میرفطروس علی

: « دکترمظفربقائی توده» حزب فین حمام !قربانی نخست بخش

: نخست بخش چکیدۀ

» قهرمان* » ماهنوزمرزبین درجامعۀ سیاسی، های تمرکزتجربه یافقدان تاریخی های آاگاهی تدوین بخاطرعدم. » « » « » است» ییال وس بسیارلغزان ابلیس و یدیس ق و ضدقهرمان و

» « درتاریخ* ترورشخصیت قربانیان ازنخستین دکترمظفربقائی» « توده حزب فین حمام در ملکی خلیل بسان که است معاصرایران

شد زده .رگ

دکتربقائی* » همراه به او ازیاران وبرخی ملکی توده،خلیل درحزب «باانشعاب ایران یلت م زحمتکشان حزب . با درمقابله ایران سیاسی حزب ترین یافته وسازمان وتئوریک،بزرگترین ازنظرتشکیلاتی حزب این دادند راتشکیل

. حدود رابرانگیخت توده حزب رهبران ونفرت رو،کینه بودوازاین توده ونشری 100حزب حزب ۀروزنامه به وابسته» یرادخان» ،ز ایران رادیوپیک .ۀتوده،ونیزرادیومسکوو بود ملکی وخلیل دکتربقائی علیه توده حزب عظیم

دربار* سیرجانی :ۀسعیدی یفربقائی قریبسیسال »دکترمظ و ساله باآشناییچهلاینحق من بار،به یک ای هفته دست کم مصاحبت و مداوم دوستی

سیاسی رجال ترین اخالقی از را دکتربقائی که دهد می رابدانم !«روزگارمان

بود* درکرمان نوین مدارس نخستین وازبنیانگذاران ییت مشروط جنبش ازمبارزان .پدرمظفربقائی

( » « رضاشاه* توسط حجاب کشف از قبل بودکه زنانی ازنخستین ماه 17مادرمظفربقائی به( 1314دی اقدامبود کرده حجاب .برداشتن

رهبران* نظر،درمیان بودوازاین کرده راتجربه ودانشگاهی سیاسی،فرهنگی اززندگی ابعادمختلفی دکترمظفربقائی . درکنار اومدتی وممتازبود خویش،برجسته زمان وروشنفکران استادابراهیمسیاسی

ودکترمحمدمعین به پورداوود،دکترماهیارنوائی،دکترمحمدجوادمشکوربود پرداخته باستان ایران وفرهنگ وتاریخ ایرانشناسی .تدریس

بودکه * دکترمظفربقائی وازشیفتگان نزدیک ازدوستان هدایت صادقیافت بقائی،درمجلسحضورمی آتشین های سخنرانی بهنگام

! برد می وگل برایششیرینی بقائی تحصن وبهنگام

* ...«: ودراثرتوج ام گرفته بزرگی های ام،پاداش کرده که مبارزاتی درطول یدق دکترمص به خطاب به ۀبقائی مردمشد،این من نصیب که افتخاری ترین خصوصی،بزرگ واحساس ازنظرشخصی ام،ولی شده نائل زیادی افتخارات

درجلس من استیضاح شنیدن برای دفعه هدایت،سه صادق ساعد،مرحوم ازدولت من استیضاح درهنگام ۀبودکه

» . داشتند را هدایت مرحوم افتخارشناسائی که کنند می درک کسانی را جمله این معنای حاضرشد .مجلس

ورابط* دوستی بر وبقائی درهدایت ومهاجم ستیزنده ناسیونالیسم که ۀوجودنوعی أاکید ت بااین أاثیرداشت ت دو آانومتوج بیشتر،سیاسی بقائی مهاجم - ۀناسیونالیسم - ورنگی بود فرهنگی اا اساس هدایت ناسیونالیسم بودولی ها انگلیسی

. داشت وضدعربی ضداسلامی

- - آان* یما بود،ا یااشتباهاتی ها ضعف دارای نفت صنعت شدن یلی م جنبش برجستۀ رهبران مانندعموم نیز دکتربقائی! » « » « دگراندیشان وسرکوب حذف برای ی چماق باشدنه آازادی به ما رسیدن برای ی چراغ باید اشتباهات،امروزه

«: قراربگیرندکه* درمقامی مملکت این اگرجوانان دکترمظفربقائیبهترازجوانان دارم یقین رابشنوند،من دعوا طرفین بتوانندحرفهای

» قضاوتخواهندکرد دیگری هرمملکت .

***

دیباچه

قرارگرفته معاصر تاریخ وپژوهشگران نگاران روزنامه برخی موردتوجۀ اخیر های درسال دکترمظفربقائی سیاسی زندگیدکترمظفربقائی ۀزندگینام»که است« سیاسی آان نمونۀ آاخرین از آابادیان حسین حاوی. iنگارش هرچندکه کتاب این

- درشیو ایدئولوژیک سیاسی گرایش ممانوعی است،ا وارزشمند اول اسناددست « ۀارائ ۀبرخی « آانها از استنتاج و ها اسنادونامه اینکارنویسند اسلامی، جمهوری درزندان دکتربقائی های اابازجوئی اسنادوخصوص این به دستیابی های هونیزچگونگی شائبه با را

» « است داده مزل تن حکومتی کتاب تاحدیک آانرا و کرده همراه .iiسیاسیوی،بدست بازداشت بهنگام که بیادگارمانده وخصوصی سیاسی های ازاسنادونامه انگیزی وحیرت عظیم حجم ازدکترمظفربقائی

بررسی به منوط بقائی وفرهنگی سیاسی،اجتماعی ازچهرۀ تصویرکاملی ولذا،داشتن است افتاده اسلامی جمهوری اطلاعات وزارت. هااست ونامه اسناد،مدارک این کارشناسانۀ

کرده راتسهیل وی سیاسی زندگی ترسیم مدی تاح دکتربقائی، های وسخنرانی ازمقالات انتشاربخشی گذشته های iiiدرسالانگیزه توده،هنوزبه حزب دیرپای تبلیغات زیرسیطرۀ مفربقائی دکترمظ موجوددربارۀ تحقیقات و بیشترمقالات أاکیدکردکه وجودبایدت ،بااین

« - رو،مطالعۀ وازاین است آاغشته ایدئولوژیک سیاسی وتعارضات بقائی ها -پروندۀ به«- اا بقائی» غالب برای سازی سقوط«پروندهاست .کرده

ممکن مدق دکترمحمدمص رهبری به نفت صنعت شدن ملی م نهضت دربارۀ نگارنده درپرتومطالعات دکترمظفربقائی زندگی . بودکه سرشتی وپاک فرزانه منوچهرفرهنگی،زرتشتی یافت بیشتری غنای یادمنوچهرفرهنگی زنده با آاشنائی ییمن به گردیدوسپس

- - وتلطیف زرتشتیان وپرورش،بهبودوضع آاموزش درگسترش بقائی وازخدمات شناخت می را مظفربقائی ازنزدیک کرمان خود درزادگاه - – - منابع ازسوی بعدها که گفت،سخنانی می ها سخن درمجلس کرمان مردم ونمایندگی فرهنگ ریاست بهنگام شهر دینی فضای

- - شده أائید ت ودیگران الهی فر،صدرالدین ثاقب پاریزی،احمداحرار،مرتضی سیرجانی،باستانی اکبرسعیدی علی مانند دیگر مثق مو: گوید. می آانجاکه بوده نگارنده f راه چراغ بیهقی ابوالفضل سخن باره لذا،دراین اند

معاين... -» از يا نويسم آانچه تا ام بکرده قدر اين التزام گرفتم پيش تاريخ اين که من سماع ۀو از يا است منققه ثث مردی از .iv«درست

سیاسی رهبران نظر،درمیان بودوازاین کرده راتجربه ودانشگاهی سیاسی،فرهنگی اززندگی ابعادمختلفی دکترمظفربقائی . متن نیست،بلکه وی زندگی ابعادمختلف دربارۀ جامع بررسی یک بدنبال حاضر مقالۀ وممتازبود خویش،برجسته زمان وروشنفکران

از ای تازه بخش « حاضر « شکست یک شناسی آاسیب مدق؛ دکترمحمدمص کتاب پنجم نگاهی چاپ ضمن که است

وخصوصا هدایت صادق با وی نزدیک ودوستی رابطه نفت،به صنعت شدن ملی درجریان دکترمظفربقائی سیاسی مبارزات به کوتاه« - - میت ترورشخص گیری شکل ووند ور و مدق مص دولت شهربانی رئیس افشارطوس سرتیپ قتل درماجرای توده حزب احتمالی نقش به

« . باوجودکتاب« کند می ودیگران،اشاره توده حزب تبلیغات هولناک درچرخۀ قتل بقائی و ربودن توطئۀ پیرامون - v«افشارطوس اسنادی مفتوح- ها تاسال افشارطوس قتل پروندۀ که رسد نظرمی به ماجرا این هاوابهامات بخاطرپیچیدگی. ازاین بگشاید آامیز اسرار و پیچیده ماجرای براین ای تازه دوران،شایددریچۀ آان اسنادورویدادهای به تازه باشد،لذا،نگاهی

»نظر آلفرد ومحکومیت یادآورمحاکمه دکترمظفربقائی وسرنوشت زندگیشجاعان« ودفاع .ۀدریفوس » است» وی از زوال »امیل » در» !زوال می‌کنم متهم ضمن«من

« وتخیالت وبالهت ازجنون راناشی دریفوس،آن علیه سازی پرونده به اعتراضبردن ولذت عقایدوجباریت تفتیش های وسنت پلیسی پست واعمال وار دیوانه

» ... نامید دولت آورصالح وهن Lبهانۀ به دوش به . چندستاره از پس بود سال60هدربار ایران روشنفکران بقائی سکوت »ۀ امیل درخشان آیابایدسخن

: راتکرارکرد؟« زوال

- «. فقط متوقفنخواهدکرد را آن چیزی استوهیچ درراه حقیقتامروزاستکه زیرافقط آغازمیشود جدال این که ازامروزاست

: نمی وجه هیچ دریکسو،به است روشنشده ها موقعیتدیگر،عدالتخواهان شود،درسمت روشن خواهندمسائل

بدهند روشنگری این درقبال خودرا .vi«حاضرندزندگی

،pppتppفpن pppتppعppنpppص pppنppدppppش pppی مppل pppم pppبppوppppش آppا pppر یpپ pppنppاpppرppوppدppزppا pppنpتpppفpppرpگ pppهppلpppصpاpppدیوارهای ف فروپاشی« ازقید رهائی وضرورت تاریخ ایدئولوژیک انحصاری زندگی« روایت ،بازخوانی

. سازد می ای تازه اهمیت دارای را دکترمظفربقائی نظرنگارنده،این سیاسی بهبرای وحقوقی اخالقی تواندمحمل می نظامی دادگاه در دکترمظفربقائی سخن

پروند» :ۀبازخوانی » باشد دکتربقائیبتوانندحرفهای -» قراربگیرندکه درمقامی مملکت این اگرجوانان

هرمملکت بهترازجوانان دارم یقین رابشنوند،من دعوا طرفین» خواهندکرد قضاوت .viiدیگری

- - اشتباهات آان مما بود،ا یااشتباهاتی ها ضعف دارای نفت صنعت شدن ملی م جنبش رهبران از مانندبسیاری نیز دکترمظفربقائی« باید باشندنه« »چراغامروزه آازادی به ما رسیدن برای .چماقی دگراندیشان« سرکوب و حذف برای نگارندهی

. باشد باره دیگردراین های پژوهش برای ای مختصر،مقدمه این که امیدواراستمقال اصلی چهارچوب ایم گفته سیاسی ۀهمانطورکه مبارزات حاضر،ناظربه

تارویداد نفت صنعت شدن ملی درجنبش وچرائی 32مرداد28دکترمظفربقائی » درچرخ» وی ترورشخصیت است،لذا،برای ۀیاچگونگی توده حزب تبلیغات هولناک

دیگری منابع بایدبه اسالمی درانقالب دکترمظفربقائی سیاسی ازمواضع آگاهی!مانندکتاب» : نه گفت - آنکه مراجعه«- است بقائی سیاسی Lنامۀ وصیت درواقع که

« .viiiکرد « ایم آورده صفحه درپائین همین را نامه وصیت این مهم . ixبااینحال،نکاتدر مقاله :2این گذرد می ازنظرخوانندگان زیر باموضوعات و بخش بحث ۀزمین-1ها: -2 دیدگاه هاو دوره بقائی

3- » توده» حزب فین حمام !قربانی بادکترمصدق -4 بقائی اختالفات نخستین

5 - سیرجانی هدایتوسعیدی دکترمظفربقائی؛صادقآیت- 6 باخطسیاسیحسن ومخالفت بقائی

آاستا -7 در توده سیاسی نۀحزب قدرت !! واوباش واراذل خیابانی های توده،آشوب 8 -حزب

ها -9 وانگیزه افشارطوس،اهداف سرتیپ قتلچرادکترمظفربقائی؟-10

11- افشارطوس سرتیپ وقتل توده حزب افسران سازمان- ! » ومظفربقائی» دریفوس 12ماجرای

13-» » ها ؛صررهاوضرورت اجتماعی امنیت .قانون14- « » خاموش» مرداد تا پرجوش اردیبهشت !»از

بحث ۀزمین . مول تح وونداین ور در شوند می مول تح اجتماعی،دستخوش پدیدۀ یایندومانندهر می تکامل درگذرروزگاران تاریخی های پژوهش

«: اند گفته که است معاصراست وتکمیل «هرتاریخی،تاریخ « قلمدادمی«. ملی م قهرمانان تادیروز که کسانی اساس،برخی براین. شوند می نامیده دیگری صفت ،امروزبه شدند

- های درسال خاورمیانه کمونیست حزب ونیرومندترین بزرگترین بعنوان ایران تودۀ برحیات- 1332-1325حزب عمیقی أاتیرات تچندده- سیاسی وکنش اندیشه باتاریخ آان وایدئولوژی ماداشته جامعۀ فرهنگی درک ۀسیاسی پیونددارد،لذا اخیر

. باشد می درجامعه آان أاثیرات وت توده حزب های میت فعال شناخت معاصرمستلزم درایران سیاسی وکنش اندیشهبه باانتشارنزدیک توده ها 100حزب وشهرستان درتهران وروزنامه »xنشریه ایران سیاسی درجامعۀ «افکارعمومیتوانست

« بعنوان. حزب آان ورهبران ازسران پیش،برخی سیطرۀایدئولوژیک،تاچندی بخاطرهمین یلی بسازد م »قهرمانان شرافت و« اسطورۀ« وشهامت « روزنامه« قاتل روزبه خسرو اا مثل شدکه ثابت مستند، وانتشاراسنادومدارک زمان مما،باگذشت بودند،ا موردثناوستایش

است دیگربوده .xiنگارمعروف،محمدمسعودوکسان- - هنوزمرزبین سیاسی های تمرکزتجربه یافقدان تاریخی های آاگاهی تدوین بخاطرعدم ما درجامعۀ دهدکه می نشان موضوع این

»قهرمان» »ضدقهرمانو« یدیسو« »ق تاریخ« ابلیسو« پژوهشگران که است ضروری ولذا است میال وس بسیارلغزان . » « این رعایت پرهیزنمایند سیاسی مهم میت شخص آان یا و رویداد این دربارۀ قطعی های گیری نتیجه واعتدال،از معاصربااحتیاط

وحکومت نفت صنعت شدن ملی م نهضت وخروش یپرخشم دوران دربررسی واعتدال بیشتری 28احتیاط میت اهم مدق دکترمص ماهۀجهت ملی م تاریخ یک داشتن برای ای ملی،زمینه م ایجادتفاهم زدگی،ضمن وپرهیزازافسون دوران این ازتاریخ زدائی افسانه چراکه دارد

. است ها اسطوره اززندان رهائی و مدنی جامعۀ به حصول

! ها: دیدگاه هاو ددوره بقائی

: کرد تفسیم دوره سه به توان رامی دکترمظفربقائی زندگیدردانشگاه- )1 وتدریس تحصیل ،p(1330-1308دوران 2( نفت- صنعت کردن ملی م برای تلاش قیام( 1329دوران 1331تیر30تا1332مرداد28تا31تیر30ازقیام- 3

درسال آائین 1291مظفربقائی ومعتقدبه خواه مشروطه ای درخانواده . شمسی » این» وتساهل مدارا یافت رشدوپرورش میه شیخ » « » متفکرانی » پیدایش بود،بستر میت بهائ و میه باب طلبانۀ اصلاح های آائین خاستگاه اینکه دیگرضمن وعقاید دربرخوردباادیان فرقه

. نیزبود کرمانی آاقاخان مانندمیرزا

فراوان تلاش خواهی مشروطه وتبلیغ درترویج بودکه میت مشروط جنبش کرمانی،ازمبارزان راوری پدرمظفربقائی،میرزاشهاب« نصرت. های بانام نوین مدارس نخستین وازبنیانگذاران کرمان ناحیۀ های دموکرات اصلی اوازرهبران کرد

ملی« « ،م « » « » « » رابرعهده» آانها از برخی خود،ریاست بودکه درکرمان ملی مدرسۀ و مvه فخر ، سعادت ، شهاب. اودرسال. بود چهارم دردورۀ ملی م شورای مجلس میرزاشهاب،نمایندۀ اسکندری 1301داشت میرزاسلیمان همراه به

-» « - » ازحامیان» سردارسپه رضاخان ظهور آاستانۀ در زمان آان ازروشنفکران مانندبسیاری کردو أاسیس رات سوسیالیست حزب ودیگران، . . قبل بودکه زنانی ازنخستین وی بود زمانش پیشگام اززنان مادرمظفربقائی گردید ایران نوین دادگستری ازاعضای وسپس وی

( » ماه» دی رضاشاه توسط حجاب کشف بود( 1314از کرده حجاب برداشتن به .xiiاقدام

درکنارپدرش،میرزاشهاب مظفربقائی

. - - ازاتمام پس مظفربقائی أاثیرداشت مظفربقائی،ت پسرش، میت شخص دررشدوقوام تردید بی میرزاشهاب ومبارزاتی فرهنگی های تلاش » سال » ،درتابستان لوئی سن درمدرسۀ دبیرستانی سپهبدی،علی 1308تحصیلات صدیقی،عیسی غلامحسین همراه به

اعزام فرانسه به عالیه تحصیلات برای رضاشاه ازطرف بودکه دانشجویانی دوم گروه جزو ودیگران سروش اصغر اکبربینا،علی«.xiiiشد « کلو سن عالی دانشسرای ازگذراندن پس دردانشگاه،( ( Saint-Cloudبقائی

.سوربن شد مشغول شناسی وزیبائی اخالق تحصیل اطلاع به دوران آان در بقائی فکری ازفضاینیست دست در .چندانی وروحی خانوادگی تربیت به وی ۀباتوجه جوان،شاید کنجکاوبقائی

دربار روشنفکران پاریس،ازجمله ی ها تأثیربحث ۀتحتولی بود، قرارگرفته درآلمان وظهورفاشیسم استعمار،ناسیونالیسم،سوسیالیسم

اسالم به نسبت خویش اعتقادات آخرین درفرانسه بقائی که است مسلمشیعه روحانیت تحقیروتوهین پدرش،به به هائی دادودرنامه ازدست را وروحانیت

بود .xivپرداختهرسال سوربن دردانشگاه رادربار ۀبقائی ابن »ۀدکترایش هندس. xvنوشت«مسکویه اخلاق‌ درترسیم رساله این اهمیت ۀموضوع دارای بقائی فکری

مسکوی چراکه است «) هفراوان متین » گرائی انسان L'humanisteراserein ) درقرن خردگرائی اند 10هجری /4ومنادی دانسته مسکویه. xviمیالدی

زمان سیاسی درزندگی ازسایرجانوران ۀبطورفعال انسان تمییز خوددرگیربودووجه« . - گیتی با مسکویه دانست می زمانش اجتماعی سیاسی بامسائل درپیوندانسان را

» « ) ادیان«) به احترام زندگی،ضمن به سرخوشانه ونگاهی سکوالریسم گرائیالاخلاق ومذاهب،درکتاب » :» تهذیب کمال یکدیگر« به ها انسان ازآنجاکه کند تأکیدمی

دیگری در خودرا کمال باشند،زیراهریک داشته کنند،بایدیکدیگررادوست می یاری» « پیکرند همه،عضویک بیندو .xviiمی

« زحمتکشان حزب جامعه،تأسیس محرومان زندگی به بقائی دکتر دلبستگی » اخالق ازتأثیرات ای وشادخواری،شایدجلوه اخالقی سلوک ونوعی ایران ملت

. بود دکتربقائی وعقاید درزندگی مسکویهبازگشت 1317درسال بقائی ایران دور به ازانجام دربرخی ۀوپس وتدریس سربازی

پرداخت کار به تهران دردانشگاه اخالق علم استاد بعنوان به مماxviiiمدارس، حملۀ،ا ایران ) به متفقین -1320نیروهای اجتماعی( سیاسی های وآشفتگی ها وآشوب

راازعرص رضاشاه،بقائی عرص ۀبعدازسقوط به سیاسی ۀدانشگاه های فعالیت مفتون کشاند. را بسیاری خود سیاسی باکاریزمای بودکه توانا سخنوری او

بود ساخته خویش .xixومجذوب (» « طباطبائی مصاحب،محیط مانندغلامحسین هائی میت باحضورشخص ملی اتحادم درحزب خودرا سیاسی های میت فعال بقائی

(» « ) نفیسی الدین یمشرف رهبری به کار وحزب ملکزاده . ومهدی اودردرسال( تدریس 1324آغازکرد ضمن. دراین شد کارمشغول به ایرانشناسی نیزدرآموزشگاه تهران،مدتی دردانشگاه

ایران باستان،فرهنگ ایران وزبان باستانی،تاریخ های آموزشگاه،زبانآن استادان شدوازجمله می تدریس وزبانشناسی باستان،باستانشناسی

ودکترمحمدمعین پورداوود،دکترماهیارنوائی،دکترمحمدجوادمشکور استادابراهیم.xxبودند- 1326درسال بقائی حضوروزیران به دراعتراض مما شد،ا انتخاب مجلس نمایندگی به السلطنه قوام دموکرات حزب ازطرف

- یبرید دل السلطنه ازقوام بزودی آانان با وائتلاف قوام درکابینۀ ای های .xxiتوده درسال ضدانگلیسی مبارزات گیری -1328بااوجبرای 1329 را شدیدی های میت فعال از بقائی ید . خلع که گفت توان می أات جر به آاغازکرد انگلیس نفت شرکتنفت شعار» صنعت کردن برانتخابات« ملی نظارت اوبرای که وسازمانی دکتربقائی بارازطرف نخستین شانزدهم برای مجلس

بود،ابرازشدوسپس کرده أاسیس درروزنامۀ ت ومظفربقائی ملکی خلیل ممت ه گردید شاهدبه ودنبال شمارۀ. xxiiپیگیری نخستین»1328شهریور29درشاهد ۀروزنام ایم باشعار کرده قیام آازادی و راستی برای . ما همراه« به سال درهمین بقائی منتشرگردید

« جبه تشکیل ودیگران،به آازاد زاده،عبدالقدیر مکی،حائری م مدق،حسین « ۀدکترمص کرد اقدام ملی دولتی xxiiiم نیروهای ازحملۀ پس وی ، روزنامۀ چاپخانۀ « 1329،دراواخرپائیزشاهدبه ومطبوعات» اندیشه آازادی از پاسداری راباهدف آازادی نگهبانان أاسیس سازمان ت

نمود.

: مکی،دکترمصدق،ابوالحسن عبدالقدیرآزاد،حسین چپ به ازراستودکترمظفربقائی زاده حائری

ماه دراردیبهشت دکتربقائی همراه به او ازیاران وبرخی ملکی توده،خلیل درحزب ملت »1330باانشعاب م زحمتکشان حزب . توده« حزب با درمقابله ایران سیاسی حزب ترین یافته وسازمان وتئوریک،بزرگترین ازنظرتشکیلاتی حزب این دادند راتشکیل ایران

. حدود رابرانگیخت توده حزب رهبران ونفرت رو،کینه ونشری 100بودوازاین -ۀروزنامه - ها وشهرستان درتهران توده حزب به وابسته» مرادخان» ،ز ایران رادیوپیک .ۀونیزرادیومسکوو بود ملکی وخلیل دکتربقائی علیه توده حزب عظیم

(» « سدان ریچارد درخانۀ انگلیس نفت شرکت به اسنادمربوط وانتشار آاشتی( Richard Seddonکشف ومبارزۀ - آایت – و مدق مص دکتر بانام بقائی نام اا غالب دادکه بقائی به میتی ومحبوب مقام چنان نفتی، های وشرکت انگلیس بادولت ناپذیربقائی

بود وهمراه قرین کاشانی گزارش .xxivالله وکیف انگلیس،درکم دولت نسبت دکتربقائی سوزان شدیدوکینۀ دشمنی رسدکه بنظرمی . ها گزارش این از رو،استفاده ازاین است أاثیرداشته ت دوران این ضدانگلیسی ودیگررهبران بقائی دربارۀ درایران انگلیس أاموران م های

. سفارت f اطلاعاتی أاموران م واخراج درتهران انگلیس سفارت ازبستن پس که است گفتنی باشد همراه وتردید انگلیس بایدبااحتیاط- ( 1952اکتبر= 1331مهرماه)ازایران - مدق مص دولت علیه لازم وتدارکاتی اطلاعاتی فاقدامکانات اا عمل انگلیس بودوازاین دولت

منجربه های .32مرداد28رو،مجبورشدتادرماه واگذارکند آامریکا دولت رابه مدق بامص مبارزه ،میداندر درجلس 1330مهرماه14بقائی شرکت برای مدق دکترمص همراه وسپس،در ۀبه رفت نیویورک به ملل سازمان میت امن شورای

.1331خرداد 7 هلندگردید عازم لاهه دردادگاه شرکت قیام برای تا ملی م میت محبوب زمامداری 1331تیر 30این دوم ر یدو f آاغاز و. یافت ادامه مدق مص

« متحدضدامپریالیستی جبهۀ تشکیل ازاوبرای توده بودتاحزب شده باعث دکتربقائی ضدانگلیسی مبارزاتکند« دعوت روبروگردید xxvوضدارتجاعی ودوستانش بقائی باامتناع دعوت ممااین برای. xxvi،ا توده حزب رهبران تلاش دربارۀ بقائی

: کند می آاوری یاد وی وجذب جلب...«- . چهار سه و رفتیم بخوریم چایی منزلش برویم عصر كه من و هدایت صادق از كرد دعوت نفیسی سعید مرحوم روز یك

... كه این و كیانوری یا بود علوی بزرگ یا یكیش نیست یادم كه بودند هم دیگر نفر ... و بخوریم مشروبی كافه‌ای یك توی رفتیم نفری سه بیرون، آامدیم كه نفیسی سعید خانه محمود پرویز بود موسیقی هنرستان رئیس»... توده حزب به بكشند را ما كه بوده مدخلی نفیسی سعید آاقای دعوت این كه رسیدیم نتیجه این به بالاخره و كنیم صحبت

xxvii.

پرویزداریوش ناموفق خویش،ازتالش ازخاطرات درفرازدیگری بقائیکند یادمی توده حزب اوبه وجذب جلب برای ای .xxviiiوانورخامه

آمریکا : 1330مهرماه سفربه درراه ودکتربقائی دکترمصدق

» توده» حزب فین حمام !قربانی

) ( ، بعدازمصدق تهران مردم دوم Lونمایندۀ دانشگاه دکترمظفربقائی،استاداخالقچهر از های یکی )ه نفت صنعت شدن ملی جنبش ازنمایند( 1330-1329ممتاز گانو

- . درعین دکترمظفربقائی بود ها سال درآن ایرانیان ضدانگلیسی پرشورمبارزات« قربانیان- ازنخستین درهجوم« ترورشخصیتحال که است معاصرایران درتاریخ

ازشفافیت،اعتدال وعقایدوی ودیگرمخالفان،هنوزنیززندگی توده حزب تبلیغاتدوست باسرنوشت بقائی نظر،سرنوشت وازاین برخوردارنیست الزم وانصاف

. - نیست - جا بی پس باشد وهمانندمی همسان ملکی خلیل وی Lگذشتۀ وهمراهکه « اگربگوئیم « آن دالکان توسط توده حزب فین حمام در نیز دکتربقائی

است شده زده .xxixحزب،رگ« ترورشخصیتمنظوراز» « درمعرض « قربانی که است ،فرایندهولناکی

ازخویش دفاع برای امکانی گیرداما قرارمی وافتراها ها اتهام شدیدترین » سند،شایعه. » پایه،جعل بی ،بااتهامات ترورشخصیت رابطه،عامالن دراین ندارد

« روابط به قربانی کردن متهم وحتی افکارعمومی سازی،فریبحذف« واجتماع سیاست Lازعرصۀ را وی کنندتا می کوشش غیراخالقی

گوید. می باره دراین دکتربقائی :نمایند«- ... های... دستگاه کردند خودبرضدماجنگ قدرت هاباتمام ای توده

مرا ودوستان کشورآنها،بطورمداوم،من وخارج داخل تبلیغاتی زندان gگوشۀ که اوقاتهم بعضی قراردادندوحتی موردحمله . حدی هیچ آنها حمالت نکردند خودداری من به بودم،ازحمله

.xxx«نداشت...خودتوسط قتل Lانگلیس،ازنقشۀ نفت یدازشرکت ازخلع دیگر،پس درجائی بقائی

: گوید کندومی شهرآبادان،یادمی به اش پیروزمندانه ورود بهنگام توده حزب ... به -»... مردم که بودوقتی قراراین بودم رفته آبادان مسافرت به که هنگامی

. ازاین واردشهربکنند روبازی شکاری آیند،مرابااتومبیل می من استقبال] [ آقای اما آید می باشدخوشش که مبارزه،هرکس روزهای درآن تشریفات،آنهم

- ] وباپنجره] است فلزی دورش که رنجروورها این شبیه اتومبیل بایک مکی حسین . - اتومبیل بااصرارزیادمرابه بود آمده استقبال به بود محفوظ وخیلی کوچک هاینمی. مکی آقای که وپنداشتم دلخورشدم خرده ،یک پنهان ازشماچه خودبرد

. بهمنشیرازمیان پل روی واردشهرکنند سردارفاتحی خواهدمرابصورت . بنابوده شدکه کشف بعدقضیه شد ماپرتاب اتومبیل طرف به جمعیت،چندسنگدوراتومبیل که هائی ای رسیم،توده می بهمنشیر پل روی روباز بااتومبیل که وقتیرودخانه کردند،مراازآنجابلندکنندوبیندازندتوی می ابرازاحساسات بودندوبشدت . توطئه این Lازنقشۀ لحظات درآخرین مکی آقای هابشود کوسه برای وضیافتی [ . شهربانی کل رئیس سپهبدکمال ازآقای را جریان هم بعدا زد برهم باخبرشدوآنرا

» ] تأئیدکرد هم واو کردم تحقیق مصدق .xxxiدولت - - درزندان وآزارش اذیت نیزاز ملکی خلیل بقائی سابق یاروهمراه که شگفتا

ملکی درصددقتل دکترمهردادبهار،حتی بقول کندکه هایادمی ای توده توسط: بودند درزندان

- ] شكنجه‌های» ] از دjشنده‌تر خیلی jرده‌اند، تحمیل من بر توده‌ای‌ها من سابق همرزمان jه روحی زجروشكنجۀ ... ) غوطه ) ونفرت کینه محیط آانجادریک در من بدهند می‌توانند یا و داده‌اند من به زندان در jه جسمانی‌ست

- - دشمن. نظریک اوبه به اندولی بوده او سابق همرزمان باشدکه زندانی گروهی درمیان وتنها تک انسان ازاینکه وربودمباشند،به آان درمعرض که تنهاکسانی که است الیمی نگرند،عذاب می می ۀدرجوخیانتکار پی آان دخردکنندگی

.xxxiiبرند«

بادکترمصدق بقائی اختالفات نخستین: به دکتربقائی روایت

«- ] [ واقف اسرارزیادی مابه انگلیس نفت ازشرکت ید خلع درجریان] [ را نفت صنعت شدن ملی دارندنهضت که واحساسکردیم شدیمنمی که کردیم حاصل یقین که کنندووقتی منحرفمی ازمسیرخود

درپیش دوراه رابگیریم،فقط نهضت منحرفشدن جلوی توانیم : حقیقت: گفتن نشینی،وراه دیگر راه سکوتوحاشیه یکی داشتیم

. من واتهام فحشوفضیحت نوع همه خریدن وبجان مردم امربه. ازآن کردیم راانتخاب دوم وجدان،راه ندای به ودوستانم

! ! شدیم وقاتل شدیم،چاقوکششدیم رجاله شدیم «روز،دیگرماخائنxxxiii. » « درتیرماه سدان Lاسنادخانۀ کشف بقائی 1330ماجرای جدی اختالف نخستین

. بود انگلیس بادکترمصدق نفت شرکت ایرانی ازکارمندان یکی گزارش براساسنفت شرکت اسنادومدارک برخی Lشبانۀ برانتقال مبنی پاکروان امیرحسین بنام

ریچاردسدان، Lخانۀ به دppرppتppهppرpppاppنppp، ۀنمایند انگلیس pppppسppیppلpگpنppا pppتppفpن pppتppکpppرppppش– بقائی دکتریامشورت - اطالع بدون و خود ابتکار به تهران در ید خلع سازمان مسئول بعنوان

نیروهای همکاری با و کشف سدان Lخانۀ در را اسناد اختفای مصدق،محل دکتر ) را ) سدان Lخانۀ مصدق وزیرکشوردولت سرلشکرزاهدی وخصوصا شهربانی

ادارۀ ایرانی سایرکارکنان و پاکروان امیرحسین کمک با را اسناد و تصرفدستگاه با و بندی برداری،ترجمه،طبقه نفت،صورت شرکت تبلیغات و انتشارات

- درجریان را مصدق مراحل،دکتر این از پس کردندو فتوکپی شهربانی قدیمیسدان Lخانۀ تصرف با مصدق دکتر مخالفت دالیلی،نگران به بنا دادندزیرا امرقرار

بودند.دکتر توسط و کشف مصدق نزدیک ازبستگان یکی Lدربارۀ ازمدتی،اسنادی پس

ونه گذاشت خود پتوی زیر را پرونده وی ولی شد، ارائه مصدق به بقائیمحرم جزو را وی همچنان کردبلکه خودداری متهم علیه اقدامی تنهاازهرگونه

در شرکت برای آمریکا درسفربه که جائی تا داشت نگاه خود اطرافیان ترین » « آمریکا،ازوی Lوزیرخارجۀ ،معاون گی مک با ومذاکره ملل سازمان امنیت شورای

. » الهه » دردادگاه سدان Lازاسنادخانۀ برخی کرد استفاده امین مترجم عنوان بهقرارگرفته مورداستفاده انگلیس دولت ومحکومیت ایران حقانیت اثبات برای

شدکه. xxxivبود سپرده رائین اسماعیل به دکتربقائی اسنادتوسط ازاین بخشیسدان درکتاب اند اسرارخانۀ . xxxv منتشرشده

جبه رهبران جهانی،درمیان بانک وردپیشنهادمناسب نفت مذاکرات بست ۀبابندربار تردیدهائی »ۀملی مسئل حل به نسبت دکترمصدق های «ۀسیاست نفت

ملکی وخلیل دکتربقائی -پدیدآمدوازجمله - . واقع ملکی مانندخلیل بقائی نمودند ابرازتردیدوانتقاد آان به نسبت: دادومعتقدبود می ترجیح وقاطع انقلابی روش داشتن به را بینی

می -» اشتباه انقلابی ییۀ روح راباداشتن بودن آانارشیست ویا وماجراجوئی، راباسازشکاری بینی هاواقع بعضی. این... باشد انعطاف وبدون دنده ویک موارد،خشن درتمام که نیست کسی وانقلابی اجتماعی شخص کنند

. وخشن، ااقاطع ید ج درموردی، انقلابی ویاروش انقلابی شخص باشد می ماجراجوئی ییت،علامت خاص . عملی بسنجدونتیجۀ را مساعدومخالف نیروهای باشد بین بایدواقع درهرحال ولی است آارام و ودرموردلازم،ملایم

درنظربگیرد خودرا .xxxvi «اقدامات

روزنام دفتر در شاهد ۀدکتربقائی

- 1331تیر30قیام - صنعت شدن ملی م بودبرپیکرنهضت تیری حال، درعین ایم گفته چنانکه حکومت به مدق مص وبازگشت دولت. کاری وکم اجتماعی های آاشفتگی و ها آاشوب نفت،ایجاد مسئلۀ درحل مدق مص دولت وناکامی ایران اقتصادی محاصرۀ نفت

ومحاکم درتعقیب مدق کشتار ۀمص میت 1331تیر30عاملان بافعال مدق دکترمص وتسامح توده حزب روزافزون های نمائی ونیزقدرت . » « مواضع ساخت گسترده واختلافات دچارپراکندگی را ملی م جبهۀ های وهمبستگی ها غیرقانونی،بتدریج،همدلی حزب این های

بست رافرومی مدق مص بادولت تفاهم هرگونه السلطنه،راه قوام ومجازات محاکمه دربارۀ بقائی افراطی وگاه گpذppشppppتppهxxxvii .،pppتند pppنpیppاppزppا و نفت صنعت کردن ملی درم بقائی مبارزات به در باتوجه وی درقیام نقش حکومت به مدق مص بازگرداندن

وعملکردهای 30 دوم کابینۀ مماترکیب قرارگیرد،ا بیشتری ومشورت موردتوجه مدق مص دولت کابینۀ دردومین تیر،شایداوامیدواربودکه . حزب به متمایل یا یتندرو حضورافرادی ساخت وسرخورده أایوس م را ملی م جبهۀ دیگرازرهبران وبسیاری بقائی مدق، مص

(» « ) غلامعلی) ومهندس احمدرضوی مهندس زاده، احمدزیرک مانندمهندس ایران حزب اعضای وبرخی فاطمی مانندحسین توده » « - درسال( - ایران حزب ایم گفته چنانکه زیرا کرد مدل مب واعتراض عصیان به را بقائی وسرخوردگی أاس ،ی باحزب 1325فریور

کرده ائتلاف آاذربایجان فرقۀ وسران « توده « کردستان دموکرات حزب مواضع حزب»وبرخی ، ) ( » « اجتماعیون« جنگل حزب و بود« سوسیالیست نموده منعکس خود دراین. xxxviiiرانیزدرنشریات بقائی

توسط بابقائی ملکی خلیل وهمکاری آشنائی باعث که دانست،موضوعی می واساسی استراتژیک امری را توده باحزب مبارزه دوران،« - - وانتشارروزنامۀ توده ازحزب ازانشعاب پس احمد « شاهدآال « ملکی« و بقائی بدست ایران ملت م زحمتکشان حزب وتشکیل

بود 1330دراردیبهشت شده xxxix.تااواخرسال ۀباوجودهم ها،بقائی وکدورت بعنوان1331اختالفات

اعتمادمصدق رأی کسب بهنگام ماندبطوریکه باقی هواداردکترمصدقورق- درحالیکه نمایندگان ۀازمجلس،دکتربقائی به را زهری اعتمادخودوعلی رأی

- گفت داد می نشان :مجلس -» شخصآقای به ام،ماهمه ونوشته ام گفته همانطورکه

. دوورق این دهیم می رأی وبازهم ایم اعتمادداده رأی ۀدکترمصدق دکترمصدق،ولی آقای اعتمادبه رأی است زهری وآقای سفیدبنده

الیح» است،مخالف « ۀبا شده مطرح که اینصورتی به اختیارات .xl»هستیم

سعیدیسیرجانی هدایتو دکتربقائی،صادق

آمیز ا اغراق وگاه تند مانندصادق قدامات دوستانی درپیوندبا وی روشنفکرانۀ بامنش توده باحزب دررابطه بقائی . اکبرسعیدی علی مانند وشریفی صدیق نویسندۀ شودکه می وبرجسته مهم زمانی پرسش این داشت؟ وپیوندی مطابقت چه هدایت

» « وی اخلاقی فضیلت به اشاره ،ضمن بادکتربقائی مداوم ومعاشرت نزدیک آاشنائی وچندسال سی با گوید  سیرجانی می : -» ] [ منحصربه هم را دردانشگاه اخلاقش درس موضوع آانجاکه تا داشت نفرت گران ازشکنجه وجودش باهمۀ بقائی

بود کرده شکنجه .xli»تاریخچۀ

سیرجانی سعیدیدرمقدم سیرجانی ها »ۀسعیدی » افسانه توصی« به آانرا «ۀنیزکه سروده کرمانی خویش،دکترمظفربقائی استاداخلاق

کند بود،ب می تأکید ازدکتربقائی ستایش اردیگرضمن :

مصاحبت -» و مداوم دوستی قریبسیسال و ساله باآشناییچهلکه دهد می را حق این من بار،به یک ای هفته کم دست

] روزگارمان] سیاسی رجال ترین اخالقی از را دکترمظفربقائی او.xlii«بدانم

- - - » « ) ( حضورمی ها آان در گاه نیز بقائی بودکه هدایت صادق های پاتوق از یکی استانبول درخیابان فردوس زمان،کافه آان دردوران،نشان . xliiiیافت آان داستانی میات درادب شهری زندگی وبازتاب نشینی کافه نمایند ۀرواج و مدد شهرنشینی،تج پیدایش ۀرونقخانه ۀطبق نیزقهوه درعصرصفوی بودهمچنانکه میات ادب نوع این وپیشگامان ازنمایندگان یکی تردید،هدایت بی بودو درجامعه نوینی

عصربود آان وران وپیشه شاعران ممع تج محل گوید. xlivها می باره دراین :دکترمظفربقائیسال -» حدود در اا تقرvب ما هداvت صادق مرحوم سروش 22با اصغر علی مرحوم دوستانم از vكی وسيله به شدvم، آاشنا

... آامدند می دوستانش آانجا، نشست، می فردوس كافه آامد می ظهر‌ها بعداز كه بود اvن هم هداvت مرحوم برنامه بود مترجم كه . . و خيابان‌ها توی زدن قدم به ملا إا و رفت می و كرد می خداحافظی كه داشت برنامه‌ای اگر میافتاد راه آانجا از بعد، و دورش»... ... می‌كردم شركت برنامه‌ها اvن در می‌رفتم داشتم فرصتی كه وقت هر هم من اvنها و ها فروشی مشروب به .xlv سركشی

نیست دست در چندانی اطالع بابقائی هدایت دوستی وکیف مماازکم به ،ا باتوجه

« از وپرهیزاو ها دوستی در شدیدهدایت ها وسواس رسدکه« رجاله نظرمی بهبود وی با هدایت ودوستی دلبستگی باعث وایثاردکتربقائی .صداقت،صمیمیت

« ،pppتpیppاppدppهpppرppppظppنppرppها د یجاله حیا،پررو،گدامنشومعلومات »ازجمله«ر بی های آدم« xlvi«فروش « استثنائی باوقاحتی بودندکه ادبی های وزدوبندچی یمدعا،جاسوسان یپر f گران ،مغالطه جاوید سرزمین مدعیان ونیزم

« »ۀدررسانههایوطنیافاض » بعنوان آانان از کردندوهدایت می فرهنگی فیض های .فضله کرد« ازاینیادمیوبقائی هدایت ومخالفت ایران ارضی تمامیت گذشته،ایراندوستی،اعتقادبه

« فرق و توده «ۀباحزب وری پیشه دیگر دوستی دموکرات بابقائی دالیل هدایتازغائل .xlviiبود پس که است هدایت ۀگفتنی وانزوای واعتراض آذربایجان

« » بنام» ای مقاله بانوشتن طبری ،احسان رفقا مأیوس از ،موجب«روشنفکربود گردیده هدایت .xlviiiخشم

: درسال گفتیم تهران،مدتی 1324بطوریکه دردانشگاه درکنارتدریس بقائی . های آموزشگاه،زبان دراین شد کارمشغول به ایرانشناسی نیزدرآموزشگاه

باستان،باستانشناسی ایران باستان،فرهنگ ایران وزبان باستانی،تاریخآن،استادابراهیم استادان شدوازجمله می تدریس وزبانشناسی

ودکترمحمدمعین هدایت .بودند پورداوود،دکترماهیارنوائی،دکترمحمدجوادمشکور صادقوترجم زبان آاموختن ورزیدوبه می عشق باستان ایران فرهنگ به دوران آان پرداخت ۀنیزدر پهلوی متون به. xlixبرخی بنابراین،علاقه

حلق باستان ایران وصلمیکردوباعث ۀفرهنگ مشترکیبودکههدایتوبقائیرابهم . ستیزنده ناسیونالیسم گذشته،وجودنوعی ازاین شد می شان دوستی غنائی

ورابط دوستی بر وبقائی درهدایت که ۀومهاجم أاکید ت بااین أاثیرداشت ت دو آان ،pppرppتppppشpیpب pppیpئpاppقpب pppمppجpاppهpppم pppمppppسpیppلppاppنppوpیppppسpاpۀومتوج سیاسین- هدایت ناسیونالیسم بودولی ها انگلیسی

.فرهنگی اساسا- داشت وضدعربی ضداسلامی ورنگی بودکه اگربگوئیم آامیزنیست وفرهنگی،اغراق اخلاقی،فکری مشترکات ازشیفتگان باچنان هدایت صادق

: درمجلس آتشینش های سخنرانی شنیدن برای بودبطوریکه دکتربقائی -» - . ] [ هم دوبار یکی گرفت می بلیط بقائی ازاو تماشاچیان حضوردرلژ برای هدایت

برد وگل شیرینی وبرایش اورفت دیدار بود،به نشسته بست درمجلس بقائی .l»کهدرنام :1332اردیبهشت 3ۀسرگشاد ۀبقائی ) ( نویسد می هلند درشهرلاهه شان خصوصی گفتگوی آاوری بایاد مدق دکترمص به

-» ... آاثاراو و ادبی نبوغ به راجع کشید هدایت صادق مرحوم اابه قهر معاصربودوسخن وادبای ماازنویسندگان صحبت روز آان ام گرفته بزرگی های ام،پاداش کرده که مبارزاتی درطول کردم عرض جنابعالی به که بخاطردارم خوب زمینه آان ودر دادم توضیحاتی

واحساس ۀودراثرتوج ازنظرشخصی ام،ولی شده نائل زیادی افتخارات به مردم ،pppیpppصppوpppصppساعد،مرحوم خ ازدولت من استیضاح درهنگام بودکه شد،این من نصیب که افتخاری ترین بزرگ

درجلس من استیضاح شنیدن برای دفعه هدایت،سه . ۀصادق می درک کسانی را جمله این معنای حاضرشد مجلس داشتند را هدایت مرحوم افتخارشناسائی که .li»کنند

بار در :ۀبقائی گوید می ها دوستی این«- . شده... دوست خیلی او با هدایت صادق مرحوم همراه عده ما،یك منزل آامدند می‌ دوستانم از عده یك جمعه صبح‌های.lii «بودیم...

( پاریس سوی به درتهران خویش اقامت شب آاخرین آاوری دریاد خانلری :1326دکترناتل کند( أاکیدمی ت ... می -»... دوستی بادکتربقائی هدایت حضورداشت دکتربقائی منزل درمهمانی من،هدایت f خداحافظی شب متی ح

وجبه جناح «ۀکرددرحالیکه زیادداشت تفاوت او سابق بادوستان .liiiبقائی«: باهم خودش بقول نیزکه نگارمعروف ودوستی ۀجهانگیرتفضلی،روزنامه آشنائی

12« » ] [ درذکر اونبود نزدیک چندنفردوستان درصف هدایت باصادق دوستانسالهنزدیک »خیلی [و« [ الفت هدایت باصادق بیشازهمه که معاشرینی

کند« داشتند نیزیادمی .liv،ازدکتربقائیهای ازچهره 1329-1327سال ها سال آان در بودودکتربقائی نفت صنعت کردن ملی م وطلیعۀ درایران یپرشورسیاسی های سال

. مسئل رفت بشمارمی ملی م های خواست طرح برای fمجلس نادروطرازاول در ۀهای ،گسترش 1327بهمن 15نفت،ترورشاهدوران آان سیاسی مهم رویدادهای ازجمله میت مشروط اساسی تغییرقانون برای مؤسسان مجلس وتدارک توده حزب های میت نفوذوفعال

درسال. ای ساعدمراغه دولت استیضاح ضمن بقائی «1328بود - « ،درنام گلشائیان گس باقراردادنفتی به ۀومخالفت ای سرگشاده « - - که چاپلوسی f یمغرض و ملق متم اطرافیان به نسبت بودتا هشدارداده شاه وبه کرده انتقاد اا شدید اساسی تغییرقانون به نسبت شاه

کرده fاورااحاطه یدور بداندیش f اشخاص همان بودند،واکنون انداخته فاصله اوومردم ومیان کرده رااحاطه پدرش« - - غیرمسئول«. با ودرتناقض میت مشروط اساسی رامغایرقانون مؤسسان مجلس برتشکیل مبنی شاه بقائی،تصمیم اند،هوشیارباشد

» « » بود هشدارداده دیکتاتوری یک تکوین به خواندونسبت سلطنت مقام ساعدمراغه. lvبودن روایت بهعلیه: ومکی زاده، بقائی،حائری آتشین های باسخنرانی که استیضاحی ای

» - بودقریب» شده تنظیم گلشائیان گس موردبحث 20قرارداد درمجلس روزقرارگرفت ومجادله .lviوگفتگو

بامظفربقائی هدایت صادق

به پانزدهم ومکی،عمرمجلس بقائی Lچهارروزۀ های درهرحال،باسخنرانی » - بگذرد » مجلس ازتصویب ،نتوانست گلشائیان گس پیشنهادی Lسرآمدوالیحۀ lvii.

- - گوید می هدایت نزدیک ازدوستان یکی فرزانه :مصطفی -» داشته هائی بابقائیهمکاری استیضاح gالیحۀ درتدوین هدایت

.lviii »است . قصدبه. ازسوء پس کندکه تأکیدمی ذکاء سیروس نیزازقول فرزانه ف م

در هدایت 1327بهمن 15محمدرضاشاه صادق را درمجلس دکتربقائی ،سخنرانی است .lixنوشته

- - » مسائل » به نسبت زمان درآن هدایت رایج باورهای برخالف دهدکه می نمایدونشان می درست هائی همکاری چنان . ملی موضوع همین به دراشاره هدایت کرد می تالش سیاسی تغییروبهبودشرایط برای خود قدر توان وبه بود جامعه،حساس سیاسی

نویسد 1328فروردین 27درنامۀ می شهیدنورائی به : -» ولیکن است شده دکتربقائیشروع استیضاح که است هفته یک

[ . دولت خیلیسخت نشده رابه[ساعدهنوزتمام

.! قابل. مطالب خیربگذراند به خداآخروعاقبتشرا بادانتقادگرفتهقرارگرفته موردبحث .lx»توجهی

درنامۀ بقائی،هدایت ساعدتوسط دولت استیضاح کند 1328اردیبهشت11درادامۀ می یادآوری : -»... ازمادۀ یتی ح اعتراض عنوان به ماندوبعدهم ناتمام دکتربقائی استفاده 109استیضاح نتوانست

.lxi»کنداسنادخان » کشف درماجرای رسدکه نظرمی « ۀبه هدایت صادق نیزنقش سدان

- وانگلیس ایران نفت کارمندشرکت پاکراوان امیرحسین چراکه تأثیرنبوده بی. - پاکروان است بوده هدایت نزدیک ازدوستان اسناد آن کشف پس وعامل

هدایت باصادق اسنادخا ازمشورت را نۀودرحضوروی،موضوع سدان بود کرده مطرح .lxiiبامظفربقائی

درنامۀ نویسد 1328آبان 7هدایت می : -»... فارغ انتخابات ازسروصدای گوشمان چندروزاستکه

. شدیدی. فعالیت دکتربقائی آراءهستند خواندن مشغول حاال شدهوکیل شده،دومین خوانده آراء مقدارکمی که دهدوتاحاال می نشان

. بشود تابعدچه است .lxiii »!تهران - - یادکرده دکتربقائی با اش صمیمانه ازروابط شهیدنورائی حسن خود نزدیک دوست به هایش ازنامه دربسیاری هدایت

است،ازجمله::1326دراواخرسال نویسد می

گذراندیم -» باهم را وشب دیدم را دکتربقائی .lxiv«چندروزپیش:1327خرداد1درنامۀ نویسد می

«- . بینم می دگداری گاه راهم خانلری است ازشماداشته کاغذی بودم،گفت بادکتربقائی .lxv«دیشبدرنامۀ :1327خرداد20هدایت نویسد می

که-»... است قانونی گذراندن مشغول درمجلس گفت دکتربقائی بخورداینکه دردتان به است ممکن که یمامطلبی ا» بشود معاف گمرکی ازحق ها بعد،کتاب به .lxviازاین

:1327مرداد14درنامۀ نویسد می شهیدنورائی به خطاب . . هواخوری-» شمیران رفتیم بعدهم رسانید سلام عرض خیلی اینجابود هم کاغذهارسید،دکتربقائی که دیشب

.lxviiکردیم«نویسد 1327شهریور13درنامۀ می :

-» روم بقائیمی سراغ .lxviii »...امروزبهنویسد 27آذر8درنامۀ می شهیدنورائی به :

-» کردوقراراست خداحافظی دکتربقائی gدرخانۀ خانلری دیشب ] کند ] حرکت پاریس به باهواپیمایسوئدی .lxix»امروزصبح

نویسد 1327دی 29درنامۀ می :تصمیم ...«- داشت،دیشب را اصفهان دکتربقائیقصدمسافرت

. خیلی صبح اورفتیم gخانۀ به باخودشببردوشبانه مراهم گرفتکهکرد،بآلخره زدوبندهائیکه وباتمام کردیم اجالل نزول فرودگاه زودبه

. کردوبه چرب سبیل مقداری نشد بلیطرسمی گرفتن به موفقمضحکشد،من که راپرداخت،اماچیزی بلیط ووزیر،پول زورچندوکیل

پائین وبانهایتخجالت،ماراازهواپیما رفتم باال هواپیماهم gازپلۀ .lxx ».آوردندوهمین

: شود آاورمی یاد هدایت خبرخودکشی اعلام ضمن بقائی به ازپاریس ای دکتراحمدفردیدنیزدرنامه«- ... راکه آانچه شد یررذکرخیرسرکارمی ما،مک ومیان داشت اعتقادخاصی جنابعالی به نسبت هدایت

... ] [ - - شمابود عرفانی میستیک حالت تعبیرخودش به نحو ستود،یک سرکارمی اادرشخص .lxxi «مخصوص

بعداز ۀعالق وادبیات فرهنگ به وی 32مرداد28دکتربقائی سیاسی وتبعیدوانزوایاز دعوت و فرهنگی جلسات تشکیل بطوریکه داشت نیزادامه

- الدین مانندسعیدنفیسی،شجاع معروف وهنرمندان شاعران،نویسندگان- فرخزادومرضیه بهبانی،فروغ شهریار،نادرنادرپور،سیمین شفا،محمدحسین

- تاساعت – گاه که بود،جلساتی دکتربقائی های می 3ازفعالیت ادامه بامدادعالق .lxxiiیافت وارادت باوجودعدم جلسات ه احمدفردید،اونیزدراین به دکتربقائی

. کرد می .lxxiiiشرکتروشنفکرمدرن،می و نگار روزنامه یک عنوان به دکترمظفربقائی

» « عرص به خواص ومحافل دربار از را بکشاند،وازاین بازارو ۀکوشیدتاسیاست جامعهروزنام وفروش شهرتهران های وخیابان ها درمیدان او،ایستادن ازکارهای - شاهد ۀرو،یکی - - پل ژان فرانسوی معروف وفیلسوف نویسنده بعد ها سال که بود،کاری

بافروش- » داد« لیبراسیونسارتر انجام پاریس های .lxxivدرخیابانخاص ای جلوه دو آان کلام به بودکه هجووهزل به ای آامیخته f طنزگوئی وهدایت، بقائی میت شخص مشترک های ازجنبه یکی

بخشید جبه می احزاب وبرخی بقائی ازمخالفت باحضورافرادحزب ۀ،مثال،پس ملی شهدای بزرگداشت درمراسم درمیدان 30توده مراسم آن برگزاری تیروسپس

» « نوشت باره دراین منطقی استدالل بنام گزنده درطنزی :فوزیه،بقائی -«... است وری پیشه گورستان فوزیه .lxxv!!«شایدمیدانروزنامۀ آان،روزنامۀ شاهدویاوقتی جای وبه شد نوشت عطارتوقیف آان درزیرکلیشۀ منتشرگردید،بقائی :

-» است بازارسیاه قیمت به قندوشکر خریداران ارگان روزنامه .»!این « - - درکتاب مما ا آامیزهدایت طنز البلادالفرنجیه جنبۀ إلی الاسلامیه رسد« البعثة می اوج که- .lxxviبه هدایت

مروارید کتاب» - توپ » « درپشت« بود منتشرکرده صداقت هادی مستعار بانام ابتداء را بود نوشته چنین شیرین باطنزی دکتربقائی، به :عکسی

االستاذ هادی صداقت فی خیابان فردوسی-» هجری شمسی1329

هدایت دستخطصادق

« جلدکتاب برروی ولcگرد ویا :سگ ) . . ( نوشت« فرزانه ف م دوستش به خطاب» برد،سگخورکرد -» بندی درشرط راشخصی کتاب این .lxxviiچون

آیت باخطسیاسیحسن ومخالفت بقائی

وی اخراج وسپس دکتربقائی زحمتکشان درحزب آیت حضورناپایدارسیدحسناسالمی جمهوری های ازایدئولوگ یکی بعنوان وی شخصیت تحول و حزب ازآن

» تهمت » تیرهای آماج را ،باردیگر،دکتربقائی فقیه والیت اصل درتدوین - - . نادیده یاناآگاهانه آگاهانه میان دراین که آنچه قرارداد وی سنتی وتکفیرمخالفان

گذاری ماند، فاصله وجایگاه تفاوتو فقدان آیت حسن فعالیت های سال بین. است دکتربقائی زحمتکشان درحزب وی سیاسی

های درسال عربی 56-54نگارنده زبان مرس مد درمقام را آایت ملی،حسن م دانشگاه حقوق دردانشکدۀ تحصیل ،بهنگام . بود وروحانیت دین دغدغۀ ها سال آان در آایت حسن اساسی دغدغۀ است داشته گفتگوهائی وباوی دیده حقوق، lxxviiiدانشکدۀ

« » « را بازرگان مهدی مهندس و دانست می اسلامی فاقدجوهراصیل را آازادی نهضت متی ح کردکه می افراط چنان راه دملاودراین نامید« مهندس می‌ lxxix.

- - درسال ملکی مانندخلیل کرد 1339بقائی ملاقات های. lxxxباشاه درسال سیاسی احزاب میت فعال دوبارۀ رونق به باتوجه1340 - - - ازسال پس آایت بودولذا،حسن شده سیاسی واردمبارزات ملی م درکنارجبهۀ نیز دکتربقائی رهبری به زحمتکشان ،حزب

- » درسال» دکتربقائی به شیفتگی بتواند 1339ها تا پیوست دکتربقائی زحمتکشان حزب هاومواضع به گیری تصمیم قوند قر برأاثیربگذارد ت درحزب دکتربقائی .lxxxiغیراسلامی

- بود- موافق شاه واجتماعی ارضی بااصالحات ملکی مانندخلیل ولذا lxxxiiبقائیتنهادررفراندوم منع 1341بهمن6نه باآن ازمخالفت را زحمتکشان ،افرادحزب

» « تبریک وی به را دررفراندوم اعلیحضرت پیروزی شاه، به درتلگرامی کردبلکه . حزب،معتقدبه فکری ودیگررهبران دیوشلی ماننددکترعلی دکتربقائی بود گفته

: . آیت روایت به بود ازسیاست دین جدائینوکران -» هم وروحانیون جداست ازسیاست گفتنددین می دیوشلی آقای

] [ می که آیت نخواهندشدوازمن سیاست واردمیدان هستندوهیچگاه انگلیسجمله: این بودندوحتی شده است،ناراحت فکراستعماری فکر،یک این گفتم

» بودند کرده تلقی خود به نسبت . lxxxiiiراتوهینیشورش درقبال او وحزب باوری،بقائی خمینی،بقول 15باچنان الله خردادآیت

» بود» فرورفته مرگبار درسکوت .lxxxivآیت ) ( ناشی کاشانی الله آایت به بقائی درفرانسه،نزدیکی وی وتحصیلات بقائی سکولار عرفی باورهای به بنابراین،باتوجه

اجتماعی ازیک» ازیک« گرایش ناشی بودنه درمبارزه اجتماعی پایگاه منظورکسب وفلسفی به اتحاد اعتقادمذهبی ،همچنانکه» « سیدالشهدا و اسلامی ومفاهیم آانی قر آایات به مدق مص مسل وتو شیعه بزرگ مراجع به وی مرب وتق کاشانی الله آایت با مدق دکترمص

اجتماعی نیزناظربرهمین» .lxxxvبود«گرایش

جبه دور ۀپوستر درانتخابات مجلس ۀملی شانزدهم

کاشانی الله وآیت دکترمصدق

- - شایدمحملی نفت صنعت شدن ملی دوران در بامصدق دکتربقائی اختالفاتبود بامصدق آیت شدیدحسن مخالفت گرایش lxxxviبرای ازدالیل امرشایدیکی ،واین

اسالمی رفت،اماباورهای شمارمی به ایران ملت زحمتکشان وحزب بقائی به آیت. ازاین بود بسیارمتفاوت وبقائی سکوالرمصدق اساسا های بااندیشه آیت

ومبارز سلطنتی رژیم سرنگونی معتقدبه آیت باحکومت ۀگذشته،حسن مسلحانه

بود اساسی lxxxviiشاه قانون وحزبش،به بقائی وهم مصدق هم ،درحالیکهبودند آمیزوپارلمانی مسالمت مبارزات ومعتقدبه وفادار همین lxxxviiiمشروطیت به

باوجود ...« جهت، میت» أائیدمرجع وت خمینی دستگیری به اعتراض برای علمابادکتربقائی برخی ،بقائیlxxxixوی ملاقاتباشورش اعالم 42خرداد15درمخالفت حزبی جلسات درتمام خمینی الله آیت

: بود ]کرده اخیر جریانات در ندارد حق زحمتکشان حزب افراد از فردی کند[ 42خرداد15هیچ » xcشرکت از کسی اگر ، مسئولیتی گونه هیچ شود کشته یا دستگیر ...  افراد نخواهم هم فاتحه قبرش سر من شود گرفتار هرکس بود نخواهد حزب  متوجه

.xci خواند.«در دکتربقایی،وی 94درنامه1342Lآاذرماه3آایت به خود معروف ای »را صفحه » کاوۀ» ، شجاع و درست پاک، مردی

» « دانست« ایران نجات برای میت باصلاح میت تنهاجمع را زحمتکشان وحزب حزب زمان اعتنائی ازبی ولی: نمود توصیه بقائی انتقادکردوبه وشعائراسالمی روحانیت به زحمتکشان

-» ) می‌شود ) مذهبی افراد جلب موجب و دارد مذهبی جنبه که اموری از بعضی باید اا حتم زحمتکشان حزب مرامنامه دردر می‌گروند ما به وسیله بدین عده‌ای اینکه ضمن تا گردد اشاره مذهبی قوانین اجرای و اسلام مذهب به نیز و می‌شود گنجانده

... نتوانندبکنند استفاده‌ای ما علیه بر دین أه حرب از هم خلیل آاینده ضدمذهبی مقاالت بعضی ماهنوزچوب ... . بپرهیزیم اموری ازچنین شدیدآ بایددرآینده خوریم می را نیروی ملکی از باید ما

. . باشیم داشته مراوده یدین مت مردم و آان‌ها با بیشتر بکنیم را استفاده حداکثر شایانی روحانیون کمک ما موفقیت به اا یقین کرد .xcii»خواهد

« آمیزبه کنایه Lاشارۀ مفصل،ضمن Lنامۀ دراین مذهب آیت خالف اعمال:دکتربقائی تأکیدکرد«

« - ] [ مورد شعایر و اسالم مذهب ظواهر با که اعمال بعضی به تظاهرکه عده‌ای طرف از ویژه به باشد داشته مغایرت مردم، اکثریت قبول

] [ ناپسندیده‌تر و تر مذموم بقایی به اشاره دارند رهبری سمت .xciii«است

» « » « » « - نامیده احساساتی و ناپخته ، فکر کج را آیت قبالحسن که بقائیوخش�ک xcivب�ود- کوت�اه «xcv،درپاس�خی ریخت» آیت حس�ن انتظ�ارات روی پ�اک ون�ه xcviآب

« برای آیت حسن وخیاالت حزب تنهاخواب کردن اسالمیگردید« زحمتکشان حزب ازآن آیت اخراج بعد،موجب چندی . xcviiرابربادداد،بلکه

حزب :1332 ازهواداران برخی درجمع دکتربقائیایران ملت زحمتکشان

آاستا در توده !نۀحزب سیاسی قدرت

دوم کابینۀ آامیزرا مصدق ترکیب اغراق گمان توده،این حزب درقبال مدق مص ومماشات قدرت ازدایرۀ بقائی گذاشتن ،بیرونباشدچنانکه می توده باحزب مدق مص وحدت برای استراتژیک موضوعی غیرقانونی حزب بااین مماشات زدکه دامن دربقائی

« » « » در » مازاریک و نش دکترب سرنوشت آاوری یاد ضمن بقائی مدق، دیدارخودبامص آاخرین های در ای باتوده ائتلاف:چکسلواکی وگفت« برحذرداشت توده باحزب راازهمکاری مدق ،مص

«- . » دکترحقوق » اوهم بوده،چون کشور دریک شماهم تحصیلات هستید پرست وطن ثنش ب اندازۀ به جنابعالیاو اینکه ثصرف به بودولی بفرمائیدکه 70-60ازسوئیس بایدتصدیق ،جنابعالی بود کرده زندگی اروپا درقلب هم سال

کشید نابودی خودرابه خوردومملکت است،معذلک،فریب ازشمابوده بیش جهانی سیاست اوبه .xcviii«احاطۀ» « احزاب شعبۀ بنام بخشی توده حزب درتشکیلات هنگام آان در دهدکه می نشان توده حزب ازساختاردرونی محرمانه سندی

).... ( ،ضمن و زحمتکشان ایرانیسم،حزب پان ایران،حزب ملی،حزب م مانندجبهۀ رقیب سیاسی های تابانفوذدرسازمان داشت وظیفهآانهاگردد ودودستگی ایجادنفاق احزاب،باعث این درونی f ومسائل ازمباحثات ونزدیکان. xcixخبرگیری دراطرافیان توده نفوذحزب اینکه

مهندس اا مثل که دانیم می مما ا نیست دست در دقیقی بود،اطلاع شده مکی وم وبقائی مدق مص اختلاف باعث حد تاچه مدق دکترمص - - » « - - را توده حزب خط درواقع بودو نفوذکرده ایران حزب دستورحزب،در شایدبه توده حزب برجستۀ ازاعضای فریور غلامعلی

یبرد می پیش به ملی م ازجبهۀ مهمی درسال. cدربخش ایران حزب فریوربودکه مهندس پیشنهاد کرده 1325به ائتلاف توده باحزب .ciبود

با بقائی سیاسی، زندگی دورۀ دومین در ترتیب، - بدین – چند در اا عمل آامیزش اغراق f نفس واعتمادبه ها ومخالفت مقالات- خصوصا خود مخالفان های وهجوم حمالت نیروهایش،سرانجام،مغلوب Lمحاسبۀ بدون شدتاوی امرباعث جنگیدواین می جبهه

. - گردد توده حزب« کم درپیوندبا دادگستری وزارت اسماعیلی،معاون ملک دکتر به توهین اتهام به بقائی دکتر توبیخ برای مدق مص پافشاری

شدگان کشته دربارۀ درجلسۀ«) 30کاری درمورد( 1331آاذرماه11تیر مدق بامص بقائی f تند های ،مخالفت مجلس» « » اجتماعی» میت امن قانون اابا وخصوص العاده فوق اختیارات کسب مدق ciiلایحۀ دکترمص نزدیک ازوابستگان یکی وجودنام ،

» مدق» مص به توده حزب به افرادمتمایل های وتوصیه ونیزتسلط باره دراین وی تفاوتی وبی سدان اسنادخانۀ - ciiiدر رابه- بقائی بتدیج

» « » « . سرکوب ز سا زمینه را آان و نامید می چنگیزی بدترازیاسای را اجتماعی میت امن قانون بقائی ساخت ودل ب مدق دکترمص دشمندانست می آاینده در واستقراراستبدادواختناق .civمخالفان

- - . توده حزب وتخریب تهمت ی ها ازتازیانه ازتازه که ملکی باشد ملکی خلیل موردموافقت توانستند نمی ها مخالفت این - مدق مص به وهشدارهایش وجودانتقادات بود،با بلندکرده سر انشعاب -درجریان برایران- توده حزب خطراستیلای اادربارۀ تا cvخصوص

آاستان در که وفادارماندبطوری مدق مص به لحظه :32مرداد28 ۀآاخرین بود گفته مدق مص بهآائیم -» می نیزباشما تاجهنم ما ولی است ینم جه روید،بسوی می شما که راهی یدق،این مص .cvi«آاقای

(» « مهرماه ایران ملت م زحمتکشان حزب و ازمظفربقائی ملکی خلیل جبه( 1331جدائی ازنیروهای وطردبسیاری یppp، ۀوترک مppل pppم . رویدادهای ساخت رامنزوی . 32مرداد28تا31اسفند9بقائی است ها وتلاشی ها تلاش این بازتاب

از فرماند- دکتردرحالیکه 32مرداد28پس عنوان به مدق :»ۀمص - معتقدبود ووزیردفاع تفنگ جنگ یک یتی ح توده حزبآان cvii«نداشت انگیز حیرت امکانات و توده حزب نظامی سازمان جبه » cviii،کشف دیرباور رهبران متی « ۀح نیزدچاروحشت را ملی مساخت - cixوحیرت دربار بقائی های بینی وپیش ها - ۀونگرانی أائیدکرد ت را برایران توده حزب استیلای زیرک. cxخطر مهندس

جبه ازرهبران :ۀزاده،یکی - - گفت بعدها ملی مسال -» اواخر از بودکه براین مرداد 1324مراعقیده حزب 1332تا

تصـرف را تهران كودتا یك با وقتمی‌خواستمی‌توانست هر توده. cxi كند...«

« ۀمتروخین،عضوبلندپای . . درفاصل» که داده سازمان،نشان آان د ارش وبایگان ب گ های ۀک دولت 1350-1340سال - - بود داده صورت ترورمحمدرضاشاه کودتایا انجام برای اقداماتی توده حزب ازجمله خود عوامل ازطریق .cxiiشوروی

درسال شودکه آاورمی نیزیاد آاذربایجان حسنلی،پژوهشگرجمهوری نظامی 1324جمیل کودتای انجام برای باطرحی توده حزب » شوروی» به وابسته استقرارحکومتی سودای در توده هوادارحزب خلبانان توسط ومجلس ،ارتشی مراکزدولتی بمباران و

میت cxiiiبود واهم میت ازاولو توده حزب نظامی انگیزشبکۀ حیرت گیری قدرت به باتوجه مدق دکترمص دولت درزمان که ،موضوعی. بود برخوردارگردیده بیشتری

یاسلط هژمونی کسب برای سودائی مردادماه 1331سیاسی،ازاسفندماه ۀباچنان براندازی 1332تا« » « شعار بودبطوریکه توده حزب اساسی ،هدف ای توده دموکراتیک جمهوری واستقرار ! سلطنت باد برچیده خواهیم نمی شاه ما

سلطنت بود!« این توده حزب نشریات وبرجستۀ .cxivشعارمحوری

واوباش واراذل خیابانی توده،آشوبهای !حزب

دور ۀماه28دوران ترین راشایدپرآشوب دکترمصدق سیاسی ۀحکومت - - بدرستی موحد محمدعلی که رواست ازاین وهم نامید بعدازمشروطیت

آشوب آنرا» ترورو است « دوران نامیده cxv. - اش،درعرص تشکیالتی سیاسی بخاطرقدرت توده ایران ۀحزب سیاست

» « » اول» حرف باید سیاسی،می مهم دررویدادهای که دانست می اول نیروی خودرا . حل و دانست می ایران ملت همسنگ ،خودرا توده باور،حزب بااین بگوید را

»ۀمسئل به مشروط را ایران نفت ملت ما،یعنی حزب می«پیروزی نفت،رهبران. cxviدانست صنعت شدن ملی نهضت آمیز،ازآغاز اعتقاداغراق بااین

» دکترمصدق » امپریالیسم به وابسته دولت به ای امیدوعالقه توده حزب - های آفرینی هاوحادثه وآشوب باایجاداعتصابات دوران درسراسرآن نداشتندولذا

- cxviiخیابانی روحی گسترش درجامعه، ۀضمن وستیز وتخریب خشونت « - - ضعف به را مصدق دکتر خصوصاآمریکا غربی های دولت درصددبودندتادراذهان

درادار «ۀوناتوانی « . رادراذهان « کمونیسم شبح ها آفرینی حادثه این کنند متهم جامعه کرد می تقویت آمریکا نفت cxviiiدولتمردان مذاکرات حساس درشرایط و

. ازجمل نمود پذیرمی بسیارآسیب آمریکا دربرابردولت را ،دکترمصدق ۀدرآمریکا

خونین رویداد به توان می توده حزب های آفرینی وحادثه ها آشوب تیر23اینوقایع 1330 1330آبان8و7، 1330آذر،14 بعداز 1331فروردین ،8 بزرگ واعتصاباتکرد 1331تیر30 اشاره cxix.

در توده شمار)تعلیماتی ۀنشریحزب :12 ۀخود بود( کرده توصیه حزب هواداران به

. وقتی -» باشد آن مؤید هم روزانه Lتجربه که می پذیرند مارا حرف وقتی توده هاخوزستان، در نظامی حکومت برقراری ... 14تیر، 23که بانک با سازش آذر

... کرد تأیید دارودسته اش و مصدق Lدرباره را ما سخنان حوادثبین المللی ... gجبهه و آفرید را بیدارکننده حوادث باید هستند ما مددکار بهترین

بکنیم را کار این می‌توانیم ما و داد قرار آن برابر در را اگر... ملی پسجبه ...«ۀمی خواهیم بکشیم عمل میدان به را او باید کنیم رسوا را .cxx ملی

« )رهنمودباچنان – شاه« قصدبه سوء بعدازماجرای که توده ،حزب بهمن15ی1327 - وسندیکائی( صنفی های وتشکل ها سازمان درلباس بود هنوزغیرقانونی

: . نمونه برای داد می سازمان مصدق دولت علیه ای گسترده مبارزاتدوست درتظاهرات» صلح سواران » دوچرخه هواداران« جمعیت به وابسته

:1330تیرماه14درصلح« بود چنین دوست صلح تظاهرکنندگان شعارهای

آمریکادرژاپن- آرتور،فرماندارنظامی ماک اعدام

ازایران- آمریکائی مستشاران اخراج

کمونیست- چین شناختن رسمیت به

توده » « حزب هواداران دوست صلح سواران دوچرخه ،تهران،خیابانتظاهراتشهبازشمالی

غیرکمونیست های وگروه احزاب هواداران ومخالفت خشم شعارهاباعث این« . پایانی Lدرقطعنامۀ گردیدند مجروح تعدادی آن Lدرنتیجۀ دوچرخهشدکه

دوست صلح در« سواران آینده تظاهرات اعالم بهنگام)23ضمن تیرماه) هشدارداده نفت Lمسئلۀ حل آمریابرای دولت مخصوص Lورودهریمن،فرستادۀ

: بود شده

«- محکم تکرارشود،مشت ای ناجوانمردانه gحملۀ چنین اگرباردیگریاوه دهان شرافتمندتهران مردم gکلیۀ ونفرت وجوانان کارگران

خواهدشکست درهم را .cxxi«گویان

- - دربار بود زمان آان در توده حزب های تظاهرات اصلی خودازمسئولان که امیرخسروی در ۀبابک توده حزب غیرقانونی تظاهرات شود 1330تیر23 آاورمی یاد :

-» ] [ آموزشداده توده حزب جوانان حزبیوسازمان واحدهای بهازآن بتوان بکنندکه تهیه هاراطوری وپرچم پالکارد های چوب بودندکه

. ! ازشرکت بسیاری کرد استفاده چماق بجای مقتضی درموقع هامختلف بوکسوچاقووسایل وپنجه فلفل خود های درجیب کنندگان

] [ . سازمان ویژه وبه توده حزب اعضای داشتند آماده وجرح ضربدادنضربشست،مغزشوئیشده ونشان کشی انتقام برای جوانان

.cxxii»بودند » « یادآوری توده حزب های آفرینی حادثه واقعی علل Lدربارۀ نیز ای انورخامه

کند : می -» پدیدمی سان بدین ودانشگاه،اغلب ها هاودبیرستان درکارخانه اغتشاش

کردندوآنهارانوکرانگلیس می حمله ملی Lوجبهۀ مصدق هابه ای توده آمدکهرابرمی مصدق طرفداران خواندندندودرنتیجه؛خشم می وآمریکا

.! ازهرفرصتی توده حوادث،حزب این موازات به شد می انگیختندوحادثه،آفریده. اگرزدوخوردی،کشت اندازد راه به پیمائی وراه میتینگ اینکه کردبرای می استفاده

. خودوضعف قدرت اگرنیامدکه هوالمطلوب آمد،که پیش وکشتاری،خونریزی[ آبان است،مثالدراوایل داده نشان را مصدق سفرمصدق 1330حکومت هنگام ،به

» « ] انگلستان مظالم علیه توده حزب آموزان ودانش دانشجویان سازمان ، آمریکا بهکرده اعالم ممنوع آنرا شهربانی وباوجوداینکه انداخت راه به پیمائی راه درمصر،

مسئوالن Lمتوجۀ ای هرحادثه خواهدکردومسئولیت جلوگیری بودازآن وگفته ] [ نکردواگرخودداری پوشی چشم آن ازانجام توده حزب است، مزبور سازمان

- - آرامش حفظ اوبه Lوتوصیۀ مصدق غیبت علت به ملی Lجبهۀ وطرفداران پلیسوگذشت 23نبود،مسلماحوادث خودداری باوجوداین شد،کمااینکه تجدیدمی تیر

واخالل ازتحریک ای توده آموزان ودانش ودولت،دانشجویان ملی Lجبهۀ هواداراندانشکده رؤسای ،یعنی دانشگاه شورای کشاندندکه برنداشتندوکاررابجائی دست

مدت را استادان ونمایندگان منجر 10ها کردندکه زندانی ها ازاطاق دریکی ساعت « ] [... دانشجویان سازمان بار، دانشگاه،این تعطیلی بدنبال شد دانشگاه تعطیلی به

» در کردکه اعالم آموزان دولت[ 1330آذر]14ودانش تضییقات علیه اعتراض بعنوان . از شهربانی باآنکه برپاخواهدداشت وراهپیمائی دانشگاه،میتینگ وتعطیلی

خواهدنمودومسئولیت 3 جلوگیری تظاهرات ازاین اخطارکردکه مکرر روزپیش

بودبعضی معلوم وباآنکه است تظاهرکنندگان Lبرعهدۀ بیافتد که هراتفاقی - - مقابله Lخودراآمادۀ ازآن خارج وچه ملی Lجبهۀ درداخل چه ها عناصروسازمان

اینها،حزب نمایند،باوجودتمام می آن به دادن نشان شست وضرب توده باحزبنظرنکردوحوادث صرف پیمائی ازراه . 1330تیر)23توده ای( توده تقریباتکرارشد

. خیابان ابتدای نیافتاد اتفاقی کردندوتابهارستان حرکت هاازدانشگاه ] [ ای دادندوباعده دکتربقائی زحمتکشان وحزب ملی Lجبهۀ علیه اکباتان،شعارهائی . که هنگامی بکارافتاد وچماق درگیرشدندوچوب ملی Lوجبهۀ حزب این ازهواداران

ها ای وتوده پلیس کرد،زدوخوردمیان مداخله ازمنازعه جلوگیری برای پلیس - درصورت- که بود شده اودستورداده به قبال چون پلیس بار این آغازگردید،اما

ودرنتیجه پرداخت تیراندازی کند،به دفاع ازخودش قرارگرفتن 5موردحمله از وبیش هاشکست 200نفرکشته ای شدندوتوده زخمی نفر

شده. تشجیع که مخالف های وفرارآنها،گروه هزیمت درپی خوردندوفرارکردندوجبهۀ مدق دکترمص نفع به شعارهائی افتادندوبادادن راه به ها بودند،درخیابان

پرداختند توده هوادارحزب ومؤسسات ها باشگاه وغارت نهب .cxxiii »...ملی،بهدربار ای ای ۀانورخامه شیوه به ها آفرینی حادثه برای توده حزب تحریک

« آنرابه توان می کندکه می ای اشاره زنجیره های تعبیرکرد« میتینگ : -»... ] [ بود،کامالاین گرفته پیش توده حزب رهبری دستگاه این که آژیتاسیونی روش

: . تصادم کرد خالصه چنین توان می را روش این سازد آشکارمی را حقیقتهرقدرممکن توده، حزب ومتمایلین واعضاء حکومتی دستگاه وزدوخوردمیان

. که نیست کافی توده حزب دیگربرای اکنون تر،زیادتروشدیدترشود وسیع است- مانند استفاده قابل Lحادثۀ صبرکندتایک پیداکندبلکه-14تیرو23چندهفته آذر

- - مردم به تر کوچک مقیاس به منتها را حوادث بایدهرروزودرهرروزچندبارنظایرآن« . مناسبت،تاکتیک بهمین دهد ناگهانی نشان های »میتینگ . میتینگ« این اتخاذشد

» مردم،بطورناگهانی ومراکزتجمع ها چهاراه درسر که است چنین ناگهانی های ] [ چندنفردیگراراعضای که توده حزب ازاعضای قبلی،یکی Lبانقشۀ ولی

. - ] این] البته کند می انتخاباتی سخنرانی به شروع اند گرفته را وی ،اطراف حزب آنوآیت دکترمصدق یعنی ملی Lجبهۀ رهبران به ودشنام علنی حمالت ها سخنرانی

. یامخالف حکومتی دستگاه به عناصروابسته که است بدیهی است کاشانی الله - حمله آنها به باشند می حوادثی جاهستندومنتظرچنین درهمه که هم توده حزب

گیرد درمی کنندوزدوخورد .cxxiv» ...می

در توده حزب آافرینی حادثه دربارۀ ای گوید 1330فروردین8خامه می حزب آان ازمسئولان یکی ازقول : -» . ] [ هزاران اجراشد ملل مج وبرنامۀ باشکوه توده حزب جوانان درکانون تاهفتم فروردین ازروزاول دموکرات جوانان جهانی هفتۀ

میه اختتام میتینگ آاخر،جشن تماشانمودندوقرارشدروز مختلف های هاوواریته کردندوبرنامه آامدمی و رفت کانون پسرودختربه جوان- . بود شده بسته ودرکاغذ شده مخلوط که وفلفل نمک های بسته افرادانتظامات بین روزمیتینگ ازصبح شود داده فوزیه درمیدان

. زدوخورد برای مقدارزیادی به کوچک های چوب نمایند استفاده آان انتظامی،از أامورین وم باافرادمخالف مقابله برای گردیدکه پخش . یقطر به هائی چوب نزاع برای اا وباطن پرچم دستۀ برای اا یبریدند،ظاهر می جوانان،چوب درکانون ای قبل،عده وازشب بود شده میه ته

بلندی 5 [ 30سانتیمتروبه [ بطورناشناس.... آاخرشب بود، مخفی که توده حزب جوانان سازمان مسنول شب،نادرشرمینی همان سانتیمتر ... - - روز صبح نماید می کنترل اا شخص ازنزدیک هارا چوب وبریدن نمک فلفل میۀ fته آایدوکار می کانون -8به که پوریا فروردین،ارسلان

- - کرد،مثال می ابالغ را دستورشرمینی آنهاداشت به که اعتمادی نسبت به محلی های کمیته مسئولین به بود انتظامات کلی مسئول - محل مسئول تربتی !4به «: محسن- گفت - می - پلیس پوزۀ اا ید ج وباید کارداریم ها نمک وفلفل ها چوب امروزبااین

شود مالیده بخاک : ومخالفین خواهدشدوارسلان. جلوگیری خودمان برصفوف مخالف احزاب ازپیروزی اا حتم داد جواب تربتی ! ! «: نفهمیدی نه کرد ( پوریااضافه شده،امروز) هرنحوی به است دستورداده شرمینی کاوه

... بایددعوابشود،زدوخوردبشود آافرینی«.... حادثه دراین اندازاست طنین من هنوزدرگوش جملات از 2این وبیش نفر50نفرکشته » « » « ... داد توده حزب دست به مدق دکترمص f نوکراستعماربودن و یکشی آازادی اثبات برای جدیدی امر،مدرک همین شدند زخمی

«cxxv.س- - امیرتیمورکلالی به دراشاره مدق مص دولت کشور وزارت موقت م «-تیربهنگام 23رویدادخونین رپرست « ازاهمال هریمن سفر

» « بود انتقادکرده دهد نمی اجازه دموکراسی که معاذیرباطلی به تظاهرات ازاین درجلوگیری مدق .cxxviدکترمص ] [ بتاریخ ارتش وامنیت اطالعات سازمان دوارتش ازرکن محرمانه سندی

ماه 16 - بین تهاجمی ۀروحی1331فروردین بعدازتظاهرات توده حزب هواداران است- 8خونین کرده گزارش راچنین فروردین :

-» 8جریان درروحی تزلزلی هیچگونه تاآنجاکه ۀفروردین ایجادنکرده ها ای توده و نموده اعتراض ها نظامی بعضی ازسران ای عده اندکه خواستارشده

- - ازبین دارند جریاناتشرکت دراینگونه همه که را وشهربانی ] [ بگذارند دراختیارشان نارنجک توده حزب اندکه به ببرندوتقاضاکرده ،اما

- - تمام ضررما به فعال موقتی عملیات صبرکنند،زیرااینگونه شدکه داده پاسخ همهشود .cxxvii»می

وناسزا توده،سرشارازدشنام حزب های وروزنامه نشریات صفحات هنگام ازاینبود دکترمصدق .cxxviiiبه

شهدای بزرگداشت درمراسم توده حزب ازحضورهواداران بقائی سرسختانۀ وممانعت شرایطی،مخالفت تیر30درچنان (» دکترفاطمی،مهندس» یعنی توده باحزب محرمانه مؤتلفین ومیانجیگری

) دراین فریور غلامعلی ومهندس احمدرضوی مهندس زاده، احمدزیرک،pppهppجppیpتppنppرppدppوp،pppهppرpاpدرتهران ب نظامی حکومت مقررات توده لغواستثنائی حزب مراسم برگذاری برای مدق مص دولت توسط

فوزیه بیشترکرد ،درمیدان را ملی م جبهۀ درون موجوددر - ». اختلافات مؤتلفین - کوشش بود بستری دربیمارستان درحالیکه دکتربقائی بزرگداشت« درمراسم توده حضورحزب برای »30شهدای محرمانه . » مردم» به خطاب درپیامی او نامید توده حزب توطئۀ تیررا

أاکیدکرد« ت :رشیدتهران -» ،pppنppاpppرpیppا pppت مppل pppم pppنppاppppشppخppرppدpppزpیppخpاppتppppسppر pppمpیppهppد pppهppزppاppجppاppدpیpاppبpنpاpppپرستی م اجنبی . رنگ مانبایدبه ورد نوکرانبخو

وتاز کمینفرم تاخت آازادی،صحنۀ راه مزارشهیدان که بدهیم برباد فرصت خانمان های اجنبی ۀسیاست - - ! برانید... واستقلال آازادی راه جانبازان مدس مق ازمقبرۀ باشد خون ولوباریختن را پرستان بیگانه کنید شمابروید،مقاومت .cxxix»شود

درمقال نمود ۀبقائی یادآوری دیگری :-»... با سازش که وملت بایدبدانیم ملک فروخته- دشمنان خودرا که باافرادی

ایران و مرزهای وبهشتخودرادرماوراء یافته هدفوآمال نیست اند ،ابداممکن ...« cxxx.

مرزهای که وسرشارازاحساسات هیجانی ترتیب،درشرایطی بدین » « » جبه» ازسران بودودرنظربسیاری ریخته بهم آشوب و توده ۀآزادی ملی،حزب

رفت شمارمی به ایران ملت استراتژیک و اصلی ازافرادو ،ازدشمنان گروهی - پان دکتربقائی، زحمتکشان حزب افراد ازجمله هواداردکترمصدق های سازمان

سیاسی وچندحزب کاشانی الله آیت فروهر،هواداران داریوش های ایرانیست« دیگر- « نادرست کردند،شیوۀ استفاده واوباش اراذل ازبرخی توده حزب ومنسجم یافته سازمان نیروهای با مقابله برای

» « نمود می متعارف زمان، آان نامتعارف درجامعۀ که :وضددموکراتیکیجبه میات نشر برخی به جبه ۀنگاهی ازرهبران بسیاری دهدکه می نشان ملی : ۀم - شایگان،حائری دکترعلی ازجمله ملی

« ازپیشرفت و کرده وسخنرانی شرکت جعفری شعبان باشگاه افتتاح درمراسم حسیبی ومهندس یمشار،دکترمعظمی زاده،یوسفاند نموده اظهارقدردانی جعفری شعبان .cxxxi»باشگاه

کندکه می آاوری یاد ای نگاربرجسته -  روزنامه از شهرتهران، ونیزدرشورای ملی م شورای درمجلس مدق دکترمص هواداران مصن درتح وشربت بستنی با ودیگران ،اکبرسیاه دده رضائی،غلام حاج میب یخی،ط جعفری،رمضان مانندشعبان واوباشی اراذل

است   وشیرینی شده می پذیرائی cxxxii. » « : اسلامی بامفاهیم یعرفی مفاهیم ،التقاط کلمه وحدت نیزماشاهد زمان دراین پوپولیستی، مانندهرجنبش دیگر cxxxiiiازسوی

هستیم العقیده مختلف های گروه و احزاب مشترک - واقدامات - توسط درمجلس آرا سپهبدرزم وزیروقت نخست قتل ،تهدیدبه اسلام فدائیان بدست آارا ررزم ترو وسپس مدق جبه 70وتظاهرات cxxxivدکترمص هواداران -ۀهزارنفری برای بهارستان درمیدان ملی م

«ابراز « » « بود - کلمه وحدت و همدلی ازاین ای نمونه آارا ازتروررزم شادمانی cxxxv. » سیاسی » یا مذهبی ملقات تع افراد،بیشتربراثر این از بسیاری دهدکه می نشان دوران آان در واوباش اراذل اقدامات پیگیری

» « » « آایت میت وموقع مقام به وباتوجه داشت میان دراین کمرنگی نقش مزدوری و یمزد بودندو سیاسی گروه آان یا این شان،درخدمتدرعرص ودیگران زاده مکی،حائری کاشانی،م « ۀالله « » « » « آان یا اداره این به توصیه یا سفارش ،بیشتردرحد مزد ووکالت،این سیاست

بود دولتی .مقام - جعفری – شعبان اا مثل که بودبطوری مختلف های درزمان افراد این میت میال یاس دوران،جابجائی آان واوباش اراذل دیگردرباره نکتهء

. جعفری شعبان پیوست کاشانی الله آایت یبریدوبه دل مدق بعدی،ازمص های وانشعاب ها بود،بااختلاف مدق هواداردکترمص ابتداء کهگوید می باره :دراین

-». . . بودم مصدق با خیلی من بودیم مصدق با مام بود کار سوار مصدق دیگه[ ... روز اون من رو مصدق بودم مصدق با سال مجلس[ 1330مهرماه4چندین دم

... . . دراین کردن چاپ توروزنامه عکسشم بود من ایشون،روکول گذاشتم روکولم ... - سال- بودم،چندین بامصدق خیلی من بودیم دراختیارمصدق دربست زمان،ما

بودم .cxxxvi »بامصدق » « » یادمی » عرب حسن و محمودمسگر های بنام زمان آان معروف ازاوباش خودبادوتن وهمکاری فروهرازرابطه داریوش

: نویسد کندومی ) ( درسال -» محمومسگر شخص که 1331این عرب حسن بنام کردم،شخصی می مبارزه ها ای باتوده سختی به من که

یکی ۀباهم همراهی به روز سال،یک درهمان کردومن کردم،معرفی می استفاده هاازاو ای باتوده درمبارزه اش،من سوء سوابق» ) ( شدم دعوت چی مس مسگر منزل به ناهار صرف برای .cxxxviiازدوستانم

: » « شود آاورمی یاد ای، ضدتوده درتظاهرات چی محمودمس از استفاده فروهردرتوضیحمل -» ای 30شهدای ۀتنهادرروزچ مراسم،عناصرتوده برگزاری درهنگام داشت امکان تیرکه

به گرفتم تصمیم کنند،من آالوده خود قدوم به را ومزارشهدا داشته شرکت قصدمحوط به ورودایشان از شده . ۀهرقیمت خواستم،ازجمله کمک ازبسیاری کنم جلوگیری الذکر فوق

» - - .] است] شده ملحق ما حزبی کاروان به شناختم نمی من که افرادخود بادوکامیون نامبرده که مسگر .cxxxviiiمحمود ) (» « کردن ملی م نهضت اهداف کردن فرعی پزشکپور محسن رهبری به ایرانیسم پان ازحزب فروهر داریوش جدائی ملت ااع ظاهر

حکومت میت موقع وتضعیف ثباتی وبی منج تش به بودکه ها ای باتوده ها ایرانیست پان f خیابانی های ودرگیری نفت صنعتانجامید می مدق « .cxxxixدکترمص « مرین امیرز مانند معروفی نامیدندوچاقوکشان می ایرانیزم پان آاوارگان خودرا که ای حرفه بعدها،گروهی

» « » « طردگردیدند ایرانیست پان بودند،ازحزب آان أاس درر منظورافشار و امیرموبور به .cxlکیامعروفخان آامدبه و رفت هماسرشارمبنی یپرسش به درپاسخ جعفری :ۀشعبان کند أاکیدمی ت کاشانی الله آایت

خون -» . ۀمرتب،هم ] [ ] [ اونا پیش مکی م حسین زاده،هم حائری ابوالحسن آابادی،هم قنات شمس پیش وهم کاشانی الله آایت اون .... . می قاطی جورتواینا اینا،همین پیش رفتیم می خود ماخودبه زدم می سری یه کرمانی مظفربقائی پیش وقتا گاهی رفتم زیادمی

... . کردیم... ومی رفتیم می کردن،مام می همه هرکاری أاخره بل نبود نکن بکن حرف هیچ ]14تا شدیم [ 1330آذر اصوال. نبودن موافق زیاد ما با اینا و مربانی روز شهربانی اون زدیم 14تا ما که آذر

کردیم، دعوا و درافتادیم کمونیستا با و کردیم داغون و درب اونجور رو کمونیستا . . پلیسا کنن همکاری ما با بودن مجبور خودشون دیگه شدن ما با دیگه اینا

] [ . یه بود مجلس دم ها ای توده اینا صف یه آخه بگیرن رو اینا جلو نمیتونستن . : . غیرت رو من خب استالین باد شاه،زنده باد مرده میگفتن اینا آهن راه دم صفش

اینا به میپریدم خودم تعصب رو .cxli«خودم،

دربار جعفری وروزنامه ۀشعبان ها سازمان به درحمله فردی های یاانگیزه عللدر ای توده :1330آذر14های گوید می

[ «- روز اون . 14بله اینا[ یعنی کردم خالی ها روزنامه سر دلیمو دق من دیگه آذرروزنام - میذاشتم براشون پیغوم من مینوشتن،هی روزنام« مردم »ۀهی « -چلنگر »ۀو

: اصال من ندارم، کاری کسی با من نمیرم، جایی من جون بابا میگفتم هی اینا به و . اینا با اصال من جدا، چیه؟ حرفا این اصال؟ چیه کمونیست میگین چه شما نمیدونم . . روز هر دیگه ما نیستن معامله کن ول اینا نه، دیدم بعد هیچ نداشتم، کاری هیچ

. کارا این تو افتادیم و اینا و شدیم کالفه حسابی تا میخوندیم رو ها روزنامه این هی . : رو ها روزنامه میفرستادیمش اونو اطالعاتی حمید میگفتیم بهش بود پسره یه

. . روزنام میدیدم مثال من شد این سر موضوع میخوندیم و میاورد [ آینده بسوی»ۀمیخرید [ ... : فامیل« همون اینا آخه خنده مخ بی شعبان میخوام معذرت نوشته ! اصال .. من حاال کنده جا از درشو و شرف دبیرستان رفته نمیکردن صدا اصلیمونو

. بی شعبون که مینوشتن روزی یه مرتبه، دو کجاست شرف، مدرسه نمیدونستم : . در هستین،گفته ما خواهر جای شمام میخوام، معذرت خیلی دانشگاه دم رفته مخ

. . ] [ ... روزنامه هیچ بودم، نرفته دانشگاه من اصال بست باید رو دانشگاه خونه ج این من« چلنگر» به راجع هم بقیه و مینوشت و میکرد درست ما برای شعری یه روز هر

روزنام ... مرتب روز روزنام« مردم »ۀهر بود، ایا توده مال دست« چلنگر »ۀکه خب مروزنامه » بود، : توفیقچپی شعبان« صاحبقران السلطان میزد سکه ما برای مرتب م

»! . دستمون میداد چاقوام یه تهران حاکم .cxlii خانخونین حادثۀ ) 1330آاذر14در - -» نوری » علی بودوپسرش شده یکشته بهارستان میدان کلانتری رئیس شاد نوری سرهنگ

.»... ! « : شعبان( روکشتن بابام ها ای توده آاقا بود گفته جعفری شعبان به وگریان کرده مراجعه جعفری شعبان به شاد:ۀجعفری،دربار گوید می ای توده تظاهرکنندگان به درحمله سخن این f یاعاطفی روحی انگیزۀ

تو-» رو شاد نوری سرهنگ اون ایا توده که، عرضکنم خدمتشما - . کنم فکر االنم شاد نور پسرشعلی بعد کشتن زدن فردوسی خیابون

: - اونجا زدن بابامو آقا گفت و پیشمن اومد باشه حوزه سن تو باید . ده! شدیم پا ما مجلسبود جلو رئیسکالنتری اونجا باباشم کشتن

خیابون نعششتو بعله دیدیم که اونجا رفتیم کردیم جمع رو تا بیست: : . گفت. کیکشتش؟ گفتم میکنه گریه زار و زار افتاده ام علی افتاده

. میپرونن سنگ ایا توده این وردارن، نعشو بیان میخوان حاال ایا توده . . نمیذاشتن بودن شده زیاد و رو پر خیلی نمیذارن و میکنن شلوغ و

. نعشو و پریدیم اینا به خرده یه خالصه رفتیم ما وردارن نعشاینو» بردن دادیم ماشین تو .cxliiiگذاشتیم

« ۀ»دربار به منتهی های درماه واوباش اراذل نکت 32مرداد28بسیج که ۀ، اینست ومهم اوباش تازه اصلیوهدایت تدارک بود توده حزب افسران سازمان بااعضای آان های کلانتری ریاست که گرفت می صورت ازتهران روایت. درمناطقی به

امیرخسروی :بابک -» سرکردگی به واوباش چاقوکشان،اراذل دانندکه می دمخ همه بی رضائی ،شعبان ییب ...وط یخی میدان رمضان یاتابع

عهد- به ناحیه این کلانتری رئیس بودندکه آان واطراف میدان سبزه - شاپور دارسازمان سابقه ازاعضای یکی درمیشیان سروان ۀ ] ناحی] کلانتری ورئیس توده حزب ( ۀنظامی ( رموزشهربانی و امور به ملط مس کلمه واقعی معنای وبه کاردان افسری میدان سبزه شاپور

[ cxlivبود [ برروی نفوذفراوان دارای درمیشیان سروان علاوه، دمخ ،به بی کرد،ویاتظاهرات شعبان می اجراء اوراکودکانه دستورات بودکه درناحیۀ فرماندهی 10اوباش بااتوریته،قدرت ازافسران صادقی،یکی جواد سروان برعهدۀ آان ریاست که گرفت می صورت

] [ مدق دکترمص پروپاقرص وارادتمندان ازطرفداران ،یکی توده حزب افسران درسازمان معال ف برعضویت علاوه بودکه استثنائی ومدیریت.cxlv»بود

i بامقدم ۀآبادیان،حسین،زندگینام� مطالعاتوپژوهشهای ۀعبداللهشهبازی،موسس ۀسیاسیدکترمظفربقائی،. 1377سیاسی،تهران، ii -ۀبراینقدیکارشناسانهبراینکتابنگاهکنیدبهمقال� : کتاب،شمارۀ ماهنامۀجهان در بیات بحث 8-6،صص1377،بهمن 74-73بابک یک ،برای

:ۀکلینگاهکنیدبهمقال� مجیدتفرشی

http://mtafreshi.persianblog.ir/post/31

iii �: : براینمونهنگاهکنیدبه مدافعات کامل یادکتربقائی؟،متن دکترمصدق؟ شد منحرف کسی بقائی،چهتجدیدنظرنظامی دردادگاه جهان،تهران،( 1340آذرماه)دکتربقائی نقش :؛1341،چاپ شناختحقیقتدکتربقائی

1358کرمانیدرپیشگاهتاریخ،کرمان، iv فردوسی،مشهد، �تاریخبیهقی،بهتصحیحعلیاکبر دانشگاه 905،ص2536فیاض،انتشاراتv : رسا،تهران، افشارطوس،انتشارات وقتل ربودن توطئۀ پیرامون اسنادی ترکمان،محمد p1363.

vi : رضاسیدحسینی،صص- ازروشنفکران،ترجمۀ پل،دردفاع سارتر،ژان کنیدبه نگاه دریفوس نامۀ کامل متن 146-129برایvii p... ،ص شد؟ منحرف کسی 130بقائی،چه

viii p: نه گفت (آنکه آامریکا،!) ، مفربقائی دکترمظ سیاسی نامۀ میت ومنتشرشده ،1984وص ازکشورچاپ وخارج درایران کتاب ازاین متعددی های چاپ. نسخ است تغییروتحریف به آغشته گاه که - ۀمورداستفاد ۀاست - به آنرا شخصا دکترمظفربقائی که است نگارنده،کتابی

. کتاب برخی بخاطرفرستادن دیگرم دوستان وعنایت ایشان جاازلطف درهمین است کرده اهداء سالمی دکترمحمدحسن. کنم می سپاسگزاری ومقاالت ها،اسناد

ix p ودراوج اسالمی آغازانقالب هولناک سرکوب وخصوصارهبران درشرایط ایران روشنفکران حمایت عمومخمینی الله ازآیت ملی - جبهه ( ماه دی درآذر دوسخنرانی ضمن بقائی ایران( 1358،دکتر ملت زحمتکشان حزب درمحل

: گفت ازجمله درتهران«- ... مملکت،کفراست فعلی درجو گفت خواهم که ازحرفهائی بار این 25ما قسمتی سال

] دهن] محضاینکه به بردوشخودکشیدیم،حاالهم را ملی نهضت به ازپشتخنجرزدن بهتان... تجدیدمیشود تری وحشتناک بصورت بهتان آن پهلوی بازکنیم،دوباره بدتراززمان مراتب به خفقان اآلن

. . اکنون کشتند دادندومی می کردند،شکنجه می بردند،حبس افرادرامی وجودداشت امنیت سازمان موقع،یک است،درآن » « آن به شعور عن ال هم خودمان ازدوستان بعضی حتی متأسفانه برندکه بکارمی هم باالتری Lحربۀ آنها،یک Lبرهمۀ عالوه

وآن، شوند می تکفیراست متوسل gحربۀ . مبارزه. که کسی موقع درآن باالتراست امنیت سازمان ازفجایع تکفیر Lحربۀ این. . هرحزب است ای،دشمن هرکمیته نیست معلوم جنگید،اآلن،دشمن می وبادستگاه گرفت قرارمی دستگاه دربرابر کرد می

. . هستم مخالف اساسی قانون این به دادن بارأی من که است این است وبهمانی،دشمن هرفالن است ...اللهی،دشمن . مخالفتکردم ناروا عمل باتأئیداین من بود غلط آمریکا اشغالسفارت gزیراسفارت قضیۀ

... تاریخ طول درتمام که است چیزی باشد،واین ای اجاره آن محل ولواینکه آید می حساب کشوربه آن هرکشور،سرزمین... است بوده گذاشته محترم اسالمی جمهوری مخالفهستم،هرچنداسمشرا اساسی قانون این باروح من

... مطابقت هیچ اند وپرداخته ساخته که باواقعیتی اسالمی جمهوری اسم بیمسماست اسمی اندولی ] [ مبتذلهست،. بسیارچیزهای اساسی قانون دراین وپال ندارد وپرت جداکرده ازهم چنان رابازرنگی ها ابن منتها

بچسبانند،چی هارابهم اگراین نکردندکه توجه زاده دکتریوسفی عزیزماآقای دوست حتی اندکه گنجانیده اصول والی کردهآید درمی ... ازتویش وجودشورای مجلسبدون میشودکه این نتیجه است نگهبان ها،شورای ازاین ،یکی

... ندارد ارزشواثرقانونی تئوکراسی نگهبان،هیچ اساسی قانون بلکه نیست اسالمی جمهوری اساسی قانون این... ] [ دهم... نمی اعتقادندارم،رأی که چیزی وبه اعتقادندارم اساسی قانون این به امامن که است کاری اول حکومت این

. است،عبارت محترمی عبارت الله اال الاله اندازد می دور اساسی،شیروخورشیدرا کنددرقانون میونخواهم دهم نمی ترجیح شیروخورشید به آنرا ایران پرچم هیچوقتروی استولیمن مقدسی

] [ ماهیانۀ... درجلسۀ مرتبه اولین برای اسلامی جمهوری رفراندوم موضوع این دربارۀ داد... ] آنراتأئیدکند] ما حزب که ندادم واجازه کردم بیان را مخالفتخودم زحمتکشان مخالفت حزب من برای

] [ هستم ،مخالف باآن صورت جهت،بهر این وبه اعتقاداست اساسی،موضوع قانون مردم... بااین این که بینم می دارم... روید داریدمی فجیعی دیکتاتوری طرفیک به آنها،چهاراسبه همراه هم ورق وشما اگر وخواهیددیدکه

. . » انتقامی » ثانیا،یک نکنید رافراموش نکته این گردند برمی باموج اکبرگوها الله این نصف برگشت،اوال موج یااین برگشتبه آنرا شودکه می حکمفرما وفساد والمذهبی ایمانی بی Lدورۀ ناپیدااست،وبعد،یک سرش آن بگیرندکه آخوند ازنسل

... . هم را پاسکال فرانسوی حکیم Lجملۀ این کرد رانشودتلفظ مذهب اسم دیگرحتی خواهدشدکه ای دوره بینم می روشنی: کنید داشته» یادداشت دلبستگیهم خود غالمی به وبرده بنده وقتیظاهرمیشودکه غالمی اثر باالترین

خوشحال. دیکتاتوری gزیرسلطۀ اززندگی انسان که است امروزما،معنایشاین زبان به باشد

.باشد... ] [ نخواهدشد قطع زحمتکشان حزب به من بستگی گفتم ام بطوریکه کرده وصیت دانیدمن ازشمامی بعضی] [ واگذار زحمتکشان حزب باشد،آنهارابه داشته هایم کتاب برای مناسب جای حزب که هنگامی

می. را کتابخانه ندارم،این قرضی بحمدالله که بود،اکنون قروضم gپشتوانۀ من gکتابخانۀ تامدتی کنندبگذارم برایشما ارث به .«توانم

x ایران،ص تودۀ حزب نقش به ازدرون : p350امیرخسروی،بابک،،نگاه « ایران،ج» تودۀ حزب در ای توده مطبوعات 286-256،صص2،حدادی،بهمن،xi ،درایران،نشرکیهان ،زیبائی،علی،کمونیسم ودیگران خسروروزبه اعترافات کنیدبه 555-427،تهران،صصp1343نگاه

xii � بتاریخ ۀنگاهکنیدبهنام مادرش به بقائی 60آبادیان،پیشین،ص:1936مارس7مظفرxiii � : نشرسازماناسنادوکتابخان� دانشجویانایرانیدراروپا، نوائی،عبدالحسینوالهامملکزاده، 192،ص1382ملی،تهران، ۀنگاهکنیدبهxiv : 55-54آبادیان،پیشین،صص�نگاهکنیدبهنامههایبقائیبهپدرشدر xv اطالعیدردستنیستزیراکهدرسال دیپلماتیکایرانوفرانسه،بقائیمجبوربهترکفرانسهشدبیآنکه �1317ازسرنوشتاینرساله Lبخاطرقطعرابطۀ

: . نمایدنگاهکنیدبهخاطراتدکترمظفربقائیکرمانی،تاریخشفاهیهاروارد،بههمتحبیبالجوردی،بامقدمهوویرایش دفاع دکترایشراچاپیاازآن Lبتواندرسالۀ 42-39،صص1382محمودطلوعی،نشرعلم،تهران،

xvi � ( : . گرائی انسان بویه درعهدآل فرهنگی احیای کرمر جوئل درخشان تحقیق کنیدبه نگاه) ،ترجم اسالمی کاشانی،مرکزنشردانشگاهی،تهران، ۀدرعصررنسانس 308،صص1375محمدسعیدحنائی

xvii-ۀدربار.321و293همان،صص «: مسکوی مدنی اخالق کنیدبه نگاه مسکویه ۀاخالقاسالمی،شمار« ،سیدجوادطباطبائی،تحقیقات نگاهی:»93-75،صص1367،تهران،2-1 ۀرازی ؛اذکائی،پرویز

مسکوی ابن درباب «ۀاجمالی ،یادگارنام رضارضازاد ۀرازی لنگرودی،تهران، ۀفخرائی،بکوشش347-339،صص1363

xviii 19بقائی،خاطرات،ص�xix �. گفتگوینگارندهبادکترصدرالدینالهیواحمداحرار xx آبادیان،پیشین،ص �72

xxi ،365،ص�1373زهتابفرد،رحیم،خاطراتدرخاطرات،نشرویستار،تهران : یک های یادداشت نوری کنیدبانظرعمیدی ،مقایسهنگار،ج معاصرایران،تهران، ۀ،مؤسس2روزنامه تاریخ 235و111،صص1384مطالعات

xxii : ملکی،صص خلیل سیاسی خاطرات کنیدبه نگاه �489-490xxiii) ( : ، سعیدرهبر،استکهلمسوئد Lملی،بامقدمۀLجبهۀL�2005نگاهکنیدبهملکی،احمد،تاریخچۀ

xxiv : نفت،ج آاشفتۀ محد،خواب مو کنیدبه نگاه باره دراین p1177-176،صص.xxv : پرسشوپاسخ، Lتوده،تهران، �12نگاهکنیدبهکیانوری،جلسۀ حزب :32،ص1359شهریور،انتشارات برهان،ج از نقل ،به467-496،صص1

xxvi : شاهد، L1331مردادماه�4نگاهکنیدبهروزنامۀxxvii 109-108بقائی،پیشین،صص�

xxviii بقائی،پیشین،صص �60-64xxix » «: نشرفرهنگ،کانادا، چهارم، شکست،چاپ یک شناسی آاسیب مدق؛ ممدمص ،میرفطروس،دکترمح ملکی؛اندیشمندتنها خلیل نگارنده مقالۀ کنیدبه صص p2012نگاه ،463-464 xxx... شد؟ منحرف کسی 300،ص �بقائی،چه

xxxi! : ،پیشین،صص- نه گفت 15-14بقائی،آنکهxxxiip ،کاتوزیان،نشرمرکز،تهران همایون امیرپیشدادومحمدعلی ملکی،بکوشش خلیل های 509-508و69-68،صص1381نامه

xxxiii- صص 126بقائی،پیسین،xxxiv «: ملتایران Lاسنادیکهبزرگترینخدمترادردادگاهبینالمللیالههودرشورایامنینتبهاینمملکتنمودوبزرگتریندلیلتبرئۀ �بهروایتدکتربقائی

دوستانفداکارمنبهدستآمدهاستولیکسانیکه Lسازمانماوبوسیلۀ Lشناختهشد،بوسیلۀ ازهماناسنادبهرهبرداریهاکردندوباشرحوتفسیرآن،بهمقاماترسیدند،همانهاماراخائنورجاله

.» بقائی،پیشین،ص کردند معرفی 126وچاقوکشxxxv �: اسماعیل،اسنادخان� نگاهکنیدبه . ۀرائین، امیرکبیر، تهران، 1357 سدان

xxxvi شمار ۀروزنام� : 1330اسفندماه7ۀشاهد، روزنام. بعد 5 .1330اسفند13و10شاهد،شمارههای ۀهمچنین خلیلملکینیزبههمینباور سال: بقائیرسیدونوشت

«- . پیشنهادهاچهخواهدبودامروزجریانحوادثنشاندادهاستكهنتیجه... Lنهائیردهمۀ Lواقع بینمی بایستتوجـهداشتهباشدكهنتیجۀ رهبری نفت، Lدرمسئلۀ . ] پیشنهاد! ] تشویقمی كردند را مسئله Lهمینوضعراپیش بینیكردهوگذشتبیشتروحلواقع بینانۀ درآنزماننیزبعضیازعناصرآگاهوهشیاروواقع بین، چیست

... ] واقع ] زمانی رهبری بودند قبول قابل بالاخره و طرح قابل واقع‌بینانه، سیاست لحاظ از نبودند، آال ایده‌ چه اگر شد، داده آان از پس كه پیشنهادهائی مpۀ كلی و بین‌المللی بانك... ۀبیناستکهاوالتابعاحساساتنباشد،نیروهایفعالوذخیر رهبریواقعبیندرهدف خوبحسابکندونیروهایرقیبرانیزآنطورکههست،حسابکند خودرابتواند

... قهركردنوتویخانهنشستن وایدئولوژینبایدسازشکارباشد،امادرسیاستروز،سازگاریبرایرسیدنبهقسمتیازهدفهایاعالمشدهنهتنهامجازبلکهضروریاست :»... » ملکی،مجلۀ » ندارد وسیاسی اجتماعی باشد،ارزش داشته اخلاقی ارزش هم دادن،اگر دست از را چیز ،هر چیز هیچ یا چیز همه یا f مطلق آال ایده‌ امید به و

1335ردیبهشتا 26، 10 ۀنبردزندگی،شمارxxxvii : 1331آذرماه�4براینمونهنگاهکنیدبهسخنرانیبقائی،مشروحمذاکراتمجلس،

xxxviii: ( 496-495و 103-93صصزیرك زاده، �نگاهکنیدبه ( عضوحزبایران،جنبشملیودولتمردم،انتشاراتدستان،تهران، حجتی،ابوالمجد ؛

فرد،پیشین،صص 236-225،صص1382 زهتاب .177و167-166صصپیشین،مقایسهکنیدبانظردکتربقائی،. 358-356؛( : ها ازاسنادوبیانیه ای ایران؛مجموعه نژاد،حزب کوهستانی کنیدبه نگاه آن، ومواضع ایران حزب Lدربارۀ

1379،تهران،(1323-1332xxxix : روشنفکران،ج وخیانت احمد،درخدمت آال کنیدبه نگاه p2369-363،صص

xl � ،1331دیماه 29مشروحمذاکراتمجلسxli p آاورد،شمارۀ ره آامریکا،پائیز31فصلنامۀ .300-295،صص1371،

xlii � ،انتشاراتمزدا،آمریکا 12،ص1992سعیدیسیرجانی،علیاکبر،افسانهها،xliii � ۀدربار( [ ۀنگاهکنیدبهمقال�( 1329-1320پاتوقهایصادقهدایتازشهریور [ : یکیازدوستانهدایتدانائیبرومند،مریمبهکوشش،صادقهدایت

173-159،صص1377نقدونظر،نشربوم،تهران، ۀدربوت��xliv � : ،نگاهکنیدبهمیرفطروس،علی،تاریخدرادبیات،چاپ برایآگاهیازنقشقهوهخانههادرعصرصفویوحضورشاعرانوپیشهوراندرآنها

157-98،صص2008دوم،نشرفرهنگ،کانادا،xlv 174بقائی،خاطرات،ص�

xlvi � ،99،ص1331بوفکور،چاپچهارم،انتشاراتامیرکبیر،تهرانxlvii � ۀبهشهیدنورائیازنام 1325شهریور1947/11سپتامبر2 ۀهدایتدرنام [ « » « حزبقوام کثافتکاریدموکراتها و راجعبهتودهایها مفصلخود

. » یادمیکنددرنام[ » خیانتتودهایهاراتحتالشعاعگذاشته ۀدرنامهبهفریدونتوللینیزهدایتخشمخودازغائل�( 1947)1325بهمنماه 27 ۀالسلطنهکه: آذربایجانراچنینابرازمیکند

.» - نگاه - » خودشانراگهمالیمیکنندبرایاینکهاصلمطلبرابپوشند مطالببسیارمفصلوعجیباست،ولیخیانتدوسهجانبهبودوحاالتودهایها367و235،صص1374کنیدبهنامههایصادقهدایت،،گردآورندهمحمدبهارلو،نشراوجا،تهران،:

xlviii �: آلمان، نگاهکنیدبهفرزانه،م، نشرفروغ، درتارعنکبوت، هدایت ؛فرزانه،آشنائی107-106،صص 2004فرزانه،صادقهدایت،ج 63-62،ص1988،پاریس،1باصادق

xlix � .» «» « » « استادابراهیمپورداوودقرارگرفته: Lاینترجمههاموردتوجۀ گزارشگمانشکن یادگارجاماسب اردشیربابکان، Lگجستهابالیش،کارنامۀ Lازجملهترجمۀ : سخن،شمارۀ. ملۀ مج کنیدبه نگاه 419،ص1324،خردادماه6بودند

l � ؛خاطراتخلیل 220،ص1376مهاجر،چاپدوم، ۀفیروز ۀکاتوزیان،محمدعلیهمایون،صادقهدایتازافسانهتاواقعیت،ترجم کاتوزیان،ص L84ملکی،مقدمۀ

li: 1332اردیبهشت 5شاهد، ۀ�نگاهکنیدبهروزنام نامه ستایشآمیزپژمانبختیاریخطاببهوییادکردهوتأکیدنمودهکه »وشعر صادقهدایتو ۀ بهاحمداحرارازنام 1984آوریل5 ۀنامبقائیدر این

است افتخارمن باعث .وشعر باسپاسفراوانازدوستبزرگوارماحمداحرارکهایننامهرادراختیارمگذاشتهاند«. lii 60بقائی،پیشین،ص�

liii - ) ( ( ،زمستان آمریکا 96،ص1385/2007الهی،صدرالدین،نقدبیغشمجموعهگفتگوهایدکترپرویزناتلخانلریباصدرالدینالهی،کالیفرنیاliv � هدایت،پیشین،ص صادق های 367نامهlv � : 1357،مکی،استیضاح،انتشاراتامیرکبیر،تهران، 1328اردیبهشت17فروردینتا 23نگاهکنیدبهمشروحمذاکراتمجلس،

lvi � ،25-24،صص1373خاطراتسیاسیساعدمراغهای،بکوششباقرعاقلی،نشرنامک،تهرانlvii �: میرفطروس،پیشین،صص کنیدبه نگاه باره 85-83دراین

lviii� ،239،ص1379هدایت؛هشتادودونامهبهحسنشهیدنورائی،بامقدمهوتوضیحاتناصرپاکدامن،نشرچشمانداز،پاریسlix � هدایت،پیشین،ص باصادق 199فرزانه،آشنائیlx � ص، دونامه،پیشین و 171هشتاد

lxi � 172همان،صlxii �: آبادیان،ص کنیدبه 120نگاه

lxiii � ص، دونامه،پیشین و 186هشتادlxiv 213همان،ص�lxv -137همان،ص

lxvi -133همان،صlxvii -144همان،ص

lxviii � 151همان،صlxix � 160همان،صlxx � 147،همچنیننگاهکنیدبهنامههایمندرجدرصفحات 164همان،ص 149 151، 156و،

lxxi تاریخ به احمدفردید 371آبادیان،پیشین،ص :�29/2/1330دستخطlxxii � . - - برجست�� بوددرآنجلساتنیزشخصیتهای ادبیوفرهنگی -ۀظاهرااینگونهجلساتادبیمتأثرازفعالیتهایپدربقائیمیرزاشهابالدین

. - مانندسعیدنفیسی،سیدحسنتقیزادهودکترمحمودافشارشرکتمیکردندنگاه آبادیان،پیشین،ص: 57کنیدبه

lxxiii � » « - - نامید می دکترهایدگر احمدفردیدرا طنز به زمان،بقائی بقائیبه 1336شهریور10 ۀنگاهکنیدبهنام دراین: آبادیان،پیشین،صص زهری نگاهکنیدبهنامه. . 217-216دوستش،علی دسامبر2هدایتنیزبهاحمدفردیدنظرمساعدومثبتینداشت

: 1325شهریور1947/11 هدایت،پیشین،ص صادق های نامه شهیدنورائی به 386خطابlxxiv �. گفتگوینگارندهباروزنامهنگارپیشکسوت،دکترصدرالدینالهی lxxv � شاهد،شمارۀ 746روزنامۀ

lxxvi � ۀدربار» « : ،مجل� طنزوطنزینهدرآثارصادقهدایت و91-80،صص1375ایرانشناسی،بهار ۀطنزوطنزنویسیصادقهدایتنگاهکنیدبهکاتوزیان،همایون،...271-259،آمریکا،صص1376تابستان ،ص ازافسانه 260-249؛کاتوزیان،هدایت

lxxvii �... ،پیشین،ص 171فرزانه،آشنائیlxxviii � : آبادیان،پیشین،صص کنیدبه 509نگاه 523و514-،511

lxxix � 523همان،صlxxx � ۀ برایمضمونمالقاتملکیونحو : ها،پیشین،ص نامه کنیدبه نگاه باشاه 78برخورد وی

lxxxi : 523-522آبادیان،صص�نگاهکنیدبهدستخطحسنآیت lxxxii � ۀبرایآگاهیازموضعخلیلملکیدربار : ها،پیشین،ص نامه کنیدبه شاه،نگاه واجتماعی ارضی 414اصالحات

lxxxiii 515-514آبادیان،پیشین،صص� lxxxiv 42خرداد15 ۀ،برایآگاهیازموضعخلیلملکیدربار 529همان،ص� : صص ها،پیشین، نامه کنیدبه .116و152و139نگاهlxxxv �: میرفطروس،پیشین،صص کنیدبه نگاه باره 123-114دراین

lxxxvi �: 1360حقیقیمصدقالسلطنه،دفترانتشاراتاسالمی،قم، ۀنگاهکنیدبهآیت،چهر lxxxvii 450-448بقائی،خاطرات،صص�

lxxxviii 448همان،ص�lxxxix � : 133-132،صص1379نگاهکنیدبهخاطراتآیتاللهحسینعلیمنتظری،نشرنیما،خاورانوباران،

xc � ج ساواک، اسناد روایت به بقائی تهران، ،2مظفر مورخۀ 1383مرکزبررسیاسنادتاریخی، .121،ص1342خردادماه21،گزارشxci تهران مرکزاسنادانقالباسالمی، .189،ص1390 ،مهرجو،حبیبالله،خاطراتمرتضیکاشانی،

xcii 514-512آبادیان،پیشین،صص�xciii 561همان،ص�xciv 495و458-457همان،صص�

xcv 525همان،ص�

xcvi 566-565همان،صص�

xcvii 449-448بقائی،خاطرات،صص�

xcviii �... ،ص شد؟ منحرف کسی درپاسخبهبقائی درآندوره،. 282بقائی،چه مصدقحمایتحزبتودهراالزموضروریمیپنداشتولذا» ] [ «: شانبهنفعنهضتملیشدنصنعتنفتاستفادهکنیم ایرانینیستند؟بایدازاحساسات مگراینها مقایسهکنیدبانظرفرجالله .میگفت

) عضوکمیتۀ) جوانشیر : میزانی جوانشیر،تجربۀ توده حزب تهران،  مرکزی 35ص1359بیستوهشتمرداد؛نظریبهجنبشملیشدنصنعتنفتایران،xcix� : 300-299و207صص1380نگاهکنیدبهسازمانافسرانحزبتودهبهروایتاسنادساواک،مرکزبررسیاسنادتاریخیوزارتاطالعات،تهران،بهار

c� ملینیزاشارهشدهاست Lبرخیرهبرانجبهۀ : بهاینموضوعدرخاطرات زاده،پیشین،صص. زیرک کنیدبه چنانکهخواهیم. 98-97نگاه« شعب�� .ۀدید،درآنزمانشعبهایبنام » درحزبتودهوجودداشتکهوظیفهاشنفوذورخنهدراحزابوسازمانهایرقیببود احزاب

ci � زاده،پیشین،ص 93زیرکcii دربارۀ p : وبحثهاوبازتابهایآندرمجلس،نگاهکنیدبهکوهستانینژاد،مسعود،اختیارات،اصالحاتولوایحقانونیدکترمصدق،نشرنی،تهران، ایندوطرح

501-470و357-353،خصوصاصص1383ciii � ای،پیشین،ص 415-402خامهciv � : 1331آبان 22و8و 3شاهد،شمارههای ۀ؛روزنام1331دیماه 25آبانو 11نگاهکنیدبهسخنرانیهایبقائیدرمجلسشورایملی، cv �: -ۀنگاهکنیدبهنشری� 32مرداد3نیرویسوم، ۀ؛نشری�1332معلموزندگی،فروردیناردیبهشت

cvi : سیاسی،ص �نگاهکنیدبه ها،ص 104ملکی،خاطرات سنجابی،امیدهاوناامیدی 138؛

cvii : وتألمات،ص مصدق،خاطرات کنیدبه نگاه نظامی،ج �379 Lدرمحکمۀ ؛رنجهای575و574،صص2؛مصدق ) ( برهان،نشرتالث،تهران، عبدالله کوشش ،به بزرگمهر جلیل های یادداشت دکترمصدق سیاسی

58،ص1377

cviii : �نگاهکنیدبهمقاالتنگارنده http://mirfetros.com/fa/?p=6816 http://mirfetros.com/fa/?p=6675

cix مصدق،ص دردوران ذبیح،سپهر،ایران �207

cx شماره های شاهد، Lروزنامۀ کنیدبه نگاه .1332مرداد 25-23و 15-7و 1332تیرماه7، 1332فروردین �20

cxi زاده،ص زیرک �323

cxii112-Andrew, Christopher and Mitrokhin, Vasili :The Sword and the Shield: The Mitrokhin Archive and the Secret History of the KGB,Archive 2,New York,2005.

cxiii113-Hasanli,Jamil: At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941-1946, New York,2006,p152

cxiv » « : شمارۀ - ، آاینده سوی به روزنامۀ کنیدبه نگاه نمونه 1331اسفندماه13برایcxv- محد،ج نگاه. 109،ص1مو دوران این خیابانی های ودرگیری ها آشوب از آگاهی برای

مصدق،انتشارات: حکومت دوران هادر وتوطئه خیابانی های ودرگیری ترکمان،محمد،تشنجات کنیدبه1359رسا،تهران،

cxvi - ،مردم L1329خردادماه27روزنامۀ: امیرخسروی،ص از نقل 262،بهcxvii - - درفاصلۀ - هنگام آان در توده حزب برجستۀ عبدالصمدکامبخش،ازرهبران روایت رخدادکهبرخی کارگری اعتصاب200سال،1به

: . درایران،ج وکمونیستی کارگری جنبش به نظری کنید نگاه بود سیاسی اا صرف وبرخی وسیاسی آانهااقتصادی 171،ص1972،انتشاراتحزبتوده،بیجا، 1ازcxviii - 1330تیرماه26باخترامروز،شمارۀ

cxix p: امیرخسروی،صص کنیدبه ) 310-275نگاه : هفته،تهران، خاطرات،انتشارات جلدسوم تاکودتا ای،انور،ازانشعاب خامه کنیدبا 363-356،صص1363؛مقایسه

cxx - حزب 28ملکی،خلیل،درس خائن رهبران لحاظ از و ایران ملی نهضت لحاظ از مرداددانش پردیس 289،ص1394،تهران،توده،انتشارات

cxxi - ،بهسویآینده L1330تیر15روزنامۀcxxii 282امیرخسروی،ص .-

cxxiii - ای،پیشین،صص 358-356خامهcxxiv - ای،پیشین،صص 363-360خامهcxxv - ای،پیشین،صص « ۀدربار.363-361خامه هاوتظاهرات » ومیتینگ توده حزب جوانان سازمان

: وزارت اسنادتاریخی اسناد،مرکزبررسی روایت به توده حزب جوانان سازمان کنیدبه نگاه آن های1380اطالعات،تهران،تابستان

cxxvi - ،مطالعتتاریخمعاصرایران،تهران L108،ص1380کاللی،امیرتیمور،ناگفتههائیازدولتدکترمصدق،بکوششمرتضیرسولیپور،مؤسسۀcxxvii... ،پیشین،ص - توده حزب افسران 14سازمان

cxxviii : شمارههای - واتهامها،نگاهکنیدبهبهسویآینده، دی21؛شهباز،،1331بهمن27؛1330آذرماه17براینمونهایازایندشنامها1331ماه

cxxix - ،شاهد Lتأکیدتمام. 1331شهریور6روزنامۀ. است هاازنگارندهcxxx - ،شاهد L1331مردادماه2روزنامۀ .

cxxxi : باخترامروز، - Lاطالعات، 1331شهریور28نگاهکنیدبهروزنامۀ L1331شهریور27؛روزنامۀ

http://mirfetros.com/fa/?p=11537

cxxxiip. درگفتگوبانگارنده الهی دکترصدرالدین روایتcxxxiii : » « نگاهکنیدبهمشروحمذاکراتمجلس،به - والتقاطها وحدتکلمه براینمونهایازاین

باخترامروز، روزنام؛ 1331مرداد9و8تاریخ L1331تیرماه31شاهد، ۀروزنام؛1331مرداد12و9ۀcxxxiv - عامل نوابصفوی،رهبرفدائیاناسالم،صراحتکالمدکترمصدقدرتجویزقتلرزمآرارا

: . آرا،ص رزم ترکمان،محمد،اسرارقتل کنیدبه نگاه است دانسته آرا رزم قتل برای 400مهمیcxxxv- ۀقتلهژیرورزمآراءبااستقبالعمومرهبرانجبه « دونمونهازعالق رابعنوان روبروشدبطوریکهدکترحسینفاطمیآنها مردمپایتختبه ۀملی

«: » آیاغیرازگلول� [ ۀآزادیآراءوعقایدخویشنامیدبااینپرسشکه [ ] [ وخلیلطهماسبیچیزدیگرمیتوانستاینلک� ]ۀحسینامامی هژیروسپهبدرزم ننگ

» بشوید؟[ ایران مشروطیت راازدامان ،همچنیننگاه 1329اسفند20باخترامروز،.آرا« 950-89،صص«ترورمقدسکنیدبهمیرفطروس،پیشین،بخش:

cxxxvi- ،آنجلس جعفری،نشرناب،لوس شعبان ،خاطرات 78،صص2002سرشار،هما 165و91-،89cxxxvii] [ : ،مردادخاموش،مرکزاسناداسلامی،تهران، تدوین نژاد،مسعود کوهستانی فروهر داریوش بازجوئی متن کنیدبه نگاه p.265و532-531صص

cxxxviii نژاد،پیشین،ص کوهستانی p531 : اطلاعات،شمارۀ . روزنامۀ کنیدبه نگاه ماه 18همچنین کرده 1331دی گزارش را دانشگاه ورودبه برای فروهرباکاردوچوب داریوش خبردستگیری کهجعفری،. شعبان کنیدباروایت مقایسه ص است 78سرشار،پیشین،

cxxxixp ،اسالمی،تهران اسناد،مرکزاسنادانقالب روایت به ایرانیست پان 186،ص1385بختیاری،شهال،حزبcxlp186-185بختیاری،پیشین،صص : اسالمی،تهران، ایرانیست،مرکزاسنادانقالب پان اکبر،حزب رزمجو،علی از نقل به

87-86،صص1378cxlip 78سرشار،پیشین،ص

cxliip 79سرشار،پیشین،صصcxliiip 91سرشار،پیشین،صcxlivp. » شود » نیزیادمی افشارطوس سرتیپ قتل درماجرای درمیشیان دید،ازسروان خواهیم چنانکهcxlv � 712امیرخسروی،ص