს კი გეტყვით დაყურიდამიგდეთ:

ერთი ქართველი დიდიკაცი, გამოჩენილი გვარიშვილი,რომელიც თეირანშიაც ბევრჯელ ყოფილიყო დასტამბოლიც რამდენჯერმე ჰქონდა მოვლილი, რომგარდაიცვალა, რასაკვირველია ყოველიფერი შვილებსდაუტოვა.ორიშვილიდარჩა.უფროსიუცოლშვილოიყო,უმემკვიდროდ უნდა გადასულიყო და გაყოფის დროსუმცროსსძმასუთხრა:მემაინცმარტოხელიკაცივარ,ყმადამამულიღმერთმაშენმოგახმაროსო.მე,ქალაქშირომქარვასლაა, ისიც მეყოფაო, თუ ფულებსაც, რაც დარჩა,დამასაკუთრებო. უმცროსიც, რასაკვირველია, დიდისსიამოვნებით დაეთანხმა. გაიყარნენ სიყვარულით,მშვიდობიანად. უფროსი გადავიდა ტფილისში, დადგათავისქარვასლაში,გახსნაოქრო-ვერცხლითსავსესკივრი

და მიჰყო ხელი ცხოვრებას. ყოველ დილა-საღამოსგააღებდაზანდუკს,დასჩერებოდაფულებსდა ამბობდასიცილით: ვინ გამოლევს ამ ეშმაკის გაჭედილებსო!..დახარჯვა არ უნდაო? გაიგეს ქალაქელმა ვაჭრებმა დამივიდენ, სთხოვეს: „ხელი გაგვიმართეო”.რასაკვირველია, უარს არავის ეტყოდა!.. ვისაც რამდენიუნდოდა, მიჰქონდა. ვაჭრები რომ ბაზრობიდანდაბრუნდებოდენ ხოლმე, საჩუქრები მიჰქონდათთავადთან და ისიც ამბობდა თავის გუნებაში: ასე არასჯობიაო? მე მადლი და საჩუქარი, და ისინი კი ხელსიმართავენო. როცა თავისი საკუთარი ექნებათ და ჩემიაღარა დასჭირდებათ-რა, ჩემსას მადლობითდამიბრუნებენო. ნუ დაივიწყებთ, რომ, ფულებს რომაძლევდა, ცარიელ სიტყვას ენდობოდა, თვარა, არა თუსაბუთებს არიჭერდახელში,მოწმეებსაც არისწრებდა!..„ვინ გამიბედავს, რომ უარი შემკადროსო?” დამართლადაც ვინ გაუბედავდა? იმდროსრომ ქართველს

ვაჭარი ოთხში ამოეღო, ვინ რას ეტყოდა, და ან ვისგაუკვირდებოდა?..ბოლოს,როცაჩვენხელშიგადმოვიდასაქართველოს სვე-ბედი და წესწყობილებაც შეიცვალა,ვაჭრებმა ყველაზე უმალ გამოახილეს თვალი დაქართველთავადის მოვალეებმაცუარი სტკიცესფულისპატრონს: ჩვენ არა ვიცით რა, და თუ ვინმემ ისესხათქვენგან, საბუთიც ხელში გეჭირებათ დაწარმოგვიდგინეთო!განრისხდათავადი,ეუცხოვა.მაგრამფულის დაკარგვას კი არ სწუხდა, უარის თქმა როგორგამიბედესო! მიჰმართა მთავრობას, მაგრამ მათგანაციგივე პასუხი მოისმინა! “დალახვროს ღმერთმაო, —სთქვა, — ვინ იფიქრებდა, რომ ამისთანა უპირობაშემოვიდოდა ჩვენშიო? კიდევ მადლობა ღმერთს,დანიბეგიშვილების საბუთი მაინც მიჭირავს ხელში... ისცოტა პირგატეხილი კაცი იყო და უგირაოდ ვერ ვანდეათასი ოქროო!” უჩივლა სასამართლოშიდანიბეგიშვილებს. თვითონ მსესხებელი აღარ იყო

ცოცხალიდა,შვილებმარომდაინახეს—თავადიჯიბეშიიყოფს ხელს საბუთის ამოსაღებადო, მკვდრის ფერიდაედვათ!.. ქართველმა ამოიღო პატარა ქაღალდიათასგვარადდაკუჭნულიდადადვა მაგიდაზე. გახსნეს,ნახეს, და რა გამოდგა? ერთი ღერი ულვაშის!.. აი ესმამითქვენის ულვაშის ღერია და გირაოდ მაქვსო.მსაჯულებმაც და მოპასუხეებმაც, რასაკვირველია,სიცილი აიტეხეს და ქართველი კი ბედსა სწყევლიდა:„ჰოი, ამისთანადროს!.. ახლანდელ კანონს, სამართალს,ნამუსსადაპირისწყალსაო!..”ქალაქელივაჭრებიდღესაცკიდევ სიცილით ამბობენ: „დანიბეგიშვილისთანაძვირფასიკაცი ქვეყანაზე არ ყოფილაო: ერთიღერიიმისულვაშიათასოქროდგაიყიდაო!”

—ეგკარგია—გააწყვეტინასიტყვაგრაფმა—მაგრამარამტკიცებს, რომ იმ დროს ქართველები ველურმდგომარეობაში ყოფილან და ცხოვრების არა გაგებიათ

რა?— მართალია, გრაფო, — უპასუხა ნაღვლიანადანდრიევსკიმ, — მაგრამ შემოტანილმა ცივილიზაციამმალე გამოიყვანა იგინი მაგ მდგომარეობიდან და ბიჯიწინ წაადგმევინა შორს წასასვლელად... სწორედ იმახირებული ქართველის შვილისშვილმა გამოიჩინაცივილიზაციის შვილობა და, ფოსტა რომ გასტეხესავაზაკებმა, ისიც შიგ ერია!.. განსვენებულმა ვარანცოვმაცრემლებიგადმოჰყარა: „ვინქართველიდავინამისთანაუცნაური, უმაგალითო მათში საქმეო?”…სამაგალითოდაც დასაჯა დამნაშავენი: საუკუნოდმადნებშიმუშაობამიუსაჯესდიდსადაპატარას,ყველას.

საზოგადოდქართველნიდიდადდარცხვენილებიიყვნენდა ქალებმა ხომ თითქმის შავები ჩაიცვეს. დიდიკაცისცოლები ერთხანად მგლოვიარედ იჯდენ, კარში აღარგამოდიოდენ, ისე ეუცხოებოდათ ქართველისაგან

ამგვარი საქციელი: „ვინ ქართველიდა ვინ ავაზაკობაო?ვისგაუგონიადღემდეჩვენშიამგვარირამეო?-იძახოდენსაზოგადოდ — ვაი შერცხვენილს, ვაი თავმოჭრილს!..მოგვეხადა ქუდი და შეგვირცხვა ულვაშებიო!” - დასხვანი.თავადმაჰკითხაერთხელქალებს: „ნუთუმაგრედაგენანათ რამდენიმე კაცის ციმბირში გაგზავნაო?” დაკნეინა მანანაორბელიანისამ ეს პასუხი მისცა ქართველქალების მაგივრად საზოგადოდ: „ისინი რომ სულაც არგაეჩინაღმერთსჩვენშესარცხვენად,უკეთესიიქნებოდა,მაგრამ ჩვენ ის გვაწუხებს, რომ იმ შეჩვენებულებმაქართველებსსახელიგაგვიტეხესდასხვებისსჯულზედაკვალზე წავიდენო!..” ვარანცოვმა ხელზე აკოცა მანანასდა ღიმილით უპასუხა: „კნეინავ, ნუ შესწუხდებით,თვითო-ოროლა ცუდი ყველგან ურევიაო. თვითმაცხოვარმაც ვერ აირჩია ისეთორმეტი მოციქული, რომერთიიუდამაინცარგამორეოდაო!..იმანქრისტეგაყიდა,მაგრამ ქრისტიანობას მითი ჩირქი არა მოსცხებია რა!..

იმედია, რომ საზოგადოდ ქართველები თავისქრისტიანულ ზნე-ჩვეულებას უფროც განამტკიცებენმომავალშიო”. მერე მომიბრუნდა და მიბრძანა: „ერასტივანიჩ! საქართველო სულ სხვა ბაღია და მისყვავილებსაცსხვაგვარიმებაღეობაეჭირვებაო!”

მასპინძელი დინჯად ლაპარაკობდა. მის გულიანადნათქვამამბავსყველაყურსუგდებდადამეციმპირველნახვისთანავე ისე შემაყვარა თავი, რომ მოშორება აღარმინდოდა. მართლადაც, რაც ხანი კი დავრჩი ოდესაში,ყოველდღე იმასთან ვიყავი. როგორც ცხოვრებაშიგამოუცდელს, დარიგებას მაძლევდა. მირჩევდა:„პეტერბურგშირომჩახვალ,ასემოიქეციდაამგვარადო”.მარტო რომ არ წავსულიყავ, ჩემის, ჩემსავითვეგამოუცდელ,მსახურისანაბარად,თანამგზავრიცმიშოვა.ერთი მისი ნაცნობთაგანი მიდიოდა სწორედ იმ ხანებშიმოსკოვს და იმას შემიამხანაგა, როგორც გამოცდილს,

ჩააბარა ჩემი თავი და გამისტუმრა. ჩემი მსახური,რომელიც ლალად გამყვა რუსეთში, ერთხანად მეტადგართული იყოუცხო-უცხო სანახაობით, მაგრამ, ჩემი არიყოს, გაკვირვებით არა გაჰკვირვებია რა!.. ერთხელ-ორჯელკიცოტარამეზეშეკრთაგზაში,ეუცხოვა,მაგრამბოლოსიმასაცმიეჩვიადააღარასამბობდა.-მაშინრკინისგზამხოლოდმოსკოვსადაპეტერბურგშუაიყო,სხვაგანკი რუსეთში ფოსტის გზით მიდი-მოდიოდენ. ჩვენც,რასაკვირველია, ფოსტის ცხენებით მივდიოდით.ერთხელ რაღაც უცნაური ჭყივილის ხმა შემოგვესმა:თითქო პირუტყვების ხროა სადმეო. რომმივუახლოვდით, ერთი მინდორი გამოჩნდა, სადაცდამწკრივებულიყვენ რუსის დედაკაცები და ცელითბალახს სთიბავდენ, თანაც უცნაურად გაჰკიოდენ... ისთურმე მათი მუშური იყო!.. იქაური ქალები მეტადახირებულად იცმენ:გულ-მკერდიმოღეღილი აქვთ, კაბამოკლეა, მუხლებამდეც ვერ უწევს და მუხლებ ქვეით

შიშველ-ტიტვლებს სულ აღარა აცვიათ რა. ეს რომდაინახაჩემმაივანემ,იკივლა: „არიქა,ბატონო,თვალებიდახუჭეო!”თვითონმიიფარათვალებზეხელიდადაიწყოჭუჭყუნი: „დალახვროსღმერთმა ამისთანა ქვეყანაო!” აქსად წამოვსულვართ, ამ უნამუსო ქვეყანაშიო!” დასხვანი. — სწორედ მოგახსენოთ, მეც მეუცხოვა იმგვარიჩაცმულობა,მაგრამთვალებზეხელიკი არმიმიფარებია.ჩემმა მგზავრმა რომ გამომკითხა: „რა მოსდის შენსმსახურსო?”დაჩემგანაცპასუხიგაიგო,სიცილითკინაღამმოკვდა; ჩააცივდა ჩემს ივანეს: „მაგრე ჩაცმული ცოლირომ გყავდეს, არ გინდაო... მალე ბრძანება გამოვა, რომთქვენმა ქალებმა მაგრე უნდა ჩაიცვან ხოლმეო!” —„მანამდე არაფერი სჭამოს თქვენმა გვერდებმა”,მიაწყევლა ქართულად და მერე რუსულად ჰკითხა:„ნეტავ ქალბატონებიც ასე იცმენო?”... - “ხანდახანო!” —უპასუხასიცილითდამერემემითხრა: „ყოველქვეყანასთავისიზნედაჩვეულება აქვსდა,ვისაც არუნახავსდა

არ გამოუცდია, რასაკვირველია, გაუკვირდებაო!”თვითონდიდგამოცდილადმოჰქონდათავი,მაგრამერთრამეში კი ვერც იმან გამოიჩინა დიდი გამოცდილება:ტულაში რომ მივედით, რკინის ქარხანაში წავიდალოგინის საყიდლად და მეც მაყიდვინა, თითქოპეტერბურგში კი აღარ ყოფილიყოს, და გზაში თრევითთავიშეგვაწუხებინა.ქალებსგარდაიქაურმაჩიტებმაცკიჩააგდეს საგონებელში ჩემი მსახური: “ე ხე რომ არსადარის, რაზე ჯდებიან და სად სძინავთ ამ ჩიტებსო?” -ამბობდა გაოცებული. პეტერბურგში რომ მივედით დააღარ დაღამდა, ამანაც მეტად დააღონა. სწორედ ერთთვესმოვუნდითმგზავრობას.ჩემიძმაპეტერბურგშიარდამიხვდა.კანვოები „ცარსკოესელოში”გადაეყვანათდამხოლოდმეორედღესწავედიმისსანახავად.

ჩემი ძმათურმეუფრო ადრე მიმელოდადა, გზაშირომდამაგვიანდა, შეშინებოდა: ვაი თუ რამე დაემართაო?!

რომმივედი,დიდადგაიხარა.იქჩემინაცნობიიმერლებიცბევრი დამხვდა და შემომეხვიენ გარს. ზოგი რასამკითხავდადაზოგიკიდევრას!..

ბოლოსყველამმირჩიეს: „რადგანსამხედროსამსახურშიაპირებ შესვლას, აქ დარჩი, ჩვენთან: კანვოობას არასჯობია რაო! ჩვენი სამსახური, სამსახური კი არ არის,ლხინიდაქეიფიაო!”მართლადაც,საზოგადოდკანვოებისდა განსაკუთრებით ქართველების მდგომარეობაუსაქმურიკაცისათვისსანატრელიიყო.კარგადსვამდენ,კარგადსჭამდენ,კარგადეცვათ,დღეშირამდენიმესაათსცხენებს აჭენებდენ, ათამაშებდენ და დანარჩენ დროსაქეთ-იქით საქეიფოდ ინახავდენ. — როგორცკავკასიელებს, დიდ პატივსა სცემდენ საზოგადოდ,განსაკუთრებით ქალები. ბევრად უკეთესი მიღებულიიყვნენ ყველაზე ქართველები, როგორც დიდი ოჯახისშვილებიდათვალ-ტანადობითაცარჩეულები.

ჩემს ძმას გამოვუტყდი, რომ მე, მართალია, სამხედროსამსახური მსურს, მაგრამ მისთანა ადგილს მინდაშევიდე, სადაც სწავლის გაგრძელება შესაძლებელიიქნება, რომ ბოლოს ღენერლის შტაბში გამოვიდე, დათქვენიკანვოობაკიხელსარმომცემსმეთქი.ჩემმაძმამმომიწონა და მითხრა: „დღესვე, შადლუღიდან რომდავბრუნდები,ჩვენსუფროსთან,პეტრებაგრატიონთან,წაგიყვანდაისმოგცემსრჩევასადადარიგებასაო”.

ორი საათი იყო ნაშუადღევის, რომ დაბრუნდა დაწამიყვანაბაგრატიონთან.სახლისპატრონმაქართულადმომიკითხა, მე გავკვირდიდა იმანაც სიცილით მითხრა:„განაქართველიაღარაგგონივარო?დიდიხანიარუსეთშივარ და ცოტა დამავიწყდა, თვარა შენზე უკეთ ვიცოდიქართული! შენც, როგორც იმერელი,უეჭველია, იმერულკილოთიუკიდებდა მე კი წმინდა ქართლური ვიცოდი.

ტფილისში სააზნაურო სასწავლებელში ვსწავლობდიერთად ტატო ბარათაშვილთან, პოეტი რომ იყო, დაბრალიც იყო ჩემი რუსეთში წამოსვლა და კორპუსშიგადასვლა: გამიგონია შაირებით დიდკაცების ლანძღვა?აგვიყოლია ჩვენც, მისი მეგობრები: ის სწერდადა ჩვენვაგზავნიდით: როცა ფოსტალიონი მოვიდოდა ხოლმეჩვენს სასწავლებელში, ჩვენ შემოვეხვეოდით გარს,უცბად ავუწევდით ჩანთისთავს, სადაცწიგნები ელაგა,და ჩავუდებდით ხოლმე ჩუმად ჩვენს გალექსილწერილებს. ის რას მოიფიქრებდა, რომ ნახავდა ჩანთაშიწერილებს? მიჰქონდა ადრესისამებრ. ერთი ალიაქოთიატყდატფილისში!გამოძიებადაინიშნა.ბოლოსგაგვიგეს,დაგვიჭირეს და ბარათაშვილს ჰონორარად ოცდახუთიროზგი მიანიჭეს; ჩვენც იმდენივე გადაგვიწყვიტეს,მაგრამ მე გავიქეცი, გამოვედი სასწავლებლიდან,კორპუსში გამომგზავნეს და მას აქეთ აქა ვარსამსახურშიო”. ამას გარდაც ბევრი რამ გაიხსენა

საქართველოშიმყოფობისდროიდან.მხიარულგუნებაზეიყო. ცოლმა რომ მხიარულად ნახა, ჰკითხა: „კარგგუნებაზეხარდაუთუოდშადლუღსკარგადჩაუვლიაო?”

— სამაგალითოდ! — მიუგო სიცილით — ხელმწიფე-იმპერატორმა სამჯერ მიბრძანა მადლობა!... და ეს მითუფრო სასიამოვნოა ჩემთვის, რომ ქართველებისმიზეზითმოხდა...—როგორ?— ძალიან ისახელეს თავი საზოგადოდ! და ბურთი დამოედანიცდღევანდელიდღის აბაშიძეს, ამილახორსდაანდრონიკაშვილსდარჩათ.გიორგინაკაშიძეცხომვიცითრაცცხენოსანია? ამხანაგებიდასცინიან,მაგრამმაინც კისასწაული მოახდინა. უკანასკნელ ბურჯამდე რომმივიდა და ცხენი უნდა გადაეხტუნებია, იმასაცსხვებსავით უეცრად ცხენი შეუჩერდა და თვითონგადავარდაბურჯსიქით.

—ახ!—სულაცარა!..ერთიკიგადატრიალდაჰაერშიდამერმერაღაც უცაბედად ფეხზე დადგა კატასავით!… არდაცემულა. მაყურებლებს ეგონათ,თუ განგებ ქნაო,დაქებისტაშიდაუკრეს!…ხელმწიფემბრძანა,რომაბაშიძე,ცხენზე მჯდომი, გადახატეთ და სურათი სასახლისგალერიაშიჩამოჰკიდეთო!—საკვირველია,პირველხანებშივინმოიფიქრებდა,რომქართველებიმაგისთანაცხენოსნებიგამოდგებოდენ!ხომგახსოვს,როგორვარდებოდენხოლმეწამდაუწუმ?— ყველაფერსა აქვს საზღვარი და ქართველისვაჟკაცობასადამხედრობასარცჰქონიადაარცექნება!— ძველ დროში ქართველები განთქმული იყვენცხენოსნობითაც ყველგან. დღევანდელ ქართველებსაცსისხლში აქვთ მამა-პაპური ღირსება, მაგრამ, დრო რომაღარა თხოულობს და უვარჯიშოდ არიან, ვეღარასახერხებენ. აი ახლა: თათრები, ჩერქეზები, ჩაჩნები და

ყაზახებირომმოვიდენ,მაშინვეკარგიცხენოსნებიიყვენ,მაგრამმერევარჯიშობითმეტიაღარაშეუძენიათრა!რაციყვენ, ისევ იმად დარჩენ. ქართველებმა კი, რომივარჯიშეს, გაუსწრეს მათ. თათრების რაზმში რომსახელგანთქმულიცხენოსანიიყო,ჰასრიბეგი,დღესიმასბევრისჯობიაქართველებში;ასეგასინჯე,რომესეცაღარჩამოუვარდება!—ჩემძმაზემიათითა.—თქვენ?…თქვენროგორიღაცხენოსანიხართ?—მომიბრუნდამე.—დიდიარაფერი,—ვუპასუხესიცილით.—რატომ?— მე ცხენებისათვის კი არ მიდევნია! წიგნები მეჭირახელში!—შენმაძმამმითხრა,რომგიმნაზიაშიყოფილხარ,დამაშრატომუნივერსიტეტშიარშეხვალ?—სამხედროსამსახურიამოვიჭერიგულში!—ძმასთანგინდაერთადრომიყოსამსახურში?—არა!..კანვოიშისამსახურიარშემიძლია!..

აქჩემმაძმამგადასცაყველაფერიჩემიგულისპასუხიდაბაგრატიონმამეორედღისთვისდამიბარა.

მეორე დღეს მარტო დამიხვდა თავის კაბინეტში.ჩუბინაშვილის ლექსიკონი გადაეშალა და სინჯავდა.მომისვა გვერდით და მკითხა: „გუშინ სხვებთან არმინდოდა გამომეკითხა: რატომ არ გინდა, რომ ჩემთანშემოხვიდეკანვოიშიდაშენძმასთანერთადიმსახურო?რასგაჩუმდი!მითხარიდაუფარავად,როგორცმამას”.

— მე ისიც მწყინს, რომ ჩემი ძმა მანდ არის… მაგანთითქმის გაათავა გიმნაზია და მანდ კი მისთანაქართველიუნდაშევიდეს,რომელმაცარაიცის-რადასხვაგზა აღარა აქვს. მე რომ შევხედე, მანდ ცუღლუტობისმეტს ვერას ისწავლის კაცი. — ღენერალმა გაიცინა დაბეჭებზედამადვახელი.

— დრო ბევრი აქვთ და, ვისაც სწავლა უნდა, განა ვერმოახერხებს?— კი, მაგრამ, სადაც სხვა ყველა ქეიფობს, იქ ერთირასგააწყობს? ქვეყანა წამხედურობით კეთდება დაწამხედურობითვეირღვევა.—ოჰო, შენფილოსოფოსი ყოფილხარ,როგორც გატყობ,დაუმჯობესიარარის,რომუნივერსიტეტშიშეხვიდედასამეცნიერო გზას დაადგე? — მითხრა ხუმრობით —სამხედრო სამსახური ასეთი რამ არის, რომ ბევრიმოცალებაარგექნება,სწავლა-მეცნიერებასგამოუდგე.აიმეც,მარიამნიკოლაევნასქმარს,ლეიხტენბერგისპრინცს,ვახლდი ადიუტანტად; ის დიდი მეცნიერი კაცი იყო,ქიმიკოსიც იყო. მეც ვითომ შემიყვარდა მის ხელშიმეცნიერება, მაგრამ მერე, დრო რომ აღარ დამრჩა,ჩამოვრჩი.— ეგ ყოველიფერი ცხადია, მაგრამ მე სულ სხვაგანზრახვითმივდივარსამხედროში!…

აქდაწვრილებით გავუზიარე მას,რა განზრახვა მქონდასამხედროსამსახურშიშესვლის…

რომ მომისმინა, გადამეხვია და მაკოცა: — „ღმერთმაჰქნას,რომსურვილიშეგსრულებოდეს.მედღესვეწავალჩემ მეგობარ კნიაზ შეხავსკოისთან. ის გვარდიისმსროლელ ბათალიონსუფროსობს, იმას ჩავაბარებ შენსთავს. მამასავით გიპატრონებს და სხვა მაშინ შენიციო!”…სადილადდამტოვა…ნასადილევსაცბევრირამგამომკითხა…დაწასვლისდროსმითხრა:„ახლაკრასნოესელოში მიდისჯარი, იქ შადლუღი იქნება, შემოდგომისდამდეგამდე აღარა იქნება რა... მაშინ მოდი ჩემთან, მედაგაყენებგზაზეო...მანამდე,ამორ-სამთვეს-კისხვაგანსადმეშეინახეთავიო”.ჩემმაძმამაც,რადგანაცკანვოებიცწასასვლელები იყვენ, პეტერბურგს წამიყვანა დამიმიყვანაქართველსტუდენტებთან.

მაშინდელი სტუდენტობა სულ სხვანაირი იყოსაზოგადოდ და ქართველებსაც, მათთან ერთად, სხვაფერი ედვა... მეც მათთან სტუმრობამ მალე გადამიგდოგულიდანსამხედროსურვილებიდაძალაუნებურადმათწრეშიამოვყავითავი.

მეორენაწილი

I

ყირიმის ომმა თვალი გამოახელინა რუსეთს. პეტრედიდისაგან გამოჭრილი სარკმელი მაშინ აიხადა და,როგორც იქმნა, ძალაუნებურად შემოაშუქა განათლებამბნელეთში. თუ პარიზის ტრაქტატს არა, ბატონყმობა,ეგება,დღესაცარყოფილიყოსგადავარდნილირუსეთში.იმდროს,ესეიგიმესამოცეწლებში,იტალიადაუნგრეთი

სცდილობდენ განთავისუფლებას და ებრძოდენავსტრიას. გარიბალდი, მაძინი და კოშუტი გაუხდათყველაშეგნებულმამულიშვილებსიდეალად.სწორედიმდროსგამოვიდასარატოველისემინარიელიჩერნიშევსკი,ჩაუდგა სათავეში ჟურნალ „სოვრემენნიკს” და,დობროლიუბოვთან, ანტონოვიჩთან, ნეკრასოვთან, დასხვებთან ერთად, დასცა რუსეთს კიჟინა. ამოძრავდარუსეთი.მაგრამ,როგორცახალმაგამოღვიძებულმა,ჯერკარგად გამოურკვეველმა, ბარბაცი დაიწყო. მისიხელახლა დამონება შეუძლებელი იყო! დააგდო ძველიგზა, დაადგა ახალს და, რასაკვირველია, როგორცყოველიფერს ახალს, ამასაც ზოგი რამ შეცდომა მოჰყვა.ტყვილადკიარარისნათქვამი: „ვარდიუეკლოდარავისმოუკრეფიაო”. რაღაი კი ზურგი უჩვენა ახლადგამოღვიძებულმა ძველს, ყველაფერს თვალი აარიდა,აღარც კარგი და სასარგებლო რამ სწამდა ძველთაგანი,ყველაფერიბოროტადეჩვენებოდა,დაწინ,მომავალიკი,

ყოველიფერიგაურჩევლადკარგიეგონა.დამაშინგაჩნდა,ტურგენიევისაგან აღნიშნული, ნიღილისტობაც. ესნიღილისტობა ბევრ რამეს ჰგმობდა წარსულში,გაბედვით ებრძოდადაუშიშრად სდებდათავს, მაგრამგადააჭარბა და სამაგიეროდ უწმინდურობა, როგორცგარეგანიისეშინაგანიც,შემოიღო:ქალებმაშენიშნეს,რომძველიდედები,უმეტესად,არასაკეთებდენდამხოლოდკოპწიობას უნდებოდენ, პროტესტი გამოუცხადეს დათვითონ ხელი აიღეს კოპწიობაზე, შეიკვეცესთმებიდაგარეგან უყურადღებობით უწმინდურობამდე მივიდენ.მერე ამ გარემოებას შინაურობაც მოჰყვა და წაიტეხესფეხი.მართალია,ესსაზოგადოდარითქმოდა,მაგრამმეაქ უმეტესობაზე ვამბობ და მის შიშით, რომ ნამდვილმარგალიტზე თაღლითი მეტია, ნამდვილი მარგალიტივის დაუგმია?.. კაცებმა, ზოგმა წამხედურობით დაზოგმაც „მგონიაობით”, მეტიც ჩაიდინეს ქალებზე. იმხანებშითავისი საკუთარი აზრით მოქმედება სახიფათო

იყოდა,რომ გამოჩენილტურგენიევს საზღვარგარეთ არგაესწრო,ვინიცის,რამოუვიდოდარუსეთში?

ამ ახირებულობისდროს გამოსცა ჩერნიშევსკიმთავისიპატარა კრიტიკული წიგნაკი: „ხელოვნება მარტოხელოვნებისათვის, თუ ცხოვრებისათვის?” ამან დიდიგავლენა იქონია მკითხველებზე. ბევრს ააღებინამუსიკაზე ხელიდა მხატვრობა-ქანდაკებაცუარაყოფინა.მაშინლიტერატურაცორადგაიყო:უმეტესობასრულიადუარყოფდა მწერლობაში ხელოვნებასდა მეორე ბევრადნაკლები, ისე გადაჰყვა ხელოვნებას, რომ გარდაკეთილხმოვანებისა და მუსიკისა აღარა სწამდა რამწერლობაში. მხოლოდ ერთი რუსის მგოსანი, გრაფიალექსი ტოლსტოი გაუდგა ორივე მხარეს, არ ჩაიგდოთავი სხვებსავით უკიდურესობაში და მიტომაც, ორივეუბნისაგან დაგმობილი, დღესაც არ არის ღირსეულადაღსარებული. დანარჩენმა მწერლობამ კი გული ვეღარ

მოიბრუნადაკერპადდაადგაარჩეულგზას.

როდესაც ნიჭიერი პისარევი და მყვირალა ზაიცევიდაუდგენ თავში ხელოვნების უარმყოფლებს, მთელიმკითხველი რუსეთი შეიძრა და მაშინ წარმოითქვაშესანიშნავი სისულელეც: „შექსპირს ანტონოვიჩისჩექმები სჯობიაო” და იმავე დროსვე, რასაკვირველია,სცდილობდენპუშკინისდედამიწასთანგასწორებას!

იმ დროს ქართველი ახალგაზრდობა იზრდებოდარუსეთის უნივერსიტეტში. მარტო პეტერბურგშიიქნებოდაოცდაათსულზემეტი,და,თუმართლა „ერთიმერცხალი გაზაფხულს ვერ მოიყვანს”, სტუდენტობაცქართველებშიიმდროიდანიწყება.

ჩვენ ყოველთვის, საუკუნის განმავლობაში, რუსეთისნასუფრალით ვიკვებებოდითდა,რაღათქმაუნდა,რომ

მაშინაც რუსეთის მიმართულება, დრო და ჟამისმიუხედავად, მისის ნიღილისტობით ჩვენშიაცგადმოვიდოდა! ტყუილი კი არ უთქვამს გ. წერეთელს:„ქართველი, ცოტა არ იყოს, კუდაბზიკააო!” გადაჭარბებაგვიყვარს და რუსობანობამაც მისის ნიღილისტობითმაშინ მოიკიდა ჩვენშიფეხი. — სტუდენტების რიცხვშიმეც ვიყავი. ჩემ ხანგრძლივ ცხოვრებაში საპირადოკერძოსა და წვრილმანებში უხასიათობა გამოვიჩინე,მაგრამდიდისადა საზოგადოსათვის კი ჩემსდღეში არმიღალატებია. მწერლობაშიაც შემეძლო, რომ, სხვებისაყოლით დიდი სახელი მომეპოებია, მაგრამ ჩემსრწმუნებასვერვუღალატედა,ტოლსტოისაარიყოს,შუაადგილი მეჭირა... სხვებსავით წამხედურობითუმეტესობის მიმდევარი არ ვყოფილვარ. ზაიცევს არადვაგდებდი, ნიჭიერ პისარევს თუმცა ვაფასებდი, მაგრამმისი ბევრი რამ არ მომწონდადა არც ის მეჯერა მეორეპარტიის, რომ მწერლობაში მხოლოდ მუსიკა და

კეთილხმოვანება უნდა იყოს და კმარაო. ორთა შუამყოფს, მე ჩემი გზა მქონდა არჩეული და მივდიოდიწყნარად.

ეს იყო მიზეზი, რომ ჩემ მწერლობას პატივი ჰქონდაახდილი და ამხანაგობა ჩამომშორდა. ერთ საღამოსშემოვიდენჩემთანმოციქულებადვ.თუ—შვილი,გ.ჯავ—შვილიდამ.ჩო—შვილიდაგადმომცესამხანაგობისმაგიერ: „შენის მწერლობით გვარცხვენ და ლექსებისწერაზე აიღეხელიდა ან ჩვენსნაცნობობაზეო”.მტრობადღესაც არავისი მაქვს, რომ მაშინ ახალგაზრდასმქონოდა, და ეს მათი შემოთვლილი სიტყვა ისარივითმეცა გულზე. ბუნებათანაზიარს, ყველას მეგობრობადაგანწყობილება მსურდა და ერთთავად მთელიამხანაგობის მოშორება ჩემთვის სიკვდილი იყო.ჩავვარდისაგონებელში.

დიდხანსვყოყმობდი,მაგრამიმხანებში,ჩემგანპირადადუცნობ, „ცისკრის” რედაქტორისაგან მივიღე შემდეგიწერილი: „ძმაო აკაკი წერეთელო! იმერლობას ნუგამოიჩენდანუგაფხუკიანდები,რომშენისამაგალითოლექსი „საიდუმლობარათი”დავბეჭდედაუშენოდშენისახელიდა გვარი მოვაწერედა არა მარტოუმნიშვნელოორი ასო. აი რა იყო მიზეზი: ჩვენი პლატონი,ფილოსოფოსი, ასწავლის ბარიათინსკის ქართულს. იმასეჩვენებიაშენილექსიმისთვისდადიდადმოსწონებოდა;დამიბარა მე და, როდესაც გაიგო ჩემგან შენი ვინაობა,მიბრძანა, რომ მისი სახელი და გვარიც მოაწერეო. მეცრაღა გზა მქონდა?!.. მაინც რა არის ეგ იმერულისიფრთხილე,რომშენსლექსებსსახელსარაწერ?ყველასძალიანმოსწონსშენილექსები,განსაკუთრებითქალებს.იმღერიან კიდეცა. აბა, შენ იცი, თუ მომეშველები მალ-მალე.შენიივანე”.

ამგვარ წერილს დღეს სულ სხვაგვარად გავიგებდი,მაგრამ მაშინ კი დავიჯერე და დიდი გავლენაც იქონიაჩემზე, მითუფრო, რომ პროფესორმად. ჩუბინაშვილმა,რომ წაიკითხა ჩემი სახელი, რომელსაც მანამდის არვამხელდი, მიმიხმო სახლში და კვერი დაჰკრაკერესელიძისსიტყვებს.იმდღიდანკიგადავწყვიტე,რომმწერლობას გამოვდგომოდი და, თუ ვინმეჩამომშორდებოდა,ისკიმისნებაზემიმეშვა.ამისშემდეგძვირად თუ ვისმე შევხვდებოდი ხოლმე და იმასაცუნივერსიტეტში.თითქმის ყველას ჩამოვშორდი, გარდაორისა. ისინი არმიყურებდენ სხვებსავითხმის აყოლითდა, სხვებზე უფრო ნიჭიერად თუ მივაჩნდით, თვარანაკლებარა.მაგრამსაოცარიაბრბოსჰიპნოზი:გაბედვითადა გამორკვევით ისინიც ვერას ამბობდენ ჩემსასარგებლოდ. ერთი მათგანი იყო კირილელორთქიფანიძედამეორე—ნიკონიკოლაძე.იმხანებშიერთილექსიდავწერე.თუმცნახევარისაუკუნეგასულია,

მაგრამდღესაც კიდევ წაიკითხებადა ჩემმა ამხანაგებმაკი კიჟინა დასცეს მაშინ: „აი აქ აზრი არ ვარგა დაობროდობისმეტიარაარისრაო!”მხოლოდკირილემადან. ნიკოლაძემ კი სთქვეს, რომ კარგი რამ არის როგორცხელოვნებაო, და მირჩიეს, ერთი რამ მისთანამიმემატებია,რომცხოვრებაშიგამოსადეგიყოფილიყო.ისლექსიიყო „სიმღერამკისდროს”.მეცავიღედაბოლოშიერთიხანაჩავაკერე:

„უხვადმოვიდაწელსპური,მაგრამბედსმაინცვემდური,რომპურსბატონიწაიღებს

დამეკიოფლსატყვილადვღვრი!”

ეს რომ ნახეს მომიწონეს და კიდეც ამ მიკერებული,ნაძალადევილექსითდაიბეჭდა;მეკიუნდაგამოვტყდე,რომ არცმიწერისდროსდა არცმერე არმომწონებიადა

მიტომაცმოვშალეშემდეგში.

ნ.ნიკოლაძემაშინძალიანახალგაზრდაიყო,მკვირცხლი,მოუსვენარი, ნიჭიერი და სულ სხვა მიმართულების,ვიდრე მე. იმას ყოველიფერში პირველობა უნდოდა;რასაკვირველია, პოეზიაშიც, რადგანაც კრიტიკოსობასჩემულობდა,პირველობაუნდოდა.მედიდადმაფასებდა,მაგრამ ის კი უნდოდა, მეც მის ნებაზე ვყოფილიყავ;მაგრამმეჩემიგზითმივდიოდიდა,ვგონებ,ამისმიზეზიუნდაიყოსისმტერ-მოყვარეობა,რომელიცაქამდისაცართავდებამედაიმისშუა,თუმცისკიძალიანგამოიცვალა.რაცშეეხებამეორეს,კირილელორთქიფანიძეს,ისყველასსაყვარელიიყოდაკარგირამაც,მაგრამსაოცარიჟინიანი!ასერომ მისი ჟინიანობა სიგიჟესა ჰგავდა ხოლმე. აი, ამორ ახალგაზრდასთან მოვიბრუნებდი ხოლმე სულსსტუდენტობისდროსდასხვებსკიყველასჩამოვშორდი.ამჩამოშორებითბევრიარაწამიგიარა.პირიქითკიდევაც

მოვიგე, რომ დროს არ ვკარგავდი ლაყბობაში დაკეთილადვხმარობდი.

ერთ დილაზე შემოიჭრა ჩემთან ჩემი ნაცნობიახალგაზრდასტუდენტიგამბურცოვიდაგადმომცა,რომდღესმეთორმეტეაუდიტორიაშიერთივიღაცქართველისტუდენტი უნდა გაასამართლონო: შეუტყვიათ, რომშპიონიარისო!…

მეუცხოვა!… არ მეჯერა, რომ ქართველი ვინმე მაგხელობასიკადრებდა.გულმააღარმომისვენადაწავედიაუდიტორიაში. რომ მივედი, ათასზე მეტი სტუდენტიდამხვდა შეგროვილი. ქართველი კი ერთიც არ ერია.ამბიონზეშემდგარიყონეკლიუდოვი,მერერომსენატისპროკურორად და მინისტრის ამხანაგად იყო; იმასამოდგომოდა გვერდით ათანასიევი და ერთიც სხვა,სახელი არ მაგონდება, და სიცილით ეუბნებოდა

სტუდენტებს: „ბატონებო, ეს შემთხვევა გვიმტკიცებს,რომჩვენფრთხილადმოვიქცეთხოლმე!…აიახლაც,რომჩვენ პირადად არ ვიცნობდეთ იმ კაცს, ხომ უნდადაგვეჯერებია და გაგვეწირა ის კაცი? და ის კაცი არისაკაკი წერეთელიო”. ჩამოვიდა ამბიონიდან, ხელი მომცა,მიამბო ყოველიფერი: თურმე ჩემზე ყოფილიყო ის ვაი-უშველებელი.რაღაი კიღმერთმა იმდღეს გადამარჩინა,რადგანაც ის მეთაურები, ნეკლიუდოვი და ათანასიევი,სხვებთან ერთად მიცნობდენ, მე სიცილადაც აღარმყოფნია და აღარც არა მითქვამს რა. გაიარა ერთმაწელიწადმა.

ერთხელდ. ყიფიანი შემოვიდა ჩემთანდა მთხოვა: „ამსაღამოს კ. აფხაზისას უნდა მოხვიდე უეჭველადო”. მეგამიკვირდა დ. ყიფიანის ჩემთან შემოსვლა, რომელიცმანამდის მერიდებოდადა სტუდენტებში გარევა კიდევუფროც მეუცხოვა, მაგრამ სიტყვა მივეცი და კიდევაც

ავასრულე. იმ საღამოს ქართველი სტუდენტობა,მართლა, შეყრილიყო აფხაზისას შინაური საქმეებისგადასაწყვეტად და, სხვათა შორის, დ. ბ-ძეც უჩივოდაამხანაგებთან ი. სერ-ვს: „ჩემ წერილებს იღებს, ხსნის,კითხულობს და მერე ჰხევსო”. ი. ს-ვი შეხტა დაშებზრიალდა!...„დ.ნი-ძისრადასაჯერებელიაო?—სთქვა— ეგ არ იყო, რომ შარშან ყველას ჩამოგვიარა დადაგვარწმუნა, რომ აკაკი წერეთელი შპიონი არისო?” ამსიტყვებზე ყველამ თვალი გამოჭყიტა დაგანსაკუთრებითთვითდ.ნიკ-ძემ.

„მართალია, — სთქვა, — მე გავაფრთხილე სუყველა,მაგრამმეესხომჩემით არმიქნია?ნ.ღ-ძემმიბრძანაო”.მაშინწამოდგან.ღ-ძეცდათავიიმართლა:„მემეგონადასხვებიც გავაფრთხილეო”. მხოლოდდ. ყიფიანი მოვიდაჩემთან ბოდიშის მოსახდელად და მითხრა: „ნუგეწყინება, რომ გერიდებოდიო! ჩვენ ქართველებმა რა

ვიცოდით? და ჩვენც იმათ დავუჯერეთო!.. მოხარულივარ, რომ ტყუილი გამოდგაო!”… მე დღესაცდარწმუნებულივარ,რომნ.ღ-ძე,რომელიცგავლენიანიიყო და მამაშვილურად გვეპყრობოდა ჩვენ, ნამეტანისსიფრთხილით შესცდა, თვარა არაფერი პირადობა არჰქონია ჩემთან, მხოლოდ მოვალედ სცნო თავი, რომყმაწვილები გაეფრთხილებია. ყურადღება არც ამშემთხვევისათვის მიმიქცევია, მაგრამ, ცოტა არ იყოს კი,მომიწამლა სტუდენტობა, ის სანატრელი დრო, როცაადამიანსეკალიცკივარდადეჩვენება.ამისშემდეგსამიწელიწადი კიდევ დავრჩი უნივერსიტეტში. იმ ხანებშიმოხდა არეულობა უნივერსიტეტში. ჩვენებმა მიიღესმონაწილეობა და კიდევაც იგემეს ციხე. მე მათში არვრეულვარ!.. არა იმიტომ, რომ ციხის შემშინებოდეს!...მაშინაცისრწმუნებამქონდა,რასაცდღესაცვადგევარდავერ ვუღალატე: მოსწავლემ ჯერ უნდა ისწავლოს,დაასრულოს სწავლა და მერე კი აღარ დაერიდოს

არავითარმსხვერპლს.ჩვენშიკიუკუღმახდებაეს!...ამანსრულიადჩამომაშორაამხანაგებსდამეც,მოვრჩითუარაუნივერსიტეტს,გადავედიმოსკოვში.იქიმავეწილიწადსდავცოლშვილიანდი.

ნურავინ ნუ დაიჩემებს: მომავალში ამას ვიზამ, თუიმასო!მეგადაწყვეტილიმქონდაგუნებაში,რომცოლიარშემერთო და მერე ისიც უცხოელი, მაგრამ შემთხვევასყველაფერი შესძლებია! მოსკოვში ე-არ ერისთავისასგამეცნო მოხუცებული კნიაჟნა ენიკეევისა და, ვინაობარომ გამომკითხა, გულითა მთხოვა: „მოდი ჩემსაო!” მეცცოტა ხნის შემდეგ ვეახელი. ჩემი მისვლა მოხუცებულსძალიან ეამა,დიასახლისი გამაცნოდა მითხრა: „ეს ჩემიდისწულია: შვილობილადა მყავს აყვანილიო; ეს ორიუფროსიქალიპირველქმრისაგანდარჩადაესსამი,ორიქალიდაერთივაჟი,კი,ამმეორექმრისხელშიჰყავსო.ესმეორე ქმარი ჯერ ორენბურგში იყო გუბერნიის

პროკურორად და ახლა მოსკოვში გადმოვიდა დამიტროპოლიტის კანცელარიისდირექტორად არისო”. ამლაპარაკის დროს შემოვიდა თვითონ ისიც და გამეცნო.ლიტერატორი გამოდგადა ძალიანაც კარგად შევეწყვეთერთმანეთს...რამდენიმედღერომდამეგვიანებიადა არმივსულიყავ, თვითონ მოიჭრებოდა ჩემთან დაწამიყვანდახოლმეთავისსახლში,თითქოსუჩემოდაღარშეეძლო!.. სამი თვის განმავლობაში სულ ამ ყოფაშივიყავი და ძალიანაც დავშინაურდი. უფროსს ქალს,რომელიც ჯერ კიდევ არ იყო სრულწლოვანი,შევუყვარდი. მაშინ მე ქალის სიყვარულს დიდყურადღებასარვაქცევდისაზოგადოდ,მაგრამ,როდესაცდიდად შეწუხებულმა ქალმა შემომჩივლა თავისიაღსარება,მაშინკიგულიმეტკინა.ისიყოდანიშნულიდასრულწლოვანებასუცდიდა,რომტვერის გუბერნატორიკუდრიავცოვი შეერთო. ამ ქალს ის არ უყვარდა დამისიანებს კი არ ჰსურდათ სიტყვის გატეხადა მისთანა

სასიძოს ხელიდან გაშვება. საცოლომ შემომჩივლა, რომქორწილის ღამეს თავს დავიხრჩობო, თუ შენ არგადამარჩენო!.. მეც ავდექი და მეორე დღეს ის ქალივითხოვე.დედა-მამინაცვალიდიდხანსმეხვეწენ: „მეორედანიშნე! მაგას ჰყავს საქმროო”, მაგრამ მეგავჭირვეულდი და აღარც იმათ სწყენიათ, როგორცშევატყვე: სულიც აღარ მომათქმევინეს, ისე გადამწერესჯვარი.

მეორედღესშემოვიდაჩემთანჩემიცოლისმამინაცვალიდამითხრა:„ესაქციებიხუთიათასითუმნის,თუმცაათიწლის კუპონები წაჭრილი აქვს, მაგრამ,როცა ვადა გავა,თავნად ეღირება; ეს შენი ცოლის არის, ნათლიამდაანათლიავა, რო მონათლა, მაშინ; მიიღე და მე კიხელწერილიმომეცი,რომგასტუმრებულიხარდაცოლისყოველიფერისრულადმიღებულიაო”.

მაშინ მე ცხოვრების ბევრი არა ვიცოდი რადა ფულსაცდიდ მნიშვნელობას არ ვაძლევდი. ყოველიფერიმართალიმეგონადაეკალიცვარდისფრადმეჩვენებოდა;რაღათქმაუნდა,რაცუნდაყოფილიყო,მოვაწერდიხელს,მაგრამიმდროსდამესწროერთიქართველისამ.აბ-ძედაქართულად მომაყვირა: „არ გაგიწყრეს ღმერთი, აგრე არმოაწეროხელიო!..რამდენიცარის,იმდენიდაწერეო!”დამეც ხუთიათას თუმანზე მოვაწერე ხელი, თუმცანამდვილად კი ორიათას ცხრაას თუმანზე მეტად არღირებულა.ესჩემიხელისმოწერამაინცარიამასიმამრსდა წასვლის დროს სიტყვა ჩამომართვა, რომ ცოლსწავიყვანდიკავკასიასდაიქაღარდავბრუნდებოდი.

მეორედღეს კნიაჟნა შემოვიდა ჩვენსასდა გუშინდელიამბავი, რაც გადამხდა, ვუამბე და ვკითხე: სიმამრიუკმაყოფილოდ რად დარჩა ჩემზე მეთქი? მანაც ჯერხატზედამაფიცა:„ჩემადარსადწაგცდესო”,მერემომიყვა

საიდუმლოს: „ჩემი შვილობილის პირველი ქმარი,როგორცადრეცმითქვამს,ბაზილევსკია,იმბაზილევსკისმკვიდრი ძმა,დღესრომ სიმდიდრით არის განთქმული.ოქროსმადნებშიაცდაიმსიმდიდრეშიაცნახევარიწილიუძევსოშენსცოლსადაცოლისდას,მაგრამმაგათიმამარომ მოკვდა, შენი ცოლი წლის დარჩა და ცოლისდამუცლის; მაშინ იმ მეორე ძმამ, დღევანდელმაბაზილევსკიმ, გამოძებნა ორენბურგის პროკურორი,მილიონიმისცა,ჩამოართვახელწერილიდასიმდიდრეკიდანარჩენი, რაც ამ ორ დას ერგებოდა, თვითონმიისაკუთრა; ახლა შენ საჩივარი უნდა აუტეხობაზილევსკისდა,როგორც შენს ცოლს, ისე ცოლისდასაცდაუბრუნოკუთვნილებაო”.

ეს ამბავი გახმაურდა. კნიაჟნა ჩემთან გადმოვიდა დაცოლის მამინაცვალი კი გაგიჟდა. მართლა გაგიჟდა,თუმოიგონა,არვიცი,მაგრამსიგიჟეშიკიმოკვდა.—დამრჩა,

როგორციმერელს,პროცესიხელში,რომელიცდიდხარჯსმოითხოვდა. ვიღაც ტრუბეცკოიმ ორი მილიონიშემომაძლიაიმპროცესში:„მომყიდეოდამერემევიციო”.მაგრამ მე რა ნება მქონდა დავთანხმებულიყავ, მითუფრო იქ ცოლისდაც ერია. ასეთუ ისე, კრედიტიდიდიმქონდა მოსკოვში: დავიწყე პროცესი და დიდგაჭირვებაშიჩავვარდი,რადგანაც,რომმეგონა,ისეადრეარ გათავდა საქმე. იძულებული გავხდი, რომდამენებებია თავი რუსეთისათვის და წამოვსულიყავსამშობლოში ცოლშვილიანად. საქმე გადავეცი ჩემქვისლს,რადგანაციმხანებშიჩემიცოლისდაცგათხოვდა,ზოლოტარიევმა შეირთო, და მერე იმან დაიწყოსაზოგადო საქმის წარმოება. ექვსი თვის შემდეგ ჩემიცოლისდადაქვრივდადაიმთვეშივეშეირთოქართველითავადიშვილი, ელ. ერ-თავი, და საქმეც იმას ჩაუვარდახელში.მაშინსაქმეპალატაშიიყოგადატანილი;რადგანაცოლქის სასამართლოში ჩვენ მოვიგეთ, პალატაშიც ჩვენ

სასარგებლოდ გათავდა და დარჩა მხოლოდ კასაცია.სიმდიდრე უნდა მიეღო ნახევარი ჩემს ცოლშვილსაც,მაგრამ წარმოიდგინეთ შემთხვევა: ჩამოვარდენშუაკაცებიდაელ.ერ-ვისულუბრალორამეზეგარიგდა,რისაც სრული უფლება ჰქონდა ვექილობის ძალით.ადვოკატებმა, რომ მოარიგეს, გასამრიგლოდ მიიღეს:პასავერმა სამოცდახუთმეტიათასი მანეთი, პოტეხინმაასიათასი და ქართველმა ადვოკატმა ვ. მაჩაბელმა კიოცდაათიათასი. ჩემმა ცოლშვილმა კი არაფერი!..თურმეადვოკატებმა დაარწმუნეს, რომ ერ-ვმა თავისწილხვედრიმოიგოდა,შენქმარსრომვადაარდაეკარგა,შენცმოიგებდიო,მაგრამათიწელიწადიგაგიშვიათო!მეესამბავი,საქმერომგათავდა,ორითვისშემდეგგავიგედა მივაშურე აქედან ცოლ-შვილს. მნახეს თუ არა,მისაყვედურეს: რატომ ყურადღება არ მიაქციე დადაგვიკარგე საქმეო? მაგრამ, როცა ავუხსენი, რომ ესყოველიფერი ტყუილია, - იმ დღიდან, რაღაი კი დას

გადასცა ჩემმა ცოლმა უფლება და ვექილობა, ის, და,გახდებოდა მემკვიდრედ და იმას უნდა გადმოეცანახევარი, რასაც მოიგებდა, - მაშინ კი მიხვდენ დაშემოიკრესთავშიხელი.მაგრამმზითვიდანკიმაინცარარგებიათრა: ასერომმეცოლიწამოვიყვანედამზითევიკისხვებმაწაიღეს.ბოდიშსვიხდიმკითხველთან,რომაქჩემ შინაურობაზე ამდენს ვლაპარაკობ, მაგრამიძულებული ვარ: ჩემმა მტრებმადა მათმა ამყოლებმა,სხვარომვეღარამოახერხესრა,დაჰყარესხმა,რომაკაკიმცოლისმზითევიმილიონებიაიღოდაგაფლანგაო!...მაშინროდესაც თვალით არა მინახავს რა. ეს ცილისწამებადღესაც ბევრს მართალი ჰგონია ჩვენშიდა სიკვდილისშემდეგ სხვების საგულისხმოდ არ მინდა სიმართლისდაკარგვადამიტომვამბობ.

ახლაგადავიდეთსაქართველოში.რუსეთირომმივატოვედაცოლშვილითდავბრუნდისამშობლოში,მაშინძალიან

არეულიდაგამოურკვეველიდროიყო.ბატონყმობაუნდაგადავარდნილიყო, ახალი რეფორმები შემოდიოდა და,რასაც ჩვენ ისე შევხაროდით, ისიც თავისთვის კუდსიტოვებდა. სახელით ყველაფერი კარგი იყო, მაგრამსახრავად კი არ ვარგოდა. მაგალითად:რა ბატონყმობისმოსპობა იყო ის მოსპობა,როცა ბატონიდა ყმა,ჯაჭვითერთმანეთზე გადაბმული, ჩინოვნიკს ეჭირა ხელში დაორივეს აღრჩობდა -ღლეტდა? რაღა ნაყოფს გამოიტანდაის სამსჯავრო, სადაც ხალხის ენა აკრძალული იყო დაენის უცოდნელობის გამო ხალხი უნდა გამღლეტ-გამცვეთელებს ჩავარდნოდა ხელში? ამაებს ყველასვხედავდი და მიტომაც სრული ჩემი თანაგრძნობა ვერმოიპოვეს რეფორმებმადა მაშინდაიწერა: „ადვოკატი”,„კატადაძაღლი”,„ვაისუნდაშევეყარო”დასხვანი.ვერცერთმხარესვერვხედავდი,რომმიკედლებადაგვერდშიამოდგომა შესაძლებელი ყოფილიყოს; ყველასჩამოვშორდი და, როგორც იმედგაცრუებული,

ახირებულადდავრჩიმარტოდ.

ერთი მხრით მაღლიდან რისხვა, მეორე მხრითთავადაზნაურობის გაწყრომა და მესამე მხრითსტუდენტების (მაშინ ინტელიგენციას „სტუდენტობას”ეძახდენ)ენისწაგრძელებამოსვენებას არმაძლევდა.იმდროს ხმის აყოლა ისეთი ძლიერირამ იყო,რომ ძვირადნახავდი მისთანა ახალგაზრდას, რომ ჩემზე ძვირი არეთქვასდა ცილი რამ არ შეეწამებიოს. რომ ჰკითხავდი:„შენისთვალით გინახავს ეგ ყველა, რასაც ამბობ? შენიყურით გაგიგონია?” და სხვანი, - ისინი გულწრფელადამბობდენ: „არა, მაგრამ გაგონებით ვიცითო!” დიახ,გამოდიოდა,რომგამგონეყველაიყოდადამსწრეკიარცერთი!... მაგრამ ბრბო სიმართლესდაეძებს? ის მხოლოდწამხედურობით ბღავის ცხვარივითდა, რად ბღავისდარას,თვითონაცარიცის.ჰე,ასეიყო,თუისე,მეკიდიდგასაჭირში ჩავვარდი; უნდა თავზე ხელი ამეღო და

სხვებისნება-სურვილსავყოლოდი,მაგრამმეგავკერპდიდა ვერ ვუღალატე ჩემს თავს. ცოლშვილი გავისტუმრესოფელში და, ულუკმაპუროდ, შიშველი, უსახლკაროდდარჩენილი, მაინც არავის ვეპუებოდი და ჩემსას არვიშლიდი. მაშინდელი ჩემი მდგომარეობა მშვენივრადგამოხატა გულმოსულმა ბეს. ღ-ძემ: „მაგასთან ბრძოლაშეუძლებელიაო!რაუნდაწაართვადარაუნდადააკლო,რომ არა აბადია რაო?!. ჭამა-სმას არ დაგიდევს დადასაწოლ-სახურავს!..მარტოჰყეფსდაიღრინებაო!”

მართალია,ვყეფდიდავიღრინებოდი,მაგრამვერავინვერიტყოდა, რომ ჩემ პირადობაზე მე ხელი გამენძრიოს!ყველასაგან მოძულებულს, ბევრჯელ კარგი ადგილი,ღირსი რომ არ ვიყავი მისთანა, მაძლია მთავრობამ,მაგრამ, რაღაი კი ერთხელვე სხვა გზა მქონდაამორჩეული, არა ვქენი სამსახურში შესვლა და დავრჩიოხრად, ანუ გიჟად,როგორცზოგიერთები ამტკიცებდენ.

რამდენიმე წელიწადი ვიყავი ამ ყოფაში და, როცაიქნებოდა, ეგება კიდეც გავტეხილიყავ, მაგრამ მართალინათქვამია:„მაგრამღმერთიარგასწირავსკაცსასხვისგანგანაწირსაო”. მეც გამომიჩნდენ თანამგრძნობნი დაგამამხნევეს.

იმ ხანებში სასტუმრო „კოლხიდა” ეჭირა გიორგიჭელიძეს. ის მოვიდა ჩემთან და მითხრა: „შენსმდგომარეობას ვხედავ და მინდა, რომ დახმარებაგაგიწიოვო!ერთიოთახიმისიმოწყობილობით,საჭმლითდასასმლითმომირთმევია:გადმობრძანდით ჩემთანდაიცხოვრეთ. არაფერსა გთხოვ! არ შეგაწუხებ, სანამცოცხალი ვარ, და როცა ღმერთი ინებებს და თქვენიგარემოება შეიცვლება, იმედი მაქვს, თვითონაც არდამივიწყებო”. მე, რასაკვირველია, დიდი სიამოვნებითმივიღე ეს თანაგრძნობა და დავდექი გიორგისთან.პირველ ხანებში ჩემი ავის მოსურნეები ძალიან

აწუხებდენ იმასაც: „რად მიეცი ბინა და საზრდოო?”მაგრამ, რომ ვეღარა გააწყეს რა, მიწყნარდენ... ასე,ამგვარად მოვიპოვე საზრდო და ლუკმაპური აღარმქონდა საძებრად. მაგრამ არა მარტო პურითა ცოცხალარს კაცი: სულიერი საზრდოც, სულიერითანაგრძნობაციყო საჭიროდა ისიც მალე მოვიპოვე იაკობ ნიკოლაძისადა ბესარიონ ხელთუფლიშვილის ოჯახებში. ეს ორიოჯახი იყო, რომ მამხნევებდა, ხელს მიწყობდა, გულსმიკეთებდა და მეც უფრო შეუპოვრად და გაბედვითმივდიოდი ჩემი გზით მომავლის მოლოდინში...ვიბრძოდიდა არც ერთი მოვლინება არ ყოფილა ჩვენში,რომ მეც ჩემებური მონაწილეობა არ მიმეღოს...პირადობაზე ხელაღებული ვიყავი, საპირადო არავისთანმქონია რა, მხოლოდ საზოგადო მახალისებდა, დამივდიოდი ჩემი გზით. რაც კი რამ გასაკეთებელიშემხვდებოდა, თუკი მოვახერხებდი, გინდ დიდიყოფილიყოსდაგინდპატარა,ჩავკიდებდიხოლმეხელს;

ეს გაურჩევლობა მე ისე გამიტაცებდა ხოლმე, რომ არცმტერ-მოყვრობა და არც სისხლ-ხორცობა აღარ ვიცოდი.ერთმა ჭკვიანმა კაცმა მითხრა მაშინ: „სწორედ რომახირებულიკაციხარ:შენიან-სხვისიანობაარიცი.შენიანსარარჩევშენისმწარისენითდასხვისიანსუდგები?..რომვისმესუნდოდეს შენთანდაახლოვებადადამოყვრება,ვერ ახერხებსო”. ეს მართალი მითხრა, მაგრამ არც მემიპასუხნია ტყუილი: „ეგ ყველა მართალია, მაგრამსაზოგადოსაქმეშიმეარმესმისმტერ-მოყვრობა!..მეჩემიგზით მივდივარ; ვინც გვერდით ამომიდგება, გინდამტერი იყოს,გინდმოყვარე, ჩემიანადმიმაჩნიადა,ვინცწინ მეღობება, მტრად მეთქი”... აი, ასეთი იყო მაშინახალგაზრდობის ჩემი რწმენა და დღესაცშეძლებისდაგვარადვერვყოფუარს.

იმ გაკერპებულ წინსვლაში დიდი ტანჯვაც გამოვიარე,მაგრამ,რადგანაცღმერთმაიმდენსხანსმაცოცხლა,რომ,

რასაც მაშინ ვფიქრობდი, ასრულდა და მტრებიმოყვრებადგადამექცენ,აღარასვიტყვიაღარცჩემთავზედააღარცმათზე.

დღეს,რომ არდამიმსახურებია, მისთანა პატივისცემაშიდასიყვარულშივარსაქართველოში!..მართალია,მტრებიდღესაცა მყავს, მაგრამ უმეტესობაზე ვამბობ და ღრმამოხუცისამარისაკენმივდივარჩემისსამშობლოსლოცვა-კურთხევით.

1894—1908წ.წ.

ბაში-აჩუკიისტორიულიმოთხრობა

თავიპირველი

თვალმიუწვდომელ სიშორიდან გველივითმოიკლაკნებოდა ჩუხ-ჩუხა არაგვიდა ერთგან კლდოვანკიდესგამეტებითეხლებოდა,რომახალიგზაგაეკვლია!..თავს არ იზოგავდა, მაგრამ შეუპოვრობისაგანუკუქცეული, დარეტიანებული და თავბრუდასხმული,თითქოს სულის მოსაბრუნებლად, იქვე მორევშირამდენჯერმე მოტრიალდებოდა ხოლმე და მერე კიდაკვირვებითგადადიოდადაბლობზე,რომუფრომეტისსიფრთხილითა და კვნესა-დუდუნით დაშვებულიყოქვემოატეხილ ჭალებისაკენ. იმ კლდოვან კიდისთავზე,

ღრუბლიდან გამოსულიყო უზარმაზარი ციხე-დარბაზი,შეუპოვრად გადამდგარიყო და სანუგეშოდგადაჰყურებდა არემარეს. ყოველი მხრით შეუვალგალავნით შემოზღუდულ შენობას, მხოლოდ ერთისმხრით, აღმოსავლეთისაკენ, გულს უხსნიდა სიგრძითჩაყოლებულიაივანი.

სამხრობა გადასული იყო. აივნის თავში ტახტზე იჯდაფეხმორთხმითდარბაისელიმოხუცი,ზაალერისთავი,დაკრიალოსანს ათამაშებდა! იქვე შორიახლოს, ზედხარიხასთან,მიედგასკამიზაალისმეუღლეს,მუხლებზეგადაეშალადავითნიდა „ჭირისკანონს”ჰკითხულობდა;სკვნილი∗ეჭირახელშიდა,რამდენჯერაცკიგაათავებდაიმ ერთსადაიმავე ფსალმუნს, დაიწერდა პირჯვარს,ჩააგდებდა სკვნილს და მიუბრუნდებოდა ისევთავიდან!...უნდაორმოცჯერწაეკითხა.

— „მიშველეთო!” — დაიკივლა უცბად და აქეთ-იქით

კედლებს დაუწყო ყურება. ზაალიც წამოვარდა დამიაშურა:—რაიყო,ბატონო?რადაგემართა,მარიამ?— არაფერი! — მიუგო, როგორც იქნა,გულდამშვიდებულმა მეუღლემ — თავბრუ დამეხვა!სახლმა ქანება დაიწყო და მეგონა, თუ კედლებიინგრეოდენ...მომეჩვენა...— აგრე იცის მიჯინებულმა კითხვამ! თავბრუს ასხამსკაცს!— მორევისაკენ გადავიხედედა წყალმათვალი მომჭრა,—დარცხვენითწაილაპარაკამარიამმა.—ჰმ!მეცარავთქვი!...წყალსთელხიდაჰკრავდა,ჭევლიშეინძრეოდა, შეითამაშებდა და, რასაკვირველია, შიგჩასახული სახლიც დატორტმანდებოდა... როგორ ვერმიხვდი? ღმერთმა ბავშვსაც ნუ აქნევინოს ეგ საქმე, —დაუმატასიცილით.—როცა კაცს გული საგულეს აღარა აქვსდა შიშის ქარი

უვლისტანში, მაშინრა არ წარმოუდგება!? იმ სიზმარმასულგადამრიადაგადამშალა!

—სიზმარმა?!

—დიახ! იმუცნაურმა სიზმარმა, წუხელი რომუნახავსმოძღვარს.

—ვეჟო,რაარისმაგისთანა?

—ნეტავიარცკიგამეგონა,თვარაროგორგავიმეორებ?

— ეეი! ბიჭო, ბიჭო, რომელი ხართ მანდა! კირილესდამიძახეთ,მომგვარეთახლავ!თუეძინოს—გააღვიძეთ!— დაიყვირა ერისთავმა და გასწორდა. კრიალოსანიმიაგდო გვერდზე, მუთაქა განზე გადადვა,ფეხები ძირსდაუშვადააუჩქარებლადგაუყარაფოსტლებში.

შემოვიდამღვდელი.

—მშვიდობასახლსაამას!—სთქვადაგაჩერდა.

— დაბრძანდი, მამაო! — უბრძანა ერისთავმა დამიუთითასელზე.

—რაღაცუცნაურისიზმარიგინახავს?

—უფროჩვენება,ვიდრესიზმარი,ჩემობატონო!

—ხალხიკიგადაგირევიადა!...

— არ მინდოდა გამხელა, მაგრამ, პარაკლისი რომგადავიხადე,

მიზეზიმკითხესდავეღარდავფიცე.

—რაიყომაინცმაგისთანა?

— მართლა რომ საოცარი რამ. — აქ ჩაახველა ხმისგასასწორებლად მოძღვარმა და ათრთოლებულის ხმითმოჰყვაწყნარად:—ალავერდისმონასტერს,დიდებამისძლიერებას,უწმინდურიდაჰპატრონებოდა!

—უწმინდური?!...

— დიახ: გველეშაპი შემოჰხვეოდა გარს. სამჯერ რომშემოგვერგვოდა,კუდიპირშიეჭირადაერთიმტკაველიკიდევ იქით იყო გაცილებული. ეძინა იმ წყეულს! მისიშიშით საყდარში ვეღარავინ შედიოდა. აღარც წირვა იყოდა აღარც ლოცვა. ხალხი გარს შემოჰხვევოდა დაზარდაცემული შეჰყურებდა. ვეღარავინ ინძრეოდა!...ხანდახან გამოიღვიძებდა ხოლმე ის არაწმინდა,გაიშლებოდა და პირდაღებული, თვალების ბრიალით,წამოსრიალდებოდა ხოლმე ხალხისაკენ!.. რომელ

კუთხიდანაც კი მოადგებოდა, გაჰქონდა! ჩასანსლავდაზედიზედ, ერთიმეორეზე, იქვე უძრავად გაშეშებულადამიანის შვილებს; გამოძღებოდა, გასისინდებოდა დამერე ისევ გარს ეხვეოდა ტაძარს. ყოველი მისიგამოღვიძება მუსრი იყო ქვეყნისათვის. ერთიც ვნახოთ,მოულოდნელადგამოჩნდასამიმეომარი,ერთიმეორეზეუკეთესი; მათ ნახვას არა სჯობდა-რა!... შუბ-ისრითშეჭურვილებსხელშიფარ-ხმალიეპყრათდააელვებდენ.— ერთი მათგანი მიუბრუნდა ზარდაცემულ ხალხს დაშეჰყვირა: „ვინ ქართველი და ვინ გულგატეხილობაო?აღარ გახსოვთ ძველი ანდერძი: „სირცხვილს სიკვდილისჯობსდაორივე-კიერთად—ჯოჯოხეთიაო”.ამსოფელსგამოთხოვებიხართ, დღეს თუ ხვალ აღარც ერთი აღარიქნებით, და ცხვრებივით კი დაგიდვიათ თავი!... არგიჯობსთ,რომწინააღუდგეთუწმინდურსდაბრძოლაშიდალიოთსული?განაესუფროვაჟკაცური არიქნებადაგულის მოსაოხებელიო?... ამ სიტყვამ ელვასავით

დაურბინა ხალხს და გამოაფხიზლა: შეიქნა ერთიჩოჩქოლი,იგრიალადიდმადაპატარამ:ზოგმაფარ-ხმალსმოავლო ხელი, ზოგმა ცულს, ზოგმა წალდს, ზოგმანამგალს,ზოგმა ხელკეტს, ზოგმა რასა და ზოგმა კიდევრას!ვისაცრაეხერხებოდადაანრაემარჯვებოდა—იმასმიმართა. წაუძღვენ წინ მეომრები, მიუახლოვდენმძინარს, ერთად გასტყორცნეს სამი ისარი; დალახვროსღმერთმა,არცერთიგვამშიარგაერჭოიმწყეულს!მისმამაგარმა ქერტლმა სამივე აირეკლა. გამოიღვიძაგველეშაპმა, მაღლა აიღოთავი, აიქოჩა, ერთი საზარლადიწივლა და მიაშურა. საოცარი სანახავი იყო: კუდითირეკდა მეომრებს, ტოტსა სცემდა, ბრჭყალებითჰგლეჯდადა კბილებით სწიწკნიდა. ცუდად იყო საქმე,თუისუცხომეომრებისამივმხრითარმისდგომოდენდაბრძოლა არდაეწყოთ!საარაკოიყომათილახტისცემა!...მაგრამ რა გამოვიდა, რომ იმუწმინდურს ყოველ ახალ-ახალ ჭრილობაზე, ყოველ წყლულზე ძალა ემატებოდა!

დაელეწათფარ-ხმალიგმირებსდაღონემიხდილნიმზადიყვნენ დამორჩილებოდენ; მაგრამ ამ დროს გამოჩნდამთიდანმომავალიმხედარი,შუბითხელში,თეთრცხენსმოაგელვებდა. მიეჭრა გათამამებულ გველეშაპს დაუგმირალახვარი. უწმინდურმა იწივლა, დაიკლაკნა დასასიკვდილოდ გააღო პირი. შავი ოხშივარი კომლივითამოუშვადათან საზარელი სიმყრალის სუნი ამოატანა.ჩვენ ყველას გული შეგვიწუხდა და უგრძნობლადდავემხვეთდედამიწაზე... არვიცი,რამდენხანსვიყავითუგრძნობლად, მაგრამ, ბოლოს, რომ გამოვფხიზლდით,თვალიგავახილეთდამაღლაავიხედეთ,აღარაფერიაღარიყო!ყოველივეგამქრალიყო:აღარცგველეშაპისჩანდადააღარც მეომრები. თეთრცხენიანი მხედარიც წასულიყო.სიჩუმე იყო და მხოლოდ სალიტანიო ზარების რეკაისმოდა, თუმცა სამრეკლოზე კი არავინ იდგა; ტაძარიგანათებული იყო და კარები ღია. იგრიალა ხალხმა,მოიხადა ქუდიდა მიაშურა პირჯვარისწერით. შიგ რომ

შევედით, საყდარი ცარიელი იყო, მხოლოდ აღსავლისკარებთან ის სამი მეომარი ესვენა: ამ სოფლითგასულიყვენ...თავზენათლისსვეტი ადგათდამაღლითგალობაგუნდთაისმოდა: „წმინდათათანაგანუსვენეო”დასხვანი.

— „წმინდა არს, წმინდა არს, უფალი საბაო!” — სთქვაპირჯვარისწერითგაკვირვებულმაერისთავმა.

— „სავსე არიან ცანიდა ქვეყანადიდებითა მისითა” —განაგრძომარიამმა.

— „და საკვირველებითა!” — დაუმატა მოძღვარმა დასამივედადუმდენ.დიდხანსხმააღარამოუღიათ,მაგრამსახეზე კი ემჩნეოდათ, რომ უჩვეულო მღელვარებასშეეპყრო სამივე. ის ორი მხოლოდ სულზე ჰფიქრობდა,მაგრამ ზაალი კი ქვეყნიურ ზრახვებს ვეღარ ახწევდათავს. — უცბად დაიქუხა ერთი და გაგრძელდა ხმა,

თითქოს ცის ერთი კიდიდან მეორე კიდემდე ეტლებიგადაახრიგინესო.

— „წმინდაარს, წმინდა არს!” — სთქვა ერისთავმა დაპირჯვარი გამოისახა. — ღრუბელთა წინამძღვარიმიბრძანდებამთაში!დაილოცოსმისიმადლი!

ამ დროს ზედიზედ დაიჭექა სადღაც შორს და მთებმაცბანიმისცეს.

— ჰაა! გავარდა მეხი! კეკუჩ თავში ეშმაკს! — სთქვასიხარულითზაალმადაწამოდგაზეზე.მსხვილმაწვიმამშემოაშხაპუნააივნისაკენ.ზაალოთახშიშევიდა,მარიამმასახატესმიმართა,რომსანთლებიაენთო,კირილეკიიქვედარჩა მარტო, მოიყარა მუხლები, ააპყრო ხელები დასასოებითწარმოსთქვა:„ღმერთო!მოხედეშეჭირვებულსსაქრისტიანოს და სიზმარი კეთილად აგვიხდინეო!”დიდხანსიდგაგაქვავებული,მხოლოდტუჩებსანძრევდა

დაცრემლებიღაპაღუპითეცემოდენსპეტაკწვერებზე.

თავიმეორე

მეორედღეს,დილით ადრე,გამოსულიყოზაალ აივანზედა ჭალებს გადაჰყურებდა. შუახნის, ჭაღარაშერთულიმოურავი, იქვე კედელზე ატუზული, თვალებშიშეჰყურებდა.

— ესეც ჩვენი კირილეს სიზმარი!... ახდა და მორჩა!მართლა გველეშაპივით არ მოიკლაკნება ეს არაგვი?! ამხნის კაცი ვარ და ამისთანა წყალდიდობას არმოვსწრებივარ—სთქვაერისთავმა.

—არცმე,თქვენირისხვაარამქონდეს!...ტყედაველიკიმოაქვს და... ხიდები, სადაც იყო, დახვეტა. ქვიტკირისხიდი დაუქცევია, გზა შეკრულია და ჩვენი მწყემსებიცგაღმადარჩენილან!—მოახსენამოურავმა.

— რა უშავთ?... იქაც ჩვენი არ არის?!.. სწორამდე ესეცდაიკლებს.მთისწყალია...მალეჩამოვარდება.

—უფროადრეც,მაგრამმაინცბიჭებიგამიცდებიანამორ-სამდღესდაძნელია.

—განაიქკივერგაიჩენენსაქნარს?

—კი,მაგრამ,ხომმოგეხსენებათ,თუსულარეჩიჩინები,თავისთავადარასმოიფიქრებენ.-დღესრომაქამყავდენ,მივცემდი ხელში საგდებელს კავებით, დავაყენებდიწყლის პირად მოსახვევში და ვაჭერინებდი ჯირკებს...შეშასდავამზადებდი,ზედკარზემოყენებულს.

—მართლა,სადიყოამდენიხე-ტყე,რაცამწყალსმოაქვს?აცდის,აცდისდაჩამოატარებს.

— მთაშიდამზადებულ ხორებსდაშლიდა ნიაღვარიდა

ჩამოჰყრიდაწყალში.

—აგრეიქნება...სხვაბიჭებიაღარარიან,რომმიაყენო?

— გახლავან!... როგორ არ გახლავან? მაგრამ ყველასთავისი საქმე აქვს, მოგეხსენებათ, და მწყემსებისმოცდენამიტომმაწუხებს.

— თუ გიყვარდე, რამდენიც შეიძლოთ, იმდენიდაამზადეთ!... კირი გვაქვს დასაწვავი, რომ საყდარიშევაკეთოთ როგორმე. მოძღვარი აღარ მასვენებს დაქალბატონსაც დაუჯინია: უნდა შევლესოთო!... კარგია!სულისსაქმეა!...წყლისმოტანილიშეშაწმინდაიქნებადაწმინდასაქმესაცუნდამოხმარდეს.

—აგრევქნათ,შენიჭირიმე!..

ამსაუბრისდროს,შორს,ხვადაბუნებში,გამოჩნდაერთი

ვიღაცცხენოსანი.პირდაპირსასახლისაკენმოაგელვებდაცხენს. ზაალმა შენიშნა და სთქვა: მოურავო! ისცხენოსანი, ვიღაცა არის, თუ ფათერაკს არასგადაჰკიდებია,სწორედგიჟიუნდაიყოს!...თავშიშველა,უქუდოდრომკაციმოგზაურობდეს,გაგონილა?

მოურავიმიაჩერდადაღიმითმოახსენა:

— იმერელიუნდა გახლდესთ ვინმე!— გაჩეჩილთმაზეფაფანაკიედებადაარეტყობა.

—იმერელი?!იმერელსაქეთრაუნდა?

— რა მოგახსენოთ, მაგრამ სწორედ იმერელი კი უნდაგახლდესთ — ცხენსაც ისე მოათამაშებს! — ცხენოსანიამასობაში პირდაპირ მოადგა არაგვს. ხიდი რომწაღებული დახვდა, ფონს დაუწყო ძებნა: აატარ-ჩამოატარა წყლის პირად ცხენი და ბოლოს უკანვე

გააბრუნა. „ვე-პუ შენს საქმეს. ნურას უკაცრავად,იმერელო,ხიდივერდაგახვედრეთ!”—სთქვადაცინვითზაალმადამიუბრუნდამოურავს:—„იმერეთისღელეებიეგონა,ბუჭულაწისქვილებისსაბრუნებელი...მგონია,ისეკიდაფრთხა,რომერთწლამდეღომიცვეღარიცნოს”...

—შენირისხვანუმომეცემა,თუარგამოალოცვინა,გულისაგულესაღარშერჩეს!—დაემოწმაღრეჭითმოურავი.

ცხენოსანმა მისი ბედაური გააჭენ-გამოაჭენა ჭალებში,გაახურვადა წამოიყვანა პირდაპირ მდინარისაკენ. რომმოადგა კიდეს, ჰკრა დეზი და გადუშვა აზღვავებულწყალში.ცხენმადაკაცმა,ორივემ,ძირიგაიარეს,თითქოჩაინთქენო. ცოტა ხნის შემდეგ ამოჰყო ცხენმათავიდაიწყოცურვაგვერდელად;მხედარიზურგზეეკრადათავსუჭერდა,რომპირდაპირმეორეკიდეზეგაეყვანაკლდისზემოთ; მიუახლოვდა კიდეც, მაგრამ წყალმა დიდი ხეჩამოატარადა მოხვდა ცხენს; ცხენი მოტრიალდა, მისცა

თავი ქვემოთკენ წყალ-წყალ, რადგანაც გასასვლელკიდესჩამოსცდა;მხედარმაცმიუშვალაგამიდათვალისდახამხამებამდე ტრიალ მორევში ამოჰყვეს თავი. —„არიქა, ვინ ხართ მამაცი?! მიეშველეთ! მცურავებსდაუძახეთ! უშველეთ!.. ”ჰყვიროდა ერისთავი. მორევშიცხენიშეჩერდა,თითქოსთავსანებებსბრძოლასდაბედსემორჩილებაო. მაგრამ თურმე მხოლოდ ისვენებდა.მოიკრიბა უკანასკნელი ღონე და მხედრის კიჟინითგამხნევებული,გადაეშვასაჩქეფზე.იქკირამდენიმეჯერგადაატრიალა ადუღებულმაწყალმა.მხედარიზედ აღარიჯდა, ფაფარში ხელჩაკიდებული განზე მიჰყვებოდაცურვით.დიდზე ადევნათვალი ერისთავმადა ბოლოს,როცამიეფარენდააღარჩანდენ,მწუხარებითსთქვა:„ვაი,უბედური!.. აქ კიდევ შეიძლებოდა შველა, ამ მორევში,მაგრამიქ,იმუცნაურჩენჩქერში,ვინღარასგააწყობს!”...სთქვადასაჩქაროდდააპირაწასვლა.

ყვირილზე მარიამი შემოვარდა დაფეთებული. ქმარმაუამბო ყოველიფერი და, როდესაც მიაწია ბოლომდე,უთხრა: „იქკიდაიღუპენ,მგონია,საჩქეფშიო!”მარიამმამოუხშირა კივილს, ორჯერ-სამჯერ დაიკრა მუხლებზეხელი და ერთხელ ყბაზედაც ჩამოისვა, თითქოჩამოიპოტნაო. ბევრი იწუწუნა: ვაი, დედიმისისთვალებისდადგომასო!დარომმოიოხაგული,დავითნიგადაშალა...მიმართაჩვეულებრივადჭირისკანონს...

შემოიტუზა მოურავი და ჩაახველა. — რა ჰქენი,მოურავო?ვერავინმიაშველე?—ჰკითხაზაალმა.

— მივაშველე, შენი ჭირიმე, მაგრამ მცურავებიშემიშინდენ, ვეღარ შებედეს წყალში!.. ნამეტანიგადარეულია.

—ჩაატარა?

—შორსარწაუღია!იქვემოსახვევში.ხეებსრომხერგავსხოლმე,ზედმიაყარა...

— ეგებ გამოატანინო როგორმე, მადლია! — სთქვაქალბატონმა.

—რაღაგამოსადეგიგახლავთ,შენიჭირიმე?—კაირამეკიგახლდათ!...ასოქროდმამაშვილსარდაუთმობდა!...

— ხომ არ გადარეულხარ, მოურავო? — ბრძანავაჟბატონმა — მირონცხებულზე მაგრე გაგონილალაპარაკი?

— ვინ მირონცხებულია, შენი ჭირიმე? მე ცხენზემოგახსენებთ,თვარაისკაციროდიდამხრჩვალა.

—როგორთუარდამხრჩვალა?!.—მიაყვირესორივემ.

— თქვენი რისხვა არა მქონდეს!... აქ რომ ჩაჰყო თავიწყალში, ე, იქ ამოჰყო, ჰა, იხვივით!... ცხენისდაღუპვასჩივის:როგორ ვერ გადავარჩინეო,თვარათვითონ, გინდწყალიც არ გადასხმოდესთავზე... გაწუწულა კი ძალიანდასახაბაზოშიშევგზავნეთორნეზეგასაშრობად!...

— მადლობა ღმერთს! სწორედ კაი მახარობელი ხარ!...მიამაჭეშმარიტად!ვინარისდარასაქმეაქვს,ვერგაიგე?

— ჯერ არა უთქვამს-რა, შენი ჭირიმე!თქვენ ნახვას კიეჩქარება და, როგორც კი გაშრება, გიახლებათ, თუუბრძანებთ!

—ძალიანკარგიიქნება...შემომგვარე!—მოურავიგავიდადა ერისთავი კი გახარებული ეუბნებოდა თავისმეუღლეს: „არ ყოფილა უბრალო ვინმე! უკეთესისიმარჯვე ღმერთმა შეარცხვინოს!... ხომ გაიგონე,მცურავებმა ვერ შებედეს შეცურვაო, და იმან კი ეს

აზღვავებული არაგვი სიგრძისად გამოივლო ლაჯებში!..სწორედ მოგახსენო, მეც გამიჭირდებოდა ჩემსიყმაწვილეში მაგის გაბედვა!” მარიამმა გაიცინა დაჩაახველა.

—რასიცინი?გაგახსენდაგანა,შენრომთავსგაწონებდიდა ალაზანში ჩავაგდე ცხენი? ეჰ, ყოველიფერს თავისიდროაქვს—დაამატახვნეშით.

მოურავი შემოუძღვა ახალგაზრდა კაცს. ტანმაღალი,წელში წვრილი მხარბეჭიანი, ფაფანაკ-გადაგდებული,გაჩეჩილითმითდაგაწკვერტილისულვაშებითტიტველაპირზე, სწორედ სასიამოვნო შესახედავი იყო.მოხდენილად გადაიჯვარედინა ფეხებიდათაყვანი სცაერისთავს.

—გამარჯობაშენი!—უბრძანაერისთავმა.

— ღმერთმა გამარჯვება ნუ მოგიშალოსთ, ჩემოხელმწიფევ!მოახსენამოსულმადამეორედსცათაყვანი.

— მადლობა ღმერთს, რომ გადარჩენილხარ!.. რაგაჭირვება გადგა მისთანა, რომ განსაცდელში იგდებდითავს?

— ჩემი განსაცდელი რაღა სახსენებელია, შენი ჭირიმე,მაშინ როდესაც მთელი საქრისტიანო განსაცდელშიაჩავარდნილი?!.. მასთანაც არ მეგონა, თუ ეს დღედამადგებოდა... ცხენის იმედი მქონდა. ბევრჯერშემიცურებია ჩემი „აფხაზურა” აღელვებულ ზღვაში დაარა გამჭირვებია-რა, და დღეს კი ამ უბრალო წყალმადაგვამარცხა. ალბათ წერა იყო! — სთქვა და ისეთიამოიხვნეშა,თითქოსგულღვიძლიამოატანაო!თვალებზეცრემლიმოადგა.

— შენ, როგორც გატყობ, ძალიან გებრალება შენი

„აფხაზურა!”.

—ძმასავითმყავდა,ჩემოხელმწიფევ,თანშეზრდილიდაშეჩვეული.

— თუ ზღვაში მისთანა არა იყო-რა, ხმელეთზე ჩემს„არაბულას”ვერავინმისწვდება...სამაგიეროდმიჩუქებიაშენთვის!

ჭაბუკმა რამდენიმე ბიჯი წინ წადგა, ცალი მუხლიმოიყარადა ჩოხის კალთაზე აკოცა. მოურავი შეიშმუშნადაშურითშეხედადაჯილდოვებულს.

— მოურავო! — ბრძანა ზაალმა — ხომ გესმის?.. რასყოყმობ? ზედაც შენი მოჭედილი უნაგირი დაადგი: შენჯერარგინდადამერესხვასგაჩუქებ.

— არ ემჯობინება, შენი ჭირიმე, რომ წითელი ლაფშა

უბოძოთ?

—ვინაგკითხავს?შენაასრულე,რასაცგიბრძანებენ!

— კი, შენი ჭირიმე, მაგრამრომ არ იკარებსუნაგირს ისშეჩვენებული!?...

—როგორთუარიკარებს?

—არიდგამს!...წელიწადია,ზედარავინშემჯდარა!..ორ-ორმეჯინიბესძლივსგამოჰყავს!..

—შენჯავრინუგაქვს!ამანიცისდაიმცხენმა.

—თუკივერშეჯდება,რადუნდა?...

—ჰმ!აჰა,ღმერთო,კიდევთავისასამბობს—სულელიარმოჭვიანდება, თორემ გიჟის მოთვინიერება ყოველთვის

შეიძლება.შენრასიტყვი,ყმაწვილო?

— მოვიხმარ ღვთისადათქვენის მოწყალებით! რაშებსხედნიან და ცხენი მისთანა რა იქნება, რომ ვერდაიმორჩილოსკაცმა?—მოახსენაღიმილით.

— მეც აგრე მგონია. ღმერთმა მოგახმაროს! — ახლა კიმიამბე,რისთვისგარჯილხარდასაიდანხარ?

—კახეთიდანგახლავარ!

—კახეთიდან?!მერედაგზაშეკრულიარარის?

—გახლავთ,მაგრამმეკიფირმანიმიჭირავსხელში.

—იმერელიუნდაიყო?

— გახლავარ, მაგრამ დიდიხანია, რაც მოვშორდი

იქაურობასდაკახეთშივარ:თქვენმასიძემგაახლათჩემითავი,ბიძინაჩოლოყაშვილმა.

—რაამბავია?

— წიგნი მოგართვათ და იქიდან გაიგებთ ყველაფერს,ჩემო ხელმწიფევ! — ამოიღო უბიდან წერილი დამიართვა, — ესეც ქალბატონმა მოართვა დიდქალბატონს...

—საკვირველია,რომარდაგსველებია?..

— გასანთლულ ტილოში გახლდათ გახვეული! —ფაცაფუცითგახსნაწიგნიერისთავმადადაუწყოკითხვაჩუმად. მისმა მეუღლემ სათვალეებს დაუწყო ძებნა.მოურავი და იმერელი კი იდგენ და შესჩერებოდენ.კითხვის დროს ერისთავს აღელვება ეტყობოდა დარამდენჯერმეშეხედაიმერელს.

—ხომარგადარეულა?!.რამოსაფიქრებელია!..—ჰკითხაზაალმა.იმერელმამოურავსშეხედადახმაარამოუღია...ერისთავი მიხვდა და დაითხოვა მოურავი. მარიამიცსათვალეებისმოსაძებნადწავიდა.დარჩენმარტოორნი.

—იწერება:„ქრისტიანობაამოვარდაო,წირვა-ლოცვააღარარის,ზარებისრეკვააღარისმის,ხატებიშეურაცხყვესდატაძრებიგააუპატიურესო”...ესჩვენცგაგონილიგვქონდა,მაგრამრავქნათ,რომთავზევითღონეაღარარის!..ღვთისრისხვა მომდგარიადაუნდა ავიტანოთ, ღვთის ნებასვეუნდამივენდოთ!

— მე რა მრჯის თქვენი სიტყვის შებრუნებას, შენიჭირიმე,მაგრამხომმოგეხსენებათ:„ურიაიხრჩობოდადაღმერთი ახსენა: მიშველეო! ღმერთმაც უბრძანა: ხელიგაანძრიედაგიშველიო!”

— ეგ ანდაზა კარგია, მაგრამუფრო სხვადროს!.. მარტო

ხელის განძრევა ვეღარას გიშველის!.. მაინცრისი იმედიაქვს?

— ჯერ ღვთისა და მერე თქვენი... ხუთასი მეომარითვითონ გამოჰყავს სულ დარჩეულები, ხუთას-ხუთასსერისთავებიც ჰპირდებიან, — ეს ათას ხუთასი; ერთიხუთასისიმედითქვენგანაცააქვს!..

—მერე-დაორიათასისკაცითსამოციათასზეგალაშქრებარა მოსაფიქრებელია? სხვარომ არა იყოს-რა, ისიც კმარა,რომ ალაზნის პირზე, გაღმა-გამოღმა, თხუთმეტი ათასიულუსისახლობს...დიდიდაპატარაყველამეომარია.

— ორიათასი ქართველი ხუმრობა არ გახლავსთ, შენიჭირიმე, თუ აქედან შემწეობაც იქნება. ნათქვამიგახლავსთ:„ცდაბედისმონახევრეაო”.

— ეგ ანდაზა ჩემისთანა ხნიერებზე აღარა სჭრის!.. ჩემი

სიძეჯერ კიდევ ყმაწვილია, გული საგულეს აქვს!— მემიკვირს ქსნის ერისთვისაგან, როგორ დაეთანხმა?.. არიცის, რომ მაგით იქ ყეენს ააშფოთებს და აქ ქართლისმეფესგაარისხებს?

— გამარჯვებას რომ გაიგებს, ქართლის მეფეც აღარასიტყვის.მართალია,გათათრებულია,მაგრამგულიმაინცჩვენსკენუფროაქვსდა,რომგამარჯვებაჩვენდაგვრჩებაღვთით,ამაზეეჭვიარუნდავიქონიოთ.

—აბა,ჩემოიმერელო,ყმაწვილიხარდაწინდახედულობაგაკლია.მთელმაკახეთმავერაუყო-რადაახლაორიათასიკაცით უპირებთ გადენას? აბა რა სათქმელია! ციხეებიხელში უჭირავთ და ქალაქი!.. ვერცარას კახეთსვუშველით და ქართლსაც საფრთხეში ჩავაგდებთ.გამძვინებული ყეენი მიზეზს ეძებს, რომ ქართლსაც ისდღე დააყენოს, რაც კახეთს! დღეს თუ კიდევ სულიგვიდგას, ბატონი მეფის წინდახედულობის ბრალია.

ღმერთმადიდიდღემისცესვახტანგმეფეს!

— შაჰნავაზს?!. ნაღვლიანის ღიმილით უპასუხაიმერელმა, და უნდოდა რაღაც მოეხსენებია, მაგრამ ამდროს გიჟივით შემოვარდა კირილე მღვდელი დამოახსენა:

—ქსნისერისთავებიგიახლენ,შენიჭირიმე!

ქსნისერისთავები?...მობრძანდენ.

ისინი გახლავან, შენი ჭირიმე, სწორედ ისინი, —იმეორებდაგულამოვარდნილი.—სწორედისინივნახე!..დიდებაშენსსაკვირველებას,უფალო!..

—მღვდელო,შენროგორღაცვერახარშენსგონებაზე?

— თქვენი რისხვა ნუ მომეცემა, ისინი არიან, სწორედ

ისინი!ვიცანი!

—დიდისაქმემომხდარა!რავქნათმერე,რომიცანი?..ახა,ღმერთო! რას გაჩერებულხარ? წადი, სთხოვემობრძანდენ. შეუძეხი სასტუმროში და მეც ახლავემოვალ. ქალბატონს შეატყობინეთ!.. შენ, ჩემო იმერელო,მიდიმოურავთან,მოიცადე,სანამპასუხსმივწერდეჩემსიძეს... ეს ერისთავებიც უმიზეზოდ არ უნდა იყონჩემთანმოსული...—ჩაილაპარაკათავისთვისდაშევიდაოთახში.

მთელი ოჯახი ფეხზე დადგა. ფარეშები გარბი-გამორბოდენ აქეთ-იქით: მზარეულებმა ნებიერიწამოაქციეს, ხაბაზებმა თორნე ჩაუკიდეს; გამდელებიდატრიალდენდაშეიქნაერთიალიაქოთი.მოურავიდიდიგულმოდგინებითშეჰყვიროდახანერთსადახანმეორეს:„არიქა,მიშველეთ!.. აბა,გაისარჯეთ! არშემარცხვინოთ!..აბა, თქვენ იცითო!” და სხვანი. ამაებს ძალიან

გულმოდგინებით იძახოდა, მაგრამ თვითონ კი ერთალაგსიდგადაარინძრეოდა,არცისიცოდა,ვისრაუნდაგაეკეთებიადა ვინ რა საქმეზე მიდიოდა... ის მხოლოდისე, როგორც მოურავის რიგიდა წესი მოითხოვდა, ასეიჩარჩებოდა, რომ მისი კიჟინა გაეგონათ დაერთგულებაში ჩამოერთმიათ. ცხვრები მოაბღავლეს,ქათმები ააკრიახეს, ბატ-ინდაური მორეკეს. იყო ერთიფაცა-ფუციდამზადება.მოურავიხანიმასდახვდებოდაწინდახან ამას.სინჯავდასაკლავებს,სიმსუქნეხომ არაკლიათო,დაოფლსიწურავდა.

ამდროსერისთავები,სტუმრებიდამასპინძელი,სამივე,ერთად იჯდენ სასტუმრო ოთახში ტახტზეფეხმორთხმით და გაცხარებული საუბარი ჰქონდათ.ერთი მათგანი, ახოვანი მოხუცებული, გაჩუმებული იყოდა თავისქნევით ეთანხმებოდა ახალგაზრდა კაცს,გაცხარებითმოლაპარაკეს.

— შალვა ჯერ ყმაწვილია და გულის აუყოლობამაგისთვის ძნელია, ჩემი სიძე ბიძინაც არ არის დიდიხნის... მასთანაც ყოველდღე უყურებს თავის თვალითქვეყნის უბედურებას და თვითონაც თავს იმეტებს.მაგრამ შენ კი, მიკვირს, ჩემო ელიზბარ, — მიუბრუნდამოხუცსზაალი—ლხინიბევრიგინახავსდაჭირიკიდევმეტი აგიტანია!.. მადლობა ღმერთს, გამოცდილება არგაკლია,დაროგორგაივლეთგუნებაშიმაგისთანაძნელისაქმე?

— რა ვქნა ჩემო ზაალ?.. მეც ბევრი ვურჩიე ამ ჩემსძმისწულსდა შვილობილს, მაგრამრომ ვერა შევასმინე-რა?..დაუჟინია:მარტოწავალო!..დამასთანაც,ღმერთთანსწორი სჯობს, მეც მიჯდება ჭკუაში ამ ყმაწვილებისგანზრახვა!.. ამისთანა სიცოცხლეს სიკვდილი სჯობია!საქრისტიანო უნდა იმხობოდეს და ჩვენ აქ უნდავისხდეთ გულხელდაკრეფილი?.. „უგანგებოდ ვერას

მიზმენ,გინდშემებანხმელთასპანიო!”ჩვენცმივენდოთგანგებას!

— კი, მაგრამ განგებას უნდა დავაცადოთ... დღეს ასეა,ხვალ ისე იქნება; აი, გუშინრა ავდარი იყოდადღესრადარია!—დროსაცშერჩევაუნდა.

— უკეთეს დროს ჩვენ ვეღარ ჩავიგდებთ ხელში, -წამოიძახა ცხარედ შალვამ. — კახელების გულისგატეხაქართლსაც გადაედება!.. ჯერ კიდევ, სანამ სასოება არწაჰკვეთიათ და კიდევ რაღაც იმედი აქვთ კახელებს,ჩვენც უნდა მივეშველოთ!.. თუ ვერ გავიმარჯვებთ,სახელოვნად მაინც დავიხოცებით: „სჯობს სიცოცხლესანაძრახსასიკვდილისახელოვანიო!”

—დიახ,კარგიკაცისნათქვამიაეგსიტყვები,მაგრამარციმას უმოძღვრებია ცუდად, ვინც სთქვა: „სიფრთხილესთავიარასტკივაო”.

— კი, მაგრამ ხანდახან სიფრთხილე სიფრთხალისგანაყოფია! — ჩაილაპარაკა ღიმილით ელიზბარმა დასიამოვნებითშეხედაშალვას.

— აგულიანებ? — სთქვა წყენით ზაალმა: — თქვენშეგიძლიათთქვენითავიგასწიროთ,მაგრამქვეყანასრასერჩით? იმას აღარას ჰკითხავთ?.. ორიათასი მხედარი იქგავწყვიტოთ... ჩავკლათ! აქ ვინღა დავახვედროთ, როცაგარისხებული ჩვენზე მოვლენ?.. მაგ ურჩობით მეფესგავიწყრომებთდამეტიარაგამოვა-რა...ჯერ,ასეათუისე,თავის წინდახედულობით ბატონმა მეფემ ქართლიშეინახა. ქვეყნის გული მოგებული აქვს და ჩვენ რათგავუხდეთ მიზეზად, რომ ამდენი ხნის მეცადინეობამჩალადჩაუაროს?

—ვაი,ამისთანაქვეყნისშენახვას!..—წამოიძახაცხარედკიდევ შალვამ, — კახეთი გათათრდა; ქართლის მეფე,მირონცხებული ვახტანგ, დაცვეთილ შაჰნავაზად

გადაიქცა... სამოც ქალ-ვაჟს გარდა, დღეს კიდევ ორიიმდენს ვაგზავნით ხარკად ყოველწლობით... ქვეყანაგოდებით აივსო, — მეტი უბედურება რაღა დაადგებაქვეყანას?!..დღესთუხვალ,ქართლიც აღარიქნება,ისიცკახეთივით აოხრდება. მხოლოდ ის იქნება, რომკახელებმასახელიმაინცნახეს,ხორციგასწირესდასულიგადაირჩინეს,დაჩვენკისულსაცვიწყმენდავთ!..

— მართალია, — დაამატა ელიზბარმა, — „მტერიმოყვრულად მოსული მტერზედაც უარესიაო!” — შაჰ-აბაზისმელაკუდობაპირველიარარის...მანამდეეფერებაშაჰნავაზს, სანამ ესაჭიროება და მერე კი უკუაგდებს!უნდა,რომჯერ კახეთი ჩაჰყლაპოს ხელშეუშლელადდამერე ქართლსაც მისწვდება... მტერი პირდაპირი ისესაშიში არ არის, როგორც მოყვრულად შინ მელასავითშემოპარული.

—ჭეშმარიტადმაკვირვებსთქვენიგანზრახვა!..მეჩემის

მხრით ვერც არას გავბედავდაუარს შევუთვლი იმ ჩემსიძეს და თქვენ კი ღმერთმა ხელი მოგიმართოთ! არინანოთბოლოსკი!

დიდხანს გასტანა მათმა საუბარმა. შალვა ცხარობდა,ზაალ მოთმინებიდან გამოდიოდა და ელიზბარი ორცეცხლ შუა იყო, ორივე მხარეს აგონგროვებდა, რაც კიმოხერხდებოდა.ბოლოსიქამდემიდგასაქმე,რომქსნისერისთავები უსადილოდ აპირებდენ წასვლას...უკმაყოფილოდ წამოდგენ ზეზე, მაგრამ კარი გაიღოდაშემოვიდა მარიამი. ხელში წმინდა გიორგის ხატი ეჭირა:„ღმერთმა კეთილად დააგვირგვინოს ეგ თქვენიქრისტიანული განზრახვა და ეს იყოს თქვენიწინამძღოლიო!”—დაუსვენახატი.სამივეზეზეწამოდგაგაკვირვებული. „ჩემო ბატონო!— მიუბრუნდა ქმარს —ქვეყნიური გონება ცამდისაც რომ უწევდეს, მაინც ვერმისწვდება ღვთის განგებას!.. ნუ ეწინააღმდეგები და

ეურჩები ამათ სურვილს, რომელიც იქ თურმე, ცაში,დასკვნილა და აქ მხოლოდ საგულისხმოდგადმოტანილა!.. შემოდი, მამაო, და ამხილე!”... გასძახამარიამმა. შემოვიდა კირილე და გაჩერდა. ერისთავებიერთმანეთს შეჩერებოდენ, თითქო ეკითხებოდენ: რაამბავიაო?—„აბამამაო,რასიტყვი?”განაგრძომარიამმა.

—ეგენიგახლავან,შენიჭირიმე,ვიცანი!..

— მღვდელო, რას დაგიჟინია: ვიცანიო? ეს მეორედამბობ... რა ვქნათ მერე, რომ იცანი?.. გამოცანა გერგება,თუ?ჰკითხაგულმოსულმაზაალმა.

—აკიმოგახსენეთ,ბატონო,ისინიარიანმეთქი!..

—ხომარგადარეულხარ?..მეცვიცი,ვინცბრძანდებიან.

—არა,ბატონო,მეხომმაგასარმოგახსენებ!..

—რადაგემართა?როგორვერგაიგე?სიზმარშირომნახა...გააწყვეტინამარიამმა.

— სიზ... მარ... ში?!..— გაოცებით იკითხა ერისთავმადაპირიგააღო.

— დიახ, ჩემო ბატონო! — სთქვა კირილემ და მოჰყვათავიდან სიზმარს... ერისთავები გაოცებით უგდებდენყურს. როცა მივიდა კირილე იმ ადგილამდე, სადაცსაყდარში შესულმა გმირები დახოცილი ნახა, ზაალმაუცბად გააწყვეტინა სიტყვა: მესამე? მესამე ვინ იყო?ვეღარიცანი?..

—ახლაესენირომვნახე,ისიცმომაგონდა…თქვენისიძეგახლდათ,სწორედისიყო!..

—ბიძინაჩოლოყაშვილი?მეხომარგინახავარ?

— არა, შენი ჭირიმე,თქვენ იქ არ ბრძანებულხართ!.. —„და ის უცხო მხედარიც ეს იქნებოდა! მიაშვირა ხელიმარიამმა წმინდა გიორგის — გწყალობდესთ დაგიწინამძღვროსთო!”... — ერისთავები გაქვავებულსავითიდგენ საგონებელში ჩავარდნილი და ხმას ვეღარიღებდენ. ბოლოს ელიზბარი მოუბრუნდა ზაალს: „ახლარაღასიტყვი?”

— იყავნ ნება უფლისა! რაღა მეთქმის?.. აქ წინდაწინვესასწაულსა ვხედავთ... თქვენ სამიცა კმარხართ! ხომხედავთ, მე ნამეტანი ვყოფილვარ... მე მეფისურჩი ვერგავხდები... მაგრამ თუ კირილე მოძღვრის შეგონებითჩემი საყმოდან წამოგყვებათ ვინმე, არ დავუშლი, მითუფრო,რომმეარავიცი-რა!—გაიცინადაჩაილაპარაკა:—მამაო კირილე, იმედია, შენ თუ შეაგონებ და ჯვრითხელშიწინწაუძღვები,წაგყვებიან.

— ღმერთო შენით!.. — სთქვა კირილემ, გამოისახა

პირჯვარიდაემთხვიახატს.

—ამინ!—გაიმეორესერისთავებმადაემთხვიენისინიც...მერე დასხდენ და შეუდგენ თათბირს: მოილაპარაკეს,დროდანიშნეს,მაგრამგააფრთხილესკიერთმანეთი,რომესსაქმესაიდუმლოდყოფილიყო.სპარსელებისსახელიცარ უნდა ხსენებულიყო და მიზეზად იმერლებიგამოეგონებიათ, რადგანაც ისინი იმ დროს დადიანზეეპირებოდენ გალაშქრებას. სიზმრით გამხნევებულსადადაიმედებულ ერისთავების სიხარულს საზღვარი აღარჰქონდა. გაიმართა ლხინი როგორც არაგვის, ისე ქსნისერისთავების საკადრისი. მზის გადახრამდე შეექცენდამერე გაუდგენ გზას. მეორე დღეს იმერელმაც ჩაიდვაუბეში სადასტურო წერილი, ჩოლოყაშვილთანგატანებული, გააცურვა თავისი ახალი ბედაური„არაბულა”დაიმგზითვეწავიდა,რაგზითაცმოდიოდა...მოურავი შესჩერებოდა გამოღმიდან და გულზე მუჭს

ირტყამდა:„ვაი,შენსტყავს!..ბატონსიმისთანაბედაურიგამოალალა მის გახრეკილ ბახში და მე ზედაც აღარშემომხედაო”—წუწუნებდაგულდაწყვეტილიდააქეთ-იქითაქნევდათავს.

თავიმესამე

ერთ დროს საწერეთლოში ბევრი გამოჩენილიაზნაურიშვილი იყო, მაგრამ ბაქარა ბაქრაძეს კი ვერავინშეედრებოდა.მეფის ერთგულმა,ბატონისმორჩილმადაქვეყნის მოყვარულმა გვარიც კი დააწინაურა, არა თუთავისისახლი.წერეთლისმოურავობამმაინცსულფეხზედააყენა.ერთადერთისამწუხარომისიისიყო,რომშვილიარაჰრჩებოდა,მაგრამ,როცა,მეზობლებისრჩევით,ახალ-შობილს„გლახა”დაარქვადაღვთისსახელობაზეგაუშვა,ისიც მართლა ჩიტივით წამოეზარდა. ვაჟს კიდევ ორიქალიც თან მოჰყვა ტყუპად და ამან ხომ სულმთლადდააგვირგვინა მისი ბედნიერება. მაგრამ „სოფელი განა

დიდხანსვისმესახარებსო?”მართალინათქვამია: „ერთიხიდანჯვარიცგამოვადაბარიცო!”..სულსხვანაირიკაციიყო მისიუმცროსი ძმა კიკო!.. ოჯახზე გულავარდნილიდა გარეწარი, ამბობდა გუნებაში: „სადაც კვამლიმაღალიო, მეც იმისი მაყარიო” და ლხინი, ან დღეობაარსად გაუცდებოდა. აქეთ-იქით ხეტიალში ერთხელსადღაც სახადს გადაეყარა და შინ საორმოცო სნებაშემოიტანა. თვითონ მოიხადა, მაგრამ ძმა-რძალი კიორივე ერთი კვირის განმავლობაში გამოათხოვაწუთისოფელს.დარჩენობლებიბიძისსაპატრონოდ.კიკოდააწვა სავსე ოჯახს თავზე და ნელ-ნელა გაუტკბაბატონობა.

პატარა ქალები გააბარა ღვიმის მონასტერშიდა ვაჟი კიმიუშვა ნებაზე, რომ, ეგები ფეხი სადმე წაამტვრიოს,საფრთხეშიჩავარდესდაოჯახიმედამრჩესსაკუთრადო!მაგრამ ნათქვამია: „კვიცი გვარზე წავაო”; დღითი-დღე

პატარა გლახუკი სიკეთეში შედიოდა და თექვსმეტიწლისას იმ ახლო-მახლოში ვერავინ სჯობდა. ერთხელსასახლეში მიმავალმა შენიშნა, რომ დიდი და პატარა,ბატონ-ყმიანა, ყველა ერთად ეზოს-ხეს გარს ეხვეოდენ.ჭიშკარსრომმიუახლოვდა,გადახტა,ცხენიყორეზემიაბადა ქვეითად ეახლა ბატონს. „ოჰ, გამარჯობა შენი! —მიაყვირა წერეთელმა, — სწორედ კაიდროს მოხვედი!..გაქებენ და, თუ მართალია, ახლა გამოჩნდება: ქორიჩამოეკიდახისწვეროზედაუნდააუშვაროგორმე.

— ბატონი ბრძანდებით! ასვლით ავალ ხეზე, მაგრამ იშტორომვეღარმიმაგრებსწვეროში?

— ჰო და, საქმეც ეგ არის, — მიაძახეს აქეთ-იქიდანკარისკაცებმა, — თვარა ასვლით განა ჩვენ კი ვერავიდოდით?

—არა,სხვარამეუნდაიფიქრო!—დაამატაბატონმა.

—მაშ,მეტიაღარაგაეწყობა-რა,თოფითუნდაავუშვა.—მოახსენაგლახუკმა.

—თოფით?!ქორიკიარმომიკლა!

— რა ბრძანებაა! — ღიმილით უთხრა ახალგაზრდაბაქრაძემ და გადმოიღო თოფი, რომელსაც, იმ დროისმიხედულობით, არ იშორებდა და სულ თან დაჰქონდა.გადგა განზე, წამოიჩოქა ცალ მუხლზე და ამოიღონიშანში. ყველამ სული გაიკმინდა. დაიჭექა თოფმადაბლადამაღლაქორმაშეიფრთქიალა.

—ვეჰ,წაგიხდა!—მიაყვირაწერეთელმა.

—.რათა,შენიჭირიმე?.. ქორიორივეფეხებითგახლავსთჩამოკიდებული, გაფარჩხულად, და ერთი ტყვია ორივეთასმას ხომ ვერ მიუდგებოდა? მარჯვენა შევწყვიტედაახლა მარცხენას ვესვრი! — გატენა მეორედ თოფი და

ესროლა.ქორიდაბლადაეშვა,მაგრამჯერშუამდისაცარჩამოსულიყო, რომ უცბად ჰაერშივე გადატრიალდა დაჰკრაცაშიკამარა.გაფრენილქორსბაზიერებიდაედევნენ.ყველას ძალიან გაუკვირდა ეს სიმარჯვე ახალგაზრდამეთოფის,მაგრამთვითონიმასარც-კიშეუმჩნევია,თოფსდაუწყოფერვა.

—გამოიტანეთჩემიყირიმი!ნათქვამია:„თოფიმეთოფესდამეთოფესოფელსო”.სწორედშენისაკადრისიყოფილაის თოფი, და ღმერთმაც შენ მოგახმაროს! — სთქვაწერეთელმა.გამოიტანესწვრილლულიანი,სულოქროთიშემოსალტული,გრძელითოფიდაგადასცესმეთოფეს.

სასახლეში ბევრს არავის დარჩენია სასიამოვნოდახალგაზრდა გლახუკის გამარჯვება, მაგრამ მაგიერადერთი ვინმე კი სულ სხვა გუნებაზედააყენა: კოშკიდანთურმე გადმომდგარიყო ახალგაზრდა წერეთლის ქალიდა სარკმელში უყურებდა გულისფრიალით ამ ამბავს;

გაგონილი ჰქონდა ახალგაზრდა ბაქრაძის ქება გულშიგასავლებად, მაგრამ დღევანდელმა ნანახმა კი ისეგაიტაცა, რომ თავი ვეღარ შეიმაგრა და სატრფიალოდგადაუშალაგული.

ტყუილად არ სჩიოდა ძველად სამღვდელოება, რომ„ვეფხისტყაოსანი”სახარებაზეუფროგაუტკბაქვეყანასო;საუკუნეების განმავლობაში, დიდი და პატარა, ყველაიმას ეწაფებოდა: კაცები ტარიელ-ავთანდილსაჰბაძავდენ, ქალები ნესტან-თინათინობას სცდილობდენ,მეფე და კარისკაცები — როსტევან-სოგრატობაზესდებდენთავს, მსახურნი შერმადინობდენდა მოახლე-გამდლები კი ასმათობას სჩემობდენ. აქაც, ამშემთხვევაში, წერეთლის ქალს გამოუჩნდა ასმათი დაგაიმართა მიწერ-მოწერა. სიყვარულის უმეცარმა,ახალგაზრდა ბაქრაძემ იგრძნო პირველადუცნაურირამ,გაიმსჭვალა სულიან-ხორციანა, მიჰყვა სიყვარულის

მდინარეს,გადაჰყვასაჩქეფსდაშეტოპამორევში.გუნებაშეეცვალა,ჩვეულებრივრამეებსთავიდაანებადამარტოხალვას ეძლეოდა. „შორით ბნედა, შორით კვნესაო” —ამბობდა გუნებაში და სატრფოს საიდუმლოდითვალისწინებდა. იმდროის ქალები პირობასუდებდენსაყვარლებს: „გვიჩვენეთ საქმენი საგმირონიო”. ესპირობაჩვეულებისამებრახალშეყვარებულსაცდაუდეს,მაგრამსადიყოიმ ახლომახლომისისაასპარეზო?მაშინკახეთში თათრობა იყო და დიდი და პატარა იქსპარსელებისუღელსეწეოდა,—განსაკუთრებითთავად-აზნაურობა. ეურჩებოდენ მხოლოდ ზოგიერთები აქა-იქდამათრიცხვშიახმეტისბატონი,ბიძინაჩოლოყაშვილი,ყველაზე უფრო შეუპოვარი იყო. იმის გმირობის ხმაიმერეთამდისაც უწევდა და, აი, ამას მიმართა ახალმაავთანდილმა. მოემზადა საუცხოვოდ, გამოეწყოსამგზავროდ, შეიკაზმა „აფხაზურა” და გაეშურააღმოსავლეთისაკენ. გზაში სევდები შემოაწვა,

სამშობლოსდატოვება გულსა სწყვეტდადა საყვარლისმოშორებაზედტანჯვისცეცხლსაკვესებდა.მიდიოდადამიღიღინებდა:

„ვა,სოფელო,რაშიგანხარ?რასგვაბრუნებ,რაზნეგჭირსა?

ყოვლიშენიმონდობილი,ნიადაგმცაჩემებრსტირსა.სადწაიყვანსადაურსა,

სადაღუფხვრისადითძირსა”-ო...

შეჰკვნესოდა მთვარეს და შესჩიოდა ვარსკვლავებს.თვალზეცრემლიადგებოდა,მაგრამ,რომმოაგონდებოდაუკანასკნელილექსისხანა:

„მაგრამღმერთიარგასწირავსკაცსაშენგანგანაწირსა”-ო,

იმედი აფრთოვანებდა და გაორკეცებული სურვილითმიაჩქარებდა თავის ბედაურს. მისი „აფხაზურაც”,გაიგონებდა თუ არა მათრახის ტკრციალს, თითქომიუხვდა პატრონს გულისპასუხსო, ყურებგაცქვეტილი,გედივით მოიღერებდა კისერს, აქეთ-იქით ერთსშეიკუნტრუშ-შემოიკუნტრუშებდა და მერე გასწევდაპირდაპირ, თითქო უნდა, რომ გულმკერდით მთა დაველიგაიტანოსო.

თავიმეოთხე

კახეთის მეფე, თეიმურაზ პირველი, დავითწინასწარმეტყველს ეტოლებოდა თავის გუნებაში: „ისჩემი წინაპარი და მე მისი ჩამომავალი, ისიცგვირგვინოსანი-მგოსანიდამეცო”—ჰფიქრობდადაის-კი ავიწყდებოდა, რომ დავით მეფობდა უმაღლესადჩაგონებულიდათეიმურაზიმხოლოდქვეშევრდომთაგანუმდაბლესადშეგონებული; ის ებრძოდა „ამალეკთა”და

ეს აქ — თათარ-ლეკთა!.. პოლიტიკაში პოეტობდა,პოეზიაში პოლიტიკობდა ის დალოცვილი და მითსაზარელმომავალსუმზადებდასამეფოს.ამასატყობდენზოგიერთები,მაგრამვინგაჰბედავდაცხადადმხილებას?—დაჩუმადკიაქა-იქსაყვედურებიისმოდა.

ზამთრის პირი იყო. გამხიარულებული ბუხარიგუგუნებდადაკოპიტისშეშასტკაცა-ტკუციგაჰქონდა...ერთი ყმაწვილი კაცი მისჯდომოდა ბუხარს დანაკვეცხლებსდაშტერებოდა.იქვე,მახლობლად,ტახტზემხარ-თეძოს წამოწოლილიყო მოხუცი და პირისახესათამაშებდა, — ეტყობოდა, რომ თავის გულში რაღაცასსაუბრობდა.უცბადაიღოთავიახალგაზრდამდაჰკითხამოხუცს:

—რა ამბავია,რომ ეს ერთი ხანია ბატონი სადარბაზოდაღარ დაბრძანდება?.. ჩაუკეტია კარები დაჩამწყვდეულა!..

— სტვირის გუდასთუ ჰბერავს!.. —უპასუხა მოხუცმაცივად.

—გუდას?!...

— ჰო! შარშან გაზაფხულზე ჩაიკეტა და „ლეილ-მეჯნუნიანი”დაგვიწერა, ერთხელაცზაფხულში - „შამი-ფარვანიანი”, მეორედ შემოდგომას — „ხილთა-ქება”დაახლაცუთუოდზამთრისშესაფერსასწერსრასმე...

— მაგითი არა დაშავდება-რა!.. სწეროს! მოცლის დროსეგეცკარგია.

— მოცლისდროს?! მერე-და მეფედა მოცლისდრო ვისგაუგონია?.. არა, შვილო!.. მეფე რომ „პიიპუუ-პიიპუს”დაუკრავს,მაშინმისისამეფო„ვაი-ვაის”იმღერებს.

— დავით აღმაშენებელიც მწერალი იყო, მაგრამ

სამეფოსთვისარადაუკლია-რა.

- აღმაშენებელი წინასწარმეტყველსა ჰბაძავდა,ადიდებდაყოვლისშემოქმედს;მისიიამბიკოლოცვაიყოდაამისიშაირებიკილაზღანდარობაა!..

—რუსთველსეჯიბრება.

—ჰმ!უკვდავებისწყაროდანაძალადევიჭაერთმანეთსვინშეადარა?!..

—აგრეჰკითხეკარისკაცებს!..მაგრეარარწმუნებენ.

—კიდეცეგარის,შვილო,რომპირფერობაახდენსსაქმეს!

პირმოთნეობა და ფარისევლობა საზოგადოდკარისკაცების ხელობაა, მაგრამ მეფისაგან კი მიკვირს,რომსტყუვდება.

— ალბად სნეულებაა, იმ ერთის ზღაპრულიმზეთუნახავისაარიყოს.

—როგორთუმზეთუნახავის?

— არგაგიგონია,თუ აღარგახსოვს?ერთიმზეთუნახავითურმეყოველდილ-დილობითმიდიოდაწყაროსთანდა,პირს რომ დაიბანდა, ეკითხებოდა ხოლმე წყაროს:„წყაროვ! მე ვჯობივარ, მზე, თუ მთვარეო?” — „შენცკარგიხარ,მზეცდამთვარეცო,მაგრამეთერიკი—ყველასგჯობიათო”, — ესმოდა პასუხად და ეყრებოდა გულს.ბატონ მეფესაც სწორედ მასე ემართება: რომ რამესდასწერს,ეკითხებათავისგულს:მევჯობივარ,ჩახრუხა,თუ შავთელიო? „შენც კარგი ხარ, ჩახრუხაც დაშავთელიცო, მაგრამ რუსთველი კი ყველას გჯობიათო”,— უჩურჩულებს გონება და რუსთველის მოქიშპესშურითევსებაგული.

—უბედურებაცეგარის,შვილო:გულშირომშურიშევა,მაშინ სულიც დასნეულდება! დიდი ცოდვაა, შვილო,შურიანობადაჩვენსამეფოოჯახსრაღაცოდვისმიმატებაეჭირვება? განსვენებული პაპამაგისი სულ იმას სჩიოდა,რომხალხიგამრავლდა,ქვეყანაგაშენდადაჩემკახეთშისანადირო ადგილები აღარსად დამრჩაო!.. ამსაყვედურებით აწყენია ღმერთს და კიდეც გადახდა:დღემდისვისგაუგონიასაქართველოში,რომშვილიმამასდასტაკებოდეს,დაისკიმისმაშვილმა,დავითმეფემ,ამთეიმურაზის მამამ, ციხეში ჩაამწყვდია;—მეორე შვილმა,გაურჯულოებულმა კოსტანტინემ, მოჰკლა და თავისიძმა გიორგიც თან მიაყოლა!.. აი რა დიდი ცოდვატრიალებს მათ ოჯახში, შვილო! სისხლი მართებს დადიდი მსხვერპლიც არის საჭირო, რომ გაიწმინდოს!.. —დაამატაამოოხვრითმოხუცმადაგამოისახაპირჯვარი.

—ღმერთმაშეუნდოსიმოჯახსდანუმოჰკითხოსმამა-

პაპის ცოდვა ჩვენ ბატონ მეფეს! და თუ მოჰკითხოსმაინც, მის სამეფოს კი ააშოროს რისხვა! — სთქვაახალგაზრდამმწუხარებითდამოიხადაქუდი.

— ამინ! — დაამატა მოხუცმა და ხელაპყრობით მაღლაზეცისკენაიხედა.

სწორედ იმ დროს, როცა ორი დარბაისელი მამა-შვილიბუხრის წინ საყვედურობდენ,თეიმურაზ მეფე მართლაჩაკეტილში იჯდა მარტოდმარტო, დიდ საგონებელშიჩავარდნილი, მაგრამ რუსთველზე არ ჰფიქრობდა. წინედვა ორი წერილი: ერთი ჩრდილოეთიდან და მეორეაღმოსავლეთიდანგამოგზავნილი.პირველიტკბილიიყო,ალერსიანიდაიმედითგამამხნევებელი,მეორე—რჩევა-საყვედურებითა და მუქარით სავსე; ერთი გულშიუხიცინებდა,დამეორეკიგულზეჰკბენდა: „თეიმურაზ-ხან, — სწერდა შაჰ-აბაზ პირველი, — შევიტყე, რომპაპაშენის კვალს შესდგომიხარ და გადამთიელი გინდა

კარზე მომაყენო საჭირბოროტოდ, მაგრამ სანამ მემომადგებოდენ,ხომშენისამეფოუნდადაუდვაგზადდახიდად! და მიკვირს, რომ, ჩემთან ერთად ძმასავითთანშეზრდილს, ჭკუა-გონება დაგკარგვია! ჩვენი ძმურიკავშირიუძველესდროიდანდღემდემტკიცედშენახულადა ახლარაღადუნდაგაწყდეს?მართალია, ჩვენიდიდისახელი ადევს თქვენს პატარა სამეფოს, მაგრამ საქმითხომ დამოუკიდებელი ხართ და არავინ ეხება თქვენსრჯულს, ენას, ეროვნებას, ზნე-ჩვეულებას და წეს-წყობილებას? მართალია, სპარსეთის „ვალლად”ითვლები,მაგრამესეცთქვენსავესასიკეთოდ:ასერომარყოფილიყოდა ჩვენიდასახელებული არ ყოფილიყავით,ვინიცის,აქამდისრამდენჯერაგაოხრებდენთურქები,დადღეს კი, ჩვენი შიშითა და მორიდებით, ხვანთქარსთქვენიბუზიცვეღარაუფრენია.ხარკსთუიტყვი,აბარასახსენებელია ხარკად სამოცი ზონა∗, ახალგაზრდაქართველი ქალი, მაშინ როდესაც სამაგიეროდ ჩვენგან

ათასთუმნობითმიგაქვსთდახალათიკიდევზედმეტია.თეიმურაზ-ხან! გადაიგდე გულიდან ეგ ორივესათვისმავნებელი სურვილი, თვარა, თავმან ჩემმან, ვეღარგადაურჩეთ ჩემს სამართლიან რისხვას, ვეღარც შენ დავეღარცშენისამეფო!”...

ესწერილირომწაიკითხა,თეიმურაზმათავიჩაღუნადაღრმად ჩაფიქრდა. ბოლოს, თითქოს რაღაცამგამოაფხიზლაო, უცბად გასწორდა, დაიყვირა: არა! არა!გათავებულისაქმეა...აქფეიღამბარიათავმდებიდაიქ-კიჯვარი და სახარება!.. პირველს რომ დავერწმუნო დამეორესარვენდო,ესხომრჯულისგმობაიქნება?!უნდაგადაწყდეს...რაც მოხდეს, მოხდეს!.. ეს პატარა კახეთიცხომნაწილიაიმდიდისაქართველოსი,რომელიცწილადჰხვდა ღვთისმშობელს, და დედაღვთისა განა ხელსაიღებსთავის საუფლისწულოზე? ცოდვაა აქ იჭვიანობა!არ ეკადრება საქრისტიანოს, რომ გულგრილად აიტანოს

მაჰმადიანების მედიდურობა: წამიერმა ჭირმა,დროებითმაუბედურობამროგორუნდაგაუტეხოსგულიმორწმუნეს?!. გამოცდა იგივე გამობრძმედაა; მისგანრჩეულიხალხიღმერთმაარჩაჰყარაეგვიპტისტყვეობაშიდა მანვე არდაუბრუნა აღთქმული მხარედადაუჯინასამეფო ტახტზე ჩემი წინაპარი დავით!? დღესაცშეურყეველი იქნებოდა მათი სამეფო,თუ რომ ღმერთი,ქრისტედ მოვლენილი, ეცნოთ ძედ ღვთისად და არგასდგომოდენ!შორს!..შორსჩემგან,იჭვიანობავ!მრწამსდა აღვიარებ, რომ მომავალი ქრისტიანობისაა! დღესვეშევყრიდარბაზსდაგადავაწყვეტინებ,რომორივემთავ-თავისისაკადრისიპასუხიმიიღოსდა,ღმერთო,შენით!..—სთქვა,გამოისახაპირჯვარიდაშეაჩერდასახატეს.

ამავედღესდარბაზმახმისუმეტესობითგარდასწყვიტა,რომგაეწყვიტაკავშირისპარსეთთანდამიჰკედლებოდაჩრდილოეთს...

თავიმეხუთე

მრისხანებით აღტაცებული შაჰ-აბაზი ცეცხლითა დამახვილით შემოეჭრა კახეთს და მუსრი გაავლო: ციხე-ქალაქებიდააქცია, სოფლები ააოხრა,ტაძრებიდაანგრიადაშებღალა.ვინც-კიმთაშივერგაასწროდაგაუხიზნავიდარჩა - დაიღუპა. სიბრალული აღარსად იყო დამდინარეებს სისხლის ღვარი ერთოდა. ამ უბედურებამლანგ-თემურის დროებასაც კი გადააჭარბა... მძვინვარეშაჰიმ,რაცგასწყვიტა,გასწყვიტადა,რაც არა, ათასობითდა ათიათასობით სპარსეთში გადაასახლა! ამათმოადგილედულუსები გადმოასახლადა გაღმა-გამოღმაალაზნისპირებიდაიჭირა.მაჰმადიანებიყოველისმხრითულოცავდენგამარჯვებასირანისლომს,მაგრამთვითონლომს კი გული უკვნესოდა: „ეს გამარჯვებადამარცხებაზედაცუარესია,-ამბობდაგუნებაში.-აისადვიგრძენ ჩემიუძლურება!.. ერთზე ათი მომყავს, ათზე -

ასი და მაინც ვერასა ვხდები!.. ჩემი მთავარი ძალღონეშემოვალიემარტოამკახეთსდაესხომმცირედინაწილიასაქართველოსი?.. მაშ მთელი საქრისტიანო როგორღაჩავიგდო ხელში? არ ჩავიგდოდა მაშინ ხომ სპარსეთსაცუნდაგამოვეთხოვო?! ესდასავლეთ-აღმოსავლეთისგზადა ხიდი, ეს ხმელთაშუა კარები, ეს პატარა ქვეყანათუხელში არ ჩავიგდე, რა იქნება უმისოდ ჩემი დიდისამეფო?უზარმაზარიციხეუგალავნოდ, ადრეთუგვიანადვილადასაღებიდადასანგრევი!..არა,საქართველოისნატვრისთვალია, რომელიც ხელში უნდა იგდოსსპარსეთმა!..იგდოს?..ჰმ!..თქმაადვილია!რასგააწყობიმხალხთან,რომელსაცრჯულიდა ეროვნება ერთმანეთზეგადაუბამს, შეუხორცებია და სულს ხორცზე მაღლააყენებს?.. საარაკო ლანგ-თემურმა მხოლოდ აქ იგრძნოთავისიკოჭლობა,როცაამპატარა„ქვეყნისქვაკუთხედს”წამოჰკრა ფეხი. ვაი, თუ ირანის ლომმაც აქ ამოიძუოსკუდი?!ხალხი,რომელსაცსხეულიგაუკაჟებიადასული

აუმაღლებია,საშიშია!..ჯერუნდასხეულიდაუდუნდეს,სულიდაუმდაბლდესდამერე,მხოლოდმერეშეიძლებამისი მოდრეკა!.. ჰო, სწორედ! სწორედ! ზოგან, სადაცცული ვერ გამოდგება, იქ პატარა ხერხს გააქვს დაგამოაქვს ხოლმე!.. იქ, სადაც ლომის ტოტი ვეღარასსთესავს, მელიის კუდმა უნდა მოიმკოსო!”... ასეგადასწყვიტა ძლიერმა და კიდეც შესცვალა თავისიგმირული, პირდაპირი პოლიტიკა საქვეშქვეშო-სავერაგოზე. — იმდღიდანდაუტკბა მისგან აოხრებულქვეყანასდარისხვაწყალობადშეუცვალა.— ერთთავადმიფენილიმზისსხივებითვალისჩინსართმევენკაცსადასწორმხედველობას აკარგვინებენ... ყაენის უხვმაწყალობამდააბრმავაკახეთი.კუჭმაგულსსძლია,სულმახორცს დაუთმო და ნელ-ნელა, „დღეს-ხვალეობით”ქვეყანამ შეტოპა საფრთხეში. მოწინავე გუნდს და მათმეთაურებს ტყუილად კი არ უსვამდა თავზე ხელსსპარსეთის ახალი პოლიტიკა! სასახლის კარზე

უპირველესი ადგილები დაიჭირეს ქართველებმა დაადვილად გამდიდრებულები მიეცენ მცონარებას. არცნიჭი, არც ცოდნადა არც სხვა რამ კაცური ღირსება არასჭრიდა. რომელიმე პირადობის ასამაღლებლად საკმაოიყო მხოლოდ თავდადებული ერთგულებასპარსეთისადმი და სამშობლოს ნელ-ნელა გაწირვა. —ვინცქართველობასარივიწყებდა,ისიჩაგრებოდადაწინბიჯის წადგმას ვერ ახერხებდა, გინდ გმირთა-გმირიცყოფილიყო!.. ამას ხედავდა შაჰ-აბაზი და გულშიიცინოდა, სიკვდილის შემდეგაც ანდერძად დაუგდომემკვიდრეებს ირანის ლომმა იგივე პოლიტიკა დამიტომაც ერთ საუკუნესაც არ გაევლო ჯერ, რომაღმოსავლეთი საქართველო ნახევრად გათათრდა:შემოვიდახალხშისპარსულიზნე,ჩვეულება,რჯულიდაკანონი!.. ქართველს ქართველობა აღარ ეტყობოდა!.. ენაშეიბღალა,დიდ ოჯახებში ქართულადლაპარაკი კიდეცერცხვინებოდათ... სამართალი უცხო ენაზე იყო, წირვა-

ლოცვის და გალობის კილო შეიცვალა,მღვდელმთავრების მოადგილედ ახუნდები გახდენ დამსაჯულ-მოძღვრებად — მოლა-ყადები. ამან ყოველივემისე გარყვნა ხალხი, რომ ქართველი ქართველზემეზვერეობდადა ბოლოს ისედაუძლურდა, რომთვითსპარსელების საზიზღარ-გასაკიცხი შეიქნა ოდესმესახელგანთქმული ქართველობა. ასე რომ, შაჰ-აბაზმეორისდროს ქალაჩუნობა სრულიად საჭირო აღარ იყოდა პირდაპირაცთავშიდაუწყეს ცემადაუძლურებულსქვეყანას.

საკენკით მიტყუებული და ალერსით თვალახვეულიკახეთი მიხვდა, რომ უბედურებაში იყო ჩავარდნილი,მაგრამ თანვე იგრძნო თავისი უძლურებაც და გაკმიდახმა. — „სულ არაობას ცალუღელი ხარი სჯობიაო” —სთქვა თავის სანუგეშებლად და წაუშვირა კისერიუღელს!.. ვინც ადრე ამილახვრობას, ამირეჯიბობას,

ეშიკაღაბაშობას და ამირბარობას არად აგდებდა, დღესიმას ჩაფრობაც კი ენატრებოდა. სიღარიბეუფრო მაღალწოდებას დაეტყო და სიმშილით გამწარებული თავად-აზნაურობა დაბალ წოდებას დააწვა თავზე...ერთმანეთშიაც ისე აირ-დაირიენ, რომ სისხლ-ხორცობააღარასა ჰნიშნავდა და ნათესავი ნათესავს აღარჰზოგავდა, ოღონდ კი ჩამორჩენოდა რასმე! — თავისწმინდანები რომ აღარ აგონდებოდათ, „ყეენის თავისმზეს” ფიცულობდენ!... და, თუ აქა-იქ სადმე თავად-აზნაურობაში რიგიანი ვინმე გამოერეოდა, ჯერ კიდევგადაურჯულებელი და სამშობლოს მოჭირისუფლე,თავისიანებსავე არ მოსწონდათ და უკიჟინებდენ. —გლეხობასკი,იმმუშახალხს,რომელიცყოველდღემამა-პაპების მოწამურ სისხლს, სამშობლოს მთა-ბარზემსხვერპლად დათხეულს, პატიოსან შრომის ოფლსაღვრიდა, არ ჰქონდა ჯერ კიდევ საერო კავშირიგაწყვეტილი...მზადიყო,რომკვარივითანთებულიყო,და

უცდიდა მხოლოდ ნაპერწკლებს, საიდანმე მონაკვესს!..ამ დროს, სწორედ ამ დროს, სცხოვრობდა კახეთშიახმეტის მებატონე, ბიძინა ჩოლოყაშვილი, ბუნებისაგანუნაკლოდ შემკული, რომლის გულიც ვერაფრით ვერმოიგესთათრებმა, ვერც რისხვითადა ვერც წყალობით.კახელებს უკვირდათ მისი ახირებულობა დაათვალწუნებულიჰყავდათ...

„გაგონილაო,” — ამბობდენ თავადები, — „ბედი კარზემისდგომია და ეგ-კი ჭირვეულობს... შინ არ უშვებსო!..ყეენისთავის მზემ, ჩვენ უნდა ვიყოთ მაგის ადგილას,რომ ქვეყანა გავაკვირვოთ და მტრებს თვალებიდავუყენოთ”. ამისთანები რამ ბევრი ესმოდა ბიძინას,მაგრამხმას არიღებდა...მხოლოდნაღვლიანად აქნევდათავს.

ერთ დღეს ბიძამისი ჯანდიერი ესტუმრა. ეს ჯანდიერიისეთ კაცთაგანი იყო,რომელიც აქეთაც არისდა იქითაც:

დროს შეჰყურებს!.. ხან წაღმა ჰხნავს და ხან უკუღმაჰფარცხავს!.. თათრების წყალობით გადიდკაცებულს,დიდი გავლენა ჰქონდა კახეთზე... თითქმის პირველივეზირი იყო მთავარმართებლის!.. მის უკითხავადფეიქარხანიწყალსაცარდააქცევდადაახლაცთურმეიმასგამოეგზავნა მოციქულად ჩოლოყაშვილთან. სადილზენელ-ნელა სიტყვა შეაპარა მასპინძელს და გამოიწვიასალაპარაკოდ:„ჩემოდისწულო—უთხრასხვათაშორის— მე მხოლოდ შენი ახირებულობა მაკვირვებს!..ღვთისმოცემული ყოველიფერი ბევრი გაქვს... ჭკუა არ გაკლიადა გონება! ბედიც გწყალობს, მაგრამ შენ-კი შენითავისმტერი ხარ!.. მითქვამს და კიდევ გეტყვი, რომ იქ,სასახლის კარზე ბედნიერება მოგელის და შენ-კი აქმოგიკეცია ნაცარქექიასავით!.. რას ჩააკვდი ამ ახმეტას?სად გაგექცევა, შენი არ არის? კაცობა ის არის, რომშორიდანმოიხვეჭო...

—კაციადაგუნება,ბიძაჩემო!..მეაქაცკმაყოფილივარ!..ცოტაწმინდამირჩევნიაბევრუწმინდურს!..

— უწმინდურს?! როგორ თუ უწმინდურს?!. მაშ ჩვენსულ გასვრილები ვყოფილვართ, სასახლის კარზე ვინცავართ?

—მემხოლოდჩემთავზემოგახსენებ.

— შემცდარი ხარ!.. შეხედე სხვებს, როგორ ჰხმარობენდროს და რა რიგადა ცხოვრობენ!.. ღმერთმა ნუმოგვიშალოსყეენისთავისმზე!..დღეს,მისისწყალობით,ავადთუკარგად,ქვეყანაპურსასჭამს.

— ჰმ!.. შინლუკმას გვაცლიან პირიდანდა გარედან კინასუფრალსგვიყრიანძაღლებსავით.

— რომ ეგეც აღარ გვექნეს, ხომ სიმშილით

ამოვწყდებით?!..

— უწმინდურ სიცოცხლეს მე წმინდა სიკვდილიმირჩევნიადა,სანამმოვკვდებოდე,მანამდემაინცკიდევვეცდები,რომჩემილუკმაროგორმედავიბრუნო.

— გვიანღა არის, ჩემო დისწულო!.. ძალა აღმართსაჰხნავსო,არგაგიგონია?ეგრეაღარჰფიქრობსქვეყანადაშენ ერთი, მარტო, რას გააწყობ? ნათქვამია: „ერთიმერცხლისჭიკჭიკიგაზაფხულსვერმოიყვანსო”.

— გაზაფხულს ვერც ერთი მოიყვანს და ვერც ათასი!მაგრამ თვითონ გაზაფხულს კი ერთიც მოჰყავს დაათასიც. ეგებ ჩვენი გაზაფხულიც მოდიოდეს!..დღეს მევარერთი,ხვალათიიქნებადაათასი!..

— კეთილი, მაგრამ ხშირად ადრე მოფრენილ მერცხალსსუსხისცემსდასიცივეჰკლავს.

— მესმის, ბიძაჩემო, მაგრამ მაინც მე ჩემდათავადგაზაფხულისმახარობლობისდროსსიკვდილიმირჩევნიაზამთრის წინასწარმეტყველობაში მედიდურადსიცოცხლეს!.. ვიცი!.. განა არ ვიცი, რომ დიდკაცობატკბილია?.. სად თეირანი და სად ახმეტა?! იქყოველიფერი თვალს იტაცებს, გრძნობა-გონებასჰხიბლავს და კუჭს ატკბობს... მაგრამ კიდეც მაგისიმეშინია!..არმინდა,რომისგადამივარდესგულიდან,რაცუნდა სიკვდილამდე მახსოვდეს და ვეტრფოდე. აქ, ამპატარა ახმეტაში, ყოველიფერი მალამოდ ეცხება ჩემსგრძნობა-გონებას:მიწა,წყალი,მთა,კლდე,ტყედაველი,ყველა ერთად ნათესაურის კავშირით გადაბმულაჩემთან!.. ვგრძნობრაღაც ერთ სისხლხორცობას მათთან!ვგრძნობდაჭირსადვილადვიტან!..ამისსამაგიეროსრასმომცემს უცხოეთი?!.. რად მინდა შენი გარეგანითვალსატყუარიდიდკაცობამაშინ,როდესაცდამალულიგრძნობა-გონება იჩაგრებადა სულს აჩიავებს?!ტკბილია

თქვენიშარბათები,მაგრამვერგავცვლიიმჩემღვინოზე,რომელიც ჩემი მამა-პაპის სისხლით არის წითლადშეფერილი!..გემრიელიათქვენიმურასა-ლავაშები,მაგრამმე მაინც ჩემი ქვეყნის პური მირჩევნია, ის პური,რომელშიაც ჩვენი ძველების ნაწილები ურევია... დიახ,ნაწილები!..ჩვენისაყანეებიმათისძვლებითადახორცითარიან დაპოხიერებული! მართალი არის ჩვენიგლეხკაცობა,როდესაცღვინისდალევისდროსპირჯვარსიწერსდა,პურისგატეხისწინეთ,ჯერპურსემთხვევა!..ის წმიდა-წმიდათა, ზიარებაა ჩვენთვის... და ჩემსსამშობლოს რომ გავშორდე, სადღა მივიღო?!.. არა,ბიძაჩემო, არა!.. ისინი ჩვენთვის უცხო არიან და ჩვენციმათთვის!.. რაც ბუნებასა და საუკუნეებს არშეუხორცებია,მისიშეწებებატყუილია!.. არაგამოვა-რა!..ან განშორება და ან სიკვდილი!.. ორში ერთიაუცილებელია!..

ეს რომ სთქვა, წამოვარდა ზეზე, გავარდა აივანზე დადაიწყოგიჟივითსიარული...ჯანდიერმაგადააქნიათავი,„ვაიმე, ჩემო დისწულო, რა კაცი იღუპებიო?!” სთქვამწუხარებით,გამოვიდაკარში,შეჯდაცხენზედაგაუდგაგზას.

დიდხანს იბორგა გაბოროტებულმა ბიძინამ და რომდაიღალა,დღედაღამისგაყრისდროს,ჩამოჯდატახტზედაგადახედაალაზნისპირებს.ბნელითანდათანიჭერდაარემარეს... თვალი სინათლესა ჰკარგავდა, მაგრამსამაგიეროდ ყური ძალას იჩენდა... ალაზნის შხუილი,ნიავისაგანმოტანილი,თითქოსშესჩივისდაშეჰხვნეშისმისგარეშემოს!..ცაზევარსკვლავებიაკიაფდენ!..მთვარეჯერ კიდევ ისევ მთას ეფარა... მაგრამ ცოტაოდნად-კიშემოსცინა ცის კიდეს. ეტყობოდა, რომ შორს აღარც ისიყო... აქვე ახლოს გაისმა შოლტის ტკაცუნი და ზედ„ოროველას” ღიღინი მოჰყვა. „მადლობა ღმერთს, რომ

კიდევ ერთი მშობლიური ხმა მესმის! — სთქვაამოოხვრით ბიძინამ — დიდი ხანია, რაც ახალმაცხოვრებამგადაფხიკაკახელისგულისფიცარზედღემდეღრმად დაბეჭდილი მისი ისტორიული ნაგრძნობი დანაფიქრები!.. ქართულ ტკბილ ღიღინს, ვაჟკაცურშეხმატკბილებასა და სასოების მომგვრელ გალობასბოლო მოუღო თათრულმა შექაქანებამ!.. ტკბილიჩანგური და სალამური ზურნა-ჭიანურმა ჩაყლაპა!..მხოლოდესორისავალალოხმა: „ოროველა”და „მუმლიმუხასა”, კიდევ შეჰრჩენია მუშახალხს... და, მადლობაღმერთს, სანამ ესენიც არ მივიწყებულან, ჯერ კიდევიმედია”—წაილაპარაკა ბიძინამ. ამდროსთავი ამოჰყოგადაღმიდან მთვარემ... ნელ-ნელა გადმოეშვა მთისწვერზე, სამკურნალოდ მიჰფინ-მოჰფინა სხივებიცადაქვეყანას, გამოაღვიძა სიბნელეში სულგანაბულიარემარე, დაჰქროლა ნიავმა, აბიბინდა მდელო,აშრიალდენ ფოთლები, შეირხენ ბუჩქები და ერთხმად

შეუჭიკჭიკეს ბულბულებმაც!.. ბნელით გამოსულმაქვეყანამ სული მოიბრუნა და დანაღვლიანებულბიძინასაც გულიდაუტკბა. — გზაზე გამოჩნდაურემი...ნელ-ნელა მოდენიდა მეხრე კამეჩებს და „ღიღინს”სათვალავსუხშირებდა: „ნუეძალებიწყალდიდსა,უნდაეძებდე ფონებსო!.. ხერხი სჯობია ღონესა, თუ კაციმოიგონებსო”!.. შემოსძახა მაღლის ხმითდათან „ხიოც”მიაყოლა შოლტის გატლაშუნებით. — ბიძინა შეკრთა,უცბად წამოდგა ზეზე და ზეცას დაუწყო ყურება...დიდხანსხმასარიღებდა.ბოლოს—თითქოგამოერკვაო— წაილაპარაკა: ესრა გავიგონე?! მიწამ შემომტყორცნა,თუ ცამ ჩამომბერა ეს საგულისხმო სიტყვები? „ხერხისჯობია ღონესო!” საიდანაც უნდა იყოს, სულ ერთია...უგანგებოდ ცაცადა მიწაც, ორივე მუნჯია!.. ჩემიდიდიხნის გრძნობა-გონების ჭიდილი ამ ორმა სიტყვამუნდაგადასწყვიტოს?..დიახ!დიახ! „ხერხი სჯობიაღონესაო!”ხერხი!ხერხი!მაგრამხერხისაქვეყნოდაარასაპირადო!..

ციურნომნათნო!თქვენიყავითმოწამეჩემიგანზრახვისდათავმდები ჩემი მოქმედების!..თქვენ კიდევ ჩასულიარიქნებით,რომმემორჩილებითმივმართავალი-ყული-ხანს.

თავიმეექვსე

ჩოლოყაშვილმა კარგი ფეხი ვერ მიუტანა სპარსელებს:გადავიდა თუ არა მათკენ, მაშინვე გაჩნდენ კახეთშისხვადასხვაგუნდებიგავარდნილთადამოსვენებასაღარაძლევდენ თათრებს; სადაც-კი შეიგულებდენ დამოასწრებდენ, სულ მუსრს ადენდენ და ისე შეაშინეს,რომ, არა თუ სოფლებში ვეღარ დაფარფაშობდენადრინდულად, ციხე-დარბაზშიაც კი შიშის ქარიუქროდათ;და,თუარსიფრთხილით,გალავნისგარეთაცვეღარჰბედავდენფეხისგადადგმას.შესანიშნავიუფროისიყო,რომმარტოთათრებსკიარა,ქართველებსუფროსდევნიდენ, როგორც კი შეატყობდენ, რომ თათრების

მომხრე და იმათი ერთგულები არიანო. ბევრიგამოჩენილი და თათრის სამსახურში დაწინაურებულიგამოათხოვეს წუთისოფელს; რამდენიმე თავად-აზნაურობის ოჯახი აიკლეს! საბუეში ერთი მღვდელიშეიპყრეს, როგორც ქვეყნის ორგულს, თვალებიდასთხარეს: ახლამაინც ჩაიხედეგონებაშიდაშეინანეო.ჯანდიერს სახლკარი გადუწვეს. ამბობდენ, რომჩოლოყაშვილსაც რამდენჯერმე დაესხენ თავზე, მაგრამკაცმრავალმა ოჯახმა, როგორც იქნა, მოიგერაო. იმათიწინააღმდეგობადამოპირდაპირობამითუფროსაძნელოშეიქმნა, რომ არავინ იცოდა, ვინ იყვენ, სად იყვენ დასაიდან როგორ მოდიოდენ. ჩავარდა მთავრობასაგონებელში: „ადგილის კურდღელს ადგილისავემწევარითუდაიჭერს,თვარაუცხო ვერას გახდებაო”—ჰფიქრობდა ფეიქარ-ხანი და კახელებსავე ეხვეწებოდა,რომ გამოდგომოდენ იმ უკუღმართებს და ერთგულებაგაეწიათყეენისათვის.გუნებაში,ეგებისბევრსუნდოდა,

მაგრამცხადადკიმათიდევნაშიშითვერავინგაბედადაჩოლოყაშვილს მიანდო მთავრობამ, რომელსაც, როგორცთვითონ ამტკიცებდა, „ცდა არ დაუკლია, მაგრამ მაინცვერაგააწყო-რა!”გუნდებიუფროდაუფროგამრავლდენდა გავარდნილები გათამამდენ. გასჭირდა საქმე.ფეიქარხანმა აღარ იცოდა, რა უნდა ექნა, და უნდაეცნობებია ყეენისათვის, რომ ერთ დღეს არგამოსცხადებოდასვიმონმაყაშვილიდაარშეჰპირებოდა:„მე დავამშვიდებ ქვეყანასაო!”... ეს მაყაშვილი როგორცგაიძვერა და გაუტანელი კაცი, ყველას სძულდა.თეირანში იყო გამოზრდილი ყმაწვილობიდანვედა ერთდროს დიდი ადგილიც ეჭირა სასახლის კარზე, მაგრამცოტა რამეზე გადაუბრუნდა ფეხი და შერისხულიგამოისტუმრეს თავის ქვეყნისაკენ, და მას შემდეგუმნიშვნელოდ დაეხეტებოდა აქეთ-იქით. დიდკაცობისადა მტარვალობის ნაჩვევს მოსვენება აღარ ჰქონდა დასულ იმაზე ჰფიქრობდა,თუროგორდავიბრუნო ძველი

დრო და დიდებაო. თარეშობის დრომ ხელი მოუმართამის მოუსვენარ სურვილს და ხელმეორედ გამოიყვანასარბიელზე: მთავრობამ მეთვალყურედ დანიშნა.დიდების მაძიებელი და უფლებაშეუსაზღვრელიმოხელეც მაშინვე შეუდგა საქმეს. შეატყობინებდენთუარა მისი ხელქვეითები,რომ ამადა ამ სოფელშითავზედაჰსხმიანვისმედა ანტყუილაგზადგაუვლიათსადმეგავარდნილებსო, მაშინვე აიკლებდა იმ სოფელს დაააოხრებდა გაუკითხავად. „ბატონო! ჩვენ რას გვერჩით?ძალაც თქვენ ხელშია და სამართალიცაო: ვინმემოთარეშეთაგანმაჩვენსოფელშიგაიაროს,ჩვენრავიცითდა რა ჩვენი გადასახადიაო?” — ევედრებოდენსოფლელები, მაგრამ სადღა იყო გაკითხვა? მით უფრო,რომ მთავრობა უწონებდა მკაცრობას და აგულიანებდამტარვალს. ამგვარმა მეცადინეობამ უნაყოფოდ არჩაიარა!..მართალია,მოთარეშეებიარათუარგაუწყვეტია,თვალითაც არ უნახავს არავინ მათგანი მთავრობას,

მაგრამრამდენიმეთვისგანმავლობაშიმართლაშესწყდათარეშობა და გავარდნილების აღარა ისმოდა-რა. ესსამსახურიიმდენადმოუწონესდადაუფასეს,რომყეენმაგულიმოიბრუნადაპირველიხალათიუბოძა.

ყეენისტახტზე აბრძანებისდღეობას იხდიდენ. ალვანისმინდორი მოჭედილი იყო ხალხით. ერთი მხარე ბამბისკარვებით იყო მოფენილი. ოქროს კარავში კახეთისმმართველიალი-ყული-ხანიიჯდადაგარსდიდებულებიჰყავდა შემოხვეული. მზედიდი ხნის ამოსული არ იყო,ასეორ-სამ შუბისტარზეთუ იქნებოდა აღმოსავლეთითწინ წამოწეული, რომ მოსაკრავეებმა ქაბულიდაუკრეს.ხანიგამოვიდაამალითდამიჰმართასაჭიდაოს;ხალხმაცდაიგრიალადაყოველისმხრითმოატყდადაშემოერტყაირგვლივ წრეს. იმ დროს ჭიდაობა მიღებული იყო,როგორც თათრებში, ისე ქართველებშიაც. ფეიქარ-ხანიმოყვარული იყო ფალავანობის და ხშირად ესწრებოდა

ხოლმე ჭიდაობაზე. განთქმული ფალავნები ერთმანეთსარა ჰზოგავდენ გვარტომობის გაურჩევლად, მაგრამუფრო ხშირად კი თათრები და ქართველებიეჭიდავებოდენ ერთმანეთს. თუმცა თათრებიჩვეულებისამებრ ტიტვლები გამოდიოდენ საჭიდაოდ,ტანზე ქონწასმულები, ასე რომ ხელი აღარსადეკიდებოდათ, და ქართველები კი საჭიდაო ჩოხითგადიოდენ, მაგრამ მაინც ხშირად გამარჯვება ამუკანასკნელებსჰრჩებოდათ.წინადღეს კოზმანიშვილმაგალახათათრებისგანთქმულიმოჭიდავე,ბეჭიამოუგდო,და ამან ისე შეაწუხათათრებიდათვითფეიქარ-ხანსაცისედასწყვიტაგული,რომაბდუშაჰილსუბრძანა:„გინდათუ არა,დაეჭიდეო”.ეს აბდუშაჰილიერთიუთვისტომოვინმე იყო, მაგრამ თავის ვაჟკაცობით პირველობადაერჩინა არდალანშიდაფეიქარ-ხანის ცხენოსანჯარისმეუფროსობაეშოვნა.ჭიდაობათუმცააღარეკადრებოდა,როგორცდიდკაცს,მაგრამხანსხათრივეღარგაუტეხადა

შევიდა წრეში წელზევით ტიტველი. ერთი შეხედვით,ჩასხმული, უზარმაზარი, შავი მარმარილოს ქანდაკიეგონებოდაკაცს.შავიწვერებიტევრადეყრებოდაგულ-მკერდზე,დიდიულვაშებიაქეთ-იქითტოტებადსცემდენსიგრძისად;დიდროვანიშავითვალები,სქელიწარბებითგადმოხურულ-დაჩრდილულები, საოცრად ბრიალებდენ.დაუკრეს საჭიდაო. ატორტმანდა ფალავანი, ჯერ მაღლააღაპყრო ხელები, ზეცას შეჰხედა, თითქო გამარჯვებაგამოსთხოვაო, მერე დაემხო დაბლა და მიწას სამჯერაკოცა; წამოდგა ზეზე და კალოს შემოუარა; ცერებზედგებოდა ყოველ ბიჯის გადადგმაზე და ძალზე ჰაერსისუნთქავდა, თითქოს სცდილობდა, რომ გულბოყვიგაედიდებია,გაებერა.ერთხელრომშემოუარაწრეს,ისევთავისპირველადგილზეგაჩერდა,დაიჩოქაცალმუხლზედა იქითკენ დაიწყო ყურება, საიდანაც მოპირდაპირეუნდა შემოსულიყო. უყივლეს მსურველებს, მაგრამარავინგამოჩნდა.მეორედდაუარაკალოს,კიდევარავინ

სჩანდა.

— სად არის გუშინდელი თქვენი გამარჯვებულიკოზმანიშვილი?—იკითხახანმა.

—უარზე სდგას, ასე ამბობს: მეფალავნებს ვეჭიდავებიდაარაგოლიათებსო,—მოახსენესქართველებმა.

— მაშ კარგი, სირცხვილითქვენიო! — ღიმილით სთქვახანმა და უბრძანა მოჭიდავეს მესამედ კიდევ წრეშიშენავარდებადაისეგასვლაწრიდან.

მოჭიდავემ აასრულა ხანის ბრძანება და მედიდურადდააპირა წრიდან გასვლა. თათრებმა კმაყოფილებისნიშნადწვერებზემოისვესხელიდაულვაშებშიჩაიცინეს.

ამ დროს ხალხში რაღაც ჩოჩქოლი ატყდა და მოისმაკიჟინი: „დაუკარით, დაუკარითო!” უცბად შეჩერდა

აბდუშაჰილი და აქეთ-იქით დაიწყო ყურება. წრეშივეფხივით შემოვარდა ერთი ვიღაცტანწვრილი, მაღალი,მხარ-ბეჭიანი და თმაგაჩეჩილი ახალგაზრდა, შეხედამოპირდაპირესდაშეჩერდა.თათარმატორტმანიდაიწყოდა ხელების შლა; უცებ გაექანა შურდულივითახალგაზრდა,შეუვარდაფეხებში,გამოჰკრაორივეხელი,ჯირკივითგადააგორაფალავანიდაგამოიჭრაწრიდან.

—არა,არა!ჯერარარის!მაგრეარიქნებაო!—ჰყვიროდენთათრისმომხრეები.გაბრუებულიაბდუშაჰილიწამოდგაზეზედა სთქვა: „მეჯერ სალამი არ გამეთავებიადა ისღალატითმომვარდაო”.

ძალათი გამოათრიეს მეორედ ახალგაზრდა; ის გაჩერდაერთადგილასდააღარიძროდა.

—თათარო,სალამირომგაათავო,დამიძახედამოვალო!—მიაყვირაფალავანს.იმანაც,ბრაზმოსულმა,კამეჩივით

მიაშურა ახალგაზრდას, მაგრამ ის განზე გაუხტა დათათარმა ხელები ჰაერს მოუპოტინა. რამდენჯერმეჩაუქროლ-ჩამოუქროლა ახალგაზრდამ გოლიათს, მაგრამატყუებდა:ხანაქეთდახანიქითგანზეუხტებოდა,რომხელში არ ჩავარდნოდა. მოთმინებიდან გამოსულითათარი წყევლა-კრულვით დასდევდა მოპირდაპირეს;შეურჩია დრო, როგორც იქნა, ახალგაზრდამ, მოავლოხელიმკლავში,წამოიკიდაზურგზე,გადიღოკისრულითდა უშვა ხელები. აბდუშაჰილი სიგრძისად გაიდღაშაგულაღმა დედამიწაზე... გამარჯვებულმა ცალი ფეხიდაჰკრა ფაშვზე, გადაახტადა გავარდა წრიდან. ხალხმაკიჟინიდასცა.

—შაიტან,შაიტან!—დაიძახესაქეთ-იქითთათრებმა.

—ეხლაგინდაშეიტანედაგინდაგამოიტანეეგთქვენირუმბივით გაგორებული ფალავანი, სულ ერთიაო. —უპასუხებდენმხიარულადქართველები.

დაცემულიწამოაყენესდაწაიყვანესგაბრუებულიუფროსირცხვილით, ვიდრე გალახულობით. მოიკითხესგამარჯვებული,მაგრამვეღარსადნახეს;მიიმალახალხში.ვეღარგაიგეს,ვინიყო.ფეიქარ-ხანმაწარბებიშეიჭმუხნადა ზეზე წამოდგა, გაბრუნდა ისევ თავის კარვისაკენ.ხალხიც დაიშალა, წავიდ-წამოვიდა აქეთ-იქითკენ. იმდღეს, მართალია, ხანი გუნებაზე ვერ იყო, მაგრამ მაინცმხიარულად ჩაიარა საერო ლხინმა და შექცევამ.ნასადილევს, ჩვეულებისამებრ, ცოტა წაიძინადიდკაცობამ და მერე კი, რომ აგრილდა, გამართესჯირითი.

ცხენოსნები გაიყვენ ორად და დადგენ გაღმა-გამოღმამოედნისპირად.ცხენებმაიგრძნეს,კუდებიაიღეს,თავიმოიქანჩეს, ცმუტავდენ ერთსადაიმავე ადგილასმარჯვნივ და მარცხნივ ტრიალით. ზურნის ხმა რომგაისმა,მაშინკიშეკუნტრუშდენდა,თუმხედრებსთავი

არმოექანჩათმათთვის,გამოიჭრებოდენშუამოედანზე.ახლა კი თავშეკავებულები, ჰბერავდენ ცხვირისნესტოებს, ფრთქვინავდენ, კბილებს უჭერდენ ლაგამს,ყურებს აცქვეტდენ და თვალებს აბრიალებდენ.გამოახტუნა ერთმა მხედართაგანმა თავის ყარაბაღულიდამოხდენითმიაგდომოპირდაპირეგუნდზე,გამოიწვიამოწინააღმდეგე და საოცარი სისწრაფით გამოატრიალაცხენი.უკანამჯირითიშესტყორცა,მაგრამწინამჯირითსჯირითი აუკრა და გადაივლო თავზე. ახლა სხვებიგამოვიდენ,ახლაკიდევსხვებირიგრიგით,ასერომწესიარავისდაურღვევია.მშვენიერისანახავიიყვენმხედრები,როცა ისინი შენატყორცი ჯირითის ასაცილებლად ხანმარჯვნით და ხან მარცხნით მანდიკურადგადაეკიდებოდენ ცხენს და ზოგჯერ მუცელქვეშაცამოევლებოდენ ხოლმე. ბედაურებისათვის საჭირო აღარიყოარცდეზიდაარცმათრახი;იმათთვითონიცოდენ,რადროს რაგვარი მიხვრა-მოხვრა იყო საჭირო. გამეტებით

ჯირითისგაგდებადაშლილიიყო;ზოგმოჯირითეთაგანსნება არ ჰქონდათ მარჯვენა ხელში აეღოთ ჯირითი დამარცხენათი ათამაშებდენ. აბდუშაჰილსსულ არმიუღიაამჯირითშიმონაწილეობა.

გათავდა ჯირითიც. შეერთდა ორივე მხარე, მწკრივადდააყენეს ცხენები ყველამ ერთად, ცოტა შეასვენეს და,დაიჭყივლათუ არაზურნამ, მიანებესთავი ცხენებსდაისინიც ჭიხვინ-ჭიხვინით გავარდენ ჯეირანივით.ცხენოსნებს უნდა ის მინდორი სიგრძისად გადაეჭრათ,მისულიყვენ კიდემდე და მერე იქიდან სათითაოდგამოეჭენებიათ ცხენი,რომ ყაბახი ჩამოეგდოთ. იმდღესყაბახად ოქროს თასი იყო დასმული თვალაუწდომელჭადრის წვერზე: თითო ჯირითი ყველამ შესტყორცა,ზოგმა ახლოს მიიყვანა, ზოგმა ხეს გადაავლო თავზე,მაგრამ ვერცერთმა კი ვერ შეანძრია ნიშანი. ბოლოსწამოვიდა ვიღაც შავცხენოსანი ისეთი სისწრაფით, რომ

თითქმის აღარ სჩანდა ცხენზე, შორიდანვე შესტყორცაჯირითი, ჰკრა შუაგულში და მაღლა შეაგდო. თასიბზიალ-ბზიალითწამოვიდა;მხედარმამიაგდოცხენიხისძირში,შეაყენაუკანაფეხებზედაჰაერშივემოავლოხელითასს,დაბლააღარდაუშვა;ჰკრაქუსლიცხენსდამიაჭენაიქ, სადაც ქართველი დიდებულები იდგენ; ვითომზრდილობისამებრ დააპირა გადმოხტომა, მაგრამგაგიჟებული ცხენი ხელს უშლიდა. მაშინ ცხენდაცხენგაუშვირა თასი ერთ დიდებულთაგანს და დაიყვირა:„ღმერთმა ნუ მოუშალოს გამარჯვება ბატონმაყაშვილსო!” სვიმონ მაყაშვილმა წინ რამდენიმე ბიჯიწამოდგა და ჩამოართვა თასი. ამ დროს უცბად ჰაერშირაღაცამ გაიელვადა მაყაშვილი ჯერ ისევ ფეხზე იდგა,რომთავიმიწაზეკოტრიალებდა.მხედარმაგამოატრიალაცხენი და უკანვე გაჰქუსლა. შეკრთა დიდი და პატარა!ბოლოსდაიძახესაქა-იქ:„ჰეი,ბაში-აჩუკია,ბაში-აჩუკიო!”გამოუყენეს მდევრები, გვიან-ღა იყო. გარისხდაფეიქარ-

ხანი, გაწყრა მეთვალყურეებზე და ბაში-აჩუკის თავიცათასოქროდდააფასა.

თავიმეშვიდე

ამ ხანებში არეულობა მოხდა იმერეთში და ქართლისმეფევახტანგი,შაჰნავაზადწოდებული,გადაიწვიეს,რომმისიშვილიარჩილიმერეთისმეფედდაესვათ.იმერეთისდიდკაცობა დიდი პატივისცემით და ძღვნით დაუხვდადიდებულ სტუმარს. სიუხვით ყველას წერეთელმაგადააჭარბა. თუმცა მეფის გული კი აბაშიძემ უფრომოიგო და ბევრიც არა დახარჯვია-რა: მხოლოდ ათიახალგაზრდა ქალიშვილი, ერთიმეორეზე უმშვენიერესი,მიართვა: „ყეენისათვის საჩუქრად დაგჭირდებაო”. ამმცირეძღვნითისეკმაყოფილიდარჩამეფე,რომსხვებისგანძი ჩალადაც აღარ ჩაუგდია. წერეთელიც, როგორცმეტოქე და მოქიშპე აბაშიძისა, ყველაზე უფროგულნატკენიდარჩადადაღონდა.კიკობაქრაძემშეურჩია

დრობატონსდამოახსენა:

—თქვენიქება-დიდება—თქვენიყმებისქება-დიდებაა,თქვენი ძლევამოსილობა — ჩვენი გამარჯვებაა, და ნუგვიზამ მისთანა საქმეს, რომ აბაშიძის საყმოს სასაცინოგავხდეთ! მეფე რომ ქართლში გადაბრძანდეს დაწერეთელზე აბაშიძე უფრო პატივით მოიხსენიოს, ესჩვენისიკვდილიიქნება!

— მეც მაგას ვწუხვარ, ჩემო კიკო, მაგრამ რა ვქნათ? —მიუგო ბატონმა დაღონებით, — ხარჯი არ დამიკლია,თავიარდამიზოგავს,სალაროთითქმისდავაცალიერედამეტირაღამექნა?

—ჩემოხელმწიფევ!თუარგამიწყრებით,ჩემიუგუნურიჭკუით ისეთ რამეს გირჩევთ, რომ მეფის გულიცთქვენდაირჩინოთ და აბაშიძის ძღვენიც დაავიწყოთ: ისეთირამე მიუძღვენით, რომ მართლა გასაკვირველი და

საარაკოციყოს!

—თქმაადვილია,მაგრამრაგამოვძებნოთმაგისთანა?

— ღმერთი მოწყალეა! რახან ლამაზ ქალებზე მივარდასაქმე, არა გვიჭირს რა, ბედი ჩვენსკენ არის! ღვიმისმონასტერში ორი დები იზრდებიან, ტყუბის ცალები,ერთიმეორისაგან არგაირჩევადა არცმათიმსგავსირამნახულაჯერჩვენში.

—მერე-დაობლებიარიან?უპატრონო?

— თითქმის, ჩემო ხელმწიფევ! ჩემს მეტი აღარავინაჰყავსთდამეანჩემითავირადმინდადაანისინი,თუართქვენი ჭირის სანაცვალოდ? დედა იმათ არა ჰყავთ დამამა,ერთიძმაჰყავდათდაისიცდაიკარგა,ამდენიხანიამისი ასავალ-დასავალი აღარა ვიცით-რა; მეც ხომუცოლშვილოდ გადავდივარ, ეს არის,დათქვენს გარდა

პატრონი და ჭირისუფალი ვინღა ეყოლებათ?გამოიყვანეთორივედამიუძღვენითმეფეს.ისინისადაცუნდა იყვნენ, სასახლის კარზე, საქრისტიანოში თუსაურჯულოში,მაინცარაუშავსთრა;მათისილამაზედამზეთუნახაობაარცერთსგზასარდააკარგვინებს.

დიდხანს ყოყმანობდა წერეთელი: მისი ნაერთგულარიბაქარას შვილები დასაკარგავად არ ემეტებოდა, მაგრამაბაშიძის მეშურნეობამდაჰრია ხელი; გამოიყვანაორივედები და წასვლის დროს მიუძღვნა ვახტანგს. როგორცმეფე,ისემთელიმისიამალაგაოცებულიიყვნენბაქრაძისქალების სილამაზით, მითუფრო,რომ ერთს მეორისგანვერ არჩევდენ. მეფემ აღარ იცოდა, როგორი მადლიგადაეხადაწერეთლისათვისდადიდძალიყმადამამულიუბოძა ზემოქართლში. თვითონ კმაყოფილი დაბრუნდაქართლისაკენ და დაიბარა, რომ როგორც ეს ორიმზეთუნახავი, ისე დანარჩენი ათი ქალიშვილიც,

თორმეტივეერთადგამოემგზავრებინათ.

მისინებაასრულდა,მაგრამშიგშუაგულქართლშიერთიუცნაურიდაუჩვეულორამმოხდა:მეფისბარგსდაესხენთავზე ავაზაკები მოულოდნელადდათორმეტივე ქალიმოიტაცეს;ნივთეულობისათვისკიხელიარუხლიათ.

მეფევახტანგსრომმოხსენდაესთავხედობა,გარისხდა,ბრძანა გზების გაკვრა, მთელი სამეფო შესძრა,იმერეთშიაცბევრიეძებეს,მაგრამცამჩაყლაპა,თუმიწამ,ვერაგაიგესრა.ხალხშიკიჩუმადლაპარაკობდენ აქა-იქ:„ესბიჭობა, კახეთშირომგამოჩენილიბაში-აჩუკია, მისისაქმეუნდაიყოსო”.დიდმახანმაგაიარაამასშემდეგ.

ჭიდაობისშემდეგ აბდუშაჰილთავისქერქშივეღარიყო;გულში ჩაიდვა ბაში-აჩუკის ჯავრი და სულმარტოდმარტო აქეთ-იქით დაეხეტებოდა მთელი დღე:უდაბურ ტყეებშიაც კი დადიოდა, რომ ეგებ სადმე

წავაწყდე ჩემს მძლეველს, სამაგიერო გადავუხადო დასირცხვილიდანგამოვიდეო.

მარტო აბდუშაჰილი არა ფიქრობდა ბაში-აჩუკზე,სხვებსაცბევრსჰქონდაგატეხილიძილი,მაგრამმიზეზიკისხვადასხვაიყო:პირველსვაჟკაცურიჟინიაშფოთებდადა სხვებს კი ათასი ოქრო არ ასვენებდა. ამუკანასკნელებში ყველაზე უფრო მეტად ჰქონდასაღერღელი აშლილი თიმსალ-მაკოს. ეს იყო თელავშიმცხოვრები,ტერტერას ქვრივი, ჭკუითადა მოხერხებითგანთქმული; უამისოდ არც ჭირი და არც ლხინი არიქნებოდა, ავშიაც გამოსადეგი იყო და კარგშიაც, დამასთანაც განთქმული მაჭანკალი. ატყდებოდა თუ არასადმე ახალგაზრდებში ტრფობის ცეცხლი, ეს მაშინვე,თითქოს ტრუსის სუნი ეცაო, იქ გაჩნდებოდა დადაატრიალებდა ჯარას; დიდსა და პატარას ყველასიცნობდა, ყოველ ოჯახში შინაური იყო, ყველასთვის

საჭიროდაგამოსადეგი,მაგრამარავისარუყვარდა.გაიგოთუ არა, ბაში-აჩუკის თავი ათას ოქროდ დააფასესო,ანგარებამ აიტანა და ამბობდა გუნებაში: „ხუმრობა არარისამდენიფულიო!ჩემიხერხიდაესერთადქვეყანას,უნდა, წაღმადაატრიალებენდა,უნდა,უკუღმაო. ბაში-აჩუკი როგორმე მე უნდა ჩავიგდო ხელშიო... როგორშეიძლება, რომ მისი ბინა და ვინაობა ხალხში არავინიცოდესო? მარტო ის ხომ არ არის გავარდნილი, მასთანერთად, ვინ იცის, რამდენი ახალგაზრდებიაო? როგორდავიჯერო, რომ ერთ მათგანს მაინც ვინმესოფლელებთანდამოკიდულებაარაჰქონდესო?”ესრომგადასწყვიტაგუნებაში,კიდეცშეუდგასაქმეს:სადაცკიმოჰკრავდაყურს,ამადაამსოფელშინაძრახიქალივინმეარისო, იმდენს ეცდებოდა, რომ გასცნობოდა დადაჰმეგობრებოდა. ზოგიერთ ოჯახებში ნათელ-მირონიცკიშეიტანა,მაგრამვერასგახდა,ვერაგაიგო-რა;მხოლოდეს კი აიღო აზრად, რომ,თუ ვინმემ იცის მათი ამბავი,

თევდორაანთ მელანომ უნდა იცოდესო და დაუხშირაიმასთან სიარულს. თევდორაანთ მელანო თელავისმახლობლად, ერთი პატარა სოფლის განაპირას, ტყისპირადცხოვრობდაორისპატარაშვილით;ქმარითათრისჯარშიჰყავდაჩაფრადშესული,თვითონოროლთვეობითთვალითვერჰხედავდა.სილამაზითნაქებიიყოდა,ცოტაარ იყოს, სახელიც გატეხილი ჰქონდა. თიმსალ-მაკომერთხელ, სტუმრად რომ მივიდა მასთან, სახეზეუსიამოვნება შეატყო და განგებ იგვიანებდა წასვლას,სანამ მოსალოდნელმა ავდარმა მართლა არ მოასწრო.შეიქნაერთიჭექა-ქუხილიდათავსხმა,ასერომსტუმარიუნდადარჩენილიყო მელანოსთან. მასპინძელს შფოთვათანდათან უფრო ეტყობოდა და ვახშმის მზადებასდაუჩქარა; ხელად გაშალა სუფრა, გვერდში ამოუდგაერთი დოქი კახური და ზედიზედ უსხამდა სტუმარს,აძალებდა: „დალიე, ღმერთმა შეგარგოს, და ტკბილადდაგეძინებაო!”

თიმსალ-მაკოსიცილითეუბნებოდა:„ჩემონათლიდედავ,ეგრომარდავლიო,ისეცტკბილადდამეძინებაო.მისთანაწამალს დავაყრი ხოლმე ვახშმად ჩემ საჭმელს, რომგათენებამდის ზარბაზნებიც რომ თავზე მახალონ,მაშინაც ვერას გავიგებ; მხოლოდ ფერად-ფერადისიზმრები,თითქოსასუფეველშივიყო,ისედამტრიალებსთავსაო; ერთხელ რომ სინჯო, შენც, ჩემი არ იყოს, მერეხელს ვეღარ აიღებო. ეს რომ სთქვა, ამოიღო ჯიბიდანპატარაგამოკრულიპარკი,გაშალადაფხვნილიშეჭამადსმოაყარა: „ხაშხაშისაგან შეზავებული ძილის წამალიაო;შენ კი ვერ გირჩევ, ჩემო ნათლიდედავ, ბალღებისპატრონი ხარ და ღამე ბევრჯელ გამოღვიძებადაგჭირდებაო; მე კი, რომ დავეგდები რუმბივით,გათენებამდე ვეღარას გავიგებ, მკვდრის ძილიწამიღებსო”.მოუკრათავიპარკსდაჩაიდვაისევჯიბეში.

ჯერშუაჭამამდე არ იყვენმისული,რომთიმსალ-მაკოს

მთქნარებადააწყებინადათვალებიმოეპრუწა;ერთი-ორიწაილუღლუღა გაუგებრად და ჩაჰკიდა თავი... ძილიმოეკიდა;მელანომძლივსმიათრიაკუთხისკენ,მიაწვინალოგინზე და საბანი გადააფარა. სტუმარი გაიშმუშნა,გადაბრუნდა კედლისკენდა ამოუშვა ხვრინი. მელანომღიმილით წაიჩურჩულა: „მეორედ მოსვლამდისაც ნუგამოგღვიძებიაო”და გამოტრიალდა სუფრისკენ, მაგრამალაგების ნაცვლად ხელახლა დაუწყო გაწყობა; მიდგათაროზე, გადმოიღო იქიდან ცივად მოხარშულიდამზადებული დედალი, ყველი, მრგვლად მოხარშულიკვერცხები,ხელადითღვინო,გააწყოსუფრადახელ-პირიდაიბანა, თმა დაივარცხნა, წითელი ბაღდადი მოიხვიათავზე და კოპწიობა დაიწყო. რამდენჯერმე მოიხედათიმსალ-მაკოსკენ, მაგრამ ის ვერას ხედავდა:პირშექცეული კედლისაკენ ეგდო უძრავად დახვრინავდა. მელანომ მიიტანათავისი ძველითავსაფარიდა თავზე გადააფარა, გამობრუნდა, დიდხანს აღარ

გაუვლია, რომ ეზოში ძაღლმა დაიყეფა და შეუტიავიღაცას, მაგრამ მალე გაჰკმინდა ხმა, წუწკუნიდაიწყო;მელანოზეზეწამოვარდადამიაშურაკარებსგასაღებად;თავმომძინარებულ თიმსალ-მაკოს გულმა დაუწყოძგერა, მაგრამ არ განძრეულა. სახლში შემოვიდა ჩვენიძველინაცნობი—გლახაბაქრაძე,მოიხსნასველინაბადიდა მიაყუდა კედელზე, მოიხადა ყაბალახი, უკანზურგისკენ გადიგდო ფაფანაკი, თოფი იქვე მიაყუდა,დამბაჩა, ხმალი და ხანჯალი ტანზედვე გაისწორა დაღიმილით გადაეხვია მელანოს. ქალი წურბელასავითჩამოეკიდაკისერზე:დიდხანსშეტყუბებულსავითიყვენთავდავიწყებული...

ახალმოსულსუცბადხვრინიშემოესმადაშეკრთა.

— ნუ გეშინია, ჩემო სიცოცხლევ, ჩემი ნათლია არის,ტერტერასქვრივი,ხაშხაშნაჭამიადასძინავს.შენსმტერსნურა გაუგია, მაგან ვერა გაიგოს-რა.უამბო ყველაფერი.

მაგრამ ვაჟი მაინც იჭვნეულად აქნევდა თავს. თავისსიმართლის დასამტკიცებლად მელანომ ჯინჯგალიდაუწყო მძინარს, ხანფეხებში მოავლო ხელი, ხანთავიაუწია;ბევრიაცოდვილა,მაგრამვერგამოაღვიძა.ერთხელკიწაიჭუჭყუნამძინარმადაამოუშვაისევხვრინი.

—დაეხსენ,ნუაწვალებ!—მიაძახაბაქრაძემ—სანამეგგამოიღვიძებდეს, მე აქედან შორს ვიქნებიო! მიუჯდასუფრასდასაყვარელიცგვერდითმოისვა.

დიდხანს იჭიკჭიკეს ისე,როგორცშეყვარებულთარიგია;სხვათაშორის ქალმა ჰკითხა: „ბაში-აჩუკს რათგეძახიანო?” და ვაჟმაც მიუგო: „ეს აქ დამარქვესთათრებმაო: ფაფანაკით რომ მხედავენ, უქუდოვგონივართ, თავმოხდილი, და მათებურად ბაში-აჩუკითავმოხდილსაჰნიშნავსო”.

ამისთანაამბებიბევრიილაპარაკესვახშამზე;ბაში-აჩუკმა

ერთი კვირის, როგორც თავისი, ისე თავის ამხანაგებისთავგადასავალი დაწვრილებით უამბო მეგობარს;ნავახშმევსცოტა მოიალერსეს... მეორე მამლის ყივილზევაჟიგამოესალმაქალს,უთხრა:„დღეის-წორამდისნუღარმელიო”დაგაუდგაგზას.

ტერტერას ქვრივს ერთისიტყვაცმათინალაპარაკევი არგამოჰპარვია, მაგრამდილას კარგაძალზე იყო ამოსულიმზე, რომ გამოეღვიძა და ისე წამოდგა ზეზე, თითქოწუხელი სიზმარიც არ ენახოსო, გამოეთხოვანათლიდედასდაგაუდგაგზას.

თავიმერვე

ალი-ყული-ხანმაიმდღეებშივედაიბარააბდუშაჰილიდაუთხრა:

— ერთგულობის გამომჩენი, როგორც ჩვენებში, ისე

სხვისიანებშიაც,ბევრიმყავს,მაგრამამსაიდუმლოსშენსმეტსმაინცარავისმივანდობო!

აბდუშაჰილმა მორჩილების ნიშნად შუბლზე მიიდვახელი და მოახსენა: „ბაშ უსტაო!” მაშინ მოუყვაყოველივეს,რაცთიმსალ-მაკოსაგანშეეტყოდადაავალა,რომ ცხენოსნები წაიყვანედანიშნულდღეს, შემოარტყიგარს მელანოს სახლს და, როგორც ის ქალი, ისე ბაში-აჩუკიცდაჭერილიმომგვარეო.

აბდუშაჰილსარეჭაშნიკაესსაქმე:

„მარტო რომ სადმე შევყროდი და სამაგიეროგადამეხდევინებინა, ის იქნებოდა კარგი, თვარა კაცსუდროოდდაუადგილოდ მივასწრო,ჯარიდავახვიოდადავიჭირო,ესრავაჟკაცობაადარასაკადრისიაო?”მთელიისდღესულამაზეფიქრობდა;დაღამდათუარა,გაუდგაგზას მარტოდმარტო და მიადგა კარზე თევდორაანთ

მელანოს; მელანომ რომ უდროო დროს მოსული უცხოთათარი დაინახა, შიშის ქარმა აიტაცა, მაგრამაბდუშაჰილმაუთხრა:

— ნუ გეშინია, სამოყვროდა ვარ მოსული და არასამტროდო.

ქალმარომმშვენიერივაჟკაციტკბილადმოღიმარინახა,გულიმოიბრუნა.

— „კურთხეულ იყოს თქვენი მობრძანებაო”, —ყელმოღერებითუთხრა, მორცხვად კავები გაისწორადასკამი დაუდგა. თათარმა მიიხედ-მოიხედა, კარებიგადაუგდოშიგნიდანდახანჯალიამოიღო.ქალიშეკრთადაუთხრა:

— რა საჭიროა იქ ძალადობა, სადაც ნებაყოფლობას წინარაუდგასრაო?

თათარმა, ვითომ ვერც-კი გაიგონა ეს სიტყვები, ჩაიყომეორეხელიჯიბეშიდასავსექისაამოიღო.

—აი,ხომხედავ?ერთხელშიხანჯალიმიჭირავს,მეორეშიოქრო. რომელიც გინდა აირჩიე! თუ ჩემ სურვილსშეასრულებ, გაგამდიდრებ,თუ არადა — ამ ხანჯალზეაგაგებახლავეო.

ქალმამორცხვადწაილაპარაკა:„ნურცხანჯალსგარჯიდანურც ოქროს დახარჯავ, მე შენს მარტო ვაჟკაცობასაცდავჯერდებიო”.აბდუშაჰილმამკვახედმიაძახა:

— სცდები! შენ რომ ფიქრობ, მე იმ განზრახვით არმოვსულვარ!მევიცირომშენთანბაში-აჩუკიდადისდაისროგორმეხელშიჩამაგდებინეო.

ამის გამგონე მელანო გაფითრდადა კანკალი აუვარდა;დიდ ფიცსა და უარზე დადგა; აბდუშაჰილმა

სიამოვნებით შეხედა ქალს, მაგრამ ისევ უცბადშეიჭმუხნასახედაურჩია:

—არა,აქფიციაღარგაგივა,დაწვრილებითვიცი,როგორცარის საქმე. აჰა! წაიღე ამთავით ეს ქისადა მერე,როცაიმას ხელში ჩამიგდებ, ის ათასი ოქროც შენთვისდამითმია, და არც მოღალატობას გაგამხელ, ალლაჰიმომიციათავდებადო.— ამგვარირამეები ბევრიუთხრა,დიდხანსურჩევდა,მაგრამგაკერპებულმაქალმაგააქანათავი. აბდუშაჰილითანდათან აღტაცებაშიმოდიოდადაგუნებაშიჰფიქრობდა: „აი,სადყოფილაქალი!კიდეცესარის,რომამდენიხანიაქართველებიგვიმკლავდებიანო!”უკანასკნელადმიუბრუნდაქალსდაშესძახა:

— მაშ, ახლა კი გამოეთხოვე სიცოცხლესო! — ქალიჩაიკეცა და სიკვდილის მომლოდინემ თვალებზე ხელიმიიფარა;თათარმა ხელები მოავლო, წამოაყენაზეზედადამშვიდებითუთხრა:

— გეხუმრე, შენ სასიკვდილოდ გასამეტებელი არა ხარ!აფერუმ, დედაკაცო, სიყვარულიც გცოდნია დამეგობრობაც! ბევრი რამ გამეგონა ქართველ ქალზე,მაგრამ ნახევარიც არ მეჯერა, ახლა კი გამოგცადე დადავრწმუნდიო.

მელანომუხლებზემოეხვიადადაუწყოკოცნა.

— მე ვიცი — განაგრძო აბდუშაჰილმა — რომ ამადაამდღეს ბაში-აჩუკი შენთან იქნება; მეც ნაბრძანები მაქვს,რომჩემიცხენოსნებითშემოვერტყაგარსშენსსახლსადადავიჭირო,მაგრამგააფრთხილე,რომაქარდამიხვდესო!—გაოცებულმამელანომუცბადშეჰკივლა:

—მაშ,შენმეგობარიყოფილხარბაში-აჩუკისო?

—არა,მტერიდაუძინებელი,მტერი!ანისუნდაიყოსდაანმე!ანუნდამოვკლა,ანუნდაშევაკვდე,მაგრამუნდა

შევხვდე სადმე და პირდაპირ უნდა მივიდეთ ერთი-მეორეზე ისე, როგორც ვაჟკაცის წესია და არაქურდულად,ღალატით,როგორცნაბრძანებიმაქვს!..ხომგესმის? ესეები ყველა გადაეცი ბაში-აჩუკს და ახლა კიმშვიდობითდაგამარჯვებითო.

გამოეთხოვა,გადაუგდოსავსექისადაგაიარაკარი.

დანიშნულღამესაბდუშაჰილიმართლაშემოერტყაგარსმელანოსსახლს,მაგრამსახლშიშეშინებულიქალისადამძინარიბავშვებისმეტივერავინნახეს.იმავედროსშიგთელავში ავარდა ალი და თიმსალ-მაკოს სახლი ისეგადიბუგა, რომ ვეღარაფერი ვეღარ გადაარჩინეს, გარდაადამიანებისა.

თავიმეცხრე

ერთ დღეს, დილიდან საღამომდე, შუამთის უდაბურ

ტყეშიდადიოდა აბდუშაჰილი, რომ ეგებ ბაში-აჩუკს, ანმის ამხანაგთაგანსდა ან მათ ბუდეს სადმე წავაწყდეო,მაგრამ მოუცდა განზრახვა. დაბრუნებულს წინ ერთიშველი შეეფეთა, შეჩერდა შორიახლოს და ისე დაუწყოყურება,თითქოსშინაურიაო.აბდუშაჰილმაშვილდისარიმოიმარჯვა, სტყორცა და გააგორა მიწაზე! რომ მივიდაასაღებად,ნადირიუცბადწამოვარდაზეზედაბარბაცითგაუდგაგზას!...მონადირემიჰყვაკვალდაკვალ.შუაგულტყეში თურმე ერთი დიდი მინდორი იყო და იმასმიაშურა;მონადირეცრომმიადგატყისპირსდამინდორსთვალი გადაავლო, შენიშნა, რომ მეორე მხრით ტყიდანგამოვიდაერთიახალგაზრდაქალი,რომლისმსგავსიჯერმას არა ენახა-რა;შეჩერდადამოეფარახეს.დაკოდილმაშველმაპირდაპირქალისაკენმიმართა,შესწივლაორჯერ-სამჯერ, მიუახლოვდა და მიადვა კალთაზე თავი. ქალიშეკრთა, მიიხედ-მოიხედა და, რომ ვერავინ დაინახა,თეძოშიგარჭობილიისარი ამოუღო,გადააგდო,მოჰკიდა

შველს ნაყარ რქებში ხელიდა იქვე, ახლოს, წყაროსთანმიიყვანა, სისხლი გაბანა და წყლული ამოუწმინდა.შველი ისე ემორჩილებოდა, როგორც გრძნობიერი რამ:დაუწვაფეხთითცალგვერდზედამიანდოთავი;ქალმამანდილს ყური მოჰხია და დაუცვა ჭრილობა. ამასყოველიფერს გაოცებით უყურებდა მონადირე დაგუნებაში ამბობდა: „ნადირთა ღმერთს რომ იტყვიან,სწორედ ეს უნდა იყოსო!” აღარ მოუთმინა გულმა,მიეპარაფეხაკრეფითდაწაადგათავზე.შველმაიგრძნო,დაფრთხა, წამოვარდა ზეზე, ორჯერ-სამჯერ გადახტაგანზე მაგრამ უცბად შეჩერდა და მოიხედა უკანვე.ეტყობოდა,რომმონადირესერიდებოდადაიმავედროსქალის მოშორებაც არ უნდოდა. ქალი წამოდგა ზეზე,მოიხედაუკანდა,თათარირომდაინახა,ერთისაოცრადდაიკივლა, ჩაიკეცა და შემოეყარა გულს. აბდუშაჰილიმივიდა,მოჰკიდახელი,ბევრიაბრუნააქეთ-იქით,ცხვირიმოუსრისა, ყურები აუწია, მაგრამ ვერ გამოაბრუნა;

მივიდამერეწყაროზე,პეშვიაივსოწყლით,გამობრუნდადაასხურაგულწასულს.ქალმათვალებიგამოახილა.

— „ნუ გეშინია! შენ და და მე ძმაო! — მიაძახააბდუშაჰილმა—მითხარიმხოლოდ,ვინახარდასაიდან,რომჭირისუფალთანმიგიყვანოო!”

ქალმა ხმა ვერ გასცა, გაუშვირა თითი დასავლეთითტყისაკენ და ხელახლა შეუწუხდა გული. თათარმააიყვანა ხელში ბავშვივით, გადაიწვინა მკლავებზე.მიიყრდნო გულ-მკერდზედა ალალბედზე წაიღო იქით,საითკენაცანიშნეს.შველიძაღლივითაედევნა,წაუსწროწინ;ერთი-ორსრომგადახტებოდა,შეჩერდებოდახოლმედა მოიხედავდა უკან. თათარმა იფიქრა: „აქ რაღაცგანგება არის, მივყვები ამ ნადირსდა, სადაც მიმიყვანს,მიმიყვანსო”. გზაში, ქალმა რომ ვაჟკაცის გულ-მკერდისსითბო იგრძნო, გონზე მოვიდა: რაღაც უცნაურმაჟრუანტელმადაუარატანში;ჯერ გამოუცდელი სიტკბო

იგრძნო,ვერგამოერკვა;იფიქრა:„ესსწორედსიზმარიაო!ძილში ადრეც მინახავს ამგვარი რამ, მაგრამ ეს-კიყველაზე უძლიერესიაო”; დახუჭა თვალები და განაბასული. ახალგაზრდა აბდუშაჰილსაც რაღაც უცნაურიემართებოდა; დასჩერებოდა სახეზე და ფიქრობდაგუნებაში: „ეს სწორედ მაჰმადის დაპირებულიმზეთუნახავი უნდა იყოს და მეც ცოცხლად სამოთხეშიმივდივარო”. ყოველ ბიჯის გადადგმაზე გულის ძგერაუხშირებდადაუმატებდა.ქალთანსიახლოვისუჩვეულოარყოფილა,მაგრამარაოდესესარუგრძვნია,რასაცახლაჰგრძნობდა; სხვიმის მხოლოდ ხორცი ჰგრძნობდა; ახლაკი ხორცი დადუნებულია. მხოლოდ სული იტაცებს დამიაფრენსსადღაცსანეტაროუფსკრულისაკენ.ამყოფითრომმიდიოდანელ-ნელა,უცბადშუაგულტყეშიშენობაგამოჩნდადაპირდაპირმისგალავანსმიაწყდენ.

შველი მიადგა ჭიშკარს და წივილი დაიწყო.

აბდუშაჰილმაც წიხლი ჰკრა, მაგრამ მაგრად დაკეტილიდაუხვდა; მიაყურა და ხმაურობა არა იყო-რა. დასდვათავისიძვირფასიტვირთიძირსდამოინდომაგალავნისირგვლივშემოვლადა,იმავეადგილსრომმოვიდა,აღარცქალი დაუხვდა, აღარც შველი, კარები კი ისევ ისედაკეტილი იყო შიგნიდან. აბდუშაჰილსთითქმის ელდაეცა;დიდხანს იყურყუტა, ბევრი ათვალიერა აქეთ-იქით,გალავანსაც ორჯერ-სამჯერ გარს შემოუარა, მაგრამსიცოცხლისნიშანწყალიარაფერსეტყობოდა.სთქვა:„რაცგანგებას ჩემთვის დაუნიშნავს და ბედს ერთხელუჩვენებია, ის, იმედია, აღარ ამცდება და კიდევ სადმეშევხვდებიო, მაგრამ საიდუმლოდ კიუნდა შევინახოო”.დაღონებული და ნეტარებით გაბრუებული დაბრუნდათელავისაკენ.

იმდღიდან, რაც უფრო მეტი ხანი გადიოდა, უფროდაუფრო ეკიდებოდა მას სიყვარულის ცეცხლი, მოსვენება

აღარ ჰქონდა; შუამთის მონასტრის ახლომახლოტრიალებდა მოჯადოებულსავით; ბევრჯელ წყაროსთანგაუთენებია, მაგრამ აღარ იქნა, ვერ მიხვდა საწადელს.აღმოსავლეთურმა მიჯნურობამ შეიპყრო, გაახელა დამარტოობისათვის მიაცემინათავი. მეგობრები სწუხდენ,არეულადრომხედავდენ,ეკითხებოდენმიზეზს,მაგრამის საიდუმლოს ჰფარავდა და უბრალო ავადმყოფობასსდებდაბრალს.

თავიმეათე

ვახშმობაგადასულიიყო.ტახტზემხარ-თეძოზეწამოწოლილიალი-ყულიკრიალოსანსათამაშებდადამალ-მალკარებისაკენიხედებოდა.გაიჭრიჭინაკარმა,

შემოჰყოთავიტერტერასქვრივმა,ფრთხილადშემოვიდა,დაბლათაყვანისცახანსდაგაჩერდა.

—ოჰ!შენახარ,თიმსალ?—უთხრახანმა—სადარის?

—მარტოგეახელი!—მიუგომოწყენითქვრივმა.

—მარტორაშიმინდიხარ?—მიაძახაცოტაგულმოსულადდაწამოჯდა—ეგებისაჩუქარიეცოტავა?

— რა ბრძანებაა, ჩემო ხელმწიფევ! მხოლოდ ვეღარმივუსწარ. ეჭვი აუღიათ ჭრისუფლებს დაგადაუხიზნავთ.

—როგორთუგადაუხიზნავთ?

—სადაცკიგამოჩნდალამაზიქალი,სულმონასტრებშიმიჰყავთ,ვითომდამოლოზნებად,დაიქკიმალავენ,რომან თქვენ დიდებულებას ან სხვა ვისმე გამოჩენილხორციელსხელშიარჩაუვარდეს.აი,ბატონო,რაღაშორსწავიდეთ, შუამთის მონასტერი ლამაზებით არისგატენილი! შარშან რომ დიდებული ყეენის საძღვნოთორმეტი ქალი მოსტაცეს ქართლის მეფეს, ისინიც იქ

არიანთავშეფარებული.

—იმათმოტაცებასხომბაში-აჩუკსაბრალებდენ?

— სულაც ეგ მინდოდა მომეხსენებია, ჩემო ხელმწიფევ!იმმონასტერშიბევრირამთქვენისაწინააღმდეგოხდება.რომ ისინი არ უწყობდენ ხელს გადავარდნილებს, განაამდენხანს ისინი თავს შეინახავდენ უდაბურ ტყეში?მაგრამ ნათქვამია: „ციხე შიგნიდან გატყდებაო”, —კარისკაცებიაფარებენხელს.

— ვიზე გაქვს ეჭვი?— ჰკითხა სიჩქარით აღელვებულმახანმა.

— ქართველები არც ერთი სანდო არ არიანდა ყველაზეუფრომეტადჩოლოყაშვილი.

—გაქვსრამესაბუთი?

— განა ის ისეთი კაცია, რომ სასაბუთოდ დაიჭიროსსაქმე?! არა! მაგრამ გული კი მეუბნება და ხანდახანწინაგრძნობაცსაბუთია.

— შენ ბაში-აჩუკზედაც კი გეუბნებოდა გული, მაგრამტყუილიგამოდგა.

— იქაც მართალი გახლდით, ჩემო ხელმწიფევ, მაგრამ,უეჭველია, გაგვთქვეს, თვარა ვინ რას ერჩოდა ჩემსაცოდავსახლს?

— მიჰქარავ! მედა აბდუშაჰილის მეტმა არავინ იცოდა.შენ შენი სახლ-კარის გადაწვა გამწარებს და აღარავისჰზოგავ!.. ქვეყანას ცილსა სწამებ; ჩოლოყაშვილიდილიდან საღამომდე გვერდში მიდგას, ჩვენსერთგულებაში ათენ-აღამებს და შენ კი ორგულობასასწამებ!თუმაგრემართალიამონასტრისსაქმეც,ვაიშენსტყავს!

— არა, ჩემო ხელმწიფევ, მე თქვენი ერთგულებამაბედვინებს, თვარა რა მრჯის მაგისთანა საქმეშიგარევას!? მიუგო ცახცახით დედაბერმა. მონასტრისშესახებ კირაც მოგახსენეთ, ის სულ მართალია,დათუტყუილიგამოვდგე,თავიგამაგდებინეთ.

—შენროგორ-ღაგაიგე?

—კოჭი-ბროლამგადმომცა.

—ვინა?

—კოჭი-ბროლამ.აქერთიდერციკისცოლიგახლავთ,ჩემიმამიდაშვილი, სილამაზით განთქმული... თქვენ სადმოგაგონდებათ,თორემაქაცკიგხლებივართერთად...ისგადავკიდეერთვინმეახალგაზრდას,რომელზედაცეჭვიმქონდააღებული,დაიმასგამოუტეხია.

ამისგამგონიხანითოფნაკრავივითწამოვარდაზეზედაბრაზმორეულმა დაიღრიალა: „ეი, აბდუშაჰილ,აბდუშაჰილო!” შეშინებული დედაბერი იქვე კუთხეშიმიიკრუნჩხა. ყვირილზე ერთი შუახნის მხედარიშემოვარდადამოახსენა:აბდუშაჰილშეუძლოდგახლავსდადღესმისმოადგილედმეგახლავარო.

— კეთილი, სულერთია! — ათრთოლებულის ხმითუბრძანა ხანმა — წადი ეხლავ, ცხენოსანი ჯარიშემოარტყიშუამთისმონასტერსდა ააოხრეთ! აიკელით!ნურავისდაჰზოგავთ:ნურცდიდს,ნურცპატარას,ნურცბებერსდა ნურც ყმაწვილს!ჯერ ყველა გააუპატიურეთიქვესაჯაროდ!..ნამუსიახადეთდამერენაკუწ-ნაკუწადაქციეთყველა!მხოლოდრამდენიმემათგანი,რომლებიცსხვებზე ულამაზესი გამოდგეს, აქ წამომგვარეთხელუხლებლად; ნადავლი ჯარმა გაიყოს. გასწი, ნუღარაგვიანებ!

მხედარი აჩქარებით გამოვიდა ბრძანებისასასრულებლად. შეშინებული ბებერი უკან გაჰყვა დახანმა კბილების ცახცახით წაილაპარაკათავისთვის: „მეგაყურებინებთ, თუ როგორ უნდა ღალატი დამოტყუებაო!”...

გათენებისას, ცისკრის დროზე, მოულოდნელად, ერთისაოცარი ტირილისა და გოდების ხმა გაისმა შუამთაში.თათრები დაერიენ უმწეო დედაკაცებს უდაბნოში დამუსრი გაავლეს. ზოგი გალავანზე გადაცვივდა, ზოგიკლდეზე გადაიჭრა, რომ თავი საბილწავად არ მიეცა,ზოგმათვითონ მოიკლა ნამუსახდილითავიდა სხვებსუწყალოდგამძვინებულიმტრებიჰკეპავდენ.

ამ დროს ჯარის უფროსმა გამოათრია გარეთ ერთიახალგაზრდა, სრულიად გაწეწილ-გაგლეჯილი ქალი დაგულშეწუხებულიდასვაცაცხვქვეშ,ბრტყელქვაზე.

—ნუგეშინია,გულიმოიბრუნე,შენარავინარგერჩის!

— რაღას აგვიანებ? ბარემ მომკალ და გაათავე! სადაცამდენი უმანკო სული ამოგიწყვეტიათ, მე რაღადასატოვებელი ვარ? — სასოწარკვეთილებით შესტირაქალმა.

—შენსსილამაზესუმადლოდე!იმანგადაგარჩინა.ახლაუნდაწაგიყვანო,შენითავიდიდებულხანსმივუძღვნა.ვინ იცის, რა ბედი მოგელის? ადვილად შესაძლებელია,შენი სილამაზის პატრონმა მზებრწყინვალე შაჰისცოლობასაცკიგამოჰკრახელი.

ამ სიტყვებზე შეკრთა ქალი და კანკალი აუვარდა.თათარმა ეს სიხარულის ნიშნად მიიღო და სიცილითუთხრა:„თუ,ვინიცობაა,ჩემისიტყვებიგამართლდეს,ნუდაგავიწყდებიო”. ქალმა ძალდატანებით ვითომ გულიმოიბრუნადადამშვიდებითუთხრა:

— ჩემო კარგო, ეგ ახდებათუ არა, არავინ იცის, მაგრამ,დღესრომშენსიკვდილსგადამარჩინე,მეცმინდაეხლავსამაგიეროგადაგიხადო!ისეთსჯადოსმოგცემ,რომვერცტყვიამოგეკაროსდავერცრკინეულმაგაგჭრას.

თათარმა ჯერ გაოცებით შეხედა და მერე ღიმილითუთხრა:

—თუ, მართლა, მაგისთანა წამალი იცით ქართველებმა,რატომარიკეთებთ?თქვენმათავმაქვაგკრათ?

— ვინ გითხრათ,რომ არ ვიკეთებთ? მაშთუ არჯადოსწყალობით, რა გაგვაძლებინებდა აქამდე ამდენ ვაი-უშველებელში? მთელი ქვეყნის ხალხი უხსოვარდროიდან გარს გვეხვევა მტრად ამ ერთ მუჭა ხალხს.ჩვენ, მადლობა ღმერთს, ვიგერიებთ და, სადაც ასი დაორასი მტერი წყდება, იქ თითო-ოროლა ქართველი თუკვდება, მეტი არა, და ისიც მისთანები, რომლებზედაც

ჯადო აღარა სჭრის. შენა გგონია, რომ დღეს ჩემმასილამაზემ გადამარჩინა? არა! მხოლოდ ამ ჯადომდამიხსნა! — ამოიღო უბიდან ტყავში გამოკრული,ნაწილებიანი ხატი, რომელსაც ყოველთვის თანატარებდა,დაუჩვენა.

თათარმა შეხედა და ერთი ბიჯი უკან გადადგა. ცოტასიჩუმის შემდეგ ჰკითხა: „სხვებსაც ხომ ჰქონდათ ეგჯადო,რაღამარტოშენზეგასჭრა?”

—უბრალოშემთხვევისბრალია:მეუვახშმოდდამეძინა,სხვები კი ვახშამნაჭამი იყვენ; და ამ ჯადოს მხოლოდმაშინაქვსძალა,როცაკაციმარხულია.

თათარმაიჭვნეულადგადააქნიათავი.

— არა გჯერა? — დაბეჯითებით ჰკითხა ქალმა — მაშვცადოთ! მაგაზე ადვილი რაღა არის?! აი, ჩამოიკიდე

გულზე,ეგშენიხმალიმომეცი,მედაგკრავ,რაცძალიდაღონემაქვს,დანახავ,თუანკანიგაგიჭრას!…

თათარმაგაიცინა:

— ისემც კარგი დაგემართოს, მაგრამ, უცაბედად რომგასჭრას, მერე რაღა ვქნათ?... ჰმ!... - მით უფრო, რომწუხელი კარგა ლაზათიანად შევექეცი ვახშამს... შენიმოსატყუებელიკბილი,დიდიხანია,მოვიცვალე.

— შენა გგონია, რომ გატყუებ? მაგას სიფრთხილეგალაპარაკებს;აბაჩემზესინჯე:რაცძალიდაღონეგაქვს,ნუ დამზოგავ, და ნახავ, თუ კაბისა და პერანგის მეტიგამიჭრას რამე! — გადაწვა გულაღმა ქვაზე და გულზედაიდვახატი;თათარმაგამოსაცდელად,თუმართლა არშეშინდესო,ამოიღოხმალიდადაუქნია,მაგრამჰაერშივეშეაჩერა.ქალიარგანძრეულადაღიმილითუთხრა:

—არ-კიგითხარი,რომვერასდამაკლებმეთქი?

თათარი დარწმუნდა, რომ ეს აღარა ხუმრობსო; ჯადოსხელში ჩაგდების სურვილმა წაიტყუა; მართლა მოუქნიახმალი, რაც ძალიდა ღონე ჰქონდა,და შუაგაწყვეტილიქალი ნახევარი იქით გადავარდა და ნახევარი აქეთ.შეკრთა მოტყუებული მხედარი, შემოიკრათავში ხელი:„გამაბრიყვა ამ უბედურმაო!” გადააქნია მწუხარებითთავი აქეთ-იქით, ერთი კიდევ დაჰხედა დარცხვენით,ჩააგო ხმალი და გაჰშორდა. ამავე დროს იბრიალა დაავარდასაოცარიალიაოხრებულმონასტერს.

გაიგეს თუ არა ეს სამწუხარო ამბავი თელავში, ახლო-მახლო სოფლები აღელვდენ, მაგრამ მწუხარებისგამოცხადებას როგორ გაბედავდენ? არ სწყენიათმხოლოდქართველებისმტრებსდასასიამოვნოდმიიღესყველათათრებმაც,გარდაერთისა,რომელმაც,გაგონებისუმალვე, გრძნობა-გონებადაბნეულმა, გააქანა ბედაური

შუა-მთისაკენ. ეს ერთი იყო აბდუშაჰილი. რომ მივიდა,მონასტერი გადამწვარი დახვდა და სიჩუმე-არარაობასმოეცვაარემარე;დაღონდადაპირველადგაივლოგულშისალავათი: „ნუთუ, ღმერთო, ამისთანა მსხვერპლიშენთვის მართლა საჭირო იყოს? ან რა ვაჟკაცობააუიარაღო, უმწეო, სუსტი დედაკაცებისა და ბალღებისჟლეტა? ქრისტიანები ამგვარს არას სჩადიან!.. თვითყაჩაღებიცკიერიდებიანამსაქმეს.ამორ-სამწელიწადში,ვინ იცის, რამდენი ოჯახი აიკლეს, როგორც თათრების,ისეთვით ქართველებისაც, მაგრამ, აბათუ ერთი სადმეუკადრებიათ უიარაღო დედაკაცებისა და ბავშვებისხელის შეხება?” — ამ ზრახვით გაიარა დიდი ეზო დაგანაკიდეს მიადგა ცაცხვს; იქ უცბად შეჩერდა, დახედაგაჩეხილქალს,ერთისაოცრადდაიყვირა,წაბარბაცდადაიქვე,ცაცხვსრომარმიჰყუდებოდა,წაიქცეოდა.დიდხანსიყო ისე ხმაამოუღებლად. ბოლოს შეიძრა, დააშტერდამკვდარსდასასოწარკვეთილებითსთქვა:

— „რა დაგიშავე, ღმერთო, რომ ცხადი სიზმრადგადამიქციე? ამას ველოდი? გაჰქრა, წავიდა! ჩამიარაოცნებამ! მაგრამ რაც ერთხელვე გულზე ისე ნათლადდამეჭდო, იმას ვეღარა ამოშლის-რა!.. თუ ცოცხალიდავკარგე, მკვდარი ხომ მაინც ჩემია!”... დაავლო ხელიორად გაჭრილს, მიიკრა გულზე და წაიღო იქითკენვე,საიდანაც ამ რამდენიმე ხნის წინეთ ისე ნეტარებითმიჰქონდა,მაგრამსულსხვადასხვაკიიყომაშინდაახლა.მაშინ ნეტარებით გაბრუებულს, მაღლით ცა ეხსნებოდა,და ახლა კი, უბედურებით სულშეხუთულს, დედამიწაუსკდებოდა! მოიტანა წყაროსთან და დადვა. დიდხანსდაჰყურებდათავზედაცრემლებიღაპა-ღუპითეცემოდენწვერ-ულვაშზე. იმდღესვე გასჭრა საფლავი წყაროსთან,მიაბარა საიდუმლოდთავისდაუვიწყარი განძი სამარესდასაფლავისპირიმიასწორ-მოასწორა.

იმდღიდან ხშირად, ძალიან ხშირად, ამოდიოდა ხოლმე

დაძვირფასსამარესთანღამესათევდა.

თავიმეთერთმეტე

ერთხელ, მთვარიან ღამეში, აბდუშაჰილი მხარ-თეძოსწამოწოლილი რომ იყო და ჩვეულებრივად, ტკბილმოგონებით გატაცებული, გაბრუებული ოცნებობდა,შრიალი მოესმა; მოიხედა, დაიყვირა, ზეზე წამოვარდა,რამდენიმებიჯიუკანგადადგა,მოისვახანჯალზეხელიდაგაშრა,თითქოენაჩაუვარდაო:მისწინიდგაის,ვისაცესიგლოვდადატიროდა.

—შორსჩემგან!შეგაჩვენოსმაჰმადმა,თუფარსაგისულიარახარ!—მიაყვირახელისქნევით.

—ნუგეშინია,მეისავარ,ვისაცშენიგლოვდასტირი!—მიუგოდამშვიდებითქალმა.

— სული, ჩემ სანუგეშოდდადასატკბობად საიქიოდანმობრუნებული?

—სწორედშენთვისდაშენთანმოსული,მაგრამსულიკიარა, ხორცშესხმული, ცოცხალი ადამიანი, შენსსიყვარულზედარწმუნებულიდაშენიმოყვარული.

—როგორ!გაცოცხლდი?

—მემკვდარიარავყოფილვარ.

—მაშეს?—მიუთითაგაოცებულმასაფლავზე.

— შეცდი: ეგ და იყო, საბრალო პირიმთვარისა, ჩემიტყუპისცალიდამგვანი;მეკიპირიმზისასმეძახიან.

— დაილოცოს, ღმერთო, შენი განგება! — დაიღრიალააბდუშაჰილმა,მივიდადადაუჭირახელები:—მითხარი,

მითხარი, სიზმარია თუ ცხადი!? როგორ მოხდა ესყველაფერი,ამიხსენი,თვარაგონებამეკარგება!—მეტისაღელვებისაგანფეხზე ვეღარდგებოდადა ჩაჯდა. ქალიმიუჯდაგვერდითახლოდაალერსიანადუთხრა:

—აი,ხომხედავ,რომარგერიდები?ამიტომრომდავარშენი. თუ გაგონდება, სწორედ ამ ადგილას,გულშემოყრილი რომ გამომაბრუნე, ძმობა მითხარი დავიცივაჟკაცისსიტყვაარგატყდება.იმდღიდანმეცშენისიყვარულიჩამივარდაგულში,მაგრამროგორცუნაყოფორამ და გაუხორციელებელი. რადგანაც რჯულისსხვადასხვაობა ჩვენს ერთობას ხელს უშლიდა, ისგრძნობა გადავიტანე და-ძმურ სიყვარულზე დადავმორჩილდიბედს.

თათარიგაოცებულიუსმენდადაბოლოსხმისკანკალითჰკითხა:

— დაო, მაგრამ დაზე უტკბესო! შემატყობინე, როგორგადარჩიდაანაქვინმოგიყვანა?

— მონასტერი რომ აიკლეს, ჩვენ რამდენიმე აგვირჩიეს:ტყვედ ვუნდოდით წავეყვანეთ, მაგრამ იმ არეულობისდროს თვალსა და ხელს შუა გავეპარე და იქვე უცბადმივიმალე.მახლობლადცალიერიქვევრიმეგულებოდადაშიგჩავძვერი.როდესაცმონასტერსცეცხლიწაუკიდესდაწავიდენ, გამოვედი, აქვე ტყეში დავიმალე, გიყურე,საცოდავ ჩემ დას რომ ჰგლოვდი და ან როცა დამარხე;ვიცოდი, რომ მე გეგონე და სიყვარულზე სიყვარულიმემატებოდა.მასაქეთაქვდგევარერთგამოქვაბულშიდახშირად გხედავ ხოლმეფარულად აქ მჯდომარეს.დღესგულმა აღარგამიძლოდაგამოგეცხადე. ახლა ამისმეტსვერაფერს გაიგებ ჩემგან და, თუ კიდევ მეტი გინდაშეიტყო, წამომყევი სადგურზე, მაგრამ იმ პირობით კი,რომ,რაცუნდანახო,არგაიკვიროდაარციარაღიიხმარო.

მენდობი?

—გინდჯოჯოხეთშიაცწამიყვანო.

—ფიცი?...

—ვჰფიცავმაჰმადს!

—რომელსაცქრისტიანებივერვენდობით!

—მაშთვითთქვენსქრისტეს!...

— შენი რა არის!... არა! სხვათავდები მომეცი.დაიფიცევაჟკაცისსიტყვა.

— ვფიცავ და ზედაც დავამატებ იმ ჩემ უცნაურსიყვარულს,რომლისგამოთქმაცარშემიძლია!...

— ახლა კი მჯერა!— სთქვა ქალმა, წამოდგა, წამოაყენაკაციც და ხელი-ხელჩაკიდებული შევიდენ უდაბურსტყეში.

თავიმეთორმეტე

შუაგულ ტყეში, ერთ თითქმის მიუვალ ნაპრალში,გამოქვაბულში, ისხდენ ახალგაზრდა ბიჭები ცეცხლისწინ და მწვადებს აშიშხინებდენ! იქვე გრძელი სუფრაედგათ, მაგრამ ცალიერი, ზედ არც პურები ეწყო, არცღვინოდა არც შეჭამადი. გარედანფეხის ხმა მოისმადაშემოვიდაქალიმოზრდილიხელკალათით.

— ოჰ, მელანო, შენა ხარ? — ჰკითხა ერთმა, რომელსაცმეთაურობაეტყობოდა.

— მე ვარ, სანდო ვერავინ ვიშოვნე, რომ გამომეტანებიადამეტირაღაგზამქონდა?მოვდიოდი,მაგრამშიშითკი

მუხლები მიკანკალებდა. მალე დამიცალეთ!... მძინარიბალღები მარტო დავყარე შინ! — სთქვა მელანომ დაგადასცახელკალათი.

— ჰო, ვახშამს გავათავებთ და კიდეც გაგატანთ ვისმესამშვიდობომდის, — უთხრა, უფროსს რომ ჰგავდა,იმანვე. მელანომ წყნარად გადიარადა მიჯდა კუთხეშითავისთვის. ხელკალათიდან პურები ამოალაგეს,ხელადითღვინო,ქოთნითშეჭამადი,დააწყვესსუფრაზე.— „გაუმარჯოს მეძღვნეს!” დაიძახა ერთმა იქმყოფთაგანმა: „სამაგიეროდ ჩვენც ჩვენი დღევანდელინანადირევი ვუზიაროთო!” დასთანხმდა ყველა დადიდძალი ასო-ასოდ აქნილი შვლის ხორცი ჩაუწყვესკალათში.

უცბად ზარნაშომ დაიკივლა; წამოცვივდენ სუფრიდან,მოავლეს იარაღს ხელიდა გავარდნას აპირებდენ კარში,რომზარნაშოსხმაარშეწყვეტილიყოდანაცვლადწრომს

არდაეწყოწივილი.შემობრუნდენისევ.სთქვეს:„ალბადმეთვალყურენი შესცდენ, მაგრამ რა ხუმრობაა? ჩვენ კიგულიგადაგვიტრიალდადა!”...

შემოვიდაპირიმზისადასიცილითსთქვა:

—ვაი,თუშეშინდით!მეთვალყურეშესცდა,კარგადვერგაარჩია სიბნელეში, ჩემიტყვე მტრად მიიღოდა ნიშანიმოგცათ. კიდევ კარგი, რომ მალე გავაგებინე დასამშვიდობოზეგადავიდა.

—ტყვე?ტყვე?ტყვეო?—იკითხესგაოცებითაქეთ-იქით.

— დიახ! მოგიყვანეთ დამორჩილებული! იარაღიც არამიყრია, რომ ვაჟკაცისათვის სირცხვილი არ მეჭმია.მიიღეთ,როგორცსტუმარი!საწყენიარაჰკადროთ-რა!

ამ სიტყვაზე უცბად გავიდა გარეთ და შემოიყვანა

აბდუშაჰილი.

წამოცვივდენსუყველაზეზედაშეაჩერდენ.აბდუშაჰილიშემოსავალშივე შეჩერდა და გაოცებით დაიძახა: „ბაში-აჩუკ!”

—დიახ! აბდუშაჰილ, ეს ბაში-აჩუკიადა მე ამისიდა!..კურთხეულ იყოს თქვენი შეყრა და ფეხბედნიერი აქშემოსვლა!

ჩამოვარდა სიჩუმე. ყველა გაოცებული უყურებდენერთმანეთს.

აბდუშაჰილმა ხელები ააპყრო მაღლა და სთქვა:„დაილოცა, ღმერთო, შენი უცნაური განგება! ვეძებდი,როგორც მტერი, და შევხვდი, როგორც მოყვარე”. ბაში-აჩუკმაგაიცინადაუპასუხა:

— ჩემი სათქმელიც ეგ არის!.. შენ სტუმარი და ჩვენმასპინძელი!

მივიდა,გადახვიახელი,წამოიყვანადამოისვაგვერდით.

— მოულოდნელად ღვთის მოცემულო სტუმარო, ნუდაგვიწუნებ სუფრას! ღარიბია, მაგრამ მხიარული, -უთხრა ბაში-აჩუკმა და შემოუსხდენ სხვებიც გარს.გაიმართა ლხინი, მაგრამ სიმღერის მაგიერად საუბარიგააბეს დაბალის ხმით. გაგრძელდა ვახშამი, ბევრი რამითქვა, თითქოს ყველამ გამოამჟღავნა მოკლედ თავისითავგადასავალი და ბოლოს, ჯერი რომ მიდგა, მოჰყვააბდუშაჰილიც.

—მეერთიუთვისტომოკაცივარ: არვიცი,ვინყოფილაჩემი მამა-პაპადა საიდან მოვხვდი არდალანში? ძლივსმაგონდება და ოდნავ მახსოვს, რაც საბრალოდედაჩემისაგან გამიგონია!.. ოდესმე, ერთ სოფელს,

სადღაც ლეკები დასცემიან, აუკლიათ მთელი სოფელი,ჩვენიოჯახიცამოუწყვეტიათ,ასერომმედავრჩენილვარძუძუმწოვარი და დედასთან ერთად ტყვედწაუყვანივართ;მყოლიაკიდევერთიუფროსიდაც,მაგრამისსხვასოფელში ყოფილაგაბარებულიმღვდელთანდაგადარჩენილა.ამისმეტიარავიცი-რა...

მელანოსულგანაბულიუგდებდაყურს;უცბადმიაყვირა:„ექვსი თითი ხომ არა გაქვს მარცხენა ფეხზეო?” და,დასტური რომ მიიღო, მივარდა, გადაეხვია და დაიწყოქვითინი:„ღმერთსარსდომებიაჩვენიერთმანეთისათვისდაკარგვაო”.

მაყურებლები გაოცებული პირჯვარს იწერდენ, ღმერთსმადლობას სწირავდენდაულოცავდენ ახალშეყრილებს.აბდუშაჰილმა აღარ იცოდა, რა უნდა ექნა! ჩამოვარდასიჩუმე.პირიმზისამიუბრუნდადაუთხრააბდუშაჰილს:

— მეც მომილოცავს!... ახლა, რახან ნამდვილი დაგამოგიჩნდა,ჩვენიდა-ძმობილობააღარაფერისაჭიროაო.

აბდუშაჰილიშეკრთადაშეშინებულმაუთხრა:

— როგორ! მაშ დღეიდან აღარაფერი ვიქნებითერთმანეთისათვის?

—ნაცნობები,ისე,როგორცქრისტიანიდამაჰმადიანი!—მიუგოქალმა.

— არა! აქ მაჰმადიანი აღარ არის! ხომ გაიგონე, რომქრისტიანად ვყოფილვარ დაბადებული, და დღესგანგებამმოინდომა,რომგამოვბრუნებულიყავ!დღეიდანმეცთქვენირჯულისაღმსარებელიდათაყვანისმცემელივარ.ბაში-აჩუკ!მიმიღეთთქვენსგუნდში,რომამიერიდანმეცთქვენიჭირიგავიზიაროო!.

ამგულწრფელმასიტყვებმაყველა აღტაცებაშიმოიყვანადადიდისიხარულიშეექნათ.

— აბდუშაჰილ! — ცოტა დაფიქრების შემდეგ უთხრაბაში-აჩუკმა, — დიდია ღმერთი და განგება მისიმიუწდომელი! შენ შეგიძლია, რომ ჩვენს ქრისტიანობასდიდი სამსახური გაუწიო. მოვალეცა ყოფილხარ და ნუაჩქარდები!...ეს,რაცმოხდა,დრომდეყოველიფერიუნდასაიდუმლოდ დაიმარხო გულში, მიხვიდე ისევ შენსჯარშიდა ისედაიჭიროთავი,რომ ცვლილება არაფერშიგეტყობოდეს. დაარწმუნე ყველა, რომ ბაში-აჩუკიმოვკალი-თქო; ნიშნად წაიღე ეს ჩემი ფაფანაკი დასისხლში მოსვრილი მიართვი უფროსებს; დაგიჯერებენდა, ჩვენც რომ აღარსად გამოვჩნდებით,გულდამშვიდებულიხანიწყალობით აგავსებს.დრომდეეს ყველაფერი საჭიროა ჩვენი საერთობედნიერებისათვის. ახლა მეტს აღარას გეტყვი.

დაწვრილებით მაშინ გაიგებ ყველაფერს, როცაჩოლოყაშვილთან ერთად მოვილაპარაკებთო!— მივიდა,გადაეხვიადაგადაჰკოცნაძმურად.

—ახლაჩემიშვილებიცგებრალებოდეთ,მარტოდავყარე!—სთქვამელანომ—დროაჩემიწასვლის!გამცილებელიცხომღმერთმამაშოვნინა,სხვასაჭიროაღარავინარის,ჩემიძმაც მიმიყვანსო! — სთქვა და ჩაჰკიდა ხელიაბდუშაჰილს. პირიმზისამ, თითქო შურით, გააყოლათვალი,წარბებშეჭმუხვნითშეხედა;მელანომშენიშნადაცბიერისღიმილითუთხრა:

—ღამემშვიდობისა,ჩემორძალო!დაძილინებისა,რომტკბილისიზმრებიაგხდენოდესო!..-გავიდასიჩქარითდათანგაიყვანააბდუშაჰილიც.

თავიმეცამეტე

სისხლიანი ფაფანაკი დიდხანს იყო გამოკიდებულიმოედანზე,რომხალხსენახადადარწმუნებულიყობაში-აჩუკისსიკვდილზე.დიდიდაპატარაყველაულოცავდაგამარჯვებას აბდუშაჰილს, მაგრამ მისი პასუხი კიყოველთვისესიყო:

— მერა?! მადლიერიუნდა ვიყოთ ჩოლოყაშვილის.თუიმას არა, მარტო მერას გავაწყობდი?დღეს ბაში-აჩუკიცცოცხალიიქნებოდადამისიგუნდიცგაუფანტავიო.

გავიდახანი,რამდენიმეთვემგაიარა;დაწყნარდაქვეყანადა გავარდნილებისა აღარა გაუგონიათრა.დამშვიდდენთათრები.სიფრთხილესთავიდაანებეს.ადრინდულადვეუშიშრადდაიწყესფარფაში. ამ ამბავმაყეენისკარამდისმიაღწია, დაუფასეს ჩოლოყაშვილს სამსახური დაერთგულება, მაგრამ თვითონ ის კი ლოგინად იყოჩავარდნილი. ახმეტიდან ცუდი ხმები მოდიოდა...ამბობდენ, რომ მისი გამობრუნება აღარ შეიძლება,

დამბლას ორივე ხელ-ფეხი წაურთმევიაო. ფეიქარ-ხანიხშირადკითხულობდადაპატივისცემისნიშნადორჯერ-სამჯერ აბდუშაჰილიც გაუგზავნა. ერთ საღამოს ვიღაცშორიდან მომავალმა შემოაჭენა ოფლად გახეთქილიცხენი ჩოლოყაშვილის ეზოში, გადახტა მარდად, მიაბასვეტზე, აიჭრა კიბეზე, როგორც შინაური, და შევიდაპირდაპირ სახლის პატრონთან. ჩოლოყაშვილი ტახტზეიყო წამოწოლილი; დაინახა თუ არა მასთან შესული,უცბადწამოჯდადამიაძახა:

—ოო,ბაქრაძე?!..

ბაში-აჩუკმამძიმედთავიდაუკრა.

—ასემალე?—ჰკითხაჩოლოყაშვილმა.

— მოვიარე, შენი ჭირიმე! — მოახსენა ბაქრაძემ დაწერილებიგადასცა. ჩოლოყაშვილმაგახსნასიჩქარითდა

კითხვა დაუწყო; სახე უღელავდა და თანდათანსიამოვნებაეტყობოდა.ბაში-აჩუკიუძრავადადგათავზე;რომგაათავაკითხვა,მიუბრუნდადაჰკითხა:

—კაისანუგეშოამბავია!

— ღმერთმა ნუ მოგიშალოს ნუგეში, შენი ჭირიმე! მაგამბავსუფრო ადრეცმოვიტანდი,რომწყალდიდობას არშევეჩერებიე.

—მალედასთანხმდენ?

—არაგვისბატონიარადაქსნისერისთავებიკი.

—იციანყველაფერიჩვენისაიდუმლო?

—შალვასმეტსარავისგამოვტეხივარ.

—მაშზაალროგორდასთანხმდა?

— არ დასთანხმდებოდა, რომ მის კარის მღვდელსჩვენებაარენახაჩემიმისვლისწინადღეს.

—ჩვენება?—გაკვირვებითშეხედაბიძინამ.

—დიახ, შენი ჭირიმე, — მიუგო მორჩილადდა მოუყვა,რაციცოდაგველეშაპისშესახებ;ისიცმოახსენა,რომერთიამ გმირთაგანი თქვენ ბრძანებულხართო, მაგრამსიკვდილის შესახებ კი არაფერი უთხრა. ბიძინამსასოებითპირჯვარიგამოისახადასთქვა:

— დაილოცოს ღვთის განგება და მისი სასწაული! მაშმოგვეშველებიან?

—დღეისთხუთმეტსუეჭველადგაჩნდებიან.

— ჯარი მეცოტავება! ვაი-თუ ვერ გავწვდეთ ამდენთათრებს!...

—რა ბრძანებაა?!.თუღვთის ნება იქნება, ათ იმდენსაცვეყოფით. ფშავ-ხევსურები ბახტრიონს დაეცემიანდანიშნულ დროზე. ქსნის ერისთავები მთავარი ჯარითთქვენ შემოგიერთდებიანთათრისჯართან საომრადდაულუსებსჩვენცვეყოფით.

—სულრამდენიხართ?

— საკუთრად ჩვენი დასი ასოცი კაცია, ერთი ამდენითევდორაძისაციქნება.

— ისინი ხომ აქეთ-იქით არიან დაფანტული?... ზოგითათრისჯარშიადაზოგიკიდევ,ვინიცის,სად!...

— ისე, როგორც ჩვენი! მაგრამ იმ დროისთვის ყველა

ერთადმოვიყრითთავს.

— მაშ, კარგი, ნუღა აგვიანებ!დროა საქმეს შევუდგეთ!წადი,ცოტაშეისვენე,რომადრიანადვეწიოთსაქმეს.

ბაში-აჩუკი გავიდა. დარჩა მარტო ბიძინა. ხელახლაგადაიკითხა წერილები, გაიმეორა გუნებაში, რაც ბაში-აჩუკმა უთხრა სიზმრის თაობაზე, ადგა ნელა, მოიხადაქუდი, მივიდა ხატის წინ და დაიჩოქა. დიდხანსხელებაპყრობილი შესჩერებოდაუხმოდ ღვთისმშობელსდა ევედრებოდა მის ძესთან შუამდგომლობას, რომქრისტიანობა გამოეხსნა ურჯულოს ხელიდან,გადაერჩინა კახეთი და მით მისი მადიდებელი მთელისაქართველოგაეძლიერებია.

მკრთალი ნათელი, სახატიდან მინაშუქი, პარპალითეცემოდასასოებითაღტყინებულმისვაჟკაცურსახესდამდუღარე ცრემლები წურწურით ჩამოსდიოდა წვერ-

ულვაშზე.

თავიმეთოთხმეტე

იკორთაში მღვდელმთავარმა გამოიყვანა წირვა,პარაკლისი გადაიხადა და აიაზმა ასხურა ჯარს. ყველადარწმუნებული იყო, რომ ერისთავების ლაშქარიიმერეთში მიდიოდა, მაგრამ იმ ღამესვე ელიზბარმა დაშალვამ მხარი უქციეს და საიდუმლოდ კახეთისკენმიემართენ; გზაში არაგველები დაუხვდენ, სულდარჩეული ვაჟკაცები. წინ კირილე მღვდელიუძღოდათწმ. გიორგის ხატით და შეუერთდენ. დიდისსიფრთხილითა და სისწრაფით გავლეს გზა, გადაიარესმთადა ჩავიდენ ახმეტაში, სადაც ბიძინა ჩოლოყაშვილიდაუხვდათ დიდძალი ჯარით. აქ ბიძინამ, როგორცმთავარსარდალმა, ორად გაჰყო შეერთებული ჯარი:ნახევარი თავისთან დაიტოვა, მეორე ნახევარი მრავალგუნდებადდაჰყოდა აქეთ-იქით, სხვადასხვა მხრისკენ,

გაისტუმრა, რომ ერთსადაიმავე დანიშნულ დროსყველგანთავსდასხმოდენთათრებსმოულოდნელად.

უმთვარო ღამე იყო. პირველ მამლის ყივილზე, როცაქვეყანა მიწყნარებული იყო და მხოლოდ მდინარეებისერთნაირი შხუილი შორსდა შორსუწევდა, ავარდა ალიმრავალგან გაღმა-გამოღმა ალაზნის პირად, მოედვაულუსებისსახლკარობასდაგააქათქათაარემარე.დასცესკიჟინა და მას თანვე მოჰყვა საზარელი ვაი-უისა დაგოდების ხმა. გავარდნილები ბაში-აჩუკის თაოსნობითდაესხენ თავზე თათრებს და დაუწყეს ჟლეტა. იმავედროს ბახტრიონს შემოერტყენ არაგველები; ციხე-გალავანსგადაევლენთავსფშავ-ხევსურებიდაგაავლესმუსრი.ესევეამბავიმოხდაბევრგანსხვაგანაცდადაიძრაბიძინას წინამძღოლობით მთავარი ჯარიც. ალი-ყული-ხანს რომ სხვადასხვა კუთხეებიდან ცნობა მოუვიდა,შეშფოთდა და აბდუშაჰილის თაოსნობით მთელი მისი

მხედრობა მიაგება წინ ქართველ ჯარებს. მაგრამ ბევრხანს აღარგაუვლია,რომმოულოდნელიდაზარდამცემიამბავიმოუვიდა:ერთვიწროხეობაშიმოასწრესთათრისჯარს, შეიმწყვდიეს, იარაღი დააყრევინეს დააბდუშაჰილიცტყვედწაიყვანესო.ესსულიმანჰქნა,რომაბდუშაჰილმა არავისი რჩევა არ დაიჯერა და გზისსიმოკლისგულისთვისისეთღრიანკელშიშეიყვანაჯარი,რომგაშლაარშეიძლებოდადასაძრაობააღარჰქონდათო.იმავე დროს კი, თურმე, იქვე ახლოს ჩასაფრებულიქართველი ჯარი შემოერტყა გარს, თვალისდახამხამებამდე გადუჭრაუკან გასაბრუნებელი გზადათითქმის დატყვევებულებს დაერიაო. ამის გამოალიყული-ხანი შიშის ქარმა აიტანა და ათრთოლებულიხმით ბრძანა, რომ ჯანდიერისთვის შეეტყობინებიათ.მაგრამსწორედიმავედროსმოიჭრაერთიცხენოსანიდააცნობა: „ჯანდიერმა გვიღალატადა მისი ქართველებითჩოლოყაშვილისკენ გადავიდაო”. თავზარდაცემულმა

ფეიქარ-ხანმა დიდხანს ხმა ვეღარ ამოიღო და ბოლოსთითქო თავისთვის წაილაპარაკა: „აკი ჩოლოყაშვილიდამბლაიყოდაჯანდიერიჩვენიყურმოჭრილიყმაო?ჰა,გიაურ!ახლაკივხედავ,რაცარის,მაგრამრაღადროს?” -სთქვაკბილებისღრჭენით.

— ცხენიო! — დაიძახა, მოაჯდა უნაგირს და ისეთისსისწრაფით გაუდგა გზას, რომ ორმა-სამმა მხლებელმაძლივს მოასწრო გაყოლა. ის იმ ღამესვე ქურდულადგავიდა კახეთით და მეორე დღეს, სამშვიდობოზეგასული, სპარსეთისკენ მიეშურებოდა მისი ორიოდემხლებელით.

დარჩენთათრებიკახეთშიუსარდლოდდაუპატრონოდ,და აქა-იქ ციხე-სიმაგრეებში ჩაკეტილები, მხოლოდ იმასფიქრობდენ, თავი როგორმე გადაერჩინათ, მაგრამწელგამართული და გაგულადებული კახელებიმოსვენებას არ აძლევდენ. ისინი, ვინც გუშინ თათრის

ერთგულებასადაქართველებისმტრობასიჩენდენ,დღესპირველი თავდადებული ქართველები გახდენ, დარამდენიმეკვირისგანმავლობაშიისეგაიწმინდაკახეთითათრებისაგან, რომ მათი ჭაჭანებაც აღარსად იყო.დახშულიეკლესიებისკარებიგაიღოდახელახლაგაისმაზარების რეკა; გულის სიღრმეში ჩაეჭრა დიდსა დაპატარას,როგორცნიშანისაქრისტიანო,ისეკლესიისენადაშეიქნასაერთოლიტანიობა;ქალიდაკაცი,მოხუციდაყრმა, მაღალიდადაბალი, ყველა ერთხმად ადიდებდენღმერთს და აქებდენ გმირებს. ბიძინასი, შალვასი დაელიზბარის სახელი ყველასტუჩებზე ეკერა აღტაცებით.კახეთის სიხარული ქართლელებსაც გადაედოთდა მათთანაგრძნობას მათი მეფე ვახტანგიც გულში დასტურსაძლევდა,მაგრამ,როგორცშაჰნავაზიკივითომჯავრობდადა პირიდან ცეცხლსა ჰყრიდა: „როგორ გაბედესერისთავებმა ჩემი ურჩობა და დიდებული შაჰ-აბაზისღალატიო!”....

შაჰ-აბაზმარომესამბავიგაიგო,ფილენჯისქარმამოუარადაფიცხელი ბრძანება შეუთვალა განჯის ხანს: „კახეთიშენთვის მიბოძებია, წადი და ააოხრეო!” ხანმაცწყალობისათვის მადლი მოახსენა დიდებულ შაჰს დაგამოტეხილი შეუთვალა: „თუ მანდედან ჯარი არმომაშველეთ, ახლა ისე გაგულადებული დაგამაგრებული არიან კახელები, რომ ჩემი სახანოერთიორადაც რომუფრო მეტი იყოსდაუფრო ძლიერი,მაშინაც ვერ გავბედავ კახეთზე საომრად მისვლას,რადგანაცდარწმუნებული ვარ,რომ ვერას გავხდებიდათავს შევირცხვენო”. ამ მოხსენებამ უფრო მეტადდააღონადადააფიქრა ყეენი. ბრაზი მოაწვა გულზედასირცხვილისოფლიასკდებოდა.

ამ დროს მოუვიდა ქართლიდან შაჰნავაზის წერილიც.სამძიმარს უთვლიდა და თანაც ატყობინებდა: —„კახეთის გამარჯვებამ ქართლიც შეარყია; ერისთავები

გამიდგენ,აღარასმიჯერიანდამოიღეთწყალობათქვენიუძლეველიდაქვეყნისდამპყრობელიჯარიმომაშველეთ,რომ ურჩები ისევ დავიმორჩილო და კახეთსაცსაშვილიშვილოდშევანანოთქვენიორგულობაო.ამასთანესეც უნდა მოგახსენოთ: დღევანდელი გამარჯვებითიმდენად წელგამაგრებულია ქვეყანადა გათამამებული,რომ, თუ არ დიდძალი ჯარით, ცოტათი ვერასგავხდებითო”.შაჰ-აბაზმაგადაიკითხაწერილი,დაჭმუჭნადადაახეთქაძირს.

— ესეც იმას იწერება! — სთქვა წარბებშეჭმუხვნით —დიდძალიჯარიო?!ჰმ..ასეჰგონიათ,თუმარტომათთვისვიყო მოცლილიდა მეტი საქმე აღარა მქონდეს-რა?! არა,ახლა დრო არ არის! დროს შერჩევა უნდა და მე ვიცი,როგორ გადავუხდი მაშინო. — დასწერა პასუხი დამურთუზალ-ხანისხელითგამოუგზავნაქართლისმეფეს.საპირფერო და სამლიქვნელო სიტყვებით აავსო

წერილი!.. მადლობას უთვლიდა ერთგულებისა დამორჩილებისათვის, მაგრამ ურჩევდა, რომ ასეგულფიცხად არ მოჰკიდებოდა საქმეს. „მართალია, ვერუნდა გაებედნათ კახელებს მისთანა საქმეო, —იწერებოდა ვერაგი, — მაგრამ, როგორც შევიტყვე, სულმანდაური მმართველობის ბრალი ყოფილა: წინააღმდეგჩვენი სურვილისა,დიდ გაჭირვებაშითურმე ჩაუგდიათქვეყანადაკახელებიციძულებულიყოფილან,რომმაგრემოქცეულიყვენ.ველიშენგან ამსაქმისგამოკვლევასდადაწვრილებითმოხსენებას; ამასთანავეგავალებ,რომეგგამოჩენილი ვაჟკაცები ჩემს კარზე გამოგზავნო; მინდა,რომსამივეჩემითვალითვნახოდა,როგორცწინდაწინვეჩემგან შენდობილებს, ჩემი პირით გამოვკითხოყოველიფერიტკბილადდაარამრისხანებით.ვფიცავჩემმზეს და თვით მაჰმადის წვერებსაც, რომ ეგენი აქსაკადრისად მივიღო და გულდაწყვეტილ-მომდურავიარცერთი არდავაბრუნო;წინააღმდეგშემთხვევაში,თუ

ესჩემიტკბილიწყალობაარდააფასესდაკიდევურჩობაგამიწიეს,მაშინვფიცავყოვლისშემძლებელს,რომამჩემუკადრისშეურაცხყოფასარათუმარტოკახეთს,მთლადსაქრისტიანო საქართველოსაც ვაზღვევინებ და, მე რომვერ შევძლო, საშვილიშვილო ანდერძად დავაგდებ ამსურვილსო”.

ორჯერ-სამჯერ გადაიკითხა ვახტანგმა ეს წერილი დამუქარა,მწუხარედგაიღიმადასთქვაგუნებაში:„მეცამასველოდი ჩემი წერილის პასუხად! ჩვენ ორივე ერთსოროში ვართ გაზრდილი! გიცნობ, რაც ხარ შაჰ-აბაზ!ჯერჯერობით ლომობა რომ აღარ გაგიდის, მელიაობასეპოტინები, მაგრამ, ღმერთი ყოვლის შემძლებელია,შეიძლება ისიც მოგიცდესო!” ჩაფიქრდა ნაღვლიანადდაჩაჰკიდათავი.

თავიმეთხუთმეტე

დიდიხანიაქართლ-კახეთიისემოსვენებითარყოფილა,როგორც 1659 წელში. შემოდგომა მიწურული იყო,ზამთრის პირი მოახლოვდა, მაგრამ მაინც გაზაფხულისდღეები იდგა, თითქოს ქვეყნის დამშვიდებულ გულსტაროსიც კი ეტკბილდასტურებაო. ვახტანგმა მთელიქართლისადა კახეთისდიდებულები შეჰყარა სალხინო-სადარბაზოდ.თითქმისარავინჰკლებიადამათრიცხვშიკახეთისგმირებიცმოჰყვენ.

მეფემ დარბაზი გამართა, შაჰ-აბაზის მოწერილი წიგნიწაიკითხადარჩევაჰკითხადიდებულებს.უმრავლესობაუარზე დადგა: „როდის ჰქონდა სიმტკიცე მაჰმადისწვერებს სპარსელის პირში და ან ყეენის სიტყვა რადასაჯერებელიაო? ცხადია,რომ მაგათი მიტყუებაუნდასაღალატოდ და, ეს რომ მოხდეს, ჩვენი თავი ცოცხალირაღად გვინდაო!”ზოგიერთები სულ სხვა აზრისა იყვენდამათმხარიმისცა არაგვისბატონმაზაალ ერისთავმაც

ამ სიტყვებით: - „მართალი არის!..და ვინ არ იცის,რომყეენი ჩვენზე გულს ვერ გაიწმენდს და მოყვრობას არდაუწყებს ერისთავებს, მაგრამ ჯერჯერობით გარემოებანებას არ აძლევს, რომ თავისი გულისპასუხიგამოამჟღავნოს და მტრობა გამოგვიცხადოს. ან რაანგარიშია, ახლა რომ შორიდან მუქარითა დაწინდაუხედაობით საქმე გაიფუჭოს? მართალია, დღესქართლი სპარსეთის საკუთრებას არ შეადგენს, მაგრამმისი ხელდებული მაინც არის. სიფრთხილე ჰმართებსყეენს, რომ საზღვარს არ გადასცილდეს, თორემ ერთიკიდევ ამისთანაგამარჯვება,როგორიც კახელებმანახეს,და მაშინ იძულებული შეიქნება ქართლზედაც ხელიაიღოს.ესკარგადესმისშაჰ-აბაზსდა,თუარსამოყვროს,სამტროსარასჩაიდენს.უეჭველია,რომკახეთისგმირებსსაპირფეროდ პატივით მიიღებს და დიდებითგამოისტუმრებს;მერეკი,როცადროხელსმოუმარჯვებს,მელასავითშემოგვეპარებადაეცდებაგვაზღვევინოს;ეს

უნდა ვიცოდეთ და მზად ვიყოთ! მანამდე კი უნდამივემხროთდამივყვეთმისდღევანდელნება-სურვილს,მითუფრო,რომ საშიში არა არის-რა;და,თუ არა, მაშინთავმოყვარეობა იმდენად გააბრაზებს, რომ ეცდებამუქარის გამართლებას.დარწმუნებით შემიძლია ვთქვა,რომროგორცჩემსიძეს,ისეერისთავებსიქსახიფათოარაელით-რა,თუღვთისნებაარიქნება;და,თუმისინებაა,მაშინ,აქაცრომიყვენ,მაინცვერასცდებიანგანგებასო!”

ამ სიტყვებმა ბევრს გამოაცვლევინა აზრი; მეფეცდაეთანხმა და ბოლოს ჯერი მიდგა თვით ყეენისმოთხოვნილებზე. პასუხის ნაცვლად წამოდგა ზეზემოხუცი ელიზბარ, მიდგა სარკმელთან, გაიხედა შიგდადაფიქრდა. დარბაზი გაოცებით შეაჩერდა. — „ბატონომეფევ! — მობრუნდადა სთქვა ერისთავმა — ამთქვენჭადარსრადამართნიაეს,რომფოთლებიგასცვენია?”

— როგორ თუ რა დამართნია? — მიუგო გაკვირვებით

მეფემ,—რაღადროსფოთოლია?ზამთარიდგება!..

—ვაი,თუგახმესუფოთლოდ?

— როგორ თუ გახმეს?! გაზაფხულზე განა აღარშეიფოთლება?

—დიახ,შეიფოთლება,ჩემოხელმწიფევ,დაჩემიპასუხიცეს არისდღევანდელ სადარბაზო კითხვაზე. — როგორცმეფე,ისედარბაისლებიგაოცებულიშეაჩერდენ:ეგონათ,თავის გონებაზე აღარ არის და ბოდავსო, მაგრამერისთავმა ნაღვლიანის ღიმილით განაგრძო: —დიდებულოხელმწიფევ!რაცფოთლებიახისთვის,ჩვენცისევე ვართ ქვეყნისათვის და, რაც წელიწადიაფოთლებისათვის, ის საუკუნეა ჩვენთვის. ნახევარისაუკუნის განმავლობაში არც ერთი აღარ ვიქნებით,სხვებიდაიჭერენჩვენსადგილს:„ერთიწავადასხვამოვატურფასასაბაღნაროსა”.საქართველოც ჩვენიცხოვრების

ხეა, საკუთარ ქართულ ნიადაგზე დანერგილი და ზედქრისტეს სჯულია დამყნილი. სანამდის მისი ძირი არშესუსტდება, ღერო არ შეინძრევა და ფესვები მაგრადექნება გადგმული, შტოების შერხევითა და ფოთლებისდაცვენით არა უჭირს-რა. ჩვენც ერთი ფოთოლთაგანივართ,ადრეთუგვიანდასაცვენი,დაჩვენიმიზეზითრათუნდა მიადგეს გაჭირვება სამეფოს? არა, ჩვენოდიდებულო მეფევ, ჩვენ, უეჭველია, უნდა ვეახლოთყეენსდა,რაცმოსავალია,მოგვივიდეს!

—ბატონომეფევ!—წამოიძახაჩოლოყაშვილმა—ჩვენისამივეს სათქმელი ერისთავმა მოგახსენათ და მემხოლოდ დავამატებ, რომ ხე, როგორც მცენარე,მოურწყველადვერიხარებს,ისეეროვნებისხესაცძირისგასამაგრებლად და ფესვების განზე გასადგმელადოფლთანერთადხანდახანწმინდამოწამებრივისისხლიცეჭირვებასარწყავად!..ამგვარიმსხვერპლისუჩვეულოარ

არის ჩვენი ქვეყანა და დღეს, თუ განგებას ჩვენთვისწილადუხვედრებიასამსხვერპლოზვარაკობა,სასოებითმივეგებებით და მორჩილებით თავს დავდებთ!..საქართველოსჭირიცწაგვიღიაო!—მივიდადა ამოუდგაერისთავსგვერდში.

„ამინო!” დაიძახა შალვამ და გადადგა ბიჯი მათკენ.დარბაზს ჟრუანტელმადაუარა. ჩამოვარდა ხანგრძლივისიჩუმე. მივიდა მეფე ხმაამოუღებლად, გადაეხვიასამივეს და გადაკოცნა. რამდენიმე კურცხალიგადმოგორდა ინით შეღებილ წვერებზედადაეცა ძირს.ვახტანგმამიუთითაზედსამივესდაუთხრა:„აი,ესიყოსსაწინდარიჩემსადათქვენსოჯახებსშუაო!”..

ამ ამბის შემდეგ არ გაუვლია დიდ ხანს, რომ შალვა,ელიზბარდა ბიძინა აღმოსავლეთისაკენ გზას ადგენდასპარსეთისკენ მიდიოდენ. სწორედ იმავე დროსდასავლეთისკენ გადაეშვენ კორტოხს სამი ცხენოსანი:

აბდუშაჰილ,პირიმზისადაბაში-აჩუკი:ხმაამოუღებლადმიაჩქარებდენცხენებსსხვადასხვაფიქრებითმოცულნი.აბდუშაჰილისთვისყველგანბაღდადიიყო,სადაცკიმისისატრფო იქნებოდა; სიყვარულით გამსჭვალულპირიმზისას ეჩქარებოდა, რომ სამშობლოში გადაეტანათავისი ბედნიერება; და ბაში-აჩუკს კი მაინცდამაინცმაგდენად არაფრად ეპიტნავებოდა იმერეთი, რადგანაცგაიგო,რომმისიკახეთისკენგადავარდნისმიზეზირაჭისერისთავისთვისმიუთხოვებიათო.

იმერეთმადედაშვილურადმიიღოორივევაჟკაცი.

ბაში-აჩუკი დაუბრუნდა თავის სახლკარობას დააბდუშაჰილიც ჩაესიძა. მართალია, დევი ყურით არდაუჭერიათსიძე-ცოლისძმას,მაგრამბევრჯელ კი კარგისამსახური გაუწიეს იმერეთს თურქებთან ბრძოლისდროსდა სამაგიეროდ ადგილ-მამულიც ბევრი შეიძინესსაწერეთლოში. სცხოვრობდენ მყუდროდ და მხოლოდ

ერთხელკიშეშფოთდენ.ესმაშინ,როდესაცგაიგეს,რომმათი საყვარელი კახეთის გმირები სპარსეთშიუწამებიათო.

ბევრს ეჭირა თვალი სასიძოდ ბაში-აჩუკისაკენ ანუ,როგორც შემოკლებით ეძახდენ, ბაჩუკისაკენ, მაგრამგაუცრუვდათ იმედი: ის ცოლ-შვილის მოკიდებას არაპირებდა,სანამდისწერეთელიარმოკვდადაერისთავიცარმიიცვალა!მაშინკიგადავიდარაჭაში,მოიტაცაქვრივიდა ჯვარი დაიწერა. უშვილძიროდ არც სიძე და არცცოლისძმა არ გადასულან: აბდუშაჰილის ჩამომავლობადღესაცარიანჩვენში—აბდუშელიშვილებიდაეტყობათკიდეც, რომ კარგი წინაპარი უნდა ჰყოლოდათ. რაცშეეხება ბაში-აჩუკის ან ბაჩუკას ნაშიერს, ისინი უფროგამრავლებულიც არიან დღეს, მაგრამ ბაჩუკაშვილობასსწუნობენ და ბაქრაძეობაზე სდებენ თავს, დადაუბრუნდებიანთუ არა ბაჩუკაშვილობას, ის ღმერთმა

იცის.

1895—1896წ.წ.

∗ ძველად კითხვის დროს მოწაფეებს ეჭირათ ხელშიწვრილიბაწარი,ანუმსხვილიძაფი,ათგანგამოსკვნილი.რამდენჯერაცწაიკითხავდენ, იმდენნასკვს ჩააგდებდენკრიალოსანივით. ათს რომ გათავებდენ, თუ კიდევსაჭიროიქნებოდა,თავიდანდაიწყებდენ.აი,ამძაფს,ანუბაწარს,ერქვასკვნილი(ავტ.).

∗ ზონა, ანუ სონა სპარსულად მშვენიერსა ჰნიშნავსდასპარსელებიცასეეძახდენსაქართველოდანწაყვანილქალებს(ავტ.).