2.LIGJËRATA NGA SOCIOLOGJIA

8/13/2019 2.LIGJRATA NGA SOCIOLOGJIA

1/26

UNIVERSITETI I PRISHTINSFAKULTETI I NDRTIMTARIS DHE ARKITEKTURS

DEPARTAMENTI I ARKITEKTURS

SHKENCAT HUMANE(ligjrata t autorizuara)

Arsimtari i lnds:Xha!r Xha!ri" ligjru!s i lart

Prishtin, 2013


2/26

S H K E N C A T H U M A N E

LNDA E SOIOLO!"IS

1# PROESI I DIFERENIMIT T SHKENAVE

Sociologjia mori emrin dhe u inkuadrua n sistemin e shkncave n vitet e 4!ta tshekullit "#"$ Ajo %n &jes n gru&in e shkencave sho'rore$

Njer(it) ' nga ditt e &ara t vetdijsimit t' t*re) ishin t interesuar t ku&tojndukurit dhe &roceset e ndr*shme sho'rore$ +ara konstituimit t sociologjis si shkenc eve,ant) ,shtjet sociologjike ishin trajtuar n kuadr t shkencave t tjera) &ara s gjithasht -iloso-is) t historis) t ekonomis &olitike etj$

Shkencat e ve,anta) &ra edhe sociologjia) lindin n &rocesin e (hvillimit tsho'ris njer(ore$ N kt kontekst sht me rndsi t shtrohet &*etja. Si ka shkuarprocesi i diferencimit t vetdijes njerzore dhe i shkencave?

Karakterin e &rocesit t di-erencimit t shkencave e ka theksuar drejt H!r#!rt

S$!ns!ri"kur thot se ai &roces shkon $r!j homogj!ni!s %ah h!t!rogj!nia.Kjo don tthot se) n &rocesin e (hvillimit sho'ror) kr*het nj &roces gjithnj e m i madh idi-erencimit dhe i s&eciali(imit t trajtave t vetdijes sho'rore) &roces k* ' va(hdonedhe sot e ksaj dite$

/ihet se &!tdija nj!rzor! n ill!t ! saja isht! ! $adi!r!n'uar.Se ,-ar ishteajo -orm e &ar e vetdijes edhe sot e ksaj dite m%etet shtje e diskutueshme.N lidhjeme t di-erencohen d* &ik&amje.

a$ +ik&amja si&as s cils magjiamerret si trajt m e vjetr e vetdijes) me,0rast ajo 1magjia2 ku&tohet si di,ka e ndar nga -eja3

%$ +ik&amja e d*t thot se !ja sht trajt e &ar e vetdijes njer(ore)duke e ku&tuar edhe magjin si &jes &r%rse t saj$

+a diskutuar shum lidhur me kto &ik&amje) se cila nga to sht m e drejt)mund t themi se trajta magjiko-fetare e vetdijes njer(ore ishte shprehje fantastike enjmendsis o%jektive dhe se n vete &r-shinte edhe elemente t &ara t njohjes njer(orem%i nat*rn dhe sho'rin$ Nga kjo vetdije e &adi-erencuar lind trajta ! $ar !di!r!n'uar ! &!tdij!s nj!rzor!ilosoia$ idhur me kt shtrohet edhe nj &*etje.

!5ka e kusht(on kt &roces t di-erencimit dhe n ,-ar ra&orti 'ndron -iloso-iae &ar ndaj &ik&amjeve mitologjiko!-etare6

Shkaku i ktij diferencimi sht grumbullimi i njohurive pozitive mbi dukurit dhesendet e ndryshme t natyrs dhe t shoqris$ Shkaku m i thell i ktij &rocesi 'ndronn (hvillimin dhe &r&arimin e &rocesit t &rodhimit) &rkatsisht n &raktikn sho'rore$/uke &unuar 1&rodhuar2 njeriu %het i vetdijshm &r shum cilsi) ai (%aton shka'e tshumta t t ndodhurit t dukurive dhe sendeve$ N kto &rocese njeriu dalngadal

lshon trajtn magjiko!-etare &r t0a (vendsuar me at -iloso-ike 1t ars*eshme2 m%i%otn$

Nj di-erencim i till u sh&reh n mn*r m t 'art n truallin e 7re'is antike$Ather) %ashk me (hvillimin e &rodhimit) t -orcave &rodhuese) erdhi deri te n$%r&%' ()ns n ()n *i+i' $h' int'-'t)%-') me t ciln u mundsua ' nj shtres ecaktuar njer(ish t merren m drejt&rdrejt me &un intelektuale 1-iloso-ike)&olitike) artistike etj$2$ Kjo) nga ana tjetr) krijoi mundsin e re(imimit t &rvojs

8


3/26


&rodhuese dhe jetsore t &eriudhs &rkatse dhe sh-r*t(imin e t*re &r &rm%ushjene nevojave njer(ore$

Me ndarjen e -iloso-is nga -eja ishte krijuar nj situat e re) &r t ciln jankarakteristike kto momente.

a$ tani) n kuadr t lmit filosofik zhvillohen elemente t shkencave tndryshme) -itohet &rvoj dhe dijeni &o(itive m%i nat*rn dhe sho'rinnjer(ore3

%$ kto elemente 1&rvoja dhe dijenit e -ituara2 krijojn tendencn e re!ndarjen e shkencavet ve,anta nga -iloso-ia) dhe

c$ feja nuk zhduket) &or m%etet edhe m tutje si trajt e ve,ant e vetdijessho'rore$

+rocesi i di-erencimit dhe i -ormimit t shkencave t ve,anta t &avarura u (hvillua&aralelisht me &rocesin e thellimit t njohurive njer(ore m%i lmenjt e ndr*shm tnat*rs dhe t sho'ris$ K* &roces -illoi n 7re'i &r t0a &rjetua lul(imin e &lot ne&okn e ka&itali(mit$

losoft e par grek ishin njherit edhe shkenctar t par$ Ata n kuadr t&ik&amjeve t t*re -iloso-ike (hvilluan edhe elementet e &ara t shkencave t ndr*shme$

Kshtu) !alesi ishte edhe matematikan) edhe astronom3 "latoni (hvillon etikn dhe&ik&amjet sho'roro!&olitike3 #ristoteli) &os ' ishte -iloso- i madh) (hvilloi disa&ik&amje nga %iologjia) mjeksia) &olitika e sho'ria etj$ N shkencat e nat*rs dallohenshkenctart.#rkimedi e #poloni 1n matematik2)$ratostemi e #ristarku1n gjeogra-idhe astronomi2) %aleni 1n mjeksi2) !huqidhidhidhe"olibie 1n histori2 etj$

50sht e vrteta) n 7re'i) &rej t gjitha shkencave) vetm hist.ri% isht' /rrin& sh%-- / t -%rt t +hi--i/it dhe .nsi$'r.h'&) ndonse n em%rion t saj) si$' ' (%%r)r sh'n.r'$ +ik&amjet e shumta t shkencave t tjera sho'rore&rm%aheshin n kuadr t -iloso-is dhe t historis$

P'ri)$h% ' -in$&'s $h' ' +hi--i/it t %(it%-i+/it ishte) n ku&timin e vrtet)'(. ' n$%r&'s s sh'n%'t ndr*shme nga lmi i -iloso-is dhe e -ormimit t t*re si

shkenca t ve,anta$9hvillimi i &rodhimit t mallrave m%shtetet n teknik) n shkenc$ 9hvillimi i ktij&rodhimi krkon medoemos njohjen m t hollsishme t cilsive dhe t ligjsis sdukurive nat*rore$ Nisur nga kto t dhna :ridrih Engelsi -let &r ndikimin e nevojave t&rodhimit dhe t tekniks n (hvillimin e shkencs) duke thn. ;N 'o-t se) si thoni ?>@

+rocesi m i hovshm i ndarjes dhe i mvetsimit t shkencave t ve,anta nga-iloso-ia sht kr*er n -und t shekullit "### dhe n -illim t shekullit "#"$

1#1# N$%r&% ' sh'n%' n sh'n% n%t4r.r' $h' sh.5r.r'

N &rocesin e ndarjes s shkencave sht karakteristike e dhna se sh'n%tn%t4r.r' ishin n$%r $h' /'ts)%r / h'r't ' / sh('&t s' %t. sh.5r.r' $ Kjodukuri mund t sh&jegohet me disa rrethana) edhe at.

a$ sho'ria ka&italiste ishte e interesuar &r (hvillimin e shkencave nat*rore)me' n to m%shtetet (hvillimi i &rodhimit t mallrave3

>:ridrih EN7ES)&etra nga materializmi historik) +rishtin) >B$$) -'$


4/26


%$ dukurit natyrore mund t studiohen m leht se ato sho'rore) &r d*ars*era kr*esore.%$>$ ato prsriten mjaft shpeshdhe &rsriten gati n trajt t njjt) dhe%$8$ o%jektet e hulumtimit t shkencave nat*rore jan t (hveshura ngaaksionet e vetdijshme) &rkatsisht ato sh-a'en ashtu si jan dhe te to nukka mundsi t -shihen me ndonj 'llim dukurit a&o t dhnat e vrteta3

c$ dukurit natyroremund tstudiohen m leht se sa ato sho'rore edhe&r -aktin se n studimin e t*re mund t a&likohet m leht eks&erimenti)duke u shkaktuar edhe arti-icialisht) gj ' sht shum e vshtir tedukurit sho'rore$

+r dallim nga dukurit nat*rore) ato shoqrore jan m komplekse$ K*

kom&leksitet i t*re sh&rehet m s miri n -aktin se. ligjsit e t*re jan shum m thell t -shehura nn dukurit) se sa

dukurit nat*rore3 ligjsit e tilla m vshtir (%ulohen 1ktu kemi t %jm me 'enie

intelegjente) ' kan vetdijen dhe vullnetin e t*re) sh-a'en &engesa&olitike) ideologjike etj$23

&rsritja e dukurive sho'rore t shumtn ka karakter t ndr*shm nga&rsritja e dukurive nat*rore dhe se dukurit e &rsritura kurr nukjan t njjta me ato t &arat$

1#2# N$%r&% ' sh'n%' sh.5r.r'Shkencat shoqrore si lnd t hulumtimit t tyre kan shoqrin njerzore'

prkatsisht trajtat e ndryshme' ligjet ekzistuese dhe zhvillimin e tyre$/et*ra &arsore e kt*re shkencave ishte dhe m%etet ' t (%uloj ligjsit e &rgjithshmesi dhe ato t ve,anta t ksaj s-ere t njmendsis o%jektive) t (%uloj mn*rn emani-estimit t t*re) lidhjet shkajkore dhe ra&ortet e tjera t ndrvarsis midis dukurivesho'rore si dhe ra&ortin e t*re ndaj njmendsis s trsishme$

(arsisht se nga far aspekti studiohen dukurit shoqrore jan formuar edhedisiplina t shumta shkencore$ Kshtu) u ndan historia) ekonomia &olitike) shkencatjuridike) etika) &edagigjia) sociologjia dhe shkencat e tjera sho'rore$

/erisa) shkencat e tjera shoqrore studiojn aspektet e veanta t shoqrisnjerzore) si %ie -jala. &edagogjia ' studion edukatn) etika moralin) ekonomia &olitike&rodhimtarin dhe ligjshmrit e saj) historia as&ektin kronologjik t (hvillimit tsho'ris3 sociologjia dallohet nga t gjitha ato dhe ka lnd s&eci-ike t studimit) &r ,kaedhe lindi n nj -a( kohore t mvonshme$

So'iologjia sht njra ndr sh%!n'at m t $rgjithshm! shoror! dh! si !

till studion shorin nj!rzor! n trsin ! saj$

2#1# ORI!"INA E SOIOLO!"IS

Sociologjia) si ,do shkenc tjetr) ka parahistorin e vet$ +arahistoria e saj datonnga antikiteti$ Elemente t mendimit sociologjik ishin &ara'itur ' n antik) te autortgrek e romak) &or edhe te shum mendimtar t &eriudhave t mvonshme$

4


5/26


"r t)u konstituar si shkenc m vete sociologjis i sht dashur nj kohrelativisht e gjat$ *drlikimi i jets shoqrore) nga njra an dhe thellimi i njohjesshkencore t saj) nga ana tjetr) %n t domosdoshme ndarjen e sociologjis dhe&avarsimin e saj) ose krijimin e sociologjis moderne$8

Nisur nga -akti i themelimit t saj si shkenc m vete mund t thuhet se sociologjiasht shkenc relativisht e re$

Ndr themeluesit e saj konsiderohet sociologu -rance( *g+st Konti 1AugusteComte2$ Ai ishte i pari q e prdori termin sociologji) duke e (vendsuar me t termin e-i(iks sociale) ' aso kohe ishte n &rdorim$ Konti kt emrtim t ri &r her t &ar e&rdori n nj letr drguar nj miku t tij 1alat2) n vitin >D84) ndrsa &r o&inion m tgjer e &rdori n ve&rn e tij ;+ursi i filosofis pozitive,1Cours de &hiloso&hie &ositive2#) >DD$ Me kt rast ai sociologjin edhe e vendosi &r her t &ar n sistemin eshkencave$

$mrtimi sociologji rrjedh prej dy fjalve latine e greke. so'ius1lat$2 do t thotshori" shoror!" ! $r#ash%tdhe logos'nga gre'ishtja e vjetr) ' krahas ku&timevet tjera do t thot sh%!n'$

+avarsimi i sociologjis si shkenc si &asoj kishte -lakjen e 'asjes si&as s cils ajo

do t ishtefilosofi politike mbi shoqrin$Sociologjia) si n t kaluarn ashtu edhe sot) prcaktohet n mnyra t ndryshme)

varsisht nga kndvshtrimi nga i cili nisen sociologt a&o nga -akti se ,ka konsiderojndet*r &arsore t saj$

2#1# PIKPAM"ET E KLASIKVE PR LNDN E SOIOLO!"IS

8$>$>$ ,i%$amja $oziti&ist!) ' &r-a'sohet nga *g+st Konti) insiston nstudimin ! r!ndit dh! $rogr!sit shoror-

Konti sociologjin e kishte ndar n stati%n dhe dinami%n so'ial!. Statika

sociale) a&o teoria e rendit'sht nj lloj anatomie e organizmit shoqror) &r lnd tveten ka hulumtimin eks&erimental dhe racional t aksioneve a&o reaksioneve t t gjitha&jesve t sho'ris$ Ndrka') dinamika sociale' a&o teoria e progresit) studion ligjet e&rogresit sho'ror) &rkatsisht drejtimin e kaheve t evolucionit sho'ror$

Merita e Kontit 'ndron n -aktin se ai pajton kto dy momente t studimitsociologjik) ' &r nj koh shum mendimtar i konsideronin si t ndara$ Si&as tij rendisho'ror nuk mund t vendoset dhe as t jet i &rhershm nse nuk sht n &ajtim me&rogresin) sikundr ' nuk ka &rogres &a rend t konsoliduar$

8$>$8$,i%$amja !&olu'ionist! me H!r#!rt S$!ns!rin' si themelues t ktijdrejtimi) &romovoi 'ndrimin se ligj!t ! $rgjithshm! t zh&illimit t nat+rs &l!jn !dh!$r shorin nj!rzor!.

Si&as ksaj &ik&amjeor'asht ligj ' vlen edhe &r sho'rin njer(ore) andajedhe sht e mundshme ' t %het &arashikimi i rrjedhs s ngjarjeve e t -enomenevesho'rore$

S&enseri theksonte se so'iologjia studion rritn" zh&illimin" stru%turn dh!un%sionimin ! gru$it shoror" si $rodhim i a%sionit t ndrsj!ll t nj!rz&!'nat*ra e

8ek SK#) Sociologjia'=lio=) Tiran) >BBF) -'$G$


6/26


t cilve &rm%an vetit e &r%ashkta t tr njer(imit si dhe cilsit e karakteristikave tve,anta t racave a&o vetive individuale t njer(ve$

8$>$$ ,i%$amja instin%ti&ist! &r&i'et ' t0i &ara'es -aktort relevant t

(hvillimit sho'ror$ Kshtu) .iliam Samn!ritheksona%sionin1e jo mendimin2 si a%torm t rndsishmnga i cili nisen njer(it n kr*erjen e &unve t t*re$ Ai thot se uria"!$shi s!%sual" sugj!stioni dhe ri%ajan katr motivet kr*esore ' kusht(ojn ,doaksion t njeriut) ndrsa &ra&a secilit &rej t*re -shihet int!r!si i indi&idit$ /uke i reali(uarkto motive njerzit krijojn fenomene masovike) t cilat nga ana e t*re krijojn adete a&o(akone t ndr*shme) t cilat njer(it i ruajn s %ashku$

/arls Kuli%ri kthes) n &rcaktimin e sociologjis) duke u anga(huar &r njsu%jektivi(m organik$ Kshtu) n anali(n e sho'ris ai niset nga gjendja e shpirtitfryms njerzor si ,trsi organike,) i cili &rher nuk sht n harmoni dhe&ajtueshmri t %rendshme$ 7ru&et sho'rore i konsideron si agjensi kr*esore t ksajdukurie) ndrsa ato 1gru&et sho'rore2 i ndan n primare 1-amilja) -'injsia etj$2 dhesekondare.

Si&as Kulit det*ra e sociologjis) &ara s gjithash) sht t studioj sh&rehjen

trsore t tendencave t nnvetdijs dhe t vetdijes) si kristali(im i sh&irtit sho'ror ntrajta t shumta dhe &ik&amje t saj$ Kjo do t mundsonte krijimin e institucionevesho'rore sikundr ' jan. shteti) kisha) &rona) -amilja) sistemi i edukats dhe i industris)t cilat &o ashtu jan lnd e studimit t sociologjis$

Ma%s .!#!ri 1MaI Je%er2 %ri nj kthes t madhe me pikpamjen e tijpsikologjike e kulturaliste$

e%eri thekson rolin e ;tipit ideal,) ndrsa shkakun e sjelljes sho'rore mund t0ash&jegojm &rmes tri mn*rave.

vrejtjes historike t ve&rimeve t individve3 vrejtjes sociologjiko!statistikore t sjelljeve t individve n raste t shumta)

dhe

me an t ti&eve ideale) ' &ara'esin ku&timin e %rendshm t -enomenevesho'rore$Ti&et ideale kan tri cilsi.s pari'ato jan -ormulime me an t kategorive su%jektive)s dyti'ato &rcaktojn ku-ijt e rasteve) me t cilat disa elemente &ara'iten ntrajtn e t*re t &astr) &or ' nuk sh&rehin njohjen konkrete t aksionit) dhe)s treti'ato 1ti&et ideale2 nuk mund t jen 'llim i shkencs$

N kuadr t lnds s sociologjis ai #n jal $r ti$!t ! &!$rimtarisshoror!" ra$ort!t shoror!" mn+rn ! organizimit t &!$rimtaris shoror!"l!gjitimimin ! r!ndit shoror" gru$!t shoror!" or'n dh! $usht!tin" %lasatshoror! dh! #uro%ra'in-

Emil 0+r%!mi si krkes themelore kishte shtruar ' a%t!t shoror! tstudioh!n si s!nd!'krkes kjo ' ishte n -r*mn e &o(itivi(mit$ +r t0i njohur kto -akteduhet t nisemi nga o%jektiviteti i t*re) i cili mund t sigurohet n tri nivele.

n kodeksin juridik' institucionet shoqrore dhe dogmat fetare.

1a%t!t shoror! jan 2siu g!n!ris3" di4%a t &!4anta" t $osa4m! dh! t&!4uara1nga -aktet e tjera2 dhe kan d* cilsi relevante. ekstensitetin dhe im&onimin$

G


7/26


Sociologjia mundson &r t rregulluar drejt ra&ortet sho'rore$ 5nda e saj'si&as /*rkemit) do t ishte t studioj a%t!t m#i t 'ilat ngrit!n ra$ort!t shoror!" nt gjitha trajtat ! t+r!.

Kontri#uti i /*rkemit n sociologji 'ndron n -aktin se ai studioi trajtat !solidarit!tit 1t cilat i ndan n mekanike dhe organike2) vetdijen sho'rore 1t ciln endan n individuale dhe kolektive) duke u ndalur edhe te ,shtja e normales dhe e&atologjiks n sho'ri2) -enomenin e -es 1ve,mas n ve&rn ;M%i -ormat elementare tjets religjio(e=2) ndarjen e &uns si dhe ,shtje t tjera sociologjike) me ,ka) me t drejt)%onsid!roh!t si th!m!lu!s i sh%olls so'iologji%! rng!$

Sociologjia mundson &r t rregulluar drejt ra&ortet sho'rore$ 5nda e saj'si&as /*rkemit) do t ishte t studioj a%t!t m#i t 'ilat ngrit!n ra$ort!t shoror!" nt gjitha trajtat ! t+r!.

Kontri#uti i /*rkemit n sociologji 'ndron n -aktin se ai studioi trajtat !solidarit!tit 1t cilat i ndan n mekanike dhe organike2) vetdijen sho'rore 1t ciln endan n individuale dhe kolektive) duke u ndalur edhe te ,shtja e normales dhe e&atologjiks n sho'ri2) -enomenin e -es 1ve,mas n ve&rn ;M%i -ormat elementare tjets religjio(e=2) ndarjen e &uns si dhe ,shtje t tjera sociologjike) me ,ka) me t drejt)

%onsid!roh!t si th!m!lu!s i sh%olls so'iologji%! rng!$

2#3# DISA N!A PIKPAM"ET E RE"A PR LNDN E SOIOLO!"IS

Sho'ria si nj totalitet i gjer) ' sht lnd e studimit t sociologjis) studiohetedhe nga shkencat e tjera$ Se cila sht lnda m e &ra-rt e sociologjis dhe n ,kadallohet ajo nga shkencat e tjera sho'rore ek(istojn &ik&amje t shumta edhe n mesine mendimtarve %ashkkohor sociologjik$ N va(hdim do t0i &ara'esim vetm disa &rejt*re) t cilat jan m karakteristike dhe m &rm%ledhse$

2#3#1#"ikpamja si&as s cilsso'iologjia sht sh%!n' m#i gru$!t shoror!

dh! &!$rim!t ! ndrsj!lla t t+r!'sht mja-t e &rha&ur n sociologjin amerikane dheat evro&iane$ +r-a'sues m ti&ik i ksaj &ik&amje jan. E-S-6ogardus dheEm!riSt!$h!n1n Amerik2 dheE-0+$r!l1E$/u&reel) sociolog %elg2$

6ogardussociologjin e ku&ton sishkenc mbi botn n t ciln grupet shoqroreveprojn prmes interaksionit t ndrsjell t antarve t vet$Si&as tij gru&i &ara'et nj%a( reale dhe si i till mund t veri-ikohet n mn*r em&irike$

Si&asEzh!n0+$r!litsociologjia sht shkenc ' studion 2gru$a'ion!t so'ial!t &r!jtura $r &!t! dh! n ra$ort m! t tj!rt=$4Nga kjo ku&tohet se sociologjia) si&asktij autori) studion shtresat) klasat) familjen a&o grupet punuese dhe raportet endrsjella t tyre) n mn*r ' t arrihej deri te njohja e strukturs glo%ale t sho'ris$

#nsistimi i kt*re sociologve dhe i %ashkmendimtarve t tjer t t*re) nstudimin e gru&eve sho'rore sht me rndsi &r sociologjin si shkenc) ndonse ajokurrsesi nuk do t mund t reduktohej vetm n kt$

E$S$7AL/US) Sociology'Nev ork) >B4) -'$43 cituar si&as 7jergj Lra&i) Sociologjia' +rishtin)>BBG) -'$>G$4E$/U+LEE) Sociologie generale'+aris) >B4D) -'$F43 cituar si&as 7jergj Lra&i) Sociologjia' +rishtin)>BBG) -'$>F$

F


8/26


2#3#2# "ikpamja e cila sociologjin e kupton si sh%!n' m#i institu'ion!tshoror!' sht) &o ashtu) mja-t e &rha&ur$ Kt e &r-a'son Emil 0+r%!mi'un%sionalistt1ndr t cilt dallohet !alkot "arsonsi2 e t tjer$

0+r%!mi sociologjin e kishte &rcaktuar si sh%!n' studion gj!n!zn dh!un%sionin ! institu'ion!&! shoror!) ndrka' me institucion ai ku&ton t gjitha mn*rate ve&rimit dhe t t menduarit ideal) si dhe sendet e ndr*shme ' individi i gjen si tinstitucionali(uara &ara&rakisht) e ' %arten %re( &as %re(i &rmes edukats$

Sociologt %ashkkohor insistojn n dallimin midis institucionit dhe sho'ats$#nstitucionet do t ishin t karakterit m univer(al) ato jan m t organi(uara dhe msta%ile n reali(imin e ndonj aktiviteti a&o interesi sho'ror$

K* &rku-i(im) i sociologve ' e &r-a'sojn kt &ik&amje) nuk sht shum ilargt nga &rku-i(imi i sociologjis si shkenc m%i gru&et sho'rore$

2#3#3#"ikpamja se sociologjia sht sh%!n' m#i sj!llj!t shoror! t nj!rz&!'&r-a'sohet m s te&rmi ngapsikologt social &andberg' &arsen' /.+re' 0.+refild'&rgjithsisht nga bihevioristt2$

Shumica e t*re insistojn n -aktin se sociologjia duhet t studioj sjelljet e

njer(ve dhe mn*rn se si sh&rehen e &rjetohen ato nga gru&e t ndr*shme sho'rore)ndrka' sociologt amerikan thon se ajo studion sjelljet e individve n sho'ri$ K* i-undit sht konce&t m i gjer dhe sht i njohur si drejtim ' 'uhet biheviorizm$

+ik&mja n -jal) e cila sht mja-t e &rha&ur n Amerik) thekson rolin esjelljeve sho'rore) ' sht me rndsi t madhe &r t ku&tuar -enomenet sho'rore)mir&o ajo si e till sht edhe o%jekt kritike) me' lndn e sociologjis e redukton nvetm nj as&ekt t ve,ant sho'ror$

2#3#6# Dis% /'n$i/t%r sociologjin e prcaktojn si sh%!n' m#i ormatshoror!.+r-a'sues m ti&ik t ksaj &ik&amje janerdinand T!nis' %eorg 7im!ldhe&eopold &on.is!.

Si&as 9imelit dhe i(es -ormat sho'rore jan institucione t ;aksionit tndrsjell= t individve) t cilat mund t reduktohen n &rocese sho'rore) me ann e tcilave njer(it lidhen a&o edhe largohen ngrmjet veti$ Si&as ksaj &ik&amje det*ra esociologjis do t ishte t studioj -ormat sho'rore) at ' mund t -ormali(ohet nra&ortet ndrnjer(ore) me an t a%strakcionit dhe ' si e till ndahet nga &rm%ajtjasho'rore$

i(e duke e &r'ndruar lndn e sociologjis n studimin ! marrdhni!&!shoror!) insiston n (%ulimin e ligjeve) n %a( t t cilave 'eniet njer(ore) n ra&ortete t*re) -ormojn gru&e t ndr*shme) gru&e kto t cilat &rcaktojn jetn e t*re$

+avarsisht nga -akti se jan tejkaluar &ik&amjet klasike t -ormali(mitsociologjik) disa nga kto &ik&amje %ashkkohore e aktuali(ojn edhe m tutje kt,shtje n kuadr t mendimit sociologjik$

2#3#7#"ikpamje' mja-t e &rha&ur dhe e rndsishme) sht edhe ajo si&as scils so'iologjiaprcaktohet si shkenc q studion trsin ! !nom!n!&! shoror!' ecila &r-a'sohet nga7horzh 8ur&ii'Karl ManhajmidheMoris 8ins#!rgu.

Emil /LKEM)0rregullat e metods sociologjike' +rishtin) >BDD) -'$F$

D


9/26


8ins#!rgu mendon se sho'ria duhet t studiohet si trsi) me 'llim ' tku&tohet mn*ra e interaksionit midis elementeve t ndr*shme t saj$ S.i.-.&i% shtsh'n 5 studion int!ra%sionin ! nj!rz&!$

Kto &ik&amje gjithsesi &ara'esin nj kthes me rndsi n drejtim t avansimit tmendimit shkencor sociologjik$

7ins%ergu n kt &lan &!4on tri trajta d!t+rasht sociologjis.S pari'ajo duhet t %lasii%oj ti$!t dh! trajtat ! marrdhni!&! t ndr+shm!

shoror!) ' h*jn n kuadr t institucioneve &or edhe t asociacioneve 1sho'atave2 tndr*shme3

S dyti) sociologjia duhet t hulumtoj ra$ort!t ndrnj!rzor!) dheS treti'ajo duhet t z#uloj ligj!t s$!'ii%!) t cilat do t mundsonin studimin etrsishm t -enomeneve sho'rore$8ur&ii insiston n studimin int!grati& t !nom!n!&! shoror!) krkes kjo e

cila mendimin sociologjik e %n m kom&leks) &or edhe m t %egatshm$ M%i kt %a()sociologjin e &rcakton si ti&ologji cilsore dhe diskontinuese) t m%shtetur ndialektikn e trsis s -enomeneve sho'rore t &astrukturuara) &or edhe ' jan latente&r t0u strukturuar) t cilat hulumtohen n t gjitha nivelet e thellsis) n t gjith shkallt

dhe n t gjith sektort) me 'llim t njohjes s lvi(jes strukturale t sho'ris$GKarl Manhajmi'' n ku&timin sociologjik sht nn ndikimin e Karl Marksit)

duke iu a-ruar &ik&amjes marksiste) &ohon se so'iologjia d!t+rn ! &!t ! r!alizon n trini&!l!.

t hulumtimit analiti%osint!ti%t -enomeneve sho'rore duke u nisur ngagjene(a &rmes (hvillimit e ndrrimit gjer te su&rimimi i t*re3

se hulumtimiduhet t %het m! m!toda %rahasu!s!) duke iu shmangurs&ekulimeve -iloso-ike) dhe

sociologjia duhet t analizoj !nom!n!t si dh! institu'ion!t ! ndr+shm!n ni&!lin %on%r!t ! stru%tural t t+r!$

Krkesat e Manhajmit &ara'esin interes t ve,ant sociologjik$

2#6# PRKUFI8IMI I LNDS S SOIOLO!"IS

So'iologjianu% sht sint!z ! thj!sht ! sh%!n'a&! shoror!) sikurse ' nukmund t jet as ilosoi ! shoris$

So'iologjia i $rdor r!zultat!t ! sh%!n'a&! shoror!" $or nu% r!du%toh!t nto$ Ajo nuk guIon t ku&tohet si nj enciklo&edi e shkencave sho'rore$ Ndonse) ajo &rnga nat*ra e studimit t saj sht nj nga shkencat m t &rgjithshme sho'rore) nukguIon t shkoj n skajshmrin tjetr dhe t konsiderohet si -iloso-i e sho'ris 1mendimkritik sho'ror a&o teori e &rgjithshme sho'rore2$

Nga kto t dhna mund t vrejm se so'iologjia sht d!inuar dh! d!inoh!tn mn+ra t ndr+shm!$

Ant.ni !i$'ns 1Anthon* 7iddenns2 sociologjin e &rcakton si studim i j!tsso'ial! i gru$!&! dh! i shori&! nj!rzor!$ Si&as tij) sociologjia sht nj ndrmarrje eguIimshme dhe e thell) ' ka &r su%jekt sjelljen ton si 'enie sho'rore$ S-era eve&rimtaris s sociologjis sht jasht(akonisht e gjerF

Sociologjia sh&esh &rcaktohet si ;sh'n sh.5r.r' ' (r&ithsh/', ' i-%st)$i.n sh.5rin si trsi ' t &ith% *'n./'n'' sh.5r.r', -i$h&'t, *)nsi.ni/in,GSi&as 7jergj LLA+#) Sociologjia' -'$8>$FAnthoni 7#//ENS) Sociologjia'5a%ej) Tiran) >BBF) -'$8>$

B


10/26


n$r4shi/in $h' +hi--i/in ' t4r'9:' ose ;sh%!n' m ! $rgjithshm! m#i shorin" m!rr!t m! hulumtimin ! ligjsi&! t zh&illimit t stru%tura&! shoror! os! %rij!sa&!!%onomi%oshoror! lidhur m! zh&illimin shoror t nj!riut dh! t %ulturs s tij,.1

Nga kto &rku-i(ime ku&tojm se so'iologjia hulumton !l!m!nt!t th!l#sor! tra$ort!&! ndrnj!rzor!) n t gjitha -ormat ' krijohen) %renda gru&eve e institucionevesho'rore si dhe n sistemin e trsishm sho'ror 1nga ato m t vogla!-amilja) deri teato m t mdha!shkolla) shtresat sho'rore) klasat) shteti) &olitika etj$2$ Ajo studionormat stru%tural! dh! as$!%t!t ! l&izshmris s shoris n t gjitha $rm#ajtj!t !saj$

Sociologjia det*rn e vet e reali(on n tri nivele teorike dhe metodologjike2 n ni&!lin m t $rgjithshm 1a%strakt) teorik2 ajo studion stru%turn"

l&izshmrin dh! ligj!t ! $rgjithshm! t sist!mit shoror si trsi3 hulumton dhe krahason %ara%t!risti%at dh! ligjsit ! ndr+shm! t

zh&illimit dh! transormimit t shori&! t &!4anta3 ajo analizon stru%turn dh! !nom!n!t m t rndsishm! shoror!)

gru&et dhe institucionet %renda&r%renda nj sistemi) 'o-t nga as$!%tit!ori%ashtu edhe nga as$!%ti $ra%ti%i t*re$

Ku&tohet se sociologjia sho'rin nuk e ku&ton si trsi t elementeve e as&ektevet ndara) &or t lidhura mesvete dhe vetm kshtu mund t vij deri te njohja e vrtetshkencore$

D:ehmi A7AN#)Agim HSEN#) Sociologjia) ETMM i Kosovs) +rishtin) >BBG) -'$$BLudi SU+EK) Sociologija' 3agreb' 4156.

>


11/26


3# MARRDHNIA E SOIOLO!"IS ME SHKENATE T"ERA SHO;RORE

+rej momentit t &avarsimit t sociologjis) si shkenc e ve,ant) sht %r e&ashmangshme edhe ,shtja se n ,-ar marrdhnie 'ndron ajo me shkencat e tjera)ve,mas ndaj at*re sho'rore$

idhur me trajtimin e ksaj ,shtje edhe sot ek(istojn dallime) t cilat sh&eshmund t jen edhe t mdha) ndrmjet shkollave a&o drejtimeve t ndr*shme) sh&esh edhendrmjet sociologve t t njjtave shkolla sociologjike$ Nuk jan t rralla edhe &ik&amjetekstreme t cilat) kur %jn -jal &r rolin e sociologjis) a%soluti(ojn rolin e saj n dm tshkencave t tjera a&o t kundrtn 1a%soliti(ojn rolin shkencave t tjera n ra&ort mesociologjin2$

Shka'et e &ik&amjeve t ndr*shme dhe mos&ajtimeve) lidhur me saktsimin emarrdhnieve t vrteta ' ek(istojn midis sociologjis dhe shkencave t ve,anta) duhet

krkuar n -aktin se.a$ dukurit shoqrore'&r nga nat*ra)jan komplekse7%$ t njjtat dukuri shoqrore studiohen nga shkenca t ndryshme

shoqrore'ndonse nga as&ekte t ndr*shme) dhec$ pr shum lmenj t fenomeneve shoqrore ende nuk ekzistojn shkenca t

veanta ' do t0i studionin ato$Sho'ria njer(ore sht e &r%r nga njsistem shum kompleks dukurish) t

cilat mani-estohen dhe mund t vrehen 'o-t kur ato i kundrojm n ndonj momentstatik) e a' m te&r n lvi(jen e t*re$ N nj sistem t till dukurit e ndr*shme janndrmjet veti shum-ish t lidhura) ashtu ' secila ve&ron n tjetrn dhe nuk mund t-litet &r nj dukuri e njkohsisht &a u -olur edhe &r shum t tjera) me t cilat

shum-ish sht e lidhur dukuria e &ar$ Kshtu) %ie -jala) nse studiojm ndonj dukuri' ka t %j me jetn e studentve) do t duhej ' at t0a kundrojm nga as&ekte tshumanshme dhe n varsi t ndrsjell me dukurit e tjera) se&se &ro%lemet dhe dukurite ndr*shme jetsore t studentit) si dhe t ,do individi tjetr n sho'ri) jan 8trsi emarrdhnieve shoqrore,9arks.Kjo do t thot se n t grshetohen marrdhniet etrsishme sho'rore dhe se &a marrjen e t*re n konsiderat nuk mund t ku&tohen dhet sh&jegohen trsisht$

Sho'ria duke 'en si trsi unike) e dukurive t shumta ligjrisht t lidhura) ajo s&ari ishte o%jekt studimi i disa shkencave t &rgjithshme ! -iliso-is dhe historis) nmn*r ' m von t &ara'iteshin edhe shkenca t ve,anta) ' do t merreshin mestudimin e as&ekteve t caktuara t dukurive sho'rore$ Kshtu) si shkenca t ve,anta udi-erencuan. antro&ologjia) etnologjia) &sikologjia sociale) ekonomia &olitike) shkencatjuridike) &olitike e gjuhsore etj$

Nga k* as&ekt lind edhe nevoja e sh'*rtimit t marrdhnieve t sociologjis mekto shkenca t ve,anta sho'rore$

3#1# MARRDHNIA E SOIOLO!"IS ME HISTORIN

>>


12/26


Historia si shkenc sht shum m e vjetr se sa sociologjia$ Ajo sht njra ndrshkencat m t vjetra sho'rore$ Me (hvillimin e sho'ris sht dashur t arrihet nj niveli caktuar i studimeve historike dhe i shkencave t tjera sho'rore) &r t lindur sociologjiasi shkenc$

Historia i je& sociologjis material konkret nga e&oka t ndr*shme) &a t cilinsociologjia nuk do t mundte t %j studimin sociologjik t strukturs dhe t (hvillimit t-ormacioneve t ndr*shme ekonomiko!sho'rore dhe t sho'ris njer(ore n trsin esaj$

Midis sociologjis dhe historis ek(istojn dallime) ndr t cilat duhet theksuar d*m karakteristike) edhe at.

a. 9etoda e historis sht kr*esisht individualizuese' konkrete-kronologjike'ndrsa ajo e sociologjis tipologjike dhe e prgjithshme' dhe

b. Shkalla e abstraksionit n sociologji sht m e lart se sa n histori.Sociologjia) n rradh t &ar) vren lidhmrin e ndrsjell t t gjitha dukurive

sho'rore 1ekonomike) &olitike) &sikologjike dhe ideore2) gjersa historia m te&r trajtonlvi(jen sho'rore nga as&ekti &olitik) ku&tohet duke i marr &ara s*sh edhe elementet etjera$

3#2# MARRDHNIA E SOIOLO!"IS ME PSIKOLO!"IN

N sociologjin %ashkkohore) ve,mas ate amerikane) sht sh-a'ur tendenca e&sikologji(imit t sociologjis) &rkatsisht e shkrirjes s sociologjis n &sikologji$+avarsisht nga -akti se nj tendenc e till sht e njanshme dhe e &a'ndrueshme) ajo-let &r nj as&ekt t rndsishm t marrdhnieve t kt*re d* shkencave) &rkatsisht&r varsin e ndrsjell t t*re$

Me rndsi t madhe sht studimi i ndikimit t -aktorve &sikik n jetn sho'roredhe anasjelltas) ndikimi i rrethit sho'ror dhe i marrdhnieve sho'rore &rgjithsisht n

(hvillimin e jets &sikike$7jat studimit t dukurive t ndr*shme sho'rore do t ishte ga%im i madh ' atot reduktohen n dukuri &sikike) sikur ' do t ishte ga%im t lihet &as dore ndikimi i-aktorve dhe i elementeve &sikologjike n sh-a'jen e dukurive kom&lekse sho'rore$

3#3# MARRDHNIA E SOIOLO!"IS ME ETNOLO!"IN, ETNO!RAFINDHE ANTROPOLO!"IN

Sociologjia sht n ra&ort t varsis s ndrsjell edhe me shkencat si, jan.etnologjia) etnogra-ia dhe antro&ologjia$

N ndr*shim nga sociologjia) etnologjia dhe etnografia jan m empirike. Ato mte&r merren me t vrejturit) t m%ledhurit) t &rshkruarit dhe t sistemati(uarit ematerialit ' ka t %j me normat) (akonet) traditat) rregullat -amiljare dhe -isnore tnjer(ve ndr vise t ndr*shme t %ots$ Materialet e tilla shr%ejn &r t nIjerrur sinte(aadekate teorike) t cilat n &jesn m t madhe jan &rgjithsime &r rregullimin sho'rora&o vetdijen njer(ore t sho'rive t caktuara$ N kt &lan jan t njohura studimet eetnologve.&ui 9organ' &evi :rill etj$

+unimet e Morganit t &u%likuara n ve&rn Shoqria e par'&or edhe n ve&rat etjera) ndihmuan n nj mas t madhe mendimtart e mvonshm 1Engelsin2 &r t ardhur

>8


13/26


deri te disa &ik&amje t rndsishme lidhur me origjinn e -amiljes) t &rons dhe tshtetit$

N literaturn sociologjike) me &lot t drejt) theksohet se ndryshimi) midissociologjis dhe etnologjis) qndron n prgjithsimin e fakteve q bn sociologjia'ndrsa etnologjia mbetet m tepr shkenc empirike dhe jogjeneralizuese.

Marrdhnie e ngjashme sht edhe ajo ndrmjetsociologjisdhe antropologjis$Sh&esh ndodh ' antro&ologjia ga%imisht t identi-ikohet me sociologjin$ T njohurit enat*rs s njeriut me t gjitha elementet e %ots s tij) nuk mund t mos jen edhe &ro%lemsociologjik) &ikrisht &r -aktin se njeriu sht dukuri totale sho'rore$

9-- MA;;*i-.s.*i %(. *i-.s.*i.>hist.ri?

2# t!nd!n'a ! shndrrimit t so'iologjis n sh%!n' t &!4ant shoror!, mekarakter &ak a shum!m$iri%,&a kurr-ar lidhje me -iloso-in) ' n t vrtetsht reaksion ndaj tendencs s &ar, dhe

>


14/26


3# t'n$'n% ' +hi--i/it t s.i.-.&is si sh'n / 't', $)' ' r)%&t)r'$h' -i$h&'n ' s%& /' *i-.s.*in#

Se shtm ! dr!jt $i%$amja ! tr!tnuk ka nevoj &r ndonj argumentim mt gjer$ Kjo -let edhe &r nj -akt tjetr se so'iologjis, &avarsisht nga &rocesi i&avarsimit t saj)m! ilosoin i m#!t!n !dh! shum $i%sh+rtim! t $r#ash%ta si$h' n!&oja t ndihmoh!n n mn+r t ndrsj!ll#

3#@# MARRDHNIA E SOIOLO!"IS ME SHKENAT E T"ERASHO;RORE

Sociologjia 'ndron n marrdhnie t ngusht edhe me shum shkenca t tjerasho'rore) sikundr jan.pedagogjia' gjeografia sociale' demografia' shkencat juridike'gjuhsore e politikeetj$

Shkencat e ndr*shme sho'rore dhe re(ultatet e t*re jan me rndsi t madhe &rsociologjin) sikundr ' edhe re(ultatet e sociologjis jan me rndsi &r ,do studim nlmin e shkencave sho'rore$

3## SOIOLO!"IA DHE SHKENAT E T"ERA SHO;RORE > R'+i/'

/uke u nisur nga o%jekti i studimit) sociologjia %n &jes n at sistem t dijevenjerv(ore ' i 'uajm shkenca sho'rore 1sociale2$ Shkencat sho'rore 'uhen t tillase&se ato e drejtojn vmendjen e t*re ndaj sho'ris e &ro%lemeve t saj$

Secila nga shkencat sho'rore ka o%jektin e saj s&eci-ik t studimit) duke u -okusuarn as&ekte a&o elemente t ve,anta t jets sho'rore$ Secila nn kndvshtrimin e sajorigjinal) me o%jekt t &rcaktuar sakt$

idhja midis sociologjis dhe shkencave sho'rore e ka %a(n e vet &ikrisht teknat*ra e o%jektit t studimit$ Ato studiojn s %ashku t njjtin realitet P sho'rinnjer(ore$ Nj gj e till %n t mundur krijimin e ra&orteve mja-t t ngushta midis t*re)

madje mund t -lasin &r kusht(imin e ndrsjell t suksesit t t*re$Sa i &rket marrdhnieve t sociologjis dhe shkencave t ve,anta) ato do t mund t0i&rm%ledhim n sa vijon.

Marrdhni! %m#imi B Anali(at) konklu(ionet dhe re(ultatet e sociologjismerren nga shkencat e tjera sho'rore dhe sh-r*t(ohen &r nIjerrjen ekonklu(ioneve t t*re) gj ' e njjta ndodh edhe anasjelltas?

Kushtzojn su%s!sin ! njra tj!trs B &r shem%ull) anali(a ekonomikerre(ikon t m%etet e ver%r &a &rdorimin e &vrmasave sociologjike) sikur 'anali(a sociologjike &a konce&tet ekonomike) t a-ta t masin &eshn e-aktorve sociologjik) do t ishte e (%ra(t3

K.n-)+i.n't ' r'+)-t%t't ' n&rs h'n nCit&' (r t&'trn? K%n t'ni% $h' /'t.$% t n&&t% ri/i? S.i.-.&i% % n&*%r r.-i .r$in)'s /i$is sh'n%' sh.5r.r'#

6# SOIOLO!"IT E VEANTA

+rkundr t dhns se sociologjia sht shkenc relativisht e re) gjat ksaj&eriudhe) ajo) u (hvillua duke arritur n at shkall) sa ' &rej saj -illuan t di-erencohendisi&lina t shumta shkencore a&o sociologji t ve,anta$ Kshtu) lindn shkencat e ve,anta

>4


15/26


sociologjike) si, jan= so'iologjia ! industris" so'iologjia ! $uns" so'iologjia !&!nd#animit (! +t!titur#an! dh! ! shatitrural!)" so'iologjia $oliti%!" so'iologjia ! sdr!jts" so'iologjia ! %ulturs" so'iologjia ! s$ortit 't

Sociologjiasot sht zhvilluar mjaft' kshtu q' me koh formohen edhe shumdisiplina t reja sociologjike$ /uke i &asur &aras*sh kt) me t drejt) edhe shtrohet&*etja se.

cilat jan ato sociologji6 cili sht ra&orti i t*re ndaj sociologjis s &rgjithshme) cili sht ra&orti n mes vet sociologjive t ve,anta) dhe cili sht ra&orti i t*re i &r%ashkt ndaj shkencave t tjera sho'rore$

Me (gjrimin dhe thellimin e njohurive sociologjike vjen deri te &rocesi i njdi-erencimi m t madh t shkencave sociologjike$ /isa nga kto sociologji i kemi&rmendur m lart$

Sociologjit e veanta parimisht bazohen dhe mbshteten n sociologjin eprgjithshme$ Ato gjenden n varshmri t ndrsjell midis vete dhe me sociologjin e&rgjithshme) sikundr edhe me shkencat e tjera t ve,anta sho'rore$

idhur me di-erencimin e shkencave t ve,anta sociologjike dhe nevojn e

ek(istimit t t*re) n mesin e sociologve) ka 'ndrime t ndr*shme$/isa&rej t*re) duke shkuar n nj skajshmri)shtrojn pyetjen e arsyeshmris t

ekzistimit t sociologjive t veanta krahas sociologjis s prgjithshme$Nj nga argumentet e t*re) n t shumten e rasteve) sht fakti i ekzistimit t

shkencave t veanta shoqrore) t cilat studiojn as&ekte t caktuara t jets sho'rore$Nga kjo) si&as t*re) nuk ka nevoj pr ekzistimin e sociologjive t veanta) &or

duhet t ek(istojn vetm sociologji t aplikuara) t cilat &ro%lemet e ve,anta sho'roredo t0i hulumtonin nga as&ekti sociologjik$

+arakteristika t prgjithshmee zhvillimit t sociologjissi shkenc jan. lindja e vazhdueshme e sociologjive t veanta apo speciale3 rritja e numrit t ktyre sociologjive3

zhvillimi i shpejt i donjrs prej ktyre sociologjive) si dhe si re(ultat e kt*re momenteve-zhvillimi i sociologjis s prgjithshme$

So'iologjit ! &!4anta mund t jen= t!ori%!sociologjia e -es!religjionit? t!ori%oa$li%ati&! 1sociologjia e vend%animit!rurale dhe ur%ane2$h' a$li%ati&!1sociologjia e %animit2$

6#1# SOIOLO!"IA E INDUSTRIS

Sociologjia e industris sht deg e re e sociologjis) ' lidhet me (hvillimin eindustris dhe &ro%lemet ' sh-a'en n kuadr t saj# K&. s.i.-.&i %a t #j m t!$rm! $ro#l!m!t $ra%ti%! t $rodhimtaris" !!%t!t ! t+r! n marrdhni!t shoror! dh!n!&ojn njohurit ! ituara t z#atoh!n n $rodhim #

:illet e ksaj sociologjie kan t %jn me nj eks&eriment ' u (%atua n JesternElectric Com&an* 1SHA2) me ,0rast u hulumtua efekti i ndritshmris i lokalit t punsn produktivitetin e puns$

Eks&erimenti i &ar vrtetoi se &roduktiviteti sht shtuar me rritjen endritshmris$ Mir&o) me rastin e eks&erimentit t &rsritur 1kontrollues2 u -itua re(ultati kundrt 1e-ekti i &rodhimtaris rritej me (voglimin e ndritshmris s lokalit2$ N kt

>


16/26


rast do t ken ndikuar ra&ortet midis &untorve si dhe ra&orti i t*re ndaj rrethitsho'ror$

+o ashtu, %jo so'iologji, ' nga -illet e saj)u d!t+rua t zgjroj ush&!$rimin !saj# A&. n) (r5n$r.h't 't/ n h)-)/ti/in ' (r.'sit $ir't t (r.$hi/itr'n$% *%ris, (.r /'rr't '$h' /' n& s('tr t &'r h)-)/ti/sh 5 %n t&n /' &'tn *%/i-&%r' ' r%(.rt't ' t4r', Gsht&'n ' +hi--i/it t t'nis ' t+hi--i/it t (r.*'si.n'' 't N% &. /)n$ t )(t.h't s' s.i.-.&i% ' in$)strisn) st)$&.n 't/ n$r/%rr&'t $h' r%(.rt't r'n$% t4r' (.r lnd ! studimit t sajsht trsin ! shoris industrial!#

+rku-i(imi i ktill i lnds s studimit t sociologjis s industris vetvetiu -let&r lidhjen e &andashme t saj me sociologjit e tjera t ve,anta &or edhe me shkencat etjera$ K* -akt ka %r ' ajo t (hvillohet si shkenc m vete) &rkatsisht t mosshndrrohet n ndonj deg t &sikologjis sociale ose element margjinar i sociologjisekonomike a&o t ndonj shkence tjetr$

6#2# SOIOLO!"IA E PUNS

+rej sociologjive t ve,anta) n koht e -undit) me sh&ejtsi m t madhe) &amd*shje sht (hvillimi isociologjis s puns$ Kjo sociologji ( vend t rendsishm nmesin e sociologjive t ve,anta$

Shpesh ndodh q sociologjia e puns t identifikohet me sociologjin eindustries$ Ndodh sh&esh ' n vende t ndr*shme) edhe n katedra universitare) tdominoj vetm njra nga kto sociologji) me ,0rast ajo &r-shin edhe elementet esociologjis tjetr$ Kshtu) n SHA m%isundon sociologjia e industries) ndrsa n:ranc sociologjia e &uns$

Kto -akte -lasin &r nj lidhje shum t a-rt ndrmjet kt*re d* sociologjive$ +or)kjo nuk do t thot se ato duhet t merren si t njjta) me tendenc ' njra t shkrihet ntjetrn$

Sociologjia e &uns duhet t dallohet nga sociologjia e industries$ +ara s gjithash)duhet t ku&tohet se koncepti i sociologjis s puns sht m i gjer se sa ai isociologjis s industries$

Sikundr theksuam m lart) kur -olm &r sociologjin e industries) sociologjian -jal &r'ndrohet n studimin e nj as&ekti t va,ant dhe t ngusht t &uns)as&ektin e &uns n industri$

Sociologjia e &uns ndonse sht shkenc relativisht e re) nga ana tjetr ajo e katraditn e vet historike) lendn dhe metodat e veta t hulumtumit$ Ajo ka -illuar t(hvillohet &rej sociologjis s &rgjithshme$

N literaturen sociologjike -rnge ka (otruar (hvillimi i sociologjis s &uns sishkenc e va,ant) e cila hulumton n plan t gjer dhe n aspekte t ndryshme grupetshoqrore' t cilat formohen gjat puns' prodhimtaris njerzore$10

Sociologu angle(;.Skot e &rcakton sociologjin e &uns si ;disiplin e vaantsociologjike e cila studion punn' parimet e saj dhe marrdhniet ndaj shoqris sgjer=$

>A-i DIDA, 1ill!t ! so'iologjis" Enti i T'st'' $h' i M&'t'' Msi/.r' i KSAK, Prishtin, 1:,*5#33#

>G


17/26


Ndrsa) sociologu -rance( ridman thekson se sociologjia e &uns medoemosduhet t &r'ndrohet n t studiuarit e disa dukurive dhe proceseve themelore' t cilatjan n suazat e shoqrive moderne industriale$11

6#3# SOIOLO!"IA E FSHATIT RURALE

Sociologjia rurale sht deg e re e sociologjis) ' lidhet me zhvillimin eshoqris fshatare dhe problemet q shfaqen n kuadr t saj$

+rku-i(imi i konce&tit t ksaj sociologjie sht me rndsi t madhe &r t0uku&tuar s&eci-ika e lnds s saj t studimit) (hvillimi dhe ku-ijt e saj) sikur edhes&eci-iteti i ra&ortit t saj me shkencat e tjera sho'rore) t cilat &o ashtu &r lnd studimikan &ikrisht sho'rin -shatare$

Sociologjia e fshatit studion shoqrin fshatare. Mir&o) duke &atur &aras*sh-aktin se sho'ria -shatare sht o%jekt studimi edhe i disi&linave t tjera shkencore$

+ara&rakisht duhet t ve,ohen dhe t theksohen s&eci-itetet e ksaj sociologjie nra&ort me shkencat e tjera sho'rore) ' &r o%jekt t studimit kan &ikrisht sho'rin-shatare$

Me studimin e -shatit merret edhe gjeografia$ Ajo anali(on ra&ortet ndrmjetnjer(ve dhe am%ientit nat*ror si dhe -enomenet ' sh-a'en si re(ultat i ktij ra&orti$

$konomia e fshatit si &jes e ekonomis &olitike) &o ashtu) sht marr mestudimin e as&ekteve t ve,anta t ekonomis -shatare$

Historia &o ashtu) duke studiuar (hvillimin e sho'ris njer(ore) sht marr dhemerret me &rshkrimin e jets n -shat) ' &ara'et nj nga -a(at e hershme) m trndsishme t jets sho'rore$

Ndrka') me as&ekte t jets n -shat) t trashgimis kulturore e momenteve ttjera merren edhe etnologjia) &sikologjia) demogra-ia etj$

Me' %anort e -shatit jan njer( sisur edhe t tjert) ata jan o%jekt studimi edhei t gjitha shkencave tjera sho'rore$ Mir&o) me' kjo jet ka s&eci-itetet e saja ather

edhe nevoja ' ajo t studiohet dhe t ku&tohet me t gjitha karakteristikat e saj$+r t0a sh&jeguar sho'rin -shatare) &rkatsisht &r t0i ku&tuar dhe &r-shi -ormate shumta t jets n -shat) sociologjis s -shatit i duhet %ashk&unimi me shkencat e tjerasho'rore$

Kundruar nga k* as&ekt lind nevoja ') gjat studimit t jets n -shat) sociologjiae -shatit t &r'ndrohet n dy momentet rndsishme edhe at)

>$ n nj an) duhet vet t merret me studimin e jets n -shat si dhe)2# nga ana tjetr) t0i integroj dhe t0i inter&retojn materialet ' vijn nga

hulumtues t shkencave t tjera sho'rore$12

S.i.-.&i% ' *sh%tit a&o sociologjia rurale sht sh%!n' m#i shorin nam#i!ntin rural" %u nj!rzit ndrojn n ra$ort! dh! %ol!%ti&it!t!" jan tm#sht!tura n domosdoshmri dh! t $a&arur nga &!tdija ! t+r!" si%ur !dh! n&!$rim! t &ulln!tshm!" si$as s$!'ii%a&! t t+r! nat+ror!" %ulturor! ! shoror! dh! nmn+r t &!4ant" si$as s 'ila&! %jo shori" m! marrdhni!t ! saja" %ol!%ti&it!tindh! sj!llj!t %ol!%ti&! dalloh!t nga t tjarat" &!4mas nga shoria n +t!t913#

>>P. %t4, *5#33>36#>8 Shih. Henri MEN/ELES) Sociologjia e ambientit fshatar' n 7eorges 7UL#TCH) Sociologija'#)

Na&rijed) 9agre%) >BGG) -'$$

>/r$Cvetko KST#Q, Sociologija sela'9avod (a i(davanje ud(%enika SLS) eograd) >BGB) -'$DB$

>F


18/26


6#6# SOIOLO!"IA E ;JTETIT URANE

So'iologjia ! +t!tit (ur#an!) sht sociologji e va,ant e cila m!rr!t m!studimin ! shoris n +t!t!#

T studjuarit e '*teteve dhe t sho'ris '*tetare sht nj ,shtje mja-t me rndsin kuadr t sociologjis %ashkkohore) se&se dinami(mi jetsor n kto mjedise ka %r' t sh-a'en dhe (hvillohen &ro%leme dhe dukuri t ndr*shme$

Sociologjia e '*tetit lind si re(ultat i nevojave &raktike ' t ku&tohen dhe tsh&jegohen kto &ro%leme dhe dukuri) me 'llim t krijimit t rrethanave m t -avorshmesho'rore$

Sociologjia e '*teteve z vend t rndsishm n sociologjin bashkkohoreamerikane.

T shumta dhe t rndsishme jan studimet e rrethanave t ndr*shme t jetssho'rore dhe t (onave t ndr*shme t '*teteve t mesme dhe t mdha n SHA$

Hulumtimet e tilla kan ushtruar ndikim edhe n vendet e tjera$ Kto hulumtime)

n vende t ndr*shme) gjithsesi jan t nduarnduarta dhe heterogjene$16

6#7# SOIOLO!"IA E ANIMIT

9hvillimi i gjertanishm i ksaj sociologjie tregon se eksiston nj s&ektr i gjer,shtjes me t cilat merret ajo$ N mesin e ,shtjeve t shumta me t cilat merretsociologjia e %animit do t numronim kto .

nevojat njer(ore t lidhura me %animin3 -ormat e gru&imeve %anesore3

,shtja e &rshtatjes n lokalitetet e reja t %animit3 alternativat e %animit!individual a&o kolektiv3 (hvillimi i nevojave -amiljare dhe mundsit -inanciare3 ,shtja e lokacionit t %anesave dhe (onave t %animit3 ,shtja e organi(imit t gru&eve %anuese 1-'injsia2 etj$

/uke &atur &aras*sh kto ,shtje mund t themi se sociologjia e banimit studionstrukturat' dukurit dhe zhvillimet n lmin e banimit' ligjshmrit dhe marrdhniet tcilat vendosn aty dhe ndikimin e sistemit shoqror n banim e anasjelltas.@?

6#@# SOIOLO!"IA E POLITIKS

Sociologjia e &olitiks sht &o ashtu nj shkenc e ve,ant sociologjike$ N&rku-i(imin e lnds s saj sh-a'en mos&ajtime n mesin e sociologve t ndr*shm$+avarsisht nga kto mos&ajtime) sht e mundshme t numrohen ca ,shtje t cilatkonsiderohen se jan &reoku&im kr*esor i ksaj disi&line shkencore$ 5shtje t tilla jan.

(gjedhjet 3 lu-ta &olitike 3 &artit &olitike 3

>47eorges 7UL#TCH) Sociologija D


19/26


&ushteti dhe shteti3 autoriteti etj$3

+rgjithsisht sociologt &ajtohen n konstatimin se lnd ! studimit tso'iologjis s $oliti%s sht $rm#ajtja ! &!t $oliti%s!nom!n!t dh! $ro'!s!t$oliti%!. Sociologjia e &olitiks nuk duhet t ku&tohet vetm n as&ektin teorik t saj$ Ajo-enomenet dhe &roceset &olitike duhet t0i hulumtoj n mani-estimin e t*re konkret!historik)n kuadr t sistemit sho'ror t caktuar$ 1@

6## So'iologjia ! amilj!s studion !nom!n!t dh! zh&illim!t amiljar!"marrdhni!t ndrsj!lla t amilj!s m! gru$!t ! tj!ra shoror!" ti$!t dh! lloj!t !amilj!s dh! 4shtj! t tj!ra %an t #jn m! amilj!n dh! #ash%shortsin-

6#:#So'iologjia ! %ulturs > !%undron %ushtzimin shoror t %ulturs dh!ndi%imin ! ndrsj!ll t saj m! du%urit ! tj!ra shoror!#

6##So'iologjia ! %ohs s lir m!rr!t m! as$!%t! t ndr+shm! t %ohs s lirsi s!gm!nt i rndsishm i j!ts s nj!riut-

6#10#So'iologjia ! s$ortit studion as$!%t!t so'ial! t s$ortit dh! t %ultursizi%!" $rm#ajtj!n dh! un%sion!t so'ial! t s$ort!&!" rolin ! ndi%imin ! %ultursizi%! ! t s$ortit n j!tn so'ial! dh! anasj!lltas-@B

7# SHO;RIA# KULTURA DHE FENOMENET SHO;RORE

HJR"E

*jeriut) ' kur lindi) i ka trhe'ur vmendjen) ka qen i interesuar dhe ka paturnevoj pr t spjeguar shoqrin dhe fenomenet shoqrore) me 'llim ' t orientohet sam mir n to$

S&jegime dhe inter&retime t tilla me vler kan dhn -eja) mitologjia etj$ E njjtagj ka ndodhur edhe n kohn e '*tetrimeve t lashta$

+rej mendimtarve) dijetarve e shkenctarve t kt*re &eriudhave) kanmbijetuar e kan mbrritur deri n ditt tona mjaft analiza' interpretime e konkluzionemjaft t fuqishme) t cilave mendimi shkencor iu det*rohet shum$

+or) n at koh nuk mund t bhej fjal pr ndarje t degve t dijes shkencoredhe &r &asoj as &r disi&lin shkencore sociologjike t ve,ant$

Sociologjia si nj studim sistematik i shoqris njerzve lindi n gjysmn eshekullit AG Listo Tu%iR) $nciklopedijski rjeBnik marksistiBkih pojmova' eselin Maslea ) Sarajevo) >BF4)-'$4!44$

>F/r$:atos 7jata) Sociologjia e sportit' A-rdita ) Tiran) ri%otim

>B


20/26


/etyr parsore e sociologjis) si njra ndr shkencat m t &rgjithshme m%isho'rin) ishte dhe m%etet t shpjegoj kuptimin themelor t ktyre kategorivesociologjike$

Sikur edhe shum kategori t tjera sociologjike) edhe kategoria sho'ri edhekategoria -enomen sho'ror kan kuptime t ndryshme dhe jan prkufizuar n mnyr tndryshme nga autor t ndryshm$

Ku&timet dhe &rku-i(imet e tilla varen nga niveli i t arriturave shkencore) &ara sgjithash) nga &ik&amja e &rgjithshme -iloso-ike a&o sociologjike e autorve n -jal$

/uke 'en se o&erojm me kto terma) shtrohet si det*r e rndsishme ' kto tprcaktohen prafrsisht) t shihet ku&timi ' kan dhe ' duhet t ken n sociologji dhen shkencat sho'rore &rgjithsisht$ rtet) si, do t shohim) ktu nuk ka mendime ' dot &r&utheshin &lotsisht) &or &ra& mund t gjenden disa elemente t &r%ashkta 'lejojn &rdorimin e kt*re kategorive &r 'llime shkencore dhe nevoja &raktike tnjer(ve$1:

7#1- SHO;RIA N"ER8ORE

7#1#1# Pr.-'/'t rr'th (r)*i+i/it t .n'(tit sh.5ri n&'r+.r'

Shoqria njerzore sht koncepti kryesor i sociologjis dhenj nga kategorit m t gjrasociologjike$ +o ashtu) duhet theksuar se shoqria njerzore sht nj ndr kategorit m t prhapura '&rdoret si n jetn e &rditshme ashtu edhe n shkenc$

* jetn e prditshme-jala sho'ri &rdoret n kuptime t ndryshme$ Kshtu) %ie -jala) sh&eshndodh '.

fjala shoqri t prdoret pr t emruar fardo lloj bashksie t njerzve si. horda) gjinia)-isi) kom%i ose t ngjajshme$

:jala sho'ri prdoret edhe pr t shnuar ndonj bashksi q lind n baz t qllimeve tprbashkta t individve q e prbjn at) si &r shem%ull sho'ria s&ortive) sho'riakulturo!artistike) sho'ria -etare ose t ngjajshme$

Kemi edhe raste kurfjala shoqri prdoret pr t shnuar ndonj bashksi profesionale aposhoqat t caktuar1sho'ata e arsimtarve) sho'ata e sociologve) sho'ata e inIhinierve dhe

e teknikve etj$2$+rve, sho'ris njer(ore) ekziston edhe shoqria shtazore dhe ajo bimore$ Shi'uar nga k*as&ekt detyre sociologjis dhe e shkencave sho'rore do t ishte t theksoj kto dallime) n ve,antidallimin e shoqris njerzore dhe specifikat e saj n raport me shoqrin shtazore $

Sociologjia studion sho'rin njer(ore$ Mir&o) shoqria sht nj koncept i gjer dhekompleks$ Sho'ria sht nj term me shum kuptimeedhe n kuadr t mendimit sociologjik si dhe tshkencave sho'rore &rgjithsisht$

7#1#2# D%--i/i i sh.5ris n&'r+.r' n% %&. sht%+.r'

/arvini) n li%rin e tij9bi origjinn e llojevedhe n ve&ra t tjera) kishte shtruar nj pikpamjekrejt t ndryshme) nga t gjitha ato ' kishin ek(istuar m &ar) &r ek(istimin e 'enieve njer(ore dhe tka-shve$ Ai deklaron se kishte gjetur va(hdimsi (hvillimi &rej ka-shve deri te njer(it$ Ai vuri bazat

shkencore t teoris evolucioniste t zhvillimit t qenieve t gjalla.

/erisa n shum -e ka-sht dhe njer(it shihen si t krijuara nga ndrh*rja h*jnore) teoriaevolucioniste e /arvinit kt (hvillim e sheh si re(ultat t selekcionimit nat*ror t va(hdueshm) sire(ultat t lu-ts &r ek(istenc dhe mutacionit) km%imit gjenetik t rastit ' ndr*shon ti&aret %iologjiket disa individve %renda nj lloji$

Megjithse teoria evolucioniste e /arvinit sht prsosur ' nga koha kur lindi) thelbi ipikpamjes s tij sht ende i pranuar gjersisht$ Teoria evolucioniste na lejon t krijojm gradualisht njku&tim t 'art rreth lindjes s llojeve t ndr*shme dhe lidhjeve t t*re me njra tjetrn$ 1

>DAnte :#AMEN7):azat e sociologjis s prgjithshme'otim i tret) Enti i Teksteve dhe i MjeteveMsimore t Kosovs) +rishtin) >BD4) -'$>4$>BAnthon* 7#//ENS) Sociologjia) 5a%ej) Tiran) >BBF) -' 44$

8


21/26


Osht &ranuar gjersisht)se evolucioni i jets filloi n oqeane$+rijesat e para' jetonin n toklindin rreth CDD milion vjet m par$ Ndrsa) njerzit e ngjashm me ne n t gjitha as&ektet u duknrreth 6D mij vjet m par$

Ka &rova t 'arta 'zhvillimi kulturor i ka paraprir dhe ndoshta ka ndikuar n evolucionin ellojit njerzor$

"rdorimi i veglave t punsdhe zhvillimi i formave' deri diku t ndrlikuara t komunikimit) s bashku me formimin e bashksive sociale) &othuajse me siguri kan luajtur nj rol t

rndsishm n &rocesin evolucionar$Kto i dhan vler m t madhe m%ijetese strgj*shrve t llojit njer(or sesa ' kishin ka-sht e

tjera$ %rupet q i kishin kto vlera ishin t afta t zotronin mjedisin e tyre shum m me efikasitetse ato' nuk i kishin$ Megjithat) me lindjen e llojit njerzor u intensifikua zhvillimi i vrtet shoqror ekulturor$

+r shkak t linjave &aralele t (hvillimit) lloji njerzor ka nj numr tiparesh t prbashkta meprimatt e tjer$

Struktura fizike e trupit t njeriut) n shum as&ekte) sht e ngjajshme me at tmajmunve$

Ashtu si edhe njer(it) majmunt kan prirje t jetojn n grupe sociale ) kan tru t madhn krahasim me tru&in e t*re) si edhe varsi t fmijve nga t rriturit&r nj &eriudh t gjat$

Megjithat) n nj-ar mn*re) njerzit ndryshojn dukshm nga t ngjashmit e tyre majmun$Kshtu.

*jerzit qndrojn me trupin drejt) ndrsa majmunt krrusen3 +mba e njeriut ndryshon shum nga dora) kurse &r shumicn e majmunve ato jan

t ngjashme3 !ruri i njeriut sht dukshm m i madh' n raport me trupin ) sesa sht truri i

majmunit m t (gjuar3 "eriudha e varsis s fmijste kafshte larta sht dy vjetose m &ak) te njerzit ajo

sht shtat deri tet vjet$20

Edhe vet mn*ra e lindjes s sho'ris njer(ore na tregon ndr*shimin rrnjsor ndrmjetsho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore$

Ean disa elemente t veprimtaris prodhuese t njerzve q na japin t kuptojm m mir ktodallime$ Ndr kto ne do t ve,onin disa momente me rndsi) edhe at.

>$ *jeriujo vetm ' %n &rocesin e &un) &rocesin e &rodhimit) &or ai prodhonedhe vegla t

prodhimit) ,ka nuk %jn ka-sht$/uke prodhuar vegla t punsdhe duke i &rsosur ato) njeriu e ndryshon natyrnduke ia&rshtatur nevojave t tij$ /uke e ndryshuar natyrn ai e ndryshon edhe vetveten $ Sa mshum t arrij njeriu t &ushtoj nat*rn dhe t0ia &rshtasin nevojave t tij a' m e lart shtedhe shkalla e (hvillimit t tij$ N kt &roces njeriu gjithnj e m te&r largohet nga nivelishta(or) ai tejkalon -a(n e tij %iologjike dhe (hvillimi i tij i mtejshm do t jet edhe

%iologjik edhe sho'ror$/uke e vlersuar rndsin e t &rodhuarit t veglave nuk sht e rastsishme ' rankliniekishte de-inuar njeriun si 8kafsh q prodhon vegla, 1=toolmaking animal=221

8$ Ndr*shimi i d*t rrnjsor i sho'ris njer(ore nga ajo shta(ore sht karakteri ivetdijshm' qllimor i puns njerzore$ +r nga karakteri i vetdijshm) 'llimor ive&rimtaris njeriu dallon si lloj) si 'enie gjenetike nga ka-sht$/uke theksuar kt ndr*shim ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore nuk do t

kishim t drejt t nIjerrim &r-undim se n ve&rimet e shta(ve nuk ka kurr-ar elementi tvetdijes a&o n ve&rimet e njer(ve nuk ka elemente instinktive 1t &avetdijshme2$

$ Ndr*shim tjetr i madh ndrmjet sho'ris njer(ore dhe %ots shta(ore 'ndron edhe n-aktin se njeriu m%i %a( t ve&rimtaris s tij &unuese dhe t vetdijshme ndrtonmarrdhnie t shumta shoqrore) n t gjitha s-erat e jets s tij) gj ' nuk hasim teka-sht$ Kto marrdhnie gjithnj e m te&r ndr*shohen e %egatohen) ' re-lektohet edhen (hvillimin e &rogresin e sho'ris njer(ore &rgjithsisht$

8+o at*$ -'$4$

8>Shih Ante :#AMEN7) ve&ra e cituar) -'$>48

8>


22/26


4$ M%i %a( t kt*re momenteve e s&eci-ikave ' i theksuam m lart njeriu krijon vlera enorma t rndsishme e t llojllojshme kulturore ) t cilat jan me rndsi t ve,ant e ' nuki kemi te %ota shta(ore$

$ Ndr*shimi ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asaj shta(ore sh&rehet edhe n nj element tjetr' ka t %j me ndryshueshmrin dhe prsosjen e tyre$ Shoqria njerzore ndryshonrelativisht shpejt) ndrsa ka-sht m%esin) kr*esisht) &a ndr*shime t rndsishme &r njkoh t gjat$

G$ N %a( t gjitha kt*re karakteristikave t ve,anta) t cilat %jn t dallojn sho'rinnjer(ore nga %ota shta(ore) n sho'rin njer(ore sh-a'en edhe fenomene t veanta' ''uhenfenomene shoqrore) t cilat nuk ka ndr ka-sht$

+a va(hduar m tutje n anali(n e theksimit t dallimeve ndrmjet sho'ris njer(ore dhe asajshta(ore) edhe kto ' theksuam na ja&in dshmi t mja-tueshme &r t nIjerr &r-undim se ekziston njdallim cilsor ndrmjet tyre$

Njeriu) si 'enie %iologjike ka edhe disa cilsi t &r%ashkta me ka-sht) &or duke 'en &ara sgjithash si 'enie sho'rore ka ve,ori t shumta ' jan s&eci-ike vetm &r llojin njer(or$22

7#1#3# Sh.5ri% $h' )-t)r%

+ersonaliteti dhe kndvshtrimet tona ndikohen shum nga sho'ria dhe kultura n t ciln secili&rej nesh ka -atin t ek(istoj$ N t njjtn koh) me sjelljen ton t &rditshme ne ndikojm aktivisht m%imjedisin social e kulturor ku ve&rojm$

Sho'ria si konce&t dallohet nga kultura) &or midis t*re ka lidhje t a-rta$ Shoqria e kuptuar sisistem i marrdhnieve t ndrsjella' lidhin me njri tjetrin individt e s njjts kultur) nuk mund tekzistoj pa nj kultur$

+or) &o ashtu) asnj kultur nuk mund t ekzistoj pa nj shoqri $23

Me kt rast duhet t kemi &ara s*sh -aktin se) dallon kuptimi sociologjik i konceptit kultur ngatermi kultur q e prdorim n jetn e prditshme $ Kur e &rdorim n jetn e &rditshme termin kultur e

&rdorim si ekuivalent i ;elementeve t larta t mendjes=!artit) letrsis) mu(iks dhe &ikturs2$N as&ektin sociologjik k* konce&t &r-shin jo vetm kto elemente) &or kultura i referohet gjith

mnyrs s jetess s antarve t nj shoqrie $E ku&tuar kshtu) n t &r-shihen mn*ra e t veshurit' zakonet e martess dhe t jets

familjare' mnyrat e t punuarit' ceremonit fetare dhe shfrytzimi i kohs s lir$Ato &r-shijn edhe objektet q ata krijojndhe ' kan shum ku&tim &r ta si. harku dhe

shigjeta) &lugu) -a%rikat dhe makinerit) komjutert) li%rat) %anesat$

+ultura) n ku&timin e vrtet t saj)prbhet ngavlerat) t cilave u &rm%ahen antart e nj gru&i) nga normat'' ata res&ektojn dhe nga t mirat materiale q krijojn$26

len t theksohet se &a kultur ne as ' do t 'uheshim njer() n ku&timin ' e &rdorim ktterm$"a kultur nuk do t kishim shoqrin njerzore e as fenomenet e shumta shoqrore$

9hvillimet dhe trans-ormimet n lmin e kulturs gjejn sh&rehjen e vet n &roceset dhetrans-ormimet sho'rore dhe anasjelltas ndr*shimet kulturore midis njer(ve lidhen me llojet n ndr*shimt sho'ris$

7#1#6# K.n'(ti i sh.5ris n&'r+.r' $h' %r%t'risti%t ' s%&

Fniet njerzore nga natyra e tyre jan qenie shoqrore $ Q nga lindja deri sa vdesin) ata jetojn) &unojn) luajn madje edhe lu-tojn n gru& s

%ashku$ Ata jetojn s %ashku ' nga sht&it) -amiljet e vogla deri te '*tetet e mdha$ #ta nuk mund t ekzistojn si t till n izolim t plot. *ga pikpamja njerzore jeta

sht e pamundur pa shoqrin$ N kt mn*r) krahas lidhjeve e ra&orteve t caktuara me nat*rn 1nga ku sigurohen

%urimet e ek(istencs materiale) madje edhe sh&irtrore2 paraqitet si nj nevoj jetike

88+o at*) shih -'$>48!>4$8Anthon* 7#//ENS) Sociologjia) -'$4$84+o at*) -'$48!4$

88


23/26


edhe krijimi i raporteve t caktuara' marrdhnieve t shumllojshme edhe %rendasho'ris njer(ore$

* do rast individt i prkasin nj grupi t caktuar shoqror$ Kjo &rkatsi sh&rehet n d*as&ekte.


24/26


Shoqria njerzore sht trsi e fenomeneve shoqrore' prbhet nga shum pjes' an' procesedhe prfshin t gjitha aspektet e jets shoqrore. #jo sht trsi e raporteve dhe e veprimeve tndrsjella t njerzve dhe t rezultateve t tyre.?

7#2# FENOMENET SHO;RORE

Konce&ti i -enomenit sho'ror sht) &o ashtu) nj nga konceptet themelore dhe me rndsi tmadhe&r sociologjin si shkenc$

enomeni shoqror sht ngusht i lidhur me konceptin shoqri njerzore$ Kemi theksuar sesho'ria) si kategori kom&lekse) sht trsi e -enomeneve sho'rore$ Ku&tohet vetvetiu se nj &rcaktim itill nuk sht i mja-tueshm$ Nevojitet t &rcaktohet -enomeni sho'ror) si element &r%rs i sho'ris$Q t arrihet kjo) duhet t theksojm s&eci-ikat e -enomenit sho'ror si dhe dallimin e -enomenevesho'rore nga -enomenet nat*rore dhe nga -enomenet individuale$

7#2#1# F'n./'n't n%t4r.r' $h' *'n./'n't sh.5r.r'

7jat historis s mendimit sho'ror sh&esh ka ndodhur q shoqria t jetidentifikuar me natyrn$ N rrethana t tilla sht menduar se ligjet ' vlejn n kto d*realitete jan t njjta dhe si rrjedhoj edhe -enomenet sho'rore identi-ikohen me ato

nat*rore 1mekanike) %iologjike etj$2$ Mir&o) me (hvillimin e mendimit sho'ror kto&ik&amje u treguan si t &asakta dhe u (hvillua &ik&amja shkencore t cilat) &oselemeteve t &r%ashkta) unitetit e lidhjes s nat*rs dhe sho'ris) ndrmjet ka-shs dhenjeriut) ndrmjet -enomeneve nat*rore dhe sho'rore) thekson edhe ndr*shimet 'ek(iston ndrmjet t*re$

N ka&itullin e m&arshm) kur -olm &r dallimin ndrmjet sho'ris njer(oredhe asaj shta(ore) njeriut dhe nat*rs) theksuam ndr*shimin rrnjsor ' ek(iston ndrmjett*re$

Edhe &se njeriu sht edhe 'enie nat*rore dhe sho'ria sht) n nj ku&tim) &jese nat*rs) &ra& dallimi i sho'ris nga nat*ra) i -enomenit sho'ror nga -enomeni nat*rormund t vrehet dhe t konstatohet m leht$

enomeni natyrorsht nj ndodhje) nj lidhje) nj raport konstant i elementevedhe i forcave t natyrs' t verbta' t pavetdijshme) ndrsa) &rkundra(i) fenomenetshoqrore jan rezultat i veprimit t njerzve dhe si t tilla jan kombinime t svetdijshmes dhe t pavetdijshmes$2@

* shoqri veprojn individt q jan qenie t vetdijshme) ' kan vullnet edshira) 'llime dhe interesa) dhe -enomeni sho'ror ngjet ose re(ulton nga lidhja eve&rimeve t ktilla$ Njeriu dhe gru&et sho'rore ve&rojn n nat*r) kusht(ohen nganat*ra) &or nat*ra n t ciln ve&ron njeriu sht nat*r ' sht ndr*shuar dhe ndr*shonva(hdimisht nga ve&rimi i njeriut) njeriu sht 'enie nat*rore sho'rore 1kulturore2$ Edheato -enomene ' duken nat*rore) si &r shem%ull lindja) ndonse kan shum karakteristikanat*rore) kur sht -jala &r njer(it) jan &ara s gjithash -enomene sho'rore) se&se lindja&lani-ikohet) &rcaktohet me dshir t &rindrve) &rgatitet dhe m%ik'*ret) (hvillohet mendihm mjeksore e n kushte sho'rore$2

7#2#2# F'n./'n't sh.5r.r' $h' *'n./'n't in$ii$)%-'

8Shih. :ehmi A7AN#) Agim HSEN#) Sociologjia1&r klasn e katrt t shkollave t mesme2) i%riShkollor) +rishtin) >BBB) -'$4> dhe Anthon* 7#//ENS) Sociologjia) ve&r e cituar) -'$4$8GShih Ante :#AMEN7) ve&ra e cituar) -'$>!>G$8F:ehmi A7AN#) Agim HSEN#) Sociologjia1&r klasn e katrt t shkollave t mesme2) i%ri Shkollor)+rishtin) >BBB) -'$48!4$

84


25/26


Nga ajo ' u tha m lart sht e mundshme ') relativisht m leht) t ku&tohetdallimi ndrmjet -enomeneve sho'rore dhe at*re nat*rore$ Ndrsa) &rkundra(i) shtshum m vshtir t dallohet fenomeni shoqror nga ai individual$ Kjo vshtirsi vjennga -akti se sho'ria njer(ore &r%het nga individ dhe se jasht ve&rimit t t*re nuk kakurr-ar -enomenesh t tjera ' do t mund t 'uheshin sho'rore$ +randaj) nisur nga k*-akt) sht det*r e sociologjis dhe e shkencave sho'rore &rgjithsisht t sh&jegojnlidhjen e vrtet ' ek(iston ndrmjet -enomeneve sho'rore dhe at*re individuale) duketheksuat edhe ndr*shimet thel%sore ' ek(istojn ndrmjet t*re$

idhur me sh&jegimin e ra&ortit t -enomeneve sho'rore dhe at*re individuale) nliteraturn sociologjike mund t hasim npikpamje t ndryshme) sh&esh edhe t kundrtandrmjet t*re$ Nga kto &ik&amje ne do t ve,onim tri si m t rndsishme) edhe at.

a$ "ikpamja e cila i identifikon fenomenet shoqrore me ato individuale3%$ "ikpamja e cila fenomenet shoqrore dhe ato individuale i merr si t

kundrta) dhe# "ikpamja e prshkrimit t ndrsjell t fenomeneve individuale dhe atyre

shoqrore$2:

%# +ik&amja e cila identi-ikon -enomenet sho'rore me ato individualem%shtet mendimin se sho'ria si e till nuk krijon asgj t re dhe se ajo &r%hetnga individ$ +ra) sho'ria sht vetm shum e individve dhe e ve&rimeve tt*re) ajo nuk ek(iston jasht dhe e ndar nga individt dhe ve&rimi i t*reindividual$ Nga kjo) mund t nIirret &r-undimi se) nuk ka -enomene sho'rorejasht dhe &avarsisht nga -enomenet individuale$ +ra) -enomenet sho'rore jan tnjjta me ato individuale) n ku&timin ' -enomenet sho'rore reduktohen n-enomene individuale$

#N kundrshtim me kt sh&jegim) &ik&amja e kundrvnies s -enomeneveindividuale dhe at*re sho'rore niset nga te(a themelore si&as s cils sho'rorja

dallon nga individualja) &rkatsisht ajo ' e &r%n -enomenin sho'ror ndahet&lotsisht nga individi) vetdija dhe ve&rimi i tij$ Kjo &ik&amje su&o(on se krahasindividit dhe vetdijes s tij ek(iston edhe nj vetdije e ve,ant sho'rore) -r*m e&o&ullit etj$ /et*ra e sociologjis sht t ku&toj thel%in e kt*re -ormavem%iindividuale t vetdijes) t cilat) si&as kt*re &ik&amjeve) kan &ushtet m%iindividt e ve,ant$Ndr t tjer) kt &ik&amje e m%ron sociologu -rance( Emil /*rkemi dhe shkollae tij$ /*rkemi theksonte se fenomenet shoqrore nuk jan as individuale!&sikologjike) as %iologjike) as ekonomike) as &olitike) &or) &rkundra(i) ato janfenomene t veanta' fenomene suigeneris$N kt &ik&amje t /*rkemit) si&as :iamendos) shihen d* dallime.

tendenca e ha&t e ndarjes dhe e kundrvenies s vetdijes kolektive ndajasaj individuale) dhe

identi-ikimi i vetdijes s ktill kolektive me konce&tin e -enomenitsho'ror$

+ra) duke dashur t sh&jegoj s&eci-ikn e -enomenit sho'ror 1') &a d*shim)&ara'et edhe meritn e tij t madhe2)/yrkemi vjen deri te ndarja dhe kundvnia

8DAnte :#AMEN7) ve&ra e cituar) -'$>G$

8


26/26


e vetdijes kolektive dhe asaj individuale) me kt edhe t -enomenit sho'ror ndaj-enomenit individual$2

#N t vrtet) kto d* &ik&amje t &ara'itura m lart jan t ga%uara dhe nuk'ndrojn) se&se fenomenet shoqrore nuk mund t ndahen shkoqitshm ngafenomenet individuale$ +ik&amje m e drejt sht ajo e cila ku&ton s&eci-ikn evrtet t ra&ortit t -enomeneve sho'rore dhe at*re individuale) s&eci-ik kjo ''ndron n ku&timin dhe sh&jegimin e grshetimit t ndrsjell t fenomeneveshoqrore e fenomeneve individuale$

Sikurse shoqria q nuk sht shum e thjesht e individve as organizm iveant) kshtu edhe fenomenet shoqrore nuk jan shum e thjesht efenomeneve individuale as fenomene t veanta sui generis t ndara dhe tkundrvna prball fenomeneve individuale$

+r t0i ku&tuar drejt -enomenet sho'rore duhet t ku&tohet lidhja e vrtet e t*reme -enomenet individuale) uniteti i t*re i &andashm) grshetimi i ndrsjell i t*re) sikuredhe -akti sefenomenet shoqrore jan rezultat i lidhmris dhe veprimeve t ndrsjella

t individve apo t grupeve shoqrore$ 30T marrim si shem%ull martesn dhe -amiljen$ /uket sikur martesa sht ,shtje e

dshirs dhe (gjedhjes individuale$ Kjo sht &jesrisht e vrtet) se&se) si lidhje e'ndrueshme e %ashkshortve) me o%ligimet e t drejtat e caktuara t t*re) ' ngamotivet ' i sht*jn %ashkshortt t martohen dhe nga mn*ra e reali(imit t saj) &rmes-unksioneve ' ka e deri te re(ultatet e saj) martesa sht &ara s gjithash -enomensho'ror$

A' m te&r kjo vlen &r -amiljen) shtetin) shkollimin) solidaritetin e shum-enomene e institucione t tjera sho'rore$ 31Edhe nga shem%ulli dhe nga sa u tha m lartshihet se ktu nuk sht -jala &r nj lidhje t thjesht t ve&rimeve a&o t sjelljeveindividuale) &or se ktu sht -jala si &r kusht(imin e -enomeneve individuale nga

rrethanat sho'rore ashtu edhe &r ndr*shimet ' lindin nga kontakti i ndrsjell iindividve dhe i gru&eve$Shoqrin nuk e prbjn vetm t gjitha fenomenet shoqrore s bashku' por

edhe lidhja dhe grshetimi i fenomeneve shoqrore' ekonomike' politike e shpirtroreprgjithsisht$

8BAnte :#AMEN7) ve&ra e cituar) -'$>F$Shih Ante :#AMEN7) ve&ra e cituar) -'$>B) &rkatsisht :ehmi A7AN#) Agim HSEN#)Sociologjia) -'$4$>:ehmi A7AN#) Agim HSEN#) ve&ra e cituar) -'$4!44$

8G

2.LIGJËRATA NGA SOCIOLOGJIA

Documents

Transcript of 2.LIGJËRATA NGA SOCIOLOGJIA