ISSN 1563-0223Индекс 75878; 25878

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

Филология сериясы

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

Серия филологическая

Al-FArAbI kAzAkh NAtIoNAl uNIverSIty

kazNu bulletIN

Philology series

№6 (152)

Алматы«Қазақ университеті»

2014

25.11.1999 ж. Қазақстан РеспубликасыныңМәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркелген

Куәлік №956-Ж.

Редакциялық алқа:Ө. Әбдиманұлы – ф. ғ. д. профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (ғылыми редактор)

Ж.Д. Есімова – ф. ғ. к. доцент, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (ғылыми редактордың орынбасары)Н.Ю. Зуева – ф. ғ. к. доцент, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (жауапты хатшы)

О.Б. Алтынбекова – ф. ғ. д. профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (редактор)Д.А. Алкебаева – ф. ғ. д. профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (редактор)

Р.М. Таева – к. ф. н. доцент, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (редактор)Ж.Д. Дадебаев – ф. ғ. д. профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (Алматы қ., Қазақстан)Рафаэль Гусман-Тирадо – ф. ғ. д. профессор, Гранада университеті (Гранада қ., Испания)Жан Динг Жин – ф. ғ. д. профессор, Пекин ұлттық орталық университеті (Пекин қ., ҚХР)

С.А. Кибальник – ф. ғ. д. профессор, Орыс әдебиеті институты (Санкт-Петербург қ., Ресей)А.И. Ковтун – ф. ғ. д. профессор, Ұлы Витаутас университеті (Каунас қ., Литва)

В.А. Курдюмов – ф. ғ. д. профессор, Шет тілдер институты (Мәскеу қ., Ресей)Г.Б. Мадиева – ф. ғ. д. профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (Алматы қ., Қазақстан)

Сойлемез Орхан – ф. ғ. д. профессор, Ардахан университеті (Ыстамбұл қ., Түркия)Э.Д. Сулейменова – ф. ғ. д. профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (Алматы қ., Қазақстан)

Хаяти Дивили – ф. ғ. д. профессор, Юнус Эмре институты (Анкара қ., Түркия)Х. Янковский – ф. ғ. д. профессор, Адам Мицкевич атындағы университеті (Познан қ., Польша)

Ғылыми басылым

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

Филология сериясы

№6 (152)

Шығарушы редакторлары: Г. Бекбердиева, А. Иманғалиева Компьютерде беттеген А. Алдашева

ИБ №8006

Басуға 30.12.2014 жылы қол қойылды.Пішімі 60х84 1/8. Офсетті қағаз. Сандық басылыс.

Көлемі 26,0 б.т. Таралымы 500 дана. Тапсырыс №156.Бағасы келісімді.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі.050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71.

«Қазақ университеті» баспа үйі баспаханасында басылды.

© Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 2014

© 2014 Al-Farabi kazakh National university

1-бөлім

әдебиеттану

раздел 1

литературо- ведение

Section 1

Literary CritiCiSm

ӘОЖ 821.512.122.09

Ө. Әб ди ма нұлы,əл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті нің

про фес со ры, ф. ғ. д., Ал ма ты қ., Қа зақ стан, e-mail: abdimanuly@rambler.ru

Әс ке ри әде биет те гі қа һар ман дық тұл ға-әде би кейіп кер

Ма қа ла да қа зақ әс ке ри әде биеті нің қа лып та су жә не да му үде рі сін де гі жа зу шы Бауыр жан Момы шұлы шы ғар ма шы лы ғы ның ор ны әде бита ным дық тал дау ар қы лы жанжақ ты қа рас ты рыл ған. Б. Мо мы шұлы ның қа зақ әс ке ри про за сы ның көш бас таушы сы, әс ке ри әде биет тің қа зақ әде биетін де өр кен жаюына елеу лі ең бек сі ңір ген шы ғар ма шы лық тұл ға екен ді гі жа зу шы ның бас ты көр кем шығар ма ла ры ның та қы рып нақ ты лы ғы, жанр лық ерек ше лі гі, көр кем дік құ бы лыс та ры идея лықкөркем дік ерек ше лі гі ар қы лы ай қын дал ған.

Не гі зі нен шы ғар ма ла ры екін ші дү ниежү зі лік со ғыс тан ар қау ете тін жа зу шы шы ғар ма ла рын дағы со ғыс жә не адам бол мы сы, та ри хи тұл ға жә не әде би кейіп кер, со ғыс та ғы адам пси хо ло гиясы на бай лау, со ғыс та ғы өмір шын ды ғы жә не көр кем дік шын дық, өмір де рек те рі жә не көр кем дік ше шім мә се ле ле рін жет кі зе ді. Б. Мо мы шұлы ның жа зу шы лық ше бер лі гі не гі зі нен оның «Моск ва үшін шайқас» ро ма ны көр кем дік тұр ғы да ғы әде би тал ғам, та ным та лап та ры бой ын ша ашыл ған.

Со ны мен қа тар Б. Мо мы шұлы ның со ғыс та қы ры бы на ар нал ған шы ғар ма ла рын да ғы әде би дәс түр жә не жа ңа шыл дық мә се ле ле рі де на зар ға алын ған. Б. Мо мы шұлы шы ғар ма ла ры ның әс кери әде биет те өзін дік дәс түр қа лып тас ты руы нақ ты мы сал дар ар қы лы көр се тіл ген. Жал пы ал ған да, Б.Мо мы шұлы ның жа ңа шыл дық ше бер лі гі нің көп те ген қыр ла ры ашы лып, оның қа зақ әде биетін де гі өзін дік ор ны бар аса көр нек ті жа зу шы екен ді гі әс ке ри та қы рып та ғы шы ғар ма ла ры ар қы лы дә лелден ген.

Түйін сөз дер: әс ке ри әде биет, та қы рып, та ри хи тұл ға, әде би кейіп кер, әде би жанр, көр кем шығар ма, дәс түр жә не жа ңа шыл дық.

O. AbdimanulyHeroic personality and literary hero in military literature

The article carries out the literary analysis of the creative activity of the writer Bauyrzhan Momyshuly and comprehensively investigates his role and importance in the development of Kazakh military literature. B.Momyshuly is the brightest representative of the Kazakh military prose, who made a significant contribution to the development of Kazakh literature. The peculiarities of the creative personality of B.Momishuly are defined on the basis of the analysis of the author’s themes, his genre and ideologicalartistic originality, artistic and expressive means of his works.

It is noted that the originality of artistic solutions in B.Momyshuly’s works on military subjects, in particular, his skillful use of documents, their inclusion into the plot, and psychological representation of the front reality allowed the author to reflect further on the heroic nature of war heroes. From the position of artistic literary taste and requirements of literary art, B.Momyshuly’s creative writing skills are vividly manifested in the novel «Moscow behind Us».

In addition, attention is focused on the problems of literary tradition and innovation in the works of B.Momyshuly devoted to the theme of war. The influence of creativity of B.Momyshuly on the development

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №6 (152). 2014

4 Әс ке ри əде биет те гі қа һар ман дық тұл ға-əде би кейіп кер

of Kazakh military literature and the formation of the author’s tradition is traced and proved with specific examples. The analysis of B.Momishuly’s works reveals the diversity of his literary talent, innovative skills and determines his role in the Kazakh literature.

Key words: military literature, military theme, historic personality, literary hero, literary genres, fiction, tradition and innovation.

О. Аб ди ма ну лыГе роичес кая лич ность и ли те ра тур ный ге рой в воен ной ли те ра ту ре

В статье про во дит ся ли те ра ту ро вед чес кий ана лиз твор чест ва пи са те ля Бауыр жа на Мо мы шулы и всес то рон не исс ле дуют ся его роль и зна че ние в станов ле нии и раз ви тии ка за хс кой воен ной ли те ра ту ры. На ос но ве ана ли за ав то рс кой те ма ти ки, жан ро во го и идей ноху до же ст вен но го своеобра зия, ху до же ст вен новы ра зи тель ных средс тв произ ве де ний пи са те ля оп ре де ляют ся осо бен нос ти твор чес кой лич нос ти Б.Мо мы шу лы как яр чай ше го предс та ви те ля ка за хс кой воен ной про зы, внесше го зна чи тель ный вк лад в проц ве та ние ка за хс кой ли те ра ту ры.

От ме чает ся своеоб ра зие ав то рс ких ху до же ст вен ных ре ше ний в произ ве де ниях Б.Мо мы шу лы на воен ную те ма ти ку, в част нос ти, уме лое ис поль зо ва ние до ку мен та, мас терс кое вк лю че ние его в сю жет, пси хо ло ги чес кий по каз фрон то вой реаль нос ти, поз во лив шие ав то ру глуб же ос мыс лить героичес кий ха рак тер ге роев вой ны. Пи са тель ское мас терс тво Б.Мо мы шу лы осо бен но яр ко проявляет ся в ро ма не «За на ми Моск ва» с по зи ции ху до же ст вен но го вку са и тре бо ва ний ли те ра тур но го ис ку сс тва.

Кро ме то го, ак цен ти рует ся вни ма ние на проб ле мах ли те ра тур ной тра ди ции и но ва то рс тва в произ ве де ниях Б.Мо мы шу лы, пос вя щен ных воен ной те ма ти ке. На конк рет ных при ме рах до ка зывает ся и прос ле жи вает ся влия ние твор чест ва Б.Мо мы шу лы на раз ви тие ка за хс кой воен ной ли тера ту ры и фор ми ро ва ние ав то рс кой тра ди ции. На при ме ре ана ли за произ ве де ний Б.Мо мы шу лы на воен ную те ма ти ку выяв ляют ся мно гог ран нос ть пи са тель ско го та лан та, но ва то рс кое мас терс тво писа те ля и оп ре де ляет ся его мес то в ка за хс кой ли те ра ту ре.

Клю че вые сло ва: воен ная ли те ра ту ра, воен ная те ма ти ка, ис то ри чес кая лич ность, ли те ра турный ге рой, ли те ра тур ный жанр, ху до же ст вен ное произ ве де ние, тра ди ции и но ва то рс тво.

Со ғыс ту ра лы жаз ған əр бір жа зу шы су рет кер-лік мүм кін дік биігі нен өз қа һар ман да ры ның жан əле мі не үңі лу ге ты ры са ды. Қа зақ жа зу шы ла ры нан со ғыс та қы ры бы на кең құ лаш ты қа лам тер бе ген жа зу шы ның бі ре гейі Бауыр жан Мо мы шұлы екен-ді гін де та лас бол ма са ке рек ті. Оның шы ғар ма шы-лы ғы на тəн бас ты ерек ше лік – кейіп кер ле рі нің іш кі əле мі не бой лай ену, сол əлем де гі сан-қи лы се зім дер дің шар пы су ын, со лар дың қай ғы-қа сі ре-тін, қуа ныш та рын, жал пы ада ми бол мы сын көр-кем бей не лей бі лу. Шы ғар ма ның өрі сін ашар өт кір тар тыс, қа һар ман мі не зі нің қи лы құ бы лы сы қай кі-та бы ның бол ма сын ал ғаш қы бе ті нен-ақ бас та лып, бір те-бір те өсіп, да мып оты ра ды. «Жанр воен но го ро ма на дает пи са те лю боль шой прос тор для изоб-ра же ния че ло ве ка в слож ных обс тоя тель ст вах. Как ни в од ном дру гом жан ре, в нем выяв ляют-ся мно го об раз ные слож ные сто ро ны людс ких взаимоот но ше ний, раск ры вает ся внут ре ний мир лич нос ти во всех про ти во ре чиях и из ме не ниях в осо бых, экс тре маль ных ус ло виях» [1, 44], – де ген А Ва син кин пі кі рі осын дай шы ғар ма лар ту ра лы айт ыл са ке рек.

Бауыр жан Мо мы шұлы ның со ғыс та қы ры-бын да ғы ең кө лем ді де көр нек ті шы ғар ма сы

– «Моск ва үшін шай қас» ро ма ны. Ро ман бі рін-ші кі тап, екін ші кі тап, үшін ші кі тап, төр тін ші кі тап де ген төрт бө лім нен құ рал ған. Әр бө лім та раулар ға жік тел ген. Бі рін-бі рі қайтала майт ын қыс қа-қыс қа жа зыл ған əр та рау өз ал ды на бір оқи ға бол ған дық тан, оқу шы сын жа лық тыр май, өзі не қы зық ты рып оты ра ды. Ық шам түйіл ген шы ғар ма ның ком по зи циялық құр лы мы қы зық-ты, қиын нан қиыс ты рар су рет кер ше бер лі гін ал-ға тар та ды. Ро ман да ғы оқи ға да муының ло ги ка-лық бай ла ны сы бе рік сақ тал ған.

«Мос ква үшін шай қас тың» бі рін ші бө лі мі, жау қор шауы нан сы ты лып шық қан Бауыр жан Мо мы шұлы ба таль он ның не гіз гі күш ке қо сыл-мақ қа ба ра жат қан ба ғы ты нан бас та ла ды. Сол сəт те гі ба таль он ның кө ңіл-күйін ға лым Ж. Дə де-баев бы лай ша көр се те ді: «Жау қор шауын бұ зып шы ғып, өз то бы на ке ліп қо сыл ған бо толь он ның ең се сі биік, шар шап-шал дық қа ны на қа ра мас тан, сер гек, сал та нат ты ше ру мен ке ле ді. Жауын гер-лер мен ко ман дир лер бі рін-бі рі же те бі ліп, бір-бі рі не бе рік се ніп қа рай ды»[2, 106].

Со ғыс ту ра лы шы ғар ма да қа һар ман дық бей-не нің май дан да ғы тағ ды ры сұм дық əрі күйі ніш-ті жағ дайын да көр се ті ле оты рып, сол қиын дық-

ISSN 1563-0223 KazNU Bulletin. Philology series. №6 (152). 2014

5Ө. Әб ди ма нұлы

тар ды мойы май же ңіп шы ғу ға ұм тыл ған адам тағ ды ры ал ға шы ға ды. Тағ дыр мен адам ар па лы-сын да, со ғыс пен адам тайтала сын да ру хы биік қа һар ман ақы ры же ңіс ке же те ді. Бұл со ғыс ты же ңу емес, өзін-өзі же ңу. Өз бой ын да ғы ада ми қор қы ныш ты, үрей ді же ңу – со ғыс же ңі лі сі нің бас ты куəсі.

Өмір де адам көп нəр се ні өзі таң дайтыны анық, бі рақ май дан да мүл дем бас қа ша бо ла ды. Он да əр бір жауын гер бер ген бұйы рық ты бұл-жыт пай орын дау ға тиіс. Бау кең нің өз сө зі мен кел тір сек: «Ко ман да не ме се бұй рық де ге ні міз ко мон дир дің ерік-жі ге рі нің кө рі ні сі, оның жа-са ған ше ші мі нің қо ры тын ды сы »[3, 6]. Со ғыс та ша бул дың си па ты мен мер зі мін бас қа адам, яғ ни ко ман дир анық тайды. Ұрыс ке зін де оның қай да бо лу ке рек ті гі де ал дын-ала жос пар ла на ды. Ал сол дат ко ман дир бұй ры ғын орын дау шы. Бі рақ ол жан сыз, ақыл-ой сыз ро бот емес, ол – əр бір сəт те гі қи мыл əре кет ті өз се зі нуі ар қы лы жү зе ге асы ра тын адам. Ен де ше сол дат тың өзін дік іш кі əле мі, ру ха ни жан-дү ниесі бар. Жа зу шы мін дет-ті со ны ашу.

Со ғыс та ғы жағ дай адам нан өзі нің се нім-на-ны мы ның бас ты ті ре гін бө ліп алу ды жə не со ған сүйену ді та лап ете ді. Сөйт іп ол өз кү шін бой ына жи нап, қор қы ныш ты же ңу үшін ал ға ұм ты ла ды. Қиын жағ дай лар ке зін де адам ның са на сы сан қи лы ойға бө лі нуі, оның бой ын кү дік би леу оған пай да бер мейді. Ер лік пен қор қақ тық ауыл дас бо ла ал май ды, қа шан да қор қақ өзі нің қор қақ-ты ғын «ақ та ғы сы» ке ле ді. Әс ке ри про за да ғы мі-нез-құлық күр де лі лі гі қа һар ман дық іс-əре кет тің мə нін ашу ға қыз мет ете ді.

Әс ке ри про за да ғы күр де лі мə се ле лер дің бі-рі қа һар ман дық тра ге дияның ұжым дық идея-мен бай ла ны сы. Май дан да адам дар бір-бі рін қа жет ете ді, бұл қа жет ті лік ұжым дық се зім ар-қы лы жү зе ге аса ды. Ол жыл дар да ғы ұжым ның қа жет ті лі гі біз дің қо ға мы мыз дың адам гер ші лі гі за ңы на сəй кес ке ле тін еді. Май дан да ла сын да жал ғыз дық үл кен қа сі рет. Әри не, жал ғыз да ра жү ріп те ба тыр лық жа сауға да бо ла ды, ба тыр-лық кө бі не-көп ин ту иция ар қы лы жү зе ге аса тын іс-əре кет. Он да ке ңес пен ше шіл ген ше шім жоқ, ке нет тен бол ған, жарқ ет пе ер лік бар. Бі рақ ба-тыр лық ты жал ғыз дық қа қар сы қоюға бол майды. Жал ғыз да ба тыр лық жа сауға бо ла ды. Бі рақ ол кө бі не же ке лік тің көр сет кі ші.

Қа һар ман дық тра ге диясы ның тұ жы рым да-ма сы қа ра ба сы үшін емес, жал пы ның игі лі гі үшін жа сауға үйре те ді. Же ке адам ның мүд де сі топ тың мүд де сі не қай шы кел мейді. Ру хы күш ті

ұжым же ке адам ның қа һар ман дық се зі мін (эмо-циясын) оята ды, ал же ке адам ның қа һар ман дық күш-жі ге рі ұжым ға ық пал ете ді.

Әр бір адам ның пен де ре тін де гі, тұл ға ре-тін де гі қайталан бас ты ғы ұжым ның ба ғы, іш кі кү ші, бұл қа һар ман дық іс те кө рі не ді, түп тің тү-бін де он да же ке адам ның дер бес ті гі, бі ре гей лі гі ашы ла ды. Со ны мен сай ып кел ген де, адам ның іс те ген ісін ба ға лау, оның өзі не қоя тын адам гер-ші лік та ла бы.

Жауын гер-жа зу шы Бауыр жан Мо мы шұлы үшін əдет те гі түс ні гі міз де көп кез де се тін таң дау проб ле ма сы тіп ті де не гіз гі нəр се емес. Оның бас ты қа һар ман да ры ның мі нез де рі ке сек, жүз-де рі жар қын, ақ кө ңіл, ашық бо лып ке ле ді. Те-гін де, Бауыр жан Мо мы шұлы ның қа һар ман да-рын ру хы күш ті адам дар деп се нім мен айтуға бо ла ды. Олар қан дай ауыр жағ дай лар дың өзін де адам ның ар дақ ты атын жо ға ры ұс тап, өз де рі нің жан-дү ниесі мен көз қа рас та ры на те рең ұяла ған ада ми қа сиет тер ге адал, қиын-қыс тау ке зен де-рі нің тұ сын да са ғы сы нып, жа сы май ды, қайта абы рой мен же ңіп шы ға ды.

«...Та ғы бір рет қар сы ша бу ыл ға шы ғып, дұш пан ды тойтарып ба ра жа тыр мыз. Жау ше гі-ніп, біз дің жі гіт тер өк ше лей қуып ба ра ды. Ме-нің ал дым да жү гі ріп ба ра жат қан жауын гер дің сол қо лын же ңі нің шы ға бе рі сі нен ми на ның жаң қа сы отап кет ті. Бір елі те рі ге ілін ген ала қа-ны мен сау сақ та ры қан ға боя лып сал бы рап ба ра-ды. Ас та пыр Ал ла, бұл кім?.. Ол кілт тұ ра қал ды. Ен ді ға на аң ғар ды. Бір елі те рі ге ілі ніп тұр ған қо лын ыза ла нып жұл ды да, лақ ты рып тас та ды. Өз де не сін қар үс ті не қа рай ат ты. Мен ті тір ке-ніп кет тім. Ол сау қо лы мен пис то ле тін серт ұс-тап, ал ға ке зе ніп, жо ға ры кө тер ді де, ашын ған дау сы мен «атаң ның аузы...» деп жау со ңы нан тап бе ре жү гі ре жө нел ді. Мен оны та ны дым. Ол бұ дан екі же ті бұ рын Со ко ло во се ло сын да жау-дың 3 тан кі мен жек пе-жек шы ғып, қар сы ла сып тұ рып ал ған ба та рея стар ши на сы Бүр кіт Әлі ше-ров... «Ала таудың сұң қа ры, ата ңа тарт қан екен-сің!» – де дім мен ішім нен...» [4, 241]. Мі не əл гі біз айт қан же ке тұл ға ның, бір ше ші мі жа зу шы шы ғар ма шы лы ғын да осы лай кө рі ніс та ба ды. Кейіп кер дің сол сəт те ойла ну ға мұр ша сы жоқ. Оны ер лік ке бас тап тұр ған са на дан тол ға нып шық қан ше шім емес, бү кіл бол мыс тың бір тұ тас бо лып, түйі ліп қал ған жа най қай лық қуаты.

Бауыр жан Мо мы шұлы ның «Моск ва үшін шай қас» туын ды сы ер жү рек ба тыл кейіп кер лер-ге кен де емес. Біз бір полк тың, бір ба таль он ның адам да ры ның ер лі гін кө ре міз. Бұ лар ды жа зу шы

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №6 (152). 2014

6 Әс ке ри əде биет те гі қа һар ман дық тұл ға-əде би кейіп кер

же ке ле ген адам дар мі нез де рі нің ме ха ни ка лық жай бі рі ге са луы ре тін де емес, же ке адам дар дың ор тақ мүд де ле рі қиыс қан өзін дік бір бір лі гі ре-тін де қа рас ты ра ды. Об раз дар жүйесі схе ма бой-ын ша қол дан жа сал ған дү ние емес, өмір де шын бо ла тын та би ғи қал пын да құ рал ған. Ака де мик М. Қа ра таев сө зі мен кел тір сек: «Моск ва үшін шай қас» на ғыз оп ти мис тік жə не пат риот тық кі-тап. Бұл көп ұлт ты со вет жауын гер ле рі нің Ұлы Отан со ғы сын да ғы ең бір қиын ке зең де, қа ті гез жау сүйік ті астана мыз ға тө ніп тұр ған қа тер лі кез де көр сет кен ай рық ша ер лі гін, мойы мас ру-хы мен қа жы мас қай ра тын, сол тұс та ғы олар дың тол ған ған ойы мен се зі мін көз ге елес тет кен көр-нек ті кі тап. Өре лі па те ти ка, гу ма низм, өмір ден алы нып, жү рек те қо ры тыл ған шы найы шын-шыл дық, пуб ли цис ти ка лық өт кір лік, əң гі ме сі-нің нақ ты лы ғы, дəл ді гі – кі тап тың не гіз гі си па-ты» [5, 345].

Шы ғар ма да ғы қа һар ман дар дың ес те сақ та-луы əр та рауда ғы оқи ға маз мұ ны на қой ыл ған та қы рып тар дың ұтым ды лы ғы на бай ла ныс ты. Осы ның бə рі де жа зу шы ның со ғыс та қы ры бы на ба руы үшін, ең ал ды мен, қа лай жа зу ке рек ті гін ой лас ты рып ал ға нын бай қа та ды. Шы ғар ма да ғы қы зық ты ра тын ше бер лік осын дай ерек ше лік-тер ден кө рі не ді.

Шы ғар ма да əр түр лі ха рак тер, əра лу ан кейіп-кер лер бар. Жа зу шы со лар дың бар лы ғын бас-ба-сы на ар найы су рет теп жат пайды, бас кейіп кер-дің көз қа ра сы мен бе ре ді. Кейіп кер дің ті ке лей се зім тол қын да рын көр се ту ар қы лы, оның адам-дар жай лы көз қа ра сын, олар мен қа рым-қа ты на-сын на ным ды жет кі зе ді. Ро ман да ғы ба таль он ко ман ди рі Бауыр жан ның өз та ра пы нан айт ыл-ған ойла ры осы пі кір ді дə лел дей тү се ді. Бас қа-һар ман ның жан та за лы ғы ал бырт қиял шыл ды-лы ғы, қайт пас се нім жа лы ны, іш кі се зім ағы мы ар қы лы же те та ны ла ды.

Со ны мен қа тар, шы ғар ма көр кем ді гі нің сы-ры кейіп кер лер дің мі не зін олар дың іс-əре кет те рі ар қы лы аша тын дай жағ дай лар ға қой ып, сол жағ-дай лар те зі не са лып көр се туін де деп айт уы мыз ға бо ла ды. Шы ғар ма құ ры лы мын да кейіп кер та би-ға ты мен ха рак те рін ай қын дайт ын жағ дай лар дың көр се ті луі – жа зу шы дан үл кен шы ғар ма шы лық із де ніс ті, ең бек ті қа жет ете ді. Сон дық тан да бей-не ле ніп отыр ған құ бы лыс тың мə ні мен кейіп кер мі не зін ай қын дайт ын жағ дай лар ды, оқи ға лар ды таң дап алу – қа лам гер дің шы ғар ма шы лық ең бе-гі нің ма ңыз ды бө лі гі бо лып са на ла ды.

Ро ман да ав тор жауын гер лер дің ру ха ни бай-лы ғын, Ота нын жа нын дай сүйе тін пат риоти зі-

мін ел мүд де сі үшін қан дай қиын шы лық жағ дай кез дес се де та бан ды лық жа сап, ер лік көр сет ке-нін, өза ра жауын гер лік мыз ғы мас дос ты ғы мен ын ты ма ғын ше бер су рет те ген.

Ге не рал Пан фи лов тың ба таль он ды қар сы алуы бір өз ге ше қуа ныш: «Те ре зе ге қа рап тұр-сам, əс кер лер ке ле жа тыр. Мұн ша ма сап тарт-қан қол қай дан ке ле жа тыр деп таң да нып бі раз тұр дым. Ко ло на ба сы нан сіз ді кө ріп та ни кет тім, – деп – ол қо лым ды бо са тып сол ға қа рай қол-тық тап ер те жү ріп, сө зін са бақ тай: Шы ным ды айт сам, ə де ген де се нер-сен бе сім ді біл ме дім. Шең бер ді жа рып өтіп, жау сыр ты нан ке ліп, өз то бы мыз ға қо сыл ған да рың ды кө ріп, қуаны-шым қой ны ма си май кет ті. Жақ сы ке ліп сіз дер, жақ сы ке ліп сіз дер....- дей бе ріп, те бі рен ген ге-не рал кілт тоқ тап ма ған ше ші ну ді ұсын ды», – деп жа за ды ав тор [4, 10-11]. Осын да қан ша ма се зім, қан ша ма мі нез құ бы лы сы жи нақ тал ған. Жəй ға на қа ра пай ым əң гі ме ден се зім дер шар-пы суының өз ге ше бір тыл сым сы рын се зі не міз. Жа зу шы шы ғар ма сын да да он да ған жауын гер-лер дің бей не сі сом да ла ды. Осы орай да, жа зу шы ал ды на күр де лі мақ сат қоя біл ген: осы кейіп кер-лер мі нез де рі нен бай қал ған не ғұр лым тип ті бел-гіл лер ді, іс-əре кет тер ді, мі нез де ме нің ең жақ сы иірі мін, айтылып қал ған сөз дер ді бей не леп, тип-тен ді ріп, бұ лар дың жауын гер адам ның бас ты бей не ре тін де кө рі нуіне өте тиім ді пай да лан ған.

Ге не рал Пан фи лов тың бей не сі еш кім ге ұқ-са мас, өз ге ше бір тұл ға ре тін де су рет те ле ді. Оны ав тор мейірі мі түс кен шуақ ты жан бой ын-да нə зік се зім мен са ли қа лы сол дат тың тəр тіп тұ тас қан əке бей не сін де алып көр се те ді. Ро ман-ның бас ты кейіп ке рі, əри не, ав тор дың өзі бо-лып та бы ла ды. Осы орай да. бас қа һар ман ның өмір баян дық бей не сін өзін дік сом дауы ар қы лы оның же ке адам ре тін де қа лып та су үде рі сі ту-ра лы мə се ле қой ыла ды. Осы ған бай ла ныс ты мы на ны айта кет кен жөн. Бас ты қа һар ман ның мі нез-құл қын жа сау ке зін де өмір баян дық шы-ғар ма лар жа зып жүр ген жа зу шы лар бел гі лі бір қиын дық тар ға тап бо ла ды: өмір баян дық кейіп-кер бір жа ғы нан қа рас тыр ған да, шы ғар ма ның суб ъек ті сі бо лып та бы ла ды, өйт ке ні оны ав-тор дан бө ліп алып қа рауға бол майды, ол оның құ рам дас бө лі гін құ рай ды. Ав тор өз өмі рі нің фак ті ле рін жа зып, өз ойла рын жай ып са лу ға, өз се зім де рі мен кө ңіл күй ле рін, тол ға ныс та рын бе ру ге тиіс, со ны мен қа тар ол көр кем бей не-леудің объек ті сі, сол се беп ті ав тор оған объек ті ре тін де, көр кем зерт теу дің ны са ны ре тін де қа-рай ды. Өмір баян дық кейіп кер дің мі нез-құл қын

ISSN 1563-0223 KazNU Bulletin. Philology series. №6 (152). 2014

7Ө. Әб ди ма нұлы

жа сауда та ғы бір қиын дық бар, ол – ав тор дың өзі не қа лай қа райт ын ды ғы на бай ла ныс ты қиын-дық. Бұл жағ дайды өмір баян дық туын ды лар жа-зып жүр ген жа зу шы лар дың «үн де мей қа луы», яғ ни өз де рі нің кем ші лік те рін оқыр ман дар ға жа-рия ету ге құш тар бол мауы ар қы лы тү сін ді ру ге бо ла ды. Бұл ав то биог ра фия лық шы ғар ма лар-дың көп ші лі гі не бас ты қа һар ман да рын дə ріп-теу дің, жер-көк ке си ғыз бай ма дақ тау дың се бе бі бо лып жүр. Мұн дай шы ғар ма лар дан Бауыр жан Мо мы шұлы шы ғар ма сы ның ерек ше лі гі мы на да: ба таль он ко ман ди рі Бауыр жан Мо мы шұлы ның бей не сін сом дау тұ жы ры мы ның не гі зі не жа зу-шы нақ ты лық ты ал ған. Ав тор өз қа һар ма ны ның əл сіз жақ та ры нан үн сіз айна лып өт пей ді, көр кем бей не леуде кез кел ген адам сияқ ты оған да кем-ші лік тер тəн. Ко ман дир өзі ту ра лы, өзі нің ең бе-гі ту ра лы аз сөй леп, жі бе ріп ал ған кем ші лік те рі мен қа те лік те рі ту ра лы кө бі рек айтады.

«Моск ва үшін шай қас та» ко ман дир лер дің өз қа рауын да ғы лар ға қа тал дық пен, мейі рім-сіз дік пен қа ра ға ны на ай ғақ бо ла тын эпи зод тар бар. Мұн дай эпи зод тар ав тор дың ар-ож да ны на еш қан дай да қаяу тү сір мейді, ке рі сін ше, бас ты кеіп кер дің мі нез-құл қын əр қы ры нан қам ту ға жəр дем де се ді, оның қи лы-қи лы өмір де гі жағ-дай лар мен қиын дық тар тұ сын да та би ғи сол қал-пын да қа рас ты ру ға мүм кін дік бе ре ді. К і т а п т а ком бат тың ар тық ашуын əзіл ге сүйеп, сы пайы-лық пен сез ді ре тін адам-ақ жар қын, кі ші пейіл іні Жол тай Боз жа нов ты, са быр лы, ақыл ды Ха би Ра-хи мов ты да ав тор түр лі тар тым ды эпи зод тар да-ғы на ным ды юмор са зы мен ұтым ды бей не лей ді. Боз жа нов, Ра хи мов, Толс ту нов сияқ ты қа ру лас дос та ры на, кей де қат ты рен жіп, қат ты кет кен тұс тар да ерік сіз ашу ға егі ле тұ рып со ңы нан са ба-сы на түс кен сəт тер бар. Сол жағ дай ту ғыз ған мі-нез ге өз ба ға сын бе руі оның адам дық-аза мат тық тұл ға сын ай қын дай тү се ді. Егер жа зу шы-қа һар-ман тек əре кет пен бұй рық-жар лық, ай ғай-ұрыс кө рі ніс те рін су рет теп, ли ри ка лық ше гі ніс ке жол бер ме ген де, не ме се, Бауыр жан Мо мы шұлы ның жан дү ниесі мен ар ман-мұ ра тын да ғы ақ та адал, мөл дір сыр лар ық шам да сый ым ды түр де қам-тыл ма ған да, бұл туын ды ның тəр бие лік, мо раль-дік-эти ка лық мə ні жо ға ры бол мас еді. Бауыр жан Мо мы шұлы ның тұл ға сы ха рак тер тұр ғы сы-нан аса бай, көп қыр лы, өзін дік қа сиеті де мол. Оның шы ғар шың да ры биік, тү сер еңіс те рі тік. Бұл ха рак тер де со ғыс ко ман ди рі не мі нез дік са-па лар жи нақ та лып, оқи ға қоюла на тү сіп, сю жет ши рық қан сай ын олар айқы ны рақ көз ге тү се ді. «Бір түн нің оқи ға сын да» ал ғаш қы үш кі тап қа

қа ра ған да оқи ға қою, əре кет те көп, ха рак тер лер де ке ңі нен ашыл ған. Мы са лы, үш тан кі мен оқ жұлып ке тіп, жек пе-жек ке шы ғып тай сал ма ған Жие ніш баев, ша бу ыл ға шық қан да те рі сі не ілін-ген бір қо лын ашу мен жұлып алып, лақ ты рып тас тайт ын «Ала тау сұң қа ры» Бүр кіт Әлі ше ров, «бұй рық ты орын да дым, ме ня уб ли»-деп, соң-ғы сө зін айт ап мерт бол ған тə жік Щир ван-За-де не міс бас қын шы ла ры ның танк те рін өрт теп қа за бол ған Петр Уг рю мов оқ қа ұш қан лейте-нант Тан ков,Краев, По пов, Ис лам құ лов іс пет-ті жауын гер лер мен ко ман дир лер дің жан кеш ті қи мыл да ры, көз сіз ба тыр лық та ры олар ға де ген құр мет тен ту ған жы лы се зім мен баян да ла ды. Сю жет сіз қа һар ман мі нез-құл қын бе ру дің қиын еке ні дау сыз. Кей де бір сəт тік эпи зод ты ақ шы-найы мі нез дің ашы луы не ме се сю жет же лі сін де-гі об раз дар дың жан-жақ ты су рет те луі, ығы сып жа туы шы ғар ма лар да ғы бас ты ерек ше лік бо лып та бы ла ды. Бұл ака де мик З.Қаб до лов тың: «Бір жа зу шы, айталық адам мі не зін қи мыл –əре кет үс тін де та ны ту ға бейім бол са, ен ді бір жа зу шы оның кө ңіл күйін, се зім сы рын, ой –ар ма нын əр алуан пси хо ло гия лық иі рім де рін су рет теу ар қы-лы ашу ға ше бер...» [6, 350] де ген ойы мен үн дес.

Ав тор кі сі жа лық ты рар лық баян даудан, қар пыл ма ған киіз дей бол быр ком по зи циядан қа шып, кейіп кер өмі рін де гі ерек ше ма ңыз ды оқи ға лар ды са ра лап алып, оқыр ман ның кө ңі лін со ған ауда ра ды. Бұл қа һар ман ның мі нез-құл қы-ның бас ты бел гі ле рін алу үшін ма ңыз ды.

«Моск ва үшін шай қас» ро ма нын да Б.Мо мы-шұлы мен Бруд ный дың өза ра қа ты нас та ры на же ке та рау ар нал ған (Бруд ный қор қақ ты ғы, əл-сіз ді гі үшін жа за ла на ды, кейін ақ та лып, ұрыс ке-зін де қайт ыс бо ла ды). Ко ман дир Б.Мо мы шұлы кү зет тен өз бе ті мен ке тіп қал ған Бруд ныйға қар-сы əдет тен тыс əдіс қол да на ды. Ол Бруд ныйды бай қа са да, бай қа ма ған сы ңай көр се те ді. Оған бұ рын ғы дай іні есе бін де емес, ба ғы ныш ты адам ре тін де қа рай ды, оған се нім сіз дік біл ді ре ді. Он-сыз да іш тен ты нып жүр ген Бруд ный бұ рын ғы-дан да күш ті күй зе ліс ке тү се ді. Ауыр жағ дай дан шы ғу дың жо лын өзін ше із дес ті ріп кө ре ді. Ав тор жағ дайда ег жей-тег жейлі баян дап жат пас тан, ро та ко ман ди рі нің əл сіз ді гін ( жауын гер лік кү-зет ті өз бе ті мен тас тап ке туін) жə не оның жан дү ниесі нің өз ге руіне ық пал ет кен (бір лес кен кү-рес, ко ма ни дир лер мен жауын гер лер мен ты ғыз бай ла ныс, ба таль он ко ман ди рі нің қайта біл дір-ген се ні мі, оны мен дос тық тың ор науы) жағ дай-дың ат қа ра тын рө лін дə лел ді түр де бей не лей ді. Қор қақ ты ғы, жақ сы ко ман дир бо ла ал ма ға ны

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №6 (152). 2014

8 Әс ке ри əде биет те гі қа һар ман дық тұл ға-əде би кейіп кер

үшін айып тал ған Бруд ный ба таль он ко ман ди-рі нің ба тыл жə не ор нық ты кө мек ші сі бо лу се ні-мі не қайта кі ре ді. Сөйт іп ав тор қа һар ман дық қа іш кі тол қу дың, те бі ре ніс тің жат емес еке нін көр-се те ді.

Май дан да ғы полк та Бауыр жан Мо мы шұлы-ның адам да ры осы лай ма ғы на лы тір ші лік ете ді. Өзі не əб ден бе ріл ген се нім ді адам дар дың тағ-ды ры қыл үс тін де тұр ға ны ның өзін де ко ман дир ке ші рім жа сауды, тіп ті Бруд ный дың өзін ке ші ре са лу ды жөн са на май ды. Оның же ке өзі не қар сы бү лік жа са лып, оның же ке өмі рі не қа тер төн ген жағ дай дың өзін де ко ман дир Бауыр жан Мо мы-шұлы шиеле ніс ті та за тəр бие лік ша ра лар дың кө ме гі мен шеш пек ші бо ла ды.

Қа һар ман ның адам гер ші лік бол мы сын, ха-рак те рін ашу да көр кем дік құ рал дар ды ұтым ды пай да ла нып, ше бер бей не леу қа лам гер дің бас ты та бы сы. Ол бір ға на көр кем құ рал дар ды мең ге-ру мен шек тел мей ді. Жа зу шы көр кем дік құ рал-дар ды та би ғи түр де өза ра тұ тас ты ра ал ған да ға на, шы ғар ма да ғы адам об ра зын, оның адам-гер ші лік іш кі əле мін ба рын ша те рең аша ала ды.

Бауыр жан Мо мы шұлы ның шы ғар ма ла-рын да ер лік қа шан да қа ра пай ым бо лып ке ле ді. Оның кейіп кер ле рі өзі нің жаужү рек ті лі гін айт-ып даң ғой лық біл дір мей ді, көз сіз ер лік ке бар-майды, олар дың ер лі гі да бы ра сыз, ай қай-шу сыз жа са ла ды. Мұ ны се бе бі со ғыс даң ға за лы лық ты кө тер мейді. Жə не со ғыс та адам ер лік ті жа сай-мын деп жос пар лап жа са май ды. Ол іш кі қуат-тың сырт қа шық қан кө рі ні сі бо лу дан да, кей де ке нет тен, кей де ал дын-ала əзір лік тен жа са ла ды. Бі рақ со ғыс жағ дайын да оған əр қа шан дай ын бо лу ке рек.

Бауыр жан Мо мы шұлын да ғы жауын гер ер лі гі бір тек ті, бір түр лі емес. Жа зу шы шы-ғар ма ла рын да ғы ер лік пен май дан да ла сын да дұш пан мен бет пе-бет кел ген сəт тер де ға на бай-қал майды. Мы са лы, жауын гер Әкім ге рей омы-рауына он ал ты рет жа ра лан ға ны ту ра лы бел гі ні та ғып жү ре ді. Осы бел гі нің өзі оның ер лі гі нің куə сін дей, ай қай-ұй қай сыз жа сал ған қа һар ман-ды ғы ның дə ле лін дей. Стар ши на дұш пан ға ті ке-лей зиян кел тір ген жоқ, оның қа та ры нан он да ған сол дат та ры мен офи цер ле рін шы ғар ған да жоқ. Бауыр жан Мо мы шұлы нан бас қа жауын гер лер мен ко ман дир лер Әкім ге рей дің омы рауына ті-гіп ал ған ауыр жə не же ңіл жа ра қат тар дың бел гі-сін дей са ры жə не қы зыл шү бе рек қиын ды ла рын бай қай да қой ма ған. Ол өзін ба тыр деп есеп те-мей ді.

Бауыр жан Мо мы шұлы «бо рыш», «ер лік» ұғым да ры ның ара жі гін нақ анық тайды. Сон-дық тан да ба таль он ко ман ди рі стар ши на Әділ-ге рей Қа лиев ті ба тыр деп са най ды, со лай деп та ни ды, өйт ке ні ер жү рек жауын гер он ал ты жа ра қат ал ған нан кейін де ұрыс қа ба ру ға дай-ын еке нін біл ді ре ді. Ке зек ті жа ра қат ал ған нан кейін де Қа лиев өмі рін де гі қуа ныш пен құ мар-лық тау сыл майды, қайта ар та тү се ді. Ол бұ ған дейін де ба сын та лай рет бəй ге ге тік кен, қа сиет ті іс үшін дұш пан мен қайта-қайта шай қа су ға дай-ын. Сөйт іп жа зу шы жауын гер лер ді ерек ше қа-һар ман дар ре тін де емес, кə дім гі адам дар ре тін де бей не лей ді. Ер лік ті жа сайт ын да, қор қақ тық қа кө не тін де қа ра пай ым адам дар. Олар дың айыр-ма шы лы ғы сырт қы тұл ға емес, іш кі діл де. Бұл тен ден ция нақ ты прин цип тер де, тə сіл дер де кө-рі не ді. Бұ лар ды ав тор жауын гер лер дің іш кі дү-ниесін, олар дың сырт қы кес кін-кел бе тін, іс-əре-ке тін бе ру үшін пай да ла на ды.

Бауыр жан Мо мы шұлы ның шы ғар ма ла рын-да қа һар ман дар дың сыр-си па ты сөз бен емес, іс-əре кет пен ашы ла ды. Ав тор ер лік ке там сан бай-ды, қор қақ қа күл мейді. Жа зу шы қа һар ман дық іс ат қа ру ға де ген қа бі лет ті лік ті (ол адам ды бас-қа адам дар дан ерек ше леп тұ ра тын нəр се емес) өз хал қын, өз же рін сүйе тін адам дар дың та би-ғи қа сиеті тұр ғы сы нан дə лел деу ге тал пы на ды. Бауыр жан Мо мы шұлы күш ті, стан дарт ты емес ақыл ды адам дар ға іш тар та ды, олар не лер бір ер лік жа сай ды. Жа зу шы олар жай ын да қа лам тер бе ген де – ро ман ти ка лық бояу лар ды, ро ман-ти ка лық ин то на цияны (ек пін бе ре ді) қол да на ды. Мə се лен, Петр Уг рю мов тың іс-əре кет те рін де ро ман ти ка лық тен тек тік бел гі ле рі кө рі не ді.

Бауыр жан Мо мы шұлы баян даула рын да, шын мə нін де, кейіп кер шы ғар ма дан шы ғар ма-ға кө шіп оты ра ды, жай кө ше сал майды əл бе те оның дү ниемен бай ла ны сы ке ңейеді, оның ал-дын да тұр ған мə се ле лер ді зерт теу жұ мыс та ры мо лы ға тү се ді. Бел гі лі бір дə ре же де Бауыр жан Мо мы шұлы же ке мə се ле лер ден жал пы фи ло со-фия лық си па ты бар мə се ле лер ге өте ді.

Біз зерт теуі міз ге ар қау етіп отыр ған су-рет кер шы ғар ма сы өзі нің көр кем сом да луы жа ғы нан əлем əде биеті үл гі ле рі нен бір де-бір кем түс пейт ін, көр кем дік биік та лап тар ға жау-ап бе ре ал ған дү ние деп ба тыл айтуға бо ла ды. «Моск ва үшін шай қас» ро ма ны қа зақ əде биеті үшін қайталан бас өнер туын ды сы, əлем əде-биеті нің ал тын қа зы на сы на қо сыл ған зор үлес дей ала мыз.

ISSN 1563-0223 KazNU Bulletin. Philology series. №6 (152). 2014

9Ө. Әб ди ма нұлы

Әдебиет тер

1 Ва син кин А. Ге рой чес кие го ды. Жа нар воен но го ро ма на в ли те ра ту рах на ро дов по вол жья. – М.: Ма рий ское книж ное из да тель ст во, 1987. – 128 c.

2 Дə де баев Ж. Атың нан айна лай ын. Та раз та ри хы ту ра лы тол ғаыс тар. – Ал ма ты: Нұр лы əлем, 2002. – 248 б.3 Мо мы шұлы Б. Бау кең нің бұй рық қа қой ған та ла бы // Қа зақ ба тыр ла ры. – 1991. – 21 шіл де.4 Мо мы шұлы Б. Екі том дық шы ғар ма лар жи на ғы. – Т. 2.: Моск ва үшін шай қас. – Ал ма ты: Жа зу шы, 2000. – 381 б.5 Қа ра таев Б. Ше бер лік шы ңы на. – Ал ма ты: Қа зақ тың мем ле ке тт тік көр кем əде биет бас па сы, 1963. – 419 б.6 Қаб до лов З. Сөз өне рі. – Ал ма ты: Мек теп, 1976. – 274 б.

References

1 Vasinkin A. Geroycheskie gody. Zhanar voennogo romana v literaturah narodov povolzh’ya. – M.: Mariyskoe knizhnoe izdatel’stvo, 1987. – 128 c.

2 Da’debaev J. Ati’ngnan aynalayi’n. Taraz tari’’hi’ twrali’ tolghai’star. – Almati’: Nurli’ a’lem, 2002. – 248 b.3 Momi’shuli’ B. Bawkengnіng buyri’qqa qoyghan talabi’ // Qazaq bati’rlari’. – 1991. – 21 shіlde.4 Momi’shuli’ B. Ekі tomdi’q shi’gharmalar ji’’naghi’. – T. 2.: Moskva u’shіn shayqas. – Almati’: Jazwshi’, 2000. – 381 b.5 Qarataev B. Sheberlіk shi’ngi’na. – Almati’: Qazaqti’ng memleketttіk ko’rkem a’debi’’et baspasi’, 1963. – 419 b.6 Qabdolov Z. So’z o’nerі. – Almati’: Mektep, 1976. – 274 b.

Вестник КазНУ. Серия филологическая. №6 (152). 2014

10 Ми фо лор но-ав то рс кий об раз как эт но куль турный ти паж

УДК 81 – 81:3/881.111(73)/82 – 312.6:82-98

С.В. Вол ко ва,к. ф. н. до цент Киевс ко го на циональ но го

линг вис ти чес ко го уни вер си те та, г. Хер сон, Ук ра ина, e-mail: volkovasvetlana@yandex.ru

Ми фо лор но-ав то рс кий об раз как эт но куль турный ти паж

В дан ной статье уточ няют ся по ня тия «об раз ность», «сис те ма об ра зов», «ху до же ст вен ный образ». Ху до же ст вен ный об раз в ра бо те расс мат ри вает ся как оп ре де лен ная фор ма от ра же ния дей стви тель ности, опы та и зна ний че ло ве ка, ко то рая имеет конк рет ночувст вен ную ос но ву с установ кой на под черк ну тоэмо циональ ный ха рак тер вы ра же ния мыс ли и от ли чает ся обоб щен нос тью со держа ния. В фо ку се дан но го исс ле до ва ния ока зы вают ся ху до же ст вен ные об ра зы произ ве де ний амери ка нс ких пи са те лей ин дей ско го проис хож де ния (да лее – аме рин дов) кон ца ХХ – на ча ла ХХІ вв., кото рые в ра бо те трак туют ся как ми фо лор ноав то рс кие. Ми фо лор ноав то рс кие об ра зы оп ре де ляют ся как линг во ког ни тив ный текс то вый конст рукт, ин кор по ри рующий пре лом лен ные ск возь приз му авто рс ко го соз на ния эт но куль турные смыс лы, за ко ди ро ван ные в текс те об раз ны ми средс тва ми, прису щи ми идио лек ту и идиос ти лю ав то ра. На ма те ри але про заичес ких произ ве де ний аме ри ндс ких пи са те лей Скот та На вар ра Мо ма дэя и Лес ли Мар мон Сил ко опи са ны ког ни тив носе ми оти чес кие ме ха низ мы (ме та мор фо за, псев до мор фо за и ква зи мор фо за) фор ми ро ва ния ми фо лор ноав то рс ких об ра зов и нар ра тив ные приемы (об рат ная перс пек ти ва) их впи сан нос ти в ху до же ст вен ное пространс тво текс та. Опи са ние линг вис ти чес ких приз на ков ми фо лор ноав то рс ких об ра зов поз во ли ло от нес ти ге роев, воп ло щен ных в этих об ра зах, к эт но куль турно му ти па жу «ви тязь на рас путье».

Клю че вые сло ва: ми фо лор ноав то рс кий об раз, эт но куль турный ти паж, нар ра тив ный прием, ме та мор фо за, об рат ная перс пек ти ва.

S.V. VolkovaMytholoric and literary image as ethnocultural type

The article focuses on such concepts of linguistic analysis of literary text as «imaginary», «system of images», «literary image». As basic it is taken the definition of literary image as the form of reflecting the reality, experience and knowledge of people, that has its sensible ground oriented to the emotional character of expressing the thought. On the material of American Indian literary texts of the XX – XXI c. the article reveals the literary images, which are classified as mytholoric and literary images. Mytholoric and literary images are defined in the article as linguistic and cognitive textual construal, which incorporates the cultural codes, interiorized through author’s consciousness and verbalized in the text by lingual and expressive means appropriate to the author’s idiolect and idiostyle. As factual material it is taken the novelmyth «House Made of Dawn» by Scott Momaday and novel «Ceremony» by Leslie Marmon Silko, contemporary American Indian writers. There are suggested cognitive and semiotic mechanisms (metamorphose) of forming the mytholoric and literary images, narrative methods (reverse perspective) of their embodying into the literary space of the texts. Highlighting linguistic features of mytholoric and literary images made it possible to refer them to ethnocultural type «the knight at the crossroads».

Key words: mytholoric image, ethnocultural type, narrative method, metamorphose, reverse perspective.

С.В. Вол ко ваМи фо лор лық-ав тор лық об раз эт но мә де ни тип ре тін де

Ма қа ла да «об раз ды лық», «об раз дар жүйесі», «көр кем об раз» ұғым да ры нақ ты ла на ды. Көр кем об раз жұ мыс та шын дық тың, адам тә жі ри бе сі мен бі лі мі кө рі ні сі нің ойды жет кі зу дің эмо циялық сипа ты на не гіз дел ген нақ ты се зім дік не гі зі бар бел гі лі фор ма сы ре тін де қа рас ты ры ла ды жә не маз

ISSN 1563-0223 KazNU Bulletin. Philology series. №6 (152). 2014

11С.В. Вол ко ва

мұн дық жа ғы нан жал пы лаумен ерек ше ле не ді. Бұл зерт теу дің ая сын да ХХ ғ. со ңы – ХХІ ғ. ба сын да үн ді хал қы нан шық қан аме ри ка лық жа зу шы лар дың (ары қа рай – аме рин дер) про за лық шы ғар мала ры ның не гі зін де ми фо лор лықав тор лық об раз дар ре тін де ай қын да ла тын көр кем об раз дар қарас ты ры ла ды. Ми фо лор лықав тор лық об раз дар ав тор дың мә тін де идио лек ті сі мен идиос ти лі не тән об раз ды тә сіл дер мен бе ріл ген эт но мә де ни ма ғы на ар қы лы жет кі зі ле тін линг во ког ни тив ті мә тін дік құ ры лым ре тін де анық та ла ды. Аме рин дік жа зу шы лар Скотт На вар Мо ма дэя жә не Лес ли Мар мон Сил ко ның про за лық шы ғар ма ла ры не гі зін де ми фо лор лыав тор лық об раз қа лып тас ты ру дың когни тив тісе ми от ка лық ме ха ни зм де рі (ме та мор фо за, псев до мор фо за и ква зи мор фо за) жә не олар дың мә тін нің көр кем ді лік аясы на ену ерек ше лі гі нің нар ратв ті тә сіл де рі (ке рі перс пек ти ва) си пат тал ған. Ми фо лор лыав тор лық об раз дар дың линг вис ти ка лық бел гі ле рі нің си па ты осы об раз да бе ріл ген батыр лар ды «жо лай рық та ғы ба тыр» эт но мә де ни ти пі не жет кі зу ге мүм кін дік бер ген.

Түйін сөз дер: ми фо лор лықав тор лық об раз, эт но мә де ни тип, нар ра ти вт ті тә сіл, ме та мор фо за, ке рі перс пек ти ва.

По ня тия «об раз ность», «об раз ная сис те-ма», «сис те ма об ра зов», «об раз ху до же ст вен-но го текс та» всег да на хо ди лись в фо ку се фи-ло ло ги чес ких исс ле до ва ний. Линг вис ти чес кое тол ко ва ние по лу чи ли: ант ро по мо рф ные об ра-зы (Ю.М. Лот ман), кос мо ло ги чес кие об ра зы (Р. Барт, Ю.М. Лот ман, Б. Гас па ров), ска зоч ные об ра зы (В.Я. Пропп), ноос фер ные или эко ло ги-чес кие об ра зы (О.П. Во робь ева), идио тип ные и ке но тип ные сло вес ные поэти чес кие об ра зы (Л.И. Бе ле хо ва), линг во куль турные ти па жи как обоб щен ные уз на ваемые об ра зы предс та ви те-лей той или иной куль ту ры (В.И. Ка ра сик, О.А. Дмит риева). В.А. Ку ха рен ко, оп ре де ляя по ня-тие об раз, под чер ки ва ла, что имен но в об ра зе скон цент ри ро ва на смыс ло вая и эс те ти чес кая ин фор ма ция ху до же ст вен но го текс та, и по пыт-ки про ник нуть в нее сле дует на чи нать с поис-ков об ра за», воз дейст вие ко то ро го, «как и лю-бо го сиг на ла, не со из ме ри мо с его собст вен ной энер гией» [7, 12]. Го во ря об об ра зах ху до же ст-вен но го текс та, О.П. Во робь ева об ра щает вни-ма ние на то, что в фи ло ло ги чес ком соз на нии и сам ху до же ст вен ный текст как яв ле ние предс-тав лен в ви де не коего об ра за или со во куп нос ти об ра зов, су ще ст вую щих в фор ма те ана ло го вых, по доб ных кар ти нам мен таль ных реп ре зен та ций [1, 25].

В пос лед нее вре мя круг клю че вых воп ро-сов зна чи тель но рас ши рил ся: изу че ны ког ни-тив ные и линг вос ти лис ти чес кие осо бен нос ти сло вес ных об ра зов (Л.И. Бе ле хо ва, Л.В. Ди мит-рен ко), средс тва вы ра же ния сло вес ных об ра зов (Е.С. Ма ри на, Н.В. Яро вая), син так си чес кие средс тва соз да ния об ра зов (Е.Й. Фи лип чик), сим во ли ка об ра зов (Т.Ю.Гор чак), ген дер ная спе ци фи ка (А.А. Ко ле со ва); пред ло же на комп-лекс ная ме то ди ка выяв ле ния линг во се ми оти-чес ких осо бен нос тей ху до же ст вен но го об ра за,

ко то рая ба зи рует ся на теоре ти ко-ме то до ло ги-чес ких по ло же ниях ког ни тив ной линг вис ти ки (Л.И. Бе ле хо ва, G. Fauconnier, Ch. Fillmore, J. Lakoff, R. Langacker, P. Stockwell), ком му ни ка-тив ной линг вис ти ки (J. Austin, J. Searle, D. Sper-ber, D. Wilson) и линг во се ми оти ки (А.Ф. Ло сев, Ч. Мор рис, Ч. Пирс, В.И. Ка ра сик).

Ху до же ст вен но му об ра зу при су щи единс-тво ра циональ но го и эмо циональ но го, ин ди ви-ду альная обоб щен нос ть со дер жа ния, гиб кость, мно гоз нач нос ть и ме та фо рич ность. Ис хо дя из наз ван ных ха рак те рис тик, А.А. Ко ле со ва трак-тует ху до же ст вен ный об раз как «оп ре де лен ную фор му от ра же ния дей ст ви тель ности, опы та и зна ний че ло ве ка, ко то рая имеет конк рет но-чувст вен ную ос но ву с установ кой на под черк-ну то-эмо циональ ный ха рак тер вы ра же ния мыс-ли и от ли чает ся обоб щен нос тью со дер жа ния, ко то рое пе ре дает ся» [5, 14].

Тол ко ва ние ху до же ст вен ных об ра зов тес но свя за но с прин ци пом ку му ля тив нос ти. В.А. Ку-ха рен ко по ни мает ху до же ст вен ный об раз как обоб щен ный, со би ра тель ный, син те ти чес кий [8, 59-60]. А. Га лич клас си фи ци рует ху до же ст вен-ные об ра зы как «мак ро-об ра зы» (об ра зы-пер со-на жи, об ра зы-пей за жи, об ра зы-ин терь еры и др.) [2, 100].

В фо ку се на ше го исс ле до ва ния ока зы вают ся ху до же ст вен ные об ра зы-пер со на жи произ ве де-ний аме ри ка нс ких пи са те лей ин дей ско го проис-хож де ния (да лее – аме рин дов) кон ца ХХ – на ча-ла ХХІ вв. Эти об ра зы зна ме на тель ны тем, что от ра жают ин те ре сы, вз гля ды и убеж де ния це ло-го по ко ле ния мо ло дых лю дей, ко рен ных жи те-лей США, но си те лей эт но куль турных тра ди ций. Че рез соз да ние своих об ра зов аме ри нд ские пи-са те ли об ра щают ся к ак ту аль ным для ав тох тон-но го на се ле ния США те мам: установ ле ния гар-мо нии и ба лан са, воз рож де ние эт но куль турных

Вестник КазНУ. Серия филологическая. №6 (152). 2014

12 Ми фо лор но-ав то рс кий об раз как эт но куль турный ти паж

цен нос тей люб ви, доб ра, ува же ния к пред кам и при род ным бо га тст вам. В произ ве де ниях кон ца ХХ – на ча ла ХХІ вв. аме ри нд ские пи са те ли ши-ро ко ис поль зуют сю же ты и мо ти вы ми фов, ле-генд и ска зок, соз дан ных аме ри ндс ким эт но сом, вк лю чают об ра зы при ро ды, став шие об ра за ми-сим во ла ми эт но куль турной тра ди ции аме рин-дов. Пер со наж ные об ра зы произ ве де ний это го пе ри ода, пе ри ода Воз рож де ния эт но куль ту ры аме рин дов, ак ку му ли руют чер ты ми фо лор ных ге роев из ми фов, ле генд и ска зок с ав то рс кой адап та цией их к ус ло виям жиз ни в сов ре мен ном аме ри ка нс ком об ще ст ве. Та кие об ра зы мы иден-ти фи ци руем как ми фо лор но-ав то рс кие.

Ми фо лор но-ав то рс кий об раз по ни маем как линг во ког ни тив ный текс то вый конст рукт, ин-кор по ри рующий пре лом лен ные ск возь приз му ав то рс ко го соз на ния эт но куль турные смыс лы, за ко ди ро ван ные в текс те об раз ны ми средс тва-ми, при су щи ми идио лек ту и идиос ти лю ав то ра.

В об ра зах-пер со на жах произ ве де ний обоз-на чен но го пе ри ода воп ло ще ны дей ст вия, пос-туп ки, наст рое ния предс та ви те лей аме ри ндс кой мо ло де жи, про шед ших Вто рую Ми ро вую вой-ну, вер нув ших ся до мой и не на шед ших по коя, ока зав ших ся на «рас путье» до рог. Они, как «ви-тя зи на рас путье» ост ро ощу щают пот реб нос ть в эт но куль турных тра ди циях, в ко то рые свя то ве рят и в ко то рых на хо дят спо кой ст вие и рав-но ве сие, а с дру гой сто ро ны, их вов ле кают в Но вую, бо лее ци ви ли зо ван ную, но жес то кую по нра вам и за ко нам, жиз нь. Обоз на чен ный на-ми эт но куль турный ти паж «ви тязь на рас путье» расс мат ри ваем с та ких по зи ций: 1) как отоб ра-же ние эт но куль турно го ти па лич нос ти (ти па жа, в ко то ром ак ку му ли ро ва ны зна ния о ха рак те ре ти пич ных предс та ви те лей эт но са оп ре де лен но-го пе ри ода в ис то рии на ро да); 2) как фрейм-сце-на рий, в опи са нии ко то ро го ис поль зуем ме тод фрей мо во го ана ли за (Ч. Фил мор, И. Штерн, С.А. Жа бо ти нс кая). Сог лас но С.А. Жа бо ти нс кой для мо де ли ро ва ния кон цеп ту аль ных ст рук тур ис-поль зуют ся пять ба зо вых фрей мов, имеющие свои мо ди фи ка ции. К ним от но сят ся: пред мет-ный фрейм, иден ти фи ка цион ный фрейм, по се-сив ный фрейм, ак циональ ный фрейм и ком па-ра тив ный фрейм [3, 83]. Преж де, чем пе рейти к конс труиро ва нию фрей ма-сце на рия ху до же ст-вен но го об ра за-пер со на жа «ви тя зя на рас путье» нам необ хо ди мо выяс нить клас си фи ка цион ные приз на ки эт но куль турно го ти па жа «ви тязь на рас путье».

Од ним из нап рав ле ний линг во кон цеп то ло-гии яв ляет ся вы де ле ние и опи са ние линг во куль-

турных ти па жей – обоб щен ных уз на вае мых об-ра зов предс та ви те лей той или иной куль ту ры. Так, изу че ны со циокуль турные ти па жи «кол-лек ционер», «шпа на», «раз гиль дяй» (В.И. Ка ра-сик), «фран цузс кий бур жуа» (О.А. Дмит риева), «бри та нс кий премь ер-ми ни стр» (Л.А. Ва силь-ева), «чи нов ник» (И.В. Щег ло ва).

В.И. Ка ра сик пред ло жил сле дующие клас-си фи ка цион ные приз на ки оп ре де ле ния линг-во куль турных ти па жей: 1) линг во куль турный ти паж предс тав ляет со бой уз на вае мый обоб-щен ный тип лич нос ти; 2) ти паж яв ляет ся раз-но вид ностью кон цеп тов – слож ных мен таль ных об ра зо ва ний, в сос та ве ко то рых мож но вы де-лить по ня тий ные, об раз ные и цен ност ные приз-на ки; 3) линг во куль турный ти паж имеет имя, ко то рое слу жит ос нов ным спо со бом апел ля ции к соот ве ст вующе му ти па жу; 5) вы де ляют ся раз-но вид нос ти линг во куль турных ти па жей: ти па-жи реальные и фик цио нальные, эт но куль турные и со циокуль турные, сов ре мен ные и ис то ри чес-кие [4, 179].

В кон текс те на ше го исс ле до ва ния осо бое зна че ние имеют эт но куль турные ти па жи, пос-кольку имен но они вы ра жают эт но куль турные цен нос ти, прояв ляют эт но куль турное своеоб ра-зие эт но са в ус ло виях мно го на цио наль ной куль-ту ры. На се год няш ний день эт но куль турный ти паж в аме ри ндс кой куль ту ре еще не был пред-ме том линг вис ти чес ко го опи са ния.

«Ви тя зя ми на рас путье» ока за лись че ло век-сим вол Тай-ме в ро ма не-ле ген де «Путь к Го ре Дож дей» и ху дож ник ме тис Сэт в ро ма не «Ре-бе нок из прош ло го» Скот та Мо ма дея, по лук ров-ка Тайо в ро ма не «Це ре мо ния» Лес ли Мар мон Сил ко и мно гие дру гие ге рои произ ве де ний аме-ри ндс ких пи са те лей XX сто ле тия.

В рам ках дан ной статьи мы ог ра ни чим ся дву мя произ ве де ниями (ро ма ном-ми фом Скот та Мо ма дэя «Дом, из расс ве та сот во рен ный» и ро-ма ном Лес ли Мар мон Сил ко «Це ре мо ния»), на при ме ре ко то рых расс мот рим ме ха низ мы фор-ми ро ва ния ми фо лор но-ав то рс ких об ра зов как эт но куль турных ти па жей.

Путь ге роев этих ро ма нов сос тоит в поис-ке ис ти ны и по лон неожи дан нос тей и прег рад. Дра ма их судь бы тес но свя за на с те мой «пу-ти ав тох тон но го на се ле ния США к расс ве ту», идеей воз рож де ния ду хов ной гор дос ти, чес ти, эт но куль турных тра ди ций и цен нос тей, ос нов-ны ми из ко то рых ос тают ся лю бовь к при ро де, установ ле ние гар мо нии и ба лан са.

Опи раясь на клас си фи ка цион ные приз на ки ти па жей вы де лен ные В.И. Ка ра си ком, мы оп ре-

ISSN 1563-0223 KazNU Bulletin. Philology series. №6 (152). 2014

13С.В. Вол ко ва

де ли ли по ня тий ные ха рак те рис ти ки эт но куль-турно го ти па жа «ви тязь на рас путье».

Пос коль ку в наз ва нии эт но куль турно го ти па-жа «ви тязь на рас путье» имеет ся два ком по нен-та, его по ня тий ные приз на ки бу дем оп ре де лять, об ра тив шись к зна че ниям, за фик си ро ван ным в раз лич ных тол ко вых сло ва рях.

Ви тязь – храб рый, доб лест ный воин (по Т.Ф. Еф ре мо вой); от важ ный, доб лест ный воин (по С.И. Оже го ву); от важ ный, доб лест ный воин, бо га тырь (эн цик ло пе ди чес кий сло варь); храб-рый и удач ли вый воин, ге рой, вои тель, бо га-тырь, ры царь (сло варь В.И. Да ля).

Рас путье – пе рек рес ток двух или бо лее до рог (сло варь под ред. Т.Ф. Еф ре мо вой, Д.Н. Уша ко-ва); пе рек рес ток двух или нес коль ких до рог(по С.И. Оже го ву).

При ве ден ные де фи ни ции дают воз мож нос ть вы де лить в со дер жа нии расс мат ри ваемо го ти-па жа сле дующие приз на ки: 1) че ло век; 2) муж-чи на; 3) свя зан, ли бо был свя зан, с воен ны ми дей ст виями; 3) за щит ник своего на ро да; 4) ока-зы вает ся в цент ре со бы тий; 5) на хо дит ся пе ред вы бо ром пу ти; 6) мо жет выб рать до ро гу как к своему (род но му) ми ру, так и к чу жо му (не по-нят но му); 7) в вы бо ре не оп ре де лил ся.

Яр ким при ме ром та ко го ви тя зя выс ту пает Авель, ге рой ро ма на-ми фа Скот та Мо ма дэя «Дом, из расс ве та сот во рен ный». Му чи тель ная си ту ация ду хов но го пе ре путья, в ко то рую Скотт Мо ма дэй по мес тил глав но го пер со на жа своего ро ма на, бы ла не толь ко дос то вер на, но и ти пич на для Аме ри ки тех лет, что подт верж дает ся от ме-чен ным са мим пи са те лем фак том су ще ст во ва ния у об ра за Аве ля реально го про то ти па. Это ин деец пле ме ни пи ма Айра Хейз, пре воз не сен ный офи-ци аль ной аме ри ка нс кой про па ган дой как ге рой Вто рой Ми ро вой вой ны, ко то рый по возв ра ще-нию до мой так и не су мел преодо леть тра ги чес-кое сос тоя ние от ры ва от род ных кор ней.

Об раз мо ло до го пар ня, ис пы ты вающе го не-ко то рое смя те ние, неоп ре де лен ность вз гля дов на жиз нь, так на зы ваемо го «ви тя зя на рас путье», аме ри нд ско го ве те ра на Вто рой Ми ро вой вой ны, ока зав ше го ся во лей со бы тий ХХ сто ле тия меж-ду дву мя ми ра ми – аме ри ка нс ким и ин дейс ким – стал воп ло ще нием мно гих ха рак те ров ко рен ных жи те лей США. Эт но куль турный ти паж «ви тя зя на рас путье» выс ту пает обоб щен ным ху до же ст-вен ным об ра зом тех предс та ви те лей мо ло до го по ко ле ния аме рин дов кон ца ХХ сто ле тия, ко-то рые бы ли мо би ли зо ва ны на вой ну, вер ну лись до мой с вой ны и не наш ли мес то в этом ми ре.

С од ной сто ро ны они тя го теют к сох ра не нию тра ди ций своих пред ков (но сят длин ные во ло-сы, по чи тают при ро ду и все ее бо га тс тва, по ни-мают толк в охо те и зем ле де лии, бе ре гут зна ния о про ве де нии об ря дов и зна че нии ри туалов, ве-рят в дух зем ли и чтят его). С дру гой сто ро ны, они вы нуж де ны жить по за ко нам Но во го Све та, об ще ст ва, ко то рое счи тают для се бя чу жим и не на хо дят своего мес та в нем. Они по хо жи на ви-тя зей, ко то рые ока за лись по те ря ны сре ди двух ми ров – своего и чу жо го: «Now, here, the world was open at his back. He had lost his place. He had been long ago in the center, had known where he was, had lost his way, had wondered to the end of the earth, was even now reeling on the edge of the void. The sea reached and leaned, licked after him and withdrew, failing off forever in the abyss. And the fishes …» [12, 92]. В раз мыш ле ниях ге роя, про шед ше го вой ну и ока зав ше го ся на краю пус-то ты (the edge of the void), ска ты вающе го ся нав-сег да в про пас ть (abyss), чет ко прос ле жи вает ся грань меж ду «вче ра» (своим ми ром) и «се год-ня» (чу жим ми ром). Мар ке ра ми разг ра ни че ния двух ми ров выс ту пают: лек си чес кие по ка за те ли «Now, here, at his back», сме на грам ма ти чес ких ин ди ка то ров от Past Perfect до Past Continuous (для своего ми ра, ко то рый ос тал ся по за ди – had been long ago had known where he was had lost his way had wondered; для чу жо го ми ра, в ко то ром на хо дил ся на мо мент своего рас путья – was even now reeling). Жиз нь в чу жом ми ре, ас со циирует-ся с мо рем (сти хией, чуж дой для жи те ля гор), с без вы ход ностью, что лек си ка ли зо ва но ме та-фо рой «the edge of the void » (край пус то ты), с бе зыс ход нос тью, зна че ние ко то рой вы ра же но в текс те су ще ст ви тель ным abyss (про пас ть) и уси-ле но при час тием failing off (па дающий) и на ре-чием forever (нав сег да).

В ро ма не Лес ли Мар мон Сил ко «Це ре мо-ния», став ше го по оп ре де ле нию аме ри ка нс ко го ли те ра тур но го кри ти ка Кен не та Лин коль на стал ре цеп том и па на цеей всех «по те рян ных по ко-ле ний», со бы тия так же раз во ра чи вают ся сра зу пос ле Вто рой Ми ро вой вой ны. Глав ный ге рой Тайо, по лук ров ка, вер нул ся с вой ны на Фи лип-пи нах, где ви дел ты ся чи бесс мыс лен ных смер-тей (там по гиб и его брат Ро ки),