150. YILINDA TANZMAT

V^ A Y D im A B O C A tlU T O J

AIK OTURUMLAR DZS: 7 STANBUL ,1990

TRK DNYASI ARATIRMALARI VAKFI BASKIYA HAZIRLAMA

TESSLER

ONSOZ

1839a iln edilen Tanzimat Fennant, tarihimizde kendi adyla anlan bir dnemin balangc saylmaktadr. Bu tarih Osmanl yenileme hareketinin balangc olarakyaygn bir ekilde kabul edilmektedir. O gnden zamanmza kadar 150 sene gemi ve birbuuk asrlk yldnm mnasebeti ile Tanzimat ok eitli ynleri ile lkemizde deerlendirmeye konu tekil etmitir. Deiik alanlardaki ilim adamlarmz Tanzimatn dou sebeblerini, mahiyetini, o gnk dnya ve Trkiye artlarn, Fermann dourduu neticeleri yeniden ele almlar, grlerini aklamlardr. lkemizin gemii bugn ve geleceini ilklendiren konulan, kendi alma programlan iinde, incelemeyi ve milletimize intikal ettirmeyi gye edinen Aydmlar Oca bu yldnm vesilesi ile Tanzimat da, teblilerini bu kitapkta bulacanz kymetli ilim ve fikir adamlarmza tahlil ettirmi, bu konuda bir toplant tertip etmi, mesele deiik ynleri ile tartlmtr. Ocam ricasn kabul ederek bu toplantda tebli sunan deerli zevata burada teekkr bor bilirim. Hi bir karlk beklemeden lkeye, halihazr nesillere ve gelecee hizmet etmekten daha takdire deer ne olabilir Yce Yaratan gayret ve hamiyet sahipleri ile daima beraber olsun.

slahat hareketlerinin, siyas, sosyal ve ktisad nemli kararlarn deerlendirilmesinde, en geerli yollardan birisi de, hi phesiz onlann dourduu neticeleri ele almaktr. Sonulara bakriak en salam ve gereki bir kstas olmak- tadr. Ferman, girite yer alan cmleler ne olursa olsun z ve uygulamas olarak Avrupaya dnmek" ona benzemeye almak, onu takip ve taklit etmek cereyannn balang noktas olmutur Geri Fermandan ksa bir sre nce, 1838de, Trk-ngiliz ticaret anlamas imzalanarak Osmanl Devletinin milR ekonpmi-

- 3 -

sine ar bir darbe indirilmi ve lke hrsla yaylan Avrupa smrsne geni lde almt. Fakat Tanzimat Fermannn balatt yeni dnemde, Batl smrc devletler, imparatorluun bnyesinde yer alan eitli gayri mslim unsurlar kendi emelleri urunda kullanma siyasetinde yeni ve uygun zeminler bulmulardr. Ksaca, neticelere baktmzda, Ferman yaylmac dman devletlerin ilerini kolaylatrmtr. Devletin vatanda olan gayr mslimlerin "hmisi" siyasetini gderek Osmanl mparatorluunun i ilerine mdahale kapsn Fermanla amlardr. Esasen Tanzimatm ilnnda bata ngilizler olmak zere, baz AvrupalI devletlerin dorudan doruya ortaya kan rollerini de incelemek tarihimizin ilgin sayfalarn aacak mahiyettedir.

e

Smrgeci Avrupa Devletleri, arlk Rusyas dahil, ele geirdikleri mdahale imkn ile yetinmemiler ve aralarnda, Hast^ A dam iln ettikleri Osmanh Devletinin topraklarn paylama plnlan hazrlamalardr. te bu noktada Tanzimat Efendisi tipi ve o devirden itibaren standart olarak ortaya kan Trk okumularnn, messeseleri ve lkeyi tahriple sonulanan geriletici zaaf ortaya kmaktadr. Bu zaaf devletin ve toplumun problemlerini tehis ve zmler getirmede iine dlen yanllk ve yetersizliktir. lkenin karlat ve gittike byyen, devleen meselelerin, Avrupay taklit ve onlara kendini beendirme abalannn hkim olduu bir dnce ve uygulama dnemi balatmakla halledilecei zekah okumular arasnda yaygnlamtr. Elbetteki bu "takliti ve kendini beendirmeciyanllna ve zaafna dmeyen Trk aydnlan olmutur. Fakat bunlara ramen, Tanzimat okumuunun temsil ettii bilgi, tahlil, ve doru zm retme yetersizlii, dier faktrlerin de ilvesi ile, byk bir devleti ac ve ar kayplara yol aan akbete gtrmtr. Byk devlet adam, yakn tarihimizin en belirgin vatansever Sultan, ikinci Abdlhamidin btn abalan, almalar Osmanh mparatorluunun a kn nleyememitir.

Tarihi olaylar bug'ine c tutmakla ayr bir nem kazanmaktadr Avnpa- ya kendini beendimte siyaseti hl baz evrelerde Tanzimat zihniyetinin bugne uzants olarak devam etmektedir. Bunun en ak misallerinden birisi kltr sahasnda ortaya kmaktadr. Bilhassa, d^ ilikiler ve basn sahalarnda grlen bu kii ve evreler iin kltr siyaseti dqarda Batya "bakn bizde sizin gibiyiz, sizin kltrnz benimsedik diyebilmek ve ierde de mill kUltr unsurlun yerine Bat kltr ekillerini yaygnlatrmaktan ibarettir. Zengin Trk-Islam kltrn ve o miras tahripten ve mill vekan zedelemekten baka bir netice vermeyen bu ykc ve blc kltr anlaynn kkleri Tanzimat dneminin hatalan ve yetersizliklerine kadar uzanmaktadr.

- 4 -

Ne garip bir tarihi tesadftr ki, Tanzimaln getirdii taklit ve kendini Batya beendirme " zihniyeti ile lke problemlerine zm arayanlar, Fermann 150. yldnmnde, 1989 senesinin Aralk aynda Avrupa Topluluunun, Trkiyenin A. T. 'ye tam ye olma bavurusuna verdii red karar ile kar karya kaldlar. Bu menf cevabn idinde aka yazlan ve kabul asla dnlemez, haddi aan, sebebler dnda A. T. evreleri zellikle 1987 ylndaki resm tam bavurudan itibaren Trk milletinin kendilerinden ayn bir kltr yapsna sahip mslman bir topluluk olduunu kendilerininde Hristiyan ve Yunan-Latin kltr evresine dahil bulunduklarm devaml ve ak bir ekilde belirttiler. Bu inan ve kltr farkll neticenin red eklinde belirlenmesine ana zemin tekil etti.

Grlyor ki, yanl hesaplar sadece Badaddan deil ve fakat 150 yllk bir maziden de geri dnyor. 150 yllk btn abalara ve nemli baarlanmaa ramen, halen daha nce bizim gerimizde olan birok lkenin bugn hl maalesef gerisinde kalm isek, Tanzimattan bugne kadar uzanan dnemin ak, samimi ve ilm bir bilanosu bunun gerek sebeblerini tam olarak tesbitte bize yardmc olacaktr. unu da sevinle mahade ediyoruz ki konunun almasnda msbet gelimeler ortaya kmaya balamtr.

Aydnlar Ocann, deerli grleri aksettiren bu kitap, Tanzimatn zellikle bugne uzanan tesirlerini akla kavuturmakta bize yardmc olacaktr.

Prof. Dr. Nevzat Yalnla

Mart 1990. stanbul

- 5 -

TANZMAT FERMANININ LNI VE

TATBK MESELES

Do. Dr. Ali Ihsan G ENC ER

1. Tanzimatn Tanm

3 Kasm 1839da Tanzimat- Hayriyye Fermammn iln edilmesi ile balayan bu dnem, XIX. asrda Osmanl mparatorluunda yaplan slahat iin kullanlan bir tbirdir. Bu fermann Topkap Saraynn Glhane bahesinde okunup iln edilmesinden dolay dier bir ad da Glhane Hatt- Humayunu- dur. Baz tarihilere gre, Tanzimat, hukuk bakmndan 1876da Birinci Me- rutiyetin ilnna ve bazlarna gre de 1908 kinci Merutyetin ilnna kadar devam etmektedir^. Her ne olursa olsun Tanzimat, III. Selim zamanndan beri yaplan uurlu ve bileik slahat hareketlerinin bir devam olup imparatorluun sonuna kadar devam eden bir hareketdir.

Tanzimat hareketi farkh ekillerde tanmlanmtr. yle ki, bu hareketi; Avrupadan mlhem, programh bir slahat (reform) hareketi olarak grenlerin yannda, Osmanl Devletine Avrupai bir idare ekli verme gayreti^ diyenlerde kmtr. Dier taraftan Tanzimat hukuki deil siyasi bir eser olarak tanmlayanlar da olmutur. Btn bunlara ramen, biz Tanzimat u ekilde belirleyebiliriz: Balangtan itibaren husule gelen fikir hareketleri ile o devirden gnmze kadar ce r^an eden tarihi hadiselerin neticelerine baklarak,

1 C em il B ilse l, Tnzim aln Harici S iyaseti , Tanzim at I, YzUncG Y ldnm M nasebetiy le , 6 93 , stanbul 1940.

2 A hm et C evat E ren, Tanzim at m ad., "A., C .1 1 .710, stanbul 1970.

- 7 -

Tanzimat ksaca Trkiyede meruti bir idarenin kurulmasma, klm-Hristiyan lemlerinin birbirlerine yaklamasma ve barmasma zemin hazrlayan bir kltr ve slahat hareketidir,

2. Tanzimatn Sebepleri

Tanzimat hazrlayan sebeplerin kaynaklarn Osmanl Devletinin slahat tarihinde aramak lzmdr. Osmanl Devletinde yaplan slahat hareketleri balca iki devre ayrlr. Birinci devre; slahat hareketleri zerinde hkim olan fikirlerin Osmanl Devletinin kendi tarih ve kltrnden mlhem olduu devredir. kinci devre ise, slahat hareketlerinin balamasnda daha ziyade Avrupa kltr ve medeniyetinin tesirlerinin grld devirdir. Tanzimat bu ikinci devirde yaplm bulunan slahatn bir neticesi olarak ortaya kmtr.

Bilindii gibi, Osmanl mparatorluu XVIII. asra byk karklklar iinde girmiti. Rnesanstan itibaren her sahada yeni ilerlemeler kaydeden Avrupa Medeniyeti karsnda Osmanl mparatorluu kendi siyasi birliini muhafaza ve devletin devamn teminat altna alabilmek iin bu medeniyetden faydalanmak zorunda olduunu kabul etmek mecburiyetinde kald (Ahmet Cevat Eren, Tanzimat mad., A., 711.)

Bu suretle III. Ahmet zamannda (1703-1730) bir slahat hareketi balad. Tanzimattan nce Avrupadan mlhem olarak giriilen bu ilk slahat hareketi Osmanl Devletinde Lle Devri diye anlr^. Lle Devri Osmanl mpara- torluuna taze bir kuvvet kazandracak ve Osmanl camiasn bir mefkure

, etrafnda toplayacak esasl fikirlere dayanmamakla beraber, Bat kltr ve medeniyetinin Osmanl Devletine nfuz etmesine bir balang tekil etti''. Bu yeni hareket, bata Padiah, Sadrazam Nevehirli Damat brahim ta a olmak zere bunlarn etrafnda toplanan kk bir mnevver zmresinin eseri oldu. Bu dnemde, Avrupay tanmak iin Paris ve Viyanaya eliler gnderildi. 1720 tarihinde Fransaya gnderilen eli, yirmisekiz Mehmet elebi yazd "Sefaretname sinde Fransay eitli ynleriyle tantyordu.

Bat ile balayan temaslar, Avrupa hayatna kar duyulan alaka, baehirde yeni bir hayat tarznn benimsenmesine sebeb oldu. Konaklarda ziynet eyalar kullanmak, mcevher ve kymetli talarla ssl elbiseler giymek al-

3 G eni bilgi iin bkz. A hm et R efik , L le D evri, stanbul 1331.

4 E nver Ziya Karal, Tanzim attan n ce Garpllama H areketler i, Tanzim at I , 13 vd.

- 8 -

kanlklar, baehirde sarraflarn zenginlemesine ve ticaretin hristiyanlarn eline gemesine sebep oldu^. Bu arada ilim ve sanata da nem verilmi ve ilk Trk matbaas da yine bu devirde kurulmutur^. Buna ramen devlet idaresinde mhim bir reform yaplamad. Devlet, nfuzunun ktye kullanmaktan ve ar vergilerden dolay, idareye kar genel bir honutsuzluun domasna sebep olmutur. Neticede 1730da Patrona Halil syan kt. Bu isyan eskiden grlen isyan hareketlerinden farkh olup, birtakm reform fikirlerine muhafazakr zmrenin tepkisi olarak domu bir halk hareketidir.

te bundan sonra, muhafazakr zmre ve yenieriler, d tahriklerin de etkisiyle Avrupadan mlhem olarak yaplan her slahata kar daima muhalefet etmilerdir.

Islahat hareketlerinin karlat dier bir muhalefet ise, mal, can emniyeti ve din, mezhep hrriyetleri kanunlar ile teminat altna ahnm olan gayri mslim tebaann Osmnl toplumunda igal ettii zel durumdan ileri geliyordu. Avrupa devletleri kendi siyasi, iktisadi menfaatleri iin bu vaziyetden faydalandlar ve daha XVII. |srm ilkyansandan itibaren Osmanl lkelerinde zellikle Ermeni tebaa arasnda bir Katolik propagandas balattlar^. Katolik misyonerleri reayaya zellikle Ermenilere nfuz ederek bunlara hristiyanlara hizmet etmeye ve Osmanl tebaasndan ayrmaya tevik ve tahrik ettiler. Nihayet Fransa 1740 kapitlasyon Antlamas ile Katolikleriri himayesini resmen ald. Byle bir hakkn Fransaya verilmesi ile dier devletlerin de daha sonra ayn haklar elde etmelerine siyasi bir yol alm oldu. Nitekim, bundan sonra Rusya, Ortodokslarn himaye hakkn elde etmek emeline dt. Netice de Rusya da 1779 Kk Kaynarca - Antlamas ile Ortodokslar zerinde himaye yolunda nemli bir kazan salamaya muvaffak oldu.

Yabanc devletlerin bu tevik, tahrik ve himayeleri gayri mslim Osmanl tebaas arasnda devlete kar din, mezhep ve milli mcadelelerin gelimesine sebeb oldu. Bylece gayri mslim tebaa^ Osmanl Devletinin siysi birliinin bozulmasnda yeni ve mhimi bir unsur olarak meydana ktk

5 A hn iet R efik , A yn eser, 87.

6 Selim N zhet G erek , Trk M atbaacl, stanbul 1939.

7 A li hsan G ener, htilalci E rm enilerin Kaza htilal Tekilat T alim atnam esi T E D ., say X III, stanbul 1987.

8 A hm et R efik , Trkiyed e Katolik Propagandas Tarih- Osm ani E nc m en i M ecm uas, sen e 14, cz 82 , s.257 vd.

9 A hm et C evat Eren, T anzim at m ad., A .

- 9 -

Devlet ricali XVIII. asrda Osmanl camiasnda grlen, mill, hars, din ve siyas nizamszlklarn esas sebeblerini inceden inceye aratramadlar. mparatorluun karlat felaketlerin, daha ziyade uranlan asker malubiyetlerden kaynaklandm ve Osmanl Ordusuna yeni bir disiplin ve nizam verildii takdirde Devletin eski kuvvet ve kudretini tekrar elde edecei dncesi genel bir kanaat haline geldi. Bu dncenin tesiri altnda III. Selim, devrine kadar Avrupadan mlhem olarak yaplan slahatn arhk noktasn asker saha tekil etmitir. Zaman zaman Avrupadan mtehassslar getirilip harp sanayinin gelitirilmesi, Osmanl Ordusuna Avrupai harp usullerinin retilmesi maksadyla yeni messeseler kuruldu. Bilhassa Halil Hamid Pa- ann sadareti esnasnda daha geni bir slahat program hazrland. Btn bunlara ramen, 1787-1792 Osmanl Rus ve Avusturya Harplerinin getirdii kt neticeler, i siyasette grlen karklklar slahatn tatbikine imkn vermedi. Osmanl Devletinin btn temel messeseleri XVIII. asrn sonlarna doru tamamen bozuldu. Eyaletlerle merkezin ba koptu. Bir ksm ayan ve mtegallibe takm eyaletlerde idareyi ellerine geirdi. Bu hal merkezin otorite ve nfuzunun sarslmasna sebep oldu.

III. Selim tahta getikten sonra, kendisinden evvel gelen padiahlarn yapm olduklar slahat kfi grmeyerek, btn meseselerin yeniden ve daha kkl ve umll slahatn zaruri grd. lk olarak geni ve etrafl bir slahat program hazrlatt. Nizam- Cedit adn tayan bu slahat programnda Avrupann ilim, fen, ve teknik tecrbelerinden mmkn olduu kadar faydalanmasna yer verildi. III. Selimin bu slahat program bilerek ve uurlu yaplan ilk reform hareketidir.

Nizam- Cedid programnda, padiahlarn mutlakiyet ve hkmranlk haklarnn tahdidine ve yahut tahfifine ait bir hkm bulunmamakla beraber, OsmanlI mparatorluuna idari, mali, mal, ktisad, asker, tima ve hemen her sahada byk bir yenilik getirecek bir slahat program idi.

Avrupada Fransaya kar koalisyon harplerinin balamas zerine OsmanlI mparatorluu byk d tehlikelerden bir mddet uzak kaldndan, tasavvur edilen slahatn tatbik edilmesine imkn bulabildi. Eyaletlerde treyen mtegallibenin keyf idarelerine son verilmesine, irtikap ve irtiaya mani olunmasna, tmar, zeamet usullerinin yeni bir nizama balanmasna, valilerin tayinlerine, ordu ve donanmann teknik snflarnn gelitirilmesine, ayrca Nizam- Cedid ad altnda yeni bir askeri snfn kurulmasna, mslim ve gayri mslim halkn hukukunun korunmasna, velhasl devlet tekilatnn her kademesini iine alacak ekilde dzenlenmesine dair kanun ve nizamnameler

- 10 -

kartld. Btn bunlar eyaletlerde de tatbik edilmek istendi^. Bilhassa asker sahada baar kazanlaca mit edildi. Fakat bu srada balayan Fransann Msr Seferi ve igali slahatm bir mddet duraklamasna sebeb oldu. Nihayet ngiltere ve Rusya ile yaplan ittifak anlamalar neticesinde Fransa Msrdan kartlmtr.

Fransanm Msr igali hadisesi, Osmanl Devletinin kendi gcyle d- man bertaraf edemeyecei ve hatta mevcudiyetini uzun zaman devam etire- meyecei kanaatinin Batda domasna sebeb oldu. Ayrca, mparatorluun smrgeci devletlerin menfaatlerinin arpt bir saha haline gelmesine yol at. Dier taraftan 1905den sonra, Dalmag^a. kylarna yerleen Franszlar, Fransz ihtilal fikirlerini, bu blgelerde kurduklar mektepler vastasyla OsmanlI lkesinde de yaymaya almlar ve neticede Osmanl tebaas arasnda mill hislerin yaylmasna sebeb olmulardr. 1804de patlak veren Srp ayaklanmas bunun bir neticesidir.

III. Selim, Rumelideki mtegallibe, yn ve si paalar tedibe ve slahatn tatbikine burada da balamaya karar vermi, fakat si paalar ile ynla- n n Edirnede toplanarak, bu slahata muhalefet etmeleri zeri ne bu uygulamadan vazgemitir. Baehirde ise yenieri, halk ulem ile beraber Fenerli Rumlar, gayri mslim tccar ve sarraflar Nizam- Cedide cephe almlard. D gler de muhalif capheyi hi phesiz destekliyorlard. Esasnda Nizam- Cedid, prorammn uygulanmas byk para gerektirdiinden, bunu karlamak iin konulan vergilerden duyulan honutsuzluk, Nizam- Cedid aleyhtarlnn en nemli sebeleri arasnda saylabilir. Neticede 25 Mays 1807de patlak veren Kabak syan neticesinde III. Selim haledilerek Nizm- Cedid ile ilgili herey mahvedildi^'.

Islahat taraftarlar daha sonra Rusukda bulunan Alemdar Mustafa Pa- ann etrafnda toplanm ve III. Selimi tekrar tahta geirmee teebbs etmilerdir. Bu hareket III. Selimin hayatna mal olmu. IV. Mustafa hale- dilerek II. Mahmut tahta kanimtr. Alemdar Mustafa Paa ise sadarete tayin edilmitir. ok ksa sren Alemdarn sadareti, 14 Kasm 1808de yenierilerin bir isyan ile son bulmutur.

II. Mahmut amcas III. Selimin yarm brakt slahat programn i ve

10 Bu konular hakknda fazla bilgi iin bkz., A h m et C evdet (Paa), Tarih, V I, stanbul 1709; erif M ehm et, Sultan Selim H an- Salis D evrin d e N izam - D ev le t Hakknda, "T O E M , sen e 8 say 43 , s .l5 ; E nver Ziya Karal, S elim I ll .n H att- M m ayunlan , Ankara 1946.

11 Kabak syan ile ilgiU daha fazla bilgi i in bkz. A hm et C evdet (Paa), Tarih, C . VIII; A h m et R efik , Kabak M ustafa syan , stanbul 1331.

- 11 -

d gaileden frsat bulduka devam ettirmeye alt. Zaten ehzadelii evld olmayan III. Selimin yakm himayesiyle gemi, Selimin yapmak istedii eyleri yaknan bilen biri olarak yetimitir. Fakat 1806da balayan Osmanh-Rus Harbi hala devam ediyordu. Baehirde tam skunet salanamamt. Eyaletlerde ynlar diledii gibi hareket ediyor, merkezi dinlemiyorlard. 1810dan beri mstakil bir Yunan Devleti kurmay amalayan Filiki Eterya adl (daha sonra ad Etniki Eterya olmutur) gizli cemiyetin faaliyeti nihayet semeresini verecek 1821de patlak veren Rum ihtilli devleti 10 seneye yakn bir zaman megul edecekti. Bu arada Ruslarla nce Akkerman Anlamas (7 Ekim 1826) bu buhranl dnemde imzalanacak ve akabinde 1828-1829, Osmanl Rus sava balayacaktr. Rum isyan srasnda II. Mahmut, giriilecek reform hareketleri iin tehlikeli grd yenierileri slah cihetine gidecek ve 26 Mays 1826da Ekinci Layihas kartlarak disiplinli ve Avrupai bir sistemde yeni, bir asker tekiltn kurulmasna baland. Fakat yenieriler buna raz olmadlar. Nihayet ocan kaldrlmasna karar verilerek ayn sene iinde yenieri oca kaldrld. Askir-i Mansure-i Muhammediye ad altnda yeni bir asker tekilt kuruldu.

Bu sralarda ngiltere, Rusya ve Fransa Londrada 6 Temmuz 1827da anlaarak Osmanl Devletine bal bir Yunanistan Devleti kurulmasn kabul ettiler. Osmanl Devleti bu teklifi reddetti. Bunun zerine, mterek filolar Navarin Limannda demirli bulunan Trk Donanmasna hcm ederek 20 Ekim 1827de yaktlar. Bu olay, eme faciasndan sonra Bathlarn Osmanl Donanmasna vurduklar ikinci darbe olmutu. te, ordu ve donanmasz bir devlet 1828-1829 harplerinde Ruslara kar birbuuk sene mcadele etti^^.

te ve dta bu gelimeler olurken II. Mahmut yine de slahat hareketlerine aba harcamaktayd. Nitekim, Vaka-i Hayriyye yani yenierilerin kaldrlmasndan bir gn sonra, devlet ileri gelenleri, mera ve ulemann itiraki ile yaplan toplantda Padiah devletin en yksek meclisi olan "Divan- Hmayun a geni selahiyetler verdiini, adl, dar mali ve her hususta alnacak kararlarn kendisi tarafndan kabul ve tensip edileceini beyan etti. Bab- Alinin sadrazamn ikametgh olarak kullanlmasna son verildi. Buras tamamen resm bir daire haline getirildi. ktisat nazrl kurularak, ehreminlik ila edildi. Ordu iin Avrupadan mtehassslar getirildi. Yeni bir asker kyafet kabul edildi^^. Paral asker usul yava yava maziye kart. Mill bir ordunun kurulmasna alld. stanbulda bir Mekteb-i Harbiye ile bir de

12 Bkz. A hm euM uhtar, 1244-1245 /1828-1829 Trkiye - R usya Seteri , Ank. 1928. C .I- II.

13 M ahm ut evkel (P aa), O sm anl T ekilat ve Kiyafet-i A skeriyesi , II Cilt, stanbul 1335.

- 12 -

Muzika-i Hmayun Mektebleri ald. Tanzimat dneminde gelien messe- selerin bir ou II. Mahmut dneminde kuruldu. Bilhassa 1773de kurulan fakat uzun seneler ihmal edilen Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ihya edilip Heybeliada ya peyderpey nakledilmeye baland(1830). Trkiyede ilk buharh gemiler yine bu dnemde satn alnarak Trk Deniz Kuvvetlerine kazandrld. 14 Mays 1827de Tbhane-i Amire, 1832de Cerrahhane ald. Sivil ve asker hizmetler iin yeni hastaneler ald. Mays 1839da Avrupa tp faklteleri ayarnda bugnk Galatasaray lisesinin bulunduu binada Mekteb-i Tbbiye-i ahane ald.

1834de Muzka-i Hmayun mektebi ald. Btn bunlardan da nemli 1824de Sbyan mektepleri alarak ilkokul mecburi hale getirildi. Fakat bu mecburiyet eitli sebeblerden dolay uygulanamam ancak Tanzimat dneminde tatbikatn bulabilmitir. 1827den sonra Avrupaya talebe gnderilmeye balanmt. Btn bu hareketler, II. Mahmut aleyhine bir takm cereyanlarn domasna sebeb olmutur. Zira II. Mahmut Frenk adetlerini memlekete sokmakla sulanyordu. Padiah bu muhalefete ramen, hurafeye kar da mcadele amaktan ekinmedi. Yapt baz slahatla, zihinlere yerleen taassubu ortadan kaldrmak istedi. Askeriye de olduu gibi memurlar iin de yeni bir kyafet nizamnamesi kartt. Kendisi dahi asr kyafet giyerek halka rnek olmaya alt. Hatta slm detlerine aykr olarak devlet dairelerine kendi tablolarn astrd^"^.

Vergilerin, tertip ve toplanmas iin Avrupa usulunden faydaland. Pasaport ihdas, karantina usulunn getirilmesi, posta tekiltnn kurulmas gibi birok yenilikler yine bu dnemde yaplmtr. Kamuoyunu aydnlatmak maksadyla ilk resm gazetemiz olan Takvim-i Vekayi 1831de ilk defa kartlmaya baland. III. Selim zamannda kurulan fakat 1808den sonra ihmal edilen daimi elilikler yeniden kuruldu (1834)^^. Eski Divan- Humayun tekilt tamamen deitirildi. Meclis-i Vla-y Ahkam- Adliyye ve isminde byk bir meclis kuruldu (1838). Avrupa devletlerinde olduu gibi nezaretler ihdas edildi. Avrupa usullerini, ilim ve tekniini benimseyen yeni bir neslin yetimesi ve yava yava devlet idaresi bana gemeleri ile slahat hareketi yeni

14 A lm et Ltfi, Tarih, II, 269.

15 E rcm ent Kuran, A vrupada Osmanl kamet E liliklerinin Kuruluu ve E lilerin Siyasi F aaliyetleri (1 7 9 3 -1 8 2 1 ), Ankara 1968.

- 13 -

bir kuvvet kazand. Bu neslin mmessili Mustafa Reit Paa oldu^^.

Paris eliliine gnderilmi bulunan Mustafa Reit Bey (Paa) in oradan yollad layihalar padiah zerinde messir olmutu. Tanzimat devrinin almasnda mhim bir yer igal eden bu zata gre, Osmanl Devletinin geri kalmasnn balca sebebi, eski tarz idareyi devam ettirnii olmasndan ileri geliyordu^^. O, Avrupada parlementer sistemlerin faydalarn grp takdir ettikten sonra mutlakiyet idaresinin ksmen de olsa hudutlandnlmasm OsmanlI Devleti iin faydal olacana kani olmutu. Paris ve Londra elilikleri srasndaki mahedeleri ona Osmanl Devletinin bekas ve Avrupa ile daha iyi mnasebetlerde bulunmasnn temini iin imparatorlukta geni mikyasta reformlar yaplmasnn zaruri olduunu telkin etmi ve slahat hakkndaki dncelerini stanbula gnderdii tahriratlannda belirtmiti. zellikle ngiliz Hkmeti ile yapt temaslarda, baz artlar dahilinde ngilterenin Msr Valisi Mehmet Ali Paa karsnda Osmanl Devleti yannda yer alacam renmiti. Mustafa Reit Paann bu faaliyetleri, II, Mahmutun her defasnda dikkatini ekerek onu 1837de Hariciye Nezaretine tayin etti. Hariciye Nazn olarak stanbula geldikten sonra slahat meselesi zerinde srarla durdu. Hariciye Nezaretinde komisyon kurarak sanayi, ziraat ve ticaretin gelimesine, iltizam usulnn kaldrlmasna, Osmanl tebaas arasmda eit haklarn teminine ve slahat ile dier meselelere dair layihalar hazrlayarak Padiaha takdim etti

gibi baz muhaliflerin tesiriyle Tanzimat iln edilemedi. Esasnda bu srada Msr meselesi tekrar alevlenmiti. Ancak bu gibi meselelerin hallinden sonra iln edilmesi daha yerinde olurdu.

Buraya kadar, zet olarak yapm olduumuz izahatdan da aka anlalaca gibi' Tanzimat sadece iln edildii zaman balayan bir donem olmayp, Fermann ihtiva ettii hkmler daha ok nceleri zerinde durulmu meselelerdir. Bilhassa III. Selimin slahat hareketleri bilerek ve uurlu bir reform faaliyeti olarak Tanzimatri balangc saylabilir. II. Mahmut ise III. Selimin reform programn tatbik etmeye gayret eden ve bu arada, III. Selimi baz noktalarda aan reformcu bir padiah olarak gze arpar. Ne yazk ki, II. Mahmut hazrlatt ve hatta mali ynn de hallettii Tanzimat- Hayriyyeyi iln etmeye mr vefa etmeyecek, fermann iln byk olu Abdlmecide nasip olacaktr.

3.Tanzimat Fermannn ln

Mustafa Reit Paa tarafndan kaleme alman Tanzimat Ferman, 3 Kasm1839 tarihinde tesadf eden pazar gn yaplan byk bir merasimle iln olundu. Topkap Saray mremiltmdan olan Glhane Kk nnde merasim iin byk bir hazrlk yapld. Bu merasime Sadrazam eyhlislam, btn saray erkn, devlet ricali, ulema, esnaf cemiyetleri, Rum, Ermeni Patrikleri, Hahamba, stanbulda bulunan yabanc sefir ve konsoloslar itirak ettiler. Hatt- Humayunu bizzat Mustafa Reit Paa okumu, Padiah ise merasimi Glhane Kknden takip etmitir. Osmanl Tarihinde yeni bir devri aan ferman, okunduu yere nisbetle Glhane Hatt- Humayunu ve bir dier adyla Tanzimat- Hayriyye Ferman adn ald. Tanzimat Fermannn okunduu bir yere bir abide dikilmesi ve her sene burada merasim yaplmas kararlatrld^^. Fakat Glhane Kk Topkap Saraynn iinde bulunduundan ve o zamanlar halkn yaplacak merasimlere itiraki glk arzedecei iin burada abide dikilmesinden vazgeildi. Daha sonra bu abidenin Bayazt Meydamna dikilmesi dnlm ise de her nedense bu fikir de tahakkuk etmemitir^.

Fermann iln stanbulda baz muhafazakr zmrelerin memnunuyetsiz- liine ramen, geici de olsa birka gn bayram havas yaratt; Avrupada ise daha msbet olarak karland, matbuatda bu yeni slahat hareketinin baar

19 A .C evat E ren, T anzim at, m ad. A.

20 A bdrrahm an eref, Tarih M usahabeleri, stanbul 1339, s. 49.

-15 -

elde edeceini memnuniyetle belirtti^^. Tanzimat- Hayriye Ferman, ilndan sonra devletin resm gazetesi Takvim-i Vakayi de de yaynland. Ayrca Fran- szcaya tercme olunarak, yabanc devletlerin stanbuldaki elilerine resmen gnderildi. stanbulda bulunan yabanc devletlerin sefirleri de Tanzimat Fer- mannn Osmanl Devleti iin hayrl ve uurlu olacana inandklarn belirten yazlarn Bab- Aliye gnderdiler^^.

4. Tanzimat Fermannn Tahlili

Tanzimat- Hayriyye fermannn yazl tarznda, hukuk bakmdan bir sistemsizlik grlmekle beraber, bu fermann hkmleri arasnda teba ile devlet mnasebetlerine dair esaslarm ve amme kudretinin itimali tarzna dair kaytlarn konulmu olmas ve bilhassa devlet tekiltnda yeniliklerin yaplmasnn zaruri olduuna iaret edilmi bulunmas hukuken hkmdarn sela- hiyetlerini tahdit eden bir mahiyet arzetmektedir. Bu sebebledir ki, bu ferman, meruti idarelerin teekklne yol aan, yani bir hkmdar'tarafndan verilen muharrer imtiyaz mahiyetini haiz hukuki vesikalar arasnda yer almakta- dr^^

Glhane Hatt- Humayunu metninde, kuruluundan bei, Ahkam- Kur- aniye ve Kavanin-i eriyye ye bal bulunan Osmanl Devletinin refah iindeyken 150 seneden beri muhtelif sebeblerle eriata riayetsizlikten dolay fakirlie ve harabiye srklendii gerekli yeni kanunlar tedvin edildii takdirde corafi mevkii, toprann verimlilii ve halknn kabiliyeti sebebi ile devletin 5-10 ylda mid edilen seviyeye ulalaca belirtilmekte, tebaaya rk ve din tefrik edilmeden salanacak can ve mal emniyeti, iltizam usulnn kaldrlarak herkesin gelirine gre vergi vermesi, askere alma usulnde deiiklik yaplarak her blgeden hizmete alnanlarn belirli bir sre iin askerlik yapmas mahkamelerin ak olmas, yarglamann aka yaplmas, kimsenin hakknn yenmemesi, adli ve mali mevzuatn meclis-i Ahkam- Adliye de, askeri mevzuatn, Daru-ura-y Askerde kanunlara euyacana dair Padiahine yemin etmesi ulema ve slleden de bu hususta yemin alnmas, geirn sknts eken memurlarn maa vaziyetinin dzeltilmesi, rvet alma ve rvet verme gibi zarar aikr eylerin nne geilmesi gibi hususlarn dzenlenecei vaad ediliyordu.

21 Sabri Esat Siyavugil, Tanzim atn Fransz Efkar- U m um iyesin d e eU yandrd A kisler, Tanzim at I, 746-756.

2 2 C em il B ilse l, Tanzim at'n H arici Siyaseti", Tanzim at l, 662-701.

23 Y avuz A badan, Tanzim at Fe mannn Tahlili, Tanzim at 1 .39-42; Abdurrahmar eref, Tarih M usahabeleri, 49 vd.

- 16 -

Fermanda, eriat hkmlerine ar derecede bal kalnd intiba verilmek istenmesine ramen, Avrupada yaylm bulunan hukuk ve devlet anlayna ait fikirlerden geni lde mlhem olduu dikkati ekmektedir. Nitekim devletin asl gayesinin memleketi kalkndrmak ve halk refaha kavuturmak yannda eriata ve mutlakiyetin devamna ramen, tabii ve amme hukuku ile ilgili kanunlar daha ok batdan m lhem di^. Fakat buna ramen eriat hkmleri yannda ona muhalif olmayan ve padiahn ferman ile kanun karma usulu OsmanlI rfi hukuku icabmdand. Bu yzden tanzimat Bat ile Douyu bir nevi beriletirmeyi denemitir.

5. Tanzimat Fermannn Akisleri

Tanzirtat- Hayriye fermannn ilnndan ksa bir sre sonra fermann metni btn eyaletlere gnderildi. Ferman Avrupa umum-u efkarnda iyi karlanmasna ramen, mslman tebaa ile gayr- mslim tebaa, camaat- ruhani reisleri arasnda honutsuzluk yaratt. Islahat taraftar zmre ile muhafazakrlar arasnda yeni bir mcadelenin domasna sebeb oldu. Nitekim baehirde devlet ricali ikiye ayrlm, bata Sadrazam Kara Hsrev Paa ve taraftarlar, tanzimat- hayriyye fermanm bir slm devleti olan Osmanl mparatorluunun ananelerine aykr grmlerdir. Bu durum eyaletlerde geni halk kitleleri zerinde de tesirini gstermekte gecikmedi. Dier taraftan din fark gzetmeksizin btn tebaay eit gren ferman, hrstiyan tebaa tarafndan kendi mill gayelerinin tahakkukuna yarayacak bir vesika telkki etmelerine karlk cemaat reisleri ve ruhban snf eski imtiyazlarnn elden gidecei endiesine kaplmlard, bu yzden fermah benimseyemediler.

6. Tanzimat Fermannm Tatbiki

Glhane Hatt- Hmayununun hkmlerinin tatbik edilmesi ile balayan yeni slahat hareketinin iki dnemde ele alnmas gerekmektedir. Birinci dnem Tanzimat Fermannn ilnndan 18S6 Islahat Fermanmn ilnna kadar geen dnem, kincisi ise 1856dan 1876 Merutiyetin ilnna kadar geen dnem olarak belirlemek gerekir. Birinci safhada Mustafa Reit Paa, ikinci safhada ise li, Fuad ve Mithat Paalar ile evresindeki erknn deerlendirilmesi gerekir.

Birinci devir (1839-1856) Glhane Hatt- Humayununun getirmi olduu yeni hkmlerin Osmanh mparatorluunda tatbik edilmesi mhim bir mesele tekil ediyordu. Fermann hkmlerinin ne ekilde tatbik edileceine dair

24 A bdurrahm an eref, Tarih M usahabeleri, 50 vd; H fz V e ld et, Kanunlatrm a H areketi ve T anzim at Tanzim at 1 ,173.

- 17 -

devletin henz byk bir hazrl yoktu. lk tedbir olarak vkela heyeti tarafndan fermann esaslarnn eyaletlerde halka daha iyi anlatlmas ve fermann getirdii yeni hkmler karsnda kmas muhtemel kargaann nne geilebilmesi iin, ferman aklayan ve hangi esaslara dayandn belirten yeni bir fermann tanzim edilerek gnderilmesi gerei ortaya km ve bunun zerine yeni bir ferman gnderilerek, Tanzimatm esaslar daha iyi belirtilmeye allmtr. Yeni fermanda (1840) Padiah, tatbiki istenen yeni kanun ve nizamlarn hilfna hareket etmeyeceini belirtiyor ve Tanzimat- Hayriyye Fermamnn hkmlerini aklyordu. Mslim ve gayr-i mslim btn tebaa- nm mal, can, rz ve namusunun kanunlarn teminat altnda bulunduunu, vezirden obana kadar herkesin kanun nnde eit olduunu anlatyor, kanuni bir hkm, verilmedike ve padiahn ferman olmadka hi bir kimsenin idam cazasna arptrlamayaca, bunun hilafna hareket edenlerin hangi mevkii de olursa olsun, cezalandrlaca ve ancak bu surette zulmn nne geilebileceini iaret ediyordu.

1840 senesi balarndan itabaren baehir ve baehire yakn olan eyaletlerde Tanzimat Fermannn tatbikine giriildi. Bir mddet sonra da eyaletlere talimat gnderilerek mali idari ve dier sahalarda lzmlu grlen slahatn ne suretle tatbik edilecei bildirilmitir^^.

Ahalinin fakirlemesine sebeb olan iltizam sulu 1840dan itibaren kaldrld. Her mahallin toprak mahsulne ve ticari durumuna gre ve herkesin iktidarna, emsal ve gelirine uygun olarak adil vergi alnmas kabul edildi. Mali ilerin tertip ve tanzimi iin, eyaletlere bu ileri yrtecek memurlar gnderildi. Ayrca, bu memurlarn maiyetine kfi derecede ktipler verildi.

Mustafa Reit Paann Hariciye Nazrl devrine rastlayan Tanzimatm ilk yllarnda birok yenilikler yapld. Yeni kanunlar karld. Maliye slah edilmeye alld. Ticaret mahkemeleri kuruldu.

O zamana kadar baz muayyen yerler dnda, ehir, kasaba ve kyler de an almak yasakt. Tanzimat ile dini yinlerin her yerde serbeste yaplmasna msaade olunmas ve bunun neticesi olarak, gayr- mslimlerin bulunduklar her yerde an alnmas mslman halk arasnda nefreti mucib oldu.

Mali buhrann nne geebilmek iin Mustafa Reit Paa, bir devlet bankas kurma yoluna girmise de vkela heyetinin mahzurlar belirtmesi zerine bundan vazgemiti. Buna ramen Mustafa Reit Paa kat paralann

25 A . C evat Eren, Tanzim at, mad. A.

- 18 -

sahtelerini kaldrmaya, "Kaime-i mutebere-i Nakdiyye ad altnda yeni bir kat para kararak mali buhran karlamaya almt^. Fakat mali sahada bu ve buna benzer alman tedbirler msslim ve gayr- mslim tebaa arasnda honutsuzluklarn domasna sebeb oldu. Kiliselerin vakflarn idare eden nfuz sahibi yksek ruhban snf, vergilerin yeni sisteme balanmas ile, eski kazanlarn elde edemediklerinden, Tanzimattan memnun olmadlar. Baehirde, vilayetlerde Bosna - Hersek, Ni, Lbnan, Girit ve daha baz yerlerde Tanzimatn ilk senelerinde grlen ayaklanmalar hep slahat meselesi ile ilgili idi^l

Msr meselesinin halli zerine, slahatn tatbikine hz verilmi, buna karlk eyaletlerde ve baehirde Tanzimata kar muhalefet kuvvetlenmitir. Mustafa Reit Paa gzden dm, telaar Paris eliliine tayin olunmutur. Reit Paadan sonra Hariciye Nezaretine gelen Mehmed Sadk Rfat Paa, Tanzimat- Hayriyyeye ciddi surette inanm olmakla beraber, yeni nizamn sratle deil, tedricen ve ihtiyatla tatbikine taraftard^.

Bir ok mkillere ve engellere ramen Tanzimat hareketi devam etti. Sultan Abdlmecid slahatn devam iin byk gayret gsteriyordu. Bu arada Valide Sultan tarafndan baz hayr ileri (mesel Guraba Hastanesi gibi) yaplmakta idi.

Tanzimata gelinceye kadar Osmanl Devletinde damga pulu yoktu. Gelirlerin arttnimas iin, damgal katlar akrld ve daha sonra bunlarn yerine damga pulu ihdas edildi.

ehirlerin ve limanlarn kefi yaptrlarak haritalar tanzim olunmaya balanld. Ordu ve donanmada kkl slahata gidildi. zellikle tersane ve donanma Bat modeline gre yeniden tekiltlandrld. 1843de ordunun tanzimi iin baz kararlar alnd. Askerlik mddeti be sene olarak kabul edildi. Eski neferlerin byk bir ksm terhis edildi. Ordu; Hassa, Dersaadet, Rumeli, Anadolu ve Arabistan olmak zere be snfa ayrld. Ordunun talim ve terbiyesine itina iin daha nce alm olan Harbiye Mektebine talebe yetitirmek zere ordu merkezlerinden 1845de dadi mektebleri kurulmas iin irade kt.

Tanzimatn tatbikine balanld vakit, gayr- mslim tabaann vaziyetiI

26 Z iya Karam rsel, O sm anl M ali Tarihi Hakknda Tetkilleri'79 vd, A nkara 1940.;

2 7 B u m ese le ler daha sonraki blm lerde anlatl,lacaktr^

2 8 A bdurrahm an eref, Tarih M usahabeleri, 118; A yn ca R fa t Paa iin bkz,, 'A yn teser, 125-135.

- 19 -

mhim bir durum arzetmekteydi. Tanzimatm bah ettii haklardan faydalanan bu tebaa, Osmanl hkimiyetinden kurtularak, kendileri ile din ve mezhep ynnden ayn olan yabana devletlere o derece meylettiler ki, Katolikler kendilerini Fransz, Ortadokslar Rus, Protestanlar ise ngiliz addediyorlard.

Bundan dolay Avrupa devletleri ve zaman zaman Papalk, Osmanl Devletine mdahale ettiler. Tanzimatta gayr- mslim tebaann idare edilmesini gletiren yalnz bu yabanc devletlerin mdahaleleri deildi. Mruniler, Rumlar, Ermeniler, Ulahlar ve dier hristiyan mezheplerine mensup cemaatlerin kendi aralarnda milliyet ve mezhep farklar yznden giritikleri mcadele Tanzimatm tatbikini etkileyen nemli bir faktr olmutur. Din ve mezhep ihtilflar devletin i ve dta istikrarl bir siyaset takip etmesine byk bir engel tekil ediyordu. Ayrca kapitlasyonlar dolaysiyle tabiyet deitiren oluyor ve devlet bunlara her hangi bir mdahalede bulunmuyordu. Yine bu devirde Protestan cemaat de ortaya kmaya balamt. Bu cemaatn ban ngiltere ve Amerika ekmekte idi. Baz mslmanlarm da ticari menfaat dolaysyla protestanl setii grld.

Btn bunlara ramen, Tanzimat dneminde baz msbet ilerin yapld grlmektedir. Bunlarn banda Maarif alan gelmektedir. Alan bir takm mektepler, maarifimize yeni bir yn vermeye alyordu. Bat modeli belediye tekilt ile arivilik yine bu dnemin nemli faaliyetlerinden saylabilir.

Netice olarak diyebiliriz ki, Tanzimat hareketi, yksek bir mazisi bulunan Osmanl mparatorluunun iinde, zamanla her sahada meydana gelen kntnn giderilmesinin ve Bat dnyasnda sratle ilerleyen teknik gelimelere ayak uydurabilmek iin, devletin hemen hemen btn messeselerinin yeniden tanzim ve tensikinin ifadesidir. Bununla beraber, btn bu gayretlere ramen, bilhassa devlet idaresindeki ahlak knt sebebiyle, istenilen netice9Qtam manasyla elde edilememitir .

2 9 A . C eval E ren, Tanzim at, mad., A.

- 2 0 -

1839 TANZMAT VE 1856 ISLAHAT FERMANLARI HAKKINDA

Prol. Dr. Kemal B EYD LL

lnlanndan bu yana 150 sene gibi uzun bir zaman gemi olan 1839 Tanzimat ve 1856 Islht Fermnlan, zerlerinde daha ok uzun zaman durulmaya ve Osmanh toplumunda meydana getirdii derin deiikleri - geen bu kadar seneye ramen henz pek mevcud olmayan - lm ve etrafl almalarla ele alnmaya muhtatr. Biz burada, her iki fermnm, ama zellikle 1856 Islht Fermnnm Osmanh gayr- Mslim tebeas hakknda getirdii temel deiiklikler hakknda birka sz sylemek istemekteyiz.

Bilindii gibi, Glhne Hatt- Hmynunun ilk cmleleri, devletin son 150 yldr sre gelen gerilemesinin ve zayf dmesinin tek sebebi olarak er kanun ve uygulamalardan (Hatttaki ifadesiyle, ahkm- celHe-i Kraniyye ve kavnin-i eriyyeden) uzaklaldm ve bunlara riyet edilmemesini gsterir. Hatt, bu hususun nemini teyiden eriyyt hkmlerine istinad etmeyen devletlerin ayakta duramayacaklarn zellikle vurgular, {..ve halbuki kavnin-i eriyye thtnda idare olunmayan memlikin pyidr olamyaca vaz- ttan bulunmu olup..."). Bu tesbitin mantki sonucu, devletin tekrar kuvvet bulmas terk edildii belirtilen lhi kaynaklara dnlmesini zorunlu klmakla beraber, kurtulu iin gsterilen yol baz kavnin-i cedde vaz ve te ss" edilmesinden gemektedir. Bu durumuyla Hatt- Hmyn, daha dibcesin- deki bu ikili dnce tarz ile gizliden gizliye imparatorluk bnyesindeki mutlak bir gerei realist bir tarzda ggslemek niyetinde duyduu cesareti ifa

- 2 1 -

etmektedir; Mslim ve gayr- Mslim tebea arasndaki sre gelen eitsizlik hline bir son verme, dolaysyla iki farkl toplulua birden hitab edebilme kaygusu bu tezdl ifade tarznn sebebini oluturmutur.

Bu hliyle de Hatt- Hmynun can alc noktas, muhtevasnda yer alan, ancak hepsi II. Mahmud devrinde dnlp ele alnlan veya zikredilen ve pek ou artk tatbik edilme kabiliyetini kaybettiinden teml hukuku hline oktan dnm olan fikir ve uygulamalar (can, mal, rz-namus masuniyyeti, msadere meni askerlik) olmayp, yalnzca islm hukukunun ngrmedii ve dolaysyla Osmanl toplumda da tatbiki sz konusu olan Mslim ve gayr-i Mslim arasndaki mevcud eitsizlik hli gereinde yatmaktadr. Hatt- Hmynda aralarnda eitlik" ihds edilmek istenen bu iki unsur Kffe-i memlik-i mahrse ahlasi genel ifadesiyle, biraz st kapalca dile getirilmitir. Oysa bu anahtar ifadeye Hatt- Hmynun bu hliyle ilnndan birka gn nce, nde gelen btn devlet riclinin itirkiyle yaplan genel grme mazbatasnda (Meclis- r Mazbatas), bil-cmle ehl-i slm ve Milel-i s ire eklinde ve mevcut iki gurup aka belirtilmi olarak zikredilmi oup, grme esnasnda bu sde ifade ile niyetlenen iin cesmeti muhakkak ki daha ak ve etrafl bir ekilde ele alnm olmaldr.

Saylar otuzyediyi bulan devlet riclinin mhrlerini tayan ve hepsi tarafndan - ileride pekoklarnn karar verdikleri hususlara usl- Hayriyye- ye) "adem-i kabl srerinde bulunmak m aazaallhu te'l kfr menzilesinde bulunduu ifadesinin de yer ald metne bastklar mhrleri hilfna Tan- zmt- Hayriyye aleyhtar kesileceklerini biliyoruz onayladklar anlalan bu genel grme ( Medis-i r) mazbatas, genelde Glhnede okunan metnin - o kk deiiklik hari (!) - pekok cmlelerine ve ifadelerine kadar hemen ayndr ve genelde bu mazbatann bir Hatt- Hmyn eklinde kaleme alnm eklinden baka birey deildir. Dolaysyla, Mustafa Reid paa - belki yaj'gn bir kanaatin aksine - Hatt- Hmynu ne tek bana kaleme alm ne de bunu tek mesl ahs olarak iln etmitir, ki zaten bu kadar nemli bir olayn mesliyetini yalnzca onun stlenmi olabileceini zannetmek doru bir dnce tarz olamaz. Hlseten tekrar edecek olursak, Mustafa Reid Paanm iln ettii, altnda devlet ricli ve vkelsndan 37 kiinin mhrlerini tayan blsnda ise Hatt- H m ^ n u ile bizzat Padiahn da onaylad, bu genel meclis-i ra kararyla tesbit edilen metinden baka birey olmadnn zellikle vurgulanmas yerinde olur.

Tanzimat Ferman, devletin iinde bulunduu dzeni hemen deitirmekten ziyde, bunun ileride tedrici bir srette alaca yeni ekli ve girecei yeni

- 2 2 -

yolu belirleyen bir genel prensipler paketi idi. Nitekim bu husus Meclis-i ra MazbatasTia gayet ak bir ekilde formle edilmitir: "... ya ni nizmt denilen eylerin evvel-i emirde ess yaplmadka fUrta dir her ne yaplsa merkez matlba getirilmek imkn olamyaca... Bylece nce yaplacak olan islhta temel olacak genel kaidelerin, dier bir ifadeyle bir Tekilt- essiyye Kanunu diyebileceimiz Nizmt denilen eylerin ess (Mazbata) veya Tanzimat Fermnndaki ifadesiyle, kavnin-i muktaziyyenin mevdd- essiyyesi prensiplerin tesbiti ve iln gerekmekteydi. Tanzimt Fermnnm modem anlamda vatandalk haklarnn temni ve bunlarn gvence altna alnmas, kt idreye bir son verilmesi ve yeni bir dzen kurulmas yannda; Osmanl Devletinin Avrupann liberal devletleri arasna sokulmas, ngiliz ve Franszlarn tevecchn Kazanmak ve bylece mutlakyyetle idre ile kendi siys sistemlerinden ayrlan Rusyann tecvzlerine ve nihyet Avrupada Msr Valisi Mehmed Ali Paa lehine mevcud olan sempatiyi kendi tarafna ekerek, Msr M eselesi ni ve dolaysyla Hnkr skelesi Antlamas (8. VII. 1833) ile yeni bir vehe kazanm olan Boazlar Meselesine olumlu bir zm bulmak gibi faydalarn da beklentisini beraberinde tad, hatt daha gereki bir tesbitle Fermnm bu beklentilerin mahsl olduu bir hakikattir. Nitekim Msr Valisi Mehmet Ali Paa, bu fermnm kendisine kar yaplm bir ah hamlesi olduunu ifade ederken yanlmamaktad.

1838 Tanzimt Fermn ile dnlen Mslim ve gayr-i Mslim eitlii, devletin yeni temeller zerinde yeniden yaplanmasna yolaaca phesizdi ve bu husus 18 ubat 1856da iln edilen "Islhat Fermantnia hibir tereddde yer brakmayacak ekilde ve tam bir akla kavuturuldu.

1853de balayan Krm Sava, OsmanlI devletinin yannda ngiltere ve Fransay da gd mttefikler olarak byk bir Avrupa Savana srkledi. Avusturyann da giderek bu cepheye intikali ile (Aralk 1854) oluan Bykler, 26 Ocak 1855de savaa katlan Sardunya Kralln bir tarafa brakm olarak, sava sonunda varlacak antlamada drt temel ana husus zerinde mutabakata varm bulunuyorlard:

1. Memleketeyn Prenslikleri iin devletleraras bir garanti verilmesi ve buralarda yerlemi olan Rus himaye ve nfzunun ortadan kaldrlmas,

2. Tuna berzhnda seyr sefinin gvence altna alnmas,

3. 1841 Londra Boazlar Mukavelenmesinin gzden geirilerek, Avrupann karlar dorultusunda tadili ve zellikle Rusyann Karadenizdeki asker varlnn kstlanarak bir tehdid unsuru olmaktan kesin olarak kar

- 2 3 -

tlmas,

4. Padiahn hkmrnlk haklarn hleldr etmeden gayr-i Mslim te- beasnn haklarna kavuturularak, bunlann emanzipe cAi\ra&s[.

3. ve 4. maddelerdeki bu hususlarn, harbi sona erdirecek olan 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlamasnda, Karadenizin tarafszl (M ad.ll) ve slhat Fermnnm zikredilmesi (Mad.9) eklinde gerekletii malumdur. Ma- amfih harbin son senesinde taraflarn nbar artlan ile ilgili olarak srdrdkleri grmelerde, yukarda sz edilen drt temel hususun ilk iki mad^ desine Rusyann fazla bir tepki gstermedii, ancak son maddeye, yani gayr- Mslim Osmanh reyasnm din ve politik haklarnn gvence altna alnmas ve bu hususun bar antlamasnda Rusya tarafndan kabl direni ile karlanmtr. Mttefiklerin Osmanl gayr- Mslimlerin haklar zerinde hassasiyetle durmalar, Rusyann zellikle Ortodoks tebea zerindeki himaye iddialarna bir son verilmesi ve Osmanl reaysnm Rusyaya meyletmesinin nne geilmesi ve politik haklar asndan eit klnan Reyann sempatisinin ardan Padiaha evrilmesi amacna ynelikti.

Ancak, Osmanl Devletinin Avrupa devletler camisna alnmas ve Avrupa devletler hukukundan istifade etmesine izin verilmesi, iinde bulunduu hukuk ve toplumsal yapsyla mmkn grlemiyordu. "Fanatik tslm m deer ve yarglan ile ynetilen byle bir toplumun, bu hiiyile Avrupa medeniyeti ve Avrupa topluluu ve hukukuna dahil edilmesi sz konusu olamazd. Padiahn ad ile bahedilen imtiyazlar, karlan fermnla genel olarak bunlar icr edecek olanlarn samimiyetine ve balayc olmayan yaklamlarna dayanyorsa, byle bir iznin verilmesinin "Fatihlerin haicimiyyetini ebedletirmekten baka bir ie yarayacan sylemek zordu.

Bu yzden, Osmanh gayr-i Mslimleri iin verilecek yeni garantilerin devletleraras hukukta balayc bir vasfa rabt ngrlmekteydi. Bununla beraber, Osmanh devlet adamlarn bu ynde bir Islhata sevketmek stanbuldaki mttefik devlet elileri iin pek de kolay bir i olmamtr. Ancak, Osmanl gayr- Mslimlerinin hakkn korumak propagandas ile ortaya kan ve savaa girien Rusyann malub edilerek, haddinin bildirilmesinden sonra da, Bb-lnin eski dzenini devam ettirmesi dnlemezdi ve o da stne deni yapmak zorunda olduunu idrk etmeliydi. Bu anlamda, zellikle reya haklar bakmndan gze arpan eitsizlik, Mslmanlar aleyhine muhakemelerdeki ahitliklerinin geersizlii ve Gizye/Hara vergisi demeleri gibi uygulamalar daha harb iindeyken, ngiliz elisi Lord de RedcIiffein giriimleriyle

- 2 4 -

teorik olarak ortadan kaldrld. 16 Mart 1854 trihinde Cin dvalarda Hi- ristiyanlann Mslmanlar aleyhine ahitlik yapabilmelerine izin verildii gibi Hara vergisinin de 10 Mays 1855de kaldrlm olduuna dir bir hkm neredildi. Hara vergisinin, muhatabm silah tamaktan, dolaysyla da askerlik hizmetinden de muaf tutmakta olduu noktas, cephelere asker evki hususunda zorluklarla karlaan ngilterenin zellikle ilgilendii bir konu idi. ngiliz elisi de Reddiffein tazyikleri ile nce her millet iin belirli bir sayda askerin celbi dnlm ve ancak-askerlik hizmeti dnda kalanlarn belirli bir vergi ile tahmil edilmelerine karar verilmitir. Hiristiyan tebeann da silah kullanma kabiliyetinde olmas gerekliliinin prensip olarak kabul edilmesi, byk bir kara ordusu mevcudu olmayan ve bu eksikliini Krmdaki muharebelerin ar zaiytyla daha da yakndan hisseden ngilterenin, bu zafiyetinin ark Hiristiyanlan" tarafndan gderilmesini amalamas, de RedcIiffein baar ile takib ettii bir pln oldu. 10 Mays 1855de neredilen hukm ile, bir defaya mahsus olmak zere Hiristiyanlardan asker yazlaca ve bunlarn ngiliz subaylarnca eitilerek kumanda edilecei iln ediliyordu.

Bununla beraber, Mslmanlarn bile zellikle uzun ve sresi genel olarak pek de belli olmayan, ar askerlik hizmet seneleri ve bunun ounlukla hep ayn yre halkna tahmil edilen fedakrlk yk cihetiyle kurtulmaya baktklar bu asker hizmete, ^mdi Hiristiyanlann da talib olabileceklerini ve zellikle byk bir nfus oluturan Ortodoks ahalinin ^in ve rk kardeleri olan Ruslara kar silaha sanlabilecekleri uzak ve zayf bir ihtimaldi ve OsmanlIy kendi kadm devletlerinin ykcs olarak gren ve yeniden kendi milli devletlerini ise, Rusyann yardm ile kurmay dleyen bu kitleler, genelde metbu hkmdrlannn deil, arn yannda yer almaya adaydlar. Bu yzden, Trk idarecilerinin - ngiliz elisinin aksine - byle bir plna pek umutla baktklar sylenemez. Silahl ve talim grm bir hiristiyan asker kuvvetinin, hem de yabanc subaylar Kumandasnda olarak, Rumeli / Balkanlardaki Hiristiyan eylemcilerini ve aynlkc faaliytelerini nasl nleyebilecekti! Yunanistana zorla istikll salayan byk devletler, bunlarn sadakatlarnm garantr olabilirler miydi? Mustafa Reid Paa bu iin uygulanmasnda srrc olmama basiretini gstermi ve reyann asker alnmas tehir edilmitir. Neticede 10 Mays 1855 hkmnden geriye yalnzca - p te n artk pek aalayc bir anlam da kalmam olan Hara isminin Lavndan gayr hibir ey kalmad. Ancak bunun vergi yk - mutaassb Mslmanlarn btn bu konudaki gelimeler karsnda duyduklar derin infial gibi - bir sre daha devam etli.

1855 Nisanmda byk mttefikin Viyanada srdrdkleri nbar

- 2 5 -

artlannn grld Konferansda, Osmanl gayr- Mslimleriyle ve bunlarn durumlarnn slh ile ilgili 4. madde gndeme gelmemi ise de, Rusyann OsmanlI reyas zerindeki hmilik iddis veya yapt eitli antlamalardan bu anlama gelebilecek yanl bir tefsir veya imsnn' tamamen redd ve inkr etmesinin teminine karar verilmitir, ki bu da Bblye kendi insiyatifi ile (!) gayr- Mslim ahalisinin durumlarn slh edeci reformlara girimesinin telkin edilmesini zarr klmaktayd. Mttefik devlet, Bbli nezdinde bu tr bir insiyatifi harekete geirmek amac ile yapacaklar giriimlerinde birbirlerine destek olacaklard. Alnan bu kararn Bbl zerinde youn bir bask kurulmasndan baka bir anlam olamayaca aktr. Byk bir kara ve deniz gc ile Osmanl topraklarnda yol alan ve sava srdren bu devletin, insiyatifi Osmanl hkmetine braktn ifade etmesi, diplomatik bir nezaket gsterisinden baka birey deildi. Tabi ngiliz ordusunun skdarda Fransz ordusunun ise Maslakda bulunduu bir srada, Bblyi bu insiyatifi kullanmaya sevk etmek iin fazla zorlanmak gerekmezdi. Neticede OsmanlI Devletinin sava yllarndaki bamh durumu bu konunun kablnde esas etken oldu.

1856 ban grmeleri arafelerinde mttefiklerin, reya konusunu halletmi olarak, ban masasna oturmay uygun grmelerinin manuk sebebleri de yok deildi. Bylece Rusyann

1. Ban masasna Osmanl gayr- mslimleri iinde akis brakacak bir teklif getirerek emr-i vki yapmas nlenebilecek,

2. Avrupa kamuoyu, zellikle ama yzbinlerce asker kayp veren ngiliz ve Fransz efkr tatmin edilecek ve

3. Osmanl gayr- Mslimleri iin yaplacak slhtta Rusyann hibir pay bulunmad herkese gsterilecekti.

Bylece stanbulda devlet elisi ( de RedcIiffe, Thouvenelve Baron Prokesch von Osten) ile Fuad ve li Paalar arasnda bir Konferans tertiplendi. (9 Ocak 1856). Yaplan grmelerde Bbl byk devletin hazrlam olduklan slht projesini tasdik etmek zorunda kalmasyla sona erdi. Bblnin,

1. slm dinin terk etme (Mned) hlinin cezasz kalmas,

2. Gayr- Mslimlerin tm devlet memuriyetlerine kabl ve

3. Yabanclarn Exterritorial statlerine ramen gayr- menkl Arzi e- dinme hakkna sahib olmalan noktalarnda yapm olduu itiraz sonusuz

- 2 6 -

kalm ve reddedilmitir.

Bu ekilde devlet temsildsi tarafndan hazrlanan Islht projesi, bir "fermn- Hmyn ekline sokularak ilan edildi (18 ubat 1856) ve Arz Odas "nda tertiplenen btn ricl ve ruhbann hazr bulunduu bir merasimle okundu. Bu fermann kendi insiyatifi ile hazrlanp ilh edildii havasn vermek isteyen Bbl, ilnn ertesi gn, bunun resm bir Franszca tercmesini nerederek, bata byk mttefiki ngiltere, Fransa ve Avusturya olmak , zere btn devletlerin elilerine it etti! Ancak, bu davran gerek durumu kimseden gizlemeye yetmedi.

Bununla beraber, atlan bu fevkalade nemli ve Osmanl toplumunun temellerini sarsacak ve devletin anayasal uygulamasn deitirecek olan admn, mttefiklerin askeri ve politik stnlnden ve devletin bu harb zaman madd - manev iinde bulunduu skk durumdan kaynaklandn hemen herkes idrk etti. Nitekim, Mustafa Reid Paa gibi, fermanda, imancipation comlet ve "galiteperfect" esasnn kabul edildiini ve bundan byle millet-i hkime ile milel-i mahkme beyninde hibir fark kalmadn" hakl olarak tesbit edip ileri srenler bile, genelde kabul edilen bu hususlardan ok bunlarn Padiahn adn ne kartarak, yni Fermn- Hmyn olarak ilan edilmesine ve Paris Ban Antlamasnda zikredilerek, devletleraras hukukda balayc bir vasfa brndrlmesine kar kmlardr.

Ferman geni akisler brakarak, dalga dalga btn halkn zihinlerinde ve vicdanlarnda frtnalar yaratt. Fermann, Mslmanlar tarafndan en ara giden maddesi, vazif-i tebeanm en an olan vazif-i askeriyyey i if etmedikleri hlde Hristiyanlarn hukukda Mslmanlarla eit olmalarna dir o- lanyd. Anadolunun birok yerlerinde Mslmanlarla Hiristiyan halk arasnda srtmeler meydana geldi. Ticaret ve sanayi ile zenginleen reyann maddi refahiyyeti ve stnln uzun zamandan beri hissetmekte olan Mslman halk, kadim haklaryla oluan siys stnlyle teselli bulurken, imdi bunlara bir son verilip, madd zenginlii gibi devlet idresine itirk ve politik haklardaki eitlii ile Hiristiyan vatandalarmca, bu alanda da geriye atlaca endiesini hissetmeye balad. Mttefik olan Byk devletlerin Hiristiyanlar lehindeki bu mdahalesi kzgnhk ve kaygulara yol at. Mutaassp evreler bunu slmm k olarak addettiier. Btn gavurlar ayndr szn tekrar ile, mttefiklerinin de Rusya gibi ayn gayeyi takibettiini anlatmak istediler. Kendi devlet adamlarna ise beddu edip, mteneffir oldular. Hemen herkes, b ve ecddmmn kanyla kazanlm olan hukuku- mukaddese-i milliyemizi bugn gaib ettik. Millet-i Islmiyye millet-i hkime iken, byle bir mukaddes

- 2 7 -

hakdan mahrm kald. Ehl-i slma bu bir alanacak gndr diyerek, ksa zamanda her tarafa yaylacak olan infial dalgalarm [Rumelideki huzursuzluklar, Cidde (1857) ve Lbnan (1860-61) hadiseleri, Mdafaa-i eriyyat Cemiyeti Kuleli Vakas (1859) vs.] harekete geirdiler.

Bu noktada, Fuad Paanm ngiliz elisine sylediini hatrlamamak mmkn m? Devlet-i aliyye drt esas zerine messes olup, bunlar ile her nasl istenir ise idresi kabil olur. Bunlardan her hangi birisi zil olursa idaresi m m kn olmaz;

1. Millet-i slmiyye,

2. Devlet-i Trkiyye,

3. Seltin-i Osmaniyye,

4. Py- Taht- stanbul.

Hlsa, 18 ubat 1856 Fermn, 1839 Tanzimat Fermnnm am olduu yolu sratle katetmi olarak, Fuad Paainn, devletin beks iin art olduunu ileri srd ve bunlardan birisinin zil olmas hlinde idresi mmkn olamaz dedii, drt temel unsurdan ilk ve en nemlisini ar bir ekilde yaralamtr.

Kaynaka

1. Ed. Engelhardt, Trkiye ve Tanzimt Mtr. Ali Read. stanbul 1328.

2. F. Eichmann, Die Refonnen des Osmanischen Reiches. Berlin 1858.

3. G. Rosen, Geschichte der Trkei Leipzig 1866.

4. Read Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat Ankara 1985.

5. Orhan Kololu, 1838 Osmanl - ngiliz Ticaret Antlamas ve Msr teldidi. Tarih ve Toplum, C.X. Say 60 (stanbul Aralk 1988) s. 26 - 37.

6. Ahmed Refik, Trkiyede Islht Fermn, TOEM, Nr. 4(81). 14. sene,1 Temmuz 1340, s.193-215.

7. F. Bamberg. Geschichte der orientalischen Angelegenheit im Zeitrau- me des Pariser und des Berliner Friedens Berlin 1892.

8. R. H. Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876. Princeton, New Jevsey 1963.

- 28 -

TANZMAT VE MUSTAFA RET PAA

SM ET BOZDA

T.4NZMAT, OSMANLI DEVLETNN HYASINA YOL AACAKKEN, MHASINA YOL ATI

Yl 1836 ... Kendi ordusunu tqpa tutmak dramna dm Padiah 2.ci Ma'hmut, kendi Valisi Mehmet Ali Paann ordusu ile baa kamyor.. Suriye elden km, Aadolu tehlikede... lgiliz Sefaretinin Bakatibi Mr. Bulvver, gert'.k Cuma selamlklarndan sonra, gerekse randevu alarak yap konumalar s rasnda, srekli olarak Padiahn bu zayf damarma basyor ve Msr Valisi Mehr.net Ali Paann Osmanl Devletinden ayrlma hazrlklan iinde olduunu aklayan haberler veriyor.

j e rekten Ms r Valisi Mehmet Ali Paa, 25 Mays 1833 gn, Msrdaki yabanc konsoloslara verdii bir kokteylde, yaknda istiklalini ilan edeceini aka sylemitir.

A Jicak, bu aklamay yapan ihtiyar kurt, bamszln aklamakla hi bir ej in bitmediini ok iyi bilmektedir. nk, bu bamszln, Avrupanm belli b al byk devlletlerince tannmas gerekmektedir. Bunun iin de Mehmet Al'i Paa, yabanca devletlere bir lezzetli yem uzatmakta ve yle demektedir;

E '-er Avrupanm belli bal devletlerinin temesilcisi olan szler, benim ba- mszlgmm meruiytetini benimserseniz, ben de sizlefin skntsn ektiinizi 'Yeddi l'ahit" usuln kaldracam. Herkes Msr Devleti topraklarnda var

- 2 9 -

olan mamul ve mahsul diledii zaman diledii kimiden, hi bir resim ve har demeden satn alabilecek, diledi^ yere tanyabilecek.

Bu teklif, tatl bir yemdir ve yemi Avrupann btn devletleri yutmaya hazrdr ama, yine Avrupann belli bal devletleri ve bu arada ngilterenin bir takm karlar, byle bir teklifi benimsemee elverili deildir. nk tutalm ngiltere, o zaman ki Osmanl lkesi ile geni bir ticaret hayatna girimitir. Yllk alveri hacmi daha dorusu ngilterenin Osmanl lkelerine ihra ettii mal bedeli daha sonraki yllarda 8.000.000 dolar civarndayd. ngilterenin en ok ihracat yapt Rusyaya yllk ihracatn 7.500.000 dolar olduunu hatrlayacak olursak, Osmanl rakamnn ngiliz mliyesindeki deerini kolayca kavrarz.

Bu ve bunun gibi hem mal, hem siyas baz sebebler nedeniyle, Mehmet Ali Paann Msrda istikllini iln etmesi, Avrupann iine gelmiyordu. Fakat, Msr Valisi Mehmet Ali Paann ne srd Yedivahit usulnn kalkmas teklifi de ok cazipti!,..

ngiliz Dileri Bakan Palmerston, daha 1833 de stanbul Bykelisi Ponsonbye yazd mektupda:

E ^a imal edenler, mamullerini, al fiyat kendileri tarafndan tayin edilen imtiyazl kimselere satmak mecburiyetinde kaldka, Trk sanayiinin ileri gidememesi zaruridir".

diye yazyor ve elisine, Saray ileri gelenlerinin bu yolda uyanimas isteniyordu.

Nitekim, ngiltere, 1835 tarihinde Babialiye bir nota vererek bu konuyu resmen am ve ngiltere ile Trk devleti arasnda yaplan anlama gerei hazrlanan tarifenin iine budayn da dahil edilmesini istemitir.

BULWER GELYOR

ste, bu hemgamede stanbul Safaretine Bakatip olarak ta)'in edilen Mr. Bulwer, stanbula gelir gelmez, Sarayda kendisine iyi bir evre edinmesini bildi. Bykeli Ponsonby, kendisini hemen bu mali mzakerelere memur etti. Mzakereler srasnda Bulwer, Padiahla zaman zaman sohbet edebiliyor ve Msr Valisinin niyetlerini abartarak aktaryordu.

Bulvvere gre; durum vahimdi. Msr valisi istikllini iln ederse, yalnz Msr OsmanlIdan kopmu olmaz, ok tehlikeli bir mslman dman peyda olurdu! are, Msr valisini zafa drmekti. Madem ki Osmanl Ordusunun

- 3 0 -

hazrlanmas iin zamana ihtiya vard; yleyse, Msr Ordusunun da zayflamasn salamak gerekti! Bunun yolu Yedi Vahit" usulnn kaldrlmasndan geiyordu. nk Msr, Ordusunu besleyene g, Yedi Vahit yolu ile kazanlan paralard. Eer bu kaynak kurutulacak olursa, Msr Valisinin ordusu da zayflayacak, hatta dalacakt.

Bulvverin szlerinde baz gerekler vard; nk, "Muharriat Nadire adl eserde aklandna gre, Hariciye Mstear Rfat Bey (sonradan Paa) Hkmete verdii raporda u bilgileri veriyor: Mehmet Ali, memleketten ihm edilecek btn mallan ve idhal edilecek btn mallan kendisi satn almakta, sonra bunlan ilerde veya dinarda gnlnce fiyatlar kayarak satmaktadr. reticiden her kantan 250 kurutan ald pamuu 500 kurutan ihra etmekte ve fark cebine indirmektedir. Sadece penbe pamuk ihracatndan yllk kazanc 250.000 kesedir.

Padiah, o kadar sknth gnler yayorduki, baka are bulunmadna gre, teklif edilen areye raz oldu. ngiltere ile zel bir ticaret anlamas yaplacak ve Ingilizlere mahsus olmak zere "yedi vahit usul kaldnlacakt.

Bulwer, bu iin selametle yrtlebilmesi iin, Sarayn szcln Londra Sefiri Mustafa Reit Paann yapmasnda isabet olduuna Padiah inandrd. Reit Paa Hariciye Vakaletine getirildi ve mzakereler balad.

ayana dikkatdir:

Trk mrahhaslanna Hkmete verilen talimat, ve onlarn, gerek Padiaha ve gerekse Hkmete verdikleri raporlar (Maruzat) ok yakn zamana kadar arivlerimizde bulunamamtr. Eer son bir iki yl iinde ortaya kmamsa, kayptr.

Bu mzakerelere katlanlar; Trk taraf; Hariciye Nazn Mustaf Reit Paa, Bavekil yardmcs kni bey, ve Hariciye Mstear Nuri Beydir. ngi- lizleri; Byk ile Ponsonby adna, yaman mzakerecilii ile tannm olan Bulwer ile, krk yldanberi douda ngilterenin konsolosluk ilerini yrten Gartwraght temsil etti. Mzarekeler, Reit Paann Balta limamndaki yalsnda yaplnutr.

Ancak bu anlama, nedense, 2 ye blnmtr. Birinci blm aklanm, ve 7 madde halinde kaleme alnmtr. kinci blm aklanmam ve ,3 madde halinde kaleme alnmtr. Topkap Sarayndaki Mecmua> muahedat da bu ikinci blm vardr. Burada verilen izahata gre, "ngiliz Devleti Bykelisi cenaplan ile, Devleti aliyye murahaslan arasnda doan baz mkilt

-31 -

yznden ayrca ve anlamaya ek olarak yapld anlalyor. Ancak, muahedenin birinci ak blmde, ikinci kapal blm de, ayn gnde, imzalanmtr. ikinci kapal blmn ne kadar nemli olduunu anlatmak iin vaktin Byk Biritanya Hariciye Nazr Palmerstonun Bulweri zel olarak tebrik ettiini ve 13 Eyll 1838 tarihli stanbula gnderdii mektubunda bu anlatmay bir aher Caro d opera olarak deermendirdiini sylemekle yetineceiz.

Ksa bir zaman sonra bu anlama, - teki kapal parasyla birlikte - byk devletler tarafndan duyuldu; Fevkalde msadeyi hiz devlet ayrcaln kazanmak iin sraya girdiler.

Yeddivahit usulnn kaldrlmas, Osmanl Ekonomik yapsn kntye doru srklemee balad. nk yedivahit usulnn kaldrlmas, yalnz devlet gelirinin azalmasna yol amakla kalmyor; ayn zamanda Yeddi Vahit grevini yrten Ahi tekilatm yaatamadklan iin, dalmaya balyorlar; bylece Osmanl Orta snfi zlyordu...

Almak", hrs doyuracana, kamlar; alan daha ounu, daha ounu istemee balar!... Batllar da vermee balayan Osmanlnm karsnda durmadan isteklerini oaltyorlard; imdi de Fransz ihtillinin getirdii kardelik, eitlik, hrriyet kavramlanmn bat anlamyla Osmanl lkesine yerlemesini istiyorlard.

Bu istein szcln de Mustafa Reit Paa yapt. 2Laten yaplan Ticaret anlamasndan ne byk bir zararla ktn yava yava fark eden 2.C Mahmut, bu yeni teklifleri duyar duymaz, Mustafa Reit Paay Londra Eliliine uzaklatrd. Mehmet Ali Paann Msr Ordusu ile Osmanhlar arasndaki sava btn iddetiyle devam ediyor; Msr kuvvetleri Ktahya nlerine gelmi bulunuyordu; stanbula az bir ey kalmt. Padiah, bu duruma dayanamad, ld!...

Yerine gelen olu Sujjan Abdlmecit, ok genti. Bulwer gibi lf ustasnn oyunlann fark edemeyecek kadar, tecrbesizdi. Kendisini uyaran da bulunmam olacak ki, Bulwerin teklifini yerine getirdi ve Londra Elisi Mustafa Reit Paa Hariciye Nazr olarak stanbula dnd.

Mustafa Reit Paann ilk ii, Tanzimat hkmlerini kapsayan Glhane Hatt Humayununu kaleme almak ve bunu iln etmek oldu. imdi Osmanl Devlet ve toplum yaps, temellerine kadar yklyordu!

Osmanl Toplumu, 16. c yzyldanberi deimeyen bir yap oluturmutu.

- 3 2 -

Bu yap, bata padiah olmak zere, Seyfiyye denilen askerler; Ilmiyye denilen okumular; kalem sahipleri, bilginler; Erbab- Hirfet denilen sanatkrlar ve esnaf; bunun altmda Reya olarak adlandrlan Halk!.. Bu piramit, Tanzimat tekmesiyle darmadan oldu.

nk Tanzimat, evvelce timar, zeamet ylu ile denen Devlet Hizmetlerine yn tediye sistemini getirmiti. Artk Devlet adamlarna, Mderrislere, Paalara, memurlara aylk denecek ellerindeki toprak geri alnarak, devlet mal haline konacakt.

Byle bir karar, ortam altst ediyordu. nk kendilerine tahsis edilen arazinin geliri ile yaayan Devlet Adamlar ve bilginler, bu topraklar baz kimselere kiralam; bir ka yllna vpnni ve parasn almt. imdi arazi elden gidince, evvelce alnan paralarn geri verilmesi gerekirdi!..

bununla da kalmyor, bu arazi zerinde alarak mahsul alan kimseler, bu sefer ayni araziyi devletten kiralamak ve yeniden yatrm yapmak zorundaydlar. Bylece, Tanzimat toplumun en st ve en alt tabakasn huzursuzlua gmmt..

nk Devlet bu arazileri iltizama veriyor ve mltezimler, reayaya basklar yapyorlar, ii zulme kadar vardryorlard.

Ehrmn orta blmn tekil eden erbab hirfet, yani esnaf ve sanatkrlar, manister tezghlarnda dokunmu pamuklularla rekabet edemiyor, bu mallarn ok kk bir vergi deyerek memlekete girmesi, eyletten eylete geerken mururiye dememesi; buna karlk yerli sanatkrlar, kendi mamullerini her eylette, ayr vergi ile OsmanlI lkesinde dolatrmalar, tezgahlann birer birer kapanmasyle sonulanmtr. Tanzimatn ilk be ylnda Arnavutluk blgesinde mevcut 8600 tezgahn, 405 tezgaha dt grlmtr.

Hele Gayr-i Mslim reynm Avrupa devletleri tarafndan eitli sefieb- lerle desteklenmesi, mslman reyanm rekabet etmek kabiliyetini adet sfrlamtr. Hele levantenler, Trk Ekonomisine ty diktiler! stanbulun Beyolu yakas, siyasetin olduu kadar, ticaretin de merkezi haline dnt. Artk gayr- Mslimlerden hra alnmyordu. Gayri mslimler de asker olabiliyorlar; albayla kadar subay olma hakkn tayorlard. Toplumun en al- t ndan en ste kan bu snf, toplumda bir huzursuzluk kayna idi. Breil- lersin Kostantinopl ad eserinde stanbul: "Kahve ve bakkalanyla Rum; modasyla Fransz; paltosu ile ngiliz; musikisiyle tafyan ve Ispanyol, bekisi ve hammal ile TRK bir stanbul!... diyordu. Bir Fransz Maliyecisi yazd

- 3 3 -

kitapta: "Beyolu, bir Fransz iin, her hangi bir Fransz mstemlekesinden ok daha gvenli bir yerdir diyor.

Urghart, da u satrlar gryoruz:

Ermeniler her zaman Sarayn ve Vilyetlerde paalarn istinatgh olmulard. Reya olmalar, ticaret ilerindeki ustalklar, Trke bilmeleri, Trk idaresine bymetli yardmlarda bulunmalarna yol amtr. Vergiler askeriye yn olarak tediye edildiinden, Trk idaresi, tccar Ermeninin maharetinden istifade etmektedir. Bankacln ilk ve iptidai ekli olan Sarraflk, Trkiyede, bunlarm elindedir. Hatta Ermeniler, servetleriyle, ibirlikleriyle, bir Sadrazam setirecek kudrete bile sahiptirler!".

Avusturya Konsolosu (Odesa) lkesine yazd bir raporda:

"imdiy bir Belikal Tccar, Osmanl lkesinde satt mallar iin yzde 5 resim veriyor; bir Osmanh tccar ise ecnebi memleketlere ihra edecei, hatta sadece, Osmanl Eyletlerinin veya Beyliklerinin birinden brne naki edecei mallar iin yzde oniki vergi demekle mkelleeftir. (The Hummelaver Memorandum. S.327).

Gayri mslim ahali, bylesine geliirken, mslim ahali, gittike ekonomik gcn yitiriyor, toplumun en geri tabakas haline dnyordu.

Btn bu ilerin grlmesi iin Devlet tekilatnn geniletilmesi gerekiyordu. Bunun iin de yalnz para yetmiyor, eitli unsurlardan memur yetitirmek iin, okul almas da icap ediyordu. Btn bunlar paraya balyd. Oysa Devletin veridat durmadan daralmakta olduundan, bor almaktan baka are kalmamt. Bylece, Duyunu Umumiyyeye ulaacak olan d borlar, devietin kanburu haline gelmee balad... ,

DOU TOPLUM YAPISI

Osmanl Devleti, tipik bir Dou toplum yaps iindeydi. Aileden saraya kadar toplumun btn tabakalanyle btnlemiti. Batnn sanayi gelimeleri karsnda bizim yapacamz ey, sadece Batnm tekniini alp kendi kltrmzn stne monte etmek iken, biz, Batnn sosyal hayatn taklit ederek, hi ie yaramayan bir yanndan ie koyulduk.

Bizim gibi, Dou toplum yapsnda olan Japonya, Meiciler dneminde ngiliz fikir Adam Herbert Spencere ba vurmu ve ne yapmas gerektiini sormutu. Japon Bavekili Itonun mektubuna cevap veren Herberth Spencer, yle demiti:

- 34 -

"Bir toplumun millete mutlu olmas iin ne gerekiyorsa, bunlarn hemen hepesinin sizde hazr bulunduunu grdm^ ocuktan mparatora kadar, toplumun btn katlarnda, ipek kozas gibi rlm hiyerarik btnlnz bizim , maalesef mahrum olduumuz byk bir sosyal servettir. Bilim ve teknii, bu zengin temeller stne oturtacaksmz.

Onlar yle yaptlar ve 25 yl gibi ksa bir zaman paras iinde, yepyeni bir Japonya ortaya kt^.

Bizim de yapmamz gereken buydu. Padiahn ahsnda btnlemi bir lkeydik.. Belki toplum katlar bakmndan eskimitik. Belki bu toplum katlarn, yenileri ile akllca deitirmek gerekecekti. Ancak, btn bunlar, devletin eliyle ve bilinli biimde yaplmasyd.

Oysa biz, toplumun btn katlarn bir tekme ile darmaduman etmi, sonra da gayri milli olumasna seyirci kalmtk...Trk milleti, toplumun imentosu olmak gerekirken, bu ii Rumlar, Ermeniler, lvantenler slenmilerdi.

Ne kadar ayani hayrettir ki, nasl Japonyay uyaran bir Herbert Spencer varsa, Osmanh ynetimini de uyaran bir Prens Metemih olmutur. Belki Prens Meternih, sadece kendi karlar ve politikas asndan Trklere bu tavsiyeleri yapyordu ama, yapt tavsiyeler doruydu. Biz bu tavsiyeler stnde dursaydk ve sylediklerini deerlendirseydik, ok eyler kazanabilir; hatta batmaktan, her halde kurtulabilirdik.

Baknz Merternih ne diyor:

Hkmetinizi varlnzn temeli olan ve Padiahla mslman teba arasnda balca bir balant tekil eden dini kanunlara sayg,esas zerine kuhnuz!. zamann ihtiyalarna gre hareket ediniz ve zammn dourduu ihtiyalar g- znnde tutunuz.. Ynetim ilerinizi dzene koyunuz ve dzeltiniz. Fakat, adetlerinize ve yaay tarznza uymayan bir idare usul kurmak iin, eski idareyi ykmaynz!. Aksi halde Padiahn, ykt ve harap ettii eylerin deerini, yerine koyduklar kadar bilmediine inanmak gerekir'.

Avrupa medeniyetinden, sizin kanun ve nizamlarnza uymayan kanun ve nizamlar almaynz. nk batnn kanunlar. Hkmetinizin temeli olan kanunlarn dayand usul ve kurallara katiyen benzemeyen kaideler zerinde kurulmutur. Bat memleketlerinde temel olan ey, Hiristiyan kanunlardr.

G eni bilgi iin baknz; Japon M odeli" smet Bozda, stanbul, 1985.

- 3 5 -

Siz Trk kalnz!. Fakat madem ki Trk kalacaksnz, eriata uyunuz!. Dier dinlere kar msaadekr olmak iin, eriatn size gsterdii kolaylktan faydalannz!. Hristiyan tebanz temamiyle himayeniz altna alnz. Ezilmesine engel olunuz. Din ilerine karmaynz.

Meternih, bu konuda ayr, ayr bir ka mektup yazmtr. Hemen her mektubunda iaret ettii noktalar, farkl deildir. Bunlar, o yllarda Avusturya - Macaristan mparatorluunun, deiik dinlere bal milletleri ynetmesi ve buralarda TANZMATm tad eitlik ilkesini uygulamamas yznden OsmanlIlara teklif ettiini, dnmek mmkn ise de, teklifin doru olduu, bugn Japonya tecrbesiyle ortaya km bulunuyor.

Tanzimat ve Tanzimatdan nce yaplan Osmanl - ngiliz ticaret anlamasnn OsmanlI Devleti aliyyesini nasl bir uuruma srklemi olduu ortada iken, gnmzde bile, baz ulemamz, Tanzimat savunyorlar; savunmakta da kalmayp yceltiyorlar ve faydalarn sayp dkmee alyorlar..

Tanzimatm Trk Milletine faydalan yle sralanmaktadr:

1. Bat Devletlerini Osmanl devletinin yanbama getirdi ve en sonra Ktm Savana ngiltere, Fransa, Sardunya Krall Osmanhnm mttefiki olarak girdi. Londra konferansnda OsmanlIlar desteklediler.

2. Osmanl lkesinde Demokratik hareketi balatt ve bir srd*sonra 1876 Anayasas ile merutiyetin kurulmalna yol at..

3. Osmanlya dnya yznde byk bir itibar salad.

4. Eer Osmanllar, bir de lik olabilselerdi, Tanzimatm o zaman gerek yararn grecekeler ve byk bir dnya devleti olacaklard. Fakat lik olama- dkalr iin bu frsat kullanamadlar..

Evet, Tanzimat savunanlarn ileri srdkleri yararlar bunlardr. imdi bunlar teker, teker alp deelendirelim..

Avrupa devletlerini Osmanlya yaklatran, bu devletlerin kamuoyalardr. Polonya ve Macaristan ayaklanmalarn Rus ordular bastrp, bu ayaklanmaya katlm olanlarn bir ksm Osmanl lkesine sannca, Ruslar bu snanlar geri istediler. Fransz ve ngiliz kamuoyu, syanclarn geri verilmesine kar idi. OsmanlIlar, kendilerini ilgilendirmeyen bir avu isyanc iin, Rusya gibi bir devletle sava gze alacak deildi ya; Avrupa kamuoyu, OsmanlIlarn bu isyanclar vereceklerine inanmt.

Ama beklenmedik bir ey oldu: Osmanllar, Ruslarn isteklerine kar

- 36 -

ktlar ve isyanclar vermeyeceklerini sylediler. Bylece Fransz, ngiliz kamuoyu, Trkleri gklere kard. Trk sefirinin arabas, atlar zlerek ngiliz niversite genleri tarafndan Sefarethaneye kadar ekildi. Byle bir kamuoyu sonucu, Fransa ve ngiltere, Sardunya Kralln da yanlarna alarak, Ruslara kar Krm Savacnda OsmanlIlarn yanbana geldi. Bu sava birlikte yaptklar iin, sava sonunda kurulan bar masasnda da OsmanlIlara arka ktlar. Bunun Tanzimatla ne iliii var?..

Tanzimat, Osmanl lkesinde Merutiyet hareketin temeli olmutur; bu doru.. Ancak, birinci ve ikinci merutiyetin Osmanlya ne kazandrp ne kaybettirdiine bir bakalm. Evet, merutiyet iki kez iln edilmitir ama, kitaya yaylm koskoca Osmanl Devleti aliyyesi topraklar da, Sevr anlamasnda Konya vilayeti evresiyle snrlandrlmtr!.. Ne yardm, ne yardm!- bunu syleyebilmek ve hele savunabilmek iin, insan derisinin timsah kadar kaln olmas gerekir!..

Osmanlya Tanzimat ok itibar kazandrm ama, Osmanl Lik olamad iin bu itibar kullanamam, bu yzden paralanp gitmimi... birde lyk olabilseymi!.. O zaman grmeliymi, Osmanl Devleti Aliyyesini!..

nsan kandrmann trl yollar vardr ama her eyden nce, sylenenin manta uygun olmas da arttr. Oysa bu szlerde bakkal mant bile yok.

OsmanlI, lik olsa, kurtulacakm!.. ngiltere gibi bir lke olacakm!.. u rnein mantkszlna baknz; sanki ngiltere lik bir lke!.. Sanki ngilterenin dini reisi, ngiltere kral deil!.. Sanki lgiltere, Anglikan Kilisesinin hamiyetine ramen, bugnk uygarhna lamam! Sanki slmiyet, Protestanlktan daha tutucu bir din!..

Bir toplum dzenlenmesinin faydas, sonularyla llr.. te Koskoca Osmanl Devleti Aliyyesi topraklar., ite Trkiye Cumhuriyeti Devletinin bugn elinde bulundurduu topraklarn yzlm!..

imdi Tanzimat Miman Mustafa Reit Paay gzlerimizin nne getirelim: ngiliz Sefaretinin tavsiyesi ile, ngiliz - Osmanl Ticaret anlamas taslan hazrlar. Bu anlama, Londraya gelince, zammn ngiliz Hariciye Vekili, bu anlamay kendi hesabima bir aheser!. diye alklayacaktr.

Batllar, Osmanlya bu darbe ile yetinmezler, daha amanszn vurmaya hazrlanrlar. Tanzimat Ferman hkmleri uygulanacaktr.. Yine ortaya Mustafa Reit Paa kar. Padiah 2.ci Mahmudu inandrmaya alr. Ama Padiahn gzleri almtr, buna yanamaz ve Mustafa Reit Paay sefaretle

- 37 -

uzaklatrr.

mr kifeyet etmez, lr. Bu sefer oluna ngilizlerin tavsiye ettikleri kii, yine Mustafa Reit Paadr!.. Gen Hkmdar aresizdir; Hkmdara biat etmek iin gelen Reit Paay stanbulda brakr ve Tanzimat Fermannn hazrlamasna raz olur. Yine Reit Paa ba roldedir..

imdi bu bilgilerin zerine u bilgileri de ekleyerek ltfen dnnz:

ngiliz Sefiri Klanndon, ngiliz hariciye vekiline ektii telgrafta: 7ng7- tere le samimi mnasebetin kymetini en ok anlayan takdir eden kii, Reit Paadr diyor.

Bir lkenin bir baka lkeye yardm ettii grlmtr. Ama glk iinde yeayan bir lke, refah-iinde yaayan lkeye yardm edecek biimde hareket etmi ve bunu baaran kiiyi o gl lke vmse, bunun bir anlam olmas gerekir.

Durum, bununla da noktalanmyor: Osmanl Devleti Aliyyesi, Svey Kanal almas iini, ngilizlere verilmesini bellerken, Franszlara vermitir. O srada Mustafa Reit Paa ynetimde deildir; kendi yetitirmesi olan bir Sadrazam, Ali Paa vardr. Fakat Mustafa Reit Paa, bu ie o kadar "Franszlarn adam diye gammazlamaktan ekinmez! Sarayn (Padiahn) anla^ may bozmasn, ve kanal iinin ngilizlere verilmesini ister.

Peki, nerden biliyor Ali Paann Franszlann adam olduunu, acaba Mustafa Reit Paa?.. Kiiyi nasl biltsin demiler, kendim gibi ^d e m i . . .Gel zaman, git zaman, Sadrazam Ali Paa, Franszlarla Parisde bir anlama yapar; Paris Anlamas. Bu anlama ngilizlerin aleyhine biraz Franszlarn karnadr. Mustafa Reit Paa aslanlar gibi kkreyip ortalm ayaa kaldnr: bu anlama bozulmal, daha adaletli bir anlama - yani ngilizlerin de karn kollayan bir anlama - yaplmal!.

Bu mhadele stne Fransz Sefirinin sabr tkenir ve BabIaliye verdii bir raporla aka Mustafa Reit Paann ngilizlerin adam olduunu yazmaktan ekinmez!. Kalmasn alemde rabbim, hi bir hakikat nihan..

Bir de u olaya baknz... Osmanl Hariciye Nazr Nuri beydir. Nuri bey, hem Reit Paann arkada, hem de uzaktan akrabasdr. Birlikte ykselmiler Nazr olmulardr. ngilizlerle bir anlama hazrlamak zere Mustafa Reit Paa Londraya gnderilir.. Mzakere, mzakere... Sonunda Reit Paa imzay basar ve anlamay stanbula gnderir!. Ne olur, bilir misiniz?.. Reit Paann

- s -

akrabas, dostu, arkada Nazr Nuri Efendi: Bu anlama Devleti aliyyemizin karlarna uygun deildir derkenaryle red eder..

Daha ister misiniz?.. Siz syleyin bakalm imdi:

Koca Mustafa Reit Paa m? Cce Mustafa Reit Paa m?

Not; Bu yazda kullanlan bilgilerin tamam, Milli Eitim Bakanlnn 1940 da Tanzimatm 100. c yl mnasebetiyle yaynlad TANZMAT I adl eserden salanm ve bilgiler tarafndan deerlendirilmitir.

.B.

- 3 9 -

KTSAD VE SOSYAL YNLERDEN TANZMAT

D o ;. Dr. Ahmet TABAKOLU^

Bat toplumu Osmanl toplumunun etkileim ierisinde olduu unsurlardan birisidir. Bu etkileimin yn balarda, umumi olarak Batdan Osmanl toplumuna doru olmutu. Klasik Osmanl dneminde bu sistemin sosyal, iktisadi ve siyasi ynlerini ve messeselerini tanmak ve lkelerinde tantmak amacyla bir ok Batl Osmanl lkesine gelmiti. Bu XVIII. yzyln sonlarna kadar rneklerini oklukla grdmz kesin bir eilimdir.

Ferdi olaylar yarglama saplantsn bir kenara brakarak Osmanl sisteminin umum erevesini veren unsurlar tammakta fayda vardr. Bu unsurlardan birincisi kadim olan modelletiren gelenekiliktir. Kadim ncesini kimsenin hattrlgmad eydir. Bunalmlara dmenin sebebi kanun- kadimden sapmadr. Bunalmlar gidermenin yolu da kanun- kadime dntr. Kei Beyden Mustafa Reit Paaya dolaysyla Tanzimata kadar bu temel fikri grmek mmkndr.

slm toplumu geleneksel olarak gelenekidir. Eski toplumlann kltrlerinin miraslar slm ilkelerine aykr olmamak artyla devam ettirilmitir. Ancak bu ilkelere uygun olmayan unsurlarn bertaraf edilmesinde de enerji ve kudret gsterilmitir.

Adaletin gerekletirilmesi esastr. Devlet adaletin tima rafahla salanacan bilmektedir. Bunun iin mal arznn yksek olmasna dikkat edilmi-

1 M armara niversitesi Ortadou v e slam lkeleri E konom ik Aratrm a M erkezi Md.

-41 -

tir. Yine bu amala ithalat genellikle kstlanmamtr. Temel gda maddelerinin, sanayi hammaddelerinin ve yan mamul maddelerinin ve savunma ara- lannm ihracat genellikle yasaktr. Buna ramen toplam iharacat tutar ithalat tutarndan fazladr. Bunun en nemli gstergesi klasik dnem de lkedeki dviz bolluudur.

Adalet olaynn bir de mant vardr. O da devlet gelirlerinin giderlerinden fazla olmas endiesidir. Gelirlerin balca kayna vergilerdir. Gelirlerin arttrlabilmesi vergi kayna olan halka adaletle muamele etmenin bir fonksiyonudur. O halde devlet geleneki bir ereve iersinde iktisat politikasnn temeli olarak tima refahn salanmasn, mali politikann temeli olarak ta devlet gelirlerinin giderlerini karlayabilmesini amalamtr. Bunlarn her ikisinin temelinde de adalet fikri vardr.

Bu sistemin esnekliini kaybetmesi yenileme ihtiyacn dourmutur. Bu ihtiyacn kanun- kadime dnlerek giderilebilecei fikrinin varln Tanzi- matta bile srdrdn belirtmitik. Bu iie girmilie ramen Yenilemeyi gnmzde de varln srdren ikinci bir ana eilim olarak tesbit edebiliyoruz. Burada da temel fikir yenilemenin Batllama ile salanabilecei dncesidir.

XVIII. yzyl balarn bu eilimin balang zaman olarak verebiliriz. Yenileme rneinin Batda aranmaya balandn mahit gnderme olaynn tersine evrilmeye balamasndan anlayabiliriz. Zira bu dnemde OsmanlIlar Avrupa da daim elilikler amaya balamlardr(Yirmisekiz Mehmet elebi).

Lale devri yenilemenin tima hazrldr. Yenileme zlemleri yeni dzen (nizam- cedid) teebbsleri, halkn tketim kalplarnda deime bu dnemde balamtr. Yenileme ve Batllama eilimi XVIII. yzyl sonlarnda III. Selimin nizam- cedid dnemini amasyla dar ve asker tatbikine kavumu, Tanzimat ta bu yolda ideolojik ve hukuki bir kilometre ta oluturmutur.

Yani ilk bakta kadime dayal zihniyetin yerini giderek younlaan yenileme zihniyetine brakt bir vetire, bir gei dnemi ile kar karyayz.

Gei dnemi tamamlanp rnek alnan Bat iersinde yeni bir sistem olumu mudur? Bu soruya ilk bakta vereceimiz cevap "hayr(iiT.

Yukarda Tanzimat fermannda da klasik sistemin model olarak kabul edildiini belirttik. Ancak Batllama Tanzimatla birlikte dozunu arttracak

- 42 -

ve klasik sistemin kltr unsurlar zayflayacaktr. Bu unsurlar bazan tamamen' ortadan kaldrlarak klasik sistemin kltr younluunu kaybetmesi ve Batl kltr unsurlarnn kolaylkla topluma nfuz etmesi salanacaktr.

Tanzimatla glenen gei srecinin iktisadi ve sosyal ynleri nelerdir? Evvela unu vurgulamak gerekir. Tanzimatta kendi unsurlarn almaya hazr direnme gc zayflatlm bir Osmanl toplumu zerinde Batnn etkisi aktr. OsmanlI klasik sistemi kapitalizmle mcadele ede ede kurulmu ve bu sistem kapitalizmin olumasna imkan tanmayan unsurlar ihtiva etmitir. Bat artk kendi hayat sahasnda hak iddia edebilecek byle bir sistemi etkisizletirmeye balamtr.

Artk Osmanlnm Batya deil Batnn ve Bat iersinde ki mcadelelerin OsmanlIya bak bir baka deyile ark Meselesi nem kazanmtr. Bu gei dnemi iersinde Bat Avrupann Osmanhy Rusyann payna brakmamak anlamna gelen bir Avrupalhkla tavsif etmesi de sz konusudur.

Tanzimat dnemi ncesinde Osmanl lkesi zellikle gayr- mslim aznlklarn milliyetilikleriyle paralanma dnemine girmiti. XVIII. yzyl balarnda gayr- mslim tccara byk haklar tannm, bu haklar daha sonralar mslman tccarlara da geniletilmiti. Klasik dnemin sonlarna doru, perakende ticaret yerli tccarn bir imtiyazyd. Bunun iin Yabanclar ancak toptanclk yapabilirlerdi. Oysa Avrupah yabanclarn yerli gayr-i mslim perakendecileri tercih etmeleri mslman tccar ikinci plana itmiti.

Bat tccanyla yerli gayr-i mslim tccar ibirlii fikri planda da devam etmiti.. Bunun yannda yerli gayr-i mslim tccarn zellikle Rumlarn kaaklkla megul olduklar ve bu yzden zenginletikleri bilinmektedir. Bunun Yunan isyannn finansmannda kullanld da bilinmektedir. Bunun fikri yn ise Fransz ihtilalinin etkileridir. Tanzimat btn bu etkilerle birlikte yerli tccarn avantajlarn bertaraf etme yolunda nemli bir eilimi hzlandrmtr. Sz gelimi 1838 Ticaret szlemesiyle yed-i vahid kaldrlarak yerli esnaf ve tccar savunmasz braklmtr.

Tanzimat bir noktada ticari kapitalizmi yani merkantilizmi yaamadan sanayi kapitalizmine geme arzusunu ifade ediyor. Yani tarihi farkll dikkate almyor.

Osmanl toplum ve ekonomisinin kapitalist geUmenin dnda olmasnn en nemli gstergelerinden biri de yerli bir burjuva snfnn olmay, byk zel servetlerin engellenii idi. Tanzimat mal gvenlii ad altnda byle bir

- 43 -

sosyal zmrenin dounu desteklemitir. Trkiyede bir burjuva snfnn o- lu^turulmasL, tecemm toplumdan infiradi toplum a geilmesi, dncesi Tan- zimatn getirdii bir baka eilimdir.

Kapitalist gelimenin unsurlarnn balarnda gelen kat para olay da Tanzimatla birlikte gndeme gelmitir. Byiece klasik dnemin reel para (ve iktisat) sistemi giderek bu zelliini kaybetme vetiresine girmitir. 1846 da kuruun % 90 orannda devale edilmesi gibi uygulamalarla da enflasyon olay klasik dnemde grlmemi boyutlara ulam kapitalisti eme anlamna gelen bir gelime (terakki) fikri refah anlayn ikinci plana itmeye devam etmitir.

Kapitalistleme eilimi d bor eilimini de bareberinde getirmitir. Krm harbi srasnda, nce direnilen fakat daha sonra Batl devletlerin basksyla girilen d borlanma vetiresi yirmibe senede dyun- umumiye ile sonulanmtr.

Tanzimat zihniyet palannda gelime dncesinin gelenek dncesini etkisizletirme vetiresini glendirmitir. A. Comte, K. Marx gibi dnrlerin OsmanlI iin byk mitler beslemeleri hem yeni bir toplum oluturma imkan hem de geleneksel sistemin esasn tekil eden toplumcu zellii gibi paradoksa dayanmas da ilgintir.

Klasik OsmanlI sistemi ok kavmi, bir ok din mensubunu ok geni bir corafyada birlikte yaatma ve ynetme maharetine sahipti. Tanzimat bu vakann zlmesini kolaylatran tek bir millet ve tek bir lke ihtiycna daha uygun grnyor. Nitekim balarda bu gerek Fransz etkisine balarken sonralar dnya devletinden kk bir dou Akdeniz devleti olmaya doru oluan vetireye uyum gstermitir.

Tanzimatn gelenei etkisizletirme vetiresi zaman ilerledike bu tek millet iersinde de kltr boluklar, iletiim kopukluklar ortaya karmtr. Dil adm adm haberleme vastas olma zelliini kaybetmektedir. Tecrbe birikimleri ve daha mahhas bir ifadeyle tarih bilgisizlii de bunun bir sonucu gibi grlyor. Yine toplum iersindeki bu dikey kopukluk yatay kopuklukla tamamlanyor. Bununla zellikle ailedeki zlmeden bahsetmek istiyorum. Tanzimat vetiresi byk aileden ekirdek aileye doru bir eilim yaratmt. Fakat eilim ailenin paralanmasna doru devam etmektedir. Boanmalarn art, nikahsz birlikteliklerin ve ecinselliin art ve artk tabii kabul edilii buna bir rnek olarak verilebilir.

Tanzimat klasik sistemi ve dengeyi ykma, yerine dorusal gelime fikrini

- 4 4 -

koyma srecini ifade ediyor. Ancak yklan eski denge yerine yeni bir denge kurulamamtr. Bilgi anlay bu konuda tipik bir misaldir. Klasik zihniyette pozitif bilgi ancak akl ilimlerin bir blm iken Tanzimat zihniyeti ile birlikte btn ilmi temsil eder olmutur ve hatta Namk Kemalin dedii gibi gelime olay da ancak, tabi bilimler rneindeki pozitif bilimle gerekleebilecektir. Ancak, gnmz batsnda dorusal gelime fikrinin yerini devri gelime fikrine brakt ve pozitif bilginin eski nemini kaybettiini gryoruz.

rnek alnan Bat kendi ierisinde bir denge yaratmtr. Bu denge ierisinde dikey ve yatay kopukluklara rastlayamyoruz. Tanzimatn getirdii vetire ise byle bir dengeye daha dorusu bir sisteme ulaamamtr. Aksine toplu- mumuzun her kesimini saran kltr boluklar, iletiimsizlikler, araylar varln srdryor. Varlan sonu kimlik yerine kimliksizlik, sistem yerine sistemsizliktir. Bunun en ak gstergesi de toplumun her kesimini saran ara- hp-sklemedir.

- 4 5 -

TANZMAT NCES VE SONRASINDA KTSAD MANZARA

Yrd. Dr. Ahmet KAL a \

Tanzimatla ilgili olarak yaplan ilmi neriyta ve Tanzimatn 150. yldnm nedeniyle konferans, panel, ak oturum eklinde dzenlenen toplantlara, tartmalara bakarak, Tanzimatn nasl bir mana ifade ettiiyle ilgili farkl ana gr (tezin) olduunu tespit ediyoruz.

Gerekte tartlan grler daha fazla grnmekle birlikte bunlar daha ok bu ana grn her hangi birine tepki olarak olumu grlerdir. Bu itibarla, tartlan bir ok grn ana kayna bu farkh gre inhisar ediyor diyebiliriz. Bu ana farkl grn her biri iktisadi gelimelerin de farkl fikri deerlendirmelerini kendi ilerinde sakh tuttuklanndan, konumuz asndan da nem arzetmektedir.

Birinci gr, (tez) Berkesin adalama isimli eserinde^ olduka ak bir ekilde ortaya konulmutur. Ana batlaryla bu tezi zetlersek; Osmanll- 1ar iin batllamak, "adatamak demektir ve kanlmaz bir yoldur. Tanzimatla OsmanlIlar bu kanlmaz olan yola girdiler. Bu yolda ilerlemek iin de sosyal, ktisad, idr, asker alanlar bata olmak zere hemen her alanda yenilikler, slahatlar yapmak, tedbirler almak zorundaydlar. Tanzimat OsmanlIlarn batllamak - adalamak yolunda attklar admlardr ve Tr-

1 . . iktisat Fakltesi.

2 B E K R E S , Niyazi; Trkiyed e adalama; D ou-B at Y aynlan, stanbul 1978.

- 47 -

kiye Cumhuriyetide bu yoldaki gelimenin doal bir sonucu olarak ortaya kmtr. Tanzimatla balayan gelimeler, Cumhuriyet devrinin de bir nevi kanun- kadimi ni oluturmaktadr.

kinci gr (tez) ise, Tanzimat marksist - ideolojik bir yaklamla de- elendirir. Bu grn detaylaryla ilenmi ifadelerini Avcolu Yerasmos ve smail Cemin eserlerinde bulabiliriz^. Bu gre gre Tanzimat, yar smrge ekonomiye yneli ve uydu batclktr'*. Tarihimizde genellikle "byk kunancmtz, batllapanm mjdecisi olarak sunulan 1939 Tanzimat ve 1856 Islahat fermanlar aslnda emperyalizmin yaybnasma birer arac fonksiyonun- dadr. Bu fermanlarn, zellikle 1856dakinin temel nitelii, Bat kapitalizminin karlarna uygun styap kunmlarn Osmanh bina etmektir, Tanzimatn, batya yaranmak iin Hiristiyan tebeaya tanul haklar, aslnda Hristiyanlarn kk bir zmresi olan ibirlikilerin Avrupadaki efendilerine daha rahat hizmetlerini salamak iin kaleme aldnlmr"^.

nc gr (tez) ise, Tanzimat dnemine bizzat yr veren st dzeyde brokratlarn, siyasetilerin, ve fikir adamlarnn Tanzimata ortak baklardr. Siyasi, dini gr farkllklar ne olursa olsun bahsi geenlerden oluan her ayr fikir gurubu Tanzimatn banszhklanna kendilerine gre yumuak veya sert eletirilerde bulunmulardr ama, bunlarn ekseriyetinin ortak gr, Tanzimat, OsmanlIlarn Baty yakalamak ve de amak abalar olarak grmeleriydi^.

Bu grc eserlerinde ilmi btnlk iinde en iyi dile getirenlerden birisi Cevdet Paadr. Tanzimattan hep Tanzimqt- Hayriyye olaak bahseden 'nklab-hl ve zaman hasebiyle Devlet-i Aliyyenin meslek-i kadimini tebdil, ve

3 A V C IO L U , D oan, Trkiye'nin dzeni, B ilgi yay. Ankara 1968, zellik le Em peryalizm in b oyu n d u ru u n a T rk iye b a l a ltnd ak i k sm s s .5 2 -8 2 S te fa n o s Y E R A S M O S : A zgelim ilik surecinde Trkiye, gzlem yay, st. 1980, zellikle bkz. s. 319-374. smail CEM; Trkiyed e geri kalmln Tarihi, C em Yay. st. 1986. zellik le Sm rgenin em rindeki ara; Batlamak ana bal altnda ki ksm ss. 242-259.

4 A V C IO L U D oan ,A .g .e .s .5 9 .

5 C E M , smail, A .g.e., s. 233.

6 Tanzim at'n tannm bir ok ricalini bizrat veya arkadalar vastasyla tanyarak eserin e alan v e k e n d is i d e b ir T a n z im a t o la n A b d u rra h m a n e r e f i n T a n z im a tla ilg ili d eer len d irm elerin in d e yerald u eserin e bkz; A bdurrahm an ere f etendi; Tarih M usahabeleri; Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Ank. 1985.

- 48 -

tebea-i gayr-i mslime hakknda cr olan muamelesini tdil etmesi eeri lzi- me-i umurdan olup^ diyerek Tanzimatn gerekliliini savunuyordu. Cevdet Paa OsmanlI Devletinin devamm temin etmenin ne yenilik yapmayarak eskiyi aynen muhafaza etmekle ve yenliklere direnmekle ne de Batnn kr krne taklidiyle olaca fikrindeydi. Devrinin muhafazakr isimlerinden b ir i . olan Cevdet Paann Tanzimata taraftar olu mantn u satrlarnda bulabiliriz. Kavanin-i be^eriyye hkm zaman ile mtegayyir (deimek) olmakla ikiyz sene evvel pek mkemmel ve hayrl addedilen bir knun ve usl ol vakitten beri mizc- kavimde ye ahvl-i lemde hadis (onaya kan) olan tayirt (bozmak) cihetiyle bir i^e yaramaz dereceye gelmek emr-i tabi olduundan vkely-t devlet iin asd lzm olacak takllbt- (deimeleri) vakay mtl ve ihtiyac- t- hzra devleti ve zamann ahkmn tedkik ve muhakeme ile idareyi ana uydurmak ve nizmt mevcude yi pi-nazar dnilerinden olan ahvale tatbik eylemekkaziyyderidir(grevleridir)^ . Dier Tanzimat ricli gibi Cevdet Paada inklap deil slahatydi^*^. Osmanl Devletinin temel esaslarn (dini esaslar bata olmak zere) muhafaza ederek Osmanl Devletinin varln koruyabilmesi iin zaman iindeki deiikliklerin (slahatn) gerekli olduuna ina- nyorlard.

Bu inanla ilk devirlerde olduu gibi, Tanzimatlar da Osmanhy "Dev- let-i ebed mddet diye isimlendiriyorlard^^. Islahat yaplmald, ancak yaplacak yeni dzenlemeler devletin dayand temel esaslar deitirmeye ynelik inklaplar olamazd. Nitekim Tanzimatn kat uygulayclarndan olan, Fuat Paa, devletin temel esaslarn sarsacak deiikliklerin OsmanlInn sonu olacan belirterek, ngilterenin stanbul elisi olan Stratford Canninge yle demitir: "Devlet-i liyye drt esas zere meses olup bunlar ile her nasl istenir ise idresi ve ilerlemesi kbil olur ve bunlardan her hangisi naks olur ise idt^ e kabil olmaz. Drt esas budur: Millet-i tslmiyye, Devl