\T. C. KLTR BAKANllGIANITLAR VE MZELER GENEL MDRLGVii.A R A T I R M A SONULARITOPLANTISIANTALYA-18-23 MAYIS 1989Not Bildiriler ve gre ANKARA ANKARA - 199043111153 SayfaNeemi LKEREski Foa Mezar Kitabeleri (XVI. ve XX. . . . . . . . . . . . . . . . . 1M. Taner TARHAN, Veli SEviN, M. Tarihi Trk Kurtarma veevre Dzeni -----.:. 1988 19Ayda ARELFoa Evleri ve Kule-Ev Cemal PULAK1988 73Stepben J. HILL Survey at Amasra, Zonguldak 81Stephen J. HILLZonguldak Amasra'da n 87 Prokonnesos - 1988 93CIayton FANTNew Scu1ptura1 and Architectura1 Finds From DocimiumMare WAELKENSThe Saga1assos Survey 1988 119Stepben MITCHELL1988 Ariassos Yzey 147Anneliese PESCHLOWDie Nekropo1en Von Latmos Und Herak1eia Am LatmosIII229275Ahmet TIRPANAlabanda 171Peter FREIEpigraphisch-Topographische Forschungen In undUmgebung (1987 und 1988) 191Peter SIEWERT, Mustafa H. SAYAR, Hans TAEUBERErgebnisse Eines Epigraphischen Forschungsaufent Ha1ts In Hiera-polis - Kastabala (Ost-Kilikien) ".......... 203Mustafa H. SAYARTrakya'da Epigrafi ve 211Hans TAEUBERBericht ber Eine Epigraphische Forschungsreise In Sdmysien /Nordlydien ,........................ 217Ender V Stratonikeia'da Yuvarlak Sunak 225Elmar SCHWERTHEIMForschungen In Der Troas Im Jahre 1988Wolfgang BLMELEpigraphische Forschungen In Knidos 233mer Toprak Sahte Heykelciklerin Stil ve Teknikleri 239Sencer 1988 Jeofizik ve Arkeoloji . . . . 267Alain DAVESNELe Tresor be Monnaies D'or D'HseyinliNuman TUNA Arkeolojik Yzey 1988 279Masao Sachihiro OMURA1988 Yozgat ve Yzey ..... 295Oktay Van Blgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin 1988 311 Semih Orta Anadolu Hykleri, Cihanbeyli, Sarayn, Kulu 323Aygiil SEL1988 orum Yzey 341Recep 1988 Manisa Arkeolojik Yzey 361Mehmet 1988 evresi Tarihncesi 367Mehmet 1987 ve 1988 Senirkent evresi Tarihncesi .... 381Guillermo ALGAZEThe Tigris-Euphrates Archaeological Survey Project, 1988Dicle ve Yzey Projesi, 1988 391'Turan EFE1988 Ktahya, Bilecik ve Yzey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 405Antonio SAGONAAn Archaeological Survey of the Bayburt and Kelkit Regions,North-Eastern Anatolia: The Pre-Classical Period 425David H. FRENCHGaziantep ve Hatay Mzelerinde Bulunan Sakagz veTell Esh-Sheik Malzemesi 435Mehmet ZDOGAN1988 Trakya ve Marmara Blgesi 443Mehmet ZDOGAN1988 Yzey 459Micaela ANGLE, Roberto DOTTARELLIEthnoarchaeology At Uslu : A Preliminary Report OnContemporary Pottery Manufacture In Eastern Anatolia 467vHseyin Mzeye Gtrlen UygulananYntemler 481Revza Grerne, Kilise Duvar Resimlerinde 1988 Koruma ve 505Bernard REMY, Brigitte Le GUEN-POLLET, Birsel ZCANMichel AMANDRYRapport De Travaux Epigraphiques Et Numismatiques Au MuseeDe Tokat En Jui1let 1988 515Glriz KOZBEVan-Dilkaya Erken Transkafkasya 533Numan TUNA, Jean-Yves EMPEREURData i Antik Seramik Atlyeleri 1988 555VI FOA MEZAR (XVI. ve XX. Necmi LKER*XIV. Anadolu sahilleriyle birlikte Trkhakimiyeti giren Eski ve Yeni Foa beldeleri'nin, uzun sre bu blgeyi tutan ynetimi kal- bilinmektedir. Ancak, i. Mehmed (1413-21)'in ha-kimiyetini bu blgede Cenevizliler hara vermek suretiyle iki Fo-a'da da (Foateyn) 'ticari faaliyetlerini i. Mehmed'densonra tahta geen II. Murad (1421-51) da durum de-vam merkezi ynetimi topraklarda sdurumundaki kalelerin inanan ancak ticaretindevam etmesi bir siyaset gden II.Mehmed (Fatih) (1451-81), 1455 Yeni bir sonra daEs-ki Devleti'nin fethimteakip kale tamir hatta kendi da bir cami yap- askeri mcadeleler g olan ye-rine Trk nfusunu bu merkezlerinin de byk rol Bundan sonra Fatih Sultan Mehmed her iki Fo- da Manisa'ya idari olarak Bu faaliyetler sonunda Foa'ya bir Trk grnm verme yolunda ileri Kanuni Sultan Sleyman (1520-66) devrinde Foa bir deniz ss ola-rak ve o dnemin Ege Blgesi'ndeki en byk den biri olarak Kale 1867 bnyesinde olarak idari dzenlemelerde her(*) Do. Dr. Necmi LKER, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarihi Anabilim Bornova i (1) Tarihi, l. cm, 3. Ankara, T.T. Kur. 1972,s. 352, 381(2) Tarihi, II. cilt, 2. Ankara, T.T. Kur. 1964, s. 18.(3) 1.H. a.g,e., s. 154.iiki Foa Eski Foa merkez kabul Foa 15 1919 ile tarihi olan llEyll 1922 tarihine kadar buuk bir sre Yunan kuvvetlerinin sonra yeniden Trkhakimiyetine Eski bir yeri olarak Milattan ncekidevirlere kadar ii ve ortaya kan eserlerden kolayca anlamak mmkndr. zellikle Trk dnemineait iinde kalan ve bir ka parselden bykbir tarihi buradaki bizefikir veren bir mahiyetindedir. Anadolu'da bulunan ren yerlerinde gibi, butarihi Trk da ve ancak bir btn olarak, iindeki mezar kitabeleriyle birlikte, kadar Tahrip edilmesi ve iinde 200'den fazla tahmin Eski bu dev-ri mezar kitabelerinin in situ ayakta olmakla birlikte, ve btn olarak in situ yzeyde ve vaziyettedir. gzlemleyip bu Trk mezar genelde Ege Blgesi'ne has ve ssleme zelliklerini detayda ise Foablgesine zg ssleme edilmekte-dir. mezar kitabelerindeki ssleme blgenin yerlerinden biimlerde mermerlere hak Ancak bu mermer mezar atelyelerin Foa'da-ki dair henz bir elde Bu tarihi haiz bir evre sebebiyle bir parseli zerinde bulunan bu-ralarda, halen olan btn serbeste Bu dnemi'ne ait tapu senet-lerimahiyetindeki bu belgelerin ana kadar bir btn olarak gele-bilmeleri dahi bir mucize olarak kabul edilmelidir. zerinde gereken ve tarihi bir sahip olan bu kltr kitabelerive ss tm gzellikleriyle bu gn tamamen sahipsiz olan kabris-tanda incelemeler sonucu kitabelerdetesbit en eski tarih 927 H /1521 M olup Sultan Sleyman(1520-66) dnemine kadar gerilere gitmektedir.Eski Foa tarihi saptanan mezar incelenmesisonucu geen eserlerin bilimsel Tarih, Sanat Tarihi, Edebiyat,(4) Himmet Bir Ankara, Ankara niv. 1968, s. 91.2Folklor ve ilgili dallar dikkate Anadolu'da az rastlanan trden sebebiyle bu ko- gerekli kltr olarak belirlenmesi ok Burada dzenleme nadide bir hava mzesi olarak evrenin kltr ve turiz-mine de byk turistik potansiyelinin yksek byle bir dzenlemeyi gerekli yoktur.Burada memnuniyetle belirtmeliyiz ki geen Trk kl-tr ieren bir tarihi yer olarak ele ve bu hazine ren yerinin hava yeri haline ge-tirilmesi hususunda 1988'de Kltr dileke, Kltr ve Tabiat Koruma uy-gun grlp gerekli izin Ancak, Eski Foa Belediye maddi olan bu proje-ye ilmi faaliyetlerimizin sebebiyle bu kabristandaki henz Ancak,uzun bir ve maddi gerektirecek olan bu projenin mesi Foa Belediyesi'nin ve gayretlerimizi desteklemesiyle mmknolacak ve dnyaca olan bu turistik beldemiz, yerli ve tu-ristlerin byk ilgi bir hava yerine Burada, kadar destek-leyen Foa Belediyesi yetkililerine, ve kabristana ilgi Kltr Mdr Gencer'e mi bir bor bilirim. blme Eski tarihi birinci b-lmnde I) inceleme ve kitabelerin hemen hemen tmn bulunuyoruz. Bu kabristanlailgili genel bir fikir verebilmek iin bu blmde bulunan kitabelerin rnek olarak Eski Foa ilgili olarak bir ileride 1- Sinan Bey'in Mezar (Resim: 2) 1987'de bir arkeolog" birlikte Foa'ya miz ilk tetkik gezimizde tesbit en eski tarihli mezar birisidir. Sonradan, daha uygun bu benzeri bir birlikte Foa'daki Brosuna ta-(5) Foa tarihi ilk defa, Foa Kltr ve Turizm zerine g-revlendirilen Arkeolog Atalay birlikte bir incelemede bulunmak zere git- Bu geen arkeolog Mzesi'nde grevli idi.3 burada koruma SinanBey'in ait olan bu Parselinde I) olup XVI. ait Beylikler dnemi mezar tipindedir.Ta ssleme unsuru bulunmayan bu mezar st tersU biiminde olup, kitabenin bordr epeevre ters Z geometrikdesenle Drt ayna iine istif biiminde kitabede, ze-min tam olarak ve harfler Kll- nefsin zaikat'l mevt"Ed-Dnya faniye ve'l ahire bakiyeKad mateti'I merhume... Bint- Sinan Bey Receb'l mreccebSene 991/ Temmuz 1583wJtl ",Ai Jr \J ;; j>- i J 0' ... 4.. J>-) \ -:'.)l,o 0\:..... 4:"""i ")\:...Ji J li j>- J t .Jt; ..... 0'. 4,0J>-) \ Ed-Dnya faniye ve'l ahire bakiyeEl merhum Muhammed bin Yusuf tarihSene 978/1570-12- Yusuf Muhammed'in (Resim: 3)XVI. ait olan bu erkek yekpare olarak tipikbir 75 x 18 x 10 cm. lsnde olan bu st da bir kavuk yer herhangi bir ssleme unsuru yoktur. Kitabesi aynaiine kabartma olarak bozuk bir sls1e birhattat Kal aleyhi's-Selam3- Mehmed Ahmed'in (Resim: 4) ekici ve Anadolu'da az rastlanan, estetik bir sa-hip olan bu erkek zerine kabartma ve oyma gl-bezeklerle Kitabenin metni bir pano iine kabartma olarak Sls stilinde olan kitabenin ls 75 x 16 x 16cm. dir. Tepesi sivri dikdrtgen prizma olan dik ke-(6) olan bu lmle ilgili bir zl bir biimde ifade eder. "btn lm Bkz. H. Turhan "Sanat Mezar-lar ve Mezar ve Karaca Ahmed i. Trk Kong-resi, Ankara, T.T. Kul. Bas., 1962, s. 128.4i.J:>-)1 1..:.A. 0'. ..... \ J A:......Ahmed bin MehmedFi MuharremSene 1034/ 1624-5 dz ve dar haline ve bu zerine line,iek ve yapraklar oyularak Mat el-merhum4- Mehmed Reis'in (Resim: 5)Kabristanda az miktarda bulunan bu XVI. olandikdrtgen biiminde mermerden erkek g-re uzun bir boyun zerinde yoktur. Drt ayna iine kabart-ma olarak olan drt kitabesi Bu hibir ss unsuru Slsle olan kitabenin silmelerle birbirinden Mat el-merhumHseyin bin MehmedReis fi RamazanSene 1042/ Mart 1633i.J:>-)i I..J. oL..a.,4.J J .J5- Mehmed (Resim: 6)Tepesi ters V biiminde hafife daralan beyaz mermer-den bu orta byklktedir. ta bir cami motifi ve akantus kompozisyon dikkatlibir biimde Burada bir minareli ve ikikubbeli cami yer Kompozisyon servis cami motifibarok stilinde estetik grnm fevkalade olan tam ve akants akants Yedi mail ve silmeler-le kitabe, slsle sslemeye uyum Kitabenin st palladia kemeri (7) Bkz. Gl Tuncel, Anadolu Blgesinde Cami Tasvirli Ankara, Mas Mat- 1989.(8) Servinin ve yerlerde iin bkz. Cevdet ulpan, Serviler,II. Cilt, Akgn 1961. .5Hve'l hallak'I bakiMyesser oldu bana sen nasib eyle saadetBulam taki resulundan Mehmed kerimesi merhumemmhan ruhunaFatiha Sene 1212! 1797-,8J J:>lt\JAl lS-dJ \ ..r::' t....,..; \ u..... tA':' u.A5:Jy "J St1 t 4,....J'>-.r ... J J t;.. \'" ,.,. 6- Molla Yusuf Rukiyye'nin (Resim: 7)Mermerden olan bu ta ssle-me ve desenlerin ahenkli bir biimde dikkati ekmektedir.Ters V biiminde hafife daralan adet gl ve zerinde karanfil motifi bulunan birvazonun ve tam akant yaprak motifleri ta kitabe ve dz bir silme ile akant yaprak- Kitabenin iki ve ta hissini veren stunceler silmelerle yedi sa- kitabe bir ayna veya pano iine kabartma olarak Hve'l hallak'l bakiOkuya bir fatiha rahmeten lilalemin cennet ola fi emin Molla YusufKerimesi merhume Rukiyye ruhuna fatihaSene 12l2! 1797-8J \JAl;H....U4::"":) \; .r. i J \;,4\ lA..J 4\ -'\ J-iJJb ..... J: ':>\:.. 4-:,; JJ "....J'>-.l" .l( 4::>-JJ 0'.. '" '" .....7- Molla Yusuf Seyyid Yusuf (Resim: 8)XlX, olan, dikdrtgen biimindeki mer-merden bu kitabesi sekiz olup sekiz ayna iinetam kabartma olarak kitabenin s-tnde yay biimindeki silmenin st bir sti1ize 6akant Mail olan kitabenin sls stilinde olup uyumlu bir dikkatekici birgzelliktedir.Hve'l hallak'l baki Kimse baki nki dehr sbt ,,5:j """",s"Geloku ihlasla bir fatiha skt etme .J5:...... 41"""J\>.1 J; j\ Js"Bak hakikatle Yusuf J\ .... iJJ.jJ.;.l- JlJ re a J; J. Kll nefs-i faniye fallahu layemut J-'.'1 4:UL; 4::jl; .... ..Js'Molla Yusuf zade merhum i J:>-.r Seyyid Yusuf .....J:' .....Ruhuna fatiha Sene 1226/ 1811Cemaziyelahir fi 24/ Haziran 17, yy i ,,:>-JJH J 8- Akgz Seyid Mustafa (Resim: 9)Yekpare dikdrtgenbir mermerden olan bu erkek lleri 150 x 36 x 14 cm. dir. boyun zerindegemi bir kavuk ince siIrnelerle olan kitabenin tm ve sls stiliyle on bir kitabesi iJ.\.j: :>\.\ 0J.5:AJJ..... lS> lf.jJ:' i J:>-.lA JI j J5" JI J J9 l; j) 0b cik..,a..oi wJ \Yti1830 .J-'.'1 i J.\. J \ 0 o oA':\tl. (-s";r \ 0'.j..,:. iJ.AJJs" i iJ.ls\ 0,-"A iJ.1s" l-A.r.Hve'l hayy layemutAh kim bu alem icre bende aresiz derde def'e imkan ..d. J i J.Gedi mrm grmedim yznBir misafir gibi geldim ben de mih-man Ya ilahi sen bilrsin gayri sendedirmededYzm srmekten ala Akgz merhum EsseyidMustafa Kapudan ruhuna fatihaSene 1246 fi 17 Muharrem / 8 Temmuz70y ..lj\ 0\ iJr c.S.b:;:-) oy..lJ i 0 i Jr" 1..\>-J::i i J:>- J,4 \ \):\ c!j J..... \0y ....lJI 01J ) rJ.J J::i\ i..\l:\ J: J\ J>::;0..,.......lJ\ ..r,J! i};,4 9- Akgz Mustafa Rahime Molla' (Resim: 10)Mermerden bu ve sana- uyum iinde bir kompozisyon gzel birisidir.Kitabenin iyi bir hattat, ise iyi bir veya heykeltra- elinden her ynyle ortada olan bu Anadolu'darastlanan nadide Trk kltr iki uyum-lu bir rndr. bir kase iine meyve mo-tifi ve yaprak motifleri Bunun st akant uyumlu bir biimde kabartma olarak ler yaprak motifleriyle Kitabesi aruz vezninde ve slsle ya- olup mefailn / mefailn / mefailn / mefailn'dr. Bu iyikaliteli mermerden lleri 150 x 42 x 11 cm, dir.Hve'l Baki? geti mrm derdle figan olsun feyz-i ltfuyla glistan olsun haml-i vaz' eyleriken emr-ihak ancakDneydi va'de ruhumrevan olsunekib el bu fenadan azm-i ukbaeyledim ancak stne bu bir olsun Akgz Mustafa Kapu- 'k 1'1' ,;1 J> dan '-' J OJ (j .,a.,4 J .JjJ v .... yKerimesi merhume Rahime .:i' 'j.' 0..N .Jy':"Byle bir hsn- hulki heman !.ljli J. Hak ile yeksan idb heman !.l..:; '-7' \ 4.1n:.:..Elhac Emin kerimesi halilesi (.;.. 4.1:1:.:.. r-"'IJ .\ Merhume Hatice ruhuna elfatiha J.J iL:':" 4.AJ>j,oSene 1255 ri 4 Safer / 19 Nisan 183911- Rifat Reis Gl (Resim: 12)zeri ters U biiminde daralan bir beyaz mermerden olan bu XX. ait lleri 80 x32 x 7 cm. dir. Bu ssleme unsuru olarak stilize ve barak stilinde nebati motifler yer olan kitabesi ince silmelerle birbirinden Bu tr Anadolu'da oka rastlanmakta olup mtevazi bir mezar 9Hda baki Sene 1324/ 1906-7Ziyaretten murad bir Bugn bana ise Rizeli Uzun Mustafa zadeRif'at Reis zevcesi Gl ruhuna fatiha, "'." t J. Z::::>cr::0L!J~WZ::::>L!J35 : :'" ..c:Ui"""Resim: lSa - Bir Fakih kESiT GNEY GRNSi i i i i iLeoc iii ii i iiii i i ..PLANResim l Sb - Fakih rlvesi36o i50 100cm! ,Resim: 16 - Restorasyon Resim: 17 - Farsa rubaili bir hatun Resim: 18 - Restorasyon ve evre dzeni 3738Resim: 19 - Tarihi belirlenemeyen 33 No. lu mezarResim: 20 - Restorasyon ve evre dzenlemesinden sonraKESITr ! li i ! ii i i i i: .: .. '#':_'....... _....... ::'.,::.!'.:. -".; ..-.-:'\.":.! ..... :., ""i. ..... .. .... .. '; .. .... .. .. .... .. ..GUNEY ii II i .11 ii II iiiiPLANo 50 100cmi i iw-o Resim: 21 - Tarihi belirlenemeyen 33 No. lu rlvesiResim: 22a - Bir hatun (No. 034). .I'i, i i ..--f.r i i '--PLANResim: 22b - 034 No. lu hatun rlvesi40Resim: 23a - 46 No. lu mezar -.or:o e- " .so"' .r-: ,.I ,.-:: ...":.. ' __ e- --:,", . '!.- . , "'-1'" O',a.GNEY GRNS!,iii

ii001\01-; PLANo 10 20 3J 40 50 100cm! Resim: 23b - 46 No. lu rlevsi41FOA BAG VE KULE-EV Ayda AREL*1988 dnemi bir Eski 8 km. kadarkuzeyinde, bir vadinin iinde yer alan Kartderesi (eski Kartera) k-ynde Meskn bulunan bir iki evi olursa,ky tmyle Yksek Kurulu derece sit tescili ise sonradan, nedense 3. dereceye K-yn Kooperatifi" tatil ky-ne zere sit zelliklerinin ortadan gsteriyor (Resim: 1).Ufak bir koyla biten bir vadinin zerinde ve iki kilometre-lik bir alana olan kyn evleri birka tipe iin-de kule da, zamanlarda edildikleri iin, bir sergiler. ku-le-evlerin arketiplerini incelememizi iki Bunlardan birincisi, bundan sonraki "kule"diye ve vadi gney duran Bu ya- dikkati eken zellikleri, teki evlerden daha byk ve yksek ol- arkaik bir karakter sergilemesi ve grece ikinci ise, zerinde "1808" gibi eski (*) Prof. Dr. Ayda AREL, Ethemefendi Cad. 9/1 im Apt. D. 2 Erenky 81060 (1) Bu bildiride konular, 1988 dneminde, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl- izinleri ve Anadolu Tetkikleri Enstitsnn mali tirilen bir verilerine Rlveler niversitesin-den Y. Mim. Hamid Pilehvarian, Ar. Gr. Y. Mim. Nuran Kara, Ar. Gr. Y. Mim. M-nevver Bu btn bu kurum ve ve boyunca ekibirnize esirgemeyen Temsilcisi Semih Eren'e burada etmek isterim.(2) Kartderesi evleri arkaik karakteri daha da belirgin olan, ancak iine miz bir svesinde, atlaklara 1714 diye okunabilen birrakam 43bir tarihi ve i yerinde yzn-den elveren bir nitelik yznden (Re-sim: 1).Kule, Kartderesi'ndeki btn teki binalar gibi, bir bir setin zerine oturur (Resim: 2). evresinde lat ait duruyorsa da, bunlar kadar 4 m. kadar olan bir kareye indirgenebilir.Vadiye bakan cephesi kuzeydedir. 2,43 m, ile 4,92 m. yksekli- eviren bu dzeylerde bu- ediyor 2). Foa evlerin bir dz dam, daha bir teras (Resim: 2-4; 1-4). Gerektende, gerek n gerek arka cephede bulunan st bitim izgisine ancak bir terastan cephesinin duvar bitiminde ya-tay levhalar Bu levhalar bir gibi, bir eviren parapetin da olabilirler (Resim: 3). i ok konumda bulunan me bir ni bir oluk inmektedir (Resim: 5). Bu dzenlemenin neye ok iyi olmakla birlikte, su elveren bu bir kesindir.Kulenin zemin ve yana yanda teki evlerin incelenmesinden de gibi, yan duvara da- olan merdivenle iindir. bir olan i ve grlen yuvalar, ka- iten srgleyen sadece birka mazgal zemin byk bir bu tip ola- usule uygun olarak, bir ambar ya da ardiye olarak Orta katta gney yer alan ocak ise, evin bu mutfak vegnlk yer olarak gsteriyor (Resim: 4, 2). Kuzey, ve pencerelerle bu katta duvar bulunur. Pencereler demir st pencereleri daha byktr. Gney, yani dip ise 1,5 m. eksedra bir bulunur. Bu konsollarla bir (Resim 3, 4).8 m. nin stnde bir olan kulenin harla moloz ise daha iri ve dzgn ke- bloklarla Duvar rgsnn iinde malze-44mesine yer dikkati eker: stndekiprofilli gibi. Kulenin btn pencerelerinin stndeiki renkli hafifletme kemerleri tur. Bu kemerlerin dolgu ha, selvigibi alak kabartma motif-ler ki bu ssleme tr teki kyevlerinde de grlebilir. pencerelerin kalan duvar ve sadece n cephede, bezeme de yer Bunlar, yamuk lalarla elde edilen bir ajurlu kafes, bir stun gvdesinin kesidiyle elde dairesel bir bezek, bir knkn evresine bir motifi gibi sslerdir, Bizans da olan bu tip bezemelerin nazara koruyucu ssleyici nnde gelir,1808 tarihli ev ise, kule olmamakla birlikte genel ve zellikleri Kartderesi ortak karakterini yan- iin, kulenin bugnyerinde durmayan ve konstrksiyonu bir fikir edin-memize yarar 5). Bu i hacmi iki kata. blen ye, duran bir merdivenle ana zerine enlemesine mertekler zeri Zeminden kadar ykselen bir direk, destek olUYOL Bu iinde ocakbulunan bir eklenti yer Eski ve Yeni hem iinde hem de evresinde olarakgrlebilen kule-evleri bulunmakla birlikte, bu konu-daki tek arkeolojik ierikli makale, Martin E, Weaver'n 1971 tarihli ma-kalesidir>, Bu makalede, Manuil bir 1850tarihinde biten evi Yazar, bu evin rnek Foakule-evlerinin Bizans konut bir tL Ancak, Anadolu'nun Ege ortaya biraz bir kule-ev tipi olan Bodrum kulesinin Girit'teki Minos evlerini Weaver'e gre, Anadolu'nun Ege kule-evlerin Bizans mimarisi srdrlegelen daha da eski bir ni de W. Mller-Wiener ise, Yeni Foa incelemesinde "Her-renhauser / Beyevleri" diye bu konut tipinin Ceneviz kken-(3) Martin R Weaver, A. Tower House at Yeni Foa, Balkan Studies, vol. 12! 2, 1971,s. 253-266, lev. 1-11, I-LO.(4) Weaver, s. 264 vd.45li zerinde durur>. Gerekten de, 1275 tarihinde VIII. hail Paleologos'tan Foa'da stlenme ve buradaki alan ve buraya ufak bir kale Benedetto ve Manuel Zac-cari'a, 1304 tarihinde de 1286--96 Yeni Foa ile kalesini kuran yerli Rumlar ise, Eski Foa'daki kader ve EskiFoa'da slenme 1455 filosuna yenilineeye ka-dar kullanan Cenevizliler, 1346 "Mahona" bir rgt Giustiniani Cenevizli sekinleri, 1415 vergi demeye ancak adadaki egemenliklerini 1566 kadar Bu ta-rihten sonra, daha nce hak ve 1567 tarih-li ahitname ile Rum ilerigelenlerine Ne var ki, Ceneviz sonra dahi, ile olan ticari adadaki katolik ve kon-solosluklar srdrr. O kadar ki, 18. yksek bir refahseviyesine iin yapmayagndermek bir adet halini Bu sre iinde Anadolu ile olan da eski her ve yola 150 kadar geminin bilin- gibi, kaynaklar da 18. ikinci ok tccarve zenaatinin kaynaklar, kule tipi evlerin mimarisinde nemli bir yer bildiriyor": "Civitas Chii", ise "Hora"diye idari merkezin gneyinde uzanan "Kampos" da, ve baheler iindeki sayfiye evlerinin kule vebunlara "pyrgos", Trkler da "kulla" seyahatname-lerden kez,. 1648 giden Balthazar deMonconys zikredilen bu kuleler, Cenevizli ve Rum aris-tokrasisinin 1656'da adaya gelen Thevenot, her arazi para- duran iki, evlerden sz eder. 1677'de ziyareteden Covel, bu bilgilere ek olarak kulelerin ekme kprleri oldu-(5) W. Mller - Wiener, und Yeni - Foa. Zwei italienische Grndungstadte desMittelalters, Ist. Mitt., 25, 1975, s. 413, not 55.(6) s. 404 vd. Foa ticareti iin bkz: W. Heyd, Ticareti,(ev. E.Z. Ankara, 1975, s. 510-520, 545-562.(7) Ch. Bouras, Chios, (ev. D. Hardy), Atina, 1984, s. 11-12.(8) Bu dkm iin: Arnold C. Smith, The Architecture of Chios, (Yay. Ph. P.Argenti), Londra, 1962, s. 15 - 29, 54--55.46 Julien ise (1747), ekme kprlerden ev-lerin nnde merdivenler ve evlerin karakteristik ve beyaz kemerlerini yazar. ailelerin Kam-pos'taki evlerine Paskalya dneminde geldiklerini, buradan sonun-da bu sre iinde erkeklerin iin idari merkeze gidip geldik-lerini Michel Ekenen ise (1711), kule diye ev-lerin dz yazar. Bu metinlerde betimlenen gravr ve tablolarda Ne var ki, en olan Smith'in rlvelerini Kampos evleri tipik dene-bilecek bir kule-ev kategorisine giren rnekler yok gibidir!''. Derlenen r-neklerin hemen hepsi, Lombardiya kemerleri olan,nlerinde ya da bulunan teraslara merdivenlerle Ceneviz Bu evlerin bir benzeri bulunan"Bey Bununla birlikte, Smith'in evlerin birkatanesinde, daha eski kule1ere ait Ah- ekme merdivenlerle kule bu duvar rg-snn daha kaba ve ssten yoksun dikkati Bu gibi ku-lelerde, bir kattan tekine, tonozlara deliklere merdi-venlerle Smith bu kuleleri tarihlendirememekte ancak 15.ya da 16. .ait "Pyrgos" bu tip kuleler teki Ege da (Resim: 7). bulunan evleri de bu tipe sokabiliriz (Resim: 6).Olduka bir korsan tehlikesine ileri sr-len bu konut tipinin gzden kaan bir oklukla tarla vebahelerle bir arada kule-evleri, Kampos'takiler gibi portakal bahelerinin duran ve ada zenginlerinin otur- yerlerdir. 18. ve 19. ait olan Midilli kuleleri, Trk ol-sun Rum olsun ynetici zmresinin ve zengin oturduk- evlerdi. 19. Bent, Andros kulelerde arehon'lar, yani toprak sahibi olanlar iinde st zmreyi temsil edenler ol- Daha ge dnemlerin zelliklerini ze-(9) Civitas Orbis Terrarum albmndeki grnmnde; Dapper'in seyahatna-mesindeki gravrnde gibi? Bkz. Smith, lev. 58, fig. 1 ve 2.(LO) Smith, lev. 1-44.(11) Ufuk Osman 34, Nisan 1982, s. 4-8.(12) Smith, s. 55.(13) Bkz. Midilli iin: E. Vostani-Koumbas, Lesbos, (ev. Ph. Ramp), Atina, 1984, s. 29-34; hk: O. Rayet, Memoire sur rife de Kos, s. 47-48. Andros J. Th. Bent,Aegean Isiands-The Cyclades or Life among the Insular Greeks, (ev. ve yay. AI. N. Oiko-nomides), Chicago, 1966, s. 275.47min kata inmesi gibi) Foa evleri de sosyal dzen iinde Bu ise Strabo'nun "katokia" diye tipolojinin bir gibi grnmektedir-". SunIarda, bir sinin merkezinde ve olduka yksek bir konumda "pyrgos" denen ikamet Ydung ve Haselberger gibi antik dnyada ve zellikle Hellenistik Dnem'de kulelerin byk arazi letmelerinde ve bir mstahkem konut oldu- ortaya i 5 Bu Bizans Dnemi'nde de lara ya da laik toprak sahiplerine ait malikanelerde srdrd- Ostrogorskij'nin kaynaklara dayanan ile son larda arkeolojik taramalar gstermektedir-s. Bu gelenek, biryandan Orta Yunanistan'daki Frank Beyliklerinin ettirdikleri "don-jon"larda 17, bir yandan da servet ve /veya yetki sahiplerinin ikarnet mimarisinde Nite-kim 1832'de Trkiye'ye gelen Arundell, Sley-man iftlik evini kule olarak ve "Trklerin yaz- evlerine kule 1988 ikamet kulelerinin ait rneklerini aramak ze-re Bafa Gl'nn evresini Latmos blge-siyle ilgili kuleleri yerinde incelemek ve ya- gibi, gzetleme kulelerinden ibaret olup anla-maya Taramalar, kulelerin bir ortadan bir ise olduka harap durumda Ancak, ky (eski Mersinet) nn Bafa Gl'nngney olan gtren ba- duran ve incelenen gre daha olan birkule bize olduka ilgin (Resim: 9-12; 7-8)21.(14) Vostani-Koumbas, s. 29.(15) J.H. Young, Studies in South Attica-Country Estates at Sounion, Hesperia, 25! 1956, s.122-246, lev. 34-37, 1-7; L. Haselberger, Befestigte Turmgehfte im Hel1enismus,Wohnungsbau im Altertum, Berlin, 1978, s. 147-151.(16) Georges Ostrogorskij, Pour l'histoire de la feodalite byzantine, Brksel, 1954, s. 128, 191.Bak H.W. Haussig, Kulturgeschichte von Byzanz; Stuttgart, 1959, s. 205.(17) P. Lock, The Frankish Towers of Central Greece, Ann. Br.Sch. Archaeology at Athens,c. 81, 1986, s. 101-123, lev. 1-2.(L8) J. Dimakopolos, "Pyrgoi": oi okhyres Katoikies teis Proepanastatikeis Peloponneisoi,Peloponez incelemeleri Semineri 1987-1988, s. 277-401, Iev,1-35.(19) F.V.S. Arundell, Discoveries in Asia Minor, Londra, 1934, c. 1, s. 7.(20) Th. Wiegand, Der III, 1, Berlin, 1913, s. 83-86.(21) Wiegand, s. 83, res. 108.48Kule ve zeytin bir de malzeme edilen bir se-kinin zerinde (Resim: 13). duran bir duvar parapet alak bir evre evrili oldu- gsteriyor. Hellenistik duvar rlen bu bir ka- bu ynde belli ediyor (Resim: 9-10). Avlunun kalan bir kuyu. granit ve Bizans malzemesiyle Bu kuyu sonradan olabilir. Ancak kuleyi eviren avlu-nun bundan daha eski bir kuyu bulunur.Kule uzun 6,02 ve 6,10 m. boyunda, dar ise 4,85ve 4,90 m. boyunda dikdrtgen bir Kuzeye bakan cep-hesindeki yerden 3 m. kadar ykselete iki grlen delikler dzey zerinde bir ekme kprye ait olup Kuleye bugn, zeminde bulunan ancak sonradan belli olanbir girilmektedir. Bu solunda duran ve ma yapan bir ocak, tarihlere kadar olan kyllerin bir eklentidir (Resim: 10). cephesine dik bir tonozlartl olan zemin kata, ve tonoza dzgn dikdrt-gen bir delikten giriliyordu. Bu katta grlen pencere de sonradan girilen birinci kat da, zemin kat gibi tonozla rtl birhacimdir. Ancak, yan dikkati eken byk 5,Ilm. olan bu hacmin bir ara gsteriyor. yan duvar-lara binen zemin kat tonozunun tersine, st hacmi rten tonoz, yan duvar-larda yer alan ifte hafifletme kemerine Bu suretle, hem st ince hem de bunlara binen yk 8, Resim: 12). Bylece, yani eski stnde kalan pencere pen-ceresi ise sonradan Eski dzeyinin kalan hacmi ise mazgal delikleriyle Gney ise, olarak ilgin bir ocak yer bir yapan tavan delik du- (Resim: ll). bu st tonazun-daki bir delik, Yeterince yksek bir merdiven . iin bir teras beden belli olan bir parapetle bitmesinden 49yor. Gerek gerekse cephesinde, birdizi duvar rgsnden byk bir bir galeriyi parapetin-deki yer alan daha bir ise, terastan ga-leriye gemeye yarayan bir tr yeri da grlen galeriler, hem evrenin gzetlenmesini hem de kule-nin (Resim: 10-11). 10 m. kule, dolgu bulunanmoloz Malzeme harla duvar rgsnde yer alan malzemenin da dikkatieker. stnde iki bir hafif-letme kemeri (Resim: 12). Kemerin iindeki dolguda, ki-tabenin ya da bir levhaya ait bir delik dikka-ti eker. Kulenin ne zaman kestirmek zordur. cepheye da- olarak duran birinin stnde okunamaya-cak kadar silik bir kitabe seilmektedir. olan bir bir lahideait bir Kulenin biraz daha gneyinde, bir tepenin zerinde duran bir kule daha (Resim: 15). Birincisiyle hemen hemen konstrksi-yon bulunan bu kule daha byktr ve Bu ikinci kulenin Latin ve Yunanharflerinin olarak kitabeli bir mil ait bir parabulduk (Resim: 16). Blent gre, Kostan-tin ve Likiniyus veren bu ikinci Tetrarchi dneminden olabilir--.Ancak, genel zellikleriyle Laskarisler dnemi mimarisine atfetmekmek kuleler, gerek konstrksiyon dan, gerekse bol miktarda malzeme olma- nedeniyle, tarihte olamazlar-s,Wiegand, bu kuleleri, Bafa Gl'nn geen Yolu'nu korumaya yarayan gzetleme kuleleri olarak (Resim: 8-9). 13. ikinci elden Karya blgesinin srekli olarak Trklerin maruz bu bir husus olmakla birlikte, kulenin gzetlemeye elvermeyenalak bir konumda anayol ile Mersinet mesafenin burada, kulelerden Wie-'(22) Sn. ilgi ve iin ederim.(23) H. Buchwald, Lascarid Architecture, JB 28, 1979, s. 261-96;.(24) Bkz. P. Wittek, (ev. Gkyay), Ankara, 1944, s. 1-13.50 Mersinet olarak muhkem ile yolungle yerde olarak mstahkem kompleksin-s kulenin evreye hakim birykselti zerinde ama bir bu kulenin savunmaya li olmayan alak bir duvarla evrili bu olarak as-keri amalarla Bu kuleyi, bir bir pyrgos, yani bir esas sayabilir miyiz? gibi, Hellenistik Dnem'den beri, ya da yerel topraksahiplerine ait malikanelerin orta yerinde Baris, Tyrsisya da pyrgos verilen muhkem Roma Devri'n-de devam eden bu Bizans Devri'nde gsteren bilgiler nitekim ortaya gibi, kaynaklar 9. itibaren kk bir palanga (palissade) ile ev-rili kulelere 1 ve 12. merkezi otoritenin zerine bir olgusu 14. gelindi- tahkimat1a evrilmeleri kural haline gelen iftliklerde zaman birde kule bulunur-", Bu tipteki kuleler Balkanlara da Balkanlar-da bilinen bu kulelerin st daha ge dnemlerde, bu kat-taki oda ve sonucun-da bir bey Bu tipi, zo- olarak kule-ev tipindeki halk konutu kategorisine ze-min Nitekim Arnavut1ukta ok bulunan kule-evlerin, pyrgos'u ile olan tarihsel Mani, Peloponez yada Ege ok Kulesi'nin kesinlikle ortaya da,bu genel dzeni ve zellikleri Ege Blgesi'ndeki kulelerine gibi, ge dneme ait vernakler mimar- rnekleriyle de, sz gelimi Foa kule-evleriyle de benzerliklersergilemektedir. Bu bu kulelerinin evriminde birara halka, Foa'daki evlerine kadar uzanan bir ara halkala- biri olarak grmek olmayabilir.(25) Wiegand, s. 51-55, res. 71-77.(26) Wiegand, s. 80-82, res. 104-107.(27) M. Rostovtzeff, The Social and Economic History ofthe Hellenistic World, Oxford (2. 1953, s. 507 vd.(28) P. Grimal, Les Maisons ii tour hellenistiques et romaines, MIFR, Roma, 1939.(29) Ch. Bouras, Houses and Settlements in Byzantine Greece, Shelter in Greece, (Yay. O.B.Doumanis, P. Oliver), 2. bas., Atina, 1974, s. 33.(30) J. Lefort, Habitats fortifies en Macedonie orientale au Moyen-Age, Castrum 1-Habitatsfortifies et organisation de l'espace en Mediterranee medievale, 1983, s. 101-103.(31) N. Moutsopoulos, A contribution to the Typology of the Northern Greek Dwelling; Selanik,1977, s. 5 vd.51 ZET / RESUMEA, Arel - A propos des maisons de Phocee (1989)La tour d'habitation, telle qu'elle se manifeste en Anatolie Occidentale,prend des formes diverses selon qu'il s'agit de maisons paysannes, de ba-timents de prestige associes des domaines agricoles, ou encore d'edificesde vigie et de defense appartenant La haute epoque. On note cependantdes traits communs qui relient en quelque sorte ces diverses categories:l'agencement des differents niveaux et leur attribution fonctionnelle, certainsdetails de construction et meme parfois la conception d'ensemble. Aussi,un des problemes majeurs que decoulent de l'etude de cette typologieest de savoir quels sont les liens historiques qui existent entre les differentstypes de tours.Ce probleme a ete pose pour les maisons en forme de tour disperseesdans la region environnant les deux Phocees. Pour certains auteurs (MartinE. Weaver), cette forme d'habitation prend son origine dans l'antiquite et,retransmise par l'architecture domestique byzantine, a pu survivre dansle domaine vernaculaire, malgre certaines modifications. D'autres (W. Ml-ler-Wiener) pensent que ces maisons refletent l'impact de la presence ge-noise sur la cte egeenne. Or, il apparait que les tours de Chios, semblables eelle de Phocee, sont anterieures aux formes d'habitation gnoises quiles ont remplacees tout en maintenant la denomination de "Pyrgos'ou de"kula". Cette forme de tour se retrouve dans un bon nombre d'iles egeen-nes tout aussi bien que dans diverses parties de la peninsule balkanique.Son origine est attestee par le terme "prg" qui la designe en langue serbo-eroate.Les recherehes de Young et Haselberger ont dernontre qu'une partiedes tours grecques antiques auxquelles on avait preeedement attribue unefonction militaire, etaient en fait des batiments lies des exploitations ag-rieoles. Ces tours caracterisent les domaines de l'epoque hellenistique etsont aussi utilisees l'epoque romaine. Des travaux plus recents. Bases surla documentation ecrite (Ostrogorskij) ou sur les donnees de l'archeologieextensive (Lefort) ont mis ajour la presence de tours associees des domain-es ruraux, d'appartenanee laique ou monaeale. il semble meme que latour rurale ait servi de maison de maitre dans les proprietes plus modestes.Une tour entouree d'une eneeinte basse, se trouvant l'eeart du che-min menant du village de (autrefois Mersinet) au littoral sud dulae Bafa, dans la region du Latmos, semble representer ce dernier type52d'habitation medievale. La tour, situee aune eourte distanee de deux fortifi-eations plus importantes et eonstruite en bordure d'une plaine, a une con-figuration qui la rapproehe des autres tours etudiees dans le cadre dece projet de recherehe. Sa situation et son amenagement font presumerque son attribution prineipale ne pourrait tre eelle d'une tour de guet eom-me le laisse entendre Wiegand, dans son ouvrage sur le Latmos. il nous asemble au eontraire, que eette tour est un ehainon dans la tradition destours d'habitation dont le developpement ulterieur aboutit aussi bien au ty-pe partieulier de la tour de prestige manquant les grands domaines des prop-rietaires terriens du 19. siecle, qu'a la categorie beaucoup plus modestes desmaisons cossues du littoral egeen.5354 #' IEV - .-. ." .... :....: ,... .. ' '. . .. " ....... . .. :::. -.. . . .. ." ... ' .' . . ." :""____ 1 - Eski Foa, Kartderesi Ky, Kule ev: cephesi (Kuzey).Q!;_n - 1lIlllell!li 1 , SM, 2 - Eski Fcca, Kartderesi Ky, Kule-ev; enlemesine kesit,55 / i oi2 ] 3_ Eski Foa, Kartderesi Ky, Kule-ev: cephesi.56II; 2 3 e k i l : 4 - Eski Foa Kartderesi Ky, Kule-ev: arka cephe57580:$0'6l1 Q' tl$$ tl9$$ o 3 5M, ,J\ 033 033 5 - Eski Foa, Kartderesi Ky, 1808 tarihli ev: enlemesine kesiti 2 3 6 - Bizans Kulesi: cephesi (Kuzey)59 MnDO-lE$ D: 2 ] 7. - Bizans Kulesi: enlemesine kesit60fMJ A\8 no1XAN8 ()ISU)(UE_ iJII>88.D 2 3 'SM, 8 - Bizans Kulesi: boy kesidi61Resim: i - Kartderesi ky (Eski Kartera): yamaeta incelenen kule-ev ile "1808" tarihli evResim: 2 - Kartderesi ky, Kule ev: cephesi62Resim: 3 - Kartderesi ky, Kule ev: grnmResim: 4 - Kartderesi ky, Kule-ev: i grnm ve gney 63Resim: 5 -- Kartderesi Ky; Kule-ev: Su (?)Resim: 6 - Kule-ev64Resim: 7 - M i d i i (Lesbos) A d a s : Kule-ev650\0\Resim:8-BafaGlevresindeincelenenkulelerinkonumu(Wiegand,Latmos...)Resim: 9 - Bizans Kulesi: grnm.Resim: 10 - Bizans' Kulesi grnm ve cephesi6768Resim: 11 - Bizans Kulesi: G- grnm. aittir.Resim: 12 - Bizans Kulesi; igrnm. duman delikleriyle ocak solda, tonozun hafifletme tonozu.Duvar payesindeki dikkat ediniz.Resim: 13 - Bizans Kulesi: Kulenin setin malzemeResim: 14 - Bizans Kulesi hafifletme kemeri6970Resim: 15 - ky evresindekiikinci Bizans KulesiResim: 16 - ikinci Bizans Kulesinin bulunan mesafe Resim: 17 - Bafa Gl'nn kuzey Burgaz (Pyrgos?) Bizans Kulesi711988 YILI SUALTI CemalPULAK* Arkeolojisi Enstits'nn (INA) 1988 sezonu 13 Eyll-3 tarihleri ili Ce-mal Pulak Dnald F. Frey, Tufan Robin Piercy, Murat Tilev, Sheila Matthews, Brian Kuhn, ve Sezgin Gk-men Kltr ve Turizm Bodrum Arkeoloji Mzesi'nden Gkova, Data ve Marmaris evresinde gerekle .tirilen blgedeki eski ve yeni sinin antikgemiler iin tehlike burun ve liman vs. gibi yerler de inceleme blgede sonucunda M.. 4. sonu ile M..3. ait bir HellenistikDevri ile M.S. 5.-7. ait bir Bizans tespit (Resim: 1). Marmaris iindeevvelce olan bir daha iyi tarihleyebilmek ze-rine tekrar ancak birka keramik belirgin bir eser genelolarak 16. veya 17. tarihlenmektedir. 'bulunan iki ipo ile bir apa kelepesi larak Bodrum Arkeoloji Mzesi'ne teslim Hellenistik Devri (Marmaris)