١

a‡î†ŠíØ@õóäbÐó÷@óÜ@熋à@ì@ç‡äa‹Ðó÷@@

@ôŽïqói@@

çbØóïîìóÝèóq@óÔò†@ì@bnŽïÄb÷@@

١

٢

< <@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

٢

٣

@@@@@@

@@@@

a‡î†ŠíØ@õóäbÐó÷@óÜ@熋à@ì@ç‡äa‹Ðó÷@@

@ôŽïqói@@

çbØóïîìóÝèóq@óÔò†@ì@bnŽïÄb÷@@@@@@@@@@@@

نووسین و لکۆینوەی

فرهاد عزیز خۆشناو@ @

٣

٤

@Jõìbä@kŽïnØ@Z@@a‡î†ŠíØ@õóäbÐó÷@óÜ@熋à@ì@ç‡äa‹Ðó÷@@ŽïÄb÷@ôŽïqói@óÔò†@ì@bn

çbØóïîìóÝèóq@@óÐ@ZñòìóåïÜüÙŽïÜ@ì@μìíä@JŠìbå’ü‚@îŒóÈ@†bè@@

@J’ŠóqŠó@ñŠóäíè@ì@Êói@ZçbíÈ@†ìa†q@N@@@JñŒbó“‚óä@ZŠb ŒŠ@μyíà@@@Jõóäbƒqbš@ðuby@â’bè@–@‹ŽïÜìóè@N@@@JðäbØòìa‹ØìþióÜ@ñbﺆbØó÷@ñ†ŠíØ@òŠbàˆ@I@@@@NH@@@Jˆam@ZUPP@óäa†@N@@@JóÜ@óiòíŽîŠóiômóîaŠ@n“ ïô@óäbƒjŽïnØ@çbØóïïn“ @õòŠbàˆ@ô䆊brH@@@@Iõ@ôÜb@

RPQSõ@òìaŠ‡Žïq@@N@@@@

ئم کتــب ل بنڕەتــدا نــامیکی ماســترە ک پشــکش ب کــۆلژی زمــانی زانکــۆی سالحدین کراوە و ب پلی نایاب لالین لژنی تاوتوکارەوە پسند کراوە.

٤

٥

آی: پشهــا دوو ر ووی ناســنامی مــیللتن و هۆکــاری ســرەکی زمــان و جوگرافی

و شارستانییتی تایبت ب میللت جیاجیاکانن. میللتی کولتوورلدایکبوونی سردەمی سۆمرییکان تاکوکورد ل در زەمانوە ل سردەمی ئشکوت انییکان و ب شوەیکی گشتی و تا دەگات رۆژگاری مادەکان و پاشان ساس

ــــاکو ــــۆش ه ت ــــاوی ئوەوە ب ئم ــــۆی ن ــــاوە ک به ر ل نیشــــتمانکدا ژی کوردستان ناسراوە.

نتوە دەورکی سرەکی و کـارای هبـووە ل دامزرانـدنی وەکوکورد زینــی لڵ دابگل تــی ناوەڕاســتدا، چــونکتی رۆژهــژووی شارســتانییم

روباوەڕ و بی کولتوورئشکوتی شاندەر و بوبوونوەیان ب پدەشتکاندا ویان دابــت وو ئفسانکانیشــیان لگڵ خۆیانــدا بــرد و ل هر شــونک پشــ

ــان داڕشــتو ــاغی شارســتانییتکی پتوی ــان ل وبن ە. ئم شارســتانییت نویو ب درژایــی نــاوچ جیاجیاکــانی میزۆپۆتامیــا و باشــوورەوە برەو بــاکوور

درینی میللتی کورد، زاگرۆسدا بوە. گرنگترین شارستانییتی ئم قۆناغشارســتانییتی ســۆمریی ک بیروبــاوەڕ و ئفســان رەســنکانیان ب ســر ش بـــــووە و بم تیـــــرە و هـــــۆزە جۆراوجۆرەکـــــانی کـــــورددا دابرجســـــ دواتــر ل ی کتــانو میللی ئر زۆربســ کی گشــتی کــاری کــردۆتوەیشــ

بوون. کوردستاندا جگیراوەڕ و ئفســــانانی ک ل مــــژوودا ب نــــاوی ئو تــــوانین و بیروبــــ

کی گرنـگ لشـناسـراوە، ب (رەستیزداپدەبیاتی مئ)ـژووی کولتـوورو مهـــزری کـــورد پکـــدنن ک هرگیـــز لـــی جیانـــاکرتوە و بگومـــان ریشـــی ــنوە. لم ڕکان دەگرییســۆم ــرین د فســانبــۆ ئ فســانانم ئی ئزۆرب

ــبــکتپــدراوە بوژوویــی، جــوگرافی، زمــانی و بیروبــاوەڕی دا هم ــگی بی میللتــی کــورد بکۆــدرتوە ک تــاڕادەیک ل کولتــوورئــایینی لم بشــی

ستیدا ئاڤستا هنبانیکی یکجار ارووی ئکادیمییوە فرامۆش کراوە. ل رــی، ــی، یاســایی، پروەردەی ــاری مژووی ــە ل ئفســان، زانی ــدە ک پ دەومن

ن ناســـی، جـــوگرافی، پزیشـــکی و ...هتـــد. بم پـــی دەکـــرێ ل رووی گردووــــر ــــابتی ت ــــایی، پزیشــــکی و ب ــــی، جوگرافی ــــی، یاســــایی، پروەردەی مژووی

دا ئامـــانج تـــوژینوە ل کتـــبتـــوژینوەی لبـــارەوە بکرـــت. ئوەی لم

٥

٦

ــا لم ــی ک تنی ــای نی ــاو ئاڤســتای، ئوە بو وات ئفســان تۆمارکراوەکــانی نوانــگوە ئاڤســتا بر ســرنجی لکــۆینوە خرابــت، بکــو ل هر شــونک ر

هست ب پویستی کرابت ب مبستی دەومندکردنی توژینوەک کم و زۆر ئاوڕ ل بابتکانی تریش دراوەتوە.

ئاڤســتا و دەق پهلوییکــان ل کوردســتاندا ب زمــانی کــۆنی کــوردی ـــــاونووســـــراون ـــــاوەڕی کـــــۆمگی توە و ن ـــــووی بیروب ەڕۆککی هق

کوردەوارین. زمانی ئاڤستایی شوە کۆنکی زمانی کوردیی و هیچ زمانک ون ول جیھانـدا بقد زمــانی کـوردی ل زمــانی ئاڤسـتایی نزیــک نیـی. بــۆ نمــ

ئگر زمـــانی ئاڤســـتایی ســـروچاوەی کانیـــاوکی زوڵ بـــت، ئوە هـــیچ ــی. ئوە وا زمانــک بقد زمــانی کــوردی لم ســروچاوە رەســن نزیــک نی

ســراوەکیتی و مــافی ودەکــات بــین کــورد خــاوەنی ئم زمــان و میــرات نو خۆیتی لکۆینوەی ل سر بکات.

یی و دواتـر يەکی زمـانی ئاڤسـتاوزمانی پهلویش شـوە گشسـندوی ئستای میللتی ب سر شوەزارەکانی زمانی کوردیدا دابش بووە و زمان

بــــووە. زۆربی ئو دەقــــانی ب زمــــانی پهــــلوی ســــتوکــــوردی لــــ درل سردەمی ساسانییکان و ل ژر چاودری دەزگای میری ئم نووسراون

و بۆی هی کـورد خـۆی نووسراونئیمپراتۆرییت و فرمانەوا کوردەکانی مــانی ئم دەقــان ب خــاوەنی راســتقینی ئم برهمــان بزانــت، چــونک ز

.خاوەن زانین م خۆ بن بۆ ئگگرنگترین ب زمـــانی ئاڤســـتایی و دواجـــار پهـــلوی ل قۆنـــاغ جیاجیاکانـــدا کاریـــان کردۆت سـر زمـانی ئو میللتـانی ک دواتـر هـاتوونت کوردسـتان و تیـدا

هـۆی نیشتج بـوون، بم ئوە بو مانـای نیـی ک ئگر ئم میللتـان بییوە خۆیـــان ب خـــاوەنی ئم کولتـــووری سیاســـی و داگیرکردنـــی يبادەســـت

میــرات بــزانن، ئــمی کــورد دەستوەســتان بوەســتین و خۆمــان بدەســتوە بدەین. رەنگ راستییکان ب شوەیک بۆی کـرابن ک سـیما راسـتقینکیان

پشـــــت پ ل ـــــای ـــــیچ راســـــتییک هتاهت ـــــز ه ردە شـــــوابت، بم هرگیناشــاردرتوە و ئســتا کــاتی ئوە هــاتووە تــوژەرانی کــورد، ب شــوەیکی زانســتی لم بــوارەدا لکــۆینوە بــکن و راســتییکان ئاشــکرا بــکن. لســر

تـــوژەرکی کـــوردە بپـــی پســـپۆڕییکی چ ل رووی زمـــانی، یـــان همـــوو

٦

٧

یـی يتوەی ئم میـرات نيجوگرافی، یان مژوویی و ئفسانیی سیمای راسـت ئاشکرا بکات و بۆ گنجینی شارستانییتی میللتکی بگڕنتوە.

بریتیی ل: (ئفراندن و مردن ل ئفسانی کوردیـدا کتبناونیشانی ئم بپــی ئاڤســتا و دەق پهلوییکــان) و ب شــوەیکی گشــتی ل دوو بشــی

دوو توەردا ە و هر یک ل بشـــــکانیش ب ســـــر وســـــرەکی پکھـــــاتو دابشکراون.

ـــت بب ک وەیم ئکی یـــل ـــی ئم ناونیشـــان ب پ ـــانج ل هبژاردن ئام وە لژینکانی زانکۆیی بۆ توکادیمییوەی ناوەندە ئک بۆ ئاوڕدانرەتایس

تـاکوئاڤستا و دەق پهلوییکان ک میراتکی بهـاداری میللتـی کـوردن و ستا بوەئتکراونر نس .

هیچ توژینوەیک ب گرفت و بربست نابت و ئو کشانی ل کـاتی ان گــــرت، لالیک کمبــــوونی ئم کتبیــــ تــــوژینوەدا برۆکــــی تــــوژەری

سرچاوە ب زمانی کوردی و لالیکی تر کمـی کـات بـوو بـۆ خونـدنوە و ئو ئاڤسـتایی و پهلوییکـان ودەسنووسـبراوردکردنی دەق رەسن و

ون، بم تــا ئو ســرابووکتبــانی ک ب زمــانی ئاڤســتایی یــان پهــلوی نوبـــــووە هوـــــدراوە دەق رەســـــنکان بخـــــونرنوە و داجـــــیی ل توانـــــا

راستوخۆ بخرن بر سرنجی لکۆینوە. ،فســانــی ئ ــی بشــی یکمــدا باســی ئفســان، چمک ل توەری یکم

سـانی کـوردی و هروەهـا کـورتیک ل مـژووی جۆرەکانی ئفسـان و ئفــژوو و ــوان م ــدی ن ــورد و پیوەن ــانی ک ــایین درینک ــورد و ئ ئفســانیی کئفسان کراوە. ل توەری دووەمی بشی یکمدا باسی ئاڤسـتا، بشـکانی ئاڤســتا و زمــانی ئاڤســتا و هروەهــا زــد و ســردەمی زەردەشــت و بنمــا

نی زەردەشتی و دەق پهلوییکان و تایبتمنـدی زمـانی فلسفییکانی ئایی پهلوی کراوە.

ـــدن، ئفســـانی ل توەری یکمـــی بشـــی دووەمـــدا ئفســـانی ئفرانفســــــانئ ــــــی دەقپی تۆفــــــان بفســــــانر و ئکانی کــــــورد يرزگــــــارکیی

توژینوەیان ل سـر کـراوە. توەری دووەمـی بشـی دووەم تـایبت کـراوە ینوە ل ئفســانی مــردن و کۆتــایی جیھــان و بهشــت و دۆزەخ و ب تــوژ

(میعراج) ل ئفسانی کوردیدا. گشتی رۆح

٧

٨

نیــا لــت تســت دەکررەی ناونیشــان وا هگــو مــدا بکوانینــی یت لـــدرتوە، بم ل راســـتیدا ئفســـانی ـــردن دەکۆ ـــدن و م ئفســـانی ئفران

کۆشـککی مزن و پچـاوپچ وای وەکـویدا کوردی ل ئدەبیاتی مزداپرستدوایـین خشـت، گشـت کرەسـ پکھنرەکـانی ب یکوە تـاکوک ل بناغوە

بستراونتوە و یکیکـی یکگرتـوو و مزن پکـدن. واتـا ل ئفرانـدنوە ــاکو ــاهنگ ک ت ــان پرۆســیکی هم ــایی جیھ ــردن و کۆت ــوم ــک وەک زنجیر

ـــدراون و نـــاکرێ باســـی ئفرانـــدن بکرـــت و باســـی ئاقکـــانی بیکوە گرخوقاندنی ئهریمنـی نکرـت. هروەهـا ناکرـت باسـی ئفسـانی ملمالنـی نوان ئفراندنی ئهورایی و خوقاندنی ئهریمنی نکرت. کاتک باسـی ئم

تد یو ر ملمالنردوئاراوە، ناکرێ باسی ئيونیووداوە گ ل ـت ککرن اندانـی تۆفـان، ورو وەکـوئـاراوە وبوونوەی ئم دوو هزە دنووبڕوکاتی ر

وەکــودەرکوتنــی رزگــارکر، کۆتــایی جیھــان و ...هتــد. نــاکرێ رۆــی مــرۆڤ ـــــی رووداوە ـــــت ک ل چق کرـــــاس ن ـــــدن ب جمســـــری ســـــرەکی ئفران

فســـــــانـــــــاتی يئ ـــــــرۆڤ ل ئدەبی ـــــــت. م رەکی دەبینکاندا دەوری ســـــــییک لم دوو ــرنگتــرین ئفرنــراو سرپشــک کــراوە یکگ وەکــومزداپرســتیدا

رگی واتا رگی راستی ئهورایی و رگی چوتی ئهریمنی هبژرت. ســـــی مـــــرۆڤ بســـــتراوەتوە بو رـــــگیی ک هیـــــدەبژرت و وچارەنو

ـــدا ـــی ئهریمنی ـــگی چوت ر رســـهـــورایی بی راســـتی ئـــگ گومـــان ربسـی مـرۆڤ باشـکان، بهشـت وتردا چارەنوسردەکوت و ل جیھانکی

ســـی مـــرۆڤ خراپکـــان دۆزەخ دەبـــت. بـــۆی لم لکـــۆینوەیدا وو چارەنوئفسـانی وەکـوسرجم ئو ئفسانانی ل ئاڤسـتا و دەق پهلوییکانـدا

ئفرانــدن، ملمالنــی نــوان هــزی چــاک و خــراپ، تۆفــان، رزگــارکر، کۆتــایی ــــــان و بهشــــــت و د ــــــانت گشــــــتی رۆحجیھ ــــــراج)یش ۆزەخ و تن (میع

لکۆینوەیان ل سر کراوە. ) ک ناســـــــراوە بPhenomenology لم تـــــــوژینوەیدا ربـــــــازی (

ــا ــازە، ئفســان ل (دیاردەناســی میرچ ــی ئم رب پەو کــراوە. بــ ــادە) پ ئیلیاندار روانگی ئامانج ئایینییکان تماشا دەکرت و ل روانگی مرۆڤکی ئیم

دەکرتوە و زۆر خۆی ب هۆکارەکـانی دەرکوتنـی ئفسـانوە خریـک شی ل ـــریتیی ـــادە) ئفســـان ب ـــازی دیاردەناســـی (میرچـــا ئیلی ـــی رب پـــات. ب ناک

٨

٩

وداوەکان ک سیمایکی دیار ب خۆناسـینی مرۆڤـی وگانوەیکی پیرۆزی رنی ئفســاندا جــۆرە رەهنــدکی ئــایینی ل تگیشــت ئیمانــدار دەبخشــت. بم

ی ئایینیی. واتا ل کاتی راڤکـردن و -ة بصیر-دەکرت ک همان دبینی بدیشیکردنوەی ئفساندا پویست بوە دەکـات درک بو بـارە ئـایینیی بکرـت ـــایینییدا ـــردن ئ ـــگی ئم درکپک ر و ل دا شـــاراوەیفســـانـــاخی ئ ک ل ن

بــازی (میرچــا ئیلیــادە)ی ک لم بکــرنوە. ئوە ئامــانجی ر ئفســانکان شــی توژینوەیدا پەو کراوە.

فرهاد عزیز خۆشناو ٨/٩/٢٠١٣هولر

٩

١٠

١٠

١١

ãóØóî@ð’ói

@õŠòìómãóØóî@@Z

@óäbÐó÷

@†ŠíØ@ôîóäbÐó÷@õì쉎ïà

@†ŠíØ@ôåïîb÷

١١

١٢

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

< <

١٢

١٣

< <

فسانه ئه

:فسانی ئناسمک و پچ فسانژیانی وەکوئ یوەندیی بکی کولتووری و مرۆیی پدیاردەی

مرۆڤوە هی، بۆی ب وردی کوتۆت بر تیشکی لکۆینوەی بوارە جیاجیاکانی زانستی مرۆڤایتییوە. زۆربی زاناکان بپی پسپۆری و

امانجی ک ل بواری ئفسانناسیدا شارەزایی خۆیان و هروەها ئو ئبدوایدا دەگڕن، پناسی ئفسانیان کردووە. دەزانین ل پناسی

زۆربی بوارەکانی تری زانست مرۆڤایتییکان، ناکرێ وەکوئفساندا پناسیکی یکالکرەوە دەسنیشان بکین ک ب شوەیکی گشتی سرجم

کۆک بن. هر لرەوەی ک گوتراوە: پسپۆران و شارەزایان ل سری ل فسانئ ت، چونکرناگررگیز سه فسانکانگیر بۆ ئکی ییناسپ))

) لگڵ ٩:٧١(کۆم بابتک پکھاتووە ک ل ئاستی جیاجیادا کاردەکن.))ئوەشدا کۆمک پناس هن ک زۆر یان کم ونای ئم بابت دەکن.

کورتی چند پناسیک بخرتڕوو.لرەدا هودەدرت بوەک بزانین ئفسان تاکوسرەتا فرهنگکان بسر دەکرنوە

زاراوە چۆن لکدراوەتوە. ئفسان ل فرهنگ کوردییکاندا بواتای ون ل وۆک، راز، سرگوزەشت، دیرۆک و قسی پووچ هاتووە. بۆ نمچی

ی ئفساندا هاتووە: ((راز، دەسان، فرهنگی "مردۆخ"دا ب ژر ناونیشان) ل فرهنگی "دانشگاه کردستان"دا ب ژر ٤٩:٢٨سرگوزەشت، چیرۆک.))(

ک ی، شتیادا هاتووە: ((دیرۆک، چیرۆک، رووداوی خفسانناونیشانی ئکراوە، رووداوکی ناڕاست ک ناکرێ و نبووە و ب خیاڵ دروست

) لم فرهنگدا جگ ل چند ١٠٦:٢٧ر.))(نکراوە، چیڤانۆک، فسان، اساطیزاراوەیکی تر، زاراوەی (اساطیر)یش ل برامبر زاراوەی ئفسان دانراوە

ون ل (فرهنگی وک ل زمانی عرەبیدا باوە و کۆی (اسطورة)ی. بۆ نموە: ((االسطورة، الحکایة العجیب الباطلة)) وجۆرە هات زاراوە ئایینییکان)دا بم

) ئم زاراوەی ((شوە ب٣٧:٥٩چ.(وا ئفسان گانوەیکی سیری پووات

١٣

١٤

عرەبیبووەکی وشی هیستۆری یۆنانیی ک ب واتای بدواداگڕان، زانین Mythۆک دت. ل ئستادا ل زمانی ئینگلیزیدا ب شوەی میت و چی

)٣:٩٤بکاردەبرت.))(بر (االسطورة)ی عرەبی و ل زمانی کوردییدا وشی ئفسان ل برام

ی ئینگلیزی بکار دت، ئمش Myth(اسطورە)ی فارسی و هروەها کوایکی پ ب بای، چونک ل زمانی پهلوییدا ک شوەی رەسنی

) همان ئو واتایی هی ک ١٨٦:١٧٠زمانی کوردیی، وشی ((فسان))(ی عرەب و فارسیش ل ئمۆ توژەری رۆژئاوایی ل وشی میت و توژەر

ی ئینگلیزی لMyth ئوستوورەدا بدوایدا دەگڕن. هروەها دەش وشی ستایی میثی ئاڤوشmia ستایی"دانگی ئاڤرهف" ت. لوەرگیراب

ر ناونیشانی میثژ ب (رەوەشیهرام فد.ب)aqim تی: درۆ، یدا نووسیول چند شونک وشی (میث) ) ل ئاڤستادا ١١٢١:١٦٤بسوود و بھوودە.(

وبارە بۆتوە. ویان (میت) چند جارک ددا هاتووە: ٩٦ون ل بشی یشتکان، زامیادیشت، بندی وبۆ نم

((کردەوەی چوت ژر دەکوێ، کردەوەی باش سردەکوێ. قسی درۆ ) لم پیڤدا ٥٦:٣٥١،٤٧٩ژر دەکوێ، قسی راست سردەکوێ...))(

جۆرە نووسراوە درۆکردن ب زمان و ختی ئاڤستایی، بمدەستواژەی Otxoaqim ئوختۆ یان میتئوختۆ یان میتواتا میثئوختۆ. کمیث

ئوخت بواتای (قسی درۆیی و ناڕاست) دت. ل فرهنگی "ئاریانڤاچ"دا بمیی لکدراوەتوە: ((میتۆخت واتا وتی درۆ، گوتی یجۆرە ئم وش ئاڤستا

، درۆ، ف. ئم وشی ل پالوییدا، تواو قرتاوە و ب شوەی مت ناڕاستmet هاتووە (.کارهاتووەمان واتا به ب ک)(ی میثی ). ٢٦٣- ٢٦٢: ٢٦وش

ئاڤستایی و متی پهلوی دزەی کردۆت ناو زمان ئورووپییکانوە و ل زمانی بکارهاتوە. وشی ئفسان کmyth لالین ئوانوە ب شوەی

وە پترە و وا باشترە یکۆن و نوی کوردییدا بکارهاتووە، ل رووی واتاییو اسطورە بکارببین. Mythهر ئم زاراوە رەسن کوردیی ل برامبر

ل گوزاری دیوانی شاعیرانی کالسیکی کورددا وشی ئفسان ب واتای ون:وجۆربجۆر ب کاربراوە. بۆ نم

١٤

١٥

نی وتان: شار ب شار ماڵ ب ماڵ کۆ ب کۆبووم ئفسا ۆــخای چاوت، گۆشی ئبرۆ، دوو دینیان کردم ل سر ت

)٢٣:٤٨( ۆیـــوە الی خـــلی دامـــم ئفسان گــگ بــانـــشش م

ردـــاچووم، زەرەرم کــــیـــک تــم بشـــــلـــی مـــمزانـــن)٢١:٤٨(

دـــیی زاهیـــانـــ ئفســات، بـــــی زیبـــری روخــــیھـم دە چ الزمووــــھـــتی بــــمـــ دڵ، زەحــــاچ لـــــــدەرن

)٢٢:٥٩( جۆرە ل ئفسان دواوە: هروەها "قامووسی زمانی کوردی" بم

((چیرۆککی رووداوی کۆنی وا بگدرتوە نچت مشکوە و ئاقل قت، داستان، نکاییگرێ، حن ک بیی ناڕاست، قست، قسقایراز، ه ،

ستی خبم)((.تاندن بکرێپتر بۆ ١٥٩:٢٥ فسانبۆ ئ وانینم جۆرە تئ (ون ل کتبی (المعجم وتوانینی عرەب بۆ ئم بابت دەگڕتوە. بۆ نم

ییکان یوداوە مژووووە: ((ئفسان گانوەیکی شواوی روی)دا هاتیاالدبی یینی و نتوەیی و فلسفاکی میللی و چندەها حکایتی ئاب خی

چ و ووژاندنی هستی گوگر، ئفسان حکایتکی پوودادەهن بۆ ور) پویست ٣٦:١٩مرۆڤی سرەتا بپی ئیحا و خیا کزەکی دایھناوە.))(

رنگ توانینی کورد بۆ ئفسان جیاواز بت لم توانین، چونک بشکی گیللتی کورد ل ناو دەق تی مو شارستانیی کولتوورل مژوو و

فسانیئ زراون و دەبکاندا پارکی خاو سو وەکویییرەسوکدیان ل فسانئ م دەقمان کاتدا ئه باسی یوەربگیرێ. ل پیرۆزن، چونک ییان

ان سربوردەیکی پیرۆزمان بۆ دەگنوە. لرەدا دەب پشت بو پناس ل بازانو ری ئپن و بکی پیرۆز دادەنتباب ب فسانئ سترێ کبب

چ و کم وئفسانی میللتکمان بکۆینوە ک ئفسان ب بابتکی پوپو.خ دانانبای

بپی ربازی (میرچا ئیلیادە) ک ب ربازی دیاردەناسی phenomenology کی پیرۆدیاردەی فسانم ناسراوە، ئزە. ئ

فسانت: ((ئدا دەفسانی ئناسپ ل ناوبانگب ناسفسانئ

١٥

١٦

(ئاسمانی) دەگتوە، پیشاندەری سربوردەیکی پیرۆز و مینۆڤیشتک همووی سرەتای یرووداوک ک ل زەمنی دەسپک، زەمنی پنھن

وەکو) بپی ئم پناسی دەردەکوێ ئیلیادە ١٤:١٤١روویداوە.))(رکوتیکی پیرۆز سیری ئفسان دەکات و دەیبستتوە ب ئزەلوە و هد

پیوای مرۆڤ ب زمانی ئفسان ل واقیعکانی سردەم نادیارەکانی گردوون دەدوت. ئم زمانش زمانکی پیرۆزە، چونک ل زەمن و سربوردەیکی پیرۆز دەدون. هروەها (ئلکساندەر کراپ)یش بم

ت ک کوە یان چیرۆکانگ ،فسانئ)) :یوایدەدوێ و پ فسانئ ل وانین) لناو سرجم ١٣:١١٥خواوەندەکان تیدا رۆی سرەکی دەبینن.))(

ت بی تایبتانو بابوەکاندا خواوەند و کارەکانیان و گشت ئتن ک خواوەندان لت. کاتزیان بۆ دادەنرخواوەندەوەن پیرۆزن و ربسرهاتکدا رۆڵ ببینن ئم بسرهاتان ب بسرهاتی پیرۆز دادەنرن، ن. برز و پیرۆز رادەگیروە بکیین خالیگومان لب یم روانگرلهتایبتی ئگر باسی ئفراندنی گردوون و مرۆڤ و سرجم گیاندار و

اوە: ((ئفسان بگیانکان لالین خواوەندەکانوە لئارادابت. بۆی گوتر هموومژووەکی پیرۆزە ک باسی ئفراندن دەکات و سروچاوەی ئزەلی

ئایین و بیروباوەڕ و کردارک ک ل سردەمی سرەتایی ئفسانیی، تنیا هاتووە، ونی لونم وەکوبۆ جارک و بۆ تاهتای روویداوە و لوە دواوە

ەسمی ئایینی و ڕونیی ک روشونی مرۆڤ و روواتا ئو نمو ) ٣٥:١٣٩پرستنکان رکدەخات و بهایان پدەدات.))(

وشی ئفسان ل زمانی کوردییدا ل یکک ل ماناکانیدا بواتای ۆک و سربوردەیکی ناڕاست دانراوە. مژووکی دوور و خیای و چیات، ادەیکیش دوور ل عق رادەست دەکڕراست ئفسان واتای خیای و تا

بم ئمۆ لکۆرانی بواری ئفسانناسی بۆیان دەرکوتووە ئو ون وبابتانی ل ئفساندا دەخرنڕوو رەگکی واقیعیشیان هی. بۆ نم

ئفراندنی زەوی و ئاسمان واقیعک، بم گانوەی چۆنییتی پرۆسی ای ئو رووداوی ئفراندن الی مرۆڤ، دیاردەیک دەکوت خانی خی

مرۆڤ داهنرانی ئفسانی ئفراندنیان داهناوە؛ بۆی کاتک (میرچا (ئاسمانی) دادەنت، بگومان ۆککی پیرۆز و مینۆڤیئیلیادە) ئفسان ب چی

١٦

١٧

لو سۆنگیوە دەدوت ک ئفسان ب ((گانوەیکی واقیعی دادەنرت، رنوە. ئفسانی چونک بردەوام ب راستییکانوە پشتاست دەک

م راستییردوون خۆی ئبوونی گ چونک ،ردوون راستفراندنی گئ، هروەها ئفسانی مردنیش راست، چونک مردنی مرۆڤ ئم دەسلمن

).((نلمدەس ١٥:١٤١راستیی ( ۆک دەب لبیرمان بت مرۆڤ کۆنکان باوەڕیان ب چی

فسانبووە و یئکانیان هوەکویی ی بوژوویی هکی پیرۆزی مینامگ ت بدەکردا ئاماژەیان پفسانئ ی لو رووداوانپاراستنیان داوە. ((ئ

ۆککی راست و واقیعی هژمار دەکرن، چونک ب راستییکان چی پشتاست دەکرنوە و بردەوام پشت ب لۆجیک دەبستن. ئفسان هندێ

توە، بم ئوەی لم گانواندا گرنگ ییکان دەگیجار رووداوە مژووم گرنگی ک ل ووداوەکان نیی، بکو ئو مفھووراست و دروستی ر

کرانی دەستبر ۆکان بۆ باوەڕپئنجامی شیکردنوە و راڤی ئم چیدەکرت و هروەها پیشاندەری روانگی ئادەمیزادە سبارەت ب خودی

) (د.مھرداد بهار) ک یکک ل ٤:٩٤ەکی.))(خۆی و جیھان و پروەردگارناودارانی بواری ئفسانناسیی، پیوای ئفسان دیاردەیکی پیرۆزی ناو کۆمگی و دەت: ((ئفسان ل چوار بش پکھاتووە: بیروباوەڕ، روڕەسم، شونی پیرۆز و پیەوان. ئفسان زاراوەیکی گشتیی و

پیرۆزەکانی مرۆڤ ل قۆناغ تایبتکانی گشی لخۆگری بیروباوەڕە دەبت و کۆمیتی ک ل سردەمی کۆمگ هرە درینکان دروست

) لرەوە ب تواوی ٣٧١:١٣٤انی لدت.))(همووبیروباوەڕی پیرۆزی وەکوبوونی ئفسانمان بۆ روون دەبتوە: ئفسان بیروباوەڕی مرۆڤی پیرۆز

باوەڕکی پیرۆز ک ب شوەی تیۆری ل دەروونی رۆژانی زووە. بیرودەبن. بۆ ئوەی لسر ئم بیروباوەڕە پیرۆزان بردەوام ئادەمیزاددا جگیر

دەدات ل رگی دووبارەکردنوەی کۆم رفتارک دۆخکی بت، هوڵراگرتنی بیروباوەڕە پبدات. بم پی روڕەسمی پیرۆزیان یپراکتیک

دەبن. ئم روڕەسم پیرۆزان ل شونی پیرۆز بڕوە کپیرۆزەکان لدایدەبرن. دواجار ئو کسانی ئم بیروباوەڕە پیرۆزان ل رگای روڕەسمی پیرۆز ل شون پیرۆزەکاندا برز و پیرۆز رادەگرن، پیەوانن، واتا ئو

١٧

١٨

ن و کسانی باوەڕیان بو ئفسان پیرۆزانوە هی. پیوەندی نوان ئفسا وەکوئیسماعیلپوور) دەنووس: ((ئفسانکان ئایین لرەوە دەردەکوێ. (د.

رەتایی لنن. بیروباوەڕی مرۆڤی سوڕەسمی ئایینی خۆیان دەنورئایین وەکوپدەکات و دواتر ل سردەم تازەکاندا، ئفسانکانوە دەس

ووە و دەردەکون. کوات ئفسان ئایین و زانستی مرۆڤی رۆژانی ززانیاریی معنوییکانییتی. ئو زانستی پتر ل شوەی هما و دبینییدا

ییکانی دواتر یخۆی دەنون و ل یاسا زانستییکانی قۆناغ مژوو ) ١٤:٥٩دوورە.))(

ل زۆر روانگی تر و بپی چندین ربازی تر پناسی ئفسان کراوە. ست ب پویستی ئم پناس ل هر شونکی ئم توژینوەیدا ه

جۆراوجۆران ت و سوودیان لدەدرگومان ئاماژەی پت، کرا بوەردەگیربم چونک ربازی کارکردنی ئم توژینوەی بپی ربازی دیاردەناسی

(میرچا ئیلیادە)ی، هودراوە تنیا لم روانگوە پناسکان بخرنڕوو. @@

:فسانجۆرەکانی ئ ییانوە دەسنیشـــان ینی ئفســـان، بگـــورەی ئو دەق ئفســـانجۆرەکـــا

دەکــرن ک ل نــاو مــیللت جیاجیاکانــدا دەســکوتوون. ئفســانی کــوردییش فسانئ و دەقی ئپر دەستیببی لک ییانند جۆرر چسدان، دەکرێ ب

بپـی مولود ئیبراهیم) ل کتبـی "گڕان بدوای نمرییـدا" دابش بکرن. (د.ویتــی، جۆرەکــانی وئو پشــکنینانی لســر دەقــی ئفســانی کــوردی کرد

ە:وجۆرەی خوارەوە دەسنیشان کردو ئفسانی بم ئفسانی خواوەندەکان "اسطورە" - ١ ئفسانی پاوانییتی - ٢ ئفسانی دداری - ٣ ئفسانی ژنخواستن - ٤ ئفسانی گڕان بدوای نمرییدا - ٥ ئفسانی گڕان بدوای بخت - ٦ ئفسانی سدۆزی - ٧ ئفسانی ئفراندن - ٨

١٨

١٩

ئفسانی گیانلبران - ٩ )١٦:٢٦،٢٧ئفسانی الفاو ( - ١٠

ــدا ســرجم ئم جــۆرە ئفســانان بدی ــاو دەقــی ئفســانی کوردیی لنــانی دوای مرگ و ــاس ل جیھ ــرن، بم ل راســتییدا ئو ئفســانانی ب دەک

ــــــدو شــــــکردندا هــــــیچ بوونوە و بهشــــــت و دۆزەخ دەکن، لم دابوزینــــی ئم ــــای ئوە نی ــــاری نکــــراوە. ئمش ب مان ــــۆ دی جــــۆرە شــــونکی ب

فسـانئ دەق وە لینکـۆل کو بب ،مان نییفسانانیئکاندا دەردەکوێ یی ی پکدنن.بشکی گرنگ ل ئفسانی کورد

لیادە ل ئنجامی لکۆینوەکانیدا بۆی دەرکوتووە ئفسان لم یمیرچا ئ ۆرانی خوارەوە پکھاتووە:ج

ئفسانی بنچ و ئفراندنی گردوون -١ ئفسانی نوکردنوەی جیھان -٢ ئفسانی دوماهی -٣ )١١٩،٦١،٤٧،٣١: ١٤١ئفسانی یادەوەری ( -٤

نە:و چەند شێوازێکی تریش لە دابەشکردنی جۆرەکانی ئەفسانە بەدی دەکرێن، بۆ نمو ئفسانی ئفراندن -١ ئفسانی دوماهی -٢ انی دەربازکرئفس -٣ ئفسانی خواوەند و نمرەکان -٤ ئفسانی پغمبران و پیاوچاکان -٥ ئفسانی کاهین و پاشاکان -٦ ئفسانی گڕان بدوای بخت و چارەنووس -٧ ئفسانی ژیانوە و نوبوونوە -٨ ئفسانی یادەوەری -٩ ئفسانی پاوانان -١٠ ئفسانی گیاندار و رووەکان -١١ )٧٤-٥٩:٦٤ئفسانی سردەمی نوێ( -١٢

١٩

٢٠

ـــــوئم دابشـــــکردنش ـــــراوان و زۆربی وەک ئوانی پشـــــتر زۆر فــدرا، ــان پ الینکــانی ئفســانی دەسنیشــان کــردووە. جــگ لمــانی ئاماژەیــــــوازە کــــــراون. ئم ــــــریش هن ک هر بم ش ــــــکردنکی ت ــــــد دابش چنــانی ــای جۆرەک ــت و لســر ئم بنم ر بگــراوانن و ئ دابشــکردنان زۆر ف

ـــادا ناچـــاربین بپـــی ژمـــارەی دەق ئفســـا ن دابش بکـــرێ، رەنـــگ ل کۆتفسانجۆرە ئیجۆرب فسـانتانی جیھـان، جۆرەکـانی ئم میللرجکانی سیی

پۆلین بکین. بپــی زانیارییکــانی -ئســتا کــراون تــاکوزۆربی ئو دابشــکردنانی

وەیژینــــو ــــوژەر -ئم ت ــــون و خــــونر و ت ــــراوان و ب شــــی وتو زۆر ف دەتـوان کی تـر دەکـرێ کشـکردنشنیازی دابرەدا پن. لوان دەکشرلستـــاڕادەیک زۆربی هرە زۆری ئفســـانکان ل چوارچـــوەی ســـ توەری ک بکیـــــینگی و رمـــــاهوە و جـــــۆرە هرەکی و جیـــــاوازدا کۆبکـــــاتســـــدابشـــکردنی جۆرەکـــانی ئفســـان بـــدات. ئویـــش بـــریتیی لم ســـ جـــۆرە

ەکییی خوارەوە:سر جیھانی پش بوونی مرۆڤ واتا ئفسانی ئاسمانی -١ جیھان لکاتی بوونی مرۆڤ واتا ئفسانی زەمینی -٢ جیھانی دوای بوونی مرۆڤ واتا ئفسانی بن دنیا -٣

دەکرێ لم س جۆرە سرەکییی ئاماژەی پـدرا، ب جۆرـک سـرجم زی یکـــک لم ســـ جـــۆرە یـــو هرکامیـــان ل رئفســـانکان پـــۆلین بکـــرن

ون ئفسانی ئفراندن و ئفسـانی خواوەنـدەکان ل جـۆری ودابنرن. بۆ نمیکمدا ج دەگرنوە. ئفسانی گڕان بدوای نمری و بخـت، ئفسـانی پغمـــبران و پیاوچاکـــان، ئفســـانی تۆفـــان، ئفســـانی چـــاوەڕوانکردنی

عراج، ئفسانی پاوانییتی و ژنخواستن، ئفسانی رزگارکر، ئفسانی میئفســانی ،ســدۆزی، ئفســانی گیــانلبران، ئفســانی کــاهین و پاشــاکان

مـــردن و کۆتـــایی جیھـــان و...هتـــد ل جـــۆری دووەمـــدا جـــگ خـــۆش دەکن. ئفسانی دوا رۆژ و زینـدووبوونوە، ئفسـانی چارەنووسـی مـرۆڤ دوای

نوە ل پـرد، ئفسـانی بهشـت و دۆزەخـیش ل ژـر مردن، ئفسانی پڕی سیوانی جۆری سیمدا ئارام دەگرن.

٢٠

٢١

ئگر بوردی ســــــرنجی ئفســــــانی کــــــوردی بپــــــی ئدەبیــــــاتی ــبی ئفســانی مزداپرســتی ــان دەردەکوێ هگ ــدەین، بۆم (زەردەشــتی) ب

کوردی ل هر س جۆرە سرەکییکدا پە.

ئفسانی کوردی: ــاو زۆربی ئفســا ــادارە ک لن ــی به ــووری و نتوەی ن میراتکــی کولت

میللتکی درینـی وەکوهرە زۆری میللتانی جیھاندا بایخی پدراوە. کورد ـــۆن و ـــوور و شارســـتانییتکی یکجـــار ک ـــۆی زەوی خـــاوەن کولت ســـر گبشوەی جیاجیا هوی تۆمارکردن و گواستنوەی ئم شارسـتانییتی بـۆ

انی دواڕۆژ داوە. پاراســـــتنی دەســـــکوت نتوەیـــــی و مژوویـــــی و نوەکـــــمیللتـک ل جیھـانی پـش شارسـتانییتدا، ل رـگی همـووکولتوورییکانی

ــــانی ــــک ل ئامرازەک کــــووە. ی ــــان ب ــــارکردنی بســــرهات و رووداوەک تۆم یی درینان ئفسان بووە. یتۆمارکردنی ئم سربردە مژوو

بشک ل میراتی کولتووری و نتوەیی گلـی کـورد ئفسانی کوردی ک هندێ لم میرات کولتووریی ب درژایی مژوو ب شـوەی سـرزاری و ــدییکی ــایین پیوەن ــارزراوە. ئفســان و ئ ــریش ب شــوەی نووســراو پ دوات

ییــــان لگڵ یکترییــــدا هی و وەهــــا لنــــاو یکــــدا یدوور و قــــووی مژوووە کتئـایین تواون ن، بۆیک دادەنری ر بسـت ئـایینی –زۆرجار هبم

ب یکـــک ل چـــاوگ گرنگکـــانی ئفســـانی کـــوردی دادەنرـــت. –کـــوردە کـــۆنترین ئـــایین ک ب شـــوەیکی روون پیشـــاندەری بیروبـــاوەڕ، کولتـــوور، توانین و جـۆری بیرکـردنوە و مـژوو و جوگرافیـای کـورد بـت، بگومـان

دەشتیی. ئم سرەڕای ئوەی ک زۆر ئـایینی تـر ل پـش ئـایینی ئایینی زەربـوون، بم هـیچ کامیـان ب رادەی ئم ئـایین زەردەشتی لنـاو کـورددا بـاو

پیشاندەری ژیانی ئفسانیی، ئایینی و مژوویی کورد نین. دەق پیرۆزەکـانی ا پـارزراون. ب سـتا و دەق پهلوییکانـدئایینی زەردەشتی لنـاو کتبـی ئاڤ

نووسینوە و کۆکردنوەی بشـکانی ئاڤسـتا ل سـردەم جیاجیاکانـدا، بـۆ جار بشک ل ئفسانی میللتی کورد ل شوەی سرزارییوە گـۆڕا یکم

١یان وەرگرت.یو شوەی نووسراو

تنیــا ێنــاکر یۆبــ مــارکراون،ۆمرییکاندا تۆســ ژگــاریۆر ل کــورد میللتــی ئفســانی ل گرنــگ کیبشــ - ١ کـوردی زمـانی یکراویدیـار کیوەزارشـ و زار ب ئفسانانی ئو یان و ژووییم کیناغۆق ئفسانکانی

٢١

٢٢

ی خــــۆیتی و ب هــــۆی ئم یئفســــانی کــــوردی خــــاوەن تایبتمنــــدک وەیــدییان ــایبت و ســربخۆ تایبتمن ئفســانی کــوردی شوناســکی ت

پکھـــــاتی ئفســـــانی وەردەگرـــــت. ئم تایبتمنـــــدییان ل چوارچـــــوەی ییکانی کـــوردی یدەسنیشـــان دەکـــرن. ســـرجم دەق ئفســـان کـــوردییوە

یان لرەگ و ریشــ نن ککـدی کـوردی پفســانی ئکھـاتوە، پکریسـبییان ل قۆنـاغ یداکوتـاوە. ئم دەق ئفسـان مژووی شارسـتانییتی کـورددا

ــــدابوون و پیوەســــتن ب جــــۆری ــــورد پی ــــی ک ــــانی مرۆڤ ــــانی ژی جیاجیاک بیرکردنوە و ژیانی مرۆڤی کوردەوە.

ــان، ــان، ســبارەت ب جیھ ــورد ل ســردەم زووەک ــی ک ــی مرۆڤ توانینـــــی ـــــۆی و سروشـــــتی دەوروبری، توانینک ـــــرۆڤ خ ـــــودی م ـــــوون، خ ب

فســانیــاڵ و ییئــوان خن ییدا ((جیــاوازی لفســانوانینــی ئت بــووە. ل یانــاکرێ. ل بیرکــردنوەی ئفســانییدا شــتانی ک ئو همــووواقیعــدا بدی ن) ئم تـــوانین ١٢٣:٢١٥بشـــن رووبـــدەن ب بـــابتکی واقیعـــی دادەنـــرن.))(

فســـانم واقیعـــایئواقیـــع دانـــراون؛ ئ ردەمی خۆیـــان بســـ ل ی نـــاو ییاننکــۆمگش ل رــگی ئفســانبژییوە تۆمــار دەکــران و ل نوەیکوە بــۆ

دەکوێ ل سـردەم کۆنکـانی نوەیکی تر دەگواسترانوە. کوات ب دیارــــی ــــاوازییک -معــــریف -زانین ــــدا ((جی ــــوان بیرکــــردنوە و ی مرۆڤایتی نل

ییوە بیـری یفسـانیدا بدی ناکرت و مرۆڤ ل رگی هزری ئئفسانساز) ل قۆنــاغ جیاجیاکــانی مــژووی مرۆڤایتیــدا مرۆڤــی ١٤٣:١٩کــردۆتوە.))(

کــورد توانیــویتی ب هــزری ئفســانیی ک هقــووی خیــاڵ و تــوانین و ی ئو بـــووە، ل رووداوەکـــانی ســـردەمی خـــۆی بـــدوێ و هوـــی یجیھـــانبین

وە و ب پرۆشـــوە وراڤکردنیـــان بـــدات؛ لم کـــاتدا ئفسانســـازیی کـــردۆکــی بســرهات و ئزمــوونی ژیــانی خــۆی ب ســینگی نوەکــانی دواتــر چی

سـانانی ب گشـت زار و ئف ئو سـرجم راسـتیدا ل. ندابنـر کـوردی ئفسـانی ب تنیـا ب مارکرابن،ۆت

کوردســتاندا جوگرافیــای ل جیاجیاکانــدا ســردەم ل و ژووــم ژایــیدر ب کــوردی زمــانی وەزارەکانیشــ ب ئفسـانانی ئو. ننکـدئفسانی کوردی پوسراونتوە پیکرەی مزنی ون دواتر یان و مارکراونۆت

نــاغیۆق ل کوســراونتوە و ب ئدەبیــاتی مزداپرســتی ناســراوە، بشــون پهــلوی و ســتاییئاڤ زمــانی .ننکدپ کورد میللتی ئفسانیی و ژووییم و فیکری

٢٢

٢٣

ســپاردووە. لــرەوەی ک ئفســان رۆــی مــژوو دەبینــت، ئویــش مژووەکــی پیرۆز.

ــــانی ــــاغ جیاجیاک ــــوردی خــــۆی ل قۆن ــــاتی ئفســــانی ک کوات پکھمولـود ـتوە. بـۆی (د.یی کورددا دەبینیژووتوانینی ئفسانیی و ژیانی م

ئیبراهیم) قۆناغکانی ئفسانی کوردی ب ژیانی مژوویـی مرۆڤـی کـوردەوە ی دابشــی ســر ئم ســ قۆنــاغ تتوە و بم پــی ئفســانی کــورددەبســ

جیاوازەی خوارەوە دەکات: قۆناغی ئشکوت - ١ قۆناغی گوند - ٢ )٦٩-١٥:٦٦( قۆناغی شار -٣

ر زانستیی، چـونک تـوانین و خواسـت ئم دابشکردن تا رادەیکی زۆو شــــوازی دابینکردنــــی خــــۆراک، کــــار دەکن ســــر شــــوازی توانینــــی

ی ی ئفسانسـازیی توانینی ئفسانیی، جیـاوازیئفسانیی. دواجار جیاوازدا دروست لقۆناغ م سی لفسانانو ئجۆری ئ یم پوە و بتودەک

ـــاواز د ـــن ک دەبـــن لگڵ یکتـــری جی ـــر بکی ـــاب ئوەش ل بی ـــن؛ بم ن ەبە و قۆناغکی تر دەستی ونهاتو ان پیهرکام لم قۆناغان لپک کۆتایی

کرد پونوەی لڵ ئگوتدا ژیـاوە وە. مرۆڤـی کـورد هاوکـات لشـکنـاو ئ گونــد یــان ل ن لمــان شــوه کی تــری کوردســتان یــان لینــاوچل رەنــگ

جیـان و وەش بو واتای نیـی ک ئم قۆناغـان تواو لـکت. ((ئشاردا ژیابدیوارــک ل نوانیانــدا هی، نــا... نخــر بــک بردەوامیــیک ل قۆناغکانــدا هی و ل گرمی هر قۆناغکـــــــــــــدا، کم و زۆر قۆناغکـــــــــــــانی تـــــــــــــر

) کوات دەکــرێ قۆناغکــانی ئفســانی کــوردی بگــورەی ١٥:٧٠ئامــادەن.))(ـــوانی تفســـانئ ـــدراوە ین ودا هوەیژینـــو ـــرێ. لم ت ییکانیش دابش بک

:بریتین ل قۆناغی جیاواز بکرێ ک شی سی کوردی دابفسانئ ییکانیئفسانی قۆناغ برا - ١ ئفسانی قۆناغی ناوەڕاست - ٢ ئفسانی قۆناغی نوێ - ٣

٢٣

٢٤

یدا، مرۆڤی کورد بپـی پویسـتیییکانی ئفسانی کوردیل قۆناغ برافســـــانئ وانینـــــ و خواســـــتی دەروون و ت ـــــنگ ـــــک یو ژی کانی، کۆمیی

وە. وردەوردە ئم ئفســانان جگیــر بــوون و دۆخکــی وئفســانی ئفرانــدپیرۆزیــان وەرگرتــووە. ئفســانکان ســان ل رۆژی تــایبت و ل شــونکی ــــارە ــــابی روڕەســــمی جۆراوجــــۆر دووب ــــکوە، ل ق ن خالیــــرۆز و ل پی

ی ک جــۆرە رنوە و برز و پیــرۆز رادەگیــرن. دواجــار هر لم کــاتدادەکــون ناشــتنی مــردوو ل ســردەم وبــووە. بـۆ نمــ وســتئـایینکی ســرەتایی در

ــــاو ئشــــکوتدا ــــانی ن ــــاغی ژی ــــایتی و ل قۆن ــــژووی مرۆڤ ــــانی م درینک رەنـگ ل –پیشاندەری جـۆرە ئـایینک و بـاوەڕ ب دووبـارە زینـدووبوونوە

ل شــوە و دۆخــی ناشــتنی مــردوو -جیھــانکی تــر یــان ل ژیــانکی تــردارادەســـــــت دەکـــــــات. (کـــــــارن ئرمســـــــترانگ) ئامـــــــاژەی ب دۆزیـــــــنوە

دا، چک و شونوارناسییکان داوە و پی وای ل ناو گۆڕی مرۆڤی نیاندرتاکراو دۆزراوەتوە و ئمش پیشاندەدات، مرۆڤـی کـۆن ئسکی ئاژەی قوربانی

ەڕی ب جیھانکی تر هبووە ک ل جیھانی ئستای خۆیان دەچت. رەنـگ باوۆککیــان بــۆ نیانــدرتاییکان ســبارەت ب ژیــانی کســی مــردوو کــۆم چی

م مــرۆڤـک ئوە. گـۆڕی مرۆڤــی نیانـدرتاڵ پیشــاندەدات کاتتابــکتـری گیــرن، جــۆرە ئفســانیکیان بۆ ــ بم ــان رۆژــک دەب ــان زانیویتیی خۆیــان کۆن

) ١٠٨:١رووبڕووی ئم کارەسـات ترسـنرە ببـنوە.( تـاکووە وکرد دروستبـــتوە چ روو لوانی بیریـــان لوە کـــردبتوە، ئگر ئم مـــرۆڤ زینـــدوو

تـاکودەدات؟ ئینجا ب خیای خۆیان لناو هۆشیاندا شـونکیان خوقانـدووە ئاماژەیکیــان بــۆ ئم بــتوە. ناوــک یــان مــردووەک دووبــارە تیــدا زینــدوو

ل و خۆراکیان بۆ دانـاوە. رەنـگلوپکاتی ناشتنی مردوو ک داناوە. ل نشوەسـمکی ڕلگڵ ب برەوپش چـوونی کـات و گـۆڕانی سـردەم کـۆم رو

ـــتایبتی ـــامی زۆر ی ـــر ل ئنج ـــ ک دوات ـــام داب ـــردوو ئنج ـــۆ ناشـــتنی م ان ب وی ئایین دابت. دووبارەبوونوە، خۆی ل قابکی نوێ بنا

بپی دابشکردنی مـژوو، یکم قۆنـاغ واتـا قۆنـاغی برایـی ئفسـانی ییکـانی یکوردی بـۆ سـردەمی ژیـانی مرۆڤـی کـورد لنـاو ئشـکوت و کۆتا

ئو سردەم دەگڕتوە. ئفسانکانی ئم قۆناغ لبرئوەی پیوەنـدییان وە، زۆر گـرنگن؛ هر بـۆی ب ژیانی راستوخۆی مرۆڤ ب سروشتوە هبو

٢٤

٢٥

فســانئ وە و بــۆ قۆنــاغریــان گیــراوەتبل فســانانم ئکی ئشــکانی یبییییکانــدا ســبارەت ب مــژوو و یدواتــر گواســتراونتوە. ل بگنــام مژوو

ــ ــرد ب نم زارمدەر و هوتی شــانشــکــای کوردســتان، ئ ونیکی وجوگرافیــرن. ((شو ــاغ دادەن نوارناســی ئمریکــی، ســولیکی ل کــاتی دیــاری ئم قۆن

هکـۆین شونوارناسـییکانیدا ل ئشــکوتی شـاندەر ئسـکبندی مرۆڤــی نیاندرتای دۆزییوە ک مژووەکی بۆ دەوروبری شست هزار سـاڵ بر ل ئستا دەگڕـتوە و هروەهـا (گـارود) ل هکۆینوەکـانی ل ئشـکوتی

ی ئــــادەمیزادی دۆزیــــوەتوە ک مــــژووەکی بــــۆ هزارمــــرددا شــــونوارــــــتوە.)) ( ڕســــــتا دەگئ ر لزار ســــــاڵ بــــــا ه )) ٣٤:١٧دەوروبری پنج

زگـرتن لکانی روڕەسـمـوەی رچوارچ رایی کـورد لی قۆناغی بفسانئ(خواوەنــدی دایــک)دا خــۆی دەنــون و دواتــر ل نــاو ئفســان ئایینییکــانی

ریان دەدۆزرــتوە، ب تـایبتی ئـایینی زەرڤــانی ک قۆناغکـانی تـردا شـونوا دواتر ب درژی باسی دەکرت.

ل ئنجــامی گــۆڕانی شــوازی ژیــان و دابینکردنــی پویســتییکانی ژیــان، ــژوو ی مــو ــاغکی ن ــاو قۆن ــت ن دەن ــ ــورد پ ــی ک ییوە. لم قۆنــاغدا یمرۆڤوانین و بیـری ئـکانی ژیـان، تڕەتییبن هۆی گۆڕانییش گۆڕانیـان بفسـان

بسـردا دــت. دواجــار ئفســانی نــوێ دــن ئــاراوە و ئفســانی ســردەمی کۆن جگی خۆیان ب ئفسانی نـوێ دەسـپرن، ئگرچـی هروەک پشـتر ئامـــاژەی پـــدرا، هنـــدێ ل بنمـــا ســـرەکییکانی بـــۆ قۆناغکـــانی دواتـــر

. ١دەگوازرنوەاوکـات لگڵ قۆنـاغی مژوویـی قۆناغی ناوەڕاستی ئفسـانی کـوردی ه

گوندنشــــینی و شارنشــــینیدا. ل ســــرەتای ئم قۆنــــاغدا مــــرۆڤ هوــــی دروستکردنی گوند و مایکردنی گیانلبرانی داوە و ب مبستی دابینکردنـی

وە و دواتـــر ل گونـــدی وون ل ئشـــکوتی شـــاندەردا مردوویـــان هر ل نـــاو ئشـــکوتدا ناشـــتونمـــ ۆبـــ - ١

نـاو ژووری خانووەکانـدا ل هر مردوویـان ئشـکوت، ناو ئایینی و ئفسانیی نریتی ی(چرمو)شدا بپ یکمـین و بودەبـنوە کوردستاندا برفراوانکانی دەشتانی ئشکوت ب پوە. دواتر ک دانیشتووناشتو

ســۆمرییکاندا شــارە ل ناســراوە، ســۆمری انییتیشارســت ب ک دادەمزرــنن شارســتانییت بناغکــانی زووەکــانی ۆژگــارەی نریتــی ئفســانیی و ئــایینی رپــ ب و خانووەکانیــان ژووری نــاو ل هر مردوویــان

،)١٥٨،١٣٥: ١٥١( ،)١٠٤-١٠١: ١٦( ،)٧٥: ٨٢( وان؛بـــ ە.وناشـــتو گونـــدەکان و ئشـــکوت ل بابوباپیرانیـــان ).٤١-٣٦: ١٦( هروەها و) ٣٣-١٧:٣٠(

٢٥

٢٦

وە. هرەوەزی و وخۆراک و پویسـتییکانی ژیـان، دەسـتی ب کشـتوکاڵ کـرد یبتمندییکانی ئم قۆناغن. کۆڕبستنی شوانی بر ئاگردان، ل تا

بــۆ مــرۆڤ دنــت ئفســانی قۆنــاغی ناوەڕاســت کۆمــک پیــامی نــوێــــاراوە. پیوەســــت ــــان و ئ ــــدە جۆربجۆرەک ــــرۆڤ ب خواوەن ــــانی م بوونی ژی

دەرکوتنی روڕەسمی جۆراوجۆر ب مبستی رازیکردنی خواوەندەکان لم ەکن. ئفسـان ل نـاو ئم قۆناغدا، بشکی گرنـگ ل ژیـانی مـرۆڤ داگیـر د

ون وکۆمگ نویان ئوەندە بهزە ک ب تواوی رۆی ئایین دەبین. بۆ نمئــــایینی زەرڤــــانی تواو گشــــ دەکــــات و ل زــــدانی ئم ئــــایینوە، ئــــایینی

دەبـــن. گشـــی بیـــری ئفســـانیی زەردەشـــتی، مـــانوی و ئیـــزەدی لدایـــکمرۆڤـــی کـــورد ل ـــاغی ناوەڕاســـتی ئ ـــۆ فســـانی کوردقۆن ـــدا، هۆکـــارک ب ی

نــــووکواتــــا ه ک بــــوو بــــۆ یدروســــتبوونی ئــــایین بی و دەروازەیکییرەو ینگاونـــــــــان بئـــــــــایینی زەردەشـــــــــتیه ل رســـــــــتی ککتاپ ودا ه

ییکان، بۆ بدیھاتنی ئم ئامانج برچاو دەکون. گرنگتـرین هۆکـار یسرەتاستنوەی ئفسـانکان، داهنـانی لم قۆناغدا ل بواری گش و گۆڕان و گوا

نووسین بوو. ل رگی ئم داهنانوە بوو ک ئاوگۆڕی کولتووری ل نوان کــان هــاتینو گکتــر مرۆڤــی کــۆمکــان لتهــۆی نووســین میللئــاراوە؛ ب

نزیک بوونوە و ئزموونی میللت جیاوازەکان بوون کرەسـیکی خـاو بـۆ ئ دانی فیکــری و لپشــــک کــرد و گــان ل ــان کاری نجامــدا ئفســانی میللت

وت. گۆڕانکارییان تک پشتر ئاماژەمان پدا، قۆناغی ئفسانی نوی وەکوسیمین قۆناغ هر

ــاکوکــوردیی ک ل دوای رووخــانی دەوتــی ساســانییوە ئســتای ئمــۆ توی توە. لم قۆنــاغدا ئیتــر مــرۆڤ خــاوەن ئزمــوونکی لبــن نهــاتودەگــر

ژیان لسر رووی زەویی. شارستانییت پشکوتووەکان تکڵ ب یکتـری بـــوون. ئـــاوگۆڕی بازرگـــانی و سیاســـی هۆکـــارکن بـــۆ زیـــاتر تکبـــوونی میللتــان. ئفســانی کــوردی ک ل قۆناغکــانی پشــوو وردەوردە ســیمایکی

نــاو تواو و روونــی بخــۆیوە گرتبــوو و بشــکی گرنگــی ئفســانکانی لزەرڤــانی، میھرپرســتی، زەردەشــتی، مــانوی وەکــوئــایین جۆراوجۆرەکــانی

ــاوەکی ــوێ ب ــوانین ن ڵ تگخــۆی ل ــوای ــر دەب ــوون، ئیت ــر بب ــد جگی و...هت سردەمی تازەدا بگونجن ک لگڵ هاتنی ئایینی ئیسالمدا بو و باو ببوو.

٢٦

٢٧

ــایینی ئیســ ــوونوە و گشــی ئ ــاغدا دوای بوب الم، ئفســانی لم قۆنبرهمکی پیرۆزی نتوەیی ئیتر ب یکجـاری بوالوە ننـرا، وەکوکوردی

ـر ناونیشـانی نـوێ و لژ کی نـوێ و لتسیما و روا مجارەیان بکو ئببی ئی کوردەوارقاگکۆم ی نوێ لبـوونی خـۆی دا. فسان ـژەی بیدا در

نــدە گرنــگ بــوون ک خۆیــان نــاوەڕۆکی ئفســانکانی قۆنــاغی پشــوو ئوەـــوی کـــوردییوە و ئگر ب وردی ســـرنجی ـــاو ئفســـانی ن ـــدبووە ن خزانئدەبـی ســرزاری کــوردی بــدەین دەتــوانین ب دەیــان ئفســانی قۆناغکــانی پشووی ئفسانی کـوردی دەسنیشـان بکیـن ک ل ژـر ناونیشـانی نـوێ و

میھرپرستی و خواوەندی باسی –ل رووی ناوی پاوانوە –پاوانی نوێ پیت و برەکت و خواوەندەکانی تر دەکن.

ئاماژەمان پـدا ل ئنجـامی ئم سـ قۆنـاغ دەتـوانین پی ب وەکوهر ی کـوردی لفسـانـک ئاشـکرابوو ئین. کاتی کـوردی بـبفسـانی ئکھاتپ

کـرێ کووە دت و پکھـاتکی چـۆن و ب چنـد قۆناغـدا تپڕیـوە، ئینجـا دە تایبتمندییکانی ئفسانی کوردی دەسنیشان بکین.

ـــــوو ـــــدییکانی شـــــونی هم ـــــری تایبتمن ـــــان و ئایینـــــک هگ ئفسدەرکوتنییتــــی، واتــــا جوگرافیــــا دەورکــــی ســــرەکی هی ل دیــــاریکردنی

ــــدییکانی ئفســــاندا. ــــووتایبتمن ــــانی هم ــــدی ژی ــــایکیش ناوەن جوگرافیون کوردسـتان ل دـر زەمـانوە ل وللتـک. بـۆ نمـکولتووری و مژوویی میــاکوســردەمی ئشــکوتوە ــ ت ــانی میللتــی ئم ــا و مبنــدی ژی ۆ جوگرافی

میللتکــیش خــاوەنی زمــانی تــایبت ب خــۆیتی. زمــانی همــووکــورد بــووە. ــی و ــانی مژووی ــاغ جیاجیاک ــورد ل قۆن ــی ک ــانی ک میللت ــوردی ئو زم ک

داڕشـتووە و ل نوەیکوە دواوە و ئفسـانکانی خـۆی پـی ئفسانیی، پنتوەیکــی کــۆن وەکــوبــۆ نوەیکــی تــر گواســتوویتییوە. بمش کــورد

فســـانئ ـــژی بـــۆ خـــۆی تۆمـــار کـــردووە، ئاشـــکرایکـــی دوور و درژوومنین یییکان بۆی دەبیسرچاوەیکی گرنگ بۆ ساغکردنوەی رووداوە مژوو

دەکرـــت. شـــاینی تو ل نـــوان ئفســـان و مـــژوودا بدیپیوەنـــدییکی پـــی بردەوام همولـــود ئیبـــراهیم) ل ئنجـــامی تـــوژینو ئامـــاژە پـــدان ک (د.نی خـوارەوەدا کـۆ دییکانی ئفسانی کـوردی لم خـاتوانیویتی تایبتمن

٢٧

٢٨

ادەیکی زۆر جــگی زیــاتر تــوژینوە لم بــابتڕبکــاتوە، بجۆرــک ک تــا بم توژینوەی نادات:

تایبتمندی زمان - ١ تایبتمندی مژوویی - ٢ تایبتمندی ئایینی - ٣ تایبتمندی جوگرافی - ٤ )١٦:٢٤،٢٥تایبتمندی دابونریتی کۆمیتی ( - ٥

یانی سرەوە هر ئفسـانیک ب زمـانی کـوردی یبپی ئم تایبتمندــورد ــان ک ــۆن ی ــوردی ک ــانی ک ــت جــا چ ب زم ژرابم داڕرجســتا و ســی ئ

شوەزارەکانی زمانی کوردی بـت، ئفسـانیکی کـوردیی. هر ئفسـانیک ــورد ــژووی ک م ک لیــان گۆشــ ــتوە ی ــورد بگ ــی ک بســرهاتکی میللتــــای ــــوردیی. هر ئفســــانیک ل جوگرافی ــــدات، ئفســــانیکی ک پیشــــان ب

وری کـورد بکـات، بووبت و بـاس ل دابونریـت و کولتـو کوردستان ل دایکئفسانیکی کوردیی. سرجم ئو ئفسانانی ل قابی ئایینی کورددا باس

وەک و نیشــتمانی ول چــۆنییتی دروســتبوونی زەوی و ئاســمان، مــرۆڤ و ر.کی کوردیییفسانوە ئن، ئکورد بک

و مژوو: فسانه ندی نوان ئه یوه په

ــدا پــۆلین بگومــان ئوەی ئمــۆ ل چوارچــوەی زا نســت مرۆڤایتییکاندەکرت، ل رۆژگاری کۆندا ل ژر ساباتی ئفساندا درژەی ب ژیانی خۆی

زانســــتک دەکوــــت نــــاو زنجیــــرەی زانســــتی وەکــــودەدا. مــــژوو ئمــــۆ مرۆڤایتییوە و گرنگترین ئرکی، تۆمارکردنی رووداوەکانی نـاو کـۆمگی

ئم ســردەمی ئســتا رووداو و کــووەمرۆڤــایتیی. ل رۆژگــاری کــۆنیش ە ک دەب تۆماریـان وبسرهاتی گرنگ هبووە و مرۆڤ هستی بوە کردو

بکات. ئاشـکرای ک تۆمـارکردنی بسـرهاتی خواوەنـد و پـاوان و رووداوە ک ــرەوەینن. لکــدپ فســانئ کی گرنــگ لشــب ،گکــانی نــاو کــۆمگرنگ

نوان ئفسان و مژوودا دەکرت.هست ب پیوەندییکی قووڵ ل

٢٨

٢٩

مرۆڤی رۆژانـی زوو ب مبسـتی تۆمـارکردنی رووداوە گرنگکـانی نـاو ــان ب ــارکردنی رووداوەک ــردووە، چــونک تۆم ــۆ ئفســان ب ــای ب ــۆمگ پن کــبی ــاو هگ ــان لن ــوون و مانوەی ــۆ بردەوامب ــارک ب ــانی ئفســان، هۆک زم

دا رۆـی ـانسـتی مـژوو ل سـردەمی نوکولتوور و مـژووی گلـدا. کوات زئفسانی رۆژگارە دوورەکان دەبینت. بواتایکی تر مژوو درـژە پـدەری ئفسانی ل تۆمارکردنی رووداوە گرنگکانی ناو کـۆمگدا. بـۆی گـوتراوە:

ـــژووە.))( م فســـانـــی زوو، ئ ـــی رۆژان ـــگی مرۆڤ ـــی ٢٧:٧١((ل روان م پب (دەدات هروەک (لــوی ســان و مــژوو ب یکوە گــرێئاســتک هی ک ئف

گیشتنک ل نـوان مـژوو و ئفسـاندا بدی وس) دەنووست: ((ب یکشترا) ئوەی ئفسـان و مـژوو پـکوە گـرێ دەدات، رووداوە؛ ٥٣:١١٠دەکرت.))(

فسـانـوان ئن ک دەخـاتودایم رووداوە، مکانی تۆمـارکردنی ئگم رب ک ئویش بۆ شوازی کاری ئم دوو بابت دەگڕتوە. و مژوو

کوات چۆنییتی تۆمارکردنی رووداوەکان ب شوەی زمانی ئفسـانیی یــان تۆمــاری مژوویــی، مودای نــوان ئفســان و مــژوو ئاشــکرا دەکــات. ـــو ـــاون و بک ـــژووانی ل ئفســـان دانب و موەی ئـــدن ـــگ ب خون ((رەن

ئفســــانن، بکــــرێ مودای نــــوان ئفســــان و مــــژوو ک ل درژەپــــدەری ) لـرەدا دەبـ بگوترـت ٥٥:١١٠ئندشماندا جگی گرتووە، لنـاو بریـن.))(

مژووی ئفسـانیی خـای پیوەنـدی نـوان ئفسـان و مـژووە و پکوەیـان و مولود ئیبراهیم) سبارەت بم بابت دەنووست: ((سر دەبستتوە. (د.

) بمش دەردەکوـــت ١٩٤:١٥کلکـــی ئفســـانو مـــژوو دـــتوە کـــن یک.))(ـــی ـــدەری ئفســـانی ل ئرک ژەپخـــۆی، در ت بـــایب ـــاغی ت ـــژوو ل قۆن م ڵ هــاتنگگومــان لتی. بی مرۆڤــایگتۆمــارکردنی رووداوەکــانی نــاو کــۆم

، ینداهنـانی نووسـ وەکوکایی کۆم گۆڕانکی ریشیی لناو کۆمگکان گیشتنی کولتوورە جیاجیاکـان، مـژوو شارنشینی، گشی بازرگانی و بیک

ــۆمگی ل ئســتۆی، شــونی ــاو ک ــانی ن ــارکردنی رووداوەک ــی تۆم ک ئرک ی لگوەی رووداوەکــانی نــاو کــۆمانــرکــی گئ وە کی گــرتفســانئئســـتۆ بـــوو. (لـــوی شـــتراوس) دەـــت: ل کـــۆمگی ئســـتاماندا مـــژوو

).ستۆ دایئ ی لرکم ئمان ئو ه یفساننگرەوەی ئ٥٥:١١٠شو (

٢٩

٣٠

بپـــــی ئم تـــــوژینوەی دەردەکوێ ئفســـــان مـــــژووە، مژووکـــــی سرزاری و سروچاوەکشی بۆ مرۆڤـی رۆژگـاری کـۆن دەگڕـتوە. ((ئم

) بمجـــۆرە دەردەکوێ ٢٦:٧١ۆک نیـــی، بکـــو واقـــیع).((ئفســـانیش چیـــــامــژووی ئ ادەیکی زۆر رەگ و ریشــیکی واقیعــی هی و ب ڕفســانیی ت

وە وزمانی تایبت ب خۆی رووداوە واقیعییکانی سردەمی خۆی تۆمار کردـــانی دوا ـــۆ نوەک ـــادە) ڕو ب ـــۆز و گل گواســـتوونیتوە. (میرچـــا ئیلی ۆژی ه

جخت لسر ئوە دەکاتوە ک ئفسان ل ناو کـۆمگ زووەکانـدا ((باسـی م بکان دەکــــات و ئوەرە بــــان سروشــــتییــــژووی بــــوونرهات و مســــ

ــــرۆزە.))( ــــا راســــت و پی ــــژووەش ب شــــوەیکی تواو رەه زۆر ٢٧:١٤١م (ــــــان و ــــــۆزە جیاجیاک ــــــیللت و ه ــــــی ســــــبارەت ب م ئفســــــانی مژوویبسرهاتکانیان هبوون ک ب ناواقیعی دانراون، کچی ل سردەمی نوـدا

نوەی شـودۆزیـن بفسـانم رووداوە ئیــان یواری ئکسـیما واقیعیی ،ییان بدیارکوتووە.

ـــــۆمیرۆس) رووداوی ـــــرۆوا ک (ه بســـــرهاتی شـــــاری ئفســـــانیی توخــانی ئم شــارەی ل ســر دەســتی وگمــاڕۆدان و شــڕی درژخــاین و ر

(میســینییکان) ل کتبــی "ئیلیــادە"دا هۆنیــوەتوە، دوای نــزیکی ســ هزار ــانی ئم شــارە ئفســان هارســاڵ شــونو یی دۆزراوە. ((شونوارناســکی یک

دا تــــرۆوای ١٨٧٠الوی ئمــــانی ب نــــاوی هــــاینریش ئشــــیلمان ل ســــای ــــ ــــی ئفســــانوە مژووکــــی واقیعــــی ) و بم٥٩:٩وە.))(یدۆزی د جــــۆرە ل

بدیارکوتوە. جگ لوە (ئنتۆنی کریسـتی) ل کتبـی "ئفسـانکانی چـین"دا ا مــاوەیک بر ل ئســتا فرمـانەوایتی بنمــای ســیا و شــانگ و دەـت: تــ

ســـنووری دەســـتیان ب ئفســـان دادەنـــرا، کچـــی هکـــۆین و دۆزیـــنوە ١٩٢٧یانــگ ل ویالیتــی هونــان ل ســانی نــوان -شونوارناســییکانی ئــان

ــاکو ــای شــانگی ســلماند، بم ١٩٣٨ ت ــی بنم ــوونی مژووی ــاکوب ئســتا توونی مژوویــــی بنمــــای ســــیا دەرنکوتــــووە ک رەنــــگ هکــــۆین بــــ

).نلمبســـــ مـــــاتوو ئ ) کوات ئفســـــان ٢٥:٤٨شونوارناســـــییکانی داهییکـــان ک یدەتوانـــت هۆکارـــک بـــت بـــۆ دۆزیـــنوەی شارســـتانییت مژوو

هشــــتا ل ژــــر خــــاک دەرنکــــراون و دۆزیــــنوەی ئم شارســــتانییتانش ۆ ئوەی بسلمن، ئفسان مژووی سردەمی کۆن.بگیکن ب

٣٠

٣١

ژووی ئهیی آورد فسانه م

جوگرافیای ئفسانیی:

ــــت، دەبــــلــــی کــــورد بکریی گفســــانــــژووی ئوەی باســــی مر لب ی دەقپش بمت. ئیی نیشتمانی کورد دەسنیشان بکرفسانجوگرافیای ئ

فســانشــی (یئســتادا بئاڤ ــت. لکان دەبردی ییرگــوەدات، پ١ڤــی دەئ ، )دا هاتووە:٣،٤بندی

خوقانـدم، -ئهـوورامزدا –((یکمین نیشتمان و وتـی خـۆش ک مـن ]٣[بندی "ئیرینڤاچ" بوو. ل کناری رووباری "ڤنگھۆ داییتی".

لوێ دە مانگ زستان و دوو مانگ هاوین و لو دوو مانگشدا هوا بۆ )٧٧:٦٥٩](٤ساردە)).[بندی ئاو و خاک و دارودرەخت

بپــی ئم دەق دەردەکوــت ئیریینڤــاچ یکمــین نیشــتمان ک لالین ئهورامزداوە ئفرنراوە. ئیریینڤاچ ناوکی لکدراوە ل دوو بشی (ئیر)،

ــای نجیــب و رەســن و خــاندان و دۆســت ــاری) بوات ــای ١(ئ ــاچ) بوات و (ڤوە. (د.مــحمد ئمــین هورامــانی) دەنووســت: ئاخــاوتن، بــژە، وــژە پکھــاتو

(واک، وەک، وـژ، وـژە، ((چاوگی ڤاچ ئم مۆرفیمـانی لـ دروسـت دەکرـت ــــــت ــــــژ، وی واچ، وت و وــــــاچۆ، واچ ــــــاچ، ڤچڤچ، م ــــــژە، ڤاچڤ ــــــژ، ب ب

) رەنگ ل سرەتادا ڤـاچ تنیـا ب واتـای شـوەی زمـان و ١١:٢٨ویت،...هتد.))(ــت، ب ــردوئاخــاوتن بووب ــای شونیشــی رادەســت ک ــۆی وم دواجــار وات ە. ب

وەکــودەکــرێ ڤــاچ رــک برامــبر بــت ب پاشــگری "ســتان" بــۆ نــاوی شــون ستان و زۆر شونی تر ک بم پاشـگرە کۆتـایی دـت. ڕناوی کوردستان و لۆ

ون (د. مولـــــود ئیبـــــراهیم) ل توژینوەیکـــــدا دەنووســـــت: ((ل وبـــــۆ نمـــــگــای تــریش هکوردســتان ج ی (ڤــیچ) وەکــون کڵ وشــگل (ن ڤــیچئیــری)

ــاوە و ب شــونی تــری کوردســتان دەگــوترن. نــاوی لکــدراوی تریــان پکھن

١ - م توڕبای ئوەییری( ژینئ (واتای ب )ـد) اڕهـاو( و) ڕێهـاو( ،)ستۆدزمـانی ئنمـون ۆبـ. ت ل سـتای ) ئیــر( ۆبــ وشــی ئم رەگــی و تــدەبر بکــار ســتایتیۆد واتــای ب) ئــارا( موکریــان نــاوچی ل کوردیــدا

دەگوەڕم. تئ تباب ب ـهوتک م و نیـیئ یوشـ ک لینـاوچ ـکاردەبر بت شـ کبو گرنـگ کی .تنکدپ ئیریینڤاچ نیشتمانی ل سرەکی

٣١

٣٢

-یی ک ل مـژوودا ب نـاوچی (بۆتــانی(بوهتـان ڤـیچ) نـاوکی دیــاری مـژووەش) ک شـــاخکی ســـر ب ڕبوختـــان) گـــوتراوە، جـــگ لم (کـــوە -بوهتـــان

) بم ٥٥:٢٠کی ئم کوە رەش ب (ڤیچ) ناسراوە.))(: بشیپارزگای سلمانی(دۆسـتان) رادەسـت پی نـاوی لکـدراوی ئیریینڤـاچ واتـای نیشـتمانی ئـاری

ــاتو ــان پکھ ــرە و هــۆزە جیاجیای ــی ئو تی ە ک ل رووی ودەکــات ک ل یکتوپــــی زمــــانین. (دەوتشــــاهی) وزمــــانوە لــــک نــــزیکن و ســــر ب یک گر

ستاناســی موەزارە جیاجیاکــانی کــوردوزنــی کــورد دەنوئاڤت: ((شــی، ســ ) ١٠٣:٦٧زمانی سرەتایی ئارییکان بووە.))(

ل الیکــــی تــــریش دەکــــرێ ڤــــاچ ب شــــوەزارکی ئاریــــایی دابنرــــت و وەکــوقســپکرانی ئم شــوەزارە جیــاواز بــن ل تیرەکــانی تــری ئــاری، هر

ــداوە و دەنووســت: شــوە (ئرت ئران) ک (بهــرام فرەوەشــی) ئامــاژەی پــت،( ــان د ــاریی پیرۆزەک ــای ئ ــۆت (ئردەالن) و ب وات ــویکی ب ) (د. ٦٧:٢٨ن

مدئمین هورامانی) پیوای ڤـاچ همـان ئو زمـانی ک ئارییکـان پـی همحـــــاوچیکی برفـــــراوان ل هورامـــــان و ئردەن و دەوروبری دواون و ن

زمان ئمـۆ ب هورامـی ناسـراوە، لم وباری سیروان پی دواون و ئمورست: ((زمـانی ماچۆ=هورامـانی) و زمـانی (ئاریانڤـاچ) هردوو وبارەوە دەنو

تـــی (ئاریانڤـــاچ)یش، بریتـــی بـــووە لکن و وکـــی (ورامـــانیه) کـــانیناوچئمــۆو ناوچکــانی ئردەن دەمــی ئردەنیــان و حوزی ســیروانی دەمــی

و زمانی و (یانیانک) و کـانشـی گاتب (سـتائاڤ) تی (ئاریانڤـاچ)یش، زمـانیــان دــرینی ــوی ئو زم ــۆش، نوەی ن ــانی ئم ــانی هورام ــانی ناوچک زم

((.١گاتاکان)٢٩،٣٠: ١٢ کن لشن بردەورامان و ئکانی هگومان ناوچب (ــاچ ل ســرەتادا هرمکــی ــاچ، بم نیشــتمانی ئیریینڤ نیشــتمانی ئیریینڤ

ردار بووە و دواتر ب ناوچکانی دەوروپشتیشی گوتراوە. ئاشکرای ک وسنوئیریینڤـــاچ یـــان ئـــاران ڤیچ(ئارانســـتان) ب واتـــای نیشـــتمانی دۆســـتان، ئو

پیوەنــدییکی و کــوردیی زمــانی خــوارووی زاری ب ســر زارەکــانی وەشــ ل کــن هورامــی یکگومــاب - ١

ــن ل رۆز یکجــار ــانی وان ــانی وەزارەیشــ ئم و ســتاییئاڤ زم ــدا زم ئوەشــدا ڵلگ مب هی، کوردیــاکر ــ ســتاییئاڤ زمــانی همــان ســتائ هورامــی زمــانی ینــب ێن ی زمــانی تایبتمنــدییکان چــونک ن؛ۆک کاتیشـدا همـان ل. بـووە دابش سـتادای ئیکورد زمانی وەزارەکانیش و زار سرجم سر ب ستاییئاڤ

ـــی ـــان نک وەزارەشـــ هورام ـــ زم ـــا یۆب ـــدییکانی ل کبشـــ تنی ـــانی تایبتمن داۆلخـــ ســـتاییئاڤ زم .توەۆکردۆک

٣٢

٣٣

هرــم بــووە ک ل ئنجــامی یکگرتنــی کــۆم تیــرە و هۆزــک پکھــاتبوو. تیــرە و ری نــاوچی ژیــانی ئووری ئم هرــم بنــدە ب ســنووبــۆی ســنو

ــری ــانی ک یکتــی ئی ــدبوو. دوای هــۆزە جیاجیای (دۆســتکان)یان دامزرانبالوبوونوەی ئـایینی زەردەشـتی، زمـانی زەردەشـت ک سـر ب یکـک لو

ی ئـایینی دەبـت زمـانی زاـی نـاو ئم یتیرە و هـۆزان بـوو ب هـۆی سـروەرـــایینی ـــوونوەی ئ ـــر ل ئنجـــامی بوب ـــۆزان. دوات ـــرە و ه زەردەشـــتی ل تی

ـــاو ـــوو ب ن ـــانی ئاڤســـتا ب ـــانی زەردەشـــت ک زم ـــاچ، زم دەرەوەی ئیریینڤنیشـتمانی ئیریینڤـاچ ریوجۆرە سـنو هۆزەکانی تریشدا بودەبتوە و بم

(د. محمد ئمین وەکوتر دەبت. لرەوەی ک زۆرک ل توژەران برفراوانە ل ناوچکـــانی هورامـــان و هورامـــانی) پیـــان وای ئاریانڤـــاچ بریتـــی بـــوو

ری ئم ونت سـر سـنوودەوروپشتی ک ل راستیدا دواتر ئم ناوچان هـاتو نیشتمانوە.

ینڤـاچ. سـرجم ئاڤستاناسـان یزەردەشـت لدایکبـووی نیشـتمانی ئیرــۆنترین بشــی ئاڤســتای و ســر ــان ک ــۆکن ک گاتاک ودی ولســر ئم رای ک

ــــانی ئاڤ ــــی ئو زار و شــــوەزاران خــــودی زەردەشــــت. زم ســــتایی ب دایک م زمـانون و ئورە بـجیاکراوەکـانی کوردسـتانی گ شـب ل ت کدادەنرشـــوە کـــۆنکی زمـــانی کـــوردیی. بم پـــی ئاشـــکرای زمـــان یـــان ڤـــاچی ک لشــــــاچیش ب ـــوردیی و ئاریانڤ ـــانی ک ـــۆنی زم ئاڤســـتایی شـــوەیکی ک

رەدا دەبل .ورەیوەزاری کوردستانی گوەی شـل وە بدەین جگئاماژە بی ئیریینڤــاچ بر کــاریگری شــوەی وتیــرە و هــۆزە ئارییکــانی دانیشــتو

ــــ ــــاچی ئاڤســــتایی) کوت ــــانی دەق ئایینییکــــان (ڤ ــــلی وزم وە، ل رووی پ دەق پــــــۆلین کــــــراون و ل م تیــــــرانوەش ئدانییتی و خــــــانیکــــــۆم

. بـگش بـۆ ئم بۆچـوون دەقـی ئاڤسـتای. ئایینییکانیشدا ئاماژەی پـدراوەدا ئامـاژە ٨٧، بنـدی ٢٤ون ل ئاڤسـتادا فروەردیـن یشـت، کرتـی وبۆ نمـ

بنمای ئاری و تیـرە و نژادی ئـاری ١بوە دراوە ک ل پشتی گیمرتن) لم بنــدەی ئاڤســتادا بــۆ ناوهنــانی بنمــای ئــاری و ٥٦:٧٨دەرکوتــوون.(

. بـووە ۆڤونی مـرونمـ یکمـین) ێیـانی ک دەمـرگ ئو( واتـا) تنل ئدەبیاتی مزداپرستیدا (گیمر - ١

مردنــــی دوای ۆڤییاکانی ســــر ب ئدەبیــــاتی مزداپرســــتی، یکمــــین دوو مــــریئفســــان دەق بپــــیرمین و رژانی تگم ۆیتوەر ئر بۆ ەبوونو زەوی س نجامی لوەی ئی، شـیبوونکتـۆی وە بشـ

ی،)مشیان و مشی( ناویان ک ۆڤشتی ئم یکمین دوو مرپ ل و دەڕون زەوی ل رواس پیکری ومایری جیاجیاکانی هۆزە و تیرە و بندی ئند ب.

٣٣

٣٤

ی ئاری دوو دەستواژەی جیاواز بکار براوە. بنمای ئاری ب تیرە و هۆزئیرینم) تۆمـار کـراوە. (نـافو) -نافو m&naiiria-OfAn( شوەی

-m&naiiria(بواتــــای نــــاوک و بنمــــای ســــرەکی دــــت. شــــوەی mvrxic مچیتر- (مچیتـر) .کاربراوەم) بۆ تیرەکانی تری ئاریی بنیریئ

واتای تیرە دروەری بنـاوک و سـ ن بیـریی ئمـابن م دەقی ئپت. بســرجم تیــرە و هــۆزە جیاجیاکــانی ئــاری دادەنــرن. ب واتــایکی تــر ئم بنمــای ل رووی پــلی کــۆمیتییوە خــاندان بــوون و نــاوکی ســرەکی ـــاوە. ـــان پکھن ـــانی ئم ناوچی ـــۆزە کوردییک ـــوان ه تی نـــی دۆســـتای یکت

ـــان ـــاوتنی ئم بگوم ـــونک شـــوەی ئاخ ـــووە، چ ـــای ب زەردەشـــت لم بنم بنمای بهۆی ئاڤستاوە ب سر شوەکانی تردا زاڵ بووە.تـی ئیریینڤـاچ ل بنمای سرەکی و تیـرە و هۆزەکـانی تـری نـاو یک

یتی نیشــتج وخۆشــترین و یکمــین نیشــتمان ک ئهــوورامزدا ئفرانــدوئیبراهیم پوورداود) دەت: ئیرینڤاچ ب بم بابت (د. بوون. هر سبارەت

سرجم ئرانی گورە نگوتراوە، بکـو نـاوی بشـکی ئم نیشـتمان بـووە جار ئارییکان لودا نیشتج بوون و دواتر برەو پشـوە ک بۆ یکمین

نی تیـــدا نیشـــتج بـــوون ب ئـــران رۆیشـــتن و ســـرجم ئو نیشـــتماناــۆ ســلماندنی ئم بۆچــوون ک ٣٨: ٥٤(١ان.ناســر ــرە ب ــی ت ) ئوەش بگیک

ــاچ ل ســرەتادا هرمکــی ســنو ــوای نیشــتمانی ســرەکی ئیریینڤ ردار وپیرداوددا ک دەب سرنجی پبـدرت ئوەی وبووە. خاکی تر ل بۆچوونی پو

ـژووی ک ل سردەمی نوێ وتـی ئسـتای ئـران بم نـاوە نـاوبراوە و ل میی يپـارس و دەسـت بنمـا وەکـوکۆندا وتی ئستای ئران بناوی تری

ــابتی گومــانب - ١ ــ ب ــو الی ئارییکــان چیۆک ــپ گرنگــی رۆز فارســکان ژەرەت دەدرو ت ــژ ل ر ری یکــاریگ

ـــان ناســـراون ل شـــوپ تناســـانژهۆر چـــوونیۆب ـــانوای ئو گالنی ب ئارییک ـــر نیی ـــاتو ت ن و ل وه تنیـا چکیانۆک و نژاد ئاریایی گالنی بابتی ژینوەیبوون. ب رای ئم تو نیشتج رانداری ئوسنوـــاری ناچـــوونۆب ـــک و ئوانی ک ب ئ ـــرە و ه ـــانی زەۆســـراون تی ـــانی ودانیشـــتو جیاجیاک ـــاری چیاک ی بن

ئوە تویــدابور کیشچۆکــ ئگر هروەهــا. ســییکانۆکوردســتانن ک زمانکشــیان ســرب زمــان زاگر شترپ هروەک و کوردستان ۆب تر نکانیشو ل نک بووە تر نکانیشو ۆب کوردستانوە لم گومانب

تـد یتیڕهاو و ستۆە، ب واتای دوهاتو ئیری وەیش ب ستادائاڤ ل اراوەییز ئو دراوەپ ئاماژەیئ تــاکو کســتاش و هــلکان واتــا ئنرەســ یــریئ ی کیی پــیکورد زەۆو نــاوچیــانوەک کیکیــانتیی

سـتۆدبـوون وشـی (ئـارا) ب واتـای نیشتج یدات دامزراند، نیخو و زمانی خزمایتی بنمای لسر )٥٤-٨:١٧ وان؛ب سییکانۆزاگر و ئارییکان ب سبارەت. (تد بکار هر ڕێهاو و

٣٤

٣٥

رفــــراوان بـــوون، يناوچوردەوردە ب کـــانی تــــر کجووقی، وەکــــووییســــ. ئیـرین یـان ئرانـی راسـتقین ١خوارەزمی، سامانی و هی تر ناسـراو بـووە

ــــر ە و هــــۆزە کوردســــتانی گورەی. ئو شــــونی ک وت و نیشــــتمانی تیجیاجیاکــانی میللتــی کــوردە و هــیچ پیوەنــدییکی ب نــاوی ئرانــی ئســتاوە

.نیی ی لــوانو کم ئرجســ)) (تشــاهیعیمــادەدین دەو) ــی بۆچــوونیپبزامیاد یشـتدا ناویـان هـاتووە، یک بدوای یک و رـک دەکون رۆژئـاوای

ــــران ســــاو ئ ــــدا ل ســــتان و ڕە برەو لۆ(کوردســــتان). ئمش ل ناوچیک ـــــا ورمـــــ ـــــیالم و کرماشـــــان و ســـــن ت ســـــنووری قســـــری شـــــیرین و ئ

بـووە ک ل ) بگومـان زەردەشـت ل نیشـتمانک لدایـک١٠٣:٦٢دەگرتوە.))(ــــراوە. ئم نیشــــتمانش ب بۆچــــوونی ئاڤســــتادا ب یکمــــین نیشــــتمان دان

ن. نـاوبراو ب پوورداود رۆژئاوا یان باکووری رۆژئاوای ئران واتا کوردستاراشـــکاوی دەـــت: ((زەردەشـــت خکـــی رۆژئـــاوا یـــان بـــاکووری رۆژئـــاوای

) هروەهــا گــۆڕی دایکــی زەردەشــت ل گونــدی (ئمبــ)ی ٢٦ئران.))(گاتھــا،لی ترناوچ).یوەڕی نزیک ورم١٦٢:٦٦گ (

ئســتا پرســیار ئوەی ئیریینڤــاچ یــان نیشــتمانی دۆســتکان ل کــوی؟ ــرین شــو ــای نیشــتمانی ئیرگرنگت ــای ین ک جوگرافی ــار دەکــات چی ــاچ دی ینڤ

ی ئاڤســتای. (دەوتشــاهی) پیــوای ئم anvrad-iCuدەرــن -ئووشــیـــاتو ـــاوی ل ئاڤســـتادا بم شـــوەی ه ـــای ک ن ـــدەر)ە ک وچی ـــان (ئاوی ە هم

دەکوت رۆژهتی کوردستانی گورە ل نزیک شاری سن. زەردەشت لم ) ل ڤــی دەئــوەدات، ١٠٣:٨٨وشــی بــۆ دــت.(واری دووەم سرشــوندا بــۆ جــ

ە: ((دووەمین نیشـتمان و وتـی خـۆش ک ودا هاتو٥پرگردی یکم، بندی) (دەوتشـاهی) ٧٧:٦٦٠ئفراندم، دەشتی سۆغذ بوو.))( -ئهوورامزدا –من

) ١٠٣:٨٦ب دروســتی شــونی ئم دووەمــین نیشــتمانی ب (ســقز) دانــاوە.(ە زەردەشــت ل وتــی خــۆی دژایتــی دەکــرێ، بــۆی بیــار دەدات وەک دیــار

م چیـایگومـان ئاویـدەر بـووە. ئواری تـازەی بوات. هنی تر بـرەو شوب

سـکیانۆڕئ. یۆڕگـ ایـران/رانئ ناوی ۆب پارسی ناوی تیدەو کییارب ب پارس تیدەو ١٩٣٥ی ل سا - ١ واتـــایکی گـــریه ک نکۆکـــ نـــاوە ڵلگ) دەولت نـــاوی وەکـــو ایـــران( ینـــو نـــاوە ئم نـــاب یـــوایپ )١٥٦:٣٤ وان؛ب.(تبکر ڵکیی، تیژووم

٣٥

٣٦

دەکوــــت الی ســــن و مریــــوان. کوات لکــــاتی کۆچکیــــدا ل دووەمــــین ینڤاچ دەکوت بـاکووری ینیشتمان ک همان سقزە تپڕیوە. بم پی ئیر

ســـقز. کنـــاری دەریـــای ورمـــ و دەشـــتکانی نـــوان دوو زێ و بـــاکووری ینڤاچ. یرووباری سیروان و دەشتی شارەزوور نیشتمانی ئیر

ـــانی ئاڤســـتایی ـــایینی زەردەشـــتی، زم ـــوونوەی ئ ـــات لگڵ بوب هاوکجـۆرە دواتـر ک بسر سرجم هرم و وتکانی تـردا بودەبـتوە، بم

ــــــر ــــــۆ ک ــــــر ل ســــــنوورە یاوەتوە ئیرئاڤســــــتا ک ــــــاچ زۆر برفراوانت ینڤوە وسرەکییکی پیشاندراوە. ل ڤی دەئوەدات نـاوی شـازدە نیشـتمان هـات

ک لالین ئهــــورامزداوە ئفرنــــراوە. ئم نیشــــتمانان ل بــــاکوورەوە بــــۆ باشوور ناویان هاتووە. دەوتشاهی ل ماوەی پتر ل سی ساڵ لکـۆینوەی

م توانیــویتی شــونی هنــدێ لم نیشــتمان و هرمــان دەسنیشــان بردەوا بکات ک گشتیان ل خاکی کوردستانن. ــر ک ســبارەت ب ئیری ــهخــاکی ت ــاچ دەبــ بگــوترێ ئوەی ک لم ی نڤ

(خواوەنــــدی دایــــک) پیــــرۆز بــــووە و بــــانوو ئیــــزەد وەکــــووتدا ئاناهیتــــا ــــدی د ــــان خواوەن ــــا هم ــــانوە ل پرســــتراوە. ئاناهیت ــــر زەم د ل ک ــــک ای

کوردســتاندا پرســتراوە و دواتــر برەو میزۆپۆتامیــا و دەشــتکانی خــواروو ە و ب نــاوی ئیشــتار یــان ئســتار(ئینانای ســۆمری) پرســتوویان. ورۆیشــتو

ئاناهیتا و ئینانای سۆمری ل بنڕەتدا یکن. ینڤـاچ ینی ئیرل ئاڤستادا سرجم پاشا و پیاوە گورەکـان ل نیشـتما

ە و وان بـۆ ئاناهیتـا کـردویـو ل نزیک دەریای چئیچیستهی (ورمـ) قوربانیون ل وە. بـۆ نمـوداوای یارمتی و سرکوتن بسـر دوژمنانیـان لـ کـردو

هاتووە: ٤٩، بندی ١٣ئابان یشت، کرتی (کیخســرەو)ی پــاوانی نیشــتمانی ئارییکــان بهــزکری ((هوســرەو

سر دەریای قووڵ و پـانوپۆڕی چئیچیسـتهی، سـد هزار ئسـپ، وت، ل ) ٥٥:٢٥٣هزار گا، دە هزار مڕ بۆ[ئاناهیتا] دەکات قوربانی.))(

هروەهــا ل نیشــتمانی ئارییکــان ژمــارەیکی زۆر پرســتگ بــۆ ئاناهیتــا کراوە. یکک ل بناوبانگترینی ئم پرستگان ((پرستگی ئاناهیتـا دروست

) جگ لوە ل گۆک تپ ل رۆژئاوای دەریای ورم ١٠٣:١٢١ کنگاوەرە))(لپیکری بچووکی ئیزەدبانوو (خواوەندی دایک) دۆزراوەتوە ک بزۆری بۆ

٣٦

٣٧

) ل مــــژوودا کــــۆم ٩٨:١٩هزارەی دووەم و یکمــــی پ.ز دەگڕــــنوە.( ڤاچ ژیاون. وە ک ل ئیریینوتیرەیکی سر ب میللتی کورد ناویان هات

زی یکمــین تیرەکــانی ســرب کــورد دادەنــرن ک ل یــگووتییکــان ل رکوردســتاندا ژیـــاون و ل هزارەی ســـیمی پ.ز شارســـتانییتکی گرنگیـــان

نــــدی ه) ل کتبــــی "پیــــدایش ایــــران"دا هــــاتووە: خــــواو١٤:٢٦دامزرانــــدووە.(خواوەندە د ک لکی کان ناوی ئاناهیتا بووە ککـان گووتییکانی ئارییرین

) لــرەوە دەردەکوێ گووتییکــان ک خواوەنــدەکیان نــاوی ١٤٣: ١٧٤بــووە.(ینڤـاچ بـوون. ل کتبـی یی نیشـتمانی ئیروئاناهیتا یـان ئینانـا بـووە، دانیشـتو

"سرزمین مانائیھا"دا هاتووە: گووتییکان ل هزارەی سـیم و دووەمـی پ.ز نـرێ ی) بم جـۆرە دەب٤٢: ١٣١تج بـوون.(ل ئازەربایجان و کوردستان نیش

و لکی پـتیوەندییوە پرووی جوگرافیی م لوە و هرووی ئایینیی م لهــــاب ینــــوان ئیر ــــدەدا ن ــــدا هی. هروەهــــا لو ناوبن ینڤــــاچ و گووتییکان

ــویی ــانی لول ــگ ل نیشــتمانی ١هۆزەک ــرن، چــونک بشــکی گرن فرامــۆش بکدیـــــاکۆنۆف) (ی دەســـــتی ئمـــــانوە. رـــــت ســـــنووئاریانڤاچکـــــان دەکو

ــــا و دەشــــتکانی الی ســــرەوەی ــــراوان ل چی دەنووســــت: بشــــکی برف دەست لوولوو تاکورووباری دیال ل کانـدایدەریای ورم٤٩:١٠٠بـووە.( یی (

وە ونی ک ل مژوودا ناویان هـاتیادەش بگوترت ئو تیرە و هۆزە جیاجیای، سـکایی و تنـانت مانـایی و چنـد تیرەیکـی تـری گووتی، لوولووی وەکوـــانی دانیشـــتو وەکـــو ـــاهوورامزداوە بدیومیت ـــانن ک لالین ئ ی ئو وتون و ل (ڤیــدەئوەدات)دا ب درــژی باســیان کــراوە. ئینجــا دواتــر برەو وهــات

ناوچ و دەشتکانی دەوروبردا بوبوونتوە. نیشتمانی سرجم ئم تیرە ینڤـــــاچی گورە پکـــــدنت ک یانی کـــــورد بســـــر یکوە ئیرو هـــــۆز

ی ل کوردســـــــتانی گورەی دەسنیشـــــــانکراوی ئســـــــتا زۆر ســـــــنوورەک ترە. برفراوان

ینڤاچ ئو نیشتمانی ک بر ل نیشـتمانکانی تـر لالین یبکورتی ئیرنی تر، ونیکی با بووە بۆ سرجم هرمکاوئارییکانوە دامزراوە و نم

زمـانی ل سـتاشالیـان توتـم بـووە و (لـو) واتـای براز دەدات. ئ براز ک کـوردانن ۆزەلوویی ئو هولو - ١

واتـای ب) ۆسون ل وشـی (مـالوس) یـان (مـالونمـ بـۆ ماوەتوە هر براز واتای ب) لو( وشی کوردیدا . م برازی

٣٧

٣٨

ئمش بۆ پشنگ بوونی ئایینی ل قۆناغ جیاجیاکان و دەستی کوخـا و پاشاکانیان دەگڕتوە. زمانی ئاڤستایی بهۆی ئوەی زمانی ئایین بـووە و پیرۆز راگیراوە، وردەوردە بسر شوەی زمانی تیرە و هۆزە ئارییکانی تر

دەبینـــــین نیشـــــتمانی . بم پـــــی ١بـــــووە ک دراوســـــ یکتـــــری بـــــوون زاڵئیریینڤاچکـــــان ک ســـــرەتا نـــــاوچیکی ســـــنوورداری الی رۆژئـــــاوا و

بـــوو، دواتـــر ب ورە باشـــووری دەریـــای ورمـــم کوردســـتانی گرجســـ گوتراوە.

یی آورد: فسانه مژووی ئه

ــــــانی نووســــــین ل دەوروبری ) خــــــاکی ١٢٩: ١٤٧ی پ.ز(٣٦٠٠داهنیــدا، چــونک لگڵ داهنــانی نووســین، تەرچرخـان بــوو ل مــژووی مرۆڤایو

قۆنــاغی مژوویــی دەســپدەکات. کوات نووســین هۆکــارک بــۆ دابشــکردنی ژوویـی. دەکـرێ مـژووی کـورد مژوو بۆ قۆنـاغی پـش مـژوو و قۆنـاغی م

بپی دابشکردنی مژووی مرۆڤـایتی، بسـر دوو قۆنـاغی پـش مـژوو و ـــت. ل ش بکرـــی داب ـــاغی مژووی ـــی مـــرۆڤ قۆن ـــاکوســـرەتای دەرکوتن ت

م قۆنــاغــت؛ ئــژوو دادەنرش مقۆنــاغی پــ نــانی نووســین بردەمی داهســــۆ ــژە. بپــی لکۆینوەکــان مــژووی دەرکوتنــی مــرۆڤ ب زۆر دوور و در

) ١٥٥: ٦٨دەوروبری ((یک ملیۆن ساڵ پش ئستا دەگڕتوە.))(مـژووی کـورد خـۆی ل زانیاریمان سبارەت ب ژیـانی سـردەمی پـش

دۆزیـنوە شونوارناسـییکانی ئشــکوت و گونـدە درینکـانی کوردســتاندا ــۆ نمــ ــتوە. ب دەر ودەبینوتی شــانشــکئ ــت: لدە (مــاڵ رەشــیدد. ج) ون

) ئم پیشــــان دەدات ٣٠:٦٤٥پاشــــماوەی مرۆڤــــی نیانــــدرتاڵ دۆزراوەتوە.(اتر هر ئم مرۆڤ ل ئشکوت مرۆڤی نیاندرتاڵ ل کوردستاندا ژیاوە و دو

ـــــــۆینوە ـــــــی لک پـــــــدووە. ب ـــــــدی دامزران ـــــــین گون ـــــــوە و یکم دابزیــک ــان ک ل نزی ــدە ل جیھ ــۆنترین گون ــ ک ــا چم شونوارناســییکان ((زەڤی

ـــاژە ب١٨: ٣٤شـــاندەر دامزراوە.))( ـــار) ئام ـــرداد به ـــا (د. مھ وە ) هروەه

١ - ــبم ۆبــ گۆب ئئ زمــانی چــوونتــی ســتاینــدی زمــانی ئاڤ ێدەکــر. کــوردە میللتمتایبســتایی ووی ر لــاو شــ کوردســتاندا ب ک کــورد میللتــی جیاوازەکــانی وەزارەوشســازی، دەنگســازی و رستســازی ل ن

ــ ــبکر دەسنیشــان وە،ب ب. تــان ــابت ئم گوم ــل ب ویســتیپ ب ــر ینوەیۆک ــرور و پت ــی ک هی دت ئرک . تبکر زیاتر کاری بوارەدا لم دەب و کوردە زمانناسانی

٣٨

٣٩

ـــای ـــانی م ـــین بگک ـــادەدات یکم ـــدا، ل کردنی م ـــژووی مرۆڤایتی م ت لی پ.ز ل ٩٠٠٠کوردســــــتاندا دۆزراوەتوە و دەــــــت: ((مڕ ل دەوروبری

)٣٧٩: ١٣٤سنووری زەڤیاچم مای کراوە.))(مدی مردوخی) ل کتبی "مژووی کورد و کوردستان"دا مژووی ه(مح

ر کـردووە ک ئویـش هر ل سـ گلی کوردی بسر چند قۆناغک دابش ژوویـی دەسنیشـان کـراوە و بـریتییژوو و قۆناغی مش ممای قۆناغی پبن

:ل قۆناغی پش مژوو - ١٢ - ی پ.ز٨٥٣ تاکو ٣٦٠٠ل ٣ - ی پ.ز٥٥٠ تاکو ٨٥٣ل ٤ - ردەمی هاتنی ئیسالم ( تاکوی پ.ز ٥٥٠ل٢٨: ١٤س(

هۆی ئم دابشکردن ب تـایبتی ل قۆنـاغی مژووییـدا بـۆ ئو رووداوە دەگڕتوە ک ل کوردستاندا روویانداوە. مژووی قۆناغی پش ییانیمژوو

سرجم میللتانی تر تـا رادەیک نادیـارە، وەکومژووی نتوەی کوردیش فســــانئ ســــوود ل ــــاغ ــــردنوەی ئم قۆن ــــۆ روونک ــــت و ب ر بگم ئب

یی پ بکرتوە ک ل مـژووی یکۆنکانی کورد وەربگیرت، دەش ئم بۆشا م قۆناغی گلی کورددا بدی دەکرت. ئ

ـــژوو ل ش مـــانی مرۆڤـــی پـــ بپـــی بۆچـــوونی (د. جمـــاڵ رەشـــید) ژیکوردستاندا س گۆڕانی بنڕەتی بسردا هاتووە. ئم س قۆناغش بریتین

:ل ١- کی چاخی پالیستوسین لدەسپ ی لو گۆڕانزار ساڵ پ ٥٠ئه ش

دا لم مـاوەیوە و ڵجیھـانی ئـاژەروویداوە و مرۆڤ لوتـۆتدوورکودی وزانیویتی چۆن خـۆی لگڵ سروشـتدا هاوتریـب بکـات و بسـ

کولتووری پالیولیتیی ب ردەمم ست. کولتووری ئنکاری بخۆی ب ناسراوە.

ــاراوە. ئویــش بهــۆی -٢ ئو گــۆڕانی ل هزارەی دەیمــی پ.ز هــات ئــدنی ســاز ک بــریتی ســ هۆکــاری چارەنووسیکــاریگر ین ل: دامزران

گوند، دۆزینوەی کشتوکاڵ و مایکردنی ئاژەڵ.

٣٩

٤٠

ئو گـــــــۆڕانی پیوەســـــــت ب شارنشـــــــینی. لم قۆنـــــــاغدا چنـــــــد -٣شارســتانییتکی خــاوەن پکھــاتی سیاســی و ئــایینی دەردەکون. لم ناوەنـــــــدەدا لگڵ داهنـــــــانی نووســـــــین ل هزارەی ســـــــیمی پ.ز

ــــاغی ــــاو قۆن ــــی نــــای ن ــــژوو کوردســــتان پوە.(یم٦٧٦-٦٧٥: ٣٠یی (زانیاریمان سبارەت ب مژووی گلی کورد لبابت دوو خـای یکم و دووەمی ئم دابشکردندا تا رادەیکی زۆر کمـن، بم ل رـگی

ئفسانوە دەکرێ پی ب مژووی ئم سردەمی کورد برین. نتوەیک، ووهمــلکــۆینوە ل کولتــوور و شارســتانییت و مــژووی

ب س رگ بڕوەدەچت: لکۆینوە ل ئفسان کۆنکان - ١ بگنامی مژوویی - ٢ )٨: ٦٨شونوار( -٣

ل بــــواری لکــــۆینوە ل مــــژووی گلــــی کــــورددا بزۆری ســــرنجی فسانم ئکان دراوە، بواریینژوویی و دۆزراوە شوی منامگوەکوب

کولتــــووری و مژوویــــی گلــــی کــــوردە، کرەســــیکی خــــاو ک میراتکــــیبســـتن ب ئفســـان کۆنکـــان، ەیک فرامـــۆش کـــراوە. دەشـــ ب پشتتـــاڕاد

مژووی ونبووی خۆمان بـدۆزینوە و سـرلنوێ بنیـاتی بنیـنوە. مـژووی بســتن ب بگنــام یکی گورەی پــۆزڵ وای ک ب پشتۆلتــاب وەکــوکــورد

ییکان، بشـکی زۆری پـ کـراوەتوە؛ مژوویی و پارچ دۆزراوە شـونوار وە. دەکــرێ بکــراوەتن وە و پــتــاڵ مــاوەتنی بشــتاش زۆر شــوم هب

ۆ گورە و شکۆدارەی مژووی کورد تواو بکرت. لیارمتی ئفسان ئم تاب(د. مولود ئیبراهیم) سبارەت بم بابت دەت: ((بشـکی زۆر و گرنگـی ...

و مــژووی ئفســانییدا خــۆی پنــا داوە و هشــتا چــاک مــژووی کــورد ل نــاـــراوەتوە.))( ـــدراوە بکـــورتی ٢٧٤: ١٥بســـر نک ودا هوەیژینم تـــول (

ئاوڕک ل مژووی ئفسانیی کورد بدرتوە.کـراوە. ل ئفسـانی کوردیـدا جیھـان بسـر دوازدە هزار سـاڵ دابش

انـدنوە ک سـرجم ئفرنـراوان بپی کتبی "بنـداهش" ((ل سـرەتای ئفرییکی ک ئهـــریمن لنـــاو دەچـــت، دوازدە هزار یکۆتـــا تـــاکوبدی هـــاتن

٤٠

٤١

)((.ــدنی کورد٣٦ :١٠٤ســا ــدا ئم دوازدە هزار ســا ) ل ئفســانی ئفران یدواتـر باسـی شـش هزار -بسر چوار س هزار سای دابش دەکرـت.

سـای دووەم بپـی دەق پهلوییکـان شـش هزار -سای یکم دەکین ل ســردەمی ئفرانــدنی مــرۆڤوە دەســپدەکات و ب دەرکوتنــی سوشــیانت

جیھان کۆتایی پدت. ١ونیوبپی ئاڤستا یکمین مـرۆڤ یـاخود باشـتر وای بـین پـش نمـ

تیرت یــــــــــان گن-مــــــــــرۆڤ نــــــــــاوی گیــــــــــومرەتم O$qaram-eheyag ــــانی مــــردن ــــای گی ــــووە بوات ــــانی دەمــــرێ. ل ب ، ئو گی

دا هاتووە: ١٤٥، بندی ٣١دین یشت، کرتی رفروە ین، لروەران دەکز و پیرۆز و باشی گشت دادپهستایشی گیانی ب))

) ٦٧: ٥٦سئوشینتا.))( تاکوگیمرەتن دەت: ٨٧فروەردین یشت بندی

ــی ــن، (ئو) یکم ــاک دەکی ــی پ ــانی گیومرتن ن کســی ((ســتایش گیی امزدا دانواند، و بنمای ئارسری بۆ فرموودە و رنونییکانی ئهور

) ٧٨: ٥٦یوە بدی هاتن.))(یو نژادی ئاریاکان لوریشـــــی نژادی ئیرینڤاچکـــــان بپـــــی ئم بنـــــدەی ئاڤســـــتا بـــــۆ

یـدا ووی ژیانی مرۆڤ ل ئفسانی کوردتوە. کوات مژگیومرت دەگڕــب دە ــش نم ــین پ ــی یکم ونی مــرۆڤ دەســپدەکات. ب مبســتی ورکوتن

ژوو، بپی ئفسانی کـوردی پیویسـت باشتر تگیشتن و روونبوونوەی م بشی بیست و دووی کتبی بنداهش بنووسینوە:

[یکمــی] بــوون، بشــوەی مینــۆڤی وە، ســ هزار ســایول دینــدا هــاتش و جـوول بـوون. ئم سـ هزار سـا [رۆحی] بـوو. خـوقنراوان بـ هـۆ

[بریتـــی ل] هزارەی کـــاوڕ، کگـــا و دووان بـــوون. ســـ هزار ســـاڵ[ی [ژیــان]، بــ زیــان و ئــازار بــوون ئم دووەم] گیومرت لتک گــای بــوون

ســ هزار ســا [هزارەی] قــژاڵ، شــر و گــوگنم بــوو. کاتــک هزارەی هرشــی کــرد. گیومرت ل ســردەمی دەســتی پکــرد، ئهــریمن و ترازو

قانــدنیخو ۆونیک بــووە بــونمــ کــوب نبــووە، ڤۆتن ســن گیمرتن یکمــین مــرکریســ چــوونیۆب ب - ١

ســــیۆپر ل ســــرەکیی کرەســــیکی گیمرتن راســــتیدا ل) ٤٣: ٤٥ وان؛بــــ( رای ئم ۆبــــ. ڤۆمــــر .بوونوە جیھانی تب ئوەی شپ دەکات ڤۆمر نرایتینو و ندندائفرا

٤١

٤٢

ئم هرش، سی سـاڵ ژیـا. دوای چـل سـاڵ مشـی و مشـیان رووان، دوای ــگ ــوون. نوەدوســ ســاڵ و شــش مان ــدا جووتب ــا ســاڵ لگڵ یکتری پنج

بوو. هۆشنگ چل ساڵ، تهمـورەس سـی هاوسر بوون و هۆشنگ لدایکشـازدە سـدو شـش –اوە سـنر تا ئو کاتی فڕی لـ –ساڵ، ییم(جم)

ــدا بــوو. بســر ســاڵ و شــش مانــگ. دوای ئمش ســد ســاڵ ل ئاوارەییشــازدە ســاڵ و شــش مانــگ دەکــات. لــرەدا هزارەی ســدو یکوە حوت

دووپشــک دەســپدەکات. ئژیــدەهاک هزار ســاڵ فرمــانەوایتی کــرد. ئینجــا انەوایتی کـرد. سـد سـاڵ فرمـ ن پـنجوهزارە گیشت نیوئسپ. فرەیدو

ـــنج م پی ئـــان ـــرەج دوازدە ســـاڵ هر ل می ـــدا ئی ســـد ســـای فرەیدوونشــــــچیترە سدوبیســــــت ســــــاڵ و(فرمــــــانەوایتی کــــــرد و دوایــــــی) منو

(فرمانەوایتی کرد). ل سردەمی فرمانەوایتی منووشچیترە ک پنـای ). زاوی کـوڕی بۆ شاخ بردبوو، ئفراسیاو دوازدە ساڵ (فرمانەوایتی کـرد

تهماسب س ساڵ، کیقوباد پازدە ساڵ پاشا (بوو). سام ل سردەمی زاو ــۆ ئاســمان ــاتی رۆشــتنی ب ــا ک ــاوس ت ــا. کیک ــاد و منووشــچیترە دەژی و قوبــــاڵ، و بســــر یکوە ــــاوپنج س ــــاوپنج ســــاڵ و دوای ئمش، حفت حفتت ســدوپنجا ســاڵ، کیخســرەو شســت ســاڵ، کی لۆهرەســپ سدوبیســ

ساڵ، کی ڤیشتاسـپ تـا کـاتی دەرکوتنـی ئـایین سـی سـاڵ (فرمـانەوایتی کرد)؛ (کۆی ئم) ژماران هزار سـا. کوات هزارەی گیسـک دەسـپدەکات. زەردەشت لالین خواوەندەوە بووە پغمبر و رۆیشت الی ڤیشتاسـپ شـا. ڤیشتاســــپ شــــا دوای وەرگرتنــــی ئــــایین نوەد ســــاڵ، وەهمنــــی کــــوڕی

دوازدە ســـــــاڵ، هۆمـــــــای کچـــــــی بهـــــــمن ســـــــی ئســـــــفندیار، ســـــــدو )١٥٦-١٥٥: ١٠٤یان کرد.)(یساڵ...فرمانەوایت

کـراون، گـرنگ لـرەدا ئاشکرای رووداوەکان بخرایـی و بکـورتی بـاس م دەقتی نـاو ئسـنـدێ کناوی ه وە بدەین کرنج بئامـاژە بـۆ وەکـوس

ـــی ب ـــاغکی مژووی ـــاخود قۆن ـــت ســـردەمک ی ـــک دەگوتر ـــاتووە. کات کارهئژیدەهاک هزار ساڵ فرمانەوا بووە مبست قۆنـاغکی مژوویـی هزار

سای ک دەستکی بیانی بسر وتی ئیرینڤاچدا زاڵ بووە.ونی مرۆڤ وپشتر ئاماژە بوە دراوە ک گیۆمرتن یکمین پش نم

ــژ ســکی دوورودریفســانئ .مــای ژیــانفرانــدن و مردنــی و هئ بارەت ب

٤٢

٤٣

ونی یکمـــین مـــرۆڤ هی. ل "بنداهشـــی هینـــدی"دا بشـــی وئم پـــش نمـــســیم، ئامــاژە بوە دراوە ک ئهــریمن هــرش دەکــات ســر ئفرنراوانــی

) گیومرتنـیش بر ئم هرشـ ٧٩: ٩٠ئهـوورامزدا و ل ناویـان دەبـات.(ـــب م کتشـــی چـــوارەمی ئب ـــت. ل وـــاتی دەک دا هـــاتووە: گیمرتن ل ک

ـــۆی لالین (نریۆســـنگ و ســـیپندارمزد) ـــات. ئم ت ـــۆ دەردەک ـــردن، ت ١م شـــیانشـــی و مم تـــۆوە مهـــۆی ئ زرێ. دوای چـــل ســـاڵ بوەکـــودەپـــار

) ژمــارەی چــل لــرەدا همــای بــۆ قۆنــاغکی ٩٣: ٩٠رــواس ل زەوی روان.(ــــــد ــــــژ (د. فرەی کتودوورودر ــــــدی) ل ــــــۆچی ون جونی ــــــان و ک ــــــی "ژی ب

ییکان"دا ئاماژەی بوە داوە و دەت: ((ئم چل سا دەتوان همایک یئاریا) ئگر ئوەندە ٣٢: ١٠٥بت بۆ چل ملیۆن ساڵ یان چوارسد ملیۆن ساڵ.))(

ـــان ســـردەم و ـــات، بگوم ـــدەی دەک ـــۆرە مزەن ـــ ک ئم لک ســـاش نبیکمـین دوو مـرۆڤ دەکـات. سانکی یکجـار دوورودرـژە، چـونک باسـی

لم دەقدا بدیـــــار دەکوێ ســـــرەتا رووەک ئفرنـــــراوە ئینجـــــا گیانـــــدار، گیاندارەکش مرۆڤ و ب مشی و مشیان ناوبراون.

بپــــی ئم دەق مشــــی و مشــــیان یکمــــین دوو مــــرۆڤن. ل نــــوان شــیانشــی و مردەمی مردەمی تــاکوســنگ، ســردەمی هۆشــســ دەگــات

ـــــــیامک و "فرەڤـــــــاگ"ی ک پیشـــــــاندەری چاخکـــــــانی akamAys س ی کــۆنی کوردیــدا هــاتووە: لفســانئ ل .ندان و قۆنــاغی ئاخــاوتنبهۆســ

بوون. لم شش جـووت، مشی و مشیان شش جووت کوڕ و کچ لدایک(م) بـوو. لم دووانوە فرەڤـاگ (نر) و ڤشاگ جووتکیان ناویان سیامک

ئیبراهیم پوورداود) ناوی ڤشـاگی ) (د.٨٢،٨٣: ١٠٤دەبن.( گین لدایکو فرەڤا) بم پی رەنـگ نیسـاک ٤٥: ٥٦هاوژینی سیامکی ب نیساک تۆمار کردووە.(

ـــان نســـار بووبـــت، چـــونک ل "فرهنگـــی ئیرینڤـــاچ"دا بواتـــای ســـبر یک ) قۆنــاغی ســیام٤٦: ٢٦ســیامک بواتــای چیــای برز و ســخت دانــراوە.(

فرەیــدوون جونیــدی) پــی وای پیوەســت ب چــاخی ســهۆبندانوە. (د.سیامک همای ژیانی مرۆڤ ل چاخی سهۆبنداندا ک لم چـاخدا مـرۆڤ

) کوات چـــــاخی ســـــیامک ١٠٥:٣٤شـــــی نهـــــامتی و قبـــــوون دـــــت.(وتو

ناوی دوو فریشتی ل دینی زەردەشتیدا. - ١

٤٣

٤٤

ــــاو ــــان ل ن ــــاوەکیوە ب چــــاخی ســــهۆبندان و ژی ــــای ن بگــــورەی وات ت و درزی چیاکان دادەنرت.ئشکو

ــژووی ئفســانیی کی گرنگــی مــاغ ــاگ پیشــاندەری قۆن ســردەمی فرەڤکوردە، چونک هاوکات لگڵ ژیـانی مـرۆڤ ل ئشـکوتی شـاندەر. وشـی

ل دوو بش پک هاتووە. بشی یکمـی caW-arf فرەڤاگ یان فرەڤاچماوەتوە و نگ و... دافرامۆش، فرمان، فره وەکو(فرە) ل هندێ وشی

. بشـی دووەمـی (ڤـاگ) ١رۆیشتن و هنگاونان برەو شتک رادەست دەکـاتبســر یکوە ل زمــانی کــۆنی ک همــان (ڤــاچ)ە بواتــای ئاخــاوتن دــت.

یدا دەش بواتای برەو ئاخـاوتن رۆیشـتن بـت. ک هر واتـای (لگڵ کورد ئاخـاوتن) رادەسـت دەکـات. بمیکتر دوان) یـان (فربـوونی واچ و وـژە و

،کردەمی ســــیامــــان ســــ ــــاغی ســــهۆبندان ک هم جــــۆرە ل دوای قۆنــــی پب .ــــاغی ئاخــــاوتنی مــــرۆڤ ــــاگ دەســــپدەکات ک قۆن ســــردەمی فرەڤلکۆینوەی زمانناسـان سـرەتای ئم قۆنـاغ بـۆ ((دەوروبری سـدوپنجا

)٤١: ١٠٥هزار ساڵ پش ئستا مزەندە دەکرێ.))( دوای قۆنــاغی ســیامک واتــا چــاخی ســهۆبندان و قۆنــاغی فرەڤــاگ ل

سردەمی پیدابوونی ئاخاوتن، قۆنـاغی هۆشـنگ دەسـپدەکات. ل ئاڤسـتادا وەیم شـنگ بناوی هۆش h$auuSoah نگئۆشـیشـی ههـاتووە. ب

،نگن، شـوواتـای شـوب (نگشی) شی دووەمواتا خۆش و ب (ئۆه) مکیخانوو دت. بسر یکوە بواتای دروستکری شونی خـۆش یـان شان و

٢هواری خۆش دت.ــا ــت، ســیفتی پرەدات نگ هاتبــاوی هۆشــ ل هر شــونکی ئاڤســتادا ن

atADarapــگــت. (داتــا) ی لد (شپــ) یــان (رب) واتــایب (رەپ) .دایــ ــای (یکم ــای (داد) و (یاســا)ی. بســر یکوە وات ا) رادەســت ین یاســبوات

یـــدا واتـــای (پشـــداد)ی بـــۆ دانـــراوە. هروەهـــا (جیمـــز دەکـــات و ل کورددارمســتر) ل کتبــی "زەنــدی ئاڤســتا"دا دەــت: هــۆی ئوەی پشــدادییکان ـــتوە، چـــونک یکمـــین کســـانکن ڕوە دەگـــۆ ئ ـــاوە ناســـراون ب بو نازن

) ٢٠٢:١٣٩ان داهناوە.(یروڕەسمی پاشایتی

.توەدەشک یکم واتای بالی پتر مب ت،ب ربوونیشرەنگ فرەڤاچ بواتای ف - ١ وە)هئوشنگ( وشی ب پیوەندی دەکرێ کوردیدا ستایوشی (حوش) ب واتای (حسار) ل زمانی ئ - ٢

به.

٤٤

٤٥

ـــــــی ((ســـــــ م پوە بنگهۆشـــــــ کان لشـــــــدادییـــــــی پ رەتای دەوت) ناوی هۆشنگ پیوەست ب چاخی بردەوە، چونک ٥١: ٩٤دەسپدەکات.))(

ــــــاربراون ل برد ــــــرۆڤوە بک ــــــاغدا لالین م ــــــوپالنی لم قۆن ئو کلـــدو داتاشـــراون. (د. ـــون جوفرەی ـــت: لم هن وە داوە و دەـــدی) ئامـــاژەی ب ی

) ل ئاڤسـتا و دەق ٦٩: ١٠٥کـراون.( ن ل برد دروسـتسردەم کلوپلکاپهلوییکاندا زۆر دیـاردە و هـونر و پـاوانییتی دراونت پـاڵ هۆشـنگ،

ـــۆ نمـــ ون: یکمـــین دادوەر و فرمـــانەوا، هـــونری دروســـتکردنی وهر بـــدنی پرســـتگ و ـــاگر، دامزران ـــنوەی ئ ـــانی کشـــتوکاڵ، دۆزی خـــانوو، داهن

شـــوازی خواپرســـتی و کوشـــتنوەی مڕ و گـــا ب مبســـتی دیـــاریکردنی خــواردنی گۆشــت و بکــاربردنی پســتیان. بپــی ئو ســیفت و داهنانــانی

ی نــــوێ ب ســــردەمی هۆشــــنگ یــــدراونت پــــاڵ هۆشــــنگ، چــــاخی برد ــژ لنــی دوورودرکی زەمنگ مــاوەیردەمی هۆشــــت. قۆنــاغ و ســدادەنر

. ١مژووی مرۆڤ دەگرتوەل دوای هۆشـــنگ ســـردەمی تهمـــۆرس دەســـپدەکات. بپـــی کتبـــی پهلوی "مینووی خیرەد" ((تهموورس حوت شوەی دەویری ئاشکرا کـرد

ورس و) کوات ل ســــردەمی تهمــــ٤٥: ٦٣ک ئهــــریمن شــــاردبوویوە.))(بووە. هروەک پشتر بـاس کـرا، لکـۆران مـژووی داهنـانی نووسین پیدا ی پ.ز دەگنوە. ٣٦٠٠ نووسین بۆ

ــدی ــاد یشــتدا بن ئفســانیک ســبارەت ب ســردەمی ٢٩و٢٨ل زامیــــــو ــــــی ئم ئفســــــانی ئم ودەســــــتدارییتی تهم پــــــت. ب رس دەبینر

ـــات و ـــانەوایتی دەک ـــدا فرم ـــی جیھان ـــانەوای بســـر حوت هرم فرمت. ئمش سـرجم دوەکـان لنـاو دەبـات و سـواری پشـتی ئهـریمن دەبــ

همــایک بــۆ برفراوانکردنــی ســنووری دەســت و ســپاندنی بیروبــاوەڕی ن جونیــــــدی) ئامــــــاژە بوە دەدات: ل ســــــردەمی وفرەیــــــدو ئــــــایینی. (د.

) لــرەدا دەکــرێ ٧٦: ١٠٥ورس، ئســپ لالین مــرۆڤوە مــای کــراوە.(وتهمــە مـرۆڤ پیوەندی نوان ئسپ و ئهریمن دەسنیشـان بکیـن ک ب هـۆیو

سـرجم ک ییسا هزار چند کیناغۆق کراوە، ناوزەد شنگوەۆه ناوی ب ناغیۆبواتایکی تر ئو ق - ١

رــلژ و شــنگۆه ئفســانی وەیشــ ب و بشــدارن کلوپلکانــدا دانیگشــپ و نــانداه ل ڤکــانۆمرە وهــاتو دەمــاودەم و نوە دوای نوە و مــاوەتوە کــورددا نیبابوبــاپیرا بیــرەوەری ل شــنگۆه ناونیشــانی . بووە دەرباز لناوچوون مترسی ل و کراوە مارۆت ستادااڤئ بیکت وەیچوارچ ل و کناغۆتاکو ل ق

٤٥

٤٦

ــتنکــانی براتــر ئامانجســپ خکــاربردنی وزەی ئب ئیبنــی ١دی تــوانی ب) .رسدا خکی وبخی) ل کتبی "فارسنام"دا دەنووست: ((ل رۆژگاری تهمو

ورس دژی ئم نریـت و) بم تهمـ٢٩: ٥٧دەستیان ب پرستنی بت کـرد،))(ورس ل وســـتا تهمـــوەســـتا و هوـــی بنبکردنـــی دا. بگـــورەی دەقـــی ئاڤ

هـــزی پبـــدات بـــۆ ئوەی دـــو و تـــاکوئیــزەدی بـــا(وا = وەیـــو) دەپـــاڕتوە ، ١) ل دیــــنکردی حوتم، بشـــــی١٤٠: ٥٦.(٢بوتپرســــتان ل نــــاو برــــت

ـــدی ـــ١٩بن ـــاتووە: ((ســـرەنجام تهم ـــرد و ودا ه ـــاو ب ورس دوپرســـتی لن ) ٢٠٠،٢٠١: ١٢٠))(٣خواپرستی بوکردەوە.

ورس، قۆناغی ئییم یان جمشید دەسپدەکات. ل وی تهمل دوای قۆناغئیـــیم ســـتادا بئاڤ amiY زینـــیدا باســـی دابم قۆنـــاغنـــاوی هـــاتووە. ل

م کۆچکانی باشوور کراوە. ئمرکان بۆ هنڤاچیریکی وەکوئیفسانئســـرنجاکش ل ئاڤســـتا و دەق پهلوییکانـــدا ئامـــاژەی پکـــراوە. ل ڤـــی

ەدات، پرگردی دووەم ب تروپــی باســی ئم رووداوە کــراوە ک ب دەئــو کورتی باسی دەکین.

رمـــا، نگ بـــوو نرما هســـ دا نتی ئیـــیمەوایرمـــانردەمی فســـ لان و مڕومـات هروا نخۆشی و ن مردن، بم هـۆیوە ژمـارەی دانیشـتوو

چــانی زــین ک ل بــوون، بــۆی جمشــید ب بکارهنــانی گۆ دال زۆربوونــالین ئهوورەمزداوە پیدرابوو، زەوی برفراوان کرد. ب درژایـی قۆنـاغی ئییم ئم رووداوە س جـار دووبـارە بـووەوە. هر جـارە یک لسـر سـی

. بــوو ەوافرمــان مــداورس بســر حوت هروتهمــ: هــاتووە ئســیریدا ئیبنــی" کامــل تــاریخ" بــیل کت - ١

. بکـــاربرد جلـــوبرگ و ەڕب دروســـتکردنی مبســـتی ب یئـــاژە ســـتیپ و خـــوری وبـــو کس یکمـــین )٦٥،٦٤:١٠١.(کرد یما ستریه و ژدرئسپ و گو بوو کس یکمین هروەها

یی هر وەک دیـارە یئفسـان دەق لم. ناوبردووە دو ب ۆیانئیرینڤاچکان دوژمنی گل و نیشتمانی خ - ٢ ئم و توەورس دەکات و ئویش برامبری دەوەستوی بتپرستی ل سردەمی تهمئاماژە ب دەرکوتن

جیھــانی ل دوژمــن گورەتــرین ۆرەجــ بم. دەبــات لنــاو خــۆی دەســتی ژــر وتــی ل نشــیاوە دیــاردە ئم ک کـــراوەتوە ئوە لســـر جخـــت زۆر ۆیورس دوژمنـــانی ئـــایینی بـــوون، بـــوتهمـــ ســـردەمیەوایرمانرستان فنـاو بتپریاندا و دەبـات لســت زاڵ بو. دەبهمـ خواوەنـدەی ئرسـتوتورس دەیپ،

ژگــاری ئودا پرســتنی دیــاردەی سروشــتی یــاخود وردتــر رۆ ل کوات. بــای خواوەنــدی ڤیــۆی بگومــان .بووە باو) با( پرستنی ێتربگو

ورس بتپرســتی لنــاو بــرد و رەواجــی ب وهروەهــا ل مینــووی خیرەدیشــدا ئامــاژە بوە کــراوە ک تهمــ - ٣ )٩٧:٦٣خواپرستی دا.(

٤٦

٤٧

ــوو ــر دەب ــر و فراوانت ) ٦٦٩-٦٦٥: ٧٧.(١رووبری زەوی برەو باشــوور مزنتــیم جگــای بــۆ هاونیشــتمان و خکــی وتکی کــردەوە. یان یبم چشــن ئی

رووی پشـــتوەی ئم ئفســـانی، پیشـــاندەری کـــۆچی ئیرینڤاچکـــان. ئم ــداوە. هروەک ــژ و ل ســ قۆناغــدا رووی کی دوورودرــۆ مــاوەی کــۆچش ب

تــر ان کوردســتان. ل کــاتی برفراوانینڤــاچ همــیپشــتر ئامــاژەی پــدرا، ئیرر برەو باشــوور کــراوە. کوات ینڤــاچ جخــت لســیکردنــی نیشــتمانی ئیر

کــان بنڤاچیریئ جــاردا ل مــاوەی ســ وە لم تیــرە و هۆزەکــانییرجســســـردەمی ئیـــیم ل بـــاکووری نیشـــتمانی ئیرینڤـــاچوە برەو باشـــووری

ــــت: ل ن جونیــــدی) دەوفرەیــــدو . (د.٢ەونیشــــتمانکیان کۆچیــــان کــــردوا. تــوژە جیاجیاکــانی نــاو کــۆمگ ســردەمی ئیــیم کــانزا ل برد هــونجر

هر لم سـردەم ب مبسـتی بپی پیش و ئرککانیان دەسنیشان کران.ســتکردنی، جڕە و گــۆزە و دروســتکردنی خــانووبرە قوڕیــان شــال و درو

) ب بۆچـــوونی (گیریشـــمن) دانیشـــتووانی ١٠١، ٩٥، ٩٢: ١٠٥بکاریــان بـــرد.(سـتکردنی کلـوپل، ی پ.ز ب مبستی دروارەی چوارەمبانی ئران ((ل هز

) لو خشــــتیی ک بپــــی مــــژووی ١٨: ٩٢کانزایــــان بکــــار بــــردووە.))(ــت نــوان ودەک ــیم ئفســانیی لم تــوژینوەیدا رکخــراوە، ســردەمی ئی

ی پ.ز. ئم مـژووەش لگڵ بۆچـوونی گریشـمن ٣٠٣٥ تـاکو ٣٧٥١سانی یک دەگرتوە.

سـردەمی دەسـتی بیـانیی بـابلی دەسـپدەکات ک ل دوای ئم قۆناغئفســاندا ب نــاوی ئژیــدەهاک (زوحــاک) ناســراوە. ئم نــاوە ل ئاڤســتادا

ــــدەهاک ــــاوە (ئژی) ب یakAhad,iZa . ئژی ــــی ئم ن بشــــی یکم

جمشید ئهوورەمزدا ک کراوە رووداوە بم ئاماژە رەۆج رد"یش بمدینک حوتمی" بیهروەها ل کت - ١

جیھـانی پاشـان و بـک، فراوانتر قبارەکی واتا ،!بک برفراوان من جیھانی ئینجا: ((تدە یپ و تندەدوــری بــک، و ئینجــا لــوەدان بــک!، واتــا بپیتئــا نمــ و ســروەری پروەردەکــردن، پاســوانی، وەرگــرە مت

شـــتی ئو و کـــرد یقبـــوو ئیـــیم. تـــبگین کس ب ئـــازار نتـــوان کس بـــک وەهـــا جیھـــان، ریچـــاود )٢٠١: ١٢٠.))(کردی فرمووبووی، ئورمزد

باشـوورمان برەو کوردسـتان بـاکووری ل مرییکانۆسـ چیۆک کراوە، باس ستادائاڤ ل ک چیۆئم ک - ٢ــر مریتیۆســ نــاغیۆق ل کــورد میللتــی چیۆکــ ســیۆپر ل کبشــ چۆکــ ئم رەنــگ و دەخــاتوە بی

. کراوە مارۆت ستاداکردنی زەوی ل ناو ئاڤفراوان ئفسانی وەیش ب ک تب کوردستان

٤٧

٤٨

. ل ١واتای مارە. بشی دووەمی ئم ناوەش واتا (دەهـاک)، واتـای دـو دەدات جۆرە وەسفی ئژیدەهاک کراوە: " بم٢٩ندی "ئابان یشت، ب

((ئژیدەهاکی س سر، ل نیشتمانی بووری، سد ئسـپ، هزار گـا و ) ٢٤٧: ٥٦هزار مڕ دەکات قوربانی.))(ـــی ئم دەقی ئاڤ پب کـــی نیشـــتمانیخ ـــدەهاک ســـتا دەردەکوێ ئژی

پیتی (ل) لم زمـاندا بابل. ل زمانی ئاڤستاییدا "بووری" بواتای بابل دت،.ی(ر) ه م پیـتبری ئ و ل نیی irBab .وولـی، بـاوولی، بـابلیووری، بب

ـــــاکی دەســـــتی ب ـــــدەهاک] ب ناپ ـــــاک [ئژی ـــــاتووە: ((زوح ل بنداهشـــــدا ه) مبسـت ئوەی ١٣٩: ١٠٤فرمانەوایتی کـرد و هزار سـاڵ[ی] خایانـد.))(

ک ـــوو، چـــونک ـــانەوایتیی نب ـــوو و نیشـــتمانی مـــافی فرم ـــانی ب ســـکی بی ،وە دەدات کئامــــاژە ب (ئاموزگــــار د. ژال) .ــــر کــــرد ئیرینڤاچکــــانی داگیزوحاک [ئژیدەهاک] ل دەق پهلوییکاندا ب کسـکی سـتمکار دانـراوە و ئــایینی ناپــاکی بوکــردۆتوە. هرشــی کــردۆت ســر نیشــتمانی ئارییکــان و

ە و بــۆ و. لســر تختــی پاشــایتی دانیشــتوئییم(جمشــید)ی لنــاو بــردووە تی لزار ساڵ دەسر دەسـتی دادەسـتماوەی هسـم دواجـار لبـووە، ب

زەبیحوی سفا) ) (د.٥٦: ٩٤( ن کۆتایی ب دەستکی هاتووە.وفرەیدوـــــــابت بم ـــــــک ل ئم ب کی ـــــــدەهاک ـــــــاتوە ک ئژی ـــــــۆرە روون دەک ج

کلدە بووە و هرشی کردۆت سـر ئیرینڤـاچ. فرمانەواکانی ئاشوور یانییکــان بر ل دامزرانــدنی دەوتــی مــاد چنــدین جــار یبپــی بــگ مژوو

) ٤٤٥: ٨٦لالین کلدە و ئاشوورەوە هرش کـراوەت سـر ناوچکـانی مـاد.(بیرەوەری ئم هرش و خونشتنان ل یادگی کورددا ماوەتوە و ل قابی

درـــژەی ب ژیـــانی خـــۆی داوە. هروەک پشـــتر ئامـــاژەی پـــدرا ئفســـاندا ـــــــان ل هزارەی ســـــــیمی پ.ز ل کوردســـــــتاندا دەســـــــتکی گووتییک-برفراوانیان هبووە. سبارەت بم بابتش (دیاکۆنۆف) دەنووسـت: نـارم

وە و تکشـکاوە و لم وسین پاشای ئکدی لگڵ گووتییکاندا شـڕی کـردان ب یــــی پ.ز کۆتایی٢٢٣٠) گووتییکــــان ((ل ١٠٤: ٤٩ە.(شــــڕەدا کــــوژراو

پیشـاندەری و نـونر ئژیـدەهاک. نین دوژمنـی میللتکیـان دادەنـو ب مزنتـرـئیرینڤاچکان مـار و د - ١

.دەکاتوە کۆ ۆیداان ل خهردووکی چونک دوژمن، مزنترین

٤٨

٤٩

دەســـتی ئکدییکـــان هنـــاوە و دەســـتی سیاســـی شـــارە ســـۆمری و ) بپـــی ئو ســـاژمرەی ل ٨٦٠: ٣٠وە.))(وئکدییکانیـــان بدەســـتوە گرتـــ

الپڕەکــانی داهــاتوودا بگــورەی مــژووی ئفســانیی رکخــراوە، ســردەمی ــاوچوونی دەســ ــابلی ل ئفســانی کوردلن ــانی ب ــدا لســر دەســتی تی بی ی

ی پ.زی بــــۆ دانــــراوە. (مردۆخــــی کوردســــتانی) ٢٠٣٥ون ســــای وفرەیــــد ت: لرەیـــد٢١٩٢دەنووســـهاوکـــاری وی پ.ز ف شـــدادی بوای پشـــونی پ

کاوەی مادی دژی زوحاکییکان شۆڕشیان کردووە و وتی پشدادییکانیان )٣٠: ١٤.(١زوحاکییکان رزگار کردووەل کۆیالیتی کلدە و

فرەیــــــدوون کۆتــــــایی ب دەســــــتی بگــــــان دنــــــت. لم قۆنــــــاغدا ـــاکی ـــانی ئم نتوەی ب خ ـــرە جیاجیاک ـــن و تی ـــان دابش دەب ئیرینڤاچک

ون وکوردســــتان و وتــــانی دراوســــی کوردســــتاندا بودەبــــنوە. فرەیــــدکوڕەک ر سر هستی خۆی برم سنووری دەسناوی ئیرەج و سـی ب

ــور دابش ــک و ت ــاتووە: ((...کات ــداهش"دا ه ــی "بن ــات. ل بشــی هژدەم دەکن وتــی دابشــکرد، ســرم و تــور، (ئیرەج)یــان کوشــت... [پاشــان] وفرەیــدو

ــک ــردەوە.))( منوشــچیترە لدای ــۆی خــونی ئیرەجــی ک ــوو و ت ) ١٣٩: ١٠٤بکردنی نیشـتمان بسـر سـ (دەوتشاهی) بمجۆرە باسی چـۆنییتی دابشـ

ن دەکـــات: لالی رۆژهت ل چیـــای هرەبرزەوە تـــا وکـــوڕەکی فرەیـــدوی بیجــار و گــگر باشــوورەوە ل ســری شــیرین، لقز ڕقــاکووس و ســ ت

همدان ک خۆشـــترین بشـــی وت بـــوو درا ب ئیـــرەج. دوو بـــرایکی تـــر (ســـتا ناســـراوە بئ ک کیـــاوچ ـــرت و ل (ن ـــان گ ـــان یکی ســـراو ئیرەجی

) (دیــــاکۆنۆف) ئاشــــکرا دەکــــات ک ل نیــــوەی دووەمــــی ١١٨: ١٠٣کوشــــت.(ســ ی پتــر لدواوە، نــزیکزارەی دووەمــی پ.ز بد هرووی ســ ســاڵ ل

ی مـژووی نیشـتمانی مـاددا هی، بم ل ووییوە وچانک ل جموجیمژوو

ــ ئوەش. جیــاوازن کهنــد ئفســانیی ژوویــم و ژووــم یــبپ کاننــین ژمــارەی ســایدەب - ١ انوەــگ ۆب

فســانیئکان دەگــیی وە،ڕت بــا م ــانژم رادەیک ت ــل ووەک ــزیکن ک ــا. ن ــاب هروەه ــبیربکر ل ن ت ک میللـی ئدەبـی لناو ژووەم مارکردنیۆواتایکی تر تب. مارکراوەۆت درەنگ کیژووم ئفسانیی ژوویمـــگ و کم دەرکوتنـــی تـــاکو یکم ی وانـــلن هبـــ ڵســـا ســـدان و دەیـــان زەمنیـــیوە رووی ل رەن .تدەکو ت نکاریاۆڕگ گومانکردنی. بوەش بمارۆت

٤٩

٥٠

چــووکی زامــوا و نــاو دەوت ناســراوەکانی ئم نــاوچی ســرەتا دەوتــی بنک دەشکت دەنگییم بتی ماننا ئ١٣٩: ٤٩.(١پاشان دەو (

فســانئ دەق وە لینکــۆــی ل پنوشــچیترە یبم کان ئاشــکرابوو کییی پ.ز فرمانەوایتی کردووە. ل دوای ئو، دەستی بنمای ١٤١٥ تاکو

شــدادی کۆتــایی پــییدا هــات پفســانــژووی ئم وەی هــاتووە. لش ئووە پــ) ئم ١٥٦: ١٠٤کیانییکان بن سر تخت کسک بناوی زاو دەبت پاشا.(

ــــداوە. ــــاژەی پ ــــاکۆنۆف ئام ــــووکی ک دی ــــان ئو دەســــت بچ زاوە همبواتــایکی تــر زاو خــای گواســتنوەی دەســت ل بنمــای پشــدادی بــۆ

و (زەهاو)ەوە هبـت. بـۆ کیانی. زۆر پدەچت ناوی زاو پیوەندی ب (زێ)پشتاســــتکردنوەی ئم بۆچــــوون جــــارکی تــــر دەبــــ ئامــــاژە بنــــاوی یـن. نـاوبراو لبک (تشـاهیعیمـادەدین دەو) مـانکلزنی گستاناسی مئاڤ مــان زوئــاوە کــت: ((...زەهــاو هســتا"دا دەناســراوەکانی ئاڤــوە نبــی "ککت

وە ویتختی دەوتـی خـۆی دامزرانـد(زوو)ی پاشای کۆنی ئیرین لودا پاکـــرد. زوئـــاو(زواو) پردکـــی و پردکـــی لســـر ئـــاوی رووبـــارەک دروســـت

رپستا سناوبانگ بووە و ئب)((.تدەگوتر٤٠: ١٠٣ی پ ( سبارەت ب پیوەندی نوان منوشـچیترە و ماناکـان دەبـ ئامـاژە بوە

ی ممات ماناکان پاشماوەی بندەچپ ت کبکر نوشچیترە بن. ماناکـان لناوچی باشـوور و باشـووری رۆژئـاوای دەریـای ورمـ نیشـتج بـوون و ــی مــاددا ــار لنــاو یکت ــنن و دواج زرــی نــوێ دادەم ــش دەوتک ور له

فســـــانئ ـــــی دەق پوە. بنـــــو ییکان زەردەشـــــت ب ســـــزدە پشـــــت یدەترار علییــــف) ) هروەهــــا (ئیقــــ١٥٢: ١٠٤دەگڕــــتوە ســــر منوشــــچیترە.(

س: دیائوکو یکک ل سرۆک هۆزەکانی مانایی بوو و ل ناوچیکی ودەنوــــر لگڵ ئۆرارتییکــــان ب مبســــتی ــــوو. دوات ــــا دەســــتدار ب ــــک مان نزی نجام بـوون، چـونکئ کانی بوم هکی گرت، بت یفراوانکردنی دەس

جــۆرە ) بم٣٣٧: ٦٤ســارگۆن دەســتگیری کــرد و برەو ســوریا رایگواســت.(

ــــســــردەمی منوشــــچیترە بپ - ١ ســــا یژمــــم ری یی ژوویفســــانئ م کل لــــ کخــــراوە،دا رینوەیۆک نـــاوی ب پیوەنـــدی منوشـــچیترە نـــاوی. کـــراوە مزەنـــدە ز.پ ی١٤١٥ تـــاکو ز.پ ی١٥٣٥ دەوروبری ل (ورمـــ(چئیچســـت یدەریـــا نزیـــک ل ئیرینڤـــاچ، نیشـــتمانی ل دواتـــر ک هی کـــوردەوە تیرەیکـــی

ییکـــان یدە ب ماناکـــور تیـــرە ئم. ننـــدادەمزر گرنـــگ کیتدەســـ ز.پ یکمـــی هزارەی ســـرەتاکانی ناسراون.

٥٠

٥١

بــوونی مــاد و ماناکــان ئاشــکرا دەبــت. جــگلوەش ئگر یکبــوون یــان خزم ر بگومــان زەردەشــتیش ســوە بنوشــچیترە بــن ئماناکــان پاشــماوەی مــــووی ئو هرــــمی ــــونک زەردەشــــت لدایکب ــــووە، چ ــــان ب ــــۆزی ماناک ه

ن.ئیرینڤاچ ک ماناکان تیدا نیشتج بوون و دەستدار بوودووەمین بنمای دەسـتدار ل مـژووی ئفسـانیی کـورددا ب نـاوی کیانییکان ناسـراوە. ب پـی کتبـی "مینـوگی خیـرەد" کڤـی کڤـات یکمـین

).یــانییکــان"دا ٤٦: ٦٣پاشــای کیانییبــی "ککت ل (نن ســر کریســتئــارت) (منوشچیترەی و ب دەنووست: بپی چیھردادنسک کڤی کڤات ل پشتی

ــــــنری دەســــــتی کیانی زرــــــدام ــــــت.(ی پاشــــــماوەی ١٠٦: ٤٣ان دادەنر (ــاکوفرمــانەوایتی کیانییکــان ی مادەکــان یــســردەمی دەرکوتنــی یکت ت

مد مردۆخــی کوردســتانی) ئامــاژەی بوە هبردەوام دەبــت؛ ئگرچــی (محــ شـــتر لپ تـــی مـــاد دەبـــدەو ـــت.(ی پ.ز دام٢١٠٠داوە کزراب١٦٨: ١٤ (

ی ٨٣٦ییکــان بــۆ یکم جــار نــاوی مــاد ل ســای یبم بپــی بــگ مژوو) ٨٧: ٩٢پ.ز، لالین شلمانســاری ســیمی فرمــانەوای ئاشــوور هــاتووە.(

دەوتکی یکگرتوو ک دواتـر رووبڕووی وەکولم سردەمدا هشتا ماد ــت. ســردەمی کیانییکــان، ئاشــوور دەبــتوە و لنــاوی دەبــات دەرناکو

ــدا ــاغکی ئفســانیی مــژووی کــوردە ک ل ئاڤســتا و دەق پهلوییکان قۆنباســی لــوە کــراوە. ل دوای ئم ســردەمی ک قۆنــاغی مژوویــی، مــژووی

کورد ب دامزراندنی دەوتی ماد دەسپدەکات. ــــدی ــــنکرت، بشــــی یکم، بن ــــی حوتمــــی دی وە: دا هــــاتو٣٣ل کتب

ـــاد١(([خـــوەرن ـــی کڤات(کیقوب ـــردا برەو کڤ ـــی ت )ی گورەی ٢] ل زەمنکجــۆرە ســروەری بــۆ ئیرینڤــاچ گڕانــدەوە و ل رــگی کیــان هــات و بم

) ٢٠٣: ١٢٠ئموە پاشایتی بۆ پشتی کیانییکان گواستوە.))(ـــاد ل ئاڤســـتادا بشـــوەی ـــاوی کیقوب ـــی atAuuak-iuuak ن کڤ

ــا ــات ه ــای کڤ ــی) ب وات ــاوی ئاڤســتایی"دا (کڤ ــی ن ــی "فرهنگ تووە. ل کتب

١ - یــان ف ڕخــوەرن ســانشــکۆ واتــای بک وە بزدانن یالیل ک زدانیــیکیی ی بــژاردەــت هدەدر ب

.پدەدرت کیانکردن ب سر خەوایتیمافی فرمان ڕەف ئم بپی و کردن فرمانەوایتی مبستی٢ - مــــاوەی دەســــ بارەت بســــتیتداریی رمــــانئم فەوای رچاوەکاندا لێز دەبینــــراجیــــاو رای ســــ .ل

١٢٠ فارســــنامدا ل و) ١٢٩: ٦١(ڵســــا ١٠٠)، ل شــــاهنامی فیردەوســــیدا ١٥٥:١٠٤(ڵســــا ١٥ شــــدابنداه .توەردەگیر ڵسا ١٥ پهلوییکان، دەق و ستائاڤ دەقی یبپ ینوەیۆکل ئم چونک ،)٤٠: ٥٧(ڵسا

٥١

٥٢

) (د. مـــحمد ئمـــین ١٧٢:٩٧٨مزن، ســـرکردە، ســـروەر و پاشـــا هـــاتووە.(هورامانی) دەت: ((ئمۆ ل کوردەواریدا، وشـی (کڤـی) یـان (کی) بـووە ب (کــــــــــاک) وەک ســــــــــیفتکی ڕــــــــــز گــــــــــرتن ل ڕووی گورەیــــــــــی و

) هروەها ئامـاژە بوە دەدات چنـدین نـاوچ ل ٢٩٦: ١٣)(یوە.)یخۆشویستــ ــدا ب کڤــات یــان کوات و کاڤــات ناســراون. بــۆ نم ون (کــاوات و وهورامان

) ب هر حـاڵ ٣٠٢: ١٣تخت قرەچی) و (کـاوات و ئحـل) ل نـاوچی بیـارە.( ان بووە. یکیقوباد یان کڤی کڤات یکمین فرمانەوای کیانی

فرمــانەوای کیــانی، کی ئوس (کــاوس) بــووە ک نــزیکی دووەمــین ــردووە.( ١٥٠ ــانەوایتی ک ــارام یشــت، ١٥٥: ١٠٤ســاڵ فرم ) ل ئاڤســتادا، ب

ــــدی ــــی ئۆســــ ٣٩ بن ــــاوی ئم پاشــــای ب شــــوەی کڤ asu-iuuak ١ندا هــاتووە: ٣٥) ل دینکرتــی حوتم، بشــی یکم، بنــدی٢١٤: ٢٠٥هــاتووە.(

ی سـرجم دـو و مرۆڤکانـدا سـروەر حوت هرـم وکی ئوس بسر ییکی کی ئوس ی) ل بنداهشدا باسی کۆشـک ئفسـان٢٠٣: ١٢٠کردووە.(

ــــاتووە: ((کۆشــــکی کی ئوس ــــدین بش پکھ ــــراوە، ئم کۆشــــک ل چن کژوورکیان زـین(ل زـ) بـوو ک ب خـۆی لوـدا دادەنیشـت. دووی تریـان

ئسـپکانی بـوون. دووەکی تریـان پـۆیی بـوون و لی یـزیوی بوون و تومگلکانی (دەوێ دەکردن). هر کام [لم ژووران] کانیاوکی نمرییان لوە ک چووبـایدەرگـای کی پیـر لســک کو پیـری دەڕەوانـدەوە، کات دەقوه

ی یـسان دەردەچوو و نمر ١٥گنجکی وەکوژوورەوە ل دەرگایکی تر دەب ١٣٧: ١٠٤.))(٢اپ(

و قوبــاد کی نوەی و ڤنگھــۆ ئیپــی ڕید.ئیبــراهیم پــوورداوود ئامــاژە بوە دەکــات ک کی ئوس ((کــو - ١

)٢١٤: ٥٥.))(کیخسرەوە باپیری و سیاوەش باوکی شـکۆک ئم هر دواتر لوانی. تدەچ هیگمتان ل ادەکانم شککیۆک ل رۆیی زیئفسان شکۆئم ک - ٢

فســانمادەکــان کردبیئ وای ل ــیی شــکۆک تــا کی ــم ل شاکســرنج و مزن ئوه تیــداۆمر ژوویڤای ییکی یئفسـان شـکۆک رانکـانیو لسـر هر مادەکـان شـکیۆو ئم ککـب دەزان ک. بکن دروست

ــانی شــاری نــاوی ئاشــوورییکاندا گنــامب ل. تــکــاوس دروســت کراب ل مادەکــان پــایتختی هیگمتییکـان"دا هـاتووە: یمانا" بـیون ل کتونم ۆب کراوە، مارۆت تر کین ب ناومادەکا تیدەس شپ سردەمی

" کاســی-کــار" ب مادەکانیــان ســردەمی ش((ئاشــوورییکان نــاوی هیگمتــان یــان همدانــی ســردەمی پــ ت،ـهب کوەپـ پیوەنـدییکیان دەبـ کـاوس کی ناوی ڵلگ کاسی-کار ناوی) ٤٣: ١٣١.))(کردووەمارۆت

ب هـاوبش کینشـو ل گرنگ شکیۆک دوو کوتنیه. توانرب کچوونهروا ب ساکاری لم ل ێناکر . تب کوته ب ناب هاوبش ئفسانیی ئدگاری

٥٢

٥٣

ـــــووە و ســـــاڵ پاشـــــایتی ٦٠ســـــیمین فرمـــــانەوا، کیخســـــرەو بب شـــــوەی ٤) ل ئاڤســـــتا، تیشـــــتر یشـــــت، بنـــــدی١٥٦: ١٠٤کـــــردووە.(

نگئۆسرەڤه ah$auuarsoah ) .م ناوە واتای ١٥٦: ٢٠٥هاتووەئ)) (ی خاوەن ناوبـانگی چـاکسو کسـ٢٥٥: ٥٦دەدات.))( ئئاڤ روەهـا لتا، ) ه

دا هاتووە:١٨و١٧، بندی٤درواسپ یشت، کرتیگش و ((بــــۆ ئو هومــــا، جنگــــاوەر و فرمــــانەوای پــــاک ب چــــاوەوتکی، ودرەوشـــاوەکانی لســـر برزایـــی چیـــای هرەبرز ک برزتـــرین لـــ

)١٧قوربانی بۆ درواسپ کرد و لبری پاڕاوە.(بندیفرەنگریســیانی تــاکوین توانــاییم پــ ببخشــ ئی درواســپی بتوانــاتر

تاوانبــاری تـــویری پلبســـت بـــکم و ب قـــۆڵ بســـتی رایکشـــم الی کڤـــی کڤی هوسرەو ل کنار دەریای پان و برینـی چئیچیسـت تاکوهوسرەو،

ناپـاکی کوشـترا و ل ب نی سیائوەرشـانای بـاوکی کی خـوتـۆ بیکوژێ ل ) ٣٨٢،٣٨٣: ٥٥)(١٨[تۆی] ئغرەئیرەثی دلر.))(

تا باسی پاوانکی دلر و نبز بناوی هومـا دەکـات هلم دەقدا سر وانم پــــــاشــــــنگدار وەســــــفی دەکــــــات. ئشــــــی پتی چاوگســــــیف ب کســرکردەیکی ســربازی و پلدارکــی کۆشــکی کڤــی هوســرەوە. ســرەتا ە پویست لسر ئم ناوە هوەستیک بکرێ. ب زمانی ئاڤسـتایی ئم نـاو

وەیم شب Omoah ،واتا پـاک (ئۆه) .نووسراوە (ئۆماه) یان (ئۆموه) یـگب موە واتا (مادی پـاک). ئکریسجوان. (مۆ) یان (ما) واتا (ماد)، ببــۆ ئوەی پیشــان بــدات تیــرەی مــاد ل ســردەمی کڤــی هوســرەو لنــاو

ک بوون. ان هبووە و لیان نزییکۆشکی کیانییکاندا برپرسیارەتیــــان ســــیفتی وشــــی ــــاو ی دووەم ک هوەســــتی لســــر دەکــــرێ ن

)mIriUt کیردەمو سـ نڤاچ بـوونیریکان دوژمنی ئتویریی .تویری)یی ئم دوو دراوســی واتــا ئیریانڤــاچ و تویرییکــان ک هزۆر شــڕ لنــاوبر

نی ب دواتــر ب تــورانی ناســراون روویــداوە. (عیمــادەدین دەوتشــاهی) تــوراتـــۆران دانـــاوە و پـــی وای ئم تویریـــان بو کســـان گـــوتراوە ک تـــۆراون.

ـــدو ـــور)ی کـــوڕی فرەی ـــاوکی وهروەهـــا ئامـــاژە بوەش دەدات ک (ت ن ل ب) ئم توژەرە زۆر بباشـی بـۆی ١٩: ١٠٣دەتۆرێ و ترکی نیشتمان دەکات.(

ردنی وت کن دوای دابشـوچووە. بم وا پدەچت (تور)ی کوڕی فرەیدو

٥٣

٥٤

وە، باشـتر ورەی بر ئیـرەج کوتـوبسر س برا دەتۆرێ، چـونک ئو سـنوبووە ل پشکی سرم و تور ل ئنجامدا ئیـرەج ب دەسـتی دوو بـراکی تـری دەکــوژرێ. بپــی ئم بۆچــوون ئاشــکرای ئو نیشــتمانی بر تــور دەکوێ

ر ئو نیشـتمانی بهۆی نـاوی ئوەوە ب تـوریی ناسـراوە. زۆر رەوای ئگـــت و ســـنووری ب ســـنووری ـــاوی هاتب ـــور دەکوێ و ل ئاڤســـتادا ن بر تئیرینڤاچ لکابت، جگ ل ئۆرارتوو شونکی تر نبت. هر سـبارەت بوە (عیمادەدین دەوتشاهی) پیوای ئاوراتوریا (ئورارتوویی) بم شـوەی بـووە

،(جول) یان (وێئ) واتایوە (ئاورا) بکر یسـ(توریا) واتـا (تـۆراو) و ب).ــن وی لــۆراوان ــان ئو ت ــۆراو، ی ــا لوێ ت ــانی ١١٧: ١٠٣وات ــی (زم ) ل کتب

زدەمی پ.ز لدەی ســــســــ ــــوویی ل ــــاوی ئۆرارت ــــاتووە: ن ــــوو)دا ه ئۆرارتـــــاو دەکوێ.( ـــــوورییکاندا برچ ـــــاژمری ١٤: ١١٤نووســـــراوی ئاش ) ل س

دا سوەیینکۆم لیی ئفسانوسرەو ئڤی هی ١١٨٧ تاکو ١٢٤٧ردەمی ک ن لژخــایڕی دردەکانی دواتــر شــسـ روەهــا لپ.ز دەسنیشـان کــراوە. ه

بـووە. (دیـاکۆنۆف) ل کتبکیـدا ییکانـدا ل ئـاراداینوان مانـایی و ئۆرارتووــدین جــار هرشــیان کــردۆت ســر ئامــاژەی بوە داوە ک ئۆرارتییکــان چن

) ١٦٣: ٤٩.(١ییکان خۆڕاگر بوونیماناییکان، بم یمانا: ١٠٤ســـاڵ فرمـــانەوایتی کـــردووە.( ١٢٠چـــوارەمین کی، لۆهراســـپ،

نـاوی ئم ٩٠و١٣و میھر یشت بندی ٦) ل ئاڤستادا خۆریشت،بندی١٥٦: ٢٠٦هاتووە.( apsa-tauurua ئسپ-کسایتیی ب شوەی ئئورڤت

ئاگر) و ئسپش ب مانای ئسپ دـت. ) ئئورڤت واتا (ئاوو١٤٤، ١٢٨، ١٠٤ ک کسـپی خـاوەنی ئسـو کوە واتا (ئکر یسوەکـوب (ئاووئـاگر وای

ئم فرمانەوا کیانیی ل ئاڤستا و دەق پهلوییکاندا زۆر باس نکراوە. ک ،ی ڤیشتاســـپەوا کرمـــان١٢٠دوا ف ـــووە و ل ســـاڵ فرمـــانەوا ب

ەوا کیـــانیی زەردەشـــت دەردەکوێ و ئـــایینکی ســـردەمی ئم فرمـــان) ل ئاڤســـــــتا و دەق پهلوییکانـــــــدا نـــــــاوی ئم ١٥٦: ١٠٤رادەگینـــــــت.(

فرمانەوای پتـر ل فرمانەواکـانی تـر هـاتووە، چـونک پشـتیوان و یـاوەری

ئۆرارتی ڕیی ئفسانیی کورددا و شژووەکان و ئیرینڤاچکان ل موریاوت نوان پیوەندی ڵبهرحا - ١

ــام مگییکــان ل بیماننا و ــدا، ئاشــکرا دەکن میژوون ــژوویییکان ییفســانکی پیشــاندەری ئراســتیی . مژوویی زانستیی توژینوەی ۆیی و سرچاوەیکی گرنگ بیمژوو

٥٤

٥٥

ـــان، یســـنای ـــووە. ل ئاڤســـتا، گاتاک ـــدی ٢٨ زەردەشـــت ب ـــاوی ئم ٧، بن ن ب ەوایـــان ـــاتووە.(( apsAtSIW شـــوەی ڤیشتاســـپفرم ) ٧٢: ٣٨ه

ڤیشتاسپ و سـرجم دەسـت و پوەنـد و کـوڕ و نزیکـانی دـن سـر ئـایینی .١زەردەشت

سـردەمی دەسـتی بنمـای ڤیشتاسپ دوا پاشای کیـانیی و لـرەوە ی کۆتایی پدت. ئاژاوە و بـ سـروبری و بـ سـروەری ئیرینڤـاچ کیان

ــرتوە. ل ــ و لم دەگ هر ســووچکی وت کســک خــۆی ب پاشــا دەزانسردەمدا کۆم دەستکی ناوچیی بچووک دادەمزرـن ک دەسـتی ـــانی ـــرە چیاک ـــاچ ل زنجی ـــانی دانیشـــتووانی ئیرینڤ ـــۆزە جیاجیاک ـــرە و ه تیزاگرۆسن. ((ل هرمکانی رۆژئاوای ماد ل سرەتای سـدەی نـۆیمی پ.ز

ادەیک یکتییک ل نوانیانـدا ل ڕیت یان وتک هبوون ک تاکۆم ویال) ٢٨٤: ٦٤بــوو، بم ل ســنووری نــاوچیکی بچــووک تــندەپڕی.))( ئــارادا

ناوچ تم دەسـنـدێ له ک ناچک دەگـرن یوەک دیارە زۆری پی ییـانم بکــی بچــووک، بتییکنــد یکــانی و چناوچ وەیــی لتــز و نبنــاری ه

ن. ((لمــاد یــان ئامــادای نــاودەبر دواتــر ب ــنن کزرچیــای زاگــرۆس دادەمسدەی نۆیمی پ.ز ل ناوچکانی خـواروو و باشـووری رۆژئـاوای دەریـای

.)١٤٠: ٤٩ورم یکتییک دامزرا ک ب یکتی هۆزەکانی ماد ناسراوە.))(ئم بنمـای ل ل پاش سردەمی کیانییکان ناوی چند شـازادەیکی

. ئم نـاوە ل یئفسانکان برچاو دەکوت. گرنگترینی ئم نـاوان (هۆمـای)ن جونیـدی) دەـت: وفرەیـدو ریشوە لگڵ نـاوی مـاد یک دەگـرنوە. (د.

((هۆمای شوەیکی تری هئومـای یـان هئومـاد واتـا وتـی خـۆش و باشـی ــدا ســانی نــوان مردنــی ) ل دەقــی ئفســانی کــۆنی١٤: ١٠٥مــادە.))( کوردی

ساڵ دانراوە. ل بنداهشـدا ١١٢کڤی ڤیشتاسپ و سردەمی هۆمای نزیکی ی ڤیشتاســـپ ((...وەهمنـــی کـــوڕی ئســـفندیار، یهـــاتووە: ل دوای حـــوکمان

ـــیل کت - ١ ـــ ئیاتیگـــاری" ب ـــاژە دا"رانزەری ـــایین ئم ئوەی دوابدوای ک، دراوە بوە ئام شـــکیۆک لالین ئ

لـ داوای و تدەنووسـ ڤیشتاسـپ ۆب نامیک توران پاشای ئرجاسپ ،ێدەکر ل شوازیپ ڤیشتاسپوە ل پشــت ڤیشتاســپ. دەکــات کــاول تکیش دەکــات ســری و ورــه ئگینــا ت؛ــندەکــات واز لم ئــایین ب

لنــــاو دوژمــــن ڤیشتاســــپ ســــوپای تــــاداۆک ل. توەــــدەب ئرجاســــپ وویڕرووب و ناکــــات تزەردەشــــ ) ٧٠و ٤٩-٤٨: ١٥٥.(دەبات

٥٥

٥٦

) پاشــا ١٥٦: ١٠٤دوازدە ســاڵ و هۆمــای کچــی وەهــمن ســی ســاڵ...))( ســدوک ل پشـت و خـونی کیانییکـانن و همـای بـۆ تیـرەی مـاد ١بوون. هومـای

ــژوودا بواتــای وتــی خۆشــی مــاد دــت. یکمــین م ــاوی مــاد ل جــار ک نهاتبت بۆ سردەمی ئاشـوورییکان دەگڕـتوە. (ئیقـرار علییـف)ی تـوژەر

جــار ل بیســت و چــوارەمین ل بــواری مــژووی مــاددا دەــت: ((بــۆ یکمــیننســـلمتی شەوایـــان ـــاوی ٨٣٥ری ســـیم ل ســـای ســـای فرم ی پ.ز ن

.)٣١: ٦٤ئامادای هاتووە.))(ئستا کاتی ئوە هاتووە ئو ساژمرە پیشان بـدرت ک لسـر بنمـای

مژووی ئفسانیی کوردی رکخراوە.جــار نــاوی مــاد هــاتووە و ) ک بــۆ یکم٨٣٥ب کــۆکردنوەی ژمــارەی (

)مـــان ٩٤٧هۆمـــای، ژمـــارەی () ک ســـای نـــوان ڤیشتاســـپ و ١١٢ژمـــارەی (ــ ) بــووە. ل ١٢٠دەکوــت. ســانی فرمــانەوایتی کی ڤیشتاســپ (ت دەس

)ی ٩٤٧( تـاکو)ی پ.ز ١٠٦٧) دەستبر دەکرت. (٩٤٧+١٢٠=١٠٦٧ئنجامی ( ل یی کفسـانـژووی ئـی مپبـووە. ب تی ڤیشتاسـپردەمی دەسپ.ز س

فســــــــانئ نجــــــــران، زەردەشــــــــت یدەقکان هی ییمین ســــــــاســــــــیی لـــان پاشـــا ـــایینکی لالین ئم کوخـــا ی ـــانەوایتی کی ڤیشتاســـپ ئ فرم

ســاڵ بــووە. ل ٤٢نــی هرمیــی پســند دەکرــت، لم کــاتدا زەردەشــت تم)ی پ.ز دـت ١٠٣٧) ژمارەی (١٠٦٧) ل ژمارەی (٣٠کردنوەی (ئنجامی کم

ی پسـندکردنی ئـایینی ) و سا٤٢دەست و ب کۆکردنوە تمنی زەردەشت () کۆشـــکی ڤیشتاســـپ دایکبـــوونی زەردەشـــت ١٠٣٧زەردەشـــتی لی لســـا ،(

)ی پ.ز دەستدەکوت.١٠٧٩( ـژوودا کم وتنی مادەکـان لی دەرکدا ساوەیینکۆم لی پ.ز ٨٣٥ل

و نــاوی هۆمــای ک ل ئفســاندا همــایک بــۆ نــاوی مــاد ب خــای دەســپک ـــۆکردن ـــت. ب ک دادەنر ـــام ل ـــانەوایتی هرک ـــارەی ســـانی فرم وەی ژم

پاشــاکان لگڵ پاشــاکی پــش خــۆی، ســردەمی دەســتداری ســرجم فسانیانی و پاشا ئشدادی دیاری کراون.یپاشاکانی ککانی پیی

ــهر لم ل - ١ ــاژە ینوەیداۆک ــاوی ئام ــایکیۆهئ بن ــر م ــراوە ت ــی ســردەمی ل ک ک ــو هوســرەو کڤ وەک

.دەرکوتووە ماد تیرەی کیخاندان و پایدار

٥٦

٥٧

بگومــــان ئو مــــژووەی بر دەســــت دەکوــــت، ل دەقــــی ئفســــانوە ی مژووکـی کـۆن بـت، رەنـگ ەوەروەرگیراوە و دەقی ئفسانییش ک گە

ییکـان نبـت، بم تـا یژمارە تۆمارکراوەکانی سر بـگ مژوو وەکورک رادەیک دەتوان هگری هندک الینی راستیی مژوویی بـت. ب گـورەی ئو ســاژمرییی لم لکــۆینوەیدا بپــی دەق ئفســانییکان رکخــراوە،

ــــــســــــردەمی م ییفســــــانی خــــــوارەوەدا ژووی ئیم خشــــــتــــــورد ل ک :١چدەکرتوە

سردەمی فرمانەوایتی ماوەی فرمانەوایتی ناونگئیۆشه تهمۆرس

(ییم) مشیدج ژیدەهاکئ فرەیدوون

منوش چیترە زاو

ڤاتڤی کک کڤی ئوس

کڤی هۆسرەو کڤی لۆهرەسپڤی ڤیشتاسپک

وەهمن هۆمای

ساڵ ٤٠ ساڵ ٣٠ ساڵ ٧١٦ ساڵ ١٠٠٠ ساڵ ٥٠٠ ساڵ ١٢٠ ساڵ ٣ ساڵ ١٥ ساڵ ١٥٠ ساڵ ٦٠ ساڵ ١٢٠ ساڵ ١٢٠ ساڵ ١١٢ ساڵ ٣٠

ی پ.ز٣٧٨١ تاکو)٠٠٠( ی پ.ز٣٧٥١ تاکو ٣٧٨١ ی پ.ز٣٠٣٥ تاکو ٣٧٥١ ی پ.ز٢٠٣٥ تاکو ٣٠٣٥ ی پ.ز١٥٣٥ تاکو ٢٠٣٥ ی پ.ز١٤١٥ تاکو ١٥٣٥ ی پ.ز١٤١٢ تاکو ١٤١٥ ی پ.ز١٣٩٧ تاکو ١٤١٢ ی پ.ز١٢٤٧ تاکو ١٣٩٧ ی پ.ز١١٨٧ تاکو ١٢٤٧ ی پ.ز١٠٦٧ تاکو ١١٨٧ ی پ.ز٩٤٧ تاکو ١٠٦٧ ی پ.ز٨٣٥ تاکو ٩٤٧

٠٠٠ تاکو ٨٣٥

@@

ی١٠٠٢ تـاکو ١٠٧٩( نـوان سـانی دەوروبری دەکوـت زەردەشـت ژیـانی سردەمی خشتی ئم یبپ - ١

.تشی (ژیان و سردەمی زەردەشت)دا پتر باسی سردەمی زەردەشت دەکرب ل بگومان). ز.پ

٥٧

٥٨

ئايينى آورد

رڤانی: ئایینی زه و ب تی ناوەڕاستکانی رۆژهکۆنترین ئایین ک لکئایینی زەرڤانی ی

و مــانوی میھرپرســتی، زەردەشــتی، ئیــزەدی وەکــودایکــی ئایینکــانی تــری فسانفی و ئلسما فیکری و فبن ت، چونکرەگ یدادەنر م ئایینکانی ئیی

تی لتایبش بمرەوەدا داکوتاوە. ئی سم ئایینانناو ئی خۆی لو ریشهاوکشی نوان هزی خر و شـڕدا باشـتر بر هسـت دەکوـت. هر بـۆ

ئو ئفسـانانی ل کتـب و نموون (ئاڕ، سی، زھنر) دەنووست: ((زۆربی ) ٣٣٨: ٤٦یان هی.))(یدەق زەردەشتییکاندا هاتوون، ریشی زەرڤان

ـــدانی ئوەوە ســـرجم ز و ل زنـــدی م ـــان خواوەن ـــاییندا زەرڤ لم ئ دن. زەرڤـان ل ئاڤسـتادا بشـوەی بوون ب گشت جمسرەکانییوە بدی

nauurz نـــای زەم ـــان زرووەن ب وات anaraka و ب ســـیفتیزرڤن یدەرەغوخـوەذات واتـا atADaX,OGvradو ئکرەن واتا ب سـنوور

) ناوی زرەڤن ٥٠:٩١همیشیی و هرهبوو و پشت بخۆبستوو، هاتووە.(دا گـۆڕانی بسـردا هـاتووە و بـۆت ناوی خواوەنـد ل شـوەی پهلویـ وەکو

)٥١٣: ١٦٥((زەرووان، زورڤان و زەرڤان.))(دوای راگیاندنی ئایینکی زۆربی خواوەندە درینکـانی ل زەردەشت

ی کئــایینیی تم سیاســبــوو لدەر نی خواوەنــدی خســت. زەرڤـانیش بپـلتکانی زەرڤـــان ل زەردەشـــت بـــرەوی پـــدا و لم رـــگیدا زۆربی ((ســـیفا

) بـــۆی ل ٣٣٨: ٤٦یدا بـــۆ ئیزەدەکـــانی تـــر گواســـترانوە.))(ئـــایینی زەردەشـــتزی ئو ئیـــزەدان هـــاتووە ک شـــاینی یـــســـتادا نـــاوی ئم خواوەنـــدە ل رئاڤ

دا زەرڤـان ل تک ١٠، بنـدی ٧٢ستایش و رزگرتنن. بۆ نمـوون ل یسـنای جۆرە ستایش کراوە: ((... زەرڤانی ب سنوور، زەرڤـانی چند ئیزەدی تر بم

) ٨٢: ١٠٠هردەم بوو، ئیژم ڤهوو[ستایش دەکین].))(رتبـی "مزداپرسـتی در ایـران قـدیم"دا ئامـاژە (ئکت ن) لن سـر کریست

بوە دەدات ک ئفسانی زەرڤـان لالین مژوونووسـکی ئرمنـی بنـاوی جۆرەی خوارەوە دەگوازتوە: (ئیزنیک) نووسراوەتوە و ئم ئفسانی بم

٥٨

٥٩

موغان دەن ئو کاتی ک هـیچ شـتک نبـوو، ن ئاسـمان، ن زەوی، ون هـــیچ بوونوەرـــک لســـر زەوی و لنـــاو ئاســـماندا، تنیـــا بوونوەرـــک بنــاوی زەرڤــان هبــوو. زەرڤــان بــۆ مــاوەی هزار ســاڵ رازونیــازی کــرد تــا بکــو کــوڕکی ببــ و نــاوی لبنــ ئورمزد و ئویــش ئاســمان و زەوی و

شــی گومــان وســرجم بــوونوەران بخــوقن. دوای هزار ســاڵ زەرڤــان توــان نبــ؟! لم هــا ت ک نوەک کــاتم بفیــۆ دابــ و رازونیازەکــانم برهمی

کـــاتدا ک گومـــان کوت نـــاو ئندشـــیوە، ب ئورمزد و ئهـــریمن دوو ــوو ــان ب ــانی و ئهــریمن ل ئنجــامی . ١گی ئورمزد ل ئنجــامی رازونیازەک

،ک دووگیـانیدووان زانـی ب دی هـاتن. زەرڤـان کی بکنـی گوماندا ببن سروەریی جیھانی پ ببخش. ئورمزد بم هرکامیان زووتر لدایک

بــنی زانــی و ئهریمنــی لــ ئاگــادار کــردەوە. ئهــریمن ســکی زەرڤــانی ببت سـروەری جیھـان. زەرڤـان چـاوی ب ئهـریمن کوت و تاکوهدڕی

زەرڤـان گـوتی: لی پرسی تۆ کـی؟ ئهـریمن وەمـی داوە مـن کـوڕی تـۆم.کوڕی من بۆن خـۆش و پشـنگدارە، بم تـۆ تاریـک و پـیس و بـۆگنی. لم

دەبـت، بـۆن خـۆش و رازاوە و پشـنگدارە. زەرڤـان کاتدا ئورمزد لدایکک چاوی پـکوت زانـی ئوە ئو کـوڕەی ک چـاوەڕوانی دەکـرد. پیگـوت تـا

ا نــۆرەی تــۆی ستایشــم ئســتا مــن بــۆ تــۆ رازونیــاز و پشکشــیم داوە، ئســتبــکی. ئهــریمن لبردەم زەرڤـــان راوەســتا و پیگـــوت مگر تــۆ بنـــت ندابـــوو ک هرکـــام ل کوڕەکـــانم زووتـــر لوی تـــر بـــت الم، ســـروەری و

نــــی پدەســــپرم؟ زەرڤــــان بــــۆ ئوەی بــــنکی وفرمــــانەوایتی گردوۆ هزار ساڵ سروەر نشکن ب ئهریمنی گوت: ئی پیسی شڕانی! تۆ ن

ـــۆ هزار ســـا فرمـــانەوایتی گردوون ـــی، دوای ئم ن و فرمـــانەوا دەبدەکوــت دەســت ئورمزد و هرچییکــی بــوێ دەیکــات. ئینجــا ئورمزد و ئهـــــریمن دەســـــتیان ب خوقانـــــدنی خوقنراوەکانیـــــان کـــــرد. ئورمزد

شـتکی دەخوقانـد هرچییکی ئفراند بـاش و راسـت بـوو و ئهـریمن هر )١٤٦-١٤٥: ٤٤وش بوو.(وشڕانی و چم

ل ئفسانی رەسنی زەرڤانیدا ئم دوو خواوەنـدەی ل زەرڤـانوە لدایـک دەبـن، ب خواوەنـدی تـاریکی و - ١

رگیـان زەردەشتیدا ۆژگاریوناکی ناسراون و ناوی ئهورامزدا و ئهریمن دواتر و ل رووەندی رخواوە.کی زەرڤانییفسانناو ئ وت

٥٩

٦٠

ـــک لجۆر کی گاتاکـــانی زەردەشـــت بـــدەین، دەبینـــین برنجر ســـگئجۆرەکــان زەردەشــت کــاریگر بــووە ب بیــر و فلســف و ئفســانی ئــایینی زەرڤانی، بمش ئاشکرا دەبـ ئـایینی زەرڤـانی بر ل زەردەشـت هبـووە و

ییکی تواوی ل ســــــر ئم ئــــــایین هبــــــووە؛ بــــــۆ یزەردەشــــــت شــــــارەزا ی گاتاکان دەنووسینوە:٣٠روونبوونوەی زیاتر کورتی های

ــگ م دوو رــوان ئ ن م. لــۆ دەک ــان ب ئســتا باســی دوو هــزی گورەت[هــزە]ی، یککیــان بــۆ خۆتــان هبژــرن. ل ســرەتادا ئم دوو مینوو[گیــان

فتاردا یککیان چـاک و ه هزر و گوتار و ریان هز]ە ک خوی یکترین و لئوی تریان خـراپ، پـکوە ئاخـاوتن. پیاوچاکـان ل نـوان ئم دووە، رـگی راســتیان هبــژارد، نزانــان ئوی تریــان هبــژارد. ئم دوو هــزە ژیــان و

ــت.( ردەوام دەبر بــان ه ــایی جیھ ــا کۆت ــا و ئمش ت ــات ن ــان بنی : ١٥٠مردنی١٢٩(

م هایی گاتاکاندا ئاشکرا ناکات ئم دوو هز یـان گیـان ک زەردەشت لخوی یکترین ل کووە دەردەکون. ب سـرنجدان ب ئفسـانی ئفرانـدنی

دایکـی ئم دوو -ئایینی زەرڤانی ک لسرەوە ئامـاژەی پـدرا، زەرڤـان بـاوکوە و هزەی، بم زەردەشت لبر برژەوەندی ئایینی بردکی لسـر دانـا

ــــــاکوویتییوە وشــــــارد ــــــدی بخــــــات و ت ب ئاســــــانی زەرڤــــــان ل خواوەنخواوەنـدی مزن بناسـنی. ئمش بـگیک بـۆ ئوەی وەکوئهوورامزدا

ئـــایین بـــۆ ســـردەمی پـــش زەردەشـــت وەکـــوبســـلمن زەرڤانپرســـتی دەگڕتوە.

ــایین ــوژەران دەرکوتنــی ئم ئ ــدێ ل ت ــدا ب رای هن ــۆ ل همــان کات ب ــوون ــۆ نم ــتوە، ب ڕــایینی زەردەشــتی دەگ ســردەمی دوای زەردەشــت و ئ

خواوەنـــدی وەکـــوســـت: ((باوەڕهنـــان ب زەرڤـــان و(جاللـــی مـــوقدەم) دەنوســروەر بــۆ ســردەمی دوای زەردەشــت دەگڕــتوە و رەنــگ ل رۆژئــاوای

ـــت.))( رچاوەی گرتبـــران ســـ ـــت: ٣٦: ١٣٠ئ ـــۆیس) دە ـــا (مـــاری ب ) هروەهـــایینی زەردەشـــتییدا زەرڤا ـــدعیان ل ئ ـــانن ک بی ـــۆلی ئو فیرق نییکـــان ل پ

) وات ل ناو جرگی ئایینی زەردەشتیدا، ئایینی زەرڤـانی ٢٧١: ١٢٨کردووە.(ی ئم ی بۆچــوون هبــاکی ئــایینی ســری هــداوە، ئمش بپچوانــ وەکــو

نی زەردەشـتی بوونی ئایینی زەرڤانی لچاو ئاییتوژینوەی ک بگی کۆنتر

٦٠

٦١

م ئـــایینواوی شـــارەزای ئت زەردەشـــت ب یـــوایردەســـت و پب خســـتۆت بووە.

لالیکـــی تـــرەوە (بینۆنیســـت) دەنووســـت: ((پشـــینی مـــژووی ئـــایینی زەرڤـــانی بـــۆ ســـدەی چـــوارەمی پ.ز دەگڕـــتوە و بمجـــۆرە مـــژووی ســــــــرهدانی ئــــــــایینی زەرڤــــــــانی بــــــــۆ ســــــــردەمی هخامنیشــــــــکان

) ل ســر بنمــای ئم تــوانین، (جــان هنــز) جخــت ٥١: ٦٥وە.))(دەگڕــتلوە دەکــاتوە ک ئــایینی زەرڤــانی ل ســردەمی هخامنیشــکان، بهـــۆی

) رەنـگ ل ٢٠٧: ٧٢کاریگر بوونی ب بیروباوەڕی بابلییوە سری هـداوە.(بت، سردەمی هخامنیشکاندا ئم ئـایین گشـی کردبـت و بـرەوی پـدرا

بم ئم بواتای ئوە نیی ک لم سردەم دەرکوتبـت، چـونک بزۆری یکی زۆر هماوەی ویستی بکی نوێ باو پتاکوئایین و ب نلمخۆی بس

ـــۆنترە ل ـــانی زۆر ک ـــایینی زەرڤ ـــی بگکـــان ئ پـــت. ب ســـند بکرواوی پتــدابوون و ــوونی ســدەی ششــم و پنجمــی پ.ز ک ســردەمی پی فراوانب

ئیمپراتــۆرییتی هخامنیشــیی. (جــان هنــز) لگڵ ئوەشــدا ک دەرکوتنــی یــدا دان بکبکت وە لــتنڕنیشــی دەگخامردەمی هبــۆ ســ م ئــایینئ

ی نـــاوی زەرڤـــان دادەنـــت و دەنووســـت: ((هنـــدێ نووســـراوی بـــابلی یکـــۆندەگڕتوە و تیـدا دۆزراونتوە ک مژووەکیان بۆ سدەی پازدەمی پ.ز

) باشـ چـۆن دەکـرێ ئایینـک هزار ٢٧: ٧٢ئاماژە ب ناوی زەرڤـان کـراوە.))( مــــت، ئ وتبــــا دەرک ــــدەکی ئینج ــــاوی خواوەن ــــی ن ســــاڵ دوای دەرکوتنــایینی ــوای ئ ــابت هاشــم رەزی پی ــاڕادەیک نگونجــاوە. هر لســر ئم ب ت

تدەکربیری ل وەی ک١٤٨:٢٠٩وە.(زەرڤانی زۆر کۆنترە ل ( لم تــوژینوەیدا بــاوەڕ وای ب چشــنک پیوەنــدییک هبــ ل نــوان ئایینی زەرڤانی و ئـایینی خواوەنـدی دایـک ک ل نـاو میللتـانی ئیریینڤـاچ و میزۆپۆتامیــادا بــاو بــووە. ل ئدگارەکــانی ئم ئــایین بدیــار دەکوێ، ئــایینی

نی خواوەندی دایک. زەرڤانی شوە گشسندووەکی ئاییییکـــانی چـــاخی بردی نـــوێ، لگڵ گشـــی هـــزری مـــرۆڤ و یل کۆتا

ــات و شــون الی ــوومی ک ــوونی پویســتییکان، مفھ ــان و فراوانب جــۆری ژیـــوونی ئم دوو ـــۆی لگڵ لدایکب ـــت و گشـــ دەکـــات. ب ومـــرۆڤ دەردەک

ـــت. (د. ـــر وەردەگر ـــک ســـیمایکی ت ـــایینی دای ـــک، ئ ـــردادی ب چم ـــار) مھ ه

٦١

٦٢

دەنووست: ((زەرڤان خواوەندی زەمن و شـون، وات ل راسـتییدا زەمن و ــــــنن.))( ــــــک د ــــــدە پ ــــــوونی ئم خواوەن ــــــرەوە دوو ٧٠: ١٣٦شــــــون ب ل (

جمسـرییتی کــات و شـون ل بــوونی خواوەندکـدا خۆیــان ئاشــکرا دەکن. زی دژیی زەرڤانییدا، واتـای دوو رەگفسانئ ل رییمسم دوو جکـیش ئ

رادەســت دەکــات. بواتــایکی تــر زەرڤــان هگــری شوناســی دوو رەگزی جیاوازە و ئمش بمانـای گـوزەرە ل قۆنـاغی پرسـتنی خواوەنـدی مـ بـۆ

قۆناغی پرستنی خواوەندی نر. کوات زەرڤان هم نرە هم می. بۆ نمـوون ل کتبـی "ثنویـان در عھـد

) ٥٦: ١٢٤ب زەرڤــان دەــن: پیــاوی مــی.( باســتان"دا هــاتووە ک مانوییکــانــایینی ــایینی زەرڤــانی شــوە گشــکردووەکی ئ بم پــی ئم بۆچــوون ک ئ

خواوەندی دایک، تاڕادەیکی زۆر رەنگی راستی بخۆیوە دەبینت.ـــایین کۆنکـــانی تـــری ـــایینی زەرڤـــانی و ئ لکچـــوونکی زۆر ل نـــوان ئ

دا هی. زۆربی ئو تـوژەرە رۆژئـاوایی ناوچکانی زاگرۆس و میزۆپۆتامیـایـــــانی توژینوەیـــــان لســـــر ئم ئـــــایین کـــــردووە، هســـــتیان ب یو ئرانی نـوان ئـایینی زەرڤـانی و ئـایینی خواوەنـدی دایـک نکـردووە بـۆی یپیوەند

ـــاو ـــوون. بم لن ـــایین تووشـــی سرســـوڕمان ب ـــاتی باســـکردنی ئم ئ لکرداد بهــار)ە ک راســتییک دەپکــت و ب ھــســرجم تــوژەران ئوە (د.م

ـرانییی ئفسـاننی ئوەی رەسـرسـتی شـت: ((زەرڤانپراشکاوی دەنووســا کوتــووە.))( ــایینی مزۆپۆتامی ــرەدا ٤٢٨: ١٣٣ک بر کــاریگری هــزری ئ ل (

((ـرانییی ئفساننی ئکی رەسوەیش)) :تدە وەی کهار، لستی ببمئایین هقـووی هـزری ئارییکـان ک ل کوردسـتاندا واتـا ل ئوەی ک ئم

م ککانــدا بــاو بــووە؛ بکــانی تــری ئارییمرم هرجنڤــاچ و ســیرییئـــووڵ ـــاوە.)) تواو ق ـــایینی میزۆپۆتامی ـــزری ئ ـــووە ب ه ـــاریگر ب ـــت: ((ک دەنبۆتوە، چونک ئاشکرای سۆمرییکان ک دانیشتووی رەسنی کوردستان بــوون، برەو ناوچکــانی خــوارووی نیشــتمانی خۆیــان دابزیــون و زۆربی

تـرین گوە. بگومـان یکـک ل گرندوئفسان ئایینییکانیـان لگڵ خۆیانـدا بـر دواتــر ل رســتنی ئینانــا بــووە کئــایینی پ ،تم مــیللکــانی ئوازە ئایینییشــ

ــوژینوەی ــا ب ئیشــتار ناســراوە. هر لم ت دا ل باســی مــژووی میزۆپۆتامیئفسانیی کورددا ئاماژە ب پیوەندی نوان ئاناهیتای ئیریینڤـاچ و ئینانـای

٦٢

٦٣

ســــۆمری دراوە. ســــۆمرییکان و ئاریینڤاچکــــانی دانیشــــتووی بنــــاری ــاوچی برادۆســتوە ــاکوزاگــرۆس ل ن ــانی ت دەشــتی شــارەزوور و کنارەک

ولتوور و شارستانییتوە رۆژئاوای دەریای ورم و خوارەوەی، ل رووی کبۆ یک سـروچاوە دەگڕـنوە ک ئویـش ئشـکوتی شـاندەرە. بـۆی لم ســـنوورە جـــوگرافییدا ل قۆناغکـــانی دواتـــر ک شـــوازی ژیـــانی مـــرۆڤ و سیســتمی مــ ســاالری برەو سیســتمی نــر ســاالری هنگــاوی نــا، ئــایینی

ــۆوە ــۆڕانکی ریشــیی ب ــک رووبڕووی گ ــدی دای ــابی خواوەن ک خــۆی ل ق دا برجست کرد. یئایینی زەرڤانی

:یميتراي یئايين

پشتر ئاماژە بوە دراوە ک ئایینی میترایی، زەردەشتی، ئیـزەدی و...هتـد بـوون. ئـایینی میترایـی ل زدانی ئایینی زەرڤانییوە ک ئایینی دایـک، لدایـک

ــــ ــــایینی زەرڤــــانی وەرگرت ــــدییکانی ئ ادەیک ک ڕووە، تــــازۆربی تایبتمن).مان ئـایینی زەرڤـانییئایینی میترایی ه یوایپ (هارھردادی بد.م)٣١: ١٣٣ (

لوانی تایبتمنـــدییکانی ئـــایینی زەرڤـــانی پتـــر خـــۆی ل ئـــایینی میتراییـــدا برجســت کردبــ، بم دوو ئــایینی جیــاوازن. دەکــرێ بۆچــوونی بهــار بــۆ

ـــی دوای زەردەشـــت ـــایینی میترای ـــش ئ ـــی پ ـــایینی میترای ـــت نک ئ راســـت بزەردەشت، چونک ئایینی میترایی سردەمی پارتکـان و دواتـر میتراپرسـتی

(رۆمی)، ونیکی لبرگیراوی ئایینی زەرڤانیی. رۆژئاوایی ،ــرین ــدەکانی کوردســتانی د ــۆنترین خواوەن ــک ل ک کــرا ی ــان میت بگوم

اجیاکـــانی میللتـــی کـــورددا ب رۆـــی گرنگـــی ئم خواوەنـــدە ل نـــاو تیـــرە جیــورد ــی ک ــانی میللت ــۆزە درینک ــرە و ه ــژوو برچــاوە. تی ــی م ــودرژای وەک

ــرد، ــرا دەگــرت و پنایــان بــۆ دەب ــان ل میت ــاکوخواوەنــدک رزی چــاودری تپیماننام و رکوتنکانیان بکات. ئمش سرەتایک بووە بۆ ب هزبـوونی

ئم ئــــایین. بــــۆ نمــــوون (مــــارتین رۆــــی ئم خواوەنــــدە و گشــــکردنی نـامیک ل نـوان میتـانی و ی پ.ز پیمان١٤دەـت: ل سـدەی ورمازرین)

بســتن میدا میتــرا ب خواوەنــدی پیماننــایکــان مــۆرکراوە. لم پیمانهیتی) ١٥: ١١٦نــامی نــاوی هــاتووە.(ب چــاودر و پــارزەری ئم پیماندانــراوە و

دا و لردەمو سلوسادا ((میترا خواوەندی بیمـانی کوردستانی ئن و پ

٦٣

٦٤

ـــــی و پیمان ـــــووە و دوو الین ـــــوان دوو مـــــیللت ب ی نـــــام ب مبســـــتی نــــوونی پیمان ــــان، کبردەوامب ــــانی ناوبری ــــردە نامک ــــۆ دەک ــــان ب گایکی

) هروەها (مولتۆن)یش دەنووست: ((میترا ب شـوەیکی ١٣٩: ٦٠قوربانی.))() جـگلوە ١٤: ٨٠وەندکی رەوشتیی، رز ل بن دەگرت.))(برجست خوا

(فرانتس کومون) ل کتبی "نھنییکـانی ئـایینی میترایـی"دا ئامـاژەی بوە داوە ک هیندوئوروپییکان میترایان دەپرستی و ئم خواوەندەیان ب خواوەندی

) ١٣: ٩رووناکی و ئاسمان داناوە.(نوەی ئم ئــایین کوردســتان بــووە، بــۆی شــونی دەرکوتــن و بوبــوو

زۆر رەوای ئگر ئم ئایین دواتر ل کوردستانوە برەو هیند رۆیشتبت و ــوای: بپــی ــائینی) پی ــی ن ــدا نیشــت بووبــت. (جالل ــاوەڕی هیندوەکان ل بیروبدەقکـــانی بووغـــازکو بـــت، جیـــابوونوەی هینـــدوئوروپییکان بـــۆ دوای

جـــۆرە دانیـــان بوە دانـــاوە ک ) بم٢٣: ٧٥گڕـــتوە.(ی پ.ز دە١٤ســـدەی بیروباوەڕی تیرە جیاجیاکـانی کـورد ل کوردسـتانوە تشـنی کـردۆت نـاو

ی پ.ز ل کوردستاندا ١٤بیروباوەڕی هیندییوە، چونک میترا بر ل سدەی خواوەند پرستراوە و دوای ئم مژووە ل هیندوسـتاندا دەردەکوـت. وەکو

ی پ.ز ل ١٤ێ ئم خواوەنــــــــدە و ئــــــــایینکی ک دوای ســــــــدەی نــــــــاکرهیندوستاندا نـاوی هـاتووە، بـۆ شـونک رۆیشـتب ک پشـتر لالین خکـی

کوە وەکووناوچزۆر روانـگ ت. میتـرای هینـدوەکان لرسـترابخواوەنـد پل میتـــرای کوردســـتان دەچـــت، بم بهـــۆی ژیـــنگی تـــایبتی هینـــدییکان

ــدێ گ ــهن ــدا، ســرو ۆڕانکاریشــی ت ــگ ڤی ــووە. ل ری ــرا ب ١٤دیوکوت دا میت) ٢٧،٢٨: ٧٥پــارزەری زەوی و ئاســمان و پــارزەری یاســای پیــرۆز دانــراوە.(

زمانی سانسـکرییتدا نـاوی میتـرا ب موت هومباخ لبۆچوونی ه روەها به ) ٢٠: ١٥٢واتای خۆر بووە.(

،روەک ئاشــــکرایدوای هــــاتنی زەردەشــــت ه م خواوەنــــدە لرجســــی خواوەندیان لکان پلرینزدا دهووراموەی ئنراوە. زەردەشت بۆ ئس

م لخواوەندی بخات، ب ناچاربوو میترا ل ،نروەر بناسخواوەندی س بئدەبیاتی زەردەشتییدا، یشتی دەیم تایبت کـراوە ب وەسـف و رـز گـرتن

دەمی پــش زەردەشــت دەگڕــتوە، ل میتــرا. نــاوەڕۆکی ئم یشــت بــۆ ســرــــــۆیکی کچــــــی دوای ســــــردەمی زەردەشــــــت رکخــــــراوەتوە و رەنگوب

٦٤

٦٥

زەردەشتیانیان پداوە. ل همان کاتدا رۆی گرنگ و گورەیی و سروەری ــــدە ب تواوی پشــــ ــــئم خواوەن کی ل ــــوون ــــۆ نم ــــراوە. ب ک ل تگوێ نخ

ب ســپیتمای زەردەشــتی بنــدەکانی ئم یشــتدا هــاتووە: ((ئهــوورامزداگوت: کاتک من ک ئهورەمزدام، میترم[میترا]ی خاوەن دەشتی برفراوانم

می ســــــپیتفرانــــــد، ئئ [ســــــتیبم ب] بوونشایســــــت (زەردەشــــــت)، ل) واتــا میتــرا ل یشــتکاندا ٤٢٣: ٥٥ستایشــکردن، هــاوپلی خــۆم ئفرانــدم.))(

ی ئزگــرتن هــاوپلکــاتی ستایشــکردن و رل وە ســیفاتلجــگ .زدایهــورامخواوەنـــدی پیمـــان، ل ئاڤســـتادا مـــاوەتوە و ب وەکـــوودرینکـــانی میتـــرا

ـــراوە و ســـزای ئو کســـان دەدات ک پیمـــان شـــکنی ئیـــزەدی پیمـــان دان ون ئیـزەدودەکن. ئم خواوەندە چندین سیفتی تریشی وەرگرتووە. بـۆ نمـ

ئیزەدی بخشنری سروەت و سـامان (فریشت)ی شڕ، ئیزەدی پاشایتی، و سروەری گشت وتکان و...هتد.

سـدەی تـاکول سدەکانی دواتر ئم ئایین برەو رۆژئاوا رۆیشـت و (() لگڵ ٦٢٧: ٨٩چــوارەمی زایینــی ئــایینی فرمــی ئیمپراتــۆرییتی رۆم بــوو.))(

اکانی رۆژئاوا ئوەشدا ک ئم ئایین برەو کولتوور و زمان و میللت جیاجیپلــی هاویشــت و لگیــان تــکڵ بــوو، بم ((روڕەســم و داب و نریــت و

) بگومـــان دوای ســـرکوتنی ٤١: ٩نیایشـــ تایبتکـــانی ئرانـــی پاراســـت.))(ــوان ئــی ننجــامی ملمالنئ ســیحی لمــا ئــایینی می بنزۆرب ،م دوو ئــایین

میترایی دزەیان کردە ناو ئایینی ییکانی ئایینی یی و فلسفی و ئفسانفیکر وتــنرخ بــوون و کرســتی هــاوچت و میتراپســیحییم ســیحی، ((چــونکم

) ٩٤: ١٢٤.))(١ی یکترییوەیبر کاریگرئایینی میترایی کۆم روڕەسم و دابونریتکی تایبت ب خۆی هبوو.

ــا ــلی ئ ــدنی حوت پ ــا، خــواردنوەی شــراب، تپڕان ــانیکردنی گ یینی و قورب وت بنیات دەنران. بشکوەی ئر شس ل ک ھرابم رپاکردنی نیایش لب خـتت بی "ئایینی میترایی"دا هاتووە: میترا لکت ل ی میترایی کفسانی ئپ

ــرا لگڵ ک بردــک لدایــک ــت، میت ڕ دەکــات و دەبــرۆزدا شــ گــایکی پی

ئم ک کـاتدا لو و بـوو رۆم ئیمپراتۆرییتی فرمی ئایینی سدە چوار ل زیاتر ماوەی ۆئایینی میترایی ب - ١ئایین دا بوو، ئایینی ول لوت و بوتکسیحی دەرکی سنزیک ماوەی ۆم دەسـ ل ریـ و ملمالنـدارکاب

بوون و ل ئنجامدا ئایینی مسیحی بسر ئایینی میتراییدا سر کوت.

٦٥

٦٦

دەبت هۆی ئفراندن ل ئایینی لناو ئشکوتدا دەیکوژت و مردنی ئم گایــــدییکی نزیــــک هی ) بم١٠٢-١١٦:٩١میتراییــــدا.( جــــۆرە دەبینرــــت پیوەن

لنوان ئایینی میترایی و ئایینی ئیزەدییدا.

:شتی رده زهئايينى ـــایینی زەردەشـــتی ـــورد ب ئ ـــۆنی ک ـــایینی ک ـــرین ئ ناســـراوترین و گرنگت

شســــپ دامزرــــنر یــــاخود ناســــراوە. زەردەشــــتی ســــپیتام کــــوڕی پورەپغمــبری ئم ئــایینی. ل الپڕەکــانی پشــتر مــژوو و شــونی دەرکوتنــی

ــدەدرتوە. زەردەشــت روون ــاژەی پ ــرەدا بکــورتی ئام م لوە، بــراوەت ک ورە لکوردســـتانی گ ک لشـــنڤـــاچ واتـــا بیرینیشـــتمانی ئ زەردەشـــت ل

ە. زەردەشــت دژی فرەخواوەنــدی ییکــانی هزارەی دووەمــی پ.ز ژیــاویکۆتا ئـایینیی ریـتم خواوەند و نرجرستی دەکرد و سکتاپی یشبوو و بانگ

کــردەوە. هــزر و فلســفی ئــایینی زەردەشــت ل باوەکــانی پــش خــۆی رەت بشی گاتاکانی کتبی ئاڤستادا تۆمارکراوە.

کـاری ئایینی زەردەشتی بۆ دوو قۆناغی کۆن و نوێ دابش دەکرت. هۆــتوە. ڕکان دەگــایینی زەردەشــتیی ــاوەڕۆکی کتبــی ئ ــۆ ن ئم دابشــکردن بـــۆن و ـــاتووە: ئاڤســـتای ک ـــاوەڕۆککی ل دوو بش پکھ ـــی ن پســـتا بئاڤئاڤســتای نــوێ. مــژووی ئاڤســتای کــۆن بــۆ ســردەمی خــودی زەردەشــت

ەشــت دەگڕــتوە. تــوانین و بیــر و فلســف و ئفســان ئایینییکــانی زەردلم بشـــدا ک ناســـراوە ب گاتاکـــان تۆمـــار کـــراون. ئاڤســـتای نـــوێ بـــۆ

بیروبـاوەڕ و ئایینـانی سردەمی دوای زەردەشت دەگڕتوە. زۆربی ئو کرابــــوونوە، ســــرلنوێ ی خۆیــــدا لالین زەردەشــــتوە رەتل رۆژگــــار

ون.خزانوە ناو ئایینی زەردەشتی ک ل بشی ئاڤستای نودا تۆمار کرائـــــاهوورامزدا خواوەنـــــدی مزنـــــی ئـــــایینی زەردەشـــــتیی. ســـــرجم

ــد ــلی خواوەن ــان پ ــان ســانوە ی ــش زەردەشــت ی ــدەکانی پ ــیخواوەن یان لــدرا و ــان پ ــلی ئیزەدی ــاهوورامزدا ئرکــی وەکــوســنراوە و پ هاریکــاری ئ

جیاجیایـــان پســـپردرا، ئمش پتـــر ل ئاڤســـتای نوـــدا برچـــاوە. ئـــایینی ی باوەڕی ب دواڕۆژ و بهشت و دۆزەخ هی. زەردەشت

٦٦

٦٧

بنداهش، وەکوجگ ل ئاڤستا کۆمک برهمی تر ب زمانی پهلوی مینوگی خیرەت، ئرداڤیرازنـامگ، بژاردەکـانی زادیسـپرم، دیـنکرد و ...هتـد

ـــایینی زەردەشـــتی ـــۆ ســـبارەت ب ئ نووســـراون و ســـرچاوەی رەســـنن ب وردی ئم ئایین. گیشتن و خوندنوەیت

ــژەی بکــی ئاســاییدا درنــاو خ ئــایینی زەردەشــتی دوای زەردەشــت لکۆتــــایی تــــاکوبــــوونی خــــۆی دا، بم ب درژایــــی مــــژووی دەرکوتنــــی

ردەوام گۆڕانکــاری تــکان بردەمی ساســانیینیــا ســدوتــووە. بوە یکییــایینی زەردەشــ ــی باســی ئ ــر ل شــونی پویســت ب چوپ ــت. دوات تی دەکر

ــایینی زەردەشــتی لالین ــت ئ وە بکرــاژە ب ــت ک ئام س بــرە ب ــدە ل ئوەن ر لـداوە و هری هکوردسـتان سـ زنی کورد لری ممبغزەردەشتی پکوردستان گشی کردووە و بوپڕی برپرسـیارییتییوە لالین میللتـی

رەو ئران و هینـد و کورد هوی پاراستنی دراوە و هر ل کوردستانیش ب وتانی تر رۆیشتووە.

ئایینی ئیزەدی:

چوارڕیـــانی وەکـــوکوردســـتان ناوەنـــدکی گرنگـــی مژوویـــی بـــووە و ــان بردە ــای وام ل پرۆســی دانوســتانی کولتوورکولتوورەک ــی ب ــدا رۆک ی

هبــــووە. زۆربی ئــــایین جیاجیاکــــان لم هرــــمدا ب یک گیشــــتوون و ی ل نوانیاندا روویداوە و کاریان لک کردووە و دواجـار زۆر ژی ئایینووتو

شتیان لکتری وەرگرتووە. کاریگری و کـارتکردنی ئـایین جۆربجۆرەکـان، ــتوە ک لم تــوژینوەیدا بم ڕتی گرنــگ دەگــاب جــۆرە دابش بــۆ دوو ب

کراوە: ئایین بخشندەکان - ١ ئایین وەرگرەکان - ٢

ورددا چنــد ئایینــک هن ک زۆربی بنمــا ل مــژووی کــۆنی ئــایینی کــبنمـــای وەکـــوســـرەکییکانیان بـــۆ نـــاو ئایینکـــانی تـــر گواســـتراوەتوە و

رن و بکــارت ــان ب گشــتی ک ــان چســپاون. ئم ئایین ــایین نوک ســرەکی ئـــرن ـــدەر دادەن ـــایینی ب ـــوئ ـــانی، میھرپرســـتیوەک ـــایینی زەرڤ ـــی)، ، ئ (میترای

یحی و ئیسـالم. هروەهـا چنـد ئـایینکی تـر هن زەردەشتی، یهوودی، مس

٦٧

٦٨

ک زۆر ب ئاشـــکرایی کـــاریگرن ب ئـــایین بخشـــندەکان و زۆربی بنمـــا ئایینییکانیــــان ل ئــــایین مزنکــــانی تــــر وەرگرتــــووە. بم پــــی ب تواوی کــاریگرن ب یک یــان چنــد ئــایینی بــدەرەوە و ب ئــایینی وەرگــر دادەنــرن

ــزەدی، وەکــو ــایین وەرگــران ، ئی ــد. ئم ئ مــانوی، مزدەکــی، یارســان و ...هت وە کخشــندەکانب ئــایین ر دەبــن بوەنــدە کــاریگئــایینزا وەکــوزۆرجــار ئ

دەردەکون.ـــایینی ـــاریگری ئ ـــان، ک ک ـــایین وەرگرەک ـــک ل ئ کـــزەدی ی ـــایینی ئی ئ

ب زەردەشــتی و ب تــایبتی میھرپرســتی بســردا دیــارە. تنــانت دەکــرێ ھرپرســـتی دابنرـــت ک یکـــک ل کـــۆنترین یلقـــک یـــان ئـــایینزای، ئـــایینی م

دەبتوە ک ئم ئایینکانی میللتی کورد بووە. ب تایبتی ئم کاتک روونـــ ـــۆ نم ـــرن. ب ـــدا براورد بک ـــایین لگڵ یک ـــدا ودوو ئ ـــایینی ئیزەدیی ون ل ئ

لیــک تــاوس لــت: مدە (ســۆبدولناســر حع) روەکم ٢٥هکی کــانونی یخــــۆی خوقانــــدووە. ئم رۆژە الی ئیزەدییکــــان پیــــرۆزە و ل پرســــتگی ل دایکبــوونی میتــرایــک رۆژی لم رۆژە رنن. ئشــدا مــۆم دادەگیرســالل

) ٩٢: ٣٥ئایینی میتراییدا.(ــانیک ــوان روڕەســمی قورب ن کی زۆر لکچــوونوە لل جــگ ــا ل ردنی گ

) (تۆفیـــق وەهبـــی بگ) ل کتبـــی ٢٧٩: ٧٢دا هی.(یدییـــئـــایینی میترایـــی و ئز"پاشــماوەی ئــایینی میترایــی ل هــاترا"دا ب درــژی باســی ئم روڕەســمی

اکشرە دەربـارەی نجست: ((ئوەی زۆر ئاشکرای و سرە و دەنوووکردوی پیــــــرۆزانی ئــــــایینی یزیــــــدی ک ل زەماوەنــــــدی یــــــئو کــــــردەوە نھن

ئوەی ک ئو ئاژەی کرا ب قوربـانیی "گـاجووتک" کۆمیتییاندا دەکرێ،ک ئویــش کــرای "قوربــانی" لبر دەمــی ئارامگــای "شــخ شــمس"، "شــمس"

ی یـبم جـۆرە دەتوانـدرێ بگـوترێ ک کـردەوە پیـرۆزە نھن Mihr-وات: میھر) زۆر لکچــوونی تــر هی ل ٧٦: ٢.))(-Mithraک، دەربــارەی "میتــراییئــایینیان ئم دوو ئــــــــایین، بم دەرفت کم و نــــــــاکرێ یک ب یکــــــــی نــــــــو نکان ئاماژەیان پبدرت.ولکچو

ســبارەت ب نــاوی ئیــزەدی و ئــایینی ئیــزەدی رای جیــاواز هی، (نجــم و ئـایینی ئیـزەدی لبر جورو سـتم و گـۆڕانی ئوەنی) دەنووسـت: ((نـاو

نـی ئـایینیش رۆکـی برچـاوی رۆژگار گل گۆڕانی بسردا هـاتووە، ملمال

٦٨

٦٩

) ئوەش خـۆی ل پرۆسـی تـوانوەی ئـایینی ١٢: ١٨لم مسلدا گاوە.))(میترایی لناو ئـایینی زەردەشـتی و دواتـر دەرکوتـنوەی ب سـیمایکی تـردا و گـــۆڕانب یوەســـتگـــۆڕانی نـــاوی ئـــایینی ئیـــزەدی پ وە، بـــۆیـــتدەبین

رایی و توانوەی لناو ئایینی زەردەشـتی و ییی ک بسر ئایینی میتیمژوو سرلنوێ دەرکوتنوەیدا هاتووە.

وی لگڵ ئـایینی زەردەشـتییدا وقـ وشی ئیـزەدی پیوەنـدییکی دووروهی. ئگر ئاوڕک ل مژووی ئایینی زەردەشتی بدەینوە، بدیاردەکوـت

ی پــش خــۆی کاتــک زەردەشــت ئــایینی خــۆی رادەگینــ، زۆربی ئایینکــانـــدێ لم رەت ـــلی خواوەنـــدی دەخـــات. هن ـــدەکانی ل پ دەکـــاتوە و خواوەن

ناو خ یان لوەی رەگ و ریشر ئبل کیئایینان وەیانیندا داکوتابوو، ســــد و ــــۆی دوای زەردەشــــت هر زوو زۆربی ئو خواوەن ــــوو. ب ئاســــتم ب

نـدییک ک لگڵ کرابـوونوە جـارکی تـر ب سـیما و تایبتم ئایینانی رەتـــایینی زەردەشـــتی؛ ـــاو ئ ـــان کـــردە ن ـــایینی زەردەشـــتییدا ســـازگاربت، دزەی ئئگرچی بۆ ماوەیکی دوورودرژ ل ناو ئـایینی زەردەشـتییدا مـانوە، بم تاڕادەیکی زۆریش سیفات گرنگ و درینکـانی خۆیـان پاراسـت. یکـک لم

کت ل ــوو ک ــایینی مھرپرســتی ب ــان، ئ ــی ئاڤســتا بشــی یشــتکاندا ئایین بیشتک بناوی ئم خواوەندەوە هی. میھر ل ئایینی زەردەشتییدا پـلی بـۆ پلی ئیزەد دابزیوە. دواتر چند ئایینک بـۆ ئوەی شوناسـی ئـایینی خۆیـان ـــان داوە. لم ـــی گیشـــتنوە ب رەســـنایتی خۆی ووە هنـــک دەســـتبر ب

ــــــر ئو ناو ژر لــــــدەدا ه ــــــۆ ناوەن ــــــایینی زەردەشــــــتییدا ب نیشــــــانی ل ئی ئیـزەدی یون ئـایینووە. بـۆ نمـوخواوەندەکیان دانـراوە خۆیـان پناسـ کـرد

لم هودا ب بش نبووە و بگومان سرکوتووش بووە.ـــزەت ی ئســـتاییدا وشــــــانی ئاڤ ـــای شـــیاوی atazaY ل زم بوات

ــز ب همــان دی ئق ــزەدی ل ــای دــت. ســتایش و پرســتن دــت. ئی ئو واتمھــر ل ئــایینی زەردەشــتییدا بنــاوی ئزەت(ئیــزەد) واتــا وەکــوخواوەنــدکی

کـراوە. دواتـر ل دوای سـردەمی زەردەشـت هروەک شیاوی پرستن بانگـــــایین درینکـــــان ک ســـــیمایکی ـــــدک ل ئ ـــــدرا، هن شـــــتر ئامـــــاژەی پپ

ن دەســـتبر ی خۆیـــایان وەرگرتبـــوو بـــۆ ئوەی شوناســـی ئـــایینیزەردەشـــتیبکنوە، سرلنوێ برەو بیروباوەڕە رەسنکیان گڕانوە. لم ناوەندەدا

٦٩

٧٠

بیروبــــاوەڕی زەردەشــــتی کــــاری کــــردە ســــر ئــــایینی میھرپرســــتی، بم ئمجارەیان ب سیمایکی جیاواز و ب ئدگارە کۆنکـانییوە ل سـردەمکی

ــا ــاغ جیــاواز لژــر ناونیشــانی ئیزەدیــدا دەرکوتوە. ئ یینی ئیــزەدی ئم قۆن ش لم جیــاوازییشــتر جیــاواز بــوو. ئرســتی قۆنــاغی پڵ ئــایینی میھرپگل

برهم نووسراوەکانی ئیزەدییکاندا برچاو دەکوت.". مســحفی رەش" و "جیلــوەئیزەدییکــان خــاوەن دوو کتــبن ب نــاوی "

ری کرملـی) دەسنووسی لبرگیراوی ئم دوو کتب لالین (ئنسـتاس مـا انــــــرووی وەرگ کــــــی ئــــــازادی لانلــــــی وەرگرموە، کوکــــــراوەتب

ە و بخۆی دان وعرەبییکانی ئم دوو کتب بۆ سر زمانی فڕەنسی کردو انــــمــــن وەرگ م کوە دابنــــدانــــیش ب ــــت: ((دەبــــــــت و دەوە دادەنب

ەک ل رووی ئازادەکـــانم ل ڕووی وەرگـــاوە عرەبییکـــان وەرگـــاون نو) ب ٥٩: ١ئۆرجینا کوردییک ک ئستاکشی لگدا ب زۆر ئاشکرا نین.))(

پچوانی وتکانی ئم توژەرە دەق رەسنک زۆر سـادەی و ب زمـانکی رەوانــــی کــــوردی نووســــراوە. ئگر کســــک شــــارەزای ئلفــــوبی دەقــــی

قک تدەگات. نووسراوی ئیزەدی بت زۆر ب روون و ئاشکرایی ل دەــــــایینی و ــــــاوەڕ، فلســــــفی ئ ــــــت ل بیروب نیازب ــــــک ب ژەرر توه ر بکــات دەبــســوەیــان لینکۆبگــات و لکانی ئــایینی ئیــزەدی تفســانئــاچی ــۆ نمــوون ل دیب ــب ببــات. ب م دوو کتــۆ دەقــی ئ راســتوخۆ دەســت ب

ک ش همـــی خلـــق بـــوە ملـــکتبـــی مســـحفی رەشـــدا هـــاتووە: ((ئوی ل پـــ(د.خلیـل ٦٨: ١...))(١تاوس .نراوی خـودایقمـین خـوکک تـاوس یلواتـا م (

تاوسی ا دەنووست: ((جندی رەشۆ) ل کتبی "پرن ژ ئدەب دین ئزدیان"دملک رەنگدانک ژ رەنگدانت خـودێ(تجلی) و هـنک دبـژن ئو ب خـوە

تاوســـــی ملک ) کوات ١٠٥: ٤ویـــــی.))( چـــــاڤ خـــــودی و (رۆژ) نیشـــــاناجــۆرە شــاینی ســتایش و رزگــرتن. ســیمایک ل ســیماکانی خــودای و بم

ی ب (خــۆر)یش هی. هر ســبارەت ب پیوەنــدی ملک یهروەهــا پیوەنــدتاوس ب خۆرەوە (نجم ئوەنی) دەنووسـت: ((...بوامـان وای ک تاووسـی

نــاو ل نووســین نتیۆفــ نبــوونی یۆهــ ب. دەگاتــت یــل کــورد نــدەواریخو و ســادەی رۆزمــانی جیلــوە ز - ١

ژینوەیداتـو لم زیـدیئ ئایینییکـانی بـکت نووسـیر وەیشـ ب دەقک نووسـینی دەرفتـی ترۆمپیۆکڕنەخسا، بر مک ش چ بر رک نووسرابوو خروەیوە ساوەتئ نووسیی. کورد ستای

٧٠

٧١

پرسـتی بھـنن همـای فریشت لنـاو ئم تـایفی پـش ئوەی بـوا ب یکتـا )٧٨: ١٨بووە...))( خواوەندی هتاو

ل ئایینی ئیزەدییدا بپی دەقی مسـحفی رەش سـرەتا خـودا بارەگـای وە. ژمـــارەیک لم ویزدانیـــی خـــۆی دەخـــوقن ک ل حوت ملک پکھـــات

ی خودا دەکن. هرکام یملکان ل پرۆسی ئفراندندا ب شوازک هاریکارم مکی زەمینیلیوتوە یان دەرکش کانیل ک یخ ناویـان وەکوان هشـ

هاتووە. لرەدا ب پویست دەزانـرێ بشـک ل ئفسـانی ئفرانـدنی ئیـزەدی ل دەق رەسنک وەک خۆی بنووسینوە:

((ئول جار خـودا ل سـر خوشویسـتی خـۆی[،] گـوەریکی سـپی خلـق ی نا ئانفر و گـوەرکی نـای سـر پشـتی و کرد[.] وکو تیرەکی خلق کرد ناو

چل هزار سال ل سری دانیشت[.] ئول رۆژی ئیکشـنب ملکیکـی خلـق کـرد تاووســ ک گــورەی -نــاوی نــا عزرائیــل ئویــش ملک_کۆتــایی الپرەی یک

همویان[.] رۆژی دووشنب ملک دردائیلی خلق کرد ک شخ حسـن[.] رۆژی ک شـیخ شمسـ[.] رۆژی چوارشـنب مـلک س شنب ئیسـرافائیلی خلـق کـرد

میکائیلی خلق کرد و ک شیخ ابوبکرە[.] رۆژی پنج شنب ملک جبرائیلی خلق [.]ناصـرالدین ک شـمنائیلی خلـق کـرد کمل رۆژی جمع [.]سجادین کرد ک

خلــق کــرد ک فخرالــدین[.] -کۆتــایی الپڕە دوو-رۆژی شــنب مــلک نــورائیلید ب گــــورەی ئوان[.] ل پاشـــدا صــــورتی حوت مـــلک تــــاووس ئوی کـــر

ئرز و تاو و مانگی خلـق کـرد[.] فخرالـدین ئینسـان و حیـوان روح و ئاسمان ل ڵ مالئیکداینان و لگ بر و طیر و وحوشی خلق کرد و ل گیرفانی خرقل

هات جڤی بـووە[،] گوەرەک [،]کیش سر گوەریککی عظیمی لدری[.] نعرەیــت ــو ب بــو ب چــوار ل ــاو ل ســکی هــات دری ب ــایی الپرە ســ–وە و ئ -کۆت

بحر[،] دریا خر و بی کن ب[.] جبرائیلی بصورتی طیـر خلـق کـرد و نـاردی[،] چوار گوشی دای دستی[.] ل پاشدا کشتییکی خلق کرد و ل ئودا سـی هـزار سال دانیشت[.] ل پاشتر هات و ساکن اللیش بو[.] قیژاندی ل دنیایـدا[،] برد بستی[،] دنیا بو ب ئرز و دستی کرد ب لرزین[،] فرموی[:] جبرائیل ب ئارام

رز و یکیکــی لژیــر ئ گــوەرە هینــا و یکیکــی ل ل دو پـارچ–ە ڕکۆتــایی الپدرکای ئاسمان دانا[.] ل پاشـتر ل وانـرا مانـگ و رۆژ و ئسـتیرە[،] و -چوار

اســماندا هلــی واســی[.] ل ریــزە گــوەرە ســپیک[،] درســت کــرد بــو جــوانی ل ئ

٧١

٧٢

درخت باردار و گیا و شاخی بو جوانی ئرز خلق کرد[.] عرش ل سـر فـرش خلــق کــرد[.] خــودای گورە ب مالئــیک گــوت[:] مــن ئــادم و حــوا خلــق دکــم و دیانکم ب بشر[.] ل سـر ئـادم شـھر ابوسـفر دبـی و لڤـیش ملتـی ل سـر ئرز

ل یعنــی مــلک ] ملتــی عیزرائیــپھشــتن[، ل -ی پــنج ڕهکۆتــایی الپ–پیــدا دبــی ) ٩٠-٨٥: ١تاووس ک ئیزیدی ی پیدا دبی...))(

ئم بشــــــــی کتبــــــــی مســــــــحفی رەش دەقــــــــاودەق وەک خــــــــۆی نووســــراوەتوە، تنیــــا ل ســــر رنووســــ تــــایبتکیوە کــــراوەت ســــر

وەیک دەسکاری رستسـازی رنووسی ئستای زمانی کوردی و ب هیچ شن نکراوە و وەک خۆی نووسراوەتوە. دەق رەسنک کردنی وشکاو پۆلین

ــاو [ ] ــدییکی تــدا پــەو نکــراوە و ئوانی خــراونت ن هــیچ جــۆرە خابنلالین توژەری ئم توژینوەی زیاد کراون. ناوەڕۆکی دەقک پیشاندەری ئفسانیکی کۆن، بم ب وردبوونوە ل زمانکی پدەچت زۆر درەنگتر

ســراوەتوە ونووســرابتوە. ئو زمــانی مســحفی رەش و جیلــوەی پــ نوـــانجی ســـروو و ـــبکدا وشـــی کرم ر دوو کته ل ،ـــی ـــۆن نی ـــانکی ک زمناوەڕاست بکاربراون. کاتک دەق رەسنک لم لکۆینوەیدا پشکنینی بۆ ــاوەڕۆکی ــی ن پــان ب ــاوەڕی ئیزەدییک ــرا، دەرکوت بشــکی زۆری بیروب کمسحفی رەش و جیلوە ل دەقی سرەنجامی یارسـانکان وەرگیـراوە. زۆر پدەچت ئوەی ئم دەقی نووسیوەتوە شارەزای ئایینی یارسـان بووبـت. ئم بابت لکۆینوەی پتری پویست و دەب ب تواوی لگڵ دەقی ئـایینی

یارساندا براورد بکرت.@@

:یو همان یئايينئسکندەر و ل سـردەمی ئشـکانییکان و دواجـار ل ل دوای هرشی

ناوەنـدکی وەکوسرەتای دامزراندنی ئیمپراتۆرییتی ساسانیدا، کوردستان ی گرنـگ، دەورکـی کـاریگر دەبینـت ل بیکگیشـتنی یکولتوورمژوویی و

کولتوورە جیاجیاکان. دەرکوتنی ئایینی مـانوی ل سـدەی سـیمی زایینـی ئم گۆڕان کولتووریی گرنگ بوو. هونی ١٤مھــرداد بهــار) ل کتبــی "ادیــان آســیایی"دا دەنووســت: مــانی ل (د.

ــی ــایی ســردەمی دەســتی ٢١٦ئبریل ــل، ل کۆت ــاکووری باب ــی ل ب ی زایین

٧٢

٧٣

بـووە. بـاوکی نـاوی پاتیـگ و خکـی همدان و دایکـی ئشکانییکان لدایکــای ــریم و ل بنم ــاوی م ــگ ل همدانوە برەو ن ــووە. پاتی کی خــاندان ب

تیسفونی پـایتختی ئشـکانییکان کـۆچ دەکـات و لوـدا پیوەنـدی ب کـۆڕی ســـیلکی گونوســـی موغتـــۆم ـــات ک ک ـــانی] [برگ ســـپییکان] دەک [عیرف

).ر ٨٢: ١٣٢بـــوونســــــدا ل ) (ئرتر کریســـتن ســـن) دەـــت: مـــانی ل مندایــــازی موغتســــیل پر ــــایینی رب ــــر ک شــــارەزای ئ ــــووە، بم دوات وەردە ب

ـــازە ســـۆفیگرییکان دەبـــت واز ل کـــۆمی زەردەشـــتی، مســـیحی و ربوشــی بــۆ دادەبزــت و جــاڕی پغمبرایتــی وموغتســیل دنــت. مــانی سر

ری یکم، رـگی پـدەدات ئـایینکی ولدەدات. فرمانەوای ساسانی شاپوــــدا بوبکــــاتوە. ــــی ئم چــــاکیی ل وت مــــانی ب مبســــتی برز راگرتن

پشـکش ب ١فرمانەوا لگیـدا کردوویتـی، کتبـک بنـاوی شـاپوورەگان )٢٨١،٢٦٤: ٤٢فرمانەوا دەکات.(

لم قۆناغدا ک مانی لالین فرمانەوای ساسـانییوە سربسـت کـرا ی ئم یب مترسـئایینکی بوبکـاتوە، موغـانی زەردەشـتی هسـتیان تاکو

ئایین لسر ئایینی زەردەشتی کرد. ((ل روانگی زەردەشـتییکانوە ئـایینی ترســیدارترین بزاڤــی ئــایینی دژ بم و الدەر و ب ئــایینی ســاخت وی بمــان

ــرا.))( ــایینی زەردەشــتی دادەن ــایینی ١٠٩: ٨٠ئ ــاوانی ئ ) لم کــاتدا موغــان و پیئــایینی مــانوی بــوونوە. (کرتیــر)ی زەردەشــتی زۆر ب تونــدی برەنگــاری

مۆبدی مۆبدانی ساسانییکان سرۆکایتی برەی دژ ب مانوی ل ئستۆ ــاژەی ب ــراوی ســر برد ئام ــد نخشــکی هکن ــر لســر چن ــوو. کرتی ب

ون ل وە، بــۆ نمــولنــاوبردنی ئــایینی جیــاواز بتــایبتی ئــایینی مــانوی کــردودەنووسـت: ((ئهـریمن و ٢٩،٣٠ۆسـتم دـری نووسراوە بردیی نقشـی ر

زمـانی مـانی واتـا ئم دەکـات، شـاپوور ب شـکشپ شاپوورەگان بیمانی ب زمانی پهلوی ساسانی کت - ١

. بـووە کـورد واتا. یشتووەۆر بابل برەو دواتر و بووە همدان کیخ مانی باوکی پاتگی. زانیوە کوردیــانی ــ دوای م ــل لدایــکچکردۆک ــدا ن برەو باب ــووە و ل من ــابلی زمــانی لســر ییوەب ــارامی ک ب بــووە ئ

نـاو ان بـووە لدایکیـ زمـانی ک کـوردی زمانی تابد یهو باوکی تدەچپ رۆز ئوەشدا ڵلگ راهاتووە، و کســایتیی ئم نــاوی ۆبــ تــب ســیفت رەنــگ و کــوردیی مــانی وشــی. تــنکر شۆفرامــ کیبنمــا

نـاوی دەدات بوە ئامـاژە کـدال وتار بهـارتقی محمدواتای نمر و بردەوام رادەست دەکات. جگ لوە ک) پگ( و) ڕی ل: (کور=کـوە ک بریتیوکھاتوپ بش دوو ل ناوە ئم) ٦٥: ٨٣.(ە)کورپگ( مانی رەسنی

.دەدات) پاتگ یڕکو( واتای و مانیی باوکی ی)پاتگ( ناوی کورتکراوەی

٧٣

٧٤

دوە مزنکان زیانیان برکوت و ئایینی ئهریمن و دوان ل وت وەدەر ـــا وەکـــونـــران و ـــووذبیروب ـــاو بـــران، یهـــوودی و شـــمنی (ب ی) و وەڕ لن

برەهمنییکــــان، نســــاری و مســــیحییکان، موغتســــیل و مانوییکــــان ) ١٠٥: ٨٤کران و بتکان تکشکنران.))( (زەندەقییکان) شاربدەر

ـــامی ئم ـــران باســـتان" ئنج ـــای ای ـــی "دینھ ـــوبرگ) ل کتب (ســـامویل نیھنانی مــانی کۆتــایی دەبینــت: ئم ملمالنــی ب نوشســتجــۆرە دژایتیــی بم

دەسگیر کـرا و ١پھات. مانی ل دوایین سای فرمانەوایتی وەهرامی یکمتاوانبــارکی بــ ئــابوو ل وەکــودا مــرد. مــانی هرگیــز دواجــار ل بنــدیخان

) ٤١٤: ١٥٤(.٢سدارە ندرامانی ل کش و بارکی تواو ئایینی پروەردە بووە. شارەزای زۆربی کی تــــر رۆشــــنبیر بــــووە بواتــــایردەمی خــــۆی بــــووە، بکــــانی ســــئایین

نی مــانوی بیروبــاوەڕە فلســفی و ئایینییکــانی ســردەمی خــۆی. بــۆی ئــاییتکیک ل بیروباوەڕی زەرڤانی، میترایی، زەردەشتی، مسیحی، بـوذیی و هروەهـــــا ئـــــایین بابلییکـــــان و کـــــۆم بزاڤکـــــی گنوســـــی[عیرفانی یـــــان سۆفیگری]. (سید حسن تقی زادە) ل کتبی "مانی و دینکی"دا دەـت:

اوە بیروبـــاوەڕ و نتوەکـــان تـــکڵ بـــووە و هوـــی د همـــوومـــانی لگڵ فلســف ئــایینییکی ل ســرجم نتوەکــان نزیــک بکــاتوە، بــۆی ل گشــت

) و ٣٢: ٣ئایینکــانی نــاو مــیللت جیاجیاکــان زۆروکم شــتکی وەرگرتــووە(ــایینی مــانوی ــدا شــونی بــۆ کــردۆتوە، بــۆی ئ ــایینکی خۆی ــاو ئ ووەکــلن

کوـت. (جیمـز راسـ) لم ی ئوسـا دەردەیتکیک ل بیروباوەڕی جیھـانبارەوە دەت: مانی دامزرنری ئایینکی ئرانی بـوو ک ئـایینکی ل سـر میراتی ئایینیی چند میللتک دامزراندبوو و هوی دەدا ئـایینکی شـونی

) ٨٥: ٨٣سرجم ئو ئایینان بگرتوە.(بجـۆر، بم ب ئایینی مانوی ئایینکی ئاۆزە و پـە ل ئفسـانی جۆر

شوەیکی سرەکی ((بنچینی ئایینی مانوی لسر بنمای دوالیزم بونیـات

ە.وکردو ەوایتیفرمان زایینی ی٢٧٦-٢٧٣ ل و ساسانی پاشاکانی ل کیک - ١ن ون کریسـتن سـونمـ ۆبـ ژەرانتـو سـرجم چوانیپـ ب مـانی مردنـی ب سـبارەت نیوبرگ چوونیۆب - ٢

ــوایپ ــانی ئوەی دوای ی ــر دەســتگیر م ــکو ،ێدەدر ئشــکنج و ێدەک ن یو و دەککیک ــ ــا ل پ ک ) ٢٨٣ ،٤٢ وان؛(ب .یدەواسنه شار دەروازەی ل زەمان پندی تبب ئوەی ۆکن و بدە

٧٤

٧٥

ــراوە.))( ــدنی ٤٥: ١١٧ن ) دوالیزمــی مــانوی ل ســر بنمــای ئفســانی ئفرانادەیک ل دوالیزمـــی (نـــوێ ڕـــژراوە و جـــگ لوەش تـــاڕئـــایینی زەرڤـــانی دا

ڕ لم ئـــاییندا ب زەردەشـــتی)یش نـــزیک، چـــونک دوو هـــزی خـــر و شـــــووە. ــدنیان هب ــای خوقان ــزەکش توان ر دوو هو ه ــوون ســربخۆیی هب

دەکان دەخوقن و هزی شڕ شـت خـراپ و وهزی خر شت باش و بسو ە:وی "زبوری مانوی"دا هاتو٢٢٣شڕانییکان. ل مزمووری

کاتک گیانی پیرۆز دەرکوت، ی راستیی بۆ واگکردین ر

ی کردین دوو گوهر هن:فر گەوهەری رووناکی و گەوهەری تاریکی

)٤٠: ٨٧(ک ل سرەتادا لکتری جیا بوون.هر لم مزموورەدا باسی ملمالنی نوان روونـاکی و تـاریکی دەکرـت و هرکـــام لم هـــزان ل دژی یکتـــری دەســـت ب ئفرانـــدن دەکن. کتبـــی

یروبـاوەڕی مـانوی گواسـتۆتوە و تیـدا "ثنویت در عھد باستان" ب کورتی بهاتووە: مانی پیوای جیھان ل الین دوو هز بڕوەدەبرت و هر دووکیان ــاریکی و هر ــاکی و ئوی تریــان ت هر ل ســرەتادا هبــوون: یکیــان رووندووکیــان خــوقنرن. روونــاکی و تــاریکی ل ســرەتادا ل یکتــر جیــا بــوون،

ت ســر روونــاکی، ل ئنجــامی ئم هرشــ تــکڵ ب تــاریکی هــرش دەکــایکتری دەبن و رووناکی بهۆی تاریکی پیس دەبت، بۆی تـاریکی ب همـای

) (کیـوان ئـازاد ٢٣٧-٢٣٦: ١٢٤وناکی ب همای باشی دادەنرت.(وخراپی و رک سـرچاوەیکی گـرنگ ب زمـانی کـوردی بـۆ -ئنوەر) ل کتبی "مانیزم"دا

ــانویناســینی ــایینی م ــا -ئ ــاوەڕبوون ب دوانپرســتی تنھ دەنووســت: ((بئوەندە نبوو ک دوو هز ڕۆـی خۆیـان ل بادەسـتی بـوونوەر و جیھانـدا

: ١٠ببینن، بکو وەک یاسایک بۆ ئاسـت جیاجیاکـانی خـوارەوە دابزیبـوو.))(١٣٦ (

چـــونک لم جیھـــاندا روونـــاکی و تـــاریکی ونـــای رۆح و مـــادە دەکن، ی رەهــای نــوان رۆح و مــادە هبــووە. ی((مــانی بــاوەڕی ب دوالیــزم و جیــاواز

ونـــاکی هاوســـان و مـــادەش لگڵ شـــڕ و وبالی ئو رۆح لگڵ خـــر و روناکی و مادە یان تاریکی پـکوە ل و) کوات رۆح یان ر٣٤: ١٥٩تاریکییدا.))(

٧٥

٧٦

لنــاو جســتدا تیشــکک وای ک وەکــومرۆڤــدا کــۆدەبنوە. ((رۆحــی مــرۆڤ ) ل فلســفی ئــایینی مانوییــدا جســت ســروچاوەی ٢٤: ٥٨بنــد کــراوە.))(

کردەوەیکــی خراپــی مــرۆڤ و ب پچوانشــوە رۆح ســروچاوەی همــووکردەوەیکی باشی مرۆڤ، بۆی هودەدرت رۆحـی مـرۆڤ ک لنـاو هموو

مانوییـــدا جســـت کـــراوە رزگـــار بکرـــت. کوات ل ئـــایینی جســـتدا بنـــد ل م رۆحوەی ئتی رۆح دەکــات. بــۆ ئراینتی مــادە و گیــان نــورایننــوکــۆت و بنــدی مــادە رزگــار ببــت، دەبــ جســت لنــاو بچــت. کوات مــردن

ی؛ بم بر ل وناکی و باشوی رۆح و ریهۆکارک بۆ گیشتن ب رەسنایتربوونی رۆح و بخــتوەری مــردن بــۆ ئوەی مــرۆڤ بتــوان هســت ب رزگــا

بکات، دەب چی بکات؟ ــــــازی ر ــــــدەری ئم خواســــــتن. ل رب ــــــازە ســــــۆفیگرییکان وەم ب

سۆفیگرییدا مرۆڤ هوی پـاککردنوەی دەروونـی خـۆی ل ژەنـگ و پیسـی خواســــت ب ســــتچبــــوونی جنجــــامی ملکئ ل ی کو پیســــییدەدات؛ ئ

دەبــ. بــۆ ئوەی ئم یزاددا نیشــتمادییکــان ل نــاو رۆح و دەروونــی ئــادەمــــگی ر ش لموە. ئتــــاک بکــــر ــــگ بســــتوە، پویســــت دەروون پ ژەنســـۆفیگری/عیرفان جبجـــ دەبـــت، بـــۆی گومـــانی تـــدا نیـــی ک ((ئـــایینی

ــک ل گونۆستیک[ســۆفیگری].))( ــانوی لق ــازی ســۆفیگری ٣٥٥: ١٣٥م ) ربییدا زا، تنـانت بسـر ئفسـانی بسر سرجم الینکانی ئایینی مانو

مانویشدا. ١ئفراندنیل کـۆی گشــتی پکھــاتی ئــایینی مانوییــدا، دەکــرێ پنــج بخــرت ســر م دەبــن، بوەرگیراوەکــان دەسنیشــان بکــر کــانی تــر و شــتمــای ئایینبندان بوەش دابنرت ک ئایینی مانوی تنیـا کـۆکردنوەی بنمـا سـرەکی و

شــی بیــرو هــزری بکمــای دیــنکــو بنب)) ،کــانی تــر نیــیکــانی ئایینگرنگـــۆ ـــت ب ـــریش ســـوودی وەرگرتب ـــانتی ت ـــووە،... ئگر ل دی خـــودی مـــانی ب

ی دیـــنک بـــووە ل نـــوان نتوەکـــانی هینـــدی و یبوکـــردنوە و ئاســـانکار

:هل بريتين کە تپڕدەبت قۆناغدا ئفسانی ئفراندن ل ئایینی مانوییدا ب س - ١ : دەرکوتنی دایکی ژیان و هۆرمۆزدبغ و بندکردنی هۆرمۆزدبغ.فراندنی یکمئ

: دەرکوتنـــی هـــاوەڵ رووناکـــان، بـــام ئیـــزەد و مھـــر ئیـــزەد، دەربـــازکردنی هۆرمـــۆزدبغ و ئفرانـــدنی دووەم خوقاندنی گردوون.

ی، وەهمنـی مزن، داوەری ونـاکو: دەرکوتنی نریسـ ئیـزەد، عیسـای پرشـنگدار، خـاتوونی رئفراندنی سیم )٧٣: ١٣٥دادپروەر و دوایین ئیزەد.))(

٧٦

٧٧

ب ) ناوی خواوەند و زاراوەی ئایینی تایبت ٣٩: ٣زەردەشتی و عیسوی...))(ئایینکانی تر ل ناو ئایینی مانوییدا زۆر برچاو دەکوت، چـونک هروەک

ـــایینی (د. ـــی) دەـــت: یکـــک ل شـــوازەکانی بانگشـــی ئ زوفد تحـــمئمانوییکان ئوە بووە ل ناو باوەڕدارانی ئایین جیاجیاکاندا، نـاوی خواوەنـد

ئوانی تــاکوان بکــار دەبــرد و زاراوە ئــایینیی ناســراوەکانی ئو میللتانیــاســـت دەکـــرا هســـت ب نـــامۆیی ئـــایینی مـــانوی نکن. بـــۆ ڕئایینکیـــان ئا

ون ل ناو زەردەشتییکاندا ناوی ئورمزد و مھر و زەرڤان و زاراوەی ونم ) ٣٣٤: ٦٣ئمشاسپند و ئاگر و هی تریان بکاردەبرد.(

نی دەبسـت، بـۆی تـوانی ئایینی مانوی پشتی ب کتب و بانگشی ئـاییل مـــاوەیکی کمـــدا گشـــ بکـــات و ب رۆژهت و رۆژئـــاوادا بوبـــتوە. ســتیان بوی بــوون، هی ئاشــنای ئــایینی مــانوانتو نهــیچ کــام ل رەنــگ ردەمی خـــودی مـــانی و چ لســـ چ ل ـــت، چـــونککردبکی بیـــانی نئـــایین

روەردە ئایینییکــــان ســــردەمی جگرەوەکــــانی ب زمــــانی خۆیــــان فــــری پدەبوون. بگ بۆ ئم بۆچوون ژمارەی زۆری برهم مانوییکان ک بم

ان دۆزراونتوە. ئم برهمان ب زۆربی زمان باوەکانی سـردەمی یدوای پهلوی، سوریانی، سوغدی و ...هتد نووسراون. وەکومانی

@@@@@@@@@@@@@@@@

٧٧

٧٨

زەردەشت

@@Œشت رده می زه رده ێدو سه:

ی هوـی دیـاریکردنی زۆری توژەرانی بواری ئاڤستاناسزۆربی هرە زــد و ســردەم و شــونی ژیــانی زەردەشــتیان داوە. بیروڕاکــان لم بــارەوە

ئستاشــی لگــدا بــت، تــاکووە وئوەنــدە زۆر و جۆربجــۆرن ک وای کــردهاودەنگییک سبارەت بم پرس گـرنگ لنـاو سـرجم تـوژەران دروسـت

نبت.گرنگتـــرین ســـرچاوە ســـبارەت ب دەسنیشـــانکردنی زـــد و ســـردەمی ســـــتا و دەقـــــۆکن، ئاڤ ـــــوژەران لســـــری ک زەردەشـــــت ک ســـــرجم ت

دا ب راشــکاوی باســی ئوە ١٣و١٢، بنــدی ٩پهلوییکــانن. ل یســن، هــای ــک ــای چ کســک لدای ــی و ل م ــوڕی ک ــراوە ک زەردەشــت ک ــووە. لم ک ب

دەدوت و لی دەپرست: amoah ١زەردەشت لگڵ هئوم یسنیدا((چ کسک بۆ چوارەمین جار ئی هئومی پاک، لناو خکـی جیھانـدا

] ١٢تۆی پاوت، پاداشتکی چی بوو، چۆن بختوەر کرا؟[ئینجـــا ئو هئـــوم پـــاک ک (دوورکرەوەی مرگ)ە، وەمـــی داموە:

ــۆ چــوارەمین جــار ــاوت، ئم پووروشســپ ب ــی پ ــدا من ــاو خکــی جیھان لنبـووی، تـۆ پاداشتی پدرا، ئم بختوەرییی پگیشت ک تـۆ بـۆی لدایـک

ـــــــپ، دژی دـــــــوان و ـــــــای پووروشس ـــــــاک ل بنم ئی زەردەشـــــــتی پــی ئم دەق ئاڤســتا٤٢: ٢٠٥]))(١٣ئهووراپرســتی.[ پی) ب زەردەشــت ل یی

بووە. مـای لدایک OpsaCuruop ٢بنما و لناو مای پووروشسپدا ئامـاژە ٤، بنـدی ١٩پووروشسپ ل کوی؟ ل "ڤی دەئوەدات" پرگردی

بوە کـــــــراوە ک زەردەشـــــــت ل دژی هـــــــزە شـــــــڕانییکانی ئهـــــــریمن

بم ســتائاڤ یشــتی بیســتمین. رووەکی ئم زەریپــار ک کی ئیــزەدنــاو هروەهــا و کوەکــونــاوی ر - ١

ئــاوەن نــاو ل برەبیانــدا لکــاتی تــایبت کیەســمڕور یــبپ ک ککــراوە. هوم رووەکــ نــاوزەد نــاوەوە )١٦٩-١٥٩: ٥٤وان؛ب.(نوەۆدەیخ دارانڕباوە و توردەپا شیلکی و تدەکوتر

ــدەکرۆگ" ۆ "پووروشســپب ســتاییب زمــانی ئاڤ - ٢ ــاوی. ت ــاوکی ن ــای ب. زەردەشــت ب ئســپی( خــاوەن وات . ە)رۆز ئسپی خاوەن( یان) ۆڕوپپ

٧٨

٧٩

دەوەستتوە. ئهریمن ک دەزان ناتوان بسر زەردەشتدا سـرکوت و ت و لـی دەپرسـ: ((تـۆ ک ل برزایـی لناوی ببات، ل بردەمی ئامادە دەبـ

ســـــپی پووروشمـــــا ل ـــــژیینـــــاری رووبـــــاری درر کســـــ ـــــک لگرد) هروەهــا ل شــونکی تــر هر لم پرگردەدا ئم ١٢٣: ٢٠٧وەســتاوی...))(

بـــــارە دەبـــــنوە: ((زەردەشـــــت ل ودو ١١وشـــــان جـــــارکی تـــــر ل بنـــــدی وبـاری درـژیی ویـی کنـاری رئهورامزدای پرسـی، لکاتکـدا لسـر برزا

) )((.زدایـــــــورام ـــــــایش و پرســـــــتنی ئه ـــــــی نی ـــــــای ١٢٤: ٢٠٧خریک ) م گردک ک دەڕوانت سـر رووبـاری درـژیی ١پووروشسپ لسر برزایی

ayjvrd . ســــتادائاڤ ل ک ی زەردەشــــتــــا بگومــــان ئوە ناونیشــــانی م هاتووە.

ە: ((رووبــاری ودرــژیی هــاتول کتبــی "بنداهیش"ســبارەت ب رووبــاری ی بــــاوکی زەردەشــــت بســــپی پووروشمــــا ک نڤــــاچیریئ ل ــــژییدر

) ئم بنـــدەی بنـــداهیش شـــیکردنوەیک بـــۆ دەقـــی ٧٦: ١٠٤یـــیوەی.))(٢بـــار بــــی "بنــــداهیش"دا ککی تــــری کتشــــب روەهــــا لرەوە. هســــتایی ســــئاڤ

ـــســـبارەت ب ســـروەری و مزن ـــان، ی ـــاری ی خوقنراوەک ـــاتووە: ((رووب هــژیی ســروەری ی درســپی پووروشــا ــونک م ــان، چ ســرجم رووبارەک

) ٨٩: ٥٤بــوو.))( بــاوکی زەردەشــتی ب بــارەوەی. زەردەشــت لوــدا لدایــککوات مای پووروشسپ ک شونی لدایکبوونی زەردەشت دەکوت سـر

م رووبـارەش لو ئ ـژیینزیک رووباری در ک لگرد واتک .نڤـاچیریئ.دی زەردەشتنڤاچ زیریئ

پشــــتر ئامــــاژە بوە دراوە ک ئیرینڤــــاچ یکمــــین نیشــــتمان لالین قزە کمـان سـتیش سوغذ یـان هنراوە و دووەمین وقزداوە خوهورامئ ـــا ل ـــدی خـــۆی وات ز ر لـــاچ. زەردەشـــت ه ـــت باشـــووری ئیرینڤ ودەک

دەگات و ئــــایینکی رادەگینــــ، بم هر زوو ئیرینڤــــاچ سرووشــــی پــــنیـــارانی دیـــنکی ل دژی رادەوەســـتن؛ بـــۆی بیـــار دەدات برەو وتـــانی دراوســـ کـــۆچ بکـــات. ل دوای کـــۆچکردن یکمـــین شـــون ک زەردەشـــت

برزایـی و هوراز گـایبواتـای ر کeharabz زبرەهـ: هاتووە وەیل دەقکدا ئم وشی بم ش - ١

.دت . زرێ کناری واتا بارون زرونم ۆت بد کنار بواتای بار. یتیب باریوەی، واتا ل پا - ٢

٧٩

٨٠

دەبـت لالین ئهورامزداوە سرووشی پدەگات، ئاویـدەرە. لـرەوە ئاشـکرا ئاویدەر ل دووەمـین نیشـتمان تپڕیـوە، کوات ک زەردەشت بۆ گیشتن ب

نیشــتمانی یکم ک همــان ئیرینڤــاچ، دەکوــت ســنوورکی دیــاریکراوی نـــوان بـــاکووری ســـقز، ک ئویـــش بـــریتیی ل ناوچکـــانی الی رۆژئـــاوا و باشـــووری دەریـــای ورمـــ و ناوچکـــانی نـــوان زـــی گورە و بچـــووک و

دەشتی شارەزوور. ئمبــ، ســلیڤان و راژان و رووبــار و چیاکــانی دەوروپشــتی و گونــدی

ـــد و نیشـــتمانی رەســـنی زەردەشـــتن. (د. ز ،ـــ ـــای ورم ـــوچیھری دەری منجاماسپ ئاسا) باسی شارک دەکات ل کوردستاندا بنـاوی ئـاموئی یـان ئـام

).دایکبــوونی زەردەشــتنی لم شــارە شــوــت: ئگونــدی ٦٦: ١٦٢ڤــی، و دە (مبـــی نـــاوچئـــاوای ری ت گوەڕی نزیـــک گونـــدی ســـلیڤان و راژان ل رۆژئ

١وە.ودەریای ورم همان ئم شارەی ک جاماسپ ئاسا باسی کردســبارەت ب زــدی زەردەشــت بۆچوونکــان زۆر و جیــاوازن، (ئرتر ـــدیم"دا ســـ بۆچـــوونی کریســـتن ســـن) ل کتبـــی "مزداپرســـتی در ایـــران ق

وە ک بریتین ل:وکرد دەسنیشان بۆچوونی ئوانی رۆژئاوای ئران ب زدی زەردەشت دادەنن. - ١ بۆچوونی ئوانی رۆژهتی ئران ب زدی زەردەشت دادەنن. - ٢بۆچوونی ئوانی پیانوای رۆژئاوای ئران زدی زەردەشـت، بم - ٣

)١٧: ٤٤ایینکی بوکردۆتوە.(ل رۆژهتی ئران ئـــی "زەر ـــام جکســـۆن) ل کتب ـــی کـــۆن"دا (ویلی دەشـــت پغمـــبری ئران

نـــاوچی ئاگرپـــاد واتـــا کوردســـتان ب زـــدی زەردەشـــت دەزانـــ و دەـــت: سـتئیچو دەریـای چ نزیـک ورمـ ل ژییر رووباری درس زەردەشت ل

) (جیمــز هــۆپ موتــۆن) زــدی راســتقینی ٢٠٧-٢٠٥: ١٧٧بــووە.( لدایــک(کنت گـوتری)یش نـاوچیک ) ٤٩: ٢٠١ت.(زەردەشت ب ئازەربایجان دەزان

).ـدی زەردەشـت دەزانـز ب و ورمـ سـتئیچنزیک دەریای چ ٣: ٢٠٨ل (

کــیخ زەردەشــت دایکــی ک هــاتووە ســرچاوە ێهنــد ل. ی"ئمبــی" گونــدی ل زەردەشــت دایکــی یۆڕگــ - ١" یــر" بنــاوی ســتایــانوای همـان ئو شــارەی ک ئپ ژەرانوتــ ک مــادە تـیو غــایر یــان" گــار" شـاری ک سـتایئ ەی"راژان" ئو همـان ی"گـار" ئم وای رای ژینوەیتـو ئم ژەریتـو. تاران نزیک تدەکو . دوورە ئمبی ل کمترۆکیل چند

٨٠

٨١

ــو ــراهیم پ ــ و ل و(د. ئیب ــدی زەردەشــت دەزان ز ــران ب ــاوای ئ رداود) رۆژئــــاقو ــــانی ی ــــک وزم ــــوونی زەردەشــــت ل نزی ــــت: شــــونی لدایکب وە دەتیی

ــنوەرە.(وشــارەز ــی دەرد٤٤: ٥١ور و دی م پــدی ) ب ــت، کوردســتان ز وەک زەردەشت بووە.

هندێ توژەری تریش ل برامبر بۆچوونی باکووری رۆژئاوای ئران، بـــاکووری رۆژهتـــی ئـــران ب زـــدی زەردەشـــت دەزانـــن. ل وان دەکـــرێ

، ٣واتـر هینـتس، ٢واتـر بۆنـۆ هنینـگ، ١ئاماژە ب هنریـک سـامویل نویبـۆرگبدرت و زۆربی تـوژەرە ئرانییکـانیش ئم ٥جراردۆ نیولی، ٤ماری بۆیس

ــردو ــان پســند ک ــۆ نمــووبۆچوونی ــدین ئاشــتیانی) دەــت: وە ب ن (جــالل الـــۆچرانی ـــاو ک ـــاڕاڵ و لن ـــاچی ئ ـــک دەری ـــاوچیک ل نزی زەردەشـــت ل ن

سـت: رۆژهتـی ئـران و) (هاشم رەزی) دەنو٦٢: ٧٣هرمی باکتریا ژیاوە.(ت بووە. ئیرینڤاچ شونی لدایکبوونی زەردەشت. و بخ نیشتمانی زەردەش

) (د.٣٠: ١٤٩ئم شون دەکوـت بـاکووری رۆژهت و نزیـک خـوارەزم.))(ژا ئاموزگار ) پی وای زەردەشـت سـرب ناوچکـانی رۆژهتـی ئـران و

) بگومـان زۆرن ٢٣:٢٩٤ب دووری نازانت خوارەزم زـدی زەردەشـت بـت.(انی رۆژهتـــی ئرانـــی کـــۆن ب زـــدی زەردەشـــت دادەنـــن و ئو تـــوژەر

ـــت زەردەشـــت ل ـــا دەکر ـــۆ ئوەی ت ـــاچ، ئمش ب خـــوارەزمیش ب ئیرینڤ . ٦نیشتمانی رەسنی خۆی واتا کوردستان دوور بکنوە

ـــ - ١ ـــیکت ل رگۆنویب ـــران دینھـــای ب ـــ یی کیئاســـا رۆز: ((تدەنووســـ باســـتان ای ـــان ب ـــب پروای ـــانی م ژی

) ٤٩: ١٥٤.))(بووە ۆنام ژئاواۆر رانیئ ۆب زەردەشت تیرەی یتیمۆک سـیحون و جیحون رووباری نزیک ل خوارەزم ناوچی و رانئ تیژهۆر ۆب زەردەشت دیز نینگه - ٢

)١١٣: ١٤٤.(توەنڕدەگ اتڕه و مرو وــهینــتس دە - ٣ زەردەشــت: ت ســ ببب تیموەیــردن ــایینکی وک ــب برەو خــوارەزم ل ئ ــان خ ــا ی باکتری

) ٩٧:٢٠٤.(واتڕدە(بتـایبتی .دەزانـ زەردەشـت دیز ب رانئ تیژهۆیدا باکووری ربرهمکان ربیۆ زل یسۆماری ب - ٤

) ٢٥٤: ١٢٨ وان؛بە و وکــردو بــابتی ئم باســی وردی ب زەردەشـت دیــز و ســردەم بنـاوی کــدابکت ل نیــولی ۆراردـج - ٥

.)١٣٦ -١٢٥: ١١٢وان؛(ب .داناوە خوارەزم ب زەردەشتی دیز پرسـی یبووە و تـاوتو لدایک کوردستان ل زەردەشت ک نئوەی دان بوە داننۆب فارسکان ژەرەتو - ٦

وە ک وکـرد نیـان پسـندییایژئاواۆر ژەرەتـو ئو چوونیۆب و را نکن، کوردەوە ب زەردەشت پیوەندیتورکسـتان دەبسـتنوە و و تاجیکسـتان و ئفغانستان واتا نۆک رانیئ تیژهۆزەردەشت ب باکووری ر

ران ب تـایبتی ئفغانسـتان و نزیـک سـنوورەکانی ـئ سـنوورەکانی دیـو ئو ۆب زەردەشتیان دیز یبم پ

٨١

٨٢

زەردەشــــت ل یــــانوایپ ن کژەری تــــر هنــــدێ تــــوم ناوەنــــدەدا هلبــووە، بم ل رۆژهتــی ئــران واتــا رۆژئــاوای ئــران (کوردســتان) لدایــک

ــت: زەردەشــت ر) دەــن ــردۆتوە. (زیھ ــایینکی بوک ــا ئ خــوارەزم و باکتریخکی ماد بووە و دواتر برەو خوارەزم کۆچی کـردووە، واتـا ئو شـونی

) باش ئگر زەردەشت بهـۆی ٣٨: ٤٧دواجار ڤیشتاسپ پشتیوانی لدەکات.(یارانی ئـایینرەو کـوێ دەڕوات؟ گوشاری نیـاری کـۆچکردن بـدات بی بک

ــا بــۆ خکــک بگومــان روو ل هــۆزە دراوســکانی زــدی خــۆی دەکــات. پنیــان تبگــات و بتــوان و ل دەبــات ک لــی نزیــک بــن و زمانکیــان بزانــت

ـــۆچکردنی ـــاری ک ـــت. هۆک ین١خـــۆی رابگ ـــت ل ـــز زەردەشـــت ناتوان هرگیــژی ــاری در ــک رووب ــانی نزی ــد ناوچک ــر ل چن ــای چئیچســت، پت ی و دەری

هزار کیلۆمتر ببت و برەو باکووری رۆژهتی ئران و برەو ناوچی ن ۆبــخ بــوات. باشــ ئوە هرچۆنــک بــوو خــۆی گیانــدە ئم شــون، چــ

ــا پیرۆزەکــانی ک ــوانی گات ــایینکی بکــات و چــۆن ت ــوانی باســی خــۆی و ئ تە و هگری فلسف و بیروباوەڕکی قـوو، بوپڕی زمانزانییوە داڕژراو

بھۆنتوە و ئوانیش لی تبگن و باوەڕی پ بنن؟! بگومان ناکرت. ــک ــاچ لدای ــۆن و زەردەشــت ل ئیریینڤ ــاوە ک بشــکی ک ــووە و ژی ب

گرنگی خاکی کوردستانی ئمۆی. کۆچی زەردەشت ل هرمی جوگرافیـایی

کــوردە، زەردەشــت نــن لبرئوەی تنیــا ژەرانتــو ئم. توەۆکــرد دوور چــین و هیندوســتان وانــن

ــادەن ــیکن ئام ــانی ب ب ــوری و ئفغ ــانت و ئویغ ــیش تن ــوچین چــوونیۆب ریشــی ژینوەی. ب رای ئم تـــ ناوبراوەکـــان نـــاوچ و تژهۆر بـــاکووری ل ک توەڕـــدەگ زەردەشـــتیانوە ئو یه زانیـــاری ۆبوخــا و ل ئنجامــدا ور ئیســالموە ســوپای لالین ساســانی تــیدەو ئوەی دوای. ننیشــتج هیندوســتان

و تژهۆر برەو زەردەشـتییکان ل رۆز کیمۆکـ وە،ۆوبـئایینی ئیسالم ب ناو نیشتمانی ساسانیدا ب یانۆخ گیج ئوەی ۆب. کرد هیندوستان دە روویان ریۆز ب و کرد چیانۆک رانئ تیژهۆر باکووری ب تناسـانژهۆبـووە. دواتـر ک ر لدایـک ئوان تـیو بـاکووری ل غمبرەکیـانپ نـدرایانگیا بـکنوەی ئــایینی یــنی ئــایینی زەردەشــتی روویــان دە هیندوســتان کــرد، ئم بابتیــان ل پیــاوانی دینناســی مبســتی

زانیـاری ۆن. بییکایژئاواۆر ینوەیۆکی لڕبازا ناو کوت یر یه ئم رەۆزەردەشتی بیست و بم ج ) ٥٥-٥٣: ٢٩( وان؛ب هیند، ۆب زەردەشتییکان چیۆک ب سبارەت زیاتر

نیارەکـانی گوشـاری یۆکـرد، پـاش مـاوەیک بهـ مد (د.خ) ئایینی ئیسالمی ئاشـکرا همح کون کاتونم ۆب - ١

چیـانۆک دیـنم نـاوچی عرەبکـانی زەۆهـ برەو نیهـاوە و ئیسـالم غمـبریپ. دا چکردنیۆک یاریبران یان بیزەنت یان ئ برەو نک بوون، نزیک یانل زمانوە و کولتوور رووی ل ک کمیللت ناو ۆب. کرد . نبن دابونریتیان و زمان شارەزای و تب دوور یانل کمترۆکیل هزار چند ک کنشو

٨٢

٨٣

ییش یوک ناوچوهۆز و تیرە و دەست بچ زدی خۆی دەرنچووە و ئوک پنای پ داوە، سرب تیرەیکی هاوزمانی خۆی بووە، چونک ب تواوی

ل زمان و هزر و گوتاری زەردەشت تگیشتوون. بۆچــوونی (کریســتن ســن) بپــچوانی بۆچــوونی زیھــنرە. نــاوبراو

رییکـان برلوەی کـۆچ بـکن پیوای ئایینی زەردەشتی پشتر لناو هـۆزە ئاــی ــوەی یکم ــک ل نی ــاد و پارســی کات ــانی م ــار هۆزەک ــۆتوە و دواج بوب

وە، ئم ئایینیــان لگڵ وســدەی نــۆیمی پ.ز برەو رۆژئــاوا کۆچیــان کــردوی و) ل راستیدا مادەکان ل هۆزە رەسنکانی دانیشت٣٤: ٤٤خۆیان هناوە.(

ئم ئایینیــان تــاکون وشــون نهــاتو زاگرۆســن و ل رۆژهتوە بــۆ ئمسن ئاماژەی پـداون، لگڵ خۆیاندا هنابت. هۆزەکانی پارسی ک کریستن

)یــانن ک ل کوردســتاندا نیشــتجبوون و دواتــر برەو ١همــان ئو (پرتــوەوە. ئم هـۆزان لگڵ وباشووری کوردستان واتا ناوچی ئیالم کۆچیان کرد

ی ر بــــان ســــ ــــوردی مادەک ــــانی ک ــــش زم ــــانین، ک ئوی ــــۆمی زم ک کزاگرۆســــــیی. کوات ئم هــــــۆزان ل رۆژهتوە برەو رۆژئــــــاوا هــــــیچ

هـیچ دینکیـان لگڵ خۆیـان بـۆ ئم نـاوچی تـاکوکۆچکیان ئنجـام نداوە هنابت.

بسرهات و ژیانی زەردەشت ل ئاڤسـتای سـردەمی ساسـانییدا لنـاو پنت نسـک، چیھـردات نسـک و ڤیشتاسـپ ساسـتدا س نسـک بنـاوی سـی

تۆمــارکرابوون. ئم ســ نســک لنــاوچوون، بم کــورتی نــاوەڕۆکی هر سکیان ل کتبی هشتمی دینکرددا تۆمارکراوە ک بۆت سـرچاوەیک بـۆ

٢.نووسـراونانی سبارەت ب ژیانی زەردەشت یسرجم ئو کتب پهلوی

دوو نــاوی ب ئامــاژە کوردســتان ســر رشــکردنی پ.ز پاشــای ئاشــووری ل کــاتی ه٨٤٠ل دەوروبری - ١ــادای ب ک دەکــات هــۆز ــوی و م ــاوی پرت ــاون ن ــوی. هن ــانوە ب هئرا لالین پرت ب نناســ بیانییک

ــی، چــونک پارســی ــان فارســوە نی ــارس ی ــدییکی ب پ ــاوە هــیچ پیوەن ــراوە، ل راســتیدا ئم ن ــارس) دان (ف دوای هاتنی ئیسالم وردەوردە ل کان لکانی خوراسان شـفارسرەو دەشتوە بوەتاجیکستانو ۆڕبوون

پـدرا ئامـاژەی یـانی)پرتـوی( ئم. بوبـوونوە یـداکوتـن و پ بڕێ ئسـتا ئرانی ناوەندی برەو دواتر سردەمشـدا لم و باشـووری پهـلوی زمـانی دواتـر ک کھوڕەکـانن و لـۆڕ کـوردە بابوباپیرانی همان .پکھناوە کوردیان ئستای وویخوار زاری ل بشک

ک دیـنکرد بـی پهلویـیکی کتنوسخ دووەمی برگی وانک بنس س ئم کورتی خوندنوەی ۆب - ٢) هروەهـا Pahlavi Dinkard, II, Madan, p 687-690(کراوە ب ناونیشـانی چاپ ەوە"مادان" لالین

)The Dinkard VIII, Part I,II, Sanjana) و ( )Pahlavi texts, IV, E. W. West, p 23-31بیکت

٨٣

٨٤

زۆربی نــاودارانی جیھــانی کــۆن تــکڵ ب ئفســان ووەکــژیــانی زەردەشــت بــووە، دەکـــرێ لنـــاو ئم ئفســـانان پی ب ژیـــان و ســـردەمی زەردەشـــت

دینکرد ک لسر بنمای دەقی رەسنی ئم س ببرت. ل کتبی حوتمینســـــکی ســـــرەوە رکخـــــراوە، ب درـــــژی باســـــی رووداوەکـــــانی پـــــش

دایکبوون، گدایکبوون، لنابردن لر، کۆچکردن، پمبغپ کردن، بوون بش بۆ کڤی ڤیشتاسپ و کوژرانی زەردەشت کراوە.

ل دینکردی حوتمدا هاتووە: زەردەشت ل تمنی سی سایدا لالین ) بپـی کتبـی ٢٤١، ٢٣١، ٢٢٨: ١٢٠ب پغمبری هبژردرا.( ١ئهورامزدا

جار ل ئیرینڤـاچ ل ئاتورپاتیگـان نریوایتی پهلوی زەردەشت بۆ یکمیسرووشی بـۆ دابزی و بـۆ مـاوەی دە سـاڵ لوـدا مـایوە و لم دە سـادا

) دواجار پنای بـۆ کۆشـکی کڤـی ڤیشتاسـپ ٣٠٩: ١٣٧زۆری ناخۆشی دیت.(کڤی ڤیشتاسپ دانی ب تاکواستکرد. دوو سای خایاند ڕبرد و ئایینکی ئا

ان ئاشـکرای یـ) بپـی ئم دەق پهلوی٧١: ١٢١انا.(زەردەشت و ئایینکی د ٤٢کاتک کڤی ڤیشتاسپ دـت سـر ئـایینی زەردەشـتی، تمنـی زەردەشـت

.سا ــی دەق پیی کــورد"دا بفســانــژووی ئ شــی "مب دا لوەیژینــو لم ت

فســــانــــژووی یئ م بارەت بک ســــیــــایینی زەردەشــــتی خشــــت ییکانی ئرکخـراوە. سـانی فرمـانەوایتی کڤـی ڤیشتاسـپ بپـی ئفسانیی کورد

)ی پ.ز. هروەک ئاشــکرای کڤــی ٩٤٧-١٠٦٧ئم خشــتی دەکوــت نــوان (ــــی ــــت ســــر دین ــــدا د ڤیشتاســــپ ل ســــییمین ســــای فرمانەوایتییکی

١٠٣٧زەردەشــت، واتــا ل رمــی لکی فوەیشــ ی پ.ز ئــایینی زەردەشــتی بتاسـپ پسـند دەکرـت. زەردەشـت لم کـاتدا بپـی دەق کۆشکی کڤـی ڤیش

) و ٤٢( ســا. ب کــۆکردنوەی تمنــی زەردەشــت ٤٢پهلوییکــان تمنــی کۆشــکی ڤیشتاســپ ســندکردنی ئــایینی زەردەشــتی لی پی ١٠٣٧( ســاســا ،(

ــوونی زەردەشــت )ی پ.ز دەســتدەکوت. ل کتبــی دیــنکرددا ١٠٧٩( لدایکب) ب ٢٤٧: ١٢٠سایدا دەکوژرت.( ٧٧اوە زەردەشت ل تمنی ئاماژە بوە در

لم بم ئورمزد، ۆتکوتـــــووە و بـــــ تـــــ ۆڕانکـــــارینـــــاوی ئهـــــورامزدا ل دەق پهلوییکانـــــدا گ - ١

ییکی ک همان ئهورامزدای بکاربراوە.یئاڤستا شوە هر توژینوەیدا

٨٤

٨٥

سای کۆچی دوایی زەردەشت دەستبر ١٠٧٩ل ٧٧کمکردنوەی ژمارەی ی پ.ز ژیاوە. ١٠٠٢-١٠٧٩جۆرە زەردەشت ل دەکرت. بم

ــــ ــــۆنترین مژوون ــــت، وک ردەمی زەردەشــــتی کردبباســــی ســــ وس کســــ گــــریکیی ل وئم مژوونو (خسانتوســــی لیــــدیای)ی. (هومبــــاخ) دەــــت:

سـد سـاڵ بر ل شـڕی کتبکیدا ئاماژەی بوەداوە ک زەردەشت شـشی پ.ز ل نـوان ئـران ٤٨٠) شـڕی هسـپۆنت ل ١١: ٢٠٠هسپۆنت ژیاوە.(

ـــداوە.( ـــان رووی ـــا ١١٠: ٦و یۆن ـــارەی ک ١٠٨٠=٦٠٠+٤٨٠) وات ئوە ئو ژمی ئم یسـتوەی دەدات. جیـاوازسی جیھـانی کـۆن بدەوخسانتوسی مژوونو

کردنی دەقدوای تـاوتو دا لوەیژینم تـول ی کم سـاڵ ئگل ژمارەی .ک سـانیا یوتووە، تردەمی زەردەشت دەسککان بۆ دیاریکردنی سکۆن

ــوژەری تــری ــو وەکــوهنــدێ ت ــد وجکســۆن، کریســتن ســن، پ رداود و ...هتــایی هزارەی دووەمــی پ.ز ب ســرد ــن ک کۆت ــانی زەردەشــت دەزان ەمی ژی

١ینوەیدا هاوتریب.لم بارەوە لگڵ ئم توژبۆچوونکانیان

دەق یــکــراوە، بپ دیــاری زەردەشــت ژیــانی نیشــو و مســردە و ڵســا وەکــو ینوەیداۆکــئوەی لم ل - ١

وردەکارییکـانی سـرجم تـتاکراب کـارەدا لم یۆووە. بـبـ کـورد میللتـی ئایینییکانی و ئفسانیی نۆک .رەچاوکراون پهلوییکان و ستاییئاڤ دەق ناو

٨٥

٨٦

ستائاڤ

:مژووی ئاڤستاناسی

ـــــ ل ـــــر رۆژهتناســـــان ســـــرەتاکانی ســـــدەی هژدەمـــــی زایین ی ئیتــان لبر دەســتکرە ــار زۆری ــواری لکــۆینوە ل داســیکی یکج ــوو ل ب ب

ـــــت ـــــانی رۆژهت و وردەوردە دابونری ـــــژووی میللت ـــــاوەڕ و م و بیروب ئنجامی ئم لکۆینوانیان بودەکردەوە.

یکک ل گرنگتـرین برهمکـان لو کـاتدا کتبـی "ئـایینی ئرانـی" بـوو. لالین تۆمــــــاس هایــــــد ل ئۆکســــــفۆرد .ی ز١٧٠٠ئم کتــــــب ((ل ســــــای

ــبدا ئا٧٨:٤٦٩بوکــراوە.))( م کتوە دراوە زەردەشــت مامۆســتای ) لمــاژە بفیســـاغورس بـــووە و هروەهـــا پشـــبینی پغمبرایتـــی (عیســـا مســـیح)ی

) (تۆمـــاس هایـــد) ل کـــاتی نووســـینی ئم کتـــب ســـوودی ل ٧٩:١٣کـــردووە.(کۆم سـرچاوەیک وەرگرتـووە ک لالین رۆژهتناسـانوە نووسـراون

ن گالیــان ل ــرڕی ــدە و توژەرەکــانی ت ــراون. ((جــگ ل ی ل رۆژهتوە هنبرهمی مژوونووس کالسیک یۆنـانی و رۆمییکـان، سـوودی ل برهمـی مژوونووس ئیسالمییکان و کتبی سـددەر، ئرداڤیرازنـامگ و فرهنگـی

) (د.مــاری بــۆیس) دەــت: ئم کتــب پتــر ل ٣٩:٢٥جهــانگیری وەرگرتــووە.))( ی متمــــانگفتــــا ســــاڵ جــــم هرجرەکی بــــۆ ســــکی ســــرچاوەیو ســــ

) ١٩٤: ٢١٠ئکادیمییکان بوو.(یکک لو کسانی ئم کتـبی خونـدەوە و کـاری تکـرد، تـوژەرکی الوی فڕەنسی بناوی (ئنکتیل دوپرۆن) بـوو. (دوشـن گـیمن) دەـت: ئگر دوپـــرۆن ئم کتـــبی نخونـــدبایوە رەنـــگ هرگیـــز بیـــری ل دۆزیـــنوەی

)١٣: ٧٨تنووسکانی ئاڤستا نکردبایوە.(دەسل راستییدا ئاڤستاناسـی ب شـوازکی زانسـتی و ب شـوەیکی فرمـی ـــــرۆن)، ل ناوەڕاســـــتی ســـــدەی هژدەم ـــــل دوپ لســـــر دەســـــتی (ئنکتی

جـار ئنکتیـل دوپـرۆن دەسپدەکات. (پرۆفیسۆر کای بار) دەت: بۆ یکمینداراب) دەق کۆنکانی خوندەوە و لسر ، ل خزمت (دەستوور١ل سورات

ـــاوی شـــار - ١ ـــلئن. هیندوســـتان ل کن ـــر کتی ـــاش ل نۆدوپ برەو ەنســـاوەڕف ل ١٧٥٥ یســـا ل ئوەی پ

ستاکیۆلسر دەستی مام ێلو و توەندەم سورات ل ١٧٦١ تاکو ١٧٥٨ یسا ل. واتڕدە هیندوستان

٨٦

٨٧

بنمــای دابــونریتی زەردەشــتییکان ئم دەقــانی وەرگــای ســر زمــانی ) وەرگانـی ١٤١: ١٠٩ل پاریس بـوی کـردەوە.( ١٧٧١فڕەنسی و ل سای

ئاڤســتا و بنــداهش و دانــانی فرهنگــی زەنــد و پهــلوی و فارســی لالین )٢٧: ٣٩( وژاند.دوپرۆن ئورووپای ورو

پایکـانی ئاڤستاناسـی لگڵ هوکـانی (ئـوژن بورنـوف) پتوتـر بـوو. ئم رۆژهتناســـ فڕەنســـیی زانـــی ک زمـــانی سنســـکریت زۆر ل زمـــانی ئاڤستایی نزیک و بـۆ تگیشـتن و وەرگانـی ئاڤسـتا دەبـ پشـت ب "ریـگ

دا (هــات)ی ١٨٣٣ســای "ی کتبــی هینــدییکان ببســترت. (بورنــوف) ل١ڤیــدا) کاتـــک ٧٦:٥٠یکمـــی (یســـن)کانی لســـر بنمـــای ریـــگ ڤیـــدا وەرگـــا.(

دا کۆچی دوایی کـرد، دوو کتبـی گرنـگ بوکـرانوە. ١٨٥٢بورنوف ل سای یکم ئاڤســـتای (وســـترگارد) و ئوی تریـــان ئاڤســـتای (شـــپیگل) بـــوون.

دا کتبک ١٨٦٤) ل سای ئاڤستای شپیگل بووە هۆکارک بۆ ئوەی (یوستی شــتر لپ ک (ســتو) .تســتایی بنووســرکردنــی زمــانی ئاڤســتی فبم بهیندوستان فری زمـانی ئاڤسـتایی، پهـلوی و سنسـکریت ببـوو، ل سـای

دا (جیمـز ١٨٨٠) ل سای ٤٣-٣٨: ٣٩دا ئاڤستای وەرگا و چاپی کرد.(١٨٧١جلیــل دوســتخواە دەــت: ٢کــردەوە.دارمســتر) کتبــی زەنــدی ئاڤســتای بو

ییک ئاســــان یدارمســــتر لم برهمدا ل هر شــــونک ک دەق ئاڤســــتاــانی فڕەنســی و ل هر شــونک ــاوەت ســر زم وخۆ وەریگــووە، راســت ب

ییک ئاۆز بووە، هانای بۆ زەندی ئاڤستا بردووە ک تفسیری یدەق ئاڤستا.وییهلزمانی پ ستا بی ٧٦:٥٠(ئاڤسا ١٨٨٦) ل زیـاتر ل (رلدنکارڵ گ) دا

دەسنووســـــی ئاڤســـــتای لگڵ یکتـــــردا براورد کـــــرد، هیچکـــــام لم ١٥٠دەسنووسان بسر یکوە سرجم دەقکانی ئاڤسـتایان لخـۆ نگرتبـوو. واتا هر یک ل دەسنووسکان بشک یان چند بشکی ئاڤسـتایان لخـۆ

زمـانی سـر ایوەرگ ستایئاڤ کتیلئن. تدەب پهلوی و ستاییئاڤ زمانی ریف دەستورداراب بناوی

و ەنسیڕف سا ل دا ب١٧٧١ی٣٠: ٥١.(کردەوە وی( ت. ریـگ ڤیـدا ـد روونـاکی و زانست بنوان، بن، بواتای ڤیدا. ی)ڤیدا ریگ( ناوی هیندوسکان ئایینی بیکت - ١

ودە وسـر ژوویـم. ئوپانیشـید و ئارانیاکـاس براهمـانس، سـامھیتا،: ل بـریتین ک کھـاتووەپ بـل چوار کت )٥٢-٤٧: ٧٥.(توەڕدەگ ز.پ ی١٢٠٠ دەوروبری ۆئایینییکانی هیندوسکان ب

2-THE ZAND-AVESTA, part I, II,III, Translated by, JAMES DARMESTETR, Oxford University Press, 1880.

٨٧

٨٨

نر ل سـرجم ئم دەسنووسـان ئاڤسـتایکی رکخسـت گرتبوو، بـۆی گـد ١ک گشت بشکانی ئاڤستا، بپی دەسنووسکان لخۆ بگرت.

"پشــینی زمــان ئرانییکــان ل قۆنــاغی وەکــوبرهمکــانی (بارتلۆمــا) ییکــانی ســدەی یپــش مــژوو" و "زمــانی ئاڤســتایی و پارســی کــۆن" ل کۆتا

کی نوڕەینۆزدەم، الپ وە کدایستادا هوەی ئاڤژینبواری تو تـاکوی ل ـــاوەڕپکراون.( ـــت، ســـرچاوەی ب ـــدا ب گۆشـــی لمدەی ٥١: ٧٦ئســـ ل (

شـزن گستاناسـی مک ئاڤر دەسـتی ژمـارەیسـستاناسـی لمدا ئاڤبیستــدکیان دەکرــت ــا ئامــاژە ب نــاوی هن بینونیســت، وەکــودەکــات. لــرەدا تنی

ل، هینینــگ، هرتســفد، نیــوبرگ، کریستنســن، ئنکلســاریا، یــونکر، دومزیــ کانگا، مۆدای و...هتد.

رداود) ل سـای وئیبـراهیم پـو ئاڤستاناسی ل ئرانـدا لسـر دەسـتی (د.دا ب وەرگانــی ئاڤســتا بــۆ ســر زمــانی فارســی دەســپدەکات. ئســتا ١٩٢٨

ب ئاڤسـتا و زمـانی سان ل ئران دەیان کتب و برهمی نـوێ سـبارەت ئاڤســـتایی بودەکـــرتوە. ل زانکۆکـــانی ئرانـــدا زمـــان کۆنکـــانی ئـــران و ئاڤستاناسی دەخوندرت و بردەوام نـامی ئکـادیمی لسـر دەنووسـرت

ان یــــو ســــان پۆلــــک تــــوژەر و شــــارەزا لم بــــوارە بوانــــامی ئکادیمی ٢پدەبخشرت.

ی ئاڤستا: ربرده سهیی جیاجیاکانــدا ژمــارەیک یــی دەق پهلوییکــان، ل قۆنــاغ مــژووبپ

پاشا هوی کۆکردنوە و یکخستنوە و نووسـینوەی ئاڤسـتایان داوە. بـۆ

1- AVESTA, parts I, II, III, Edited by KARL F. GELDNER, Stuttgart, 1886. ــ - ٢ ــوورییی، پشــتی ت ــرات کولت ــ بداخوە کــورد ک خــاوەنی ســرەکی ئم می ولیکی وردووە و هــیچ جــک

ــوارەدا برچــاو ناکو ــادیمی لم ب ــتئک .ــا ــی ب پشــتی تنی ــانی کت ئو وەرگان ــان بســتووە ک ب زم ب و فلســـف ئفســـان، زمـــان، ل تـــوژینوە. بودەکـــرنوە ئورووپـــی کیفارســـی و جارجـــارەش زمـــان

دەقکـان خـودی لسـر کـار راسـتوخۆ کورد دەب و دەخوازت زمان ئم زانینی ئاڤستایی بیروباوەڕی ئم. چنــدە سـتاییدامـان و کولتــووری ئاڤز ل کـورد راســتقینی پشـکی دەردەکوــت ۆرەیجـ بم بکـات،

وەیژینــی تــووکــان داوە هوخۆ دەقراســت ســتایی زمــانی لئاڤ ر بخــاترنجی بوە ســینکــۆو ل ل ک بـــت کوردســـتان باشـــووری زانکۆکـــانی لنـــاو زانســـتی هوـــی یکمـــین رەنـــگ ئوە خۆیـــدا جـــۆری

ــوادارین ــت هی رەتا ببســانی و ســــر ک ــن ت ــرات ئم رەســنکانی دەق ل ۆســتوخرا و ب ــووریی می کولت . بکۆنوە

٨٨

٨٩

ون ل دیـــنکردی چوارەمـــدا هـــاتووە: ڤیشتاســـپ ژمـــارەیک نـــردراوی ونمـــبــن ســر تــاکورەوانی الی حاکمــانی ویالیتکــانی دراوســی خــۆی کــرد،

دا پڕاوی ئــــایینی مزداپرســــتی لنــــاو ئم ئــــایینی زەردەشــــتی و هوــــیفرمــــان دەدات ١دا بوبکــــاتوە. ئینجــــا لدوای ئوە دارای دارایــــان هخکــــ

سرجم ئو ئاڤستا رەسنی ک زەردەشت ل ئهوورامزدا وەریگرتووە، یــان ل لگڵ تفســیری ئاڤســتا ب دوو نوســخ لبری بگیــرتوە و یکک

دابنــرن. دوای ئوەی ٢گنجیــنی پاشــایتی و ئوی تریــان ل قراتنپیســتئسکندەر هرشی کرد و کاولکـارییکی زۆری کـرد. ئاڤسـتا پڕپڕ بـوو و

ل ســــــردەمی ٣هر پــــــارچیکی ب شــــــار و دێ و وتکــــــدا بوبــــــۆوە.شـــکانی فرمانـــدرا ســـرجم پڕاو و ب ٤فرمـــانەوایتی ئشـــکانییکاندا

)٢٥٢: ٤٧.(هخامنیشیی ئیمپراتۆری دوایین یم،مبست ل دارای دارایان داریوشی س - ١ــان ک - ٢ ــاوقراتنپیســت ی ــان) قرات(کرات. کھــاتووەپ بش دوو ل و کــدراوەل کیراتنپیســت، ن و) ق( ی

داـت نووسـینی ک ییق ئو واتا) نووسین تیق( تسین، نڤیسین، بسر یکوە دەبونو واتا) نپیست( انـیوەرگ کـاتی ل فـارس ژەرانیتو بداخوە. تدابنر یش)نتوەیی بخانیکت( ب ێدەکر. تزردەپارکان دەقوییهلر ۆب پفارسی زمانی س tFpnaTULk (دژنبشت) سـاغ وییان بهلی پ(راتی نپیستک) تـــاکو وازەیشـــ بم پهلوییکـــان دەق لســـر ســـاغکردنوەکانیان ریۆز هرە ربیۆز ک توە،ۆکـــرد

.توەبکر نزیک فارسی زمانی ل ێدەکر چندی سبارەت ئوەی ۆفتار) ب هر بد(دوژرەفتار زنیۆدر ئهریمنی ئینجا: هاتووە دا"یرازنامگئرداڤ" بیل کت - ٣

و خشـتبرد ل مـیۆر الدەری ئسـکندەری کوە،ـخ ییین (ئایینی زەردەشتی) گومان بخات ناو دئا بم و کــرد نراــو تــیو و کوشــت ئارییکــانی پاشــای و ئارییکــان نیشــتمانی ســر کــردە رشــیه) ئویــش(

و ل وەۆنووســراب گــا شــکراویۆخ ســتیپ لســر ــوتاند ک ب ئــاوی زوســ زەنــدی و ســتائاڤ ســرپاکی دەســــتی ســــر ل ســــتاوتاندنی ئاڤوســــ) ١٤٠: ١٠٤ هروەهــــا. ٤٢: ١٠٧: وانقراتنپیســــت دانرابــــوو.(ب

ۆبـــ نانوەوهپاســـا مبســـتی ب زەردەشـــتی دینـــی شـــوایانیپ و بســـتراوەه کـــیکۆچیر ئســـکندەر. نـاوەداه کیانۆیرچ ئم ت،گرتب ۆییکانی لخیستائاڤ دەق سرجم ک یکدەست ستایکیئاڤ نبوونی

ر راستیدا لگئاڤ ئستا دوو ب پار نوسخزرابندەر و تسکک ئیتاندبوسو کیانیوی و تۆب تری ئ ــ ســتائاڤ وبووەکــانیب بشــ نساســانییکا ســردەمی ل نۆچــ ئدی ت،ــکردب رەوان نــانۆی . کرانوەۆک

کراســتیی وەیئ ه دوای کندەر شــیســکــکات ئزەردەشــتی و ئاڤ دینــی کســتا وتــنوە، کترســییم ئو. بوو ستائاڤ پاراستنی ئرکیان ک کرد نبنما ئو رادەستی نووسراویان ستایئاڤ دین، شوایانیپ

واتـــا(نرەخـــومنت و موغـــان یییکان بـــوون ل بنمـــایســـتائاڤ ەقد پاراســـتنی پرســـراویل کســـانی پنایـان سـتائاڤ پاراستنی مبستی ب ئوانیش بوون،) یۆستایان ل ئستکردنی ئاڤلبر ئرکی ئوانی

ئو موغــان و پیــر ئم درا، ســتائاڤ کردنوەیۆکــ یــاریب ک دواتــر. بــرد شــاخاوییکان و برز نــاوچ ۆبــ ل رەۆجـ بم و کـرد سـتائاڤ کرەوەیۆک ژنیل رادەستی پاراستبوویان، پشتاوپشت ک ستائاڤ انیبش . خستوە کیانر و کردەوەۆک ستایانئاڤ ساسانییکاندا ژگاریۆر

ستاانی ئاڤی زایینی) فرمانی دا ئو بش٧٨-٥١ل سردەمی ئشکانییکان ولخش یان بالشی یکم ( - ٤ک ــ ب ــارســرزار وەیش ــدا و شــار ب و نووســراونتوە ک ئوانی و زراونی پ بوبــوون، دھاتکان

٨٩

٩٠

کــۆبکرنوە. دوای ئم ێئاڤســتا ک بــۆ شــار و وتــان برابــوون، ســرلنو(تنســـر) راســـپارد ٢بنـــاوی تۆســـر ١ئردەشـــری بابکـــان دەســـتوورکی

نـاو دەسنووسـوە و لکۆبکـات (سـتافسیری ئاڤت) ستا و زەندم ئاڤرجســاوەڕپکراوترە، هبژرــت و ئا ــان ب ــدا کامی ــدی جۆربجۆرەکان ڤســتا و زەن

ی کـــوڕی ئردەشـــر ٣راســـتقین دیاربکـــات. ل قۆنـــاغی دواتـــردا شـــاپوور ـــوون ب ـــایبت ب ـــۆکردەوە ک ت ـــری ئاڤســـتای ک ســـرجم ئو بشـــانی ت

ـــری ـــانی ت ـــر ک ل وت ـــا و هـــی ت وەکـــوپزیشـــکی، ئسترەناســـی، جوگرافیـــوونوە. ســـرجم ئم بشـــانیو هیندوســـتان و رۆم ـــر بوبب ـــانی ت وت

خستوە سر بشکانی تری ئاڤستا و لناو گنجینی پاشاییدا داینا. ئینجـا ی کـــوڕی هـــۆرمیزد ب مبســـتی ئوەی هـــیچ گومانـــک ل دەق ٤شـــاپوور

ــت و کۆتــایی بنمســتادا نمــووکۆکراوەکــانی ئاڤکی ئــایینی همشــتومدوای ئوە راســپارد ب ئاڤســتادا بچــتوە. ٥بنــت، ئایرپــاد میھراســپندانی

خوسرەوی کوڕی قوباد گرنگی ب بوبـوونوەی پروەردە و رنونییکـانی )٤١٥-٤١٢: ١٩٢ئاڤستا لناو کۆمنی خک دا.(

بپـــی ئم دەق بـــت، دەبـــ ئاڤســـتا ل ســـردەمی خـــودی زەردەشـــت نووســرابتوە، چــونک ڤیشتاســپ دوای ئوەی دــت ســر ئــایینی زەردەشــت

وە.(بکۆبکرتوان :ندێ) ١٥: ٧٦ژەر هوەی توستا کۆکردنئاڤ ردەمی لکان سشکانییخشـی بـۆ ئول ) ٤٠٩: ١٥٤: بوان.(دەگڕننوە) زایینی ی١٩١-١٤٨( سیم

.ژکاروەزیر، راو - ٢انــی هیرپد ب و هبــووە بابکــان ریتوسـر یــان (تنســر) پلیکـی برزی ئــایینی ل ســردەمی ئردەشـ - ٢

ردراراســپ بابکـان ریئردەشـ لالین. دانـراوە یۆخــ سـردەمی یکـانی)ئئیترەپئیتـی کیۆهیرپد(سـر ژتـو سـ سـر ب کانداساسـانیی سـردەمی ل زەردەشـتی ئـایینی پیـاوانی. بکاتوەۆک ستائاڤ ێسرلنو

-٣پدان(ئئیترەپئیتی)یکـان هیر -٢ ەکـان)غـوۆم(پدانۆم -١: ل بریتیین ئمانش و دەبن دابش پل یان وەیشـ ب ستادائاڤ ل و ئایینیی شوایپ و زانا بواتای پدۆم) ٤٥،٤٤: ١٥٨:وانئاورپدان(ئاترەڤن).(ب

ترەپئیتـیئئ وەیش ب ستادائاڤ ل ئایینیی، رکاریف و ستاۆامهاتووە. هیرپد ب واتای م uGOm غوۆمitiaparqea ئهاتووە. (ئروەردەکردن دتریواتای پ ش ب(ئیتیپ) واتا قوتابی و (و ت ر بس

ل دادوەریشـــی ئرکـــی هروەهـــا ی،ۆئســـت ل ئـــایینی پروەردەکردنـــی کـــاری کســـی ئو واتـــا یکوە یـان ئاگر زەریهاتووە ک ب واتای پار auuarqA$ ئاترەڤن وەیش ب ستادائاڤ ل ئاورپد. یۆئست

. تد ئاگرەوان ) ٢٧١-٢٤١شاپووری یکم ( - ٣ زایینی) ٣٧٩-٣٠٩شاپووری دووەم ( - ٤ئایرپــاد میھراســپندان یکــک ل مــۆبدە مزنکــانی ســردمی ساســانییکان ک ل ســردەمی شــاپووری - ٥

) ٤١٤: ٨٩دەستوورانی دەستوور (راوژکاری مزن)ی دەوتی ساسانی بووە.(بوان: دووەم

٩٠

٩١

وەی ئم ئایین لناو هۆزەکـانی دراوسـی خـۆی دەدات، بـۆ هوی بوکردنــاو خکــی بودەکــاتوە؛ ــایین لن ئم مبســتش پڕاوە ئایینییکــانی ئم ئئگرچی رای جیـاواز هی سـبارەت ب قۆناغکـانی نووسـینوەی ئاڤسـتا، وە و بــتڕردەمی خــودی زەردەشــت دەگبــۆ ســ شــی گاتاکــان کم بب

ـــایبت ب ودوســـر ـــت، ب شـــوە نووســـینکی ت ی زەردەشـــت خـــۆی دادەنری کڤــی ڤیشتاســپ یــانی ســنووری ئیریینڤــاچ ل رۆژگــاری میرایتودانیشــتو

(هۆمایونی فڕۆخ) ل توژینوەیکدا سـبارەت ب مـژووی ١نووسراوەتوە.نووســــین دەنووســــت: ((لو رۆژگــــارەی ک ئاڤســــتا ب زمــــانی ئاڤســــتایی

خت و نووســــــــین هبــــــــووە و هر ل ســــــــرەتاوە ئاڤســــــــتا دانــــــــراوە، ) هروەهــا ئامــاژە بوەش دەدات ک ئم ختی ٢٥١: ١٥٣نووســراوەتوە.))(

)٢٤٦: ١٥٣ئاڤستای پ نووسراوەتوە، جۆرە ختکی ونیی بووە.(ــش ــت ئوی دی دەکرــگ ب ــا لم دەقی ســرەوەدا خــاکی گرن هروەه

دارای دارایان ر ک وەیدوای ڤیشتاسپ ئ ک ناوی هاتو وەکوک لسە وکک فرمانی کۆکردنوەی ئاڤستای داوە. لم فرمـاندا دارای دارایـان داوای کـــۆکردنوەی ئاڤســـتای رەســـن و تفســـیری ئاڤســـتا دەکـــات. کوات لم ســردەمدا ب تواوی ل دەقــی ئاڤســتا تنگیشــتوون بــۆی ســروودەکانی

دۆتوە و ئم شیکردنوەش ب تفسـیری ئاڤسـتا ناسـراو کر ئاڤستایان شیبــووە. هر وەک ل ســرەوە ئامــاژەی پــدرا ئو ئاڤســتایی ل ســردەمی زەردەشت نووسراوەتوە تنیا گاتاکـان بـووە. بگومـان گاتاکـانی زەردەشـت ل سدەکانی دوای رۆژگاری زەردەشت شیکردنوەی بـۆ کـراوە، چـونک (د.

ـــت: ل ســـردەم محمـــد مـــوعین) ـــی "مزدیســـناوادب پارســـی"دا دە ل کتبکۆنکان برلوەی زمانی پهلوی باو بت، ب زمـانی ئاڤسـتایی تفسـیرک

هنــدێ تــوژەر پیــان وای هــیچ دەقکــی ئاڤســتایی تــاکو ســردەمی ساســانییکان ننووســراوەتوە و هر - ١

:وانرزاری بووە.(بوەی سشردەم٤١٦،٤١٧: ١٥٤بس ر لستا هرکردنی ئاڤزبگومان ئی خـودی ) بزەردەشت ب بابتکی گرنگی ئایینی دانراوە، رەنگ هر لبر ئوە بووبـت ک گرنگـی ب دەقـی نووسـراو دوو نوســخ وە، لەواکــان نووســراوەترمانرمــانی فف ی بســتایو ئاڤوە ئکــی تریشــالیدراوە. لن

بــووە، بــۆی هنــدێ کس ئرکــی هگیــراوە و لنــاو خکــی ئاســایی ب تیراژکــی زۆر لبر دەســتدا نلبرکردنـــی ئاڤســـتایان ل ئســـتۆ بـــووە؛ بتـــایبتی هنـــدێ ل موغـــانی ئـــایینی ک ب منترەخونکـــان ناســـراون، واتـــا ئو کســـانی ســـروودە پیـــرۆزە ئایینییکـــان ب لبر دەخـــوننوە، ئرکـــی لبرکردنـــی

ئاڤستایان ل ئستۆبووە.

٩١

٩٢

ڵ دەقگسـتادا وەهـا لنـاو ئاڤفسـیرە لم توە و ئسـتا نووسـراوەتبۆ ئاڤــکڵ بــووە ک ئاڤســتاخونکان تفســیر و دەق رەســنکیان رەســنک ت

) کوات هر ل ســـردەمی خـــودی زەردەشـــت ٢٠٩: ١٢٦نکـــردۆتوە.( لـــکدەســت ب نووســینوەی ئاڤســتا کــراوە، بم دواتــر ک ب باشــی ل ئاڤســتا

ن، تفســیریان لســر نووســیوە و ئم تفســیرەش لگڵ دەق وتنگیشــتو رکردنــی دەقبرکــی لی ئســانو کوە. ئتوە نووســراونکپــ کنرەســ

یرۆزەکانیان ل ئستۆ بووە ب تپڕبوونی کات ئیتر دەقی رەسنی ئاڤسـتا پو دەقی تفسیری ئاڤسـتایان لـک نکـردۆتوە. مبسـت ئوەی ک تفسـیر لســر دەقــی نووســراو کــراوە نک لســر دەقــی ســرزاری، بــۆی دواتــر

وە، یانتوە و بــۆ نوەکــانی دوای خۆیــان گواســتووئوانی لبریــان کــردو روەهــا دەبــوە. هکــردۆتــک نیان لفســیرەکســتا و تنی ئاڤدەقــی رەســئامــاژە بوەش بــدرت ک ئو تفســیرانی ل ســردەمی ساســانییکان بــۆ

کران ل دوای قۆناغی کۆکردنوە و رکخستنوەی ئاڤستا بـوو نک ئاڤستالو کــــــاتدا ک ب شــــــوەی ســــــرزاری الی مۆغکــــــان و کســــــانی تــــــر

ارزرابوون.پ

:ند زهــووە، ــاوبراو ب ــد ن تفســیری ئاڤســتا ل ســردەمی ساســانییکان ب زەن

یی. ل ئاڤستا یسنای یبم لراستییدا وشی زەند وشیکی کۆنی ئاڤستائــــازەینتی بواتــــای ItNiazA دا بشــــوەی٨بنــــدی ٣، کرتــــی ٥٧

ـــاتووە.( ـــین ه ـــ١٩٤: ٢٠٥شـــیکردنوە و زان ـــی ئم بن دەی ئاڤســـتا بم) دەقدەگرین ل ((یکمین کس ک هۆنییوە، پنج گاتای سپیتمانی جۆرەی: رز

زەردەشــــتی پــــاک، ب بنــــد و وەرام و شــــیکردنوەوە، ب مبســــتی نــــزاوــاڕانوە و رەزامنــدی و رزگرتنــی ئمشســپنتکان...))( ) وشــی ٥٧: ٥٤پ

فســیری ئاڤســتا ب زمــانی ئــازەینتی لــرەدا رــک بواتــای شــیکردنوە و ت ئاڤستایی دت. واتا ئو تفسیرەی ب زمانی ئاڤستایی بۆ ئاڤستا کراوە.

دواتــر وشــی زەنــد واتــایکی تــایبتی وەرگــرت و بشــوەیکی گشــتی ــۆ ئاڤســتا ــلوی ب ــانی په ــان و شــیکردنوانی ب زم و وەرگم ئرجســ

ود) دەنووست: ((زەنـدی ئاڤسـتا رداون (پوودەکران ب زەند ناسران. بۆ نمو

٩٢

٩٣

واتــا ئو تفســیرەی ک ب زمــانی پهــلوی، ل ســردەمی ساســانییکان بــۆ ) بگومـان نـاب ئوە پشـتگوێ بخـرێ ک ((تفسـیری ٤٧: ٥١ئاڤستا کراوە.))(

ئاڤســتا ل ســردەمی ئشــکانییکان، ب شــوەی پهــلوی ئشــکانی دەســتی ســـــردەمی ساســـــانییکان پرۆســـــی ) دواتـــــر ل٢٠٩: ١٢٦پکـــــردووە.))(

ن ئو تفسـیرەی ئسـتا تفسیرکردنی ئاڤستا هر بردەوام بووە. ((زەنـد یـادای، ئو تفســـــــــیرەی ک ل ســـــــــردەمی ساســـــــــانییکان لبر دەســـــــــت

ژال ئاموزگـــار) ل کتبـــی ) هر ســـبارەت بموە (د.٢٠٩: ١٢٦مـــاوەتوە.))(ر زمــانی تفســیرکردنی ئاڤســتا بــۆ ســ"زبــان پھلــوی"دا دەــت: وەرگــان و

ترت. ئم وەرگـان لسـر بنمـای ئو ئاڤسـتای پهلوی "زەند"ی پـدەگولبرئوەی زمـــانی ١بـــووە ک ل ســـردەمی ساســـانییکاندا رکخـــراوەتوە؛

ئاڤســتایی ل رۆژگــاری ئشــکانی و ساســانییکاندا زمــانکی مــردوو بــووە و ردەشتی فری دەبوون، بـۆی ئاڤسـتایان وەرگـاوەت تنیا پیاوانی ئایینی زە

ــردو ــۆ ک ــلوی و شــیکردنوەیان ب ــانی په ) ئاشــکرای ل ٢٨: ٩٥ە.(وســر زمــۆ ئاڤســتا ــلوی ب ــانی په ســردەمی ساســانییکاندا ئو تفســیرانی ب زم

کراونتوە. نووسراون، ب زاراوەی زەند ل خودی ئاڤستا جیا

:ند پازهاڤسـتا ب زمـانی پهـلوی، ب زەنـد ناسـراوە. ئو ختی ک تفسیری ئ

ـــــدەگوترت. ـــــی پ ـــــی پهلوی ـــــ نووســـــراوەتوە، خت ئم تفســـــیرانی پلبرئوەی ((ختــی پهلویــی وشــی ئــارامی تــدا بــوو و هروەهــا همــای پویستی نبـوو بـۆ پیشـاندانی پیتکـان، بـۆی تفسـیری ئاڤسـتایان ب ختـی

ان ل شون وش ئارامییکـان دانـا و یووسییوە و وشی خۆمایئاڤستایی ن) پازەنــد همــان تفســیری ئاڤســتای ب ٤١٦: ٨٩ئمش پازەنــدی پگــوترا.))(

کانی لئارامیی وە، وشستایی نووسراوەتتی ئاڤخ ب وی کهلزمانی پ نـدێمـحمدی مـوعین) دەـت: ه دەرکراوە و زمانکی پـاراوتر کـراوە. (د.

ـــراوە) ـــی وەرگی ـــی عرەب ـــی پارســـی (ک ل خت ـــد ب خت ـــی پازەن جـــار دەق

سـردەمی تـاییۆک تـا و کـردوەپ دەسـتی ئشکانییکان سردەمی ل ستائاڤ تنوەیکخسر و کردنوەۆک - ١ ب دینیـــیوە زانایـــانی لالین ســـتائاڤ دەقـــی بردەوام و شـــاوەک ژەیـــدر ســـیۆرپ ئم ساســـانییکان

. کراون تفسیر گیشتن،ت باشتر مبستی

٩٣

٩٤

ــــایخکی نووســــراوەتوە، بم ئوەی بم شــــوە خت نووســــراوەتوە ب: ١٢٦ئوتۆیان نیی، چونک زۆربی وشکان ب ختی پارسی نـاخونرنوە.(

) ب گـــــــورەی ئو برهمـــــــانی دەســـــــکوتوون، تنیـــــــا تفســـــــیرە ٢١٦هلم پویش بهلندێ دەقی پکو هوە، بتنووسراونپازەند ن کان بوییون ((مینــووگی خیــرەد، ئرداڤیرازنــامگ و ووەی نووســراونتوە. بــۆ نمــشــ

شـکن وەکـوبنداهیش ب پازەند نووسـراونتوە. هنـدێ دەقـی پهـلوی تـر ـــا نووســـراوە گومانیـــک ڤیچـــار و بشـــکی زۆری یادیگـــاری جاماســـپی تنی

) زەنـــد و پازەنـــد تفســـیری ئاڤســـتا ب ١٢٠: ٦٢پازەنـــدەکیان مـــاونتوە.))(زمــانی پهلویــن. نــاب زاراوەی زەنــد یــان پازەنــد لجیــاتی نــاوی ئاڤســتای وت لر وەک دەرکه ــت، چــونککارببرکان ببــی ئــایینیی زەردەشــتییکت

یکتر جیان. @@

ڤستایی: اتی ئ زمان و خه وپکـی زمانیـدا دابشوی، زمانکانیان بسـر چنـد گراسزانایانی زمانن

ــانی ئاڤســتایی ســرب گروکــرد ــی ئم دابشــکردن زم پووە. ب ــان ــی زم وپ).کــانرانییئ کان، لقــی زمــانرانییــدوئ ) (ئۆرانیســکی) ١٥: ١٧٦و ٥٩: ٩١هینوپی زمانی ووپ کردووە: یکم گروزمان ئرانییکانی دابشی سر دوو گر

ــاوا، دووەم گرئ وپــی زمــانی ووپــی زمــانی ئرانــی رۆژهت. گرورانــی رۆژئئرانی رۆژئاواش دابشی دوو لق دەکات: لقی باشووری رۆژئاوا (پارسی) و لقی بـاکووری رۆژئـاوا (مـادی) و پیـوای سـرجم شـوەزارەکانی بـاکووری

ــاوا زمــانی مــادی پکــدنن.( ــو ) هروەهــا (د.٤٩: ١٥٦رۆژئ ــراهیم پ رداود) وئیب).ــرانســتایی زمــانی رۆژئــاوای ئــت: زمــانی ئاڤزمــانی ٤٩: ٥١دە ــیم پب (

وپــی زمــانی ئرانــی، لقــی بــاکووری رۆژئــاوای و ب وئاڤســتایی ســرب گر زارکی سرب زمانی مادی دادەنرت.

تنیـــا برهمـــک ک ب زمـــانی ئاڤســـتایی مـــابتوە، کتبـــی ئاڤســـتای؛ نی ئاڤستایی ئو زمانی ک ئاڤستای پ داڕژراوە. بـۆی بواتایکی تر زما

باشــــــترین ســــــرچاوە بــــــۆ لکــــــۆینوە ل زمــــــانی ئاڤســــــتایی، خــــــودی ل کاتی وەرگان و شیکردنوەی دەقـی دەسنووسکانی ئاڤستای. (گدنر)

ای بسر کـردۆتوە و لگڵ پنجا دەسنووسی ئاڤست ئاڤستا پتر ل سدو

٩٤

٩٥

ن. ئم ئاڤستاناســــ لم کتبیــــدا ئامــــاژە بوە وبراوردی کــــردویــــدا یکترـــــایی ســـــرجم بشـــــکانی ـــــام لم دەسنووســـــان ب تنی دەدات ک هیچک م دەسنووســــانکــــۆی گشــــتی ئ ل گرتــــووە، بــــۆیخــــۆ نســــتایان لئاڤ

) ١٣-٢: ٢٠٥ە ک گشــت بشــکانی لخــۆ گرتــووە.(وئاڤســتایکی چــاپ کــردوئسـتا ب زمـان و ختـی تـاکونر کامترین ئاڤسـتای ک ئم ئاڤستایی گد

کی دادەنرــت ل کــراوە. هروەهــا ب ســرچاوەیکی ســرە ئاڤســتایی چــاپیدا، چـونک گـدنر سـرجم شـوە نووسـینکانی وشـ و بواری ئاڤستاناسـ

ە و وزاراوە ئاڤســتایییکانی بپــی دەسنووســ جۆربجۆرەکــان تۆمــارکردو بی ئاڤستاناسانوە پسندکراوە. لالین زۆر

ــت. ش دەکرــوێ داب ــۆن و ن ــالکتی ک ــانی ئاڤســتایی بســر دوو دی زمدیالکتی کۆنی ئاڤستایی ک بشی گاتاکانی ئاڤستای پـ داڕـژراوە، زمـانی زەردەشت و شونکوتووانی بووە. دیالکتی نـوێ بشـکانی تـری ئاڤسـتای

مـــان، وشســـازی و رستســـازی لگڵ پـــ نووســـراوەتوە و ل رووی رز )١٦: ١٧٦دیالکتی کۆن هندێ جیاوازە.(

ئو ختی ک دەقکــانی ئاڤســتای پــ نووســراوەتوە ب دیــن دەویــری ) ((دین دەویری بمانای ختی قمیی، واتـا ئو ختی ب ٤٧: ٥١ناسراوە.(

ئاڤســتایی ب ) ل دەق پهلوییکانــدا ختــی ٢٥٢: ١٥٣قم دەنووســرت.))(دین دەویری ناوبراوە، ب واتای ختی ئایین یان ئو ختی ک دەق پیرۆزە

ئایینییکانی پدەنووسرت. ب شــوەیکی گشــتی ختــی ئاڤســتایی یــان دیــن دەویــری ل ســردەمی

) لم ســـــــردەمدا واتـــــــا ســـــــردەمی ٤٩: ٣٩ساســـــــانییکان داهنـــــــراوە.(ۆ نووسین هبـوون، بـاوترین جـۆری ئم ساسانییکان، چند جۆرە ختک ب

م هــام دەویــرییرووی ئ ئــام دەویــری" یــان "هــام دەویــری" بــوو. ل" تــانخجـــۆرە ختکیـــان بــــۆ نووســـینوەی ئاڤســـتا داهنــــا ک ب دیـــن دەویــــری

) بگومان ئم خت ک تنیا بۆ نووسینوەی ئاڤستا بـووە، ٢٣: ٧٦ناوبراوە.(ەردەشتییوە داهنرابت. (سوزان گـویری) ل کتبـی دەب لالین مۆبدانی ز

دانی زەردەشــتی لن مــۆبالیل تم خــت: ئزبــان و خــط اوســتایی"دا دە"ســـدەی ســـیم تـــا چـــوارەمی زایینـــی بـــۆ نووســـینوەی کتـــب ئایینییکـــان

٩٥

٩٦

ئلفــوبی ئاڤســتایی یــان دیــن دەویــری، لســر بنمــای ئلفــوبی ١داهنــراوە. ) ٦٤: ٩٩نراوە.(پهلوی داه

پیـت، ٥٠ئم خت ل راستوە بۆ چپ دەنووسـرت. ژمـارەی پیتکـانی ) لم ٧٠: ٦٢پیـت دەبـت.))( ٥٨ تـاکو ٥٣بم ((بگورەی هندێ دەسـنووس

ختدا هر پیتک همای یک دەنگ، بۆی تۆمارکردن و خونـدنوەی دەقـی بپـی ئو دەقـانی ک ـت. دەچ ترین شـواز بڕـوەپیرۆزی ئـایینی ب راسـت

کـراوە بوون، ل خشتی خوارەوەدا ئلفـوبی ئاڤسـتایی پـۆلین دالبر دەست ک ژمارەیــان دەگــات پنجــا پیــت. هنــدێ پیــت ل ئنجــامی لکــدانی دوو پیــت

پیتی وەکوک لرەدا )#، @، !(شت، شچ، ش وەکوکراون دروستمـــانی ئاڤســـتاییدا هر پیتـــک ســـربخۆ هژمـــار نکـــران، لبرئوەی ل ز

.یخۆیان ه ت بو توانای گۆکردنی دەنگی تایب کمای دەنگه

بـۆ پـش سـدەی پنجمـی زایینـی بگڕتوە،(بـوان؛ ژان کلنز پیوای داهنانی ختـی ئاڤسـتایی پناچـت - ١

) بم بگومان داهنانی ئم خت بۆ رۆژگاری ساسانییکان دەگڕتوە. ٤٧: ٩٧

٩٦

٩٧

١- a ئ ٢- A ئا ٣- l ئاو ٤- L ئای ئان & -٥٦- v (کورت)ئ ٧- V (ژدر)ئ ٨- e ئ ٩- E کۆتایی ئ ل)

وش دت)

١٠- o (کورت)ئو ١١- O (ژدر)ئو ١٢- i ی ١٣- I (ژدر) ی ١٤- u ئو ١٥- U ئوو ١٦- k ک ١٧- x خ

١٨- F خوە ١٩- X خو ٢٠- g گ ٢١- G غ ٢٢- c چ ٢٣- j ج ٢٤- t ت ٢٥- q ث ٢٦- d د ٢٧- D ذ ٢٨- T ت ٢٩- p پ ٣٠- f ف ٣١- b ر ٣٢- B وو نھه $ -٣٣ ئنگ ? -٣٤٣٥- n ن

٣٦- N نئ ٣٧- m م (ل ئی % -٣٨

سرەتای وش دت)٣٩- W ڤ ٤٠- r ر ٤١- C ش ٤٢- s س ٤٣- z ز ٤٤- S ش ٤٥- Z ژ ٤٦- K ش ٤٧- Y ئی ٤٨- h ه ٤٩- H زد ٥٠- J جی

٩٧

١٠٠

آانی ئاڤستا: شه بهسـ ل "دینکردی هشت"دا ئاڤستا بپی نـاوەڕۆکییوە دابشـی سـر

:بریتین ل ت کورە دەبشی گب گاسانیک - ١ هاتیک مانسریک - ٢ داتیک -٣

ـــــان ل حوت نســـــک ـــــام لم کتب ـــــاتوون و هر یک لم ١هرک پکھنسکانش بسـر چنـدین بش دابش کـراون. کتبـی گاسـانیک ک لسـر

ە: ستوتیسـت، وبنمای نیایشی گاتاکان دامزراوە لم حوت نسک پکھاتو ر، ڤرست منسر، بغۆ، ڤستک، هاتوخت، سپنت.سوتک

پـاڕانوە، ل بشی هاتیـک مانسـریک ک بـریتیی ل پیڤـی پیـرۆز و نـزاوــاریس، وحوت نســک پکھــاتو ــایتگ، ب ــاگک، راتــودان ئ ــاتر، پ ە: دامــدات، ن

کیسکین روب، ڤیستاسپ ساستۆ. ل ،تی ئـایینی زەردەشـتییریعشی شب شی داتیک کسـک بوت نح

، ٢ە: نیکایتوم، گنابـا سـر نیگـات، هوسـپارم، سـاکاتوم، ڤئیودـوداتوپکھاتو )٦٧٩-٦٧٧: ١٩٣چیترادات، بغان یست.(

ل کتبــی هشــتمی دیــنکرد کــورتیکی ســرجم ئم بیســت و یک ـــاتو ـــان ســـبارەت ب ئاڤســـتای ٣ە.ونســـکی ئاڤســـتا ه ـــی زانیاریم م پب

ـت.رۆژگاری ساسانی لر دەبرد مسـۆگبـی دیـنکی کتگهاشـم رەزی ٤روخــانی دەوتــی ودەــت: زۆربی نســک یــان کتبکــانی ئاڤســتا ل دوای ر

نسک واتا کتب، بش، برگ. - ١ــی - ٢ ــانی پهــلوی ب ه بم جــۆرە خــونراوەتوە، شــوە ئاڤســتایییکی بم جــۆرەی: ڤ ــاوە ل زم ئم ن

وەدات.دەئدات یان ڤی دەئڤ ٣ - شـت و نـۆدا بردی هبـی دیـنککت ل سـتا ککانی ئاڤسـکی نناوەڕۆکی کـورت بارەت ببۆ زانیاری س

درژی باس کراوە، بوان؛Dinkard IX, madan,& Pahlavi text, V, west Sanjana The Dinkard IX, Part I,II,IIIو

م پورداود و اوستا، هاشم رضی.روەها خردەاوستا، ابراهی هه وشـ و زەندەکشــی واتـا تفسـیری ئاڤسـتا ب زمـانی پهــلوی ب ٣٤٥٧٠٠ئاڤسـتای رۆژگـاری ساسـانی - ٤

)١٥: ٧٦وش مزەندە کراوە.(بوان؛ ٢٠٩٤٢٠٠

٩٨

١٠١

ساسانی لناوچوون و دواتر ک سرلنوێ هوی زیندووکردنوەی ئاڤستا ســ هزار وشــ کــۆنکراوە، ک نــزیکی یک لســر درا پتــر ل هشــتاو

ئو ) کوات ٢٢٠،٢٢٧: ١٤٩گـــــاری ساســـــانییکان.(چـــــواری ئاڤســـــتای رۆژـــئاڤســـتایی ئســـتا لبر دەســـت وکترە لو ئاڤســـتایی ک ل ودای زۆر بچ

ســردەمی ساســانییکاندا رکخــراوەتوە. ئاڤســتای ئســتا ب گشــتی ل پــنج ە: ونسک یان کتب پکھاتو

ســــنی ansaY ،شــــتی atSaY ،رەتوڤیســــپ Ouuatar-apsiW ،ســـتاکخـــوک ئاڤرت kAtsiuua-katrox ،وداتڤیـــدەئ

atad-OuuYad-IW . ودی خــودی زەردەشــت وگاتاکــان ک ب کــۆنترین بشــی ئاڤســتا و ســر

ئو ئاڤسـتایی ئسـتا دادەنرت، ل نسکی یسـنکاندا جـی بـۆ کـراوەتوە. ســ هزار وشــ هشــتاو ە و بوپکھــاتو دای و ل پــنج بشلبر دەســت

ە دەکــرێ، ل رووی شــوازی زمــانی و توانینــی فلســفی دەکــرت مزەنــد دوو بش: ئاڤستای کۆن، ئاڤستای نوێ.

@@b÷:ستای آۆنڤ

پـاڕانوە ئاڤستای کۆن، بشی گاتاکان و یسنی هپتنگاهایتی و نزاو) گاتاکــان نــاوکی ســرەکی ١: ٦٦و وت کورتکــانی زەردەشــت دەگــرتوە.(

نت و هروەک (ژان کنــــز) گوتــــوویتی: کــــۆنترین ئاڤســــتای کــــۆن پکــــد).کـــانزمـــانی ئاریی دەبـــی بمـــی ئره١٢: ٩٧ب ســـتادا بئاڤ م نـــاوە لئ (

ـــا ـــاتو AqAg شـــوەی گات ودان وە و زەردەشـــت ب دانری ئم ســـروهونی و) (د. ویلھـــۆم گـــایگر) پیـــوای ئاڤســـتای کـــۆن نمـــ٨١: ٥١دادەنرـــت.(

رســتییکتاپرزی یگــری ١١٩: ١١٣.(بکــی زۆر گاتاکــان هــا رادەی ) بــۆی تــۆمگی ــۆنی ک ــانی ک ــاوەڕی رەســنی زەردەشــتن و پیشــاندەری جیھ بیروب

.کانئاریی

٩٩

١٠٢

) (جاللـی نـائینی) دەـت: ٣: ١٢٧))(١((گاتاکان ب زمـانی شـیعر نووسـراوە.) ٥٠: ٧٥رووی بینای شیعرییوە، شیعری گاتایی ل شیعری ڤیدایی دەچت.( هل

نـدەکانیش لب رکـام لنـد و هندین بچ کان لسروودە گاتانیی رکام لهمحســـن ابوالقاســـمی) ک ل ) (د.٣٨: ٦٢ژمـــارەیک دەشـــیعر پکھـــاتوون.(

شــوازی شــیعری ئاڤســتای کۆیــوەتوە و دەــت: گاتاکــان لســر شــوەی ڤـــدە د پکـــدت. ئم هوشـــیعری بگیـــی هـــۆنراوەتوە و ل هڤـــدە ســـرو

ــــان گــــات وســــر ــــنج بش و هرکــــام لم بشــــان ب گــــا ی پ ودە کــــراوەت) ناوی هریک لم پـنج (گـات)ان ل یکمـین وشـی هر ٨: ١١٨ناسراون.(

) ل ئاڤســـتای ئســـتادا گاتاکـــان لنـــاو ٨٤: ٥١.(٢یک لم گاتـــان وەرگیـــراون یتین ل:ودی گاتاکان بروبشی یسنکاندا جگی بۆ کراوەتوە. پنج سر

بواتــای (ســروەری و گورەیــی)یItiawanuha . ئهــوونڤیتی -١ـــــاتو ـــــات پکھ ـــــان ه ـــــاکو ٢٨ە و ل یســـــنی ول حوت بش ی ٣٤ ت

دەگرتوە.ــای (تندروســتی)ی. ل چــوار هــا ItiawatSu ئوشــتڤیتی - ٢ بوات

دەگرتوە. ٤٦ تاکو ٤٣وە و یسنی وپکھاتتــای (ژیریــی پیــرۆز)ە. ل بوا UynimAtNvps ســپنتا مینیــو - ٣

دەگرتوە. ٥٠ تاکو ٤٧ە و ل یسنی وچوار ها پکھاتوبواتای (دەستی چـاک)ی. لarqaCxuhOW ڤووهوخشترا - ٤

دەگرتوە. ٥١ە و یسنی ویک ها پکھاتوبواتــای (باشــترین خواســتItSiOtSihaW ڤهیشتوئیشــتی - ٥

، ٨-٦: ١٢٧، ٨٦-٨٤: ٥١وە.(دەگرت ٥٣یان باشترین سامان)ە. یسنی ١٤: ٢٠٩(

یوەکانی زەردەشت سبارەت ب وەسف و ستایشی ئهورامزدان، ب شـیودە ئهوراییوگاتاکان ک سر - ١

ــۆنراوەی ــاوازکی ب و ه ــایبت ئ ــاوازە ئم. دەخــونرنوە ت ــایبت ئ ــاکو ت ــاوچی ل ئســتا ت ــان هو ن رامــیمــاوەتوە و ب در ــژوو ژای ــاو م ــاوازی هگــبی لن ــدا کــۆنی ئ ــتوە کوردی م. دەزرینگــاوازە ئ ئســتا ئ

همـان مبسـت ک اتووەهـ ئهـورایی ئـاوازی واتـای ب) ئهـورا( وشـی ل هـۆرە. پـدەگوترت ی)هۆرە(گاتاکان .

وان؛ی یســنکان وەرگیراوە.(بــ٢٧جــگ ل نــاوی یکم گــات ک ل نــاوی یکم وشــی دوا بنــدی هــای - ٢٩٨: ٢٠٥(

١٠٠

١٠٣

پتانگاهایتی: ی هه سنه یهدەگـــرتوە. ب ٤١ تـــاکو ٣٥یـــان (یســـنی حوت هـــا) ک یســـنکانی

و ل رووی نــــاوەڕۆک و زمــــانوە بتواوی لگڵ ١پخشــــان نووســــراوەریب٢گاتاکــان هــاوت کتــر جیــان، چــونکک لنــدوازەوە هرووی شــ نیــا لت ،

پاڕانوەی زەردەشت برامبر ب ئهوورامزدای؛ کچی پیڤی نزاوگاتاکان ییکـان، لنـاو یپاڕانوەی ب کۆمی زەردەشـتیی برا یسنی حوت ها نزاو).ــاوەڕداران ــاغی دوای ١١: ٦٦کــۆڕی ب ــۆ قۆن ) ئم بشــی ئاڤســتای کــۆن ب

یتی ل ) و (کلنــز) دەــت: یســنی هپتنگــاه٢٩: ٥٤گڕــتوە( هزەردەشــت د: ٩٧رووی زمانوە ل گاتاکان دوور نیـی و پـکوە ئاڤسـتای کـۆن پکـدنن.(

٥٥ ـــــــک لکن یالیدوای زەردەشـــــــت ل ل ـــــــوای ـــــــۆی رایشـــــــت پی ) ب) ب براوردکردنـــی دەقـــی گاتاکـــان و ئم ٣٣٢: ١٥٠جگرەوەکـــانی دانـــراوە.(

ـــــاوەڕۆک و شـــــوازەوە، راســـــت ی ئمیحوت یســـــن ل رووی زمـــــان و نبۆچوونان ئاشکرا دەبت و رەنگ هـۆنینوەی یسـنی هپتنگاهـایتی، رـک

ــــــــین شــــــــونکوتو ــــــــووە و لالین یکم ەکانییوە ودوای زەردەشــــــــت ب . هۆنراوەتوە

آی: ره ی سه وه نزا و پاڕانه

ئیــریهو ڤتــائکانی ئــایینی زەردەشــتی واتــا یرەکییســ نــزا و نیایشــو ئینگهاتـام ل بنـدی ١٤ئشم ڤهو ل بنـدی ، ١٣(ئهونوەر) ل بندی

) واتـا بسـر یکوە ٤٥: ٥٠ی یسنی بیست و حوتدا جگیان گرتـووە.(١٥پکـدنن و رـک کۆتـایی ئم سـ نـزا پیـرۆزە، ٢٧س بندی کۆتایی یسنی

ـــان ک همـــان یســـنی ( ـــان، ٢٨ســـرەتای دەســـپکی گاتاک )ە. کوات گاتاکیتی و ســــ نــــزا ســــرەکییکی ئــــایینی زەردەشــــتی یســــنی هپتنگــــاه

ـــۆن پکـــدنن ک ل بشـــی یســـنی ئاڤســـتادا بســـریکوە ئاڤســـتای ک کۆکراونتوە.

١ - گوەشــدا ڵلنــد ئکی چنــدب وەی بنــدی نمــو بــۆ شــیعرە، شــب هــای ٨ون نــدی ٣٥لهــای ١و ب ل

)٢٧: ٥٤ وان؛.(ب٤٠٢ - شی ۆنترینپاش گاتاکان کلب ستای٣٨: ٦٢.(ئاڤ(

١٠١

١٠٤

ئاڤستای نوێ:ســــنکی یشــــســــتای نــــوێ بک ئابســــتاک، ١ئاڤرەت، خــــورتڤیســــپ ،

) ئاڤسـتای کـۆن و نـوێ ل ٣٩: ٦٢یشتکان و ڤی دەئڤدات لخۆ دەگرت.(: ٩٧ی زمان و هروەها بکـاربردنی چمـک ئایینییکـان ل یکتـر جیـان.(روو) (ویلیام جکسۆن) پیوای: هۆی دەسنیشانکردنی ئاڤستا بۆ کۆن و نـوێ ١٢

ــتوە، چــونک ئو ڕســتا دەگکانی ئاڤشــــانی ب ــۆ شــوازی زم ــایبتی ب بتئاڤسـتای زمانی گاتاکانی پ داڕژراوە لگڵ ئو زمانی بشـکانی تـری

) بپــی ١٦: ١٧٥پــ داڕــژراوە، دوو دیــالکتی جیــاوازی ســرب یک زمــانن.(دای دەشــ بگوترــت ئو بشــی ب ەڕۆکی ئو ئاڤســتایی لبر دەســتنــاو

یکتاپرســـت ئاڤســـتای کـــۆن نـــاونراوە، ل روانـــگی ئـــایینییوە ئـــایینکی دەکـــات و ب ســـترجب مـــکڵ چگوی لعـــنکی موازکـــان شـــئایینیی

هسوکوت دەکـات و ئـاهورامزدا خواوەنـدی تاقـانی، بم ((ل ئاڤسـتای نوـــدا ئهـــورامزدا ل پـــلی یکتـــایی دادەبزـــت و ل برامـــبر ئهـــریمن

)((.و ٤٤: ١٣٢رادەوەســـت ـــزی چـــاکمـــای هه ـــتزدا دەبهـــورامـــا ئ ) وات تـر دەکون ملمالنـ و بمئهریمن دەبت همای هزی خراپ و لگڵ یک

جۆرە یکتاپرستی ئاڤستای کۆن شونی خۆی ب دوالیزمی ئاڤسـتای نـوێ دەدات.

ــوێ ــاو ئاڤســتای ن ــوئیزەدســتانی ن ــاوی وەک ــە ل ن ــانی، پ ــۆلمپی یۆن ئئیــزەدە جۆربجۆرەکــان ک هرکامیــان ئرککیــان ل جیھــانی مــادی لســر

ەشت ل کاتی خـۆی و ب مبسـت ل شان. سرجم ئو خواوەندانی زەردجـارکی تـر ل ئاڤسـتای نوـدا ٢خواوەندی خستبوونی، پاش چند سدەیک

ە، ل ودەرکوتنوە. ((هیچکام لو ئیـزەدانی ل ئاڤسـتای نوـدا ناویـان هـاتو ) ١٠١: ١١٣ە.))(وگاتاکاندا ناویان نهاتو

ــایتی و ســ - ١ ــان، یســنی هپتنگاه ــدی جــگ ل بشــی گاتاک ــاییۆک بن ل ک حوت و بیســت یســنی ت

.کراوەتوە ۆب گیانج یسنکان ناو ل دراوە،پ ئاماژەی سرەوە چــوونۆب ئم یــبپ) ٥١: ٩٧.(هی داــنو و نۆکــ ســتایئاڤ وانــی چــوار ســدە ل نیجیــاواز یــوایپ نــزک - ٢

ــ ســتایئاڤ ســردەمی ئگر ــ نۆک ــاییۆک ۆب ــمــی پ.ز بگدووە هزارەی ت وەڕوە تئاڤ ئــو ســتای ل ێن . ژراوەڕدا مادەکان ژگاریۆر

١٠٢

١٠٥

ســـنوەی ئشـــ ســـتادا بئاڤ ل ســـنی ansaY پ و ل ویـــدا بهل) یسنکان ک ٢٣: ٥٤(١کردن و پرستن دت.تایششوەی یزشن بواتای س

ە. وگرنگترین بشـی ئاڤسـتای نـوی ل هفتـاودوو (هـات) یـان بش پکھـاتو، ل روڕەسـمی ٢دوو مۆبد ک ناوە ئایینییکانیان بریتین ل: زەوت و راسپی

)٣٠: ٦٢ئایینیدا یسنکان دەخوننوە.(، همـووە. (ڤـیس) واتـا ول دوو بش پکھـاتو ٣پرت یـان ڤیسـپرەتوڤیس

گشـــت، ســـرجم و (رەتـــو) واتـــا ســـروەر، ســـردار، بم پـــی ڤیســـپرەت یســن ل کــاتی وەکــوبواتــای (گشــت ســروەران)ە. ئم بشــی ئاڤســتا

ـــــان ـــــاتی جژنک ـــــایبتی ل ک ـــــایینی و ب ت بڕوەچـــــوونی روڕەســـــمی ئرکـام ل بشـکانی ڤیسـپرەت (کرت)یـان پـدەگوترت و دەخوندرتوە. ه

)٢٤-١٧: ٥٣(٥ە.وھاتوپک ٤ب گشتی ل بیست و چوار کرتک، ئم کتـب وخورتک ئابیستاک یان خوردە ئاڤستا واتا ئاڤستای بچو

پـاڕانوە ک ل کـات جیاجیاکـانی شـو و ە ل کۆمک نوژ و نـزاووپکھاتوژنروەهـــــا جی تـــــر رۆژ و هـــــک بـــــۆنکـــــان و کۆمپیـــــرۆزە ئایینیی

)٢٥-٢٤: ٥٠دەخوندرتوە.(شـتوەی ئشـ سـتادا بئاڤ ل شـتی یکان، وششتی atSaY

کردن و دەوە داتاشراون و ب واتای ستایشە و لگڵ یسن ل یک قوهاتوک وە دایل شتو ی سنت. جیاوازی یرستن درستن پواتای پب سنی

ب زدان و ئیزەدەکانرستنی یواتای پب شتکی گشتی و یوەیش ت بد

ــکوە - ١ ــوژکردن پ ــان پرســتن و ن ــاوەتوە، چــونک جژن و یزشــن ی ــ م ــدا (جژن)ی ل ــانی کوردی ل زم

جژن -یژن-یسـن-نموون دەکرێ بم جۆرە وشی یسن گۆڕانی بسردا هاتب، یسنگردراون. بۆ و هروەها وشی (ئیزەد)یش پیوەندی ب یسن و یزشنوە هی و ل یک ریشن ئویش (ئیز)ە.

لبر ئو مـۆبدەی ک بratoaz زەوت و راسپی دوو پلی ئایینی لناو ئایینی زەردەشتین. زەئـوتر - ٢ وڕەسـمی ئـایینی لرپـاکردنی رکـاتی بکی تر لدوە. مۆبتنوەدات دەخورەت و ڤی دەئو ڤیسپ سنی

دەگوترـت راسـپی یـان ئاترڤخشـ برامبر زەئـوتر رادەوەسـت و ل کارەکانـدا یـارمتی دەدات و پـیaCxawvratA ؛وان٥٥٦: ١٦٤.(ب(

. OwatarepsIW ۆرە هاتووە: ڤیسپرەتۆدا بمج١٢٢ل میھریشت بندی - ٣٤ - تری کوش ل)atvrak(تکردن درتکردن و پارچواتای ک ستایی بەی ئاڤ. کرتـیش دابش کـراوە. ل ٢٧یـان ٢٦یان ٢٣ل الین هندێ وەرگ و توژەری بواری ئاڤستادا بسر - ٥

ـــدنردا بســـر ســـتای گش کـــراوە و ٢٤ئاڤرت دابو کی ئســـتاکئاڤ ژەران پشـــت بـــو زۆربی ت دەبستن.

١٠٣

١٠٦

: ٥٥شــوەیکی تــایبت. بشــی یشــتکان ل بیســت و یک یشــت پکھــاتوە.() هرکــام لم یشــتان ب نــاوی ئیــزەدکوە نــاونراون و ناوەڕۆککیــان ٢-١ستایشـ ب بارەت بکی گشتی سـوەیئیـزەش زگـرتن لکردن و ر .وەیکد

١یشتی ئاڤستای نوێ پۆلین کراوە. ٢١ل خوارەوەدا ناوی

هۆرمۆزد یشت adzam,aruha ئهورامزدا - ١

٢ - نتسپشمئ atCvps,aCvma شتنیفته

٣ - هیشتڤشئ atSihaW,aCa شتشت یهئۆردیب خۆردات یشت TAtawruah هورڤتات - ٤٥ - ناهیتدڤیسورەئرئ atihAna,arUs,Iwdvra شت ناوبراوەئابان ی ب ٦ - تهوەرێ خش ateaCx,vrawh شتخۆری ٧ - ماوەنگ h$lm شتمانگ ی ٨ - تیشتریی ayrtSit شت ناسراوەتیری ب ب گوش یشت ناسراوە ApsAwrd درڤئاسپا - ٩ میھریشت arqim میترە -١٠١١- سرەئوش aCoars شتسروش ی رەشن یشت unCar رەشنو -١٢ فرەڤردین یشت iCawarf فرەڤشی -١٣١٤- ترەغنرڤ anGarqvrvW شتهرام یهرام یان بڤ شت ناسراوەب رام یuyaW ڤیو -١٥ ب دین یشت ناسراوە Atsic چیستا -١٦ ئردیشت ihu$aW,iCa ئشی ڤئنگوهی -١٧ ب ئشتادیشت ناسراوە OnvraF,mvnayria ئیرینم خوەرنۆ -١٨ ناسراوە ٢یادیشتب زام OnvraF,mvneawak کڤئنم خوەرنۆ -١٩٢٠- ومه amoah شتوم یه ڤننت یشت tNanaW ڤنئنت -٢١

.)٢٠٦). هروەها (٥٦، ٥٥بۆ زانیاری زیاتر سبارەت ب یشتکان و ناوی یشتکان، بوان؛ ( - ١ (کیان یشت)یشی پدەگوترت. - ٢

١٠٤

١٠٧

ە: (ڤی) پشـگرە، وناوکی لکدراوە و ل س بش پکھاتو ١ڤی دەئڤداتت. بسریکوە دەبت (دەئڤ) بواتای دوە و (دات) بواتای داد و یاسا د) ڤـی دەئـڤدات ٦٥٤: ٧٧(یاسای دوورخستنوی دو) یان (یاسای دژە دـو).(

کھاتو ٢٢لش پکی گشـتی ٢٦: ١٢٥( ٢ە.وبوەیشـ سـتا بی ئاڤـبم کتئ (ـــاکبوونوە ل گوناهکـــان لخـــۆ دەگرـــت.( ) ٤٤٧: ١٥٠یاســـا و شـــریعتی پ

دات لڤم و دووەمی ڤـی دەئـکشی یب ک لوە تـا رادەیرووی نـاوەڕۆکــاوازە، چــونک ل بشــی یکم هروەک (هنــی بلیــک) بشــکانی تــری جیـــــا و شـــــونی ـــــگ ســـــبارەت ب جوگرافی ـــــداوە باســـــکی گرن ـــــاژەی پ ئام شــــــی دووەمیشــــــدا لب ــــــراوە و ل ــــــان ک نیشــــــتجبوونی ئیریینڤاچک

وەی چیرۆکی ئییمی ت چوارچفسـاندا باسی ئ(مشیدج) ۆفـانی زەردەشـتی ). ٢٠-٢: ١٧٩و کۆچی ئارییکان کراوە.(

شتیدا: رده ئایینی زه له و هزی خراپه هزی چاآه

فسـانفی و ئـایینی و ئلسـما فیبن کانی ئـایینی زەردەشـتی خـۆی لیی و واتـایب .ندا دەنـو(خـراپ) و (چـاک) زیوان دوو هی نی ملمالنپرۆس

ی ئـایینی زەردەشـتین ک یخراپـی، گرنگتـرین تایبتمنـدک دوالیزمی چاکی و خۆیان ل دوو برەی ئهـورایی و ئهریمنیـدا پـۆلین دەکن. ئم دوو هـزە بوونی کـورددا نیشـتـریند م ئـایینکانی ئفسـانناو ئوەها ل کی دژ ب

ــۆلین ک ــردۆت ســر شــوازی پ ــان ک ــۆ ســر وشــی کاری کردنی وشــکان بئهریمنی. بگومان خـودی دەقـی ئاڤسـتا و دەق پهلوییکـان ئهورایی و

باشــترین ســرچاوەن بــۆ خونــدنوەی تواو و دروســتی ئم ئفســانان و گش و گۆڕانیان و هروەهـا دیـاریکردنی رۆـی هر یک ل کارەکترەکـان

ل برەی تایبت ب خۆیان ک ب برەی هزی چاک و خراپ ناسراون. نــاو ل ئــایینی ٣رەتادا دەبــ بــاس ل گرنگتــرین و ئهــورایی تــرینل ســ

زەردەشـــتیدا بکرـــت ک همـــان ئهـــورامزدای و نـــاوی خواوەنـــدی تـــاک و .رستانزداپنیای مت

١ - داتڤڤی دەئ atAd,awead,IW ؛وان١٣٤٢: ١٦٤(ب( ب پرگرد ناسراوە.هرکام ل بشکانی ڤیندیداد - ٢ ترین ناوە.هورایی ترین، پاکترین و ئاسمانیمبست ل ئ - ٣

١٠٥

١٠٨

زدا: هورامه ئهئهــورامزدا نــاوی خواوەنــدی مزنــی ئــایینی زەردەشــتیی. ل یشــتی

ە، ئهورامزدا وەسفی خۆی دەکات یکم ک بناوی ئهورامزداوە ناونراو ر، زانــا بــندیھڕوو. خواوەنــدی بک نــاو و ســیفاتی خــۆی دەخــاتک یو ی

ـــوو ـــد. هم ـــارزەر و...هت ـــز، نبز، دادوەر، پ هـــرۆز، ب شـــت، بخشـــندە، پیــدی ــاکو١٢ئهــورامزدا ل بن ی یشــتی یکم زۆر ب وردی خــۆی ب ١٦ ت

ب زەردەشت دەناسن و دەت: یانهمووباوەڕداران و ل سرووی ((مــنم پشــتیوان و مــنم خــوقنر و پــارزەر، مــنم ناســنر و پیرۆزتــرین ژیریی چارەسرکر، ناوی من چارەسرکرترین، ناوی من پشوای، نـاوی من باشترین پشوای، ناوی من ئهـورای، مزدا نـاوم پـاک نـاوم پـاکترین

شـت بـین نـاوی همووکۆدارترین نـاوی مـن، ناوی من، شکۆدار ناوی من شـ موومــندووره ،نــاوی مــن دوور ڕشــت بینتــر نــاوی مــن ،ر نــاوی مــنــنام

)رترینن١٢رام ،ر ناوی مـنندیھب ،پشتیوان ناوی من ،زەر ناوی منپار (راگر ناوی من، ناسنر نـاوی مـن، نـاوی مـن باشـترین ناسـنرە، نـاوی مـن

ی من پیڤی پروەرنرە، ناوی من هیـوای فرمـانەوایتی پروەرنرە، ناوباشــــیی، نــــاوی مــــن ســــروەری دادگرە، دادگرتــــرین ســــروەر نــــاوی

)٥٤،٥٥: ٥٥).))(١٣من ( جـار مزدا ناوی ئهورامزدا ل گاتاکاندا ب چند شوە هاتووە. هندێ

م دوو وشـی جار ئهـورا ب تنیـایی هـاتووە. کاتـک ئ ب تنیایی و هندێـــــووە و بشـــــوەی ـــــش ئهـــــورا کوت ب لکـــــدراوی هـــــاتبن ئوە مزدا پ

ـــدا شـــ ـــار مزداەئهـــورا هـــاتووە. ل گاتاکان ـــز بک وەی ئهـــورامزدا هرگیــای ــاوە. وشــی ئهــورا بوات ــدا ب ســتای نوئاڤ ل وەیم شــهــاتووە و ئن

ــا دــت. بســ دــت. مزدا بواتــای وشــیار و ســروەر و ســاالر ریکوە زانمانای سروەری زانا رادەست دەکات. ناوی مزداەئهـورا یـان ئهـورامزدا

سروەری زانـا و خواوەنـدی تاقـان، داهنـانی خـودی زەردەشـت. ئوە وەکوڕاگــرن، گوتــان زەردەشــت ک هــاوار دەکــات: ((مــن وا دەــم و ئــوەش گــوێل یـــاد مکن ک لبـــت ئی ئوانی ل دوور و نزیـــک بـــۆ زانـــین هـــاتوون،

نوەک بـــانگخوازی خراپکـــار و الینگـــری تـــاکومزدا هـــاتووە(دەرکوتووە)

١٠٦

١٠٩

ب زمــــانی خــــۆی، ئــــایینی درۆیــــین بوبکــــاتوە و دواڕۆژتــــان ل ١درۆڤچ) لـرەدا زەردەشـت ئامـاژە ب هـاتن و ٢٠٧: ٥١جیھانکی تر ل تک بدات.))(

پ دژ ب کی نــــوێ دەکــــات کوتنــــی خواوەنــــدروەردەی خواوەنــــدە دەرکدرۆیینکـــانی پشـــوو دەوەســـتتوە ک درۆکانیـــان لالین بانگخوازەکانیـــان

ســــروەر و وەکــــوبودەکــــرایوە. هر لــــرەوەی ک ئیتــــر ئم خواوەنــــدە کــات لن ەوی لــــوەی پــت و ئودەردەک ر و تاقــاننقخواوەنــدی خــو

دواڕۆژدا پشمان دەبتوە. یا ئهورامزدا خواوەنـدە و هـیچ خواوەنـدکی تـر جـگ ل ل گاتاکاندا تن

ئو بـــوونی نیـــی، بم ب وردبـــوونوە ل ئاڤســـتای نوـــدا دەردەکوـــت ی کنو سیما رەسدەست داوە. ئ ی خۆی لکنزدا سیما رەسهورامئ

ر لرسـتانی ناسـاندبوو. بزداپم ردەمی خۆیـدا بس مـووزەردەشت له ـــــــــت وەک-شـــــــــتک دی دەکرکان بشـــــــــتی وەی لت و -ئدەســـــــــ

دەکرت. میترا، ئاناهیتا و زەرڤان ییکی لگڵ ئیزەدەکانی تر دابشیگورەو...هتد جارکی تر دـنوە نـاو بـازنی خـوایتی و ئگرچـی ل رووی پـلی

، بم ب ئاشــــکرایی تــــاک و خواوەنـــدییوە ل خــــوار پــــلی ئهـــورامزدان ئم خواوەندە پشتگوێ دەخرێ.بوونی تنیا

Uyniam,AtNvps گیانی پاکی سپنتامینیوو Uyniam,VrgNa گیانی ناپاکی ئنگرەمینیوو

ل چـــونک ،ـــایینی زەردەشـــتیدا زۆر گـــرنگ پـــگی ســـپنتامینیوو ل ئ

دا زەردەشـت دەـت: ((...ئی مزدا مـن هول ٧، بنـدی ٤٤گاتاکان یسـنی : ٥١وە تــۆ ب ئــافرنری رەهــا بناســم.))(-پنتامینیووســ -دەدەم ل رــگی

) لم دـــرەی ئاڤســـتادا ســـپنتامینیوو بواتـــای گیـــانی پـــاک و ژیریـــی ١٩٩ـــــوو ـــــبر ئنگرەمینی ـــــرۆز هـــــاتووە. ئم زاراوەی ل ئاڤســـــتادا ل برام پی

Uuniam,VrgNa یسـنگاتاکـان ی واتای گیانی ناپـاک هـاتووە. ل٣٠ب بنمای بیروباوەڕی فلسفی ئایینی زەردەشـتی دەخـاتڕوو، ل دا ک٣بندی

جـۆرە باسـی دەرکوتنـی ئم دوو گیــان دیمنکـی ئفسـانیی ئاسـمانیدا بم

ل زۆربی شونکانی ئاڤستا ئو کسانی دژی ئـایینی زەردەشـتن ب درۆڤچ یـان درۆڤگ و دروڤنـت - ١

TNauurd .ناویان هاتووە

١٠٧

١١٠

ــا ــانی ب ــرین و ل ســرەتادا ل جیھ ــوی یکت خ ک ــان ــراوە: ((ئو دوو گی ک-ی ل هـــزر و گوتـــار و کـــردار و ئوی تـــر -چـــاکی-دەرکوتـــن، یککیـــان

فتـار، ل نـوان ئم دووەدا پیـاوی زانـا دەبـ هی ل هزر و گوتـار و ر-اپیخردا ٢بنـدی ٤٥) هروەها ل یسـنی ١٤٣: ٥١چاکی هبژرێ نک خراپی.))(

هـــاتووە: ((مـــن دەموێ باســـی ئو دوو گیـــان بـــکم ک ل ســـرەتای ژیـــان و ئاوات و یت بیر و پروەردە و ژیرهبوون، ک گیانی چاکی ب خراپی گو

: ٥١لگڵ یکتریــدا یکگــر و یکســان نیــین.))( فتــار و گیــانی ئــم هگوتــار و رســـــپنتامینیوو و ئنگرەمینیـــــوو دوو هـــــزی ) لـــــرەوە دەردەکوێ٢٠٧

بـوونوە هرەتای بوون و ژیانس ر لدەروونی ئادەمیزاددا ه ناچاالکن لــــت ربژه م دووانــــک ل کی ــــ ــــرۆڤ دەب ــــاکو م ــــار و وت ــــزر و گوت ه

کردارەکــانی ل ســر بنمــای ئم دوو هــزەوە رــک بخــات. بگومــان ئوەی ــا و ــی ئاڤســتا کســکی زان ــی دەق پــت ب ربژی چــاکی و راســتی هــگ ربخــــتوەرە و ئوەی رــــگی چوت و خراپــــی هبژــــرێ، برەو هــــدر

کی نــاو دەروونــی هنگــاو دەنــت. بو واتــای ســپنتامینیوو، هزکــی ناچــاالئــادەمیزادە ک دەبــ ب هبژاردنکــی راســـت و دروســت چــاالک بکرـــت و ئنگرەمینیووش بهمان شوە هزکی ناچاالک و ل دەروونـی ئـادەمیزاددا هی و ئگر ب نزانـــی دەســـتی بـــۆ ببرـــت ئوە چـــاالک دەبـــت و مـــرۆڤ

دەردەکوـت نـاخ و جۆرە برەو رگی چوت و نهامتی رادەکشت. بم واتک .ـزی چـاکی و خـراپییوان هی ندەروونی ئادەمیزاد گۆڕەپانی ملمالندوالیزمی ناو گاتاکـان دوالیزمـی دوو هـزی نـاو دەروونـی ئـادەمیزادن، بم ــر وەردەگرــت ئویــش ــدا ســیمایکی ت ســتای نوئاڤ ــر ل ــزم دوات ئم دوالی

تنیـــای مزدیســـنیی، ل شـــون کاتـــک ئهـــورامزدا ک خواوەنـــدی تـــاک و سپنتامینیوو ل دژ ئنگرەمینیوو دادەنرت.

ئاشـــــــکرای ئم دووە ل بیروبـــــــاوەڕی زەردەشـــــــتدا لـــــــک جیـــــــان و سپنتامینیوو جیلوەیک ل جیلوەکانی ئـاهورامزدا. ل کشمکشـی نـوان

ــی، ک ل دەروو ــانی خراپ ــاکی و گی ــانی پ ــان گی ــی ی ــاکی و خراپ ــزی چ ــی ه ن ینیـووینگرەمینیوو و ئنتامـوان سـپن ل ئادەمیزاددا روودەدات، ملمالنـنک ل نوان ئهورامزدا و ئنگرەمینیوو(ئهریمن) ک ل ئاڤستای نوـدا

ی گاتاکــان ک بو نــاوەوە ٤٧برەو ئم دۆخ پل کــش کــراوە. ل یســنی هـورامئ راشـکاوی گـوتراوە ک ری ناوزەدکراوە، بـندیھزدا بـاوک واتـا ب

١٠٨

١١١

).ینیوو"ەینتامم "ســـــپی ٢٢٧: ٥١ئســـــنـــــی ی پینیوو ٤٧) بنتامســـــپ یشــتن بتی. واتـا گنـدەکانییروەردگـار و بـوان پوی نعـنکی مناوکـارپ ـــدە ب ـــورامزدا، بن ـــدایی ل بهشـــتی ئه دواڕۆژ و خواپ وەری لـــت بخ

ـــ ـــی ســـپنتامینیوو ک هم ـــی هبژاردن ـــگی راســـتیی و دژایتیکردن ان ر.وتییی چگمان ره ینیوو کنگرەمئ

:atNvps,aCvma نته سپه مشه ئه

فریشتکانی ئایینی زەردەشتی بو نـاوەوە نـاوبراون. ئم نـاوە لکـدراوە /م (ئکشـــی یـــاتووە، ب ـــامرازە و aو ل ســـ بش پکھ ـــو) ئ پشـــگر وەک

خــــی نرنــــی پــــدەدات. بشــــی دووەمدەکوــــت ســــرەتای وشــــ و دۆ) atNvps ) واتــای مــردن دەدات. بشــی ســیم (ســپنتCvm//(مــش

ــبواتــای پ ــاوە بســر یکوە واتــای (نمــری پیــرۆز) رادەســت ی رۆزە. ئم نــدا ــارەی ئم فریشــتان ششــن، ل ئاڤســتای کۆن ــی ئاڤســتا ژم پــات. ب دەک

ســتای نــوێ و دەقئاڤ ینیوو و لمنتســپ زدا بهــورامکانــدا ئوییهلپ وە دەبـــنم بـــۆنن و بدادەنـــر نتانســـپشمم ئروەر و ســـاالری ئســـ

جـۆرە حوت ئمشسپنت. نـاوی ئم حوتوان پیـرۆزە ل ئاڤسـتادا بم ،٢ئشاڤهیشتا، ١تۆمار کراوە: سپنتمینیوو یان ئهورامزدا، ڤهومناە

ئیریتراڤ٣خش،

١ - ویـدا بهلزمـانی پ و ل نهوموەی ڤش ستاییدا بئاڤ ش لدوو ب ـت. لون دەردەکهـوموەی ڤشـ

فتـار پکھاتووە، بشی یکم ڤهو بواتای بـاش و پـاک و بشـی دووەم من ل ریشـی مـن ب واتـای رهفتـار فتـار یـان دژ ره هاتووە. بشی دووەمی ئم ناوە ل زمانی کوردیدا ل وشی دوژمـن ب واتـای بد ره

نهــوموە ڤکریســوە. بواتــای پــاک رهمــاوەت یــان ره ب نهــومــت. ڤمــین فتــار دکفتــاری پــاک، یخــــوقنراوی ئهــــورامزدای. ل جیھــــانی مینۆڤی/رۆحیــــدا همــــای هــــزری چــــاک و ژیــــری و زانــــایی ئهورامزدای. ل جیھانی مادییـدا یکـک ل ئرککـانی ئم فریشـتی ئوەی ک ئـادەمیزاد فـری گوتـاری

) ٩٠-٨٨: ٥٥؛چاک دەکات. (بوانل پهلویدا ئشاڤهیشت، ناوکی لکدراوە و ل دوو بشی ئشا ب واتای راستی، دروستی، پیرۆز، یاسا، - ٢

یاســای ئیــزەدی و پــاکی و ڤهیشــتا ب واتــای فرمــانەوایتی و ســروەری پکھــاتووە و بســر یکوە ۆڤیــدا پیشــاندەری ســیفتی راســتی، پــاکی و واتــای ســروەری پیــرۆز دەدات. ئشاڤهیشــتا ل جیھــانی مین

پیــرۆزی ئهــورامزدای و ل جیھــانی مادییــدا ئرکــی پاراســتنی ســرجم ئــاگرە پیرۆزەکــانی ســر رووی )٩٢-٩١: ٥٥زەوی پ سپردراوە. (بوان؛

٣ - م بکشــی یکھــاتووە. بش پدوو ب کــدراوە و لکی لرە. نــاوتریڤوەی خشــشــ ویــدا بهلپ واتــای لنیشــتمان، فرمــانەوایتی و بشــی دووەم ب واتــای هیواخواســتن دــت. بســر یکوە واتــای نیشــتمانی

١٠٩

١١٢

تات، ١یتیئارمورڤتات ،٢هرم٣ئ . د و دەق ونــــــاوی ئم ئمشســــــپنتان ل گشــــــت نیــــــایش و ســــــرو

ســرجم دەق پهلوییکــان تــاکوپیرۆزەکــانی زەردەشــتیدا، ل ئاڤســتاوە وەکــووبــارە دەبــنوە و هرگیــز وهــاتووە. ل گاتاکانــدا ئم نــاوان بردەوام دنت دەرنـاکون، بم ل (یسـنی کۆمیک ل ژر ناونیشانی ئمشسـپ

جار ناوی هپتنگایتی)دا ک لگڵ گاتاکان ئاڤستای کۆن پکدنن، بۆ یکم وانوتم حوەکـــــووئ نتســـــپشمـــــر ناونیشـــــانی ئژ ک لیکـــــۆم

ـــاکی، ـــاک و پشـــوای پ ـــن ئهـــورامزدای پ ـــت. ((ســـتایش دەکی ودەردەکـــن ئمشســـپنتان، ئو ســـروەرە چـــاکخوازان، ســـتایش ســـتایش دەکی

ـــاک، ـــۆڤی و مـــادی، ب شـــوەی راســـتی پ ـــاکی مین ـــوونی پ ـــن گشـــت ب دەکیــاکی مزدیســنایی.))( ــایینی پ ــدی ٣٠) ل یســنی٣٠: ٥٤بشــوەی ئ دا ١٠، بن

ـــکوە ـــورامزدا پ ـــومن، خشترەســـپنت و ئه ـــاوی ئشاڤهیشـــتا، ڤه نکۆم سیفاتکی وەکوپنتکان هاتووە. لم بندەدا دەردەکوت، ئمشس

ــاوان ســیفاتی ــایکی تــر ئم ن بــا پیوەســتن ب زاتــی ئهــورامزداوە. بواتئهـــورامزدان ک دواتـــر ل ئاڤســـتای نوـــدا ل برگکـــی تـــر دەردەکون و

ئیزەدک چـاودری بشـک وەکودۆخکی متریالی وەردەگرن و هرکامیان جــــــۆرە دەردەکوێ ک هرکــــــام لم بمل پرۆســــــی ئفرانــــــدن دەکن.

فریشتان دوو سـیمایان هی، سـیمایکی مینـۆڤی(رۆحی) و سـیمایکی مـادی

هیــواکراو، فرمــانەوایتی هیــواکراو دەدات. ل بشــی یکمــی ئم نــاوە وشــی شــار و ل بشــی دووەم

ل جیھـــانی مینـــۆڤی وشـــی ڤـــار ب واتـــای نـــاوچ و وت ل زمـــانی کوردیـــدا مـــاوەتوە. ئم فریشـــتی: ٥٥پیشاندەری سروەری ئیزەدی و شکۆی یزدانیـی و ل جیھـانی مادییـدا پـارزەری کانزاکـان. (بـوان؛

٩٣-٩٢ ( ١ - ئیتی بواتای پـاک و پیـرۆز و ئـارم ب نتت، سپندارمویدا سپهلپ ئیتی و لئارمنتستادا سپئاڤ ل

ەهـا ب واتـای زەویـش دـت. ل جیھـانی مینۆڤیـدا همـای خۆشویسـتی و واتای خاکسـار و فیـداکارە هرو )٩٤-٩٣: ٥٥خاکساری ئهورامزدای و ل جیھانی مادیدا فریشتی پارزەری زەویی.(بوان؛

هورڤ ل ئاڤستادا ب واتای تواو و ب کم و کوڕی هاتووە. تات یان دات ب واتـای بخشـنر و پـدەر - ٢ت و بی دم و کوڕی و کـامک مای بجیھانی مینۆڤیدا ه ت. لخش دندروستی بوە واتای تکر یس

)٩٥: ٥٥ئهورامزدای و ل جیھانی مادییدا پارزەری ئاوەکان. واتاکی پیوەست ب هور.(بوان؛ نی ئهـورامزدای و ل ب واتای ب مرگ، نمر دت. ل جیھانی مینۆڤیدا همای نمـری و همیشـیی بـوو - ٣

جیھــانی مادییــدا پــارزەری رووەککــان. نــاوی هورڤتــات و ئمرتــات ل ئاڤســتا و دەق پهلوییکانــدا ) ٩٦-٩٥: ٥٥بردەوام پکوە هاتووە. (بوان؛

١١٠

١١٣

ــــاودریکردنی ــــی پاراســــتن و چ ــــدا ئرک ــــانی مادی ــــان جســــتیی. ل جیھ یـــانی رۆحیشـــدا ـــان ل ئســـتۆی و ل جیھ ـــی ئهورامزدای ـــوئفرنراوان وەک

ن.سیفت و جیلوەی ئهورامزدا دەردەکول دەق پهلوییکاندا ئمشسپنتان ب شـوەیکی گشـتی سـیمایکی

فریشـــــت ل بارەگـــــای یزدان، ئرکـــــی وەکـــــوتواو مـــــادی وەردەگـــــرن و تـاکوبڕوەبردنی کاروباری جیھان و مرۆڤکانیان ل سرەتای ئفرانـدنوە

لپرسینوە ل رۆژی دوماهی ل ئستۆ دەگرن. ژە بوە دراوە ک ســــرجم ئم فریشــــتان لالین ل یشــــتکاندا ئامــــا

ئهـــــورامزداوە ئفرنـــــراون. ((ئمی ڤوهـــــومنی خـــــوقنراوی مـــــن ئی یمی زەردەشــت، ئنراوی مــن ئقی خــوهیشــتڤشئ یمزەردەشــت، ئخشترەڤئیریوی خوقنراوی من ئی زەردەشـت، ئمی سـپنتئارمئیتی

ــــات، هر خــــوقنراوی مــــن ئی زە ــــانن هورڤت و ئمرت ردەشــــت، ئمــۆچ دەکن ــر ک ــانکی ت ــۆ جیھ ــنن، ئو کســانی ب ــان خــوقنراوی م دووکی

) ٦٣: ٥٥لالین ئوانوە پاداشتکانیان پدەدرت.))(هروەک پشــــتر ئامــــاژەی پــــدراوە، ل ئاڤســــتای نوــــدا ئهــــورامزدا

نتکانی پدەســـپردرێ و لجیـــاتی ســـپنتمینیوو ســـروەریی ئمشســـپــزی رەی هتی برۆکایینیوو ســمنتر ســپــب ــوو ک ل برام ئنگرەمینی زدا دەسـت بهورامک ئزدا دانرا. کاتهورامر ئرامبب ی دەکرد، لخراپ

دنـت، ئنگرەمینیـووش ئفراندن دەکات و شش ئمشسـپنتکان بدیــات و ل بر ــدن دەک ــبر هر یک لم ئمشســپنتان، دەســت ب خوقان ام

نقــــک دەخــــووهورایی تــــاکودــــزە ئم هکــــانی ئیــــدژی کــــارە چاک انـــداهش"دا بم ـــوارەوە باســـی ئم خوقانـــدن بوەســـتنوە. ل "بن جـــۆرەی خ

ئهریمنیی کراوە. ســـرەتا ئک ڤـــۆمنی خوقانــــد، ئینجـــا ئنـــدەر، پاشــــان ١((ئهـــریمن

ئـورڤی، ئینجـا تریـز و زەریـز و دواجـار دوەکـانی تـر، سائورڤ، نـاگھیس، ت) ئم دـوان ل برامـبر هر یک ٣٨: ١٠٤حوتم خودی ئهـریمن بـوو.))(

ـــــات، ـــــارمیتی، هورڤت ـــــاە، ئشاڤهیشـــــتا، خشـــــتراڤئیری، ئ ل ڤهومنئمرتات و خودی ئهریمنیش ل برامبر ئهورامزدا وەسـتان. ئـالرەوە

ی ئفراندن و ژیان و مرگ دەسپدەکات.سرەتا

زد.ل زمانی پهلویدا ئنگرەمینیوو بووە ب ئهریمن و ئهورامزداش بووە ب هورمزد یان ئورم - ١

١١١

١١٤

کانوییهلپ دەق

@@ وی: هله تی په زمان و خه

پــــگی زمــــانی پهــــلوی ل دابشــــکردنی زمــــان ئرانییکــــان بپــــی مد تقـــی ه) (محـــ١٣٤: ٨١جـــوگرافییوە بـــۆ رۆژئـــاوای ئـــران دەگڕـــتوە.(

ـــــل ـــــانی په ـــــار) دەنووســـــت: ((زم ـــــم به رـــــی ه ـــــایبت ب خک وی تجـــــۆرە نـــــاوچ ) بم٤٨٨: ١٥٧شـــــاخاوییکانی رۆژئـــــاوای ئـــــران بـــــووە.(وانکی ب زمـانی پهلویـیوە وشاخاوییکانی کوردستانی گورە و دانیشـت

پرویـز ناتـل خـانلری) ئامـاژە ب نووسـراوکی گرێ دراون. جـگلوەش (د.ــا ــوونوە نی ساســانی ل کــۆڕو(بعمــی) دەکــات و دەــت: فرمانەوای کۆب

نـمـی دیـاریش درنج هروەها ناوی پدواون و ه م زمانکانیان بتتایب(فهلوی) ناونراون و بـریتین ل: ئسـفهان، رـی، همدان، ک ب پهلوی

)٢٧٢: ٦٩ماەنهاوەند و ئازەربایجان.( یـــانوایـــژوو و زمانناســـان پژەرانی بـــواری متـــو نـــدێ لزمـــانی ه

پهـــلوی درژەپـــدەری زمـــانی پارســـی کـــۆن ک نووســـراوە بردییکـــانی شـــییکانی پـــ نووســـراوە و زمـــانی فارســـی نـــوش ب یســـردەمی هخامن

ون (رودریگــر ئیشــمیت) ل ودرژەپــدەری زمــانی پهــلوی دەزانــن. بــۆ نمــســ کتبــی "راهنمــای زبانھــای ایرانــی"دا دەــت: زمــان ئرانییکــان دابشــی

:ن و بریتین لقۆناغ دەکر زمــانی ئاڤســتایی و پارســی وەکــوزمــان ئرانییکــانی قۆنــاغی کــۆن -١

کۆنزمــانی پــارتی و زمــانی وەکــوزمــان ئرانییکــانی قۆنــاغی ناوەڕاســت -٢

(پهلوی) فارسی ناوەڕاست ) ٦٢-٦١: ٩١فارسی دەری.( وەکوزمان ئرانییکانی قۆناغی نوێ -٣

ت بم بۆچـوون دەبسـتن و زمانکـانی رۆژئـاوای توژەرانی ئرانی پشـ

دەکن ک بریتین: ئران بسر دوو شوە دابش

١١٢

١١٥

پارتی یان پهلوی ئشکانی -١ ) ١٣: ٩٥.(١فارسی ناوەڕاست یان پهلوی ساسانی -٢

جــۆرە دەردەکوــت تــوژەرانی ئرانــی، زمــانی پهــلوی ب فارســی بمشــی زمــانی یتا ئاشــکرای ک رناوەڕاســت نــاودەنن. بپــی بگکــان ئســ

ـــانت ســـنوورەکانی ـــی ئـــران و تن ـــاکووری رۆژهت ـــوێ بـــۆ ب فارســـی نـــاغی گشـــی ـــتوە و ل رووی قۆن ڕســـتا دەگـــی ئ ـــاکی ئران دەرەوەی خ.وە نیـیـرانوی و رۆژئـاوای ئهـلزمانی پ کی بیوەندییوە هیچ پ٢زمانیی

دادەنـــت و دەـــت: نـــاوچ و پرویـــز ناتـــل خـــانلری) دان بو راســـتیی (د.ــاکووری ــوونوەی فارســی دەری، ســرەتا ل رۆژهت و ب ســنووری بوبرۆژهتــی ئــران بــووە. زۆربی نووســرانی ئرانــی ل (ســدەی چــواری کۆچی) سر بم هرـم بـوون و ل کۆشـکی میـر و بگزادەکـانی سـفاری،

وی و سزنتیـان کـردوووجولسامانی، غقیدا خزم م قۆنـاغە. شـاعیرانی ئس، سیســتان یــان وب زۆری خکــی شــاری بوخــارا، ســمرقند، هرات، تــو

توژەرانی فارس زمانی ئرانی، ل دابشکردنی زمان رۆژئاوایییکانی ئراندا تنیا ل قۆناغی فارسـی نوـدا - ١

ناوی زمانی کوردی دنن و ب جۆرک باسی زمانی کوردی دەکن ک وەک بی لم قۆنـاغ دەرکوتبـت راشکاوی ل روەها زۆر بت. هبووبکی نشتر هیچ بوونـدا و پوەزارە جیاجیاکانی فارسـی نوریزی ش

پۆلینی دەکن. جگلوەش لکاتی پۆلینکردنی زار و شوەزارەکانی زمانی کوردی دەن: زازایی و گـۆرانی ) بگومــان ئم ١٨١: ٨١دوو زاری ســربخۆن ک ب ه ســر ب زمــانی کــوردی هژمــارکراون.(بوان؛

تــاکو دەکــرێ مــژووی زمــانی کــوردی بســنوە و پشــینی ئم بۆچوونشــیان ب مبســت و دەیانوــتزمان ب هـیچ شـوەیک بالی زمـانی پهـلوی و ئاڤسـتاییدا نڕوات. زمانناسـانی کـورد دەبـ وریـابن و کار لسـر ریشـی درینـی زمـانی کـوردی بـکن، چـونک وا وردەوردە ئو میـرات لمـژینی گلکمـان

ست زمان و مژووە رەسنکمان ل کیس دەچت. بهۆی بخبری ل ئا٢ - یوەندی بوە پو گۆڕانی زمانیی شرووی قۆناغی گ زمانی فارسی ل ت کوە بکرئاماژە ب رەدا دەبل

زمانی پهلوی نبووە، بم دواتر ک وەکـو زمـانی رەسـمی لالین دەزگـای میـری فرمانەوایتییکـان ـــــت، بســـــند دەکرپ تڵ دانیشـــــتوانی ویـــــالیگیانـــــدن لی گســـــتی خـــــۆ گونجانـــــدن و پرۆســـــبم

ســــوودی وشــــ کان بفارســــیی ــــران، وشــــ ــــاوای ئ ــــانی رۆژئ ــــایبتی ویالیتک ــــان ب ت جۆراوجۆرەک وی لهـلفارسـی دەری دا و ئیتـر وردەوردە زمـانی پ ی بکی نـوش سـیمایمکان وەالنران ئوییهلپ

پنجم جگی خۆی ب فارسی نوێ دا، ئویش تنیـا ل زمـانی نووسـیندا چـونک دوای سدەی چوارەم و ل کوردستاندا تاکو رۆژی ئمۆ زمـانی پهـلوی قسـی پـدەکرت، ب تـایبتی ل هنـدێ نـاوچی وەکـو خانقین، لۆڕستان، هورامـان و گـۆران هروەهـا فرهنگـی وشـی گشـت شـوەزارەکانی زمـانی کـوردی

تی لیوی. پهلو ئیدیۆمی زمانی پ وش

١١٣

١١٦

ل سـدەی ١شارە دوورترەکانی تری باکووری رۆژهتی بانی ئران بـوون.ــاکوچــوارەم ســرەتاکانی ســدەی ششــم زمــانی فارســی دەری بهــۆی ت

ــدانی لالین فرمــانەوا ســامانی و غزنو گرنگــی پکانوجولی و ســ٢قیی ی ئــران گشــی کــرد. لم کــاتدا یــزمــانی رەســمی و ئدەب وەکــووردەوردە

م قۆنـاغزمانی فارسـی ئ ران لکانی ناوەند و رۆژئاوای ئشاعیرانی ناوچزۆربی وشـــکانی زمـــانی فارســـی ک ل ناوچکـــانی تـــری ، ٣تندەگیشـــتن

شی زمانی رەسنی ناوچک ئران نامۆ بوون وەالنران و شوە باوەکانی وجـــۆرە وشـــ ک همـــان زمـــانی پهـــلوی بـــوو، ل شـــونیان دانـــران. بم

کـان جـگی وشـ فارسـیی نامۆیکانیـان گـرتوە و زمـانی فارسـی ییهپهلوــــاریگری و ــــامی ئم ک ــــلوی کوت و ل ئنج ــــانی په ــــاریگری زم بر ک

ــانی رەســمی فارســ ــارتکردنوە، زم ــکیک ــوو؛ ئگرچــی ئم ی ئســتا لدای بزمــان ل زمــانی دایکــی و رەســنی خکــی نــاوچ جیاجیاکــانی ئــران جیــاواز ـــانی ـــان ب زم ـــر و فرمانەوایتییک ـــوو، بم ب هـــۆی ئوەی لالین می بفرمی هبژـردرا و ئدەب و زانسـتی ئو سـردەمی پدەنووسـراوە زانـا و

ــدەکانی خونــدن ف ــوون و برهمکــانی شــاعیران ل حــوجرە و ناوەن ــری ب ) بم پی زمـانی فارسـی درژەپـدەری زمـانی ١١-٩: ٧٠شت.(ڕخۆیان پ دا

ــات کــردۆتوە و دەنووســت: - ١ ــی"دا ئمی دووپ ــاریخ زبانھــای ایران ــدی) ل کتبــی "ت ــاغ بی (حســن رضــائی ب

((ئدەبیـاتی فارســی دەری سـرەتا ل رۆژهت[ی ئــران] دەرکوت و تـاکو دەوروبری کۆتــایی ســدەی )٨١:١٦٣ر دەرنچوو.))(چوارەمی کۆچی ل سنووری خوراسان و ماوەراونه

ــران، ل رووی نژادەوە - ٢ تــی ئوســای رۆژهکــانی ئتییانییحوکم ــدێ ل غزنوی و ســلجووقی و هن بـژاردنم هبـژارد. هۆکـاری ئرمی دەزگای میری خۆیـان هزمانی ف تورک بوون و زمانی فارسییان ب

ــتوکــان دەکگومــان نیشــتمانی تورکــت؟ بچــی ب کانی بــاکووری تاجیکســتان و دەبــســنووری دەشــتئوزبکیســــتان و موغولیســــتان، ک وات ل رووی جــــوگرافییوە دراوســــی یکتــــری بــــوون و شــــارەزای ــدا جگیــر دەبــن و وــن و لرەو خوراســان دوەی بکــان دوای ئتورک کتــری بــوون، بــۆیکولتــووری ی

ان شیعریان پـ دادەنـا ب زمـانی رەسـمی دەزگـای دەوت دادەمزرنن، زمانی فارسی ک ئو دەم شاعیرمیری هدەبژرن. بم جـۆرە تورککـان گورەتـرین خـزمت ب زمـانی فارسـی و نتوەی فـارس دەکن. جـــگ لوەش دوای ئوەی تورککـــان برەو ئاســـیای بچـــووک هدەکشـــن و ئیمپراتـــۆرییتی عوســـمانی

ــن ڵ خۆیــان دگــنن، زمــانی فارســیش لزروەی دادەمهــۆی ئتی عوســمانی بدا ئیمپراتــۆرییم کــاتن. لـــوو و ب ســـر بشـــکی مزن ل وت ئیســـالمییکاندا ـــان ب ـــۆرییتی ئیســـالمی ل جیھ ـــرین ئیمپرات مزنت

حوکمانی دەکرد، پشککی سرەکی هبوو ل بوبوونوە و جگیربوونی زمانی فارسی ب ناوچکدا.٣ - ک (هارقی بد تممح) ناوەڕاست وی لهلزمانی پ دا کردەمو ست: ل(ملک الشعرا) ناسراوە دە ب

ــووە و زمــانی ــانی دەری، بــو ب ــی ئــران زم ــا رۆژهت ــووە، ل خوراســان وات ــران بــاو ب ــاوای ئ و رۆژئ )٤٨٦: ١٥٧پهلوی لودا نامۆ بووە.(

١١٤

١١٧

یم و یی ک ل دوای ســدەی ســوی نیــی، بکــو ئوە زمــانی فارســپهــلچــوارەمی کــۆچی بر کــاریگری زمـــانی پهــلوی دەکوــت. ئم واقیعـــی

ک ل ســــردەمی ی ئســــتای ئــــرانیمــــژووی دەرکوتنــــی زمــــانی فارســــــووە ــران نب ــاوای ئ ک ، ١ساســانییکان و پشــتریش هــیچ پگیکــی ل رۆژئ

ی ئستای ئـران لقـک یـان یمبندی رەسنی زمانی پهلویی. زمانی فارســانی فارســ ــدی یشــوەیک ل زم ــر مبن ــایکی ت ــی تاجیکســتان. بوات ی وت

.تی تاجیکستانرەکی زمانی فارسی و٢س ـــ رەگ و ریشـــی زمـــانی پهـــلوی ک ل ئســـت ا پرســـیار ئوەی، دەب

ـــووە و ـــاو ب ـــر ل کوردســـتانی گورەدا ب ـــایکی ت ـــران و بوات ـــاوای ئ رۆژئ ژوویـــی و جـــوگرافی پـــدەبـــی و ئـــایینی و ممـــی ئرهکی زۆر بژمـــارەیــۆ ــتوە؟ وەمــدانوەی ئم پرســیارە ب ڕــۆ کــام زمــان بگ نووســراوەتوە، ب

ئۆرانسـکی دەگڕـتوە. نـاوبراو دەـت: سـرجم زمـان بۆچوونی یوسـیفـــان، بســـر دوو ـــۆن، ناوەڕاســـت و نوی ـــاغی ک ـــان ســـرەڕای قۆن ئرانییککـــۆمی گورەی رۆژهتـــی و رۆژئاواییـــدا دابش دەکـــرن. هرکـــام لم ش دەبـن. زمـانر دوو لقی باکووری و باشووری دابسش بیدوو کۆم

ووری رۆژئاوا ل وتی ماددا باو بوون و زمانی ئاڤستاییش ئرانییکانی باکیکــک لم زمانــانی. ئو زمانــانی ک ل قۆنــاغی ناوەڕاســت لم ناوەنــدەدا

ە، بــۆ نمــوون ئگر ل ناوەڕاســتی ئــران ل ئوە راســتییک ک تــاکو ئستاشــی لگــدا بــت هر برچــاو - ١

وە بش، ئدوو ب تـران بکـرستای ئی جوگرافیای ئخشت و نشرک رابکلباکوورەوە بۆ باشوور هروونی دیارە ک مبندی زمانی فارسی دەکوت نیوەی رۆژهتـی ئـران و ل نیـوەی رۆژئـاوادا زمـانی

م م نیوەیو ئ تی. فارسی نامۆیوەزارەکانییم شرجس ندی زمانی کوردی بب ٢ - وە لینکـۆبواری ل ران و تاجیکستان لکانی ئکادیمییوان ئن ل یکی زۆر هستادا مشتومکاتی ئ ل

مبندی درینی زمانی فارسی و رەگ و ریشکانی ک تای ترازوو برەو الی تاجیکییکاندا شکاوەتوە. فـارس زمـانیش جارجـار دان بم راسـتیی دادەنـن، بـۆ نمـوون (جالل متینـی) دەـت: ریشـی توژەرانی

زمــانی فارســی ل ئــران و تاجیکســتان یک، بم لکــاتی ئســتادا ب زمــانی فارســی و زمــانی تــاجیکی دا یک مد جــان شــکوری) دەــت: فارســی تــاجیکی و فارســی ئرانــی ل بنڕەتــ ) (محــه١٦٣:٢٣٥ناســراون.(

) (مجیــد یکتــایی) دەــت: زمــانی فارســی ل ئــران و ل تاجیکســتان جیــاواز نــین، تنیــا ٢٣٩: ١٦١زمــانن.(ئوەندە نبت ک زمانی تاجیکی ل سردەمی روودەکییوە ک ب باوکی شیعری فارسی دادەنرت، کمتر

) بم جــۆرە ئاشــکرای ک ٧٣٩ :١٦٠گــۆڕانی بســردا هــاتووە و تــا رادەیکــی زۆر وەک خــۆی مــاوەتوە.(ــۆ هرمکــانی ــاجیکی ک دوای پل هاویشــتنی ب ــران شــوەیک ل زمــانی فارســیی ت ئ زمــانی فارســی لناوەڕاســت و رۆژئــاوای ئــران، بهــۆی تکبــوون لگڵ زمــانی رەســنی ئم هرمــان گــۆڕانی بســردا

هاتووە و گشی کردووە.

١١٥

١١٨

باو بوون، ب زمانی پارتی یان پهلوی ناسراون. ل قۆناغی نوی بـاکووری ارەکــانی رۆژئــاوای زمــان ئرانییکــان، ل کوردســتان و ئازەربایجــان و کن

ــاوا ــاکووری رۆژئ ــای قزویــن ژمــارەیکی زۆر ل زمــان ئرانییکــانی ب دەری وەکــومــاونتوە، لوان زمــانی کــوردی ب ســرجم زار و شــوەزارەکانی (

) ١٦٥-١٦٤: ١٥٦زازایی، گۆران، هورامی، بادینی و...هتد)، تالیشی و گیلکـی.(بـاکووری رۆژئـاوا یکسـر کـانییی زمـان ئرانیئم توژەرە ل قۆناغی نو

ئامــــاژە ب زمــــانی کــــوردی و شــــوەزارەکانی دەدات. واتــــا لو ســـــنوورە جوگرافییی ک ل قۆناغی کۆن، زمانی مادی و ل قۆناغی ناوەڕاست، زمـانی

ـــاو ـــلوی ب ـــوردی و ســـرجم په ـــانی ک ـــووە، ل ســـردەمی ئســـتادا زم ب شوەزارەکانی بربون.

ه ــیم پب) مــادی کــاری ــتوی کــوردی) دهــلپ ئاراوە.

زمانی مادی یکک ل کۆنترین زمانکانی رۆژئاوای ئران، ک ل رووی ).ســـتایی زۆر نــــزیکزمــــانی ئاڤ وە لســـازییگومــــان ١٥٧-١٥٤: ٩١وشب (

زمانی ئاڤستایی یکک ل زارەکانی زمـانی مـادیی. ویلیـام جکسـۆن دەـت: )، ١٦: ١٧٦ئاڤستایی کۆن و نوێ دوو دیـالکتی سـر ب یک زمـانن))( زمانی

یدا ئم زمـان، زمـانی داوە سر ب کام زمانن. ل راسـتبم ئاماژەی بوە ن .مادیی

ـــاو نچـــووە، بکـــو دوای رو ـــا لن خـــانی وبگومـــان زمـــانی مـــادی لپـــانیی ـــان ب ســـرجم زارەک ـــان، ئم زم ـــۆرییتی مادەک ـــاوچ ئیمپرات وە ل ن

ـــــوونی خـــــۆی داوە. ل ـــــژەی ب ب در تـــــۆریی ـــــانی ئم ئیمپرات برفراوانک سردەمی ئشکانییکان ک شوازی بڕوەبردنی وت ب شـوەی هرمـی

هرکام ل زار و شوەزارەکانی زمانی مـادی، بپـی ژیـنگی سربخۆ بوو، وەزارانم زار و شیان کرد. ئشخۆیان گ ت بوە زمانی تایبکر یسب

پهلوییان پکھنا. لـــرەوە دەردەکوـــت زمـــانی پهـــلوی قۆنـــاغی گشـــکردووی زمـــانی مـــادیی، چـــونک ب وردبـــوونوە ل زمـــانی پهـــلوی ئاشـــکرا دەبـــت رەگـــی

ییکان دەگڕتوە یان هنـدێیزۆربی وشکانی ئم زمان بۆ وش ئاڤستاییکانن. یکردنــدا هر خــودی وشــ ئاڤســتاجــار ب کم گۆڕانــک لکــاتی گۆ

١١٦

١١٩

ئوەندە ماوە بگوترت زمانی پهلوی ب گشت تایبتمندییکانییوە بسر یــدا دابش بــووە. ب واتــایکی وردتــر کورد ســرجم شــوەزارەکانی زمــانی

١زارەکانی زمانی کوردی ببەی پشتی زمانی پهلوی پکدنن. شـــەوی گـــ ر زمـــانی کـــوردی ل داوە و لو گـــۆڕانی زمـــانی الی ن

سـتای کـوردی لوەزارەکانی ئوی بـۆ شـهـلپ وی و لهـلستایی بۆ پئاڤــاکوگشــکردندا بــووە. بــۆی زمــانی کــوردی ل کــۆنوە ســردەمی ئســتا ت

:٢بسر س قۆناغی خوارەوە دابش دەکرت ئاڤستایی -قۆناغی مادی - ١ قۆناغی پهلوی - ٢ قۆناغی کوردی - ٣

مــادی بســر دوو شــوەی زمــانی ئاڤســتایی کــۆن و ئاڤســتایی زمــانی نودا دابش دەکرت. زمانی پهلوی بۆ شوەزارە جۆربجۆر و زۆرەکـانی

سـتای لــت و دواجـار قۆنـاغی کـوردی ئش دەکروە. کوردی دابـتودەکهۆی ناونانی ئم سـ قۆنـاغ ب شـوەی سـرەوە بـۆ دەسـتی سیاسـی و

روەری و یقۆنـاغی مـادیس وە. لـتڕکگرتوویی خـاکی کوردسـتان دەگ-ئاڤســتاییدا کــورد خــاوەن دەســت و خــاککی یکگرتــوو بــووە. ل قۆنــاغی پهلویدا کـورد خـاوەن دەسـتکی نـیمچ سـربخۆ و خـاککی یکگرتـوو

. ل قۆناغی کوردییدا کورد خاوەن دەست و خاککی یکگرتوو نیی. ٣بووە

نـدێ زمـانی تـری وەکـو گیلکـی و تـاتی و تالشـی و ئاسـی ل رووی ریشـی ناب فرامـۆش بکرـت ک ه - ١زمانییوە بۆ گرووپی زمانی مادی کۆن دەگڕنوە بۆی زۆر ل شـوەزارە جیاجیاکـانی کـوردی نـزیکن و

رەگی زۆرک ل وشکانیان بۆ زمانی پهلوی دەگڕتوە. نی لنـاو زمانکـانی جیھانـدا) قۆناغکـانی مـژووی زمـانی د. رەفیق شوانی ل کتبی (زمانی کوردی و شـو - ٢

کوردی بم جـۆرە دابش کـردووە: یکم، قۆنـاغی زمـانی کـوردی کـۆن (دـرین) ئم قۆنـاغ ل سـرەتای ــوان ســانی ن ــدەکات ل وە دەســت پکانــدیی ــی می ــدنی دەوت ــانی ٧٧٠دامزران ــاغی زم پ.ز. دووەم، قۆن

ەتای دەسـتی هلینییکـانوە تـا کۆتـایی قۆنـاغی ساسـانییکان دەگـرتوە. کوردی ناوەڕاست ک ل سرسیم، قۆناغی شوەزاری زمانی کوردی، ئم قۆنـاغ سـردەمی هاتنکـای و بکارهنـانی شـوەزارەکانی

)١٢٩و١٢٨: ٧زمانی کوردی دەگرتوە.(بوان؛ تـا رادەیکـیش ل رۆژگـاری ساسـانییکاندا ئگرچـی لم قۆناغدا بتایبتی ل رۆژگاری ئشـکانییکان و - ٣

ــووە، بم هرــم جیاوازەکــانی کوردســتان لالین حــوکمان و ــورد خــاوەن شوناســکی نتوەیــی ب کمیرنشین ناوچیییکان بڕوە دەچوون. بو مانای ک شوەیکی فیـدڕای ل ئـارادا بـووە و میرنشـینکان

فرمانی حکومتی ناوەندی بوون، خاوەن دەستی تایبت ب خۆشیان بوون ب ل همان کاتدا ک ل ژر تایبتی ل رووی یاسا و شوازی بڕوەبردنی هرمی ژر دەستی خۆیـان، بـۆی ئم قۆنـاغ زەمیـنی

١١٧

١٢٠

وی: هله پهتی خهییکـان، ل سـردەمی ساسـانییکاندا حوت شـوەی یبپی بگ مژوو

ون (ابــن نــدیم) خــاوەنی "الفھرســت" ل زمــانی (ابــن ونووســین هبــووە. بــۆ نمــــاری نووســین حوت ــۆ مبســتی ک ــان ب ــتوە ک ئرانییک ــع)ەوە دەگ مقف

ــــایبتن ب کارو ــــانش ت ــــام لم خت ــــان هی و هرک ــــۆرە ختی بــــارکی جــری، کوشــتگ ــری، ویــش دەوی ــن دەوی ــریتین ل: دی ــان ب ــایبتوە. ئم خت ت م دەویـــری، راز ســـھریگ دەویـــری، میردەویـــری، هدەویـــری، نیـــو کوشـــت

) بداخوە ئستا تنیا برهمی سـ جـۆر لم ختـان ٢٤-٢٢: ١١٩دەویری.(دان ک ئمــــانن، دیــــن دەویــــری، هم دەویــــری و کوشــــتگ لبر دەســــت

) ٢٤: ١٠٦(١دەویری.ئلفوبی زمانی پهـلوی زۆر ئـاۆزە، چـونک هنـدێ پیـت همـای چنـد

ـــ ـــدێدەنگ ـــدێ کن و هن ـــت دەنگـــدەرەکان دەنووســـرن و هن جـــار جـــار پی پیتن. ک بریتین ل: ١٤) ژمارەی پیتکانی ئم خت ٥٩: ٩٥نانووسرن.(

r b z h k x a I n p t C s s

ــان همــای چنــد دەنگــکن، بــۆ نمــهنــدێ پیشــاندەری ) a( ونولم پیت

،روەهـا دەنگی (ئـا، ئه .( هــ ، خ)یn (نـدێن، و، وو، ه) مـای دەنگـیجـار هر)ی. یککــی تــر ل تایبتمنــدییکانی ئم خت ئوەی ک لکــاتی نووســیندا

سـرت.(بوان؛ پیتکان ب یکتری دەلکنـدرن و ل راسـتوە بـۆ چپ دەنوو١: ١٩٩.(

@@

هموار کردووە بۆ دروستبوونی شوەزارە جۆربجۆرەکانی ئستای زمانی کوردی ک ل قۆناغی سیمدا

تواوی برجست دەبت.بدین دەویری ئو ختی ک ئاڤستای پ نووسـراوەتوە و لگڵ ختـی پهـلوی جیـاوازە، بم ل سـر - ١

بنمای ختی پهلوی و ئارامی داهنراوە. هم دەویری گرنگترین ختی پهلوی بووە، چـونک سـرجم وســن. هروەهــا ئو دەق پهلوییــانی ئســتا لبر خکــی دەیــانتوانی فــری بــبن و برهمــی پــ بنو

دەستدان بم خت نووسراون. کوشتک دەویری ئو خت پهلوییی ک بۆ نووسـینی سـر برد، دراو، قوا بکاربراوە.

١١٨

١٢١

آان: وییه هله په قه ده، ڕدەق پهلوییکــان پیشــاندەری بشــکی گرنــگ ل فلســف، بیروبــاوە

مــــژوو و ئفســــانی ئــــایینی زەردەشــــتین. ئم دەقــــان ل ژــــر رۆشــــنایی ــدی ئاڤســتا نووســراونتوە. زۆربی ــانی ئاڤســتا و زەن پروەردە بنیاتییک

ـــــان ل کۆ ـــــان ل ســـــدە یتائم دەق ـــــانی ســـــردەمی ساســـــانییکان ی ییکییکــانی ســردەمی ئیســالم نووســراون یــان لســر نوســخ رەســنک یبرا

ـــان ـــارەی دەق پهلوییک ـــراوەتوە. ژم ـــان گی ـــلبری ـــار و ووەک ـــب، وت کت ـــــبو دەق و کتنیـــــا ئـــــاوڕ لدا توەیینکـــــۆم لم لزۆرن، ب نـــــدنامپ

ــان دراوەتو ــووە. پهلویی ــابتکوە هب ــدی راســتوخۆیان ب ب ە ک پیوەننـاوی هر یک لم دەقـان و کـورتیکی نـاوەڕۆکی هرکامیـان ل خـوارەوە

هاتووە: دینکرد - ١ بنداهش - ٢ ئرتاڤیرازنامگ - ٣ مینوگی خیرەت - ٤ بژاردەکانی زاتیسپرم - ٥ ریوایتی پهلوی. -٦

کـانی زەردەشـتیی ک ب ترین کتب ئایینیییکک ل سرەکی: ١ـنکرددیـــزمـــانی پهـــلوی نووســـراوە و ل نـــاو زەردەشـــتییکاندا ب کتبکـــی پیـــرۆز

لم لکۆینوەیدا سوود ل چند چـاپکی دیـنکرد وەرگیـراوە. بـۆ زانیـاری زیـاتر سـبارەت ب نـاوەڕۆکی - ١

دینکردی مادان ک ل دوو برگ پکھاتووە، ب زمان و ختی پهلویی. دینکرد بوان؛-Dinkard, Madan, part I-II, Bombay 1911. -Pahlavi texts, part IV, E.W.West, Oxford University 1892. -Pahlavi texts, part V, E.W.West, Oxford University 1897, p 3-133. -Denkard, the acts of Religion, Book 3,4,5, 6,7,8,9 Edited by Dastur Peshotanji

Bahramji Sanjana, Bomby 1876-1907. -The Wisdom of the Sasanian Sages, (Denkard VI), by Aturpat-i Emetan, Translated

by Shaul Shaked, Published 1979 in the U S of America by Westview Press, Inc. .١٣٨١، انتشارات فرهنگ دهخدا، چاپ اول، تھران ١کتاب سوم دینکرد، آراستاری، ترجم، فریدون فضیلت، ب - .١٣٨٤، انتشارات مھرآیین، چاپ اول، تھران ٢کتاب سوم دینکرد، آراستاری، ترجم، فریدون فضیلت، ب -

١١٩

١٢٢

ـــب م کتـــارە، ئ ـــبکوە دی خـــودی کت ل وجـــۆرەی کـــت. ب ژمـــار دەکرهکــۆکراوەیک ل بیروبــاوەڕ و دابونریــت و ئفســان ئایینییکــانی رۆژگــاری

اڤسـتا سـرچاوەی سـرەکی ئم ساسانییکان ک کتبی ئاڤسـتا و زەنـدی ئــووە. ــنکردەی ئســتا لبر دەســت برهم ب دای ل ســدەی ســیمی ئو دی

کۆچی (سدەی نۆیمی زایینی) لالین دوو کسـوە بنـاوی (ئـادەرفرەنبغ دیــنکرد ١ئیمیــدان) کــۆکراوەتوە و رکخــراوەتوە. فڕوخــزادان) و (ئایرپــاد

ک کتبـی یکم و دووەم و بشـکی کتبـی بسر نۆ کتب دابش دەکرـت سیم لناو چووە.

بش پکھـاتووە. ٤٢٠گورەترین کتبی دینکردە. ل دینکردی سیم:بشــکانی کــورت و ب زۆری ســبارەت ب دوالیزمــی زەردەشــتی، ئفرانــدن، رەخنگـــرتن ل بیروبـــاوەڕی ئایینکـــانی تـــرن و هروەهـــا بشـــکی گرنگـــی

کراوە ب پند و ئامۆژگاری. تایبت وکترین کتبــی دیــنکردە. بــابتی ســرەکی ئم وبچــ دیــنکردی چــوارەم:

ک لیوە کـورتلجـگ .ندانی ئـایینی زەردەشـتییمشاسـپناسـاندنی ئ بکت کراوە. سربردەی ئاڤستای تدا باس

بش پکھاتووە. سرەتا باسی سردەمی پـش ٣١ل دینکردی پنجم:باســی لدایکبــوون و ئفســانکانی ینی ئــایینی زەردەشــتی دەکــات. دوایــتهــا

پاداشـت، ژیانی زەردەشت دەکات. هروەها باسی بهشـت و دۆزەخ، سـزاووردن دەکـــات. کۆمـــک پرســـیار و وەم ســـبارەت ب پرســـ وتـــۆب و لبـــ

(ئیلھام)، جیھانی با، پرستن و روڕەسـم سرووش وەکوجۆربجۆرەکانی ینییکانی تدا هاتووە.ئای

ئم کتب پە ل پند و ئامۆژگاری و جختکردنوە دینکردی ششم: ل هزر و بیروباوەڕی ئایینی.

ر معین، ـام، متن پھلوی، ژال آموزگار، احمد تفضلی، نشکتاب پنجم دینکرد، آوانویسی، ترجم، تعلیقات، واژەن -

.١٣٨٨چاپ دوم، تھران .١٣٨٩دینکرد هفتم، محمدتقی راشد محصل، انتشارات پژوهشگاە علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول - سـدەی وەک دیارە کۆکردنوەی بابتکانی دیـنکرد و نووسـین و رکخسـتنیان بـۆ یکمـین جـار هر ل - ١

ک وەیوێ ئــاک ــ ن ــانی ت ــت، نک ل ســردەمی ساســانییکان، بم ئوەی گوم ــۆچی بووب ســیمی کلکـــاتی رکخســـتنی ئم کتـــب ئاڤســـتای ســـردەمی ساســـانییکان و وەرگـــدراوە پهلویـــیکی لبر

دەستی رکخرانی ئم کتبدا بووە.

١٢٠

١٢٣

بش پکھـــــــاتووە. ئم کتـــــــب بـــــــاس ل ١١ل دیـــــــنکردی حوتم:رووداوەکانی ژیانی زەردەشت ل پش لدایکبوونوە تا دەمی مردنی دەکـات

مای سر بنسسـک و و لسـک، چیھـردات ننتانسـتایی، سپسـکی ئاڤن وە. وسراوە ک ب درژی باسی ژیانی پغمبریان کردوڤیشتاسپ ساست نو

بش پکھـــــاتووە و کـــــورتی ٤٦ئم کتـــــب ل دیـــــنکردی هشـــــتم: وەیشـتردی هی دینکگر خۆ گرتووە. لردەمی ساسانی لستای سئاڤ

ای سردەمی ساسانییکان ل س بشی گاتانیـک، ک ئستا دەزانرت ئاڤستداتیگ و هاتیگ مانتریگ پکھاتبوو و هرکام لم س بشش حوت نسک

یان کتبیان لخۆ گرتبوو. ٢١بشـ، سـ نسـک ل ٦٩ئم کتـبی دیـنکرد ک دینکردی نـۆیم:

ـــدا شـــی ســـتای تکانی ئاڤســـکوکـــراو نـــریتین ل توە. ئم ســـ نســـک بنسـک سـرب سوتگر نسک، ڤرش مانتر نسک و بغ نسـک. ئم سـ

نسک گاتانیککانن.

دای ک یکیـان ب سخ ل کتبی بنداهش لبر دەستدوو نو: ١بــنداهشوک یـان هینـدی وبنداهشی گورە یـان ئرانـی و ئویتریـان ب بنداهشـی بچـ

بـــابتی ســـرەکی ئم کتـــب بش پکھـــاتووە. ٤٠بنـــداهش ل ٢نـــاونراون.سبارەت ب ئفراندن، ملمالنی نوان ئهورامزدا و ئهـریمن و هزەکـانی چاکی و خراپی، زانیاری جوگرافی، مژوویی، ئسترەناسی و چند بابتکی ترە. بنداهش ناوکی لکدراوە و ل دوو بشی (بن) ب واتای بنچین، بنوان،

تـــای ئفرانـــدن و هنـــان، و داهنـــان دـــت. بم پـــی ریشـــ و (داهـــش) ب وا بنداهش واتا ریش و بنیاتی ئفراندن و داهنان ل نبوونوە.

بنداهش وەرگیراوە: لم لکۆینوەیدا سوود لم چاپانی - ١

-Pahlavi texts, part I, E.W.West, Oxford University 1860. p 1-153. هروەها بندهش هنـدی، رقـی بھـزادی، ١٣٩٠بندهش، فرنبغ دادگی، مھرداد بھار، انتشارات توس، چاپ چھارم، -

. ١٣٨٨انتشارات پژوهشگاە علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، ـــراوە و نوســـخ چـــونک - ٢ ـــاوزەد ک ـــی ن ـــۆی ب ئران ـــران نووســـراوەتوە، ب ئ کانی لدەسنووســـ نوســـخ

هیندییکشی ل هیندوستان لسر نوسخ ئرانییک لبری گراوەتوە.

١٢١

١٢٤

ــــامگ ــــی ل راســــتیدا گشــــتی رۆح: ١ئرتاڤیرازن ــــئم دەق پهلوی ی یکســــکی بــــاوەڕداری ئــــایینیی بنــــاوی ڤیــــراز ک پــــدەچت ل ســــردەمی

بپـی ئم کتـب ڤیـراز گشـتکی رۆحـی بـۆ (خسرەو ئنوشروان) ژیابت. جیھانی پاش مردن دەکـات و چـاوی ب بهشـت و دۆزەخ دەکوـت. لوـدا ب چـــاوی خـــۆی دیمنکـــانی پاداشـــتی چاککـــاران و بـــاوەڕداران و ســـزای خراپکار و گوناهباران دەبینت. ئم گشت رۆحیـیی ڤیـراز ب میعراجنـامی

ئایینی زەردەشتی دادەنرت.پرســیار و وەم پکھــاتووە. لم ٦٢: ل پشــکییک و ٢مینــوگی خیــرەت

ــــدن و رووداوە ــــبدا ل رگــــای ئم پرســــیار و وەمــــان پرســــی ئفران کتفســــانن یئالیــــراوە. پرســــیارەکان ل ــــاوتوێ ک ــــاهی ت ییکان و رۆژی دوم

و اسـتی مینـوگی خیـرەت واتـا (گیـانی ژیـری) کـراوە ڕکسکی خیاییوە ئا ئویش وەمی پرسیارەکان دەداتوە.

ـــــپرم ـــــژاردەی زاتیس ـــــایرپد (زاتیســـــپرمی : ٣ب ـــــب لالین ئ م کتئســراوە ک ل ســدەی ســیمی کــۆچی ئــایرپدی شــاری وجوانجمــان) نو

ل بم کتفرانـدن، ٣٤سیرجان بووە. ئدا باسـی ئبم کتکھاتووە. لش پب ۆژ و زیندووبوونوە کراوە.ڕیینی، دواژگاریی ئاۆدەرکوتنی ئایین، ئام

بش پکھـــاتووە. ٦٥ب پهلویـــی ل ـــئم کت: ٤ریـــوایت پهلوییکـــانــب ئایینییکــانی زەردەشــتی کت ل ــب م کتــاو ئ ئاڤســتا، وەکــوبابتکــانی ن

١ - فیلیـپ ژینیـو، تـرجم ،گ وەرگیـراوە: (ارداویـراف نـامرتاڤیرازنـامی ئم چاپاندا سوود لوەیینکۆم لل

ام، یـا بھشـت و دوزخ در آیـین ــــ. هروەهـا؛ ارداویرافن١٣٩٠ارم، ـاپ چھــوزگار، انتشارات معین، چـژال آم .١٣٧٢ارات توس، چاپ دوم، ـــی، انتشـم عفیفـی، د.رحیـمزدیسن

Arda Wiraz Namag, the Iranian Divina Commedia, Fereydun Vahman, First Published (1986,corzon press:London).

بۆ زانیاری زیاتر سبارەت ب مینووگی خیرەت بوان؛ (مینوی خـرد، احمـد تفضـلی، انتشـارات تـوس، چـاپ - ٢ ؛ــ) هروەها بوان١٣٩١پنجم،

-Pahlavi texts, part III, E.W.West, Oxford University 1885, p 3-115. ــدتقی راشــد محصــل، انتشــارات - ٣ ــدگیھای زاداســپرم، محم ــوان؛ وزی ــوم انســانی و مطالعــات ب پژوهشــگاە عل

"ی دەزگای ئاسیایی زانکۆی پهلوی شیراز. هروەها٧. دەسنووسی ژمارە "د١٣٩٠فرهنگی، چاپ سوم -Pahlavi texts, part V, E.W.West, Oxford University 1987, p 133-182.

گی، ـــــــات فرهنــــاە علـوم انسـانی و مطالعگـــژوهشــارات پــــی، انتشـرفخرایــوی، مھشـید میـبوان؛ روایت پھل - ٤ . هروەها١٣٩٠چاپ اول،

١٢٢

١٢٥

زەند، پازەند و کتب پهلوییکانی تر وەرگیراون. ب گشتی لم کتـبدا ئم کــراون: ئــایینی، کــۆمیتی، رەوشــت، ئفســان و دابــونریتی سبابتــان بــا

کۆمیتی.

@@

-The Pahlavi Rivayat, Accompanying the Dadestan I Denig, By A.V. Williams, The

Royal Donish Academy, 1990. -The Pahlavi Rivayat of Athurfranbag And Faranbag-sros, Part I, B.G. Anklesaria,

Bombay 1969.

١٢٣

@ @@ @@ @

١٢٤

١٢٦

ãòìì†@ð’ói

ãóØóî@õŠòìómZ

ç‡äa‹Ðó÷@õóäbÐó÷ a‡î†ŠíØ@õóäbÐó÷@óÜ@ç‡äa‹Ðó÷ çbÐüm@õóäbÐó÷ ŠóØŠb ŒŠ@õóäbÐó÷@ @

@@@@@@@@

@ @@ @@ @

١٢٥

١٢٧

@ @@ @@ @

١٢٦

١٢٨

فراندن هى ئ هفسان هئ

فراندن: ی ئه فسانه ئهییکی برفراوانی ل هزر، بیروبـاوەڕ، فلسـف، یئفسانی ئفراندن پانتا

ـــوور ـــۆری کولت ـــووی ج ـــش هق ـــۆتوە ک ئوی ـــان گرت ـــژووی میللت و می ئم میللتـانی، بـۆی چـۆنییتی گـانوەی کولتـووربیرکردنوە، ژیـنگ و

وەن تایبتمندیی ئفسانی ئفراندن ل ناو میللت جیاجیاکاندا جیاوازە و خاخـــۆیتی. بگومـــان لو ناوەنـــدەدا ئفســـانی ئفرانـــدن الی میللتـــی کـــورد خاوەن تایبتمنـدی خـۆیتی ک ل ئفسـانی میللتـانی تـر جیـای دەکـاتوە.

تــــی کــــورد لفرانــــدنی میللی ئفســــانئ ک وەیرەڕای ئوە ســــک ئتــوان وەکــوئفســانکانی تــری ــی نی ملمالنفســانــزی ئــزی چــاکی و هه

خراپی، ئفسانی تۆفـان، ئفسـانی رزگـارکر، ئفسـانی کۆتـایی جیھـان و دواڕۆژ و بهشت و دۆزەخ بسر یکوە پرۆسیکی هاوتریب دروسـت

تـاکودەکن ک ب شوەیکی سرنجاکش و لـۆجیکی بیکوە گرـدراون، فسانئ زن و شکۆدار لکی منجامدا بینایئ نن. لک بی کوردی پ

ـــانوەی ئفســـانی (میرچـــا گ ب ،چـــن ـــوای ئفســـانی ب ـــادە) پی ئیلیــــدنی گرد ــــایی ک بر ل ٣٢: ١٤١ون دەســــپدەکات.(وئفران ) ئوە بو وات

ە ل ئاسـمان و زەوی ون ئفرنرابت، ک پکھاتووشتک دەب گردو همووی کوردیــدا بپــی ئاڤســتا و دەق و ئســترە و ...هتــد. ل ئفســانی ئفرانــدن

ور و زەمنــــی ومی زەمنــــی بــــ ســــنون ل مفھــــووپهلوییکــــان، گردوورداردا خـــۆی دەنـــون. وور و شـــونی ســـنوردار و شـــونی بـــ ســـنوســـنو

ــر ــتوە ک دوات ڕــانی دەگ ــدنی زەرڤ ــوایتی ئفســانی ئفران ــۆ ری ئوەش بایتی زەرڤانیــدا زەمن ک خــۆی ل ریــوایتی زەردەشــتیدا دۆزیــیوە. ل ریــو

همان زەرڤانی خواوەندە، واتـا و چمکـی زەمن و شـون رادەسـت دەکـات. رە واتــا لمســکی دوو جــدرا زەرڤــان خواوەنــدشــتر ئامــاژەی پروەک په

جـۆرە لگڵ یک کاتدا هم نر و هم مـی. زەمن نـر و شـون مـی. بمدت ک همایک بـۆ جـوول. بدین وگیشتنی زەمن و شون گردوبیک

١٢٧

١٢٩

ئم ئفسانی ل قۆناغی زەردەشتییتی میللتی کـورد درـژەی پـدەدرت و ــ ســن ــ ســنوئهــورامزدا ل شــونی ب ــی ب ــای وور و ل زەمن ور ک بارەگ

دنــت. ل نــاو ئم وردار بدیووردار و شــونی ســنوخــۆیتی، زەمنــی ســنوردارەدا ک ئفرنــــراوی ومن ســــنوردارە و ل نــــاو ئم زەوشــــون ســــن

ن، ـــد ئهـــورامزدان، ئفرانـــدنی ئهـــورایی و خوقانـــدنی ئهریمنـــی بدی ١.گش دەکن و ملمالن دەکن

ئیلیـــــادە) دەـــــت: ئفســـــانی ریشـــــ و بـــــنچی هروەهـــــا (میرچـــــاونـن و دەگـنوە وئفرنراوەکان، درژە پـدەری ئفسـانی ئفرانـدنی گرد

وە و برەو کۆتـــا ووە، گشـــی کـــردون گـــۆڕانی بســـردا هـــاتچـــۆن جیھـــا) ئفسانی ئفراندنی کوردی رک بم رەوەدا گـوزەر ٣٢: ١٤١ە.(ورۆیشتو

ــــد ی ســــرەکی ئفســــانی کــــوردیی. ســــرەتا یدەکــــات و ئمش تایبتمنـــران و ئینجـــا ـــان ئفرن ـــاو جیھ ـــانی ن ـــان و دیاردەک ـــتوە چـــۆن جیھ دەگ

وە چۆن ئتهـۆی دەگک بوەیچ شـ دەکات و دواجار ب شگ م جیھان ملمالن و دژایتی دوو هزی چاک و خراپ، برەو الوازی هنگاو دەنت.

لم توژینوەیدا باوەڕ وای ئفسان گانوەی سربردەیکی پیرۆزە، بــۆی ل ژیــانی مرۆڤــی رۆژانــی زوو دەورکــی گرنــگ و کــاریگری بینیــوە و

وە. وی مرۆڤ خۆی چسـپاندیک ل بنیاتی بینای بیروباوەڕی ئایینبش وەکوی ئفسانی ئفراندن، پرۆسی بردەوامبـوون و گشـ و یب تایبتی پیرۆزــایی گردو ــار ئفســانی دواوکۆت ۆژ و گیشــتنوە ب بهشــتی ڕن و دواج

ــرین بشــکانی گشــت ــرین و پیرۆزت ــوو. ســرپاکی ئم ئفســانان گرنگت ونبنک پکدنن. بگومان ئایین درینکانی میللتی کورد بدەر لم پرۆسی ئایی

فسانئ دەق تی ئایینی زەردەشتی کتایب کـانی ینین. برینن و درەس ییـــایین شـــوەی ـــوونوە و گشـــی ئم ئ ـــاری بوب ـــورد ل رۆژگ ـــی ک میللت

ە. ونووسراویان وەرگرتو

ل ئفســانی ئفرانــدنی کوردیــدا ب پیــی ئاڤســتا و دەق پهلوییکــان، ئفرانــدن بســر دوو جمســری - ١

ئفراندنی ئهورایی و خوقاندنی ئهریمنیدا دابش دەکریت.

١٢٨

١٣٠

قـــه پی ئاڤســتا و ده یــدا بــهی آوردی فســانه ئه فرانــدن لــه ئه آان: وییه هله په

کی گرنـــگ لشـــفرانـــدن و کۆتـــایی جیھـــان و دواڕۆژ بی ئفســـانئبیروباوەڕی ئایینی، مرۆڤی کۆن پکدنن. ئفسـان و ئـایین وەهـا لنـاو یکـدا

وە کتوەکوتواون کیان لیستئایین دوو گیانی ناو ج)) هاتووە و رەنگپ فسانم هاتبن.))(و ئرهوە ب٧٢: ١٥ک ک وە بـاوەڕ وایکی تریشالیل (

مرۆڤــی زوو ل رــگی ئفســانوە بــوو ئــایینی ناســی؛ چــونک زۆربی هرە ـــدن و دواڕۆژ و ـــایبتی ئوانی ســـبارەت ب ئفران زۆری ئفســـانکان بت

بنمـــایکی ســـرەکی ل نـــاو بیروبــــاوەڕی وەکـــوجیھـــانکی تـــر بـــوون، بـوون. ((بیروبــاوەڕی مرۆڤـی سـرەتایی ل ئفســانکانوە نـدا جگیـرئایینکا

: ٥٩ئـایین دەردەکون.))( وەکـودەسپدەکات و دواتـر ل سـردەم تازەکانـدا، ) ل همان کاتـدا ل ئـایین ئاسـمانییکاندا بـاوەڕ وای لگڵ دروسـتبوونی ١٤

یکمین مرۆڤدا دەرکوتنی ئایین لگڵ . ١یکم مرۆڤ ئایینیش دەرکوتووەــایینکی فرە ــای دەرکوتنــی ئ ــتو ڕبوات ــد و پ ــایینی مســیحی و وەکــوەهن ئ

م ئـایینکی سادە و ساکارە و ئوتنی ئایینواتای دەرککو بب ،ئیسالم نیی ی کیـنوەه و ئـایینکی تـر ئواتـای ب .یفسـانمان ئسادە و ساکارە ه

ان پــدراوە، ئو بیروبــاوەڕانن ک ئمــۆ لالین دیــن ئاســمانییکان ئاماژەیــ ـــایین ـــۆ دەرکوتنـــی ئ ـــاغیک ب ـــوونت بن ـــر ب ب ئفســـان ناســـراون و دوات

. ٢مزنکان

١ - م ئــــایینرجواوی بــــاس کــــراوە و وەکــــو ســــتب م پرســــکــــانی دینــــی زەردەشــــتیدا ئئایینیی دەق ل

ســمانییکان، بتــایبتی وەکــو ئــایینی ئیســالم پیــوای دیــن لگڵ ئفراندنــدا دەرکوتــووە، بــۆ نمــوون ل ئا(بنـــداهش)دا هـــاتووە: ئهـــورامزدا ل روونـــاکی، راســـتگۆیی ئفرانـــد و ل راســـتگۆیی پیڤـــی پیـــرۆزی

هۆینراوان بفرنجامی ئفراندن و ئرەتای ئس فراند کی ئ(ئیریڤهونئ) یـڤم پت. ئوە ئاشکرادەب ) ٣٧: ١٠٤پیرۆزە ب گیانی دین دادەنرت، چونک دین لگڵ ئفراندندا بدی هاتووە.(بوان؛

لم تـــوژینوەیدا بـــاوەڕ وای ک ئفســـان هگـــری بـــارکی ئـــایینیی و بـــۆ تگیشـــتن و درک پکـــردن و - ٢کی پیــرۆز و ئاســمانی ل ئفســان رامنرــت. ئفســان دۆزیــنوەی ئم بــارە ئــایینیی، دەبــ وەکــو دیــاردەی

چیرۆککی درۆیین و دوور ل راستی نیی، بکـو گـانوەی چیرۆککـی راسـت ک ل رۆژگـارکی دووردا رووی داوە و مرۆڤی رۆژانی زوو هوی داوە ل رگی بیرکردنوەی ئفسانیی هۆکـاری روودانکیـان

یکردنوانی ک لالین مرۆڤــی رۆژانــی زوو ل رــگی هــزری ئفســانیی بــۆ خــۆی شــی بکــاتوە. ئم شــ ـت، چـونکسـت و بچـووک دابنرکی پتبـاب ب فسـاننـاکرێ ئ بـۆی ،فسـانت ئیدەگوترۆ پمکراوە، ئ

ناوەڕۆککی پیشاندەری توانین و بیروباوەڕی بابوباپیرانمانن.

١٢٩

١٣١

ـــورد ـــوک ـــدا وەک ـــاغی فیکری ـــدین قۆن ـــژوو ب چن ـــی م نتوە ب درژای ــرۆڤ ب ــدا م ــاری کۆن ــدراوە ل رۆژگ ــاژەی پ ــوە. هروەک پشــتر ئام تپڕی

کی ئوەیر و خودی خـۆی دەڕوانـی و بیرکردنجیھانی دەوروب یی لفسانفسانئ وانینم تر ئیدواتر هییان (کانئاسـمانیی رەتایی دیـنئایینی سـ)

بوون بنمایک بۆ بیروباوەڕی ئایینی و هر ئم ئایینانش بوون هۆکارـک ک بۆ رکخستنی کـۆمگ و یاسـاکانی ژیـان، بـۆی ئدەبیـاتی مزداپرسـتی

بــــریتیی ل ئاڤســــتا و دەق پهلوییکــــان هگبیکــــی لبــــن نهــــاتووی ئفسانکانی میللتی کوردن.

بگومــان ئاڤســتا ل چنــد قۆنــاغکی جیــاوازی مژووییــدا پڕش و بــوبـووە بووە و دیسان کۆکراوەتوە و هرجارە بشک و پـارچیکی لـ ون

نــدێ شــتی خــراوەتر. دواجــار ئاڤ و هکاندا ســرۆژگــاری ساســانیی ســتا لکــــۆکراوە و ل کتبکــــی مزنــــی بیســــت و یک نســــکیدا رکخــــراوە. دوای

خانی ئیمپراتـۆرییتی ساسـانی و جگیربـوونی ئیسـالم، ئم ئاڤسـتایش وروبوون و تنیا چند بۆوە. زۆربی هرە زۆری نسککانی ون پڕش و بوکی لــشــــژی بدر شــتر بپ می بــاسمــاوە کشــتبــی هکت کــراوە. ل

ــــورتیکی ســــرجم نســــککانی ئاڤســــتای ســــردەمی ــــنکرددا ک ک دیســـتایی ب نـــاوی (چیھـــردات ساســـانییکانی تـــدا تۆمـــارکراوە، نســـککی ئاڤ

نسک) تایبت بووە ب ئفسانی ئفراندن، قۆناغکانی ئفرانـدن، ئفرانـدنی ئهـریمن و ملمالنـی نـوان هـزی ئهورایی و مینـۆڤی و مـادی، خوقانـدنی

ـــان و ـــایی جیھ ـــی و کۆت م ملمالننجـــامی ئـــا ئ ـــی و چـــاکی و هروەه خراپیی دەبـت سـرچاوەیکی یبهشت و دۆزەخ. ناوەڕۆکی ئم نسـک ئاڤسـتا

بارەت بســ کان کردەمی ساســانییکــانی ســوییهلپ ــبرەکی بــۆ کتســوسـت: بـابتی ووون. (ئی. و. ڤست) دەنئفراندن و مردن و کۆتایی جیھان ب

رم، کش و بژاردەکــــانی زادیســــپکــــانی بنــــداهوییهلپ ــــبرەکی کتســــسبارەت ب ئفراندن و ملمالنی هزی چاکی و خراپین ل چیھردات نسـکی

)١٦: ١٩٦ئاڤستا وەرگیراون.(لــرەوە دەردەکوــت یکــک ل نســککانی ئاڤســتا ب نــاوی چیھــردات

رخـاننفرانـدن تی ئفسانوەی ئانم سک، بۆ گر ئکرابـوو و دواتـر هــداهش و ــب پهلوییکــانی بن ــۆ نووســینی کت ــاغیک ب ــت بن ش دەبســکن

١٣٠

١٣٢

ون، ئاسمان، زەوی و مرۆڤ و ...هتد وزادیسپرم ک باس ل ئفراندنی گرد دەکن.

یـــی باســـی ل بشـــ جیاجیاکـــانی ئاڤســـتادا زۆر ب کـــورتی و ب خرائفراندن کراوە. هۆکارەکشی بۆ ئوە دەگڕتوە ک ل ئاڤستادا نسـککی

کرابـوو، بـۆی هسـت بوە کـراوە پویسـت ب تایبت بۆ ئم بـابت ترخـاندرژنووســی ناکــات و ل هر شــونک پویســت بووبــت تنھــا ئامــاژەیکی

ی زیــاتر بــۆ یانیــارە خــونر بــۆ دەســکوتنی زوکــردو خــرای پــدراوە و وایچیھردات نسک بگڕتوە، بم بداخوە لکاتی ئستادا ئم نسـک لبر دەســتدا نیــی و چیھــردات نســک یکــک ل نســک ونبووەکــانی ئاڤســتای ــداهش و ــوونی ئم نســک، کتبــی بن ســردەمی ساســانییکان. ل کــاتی نب

تـر یارمتیـدەرکی چـاکن بــۆ بژاردەکـانی زادیسـپرم و کتـب پهلوییکــانیـــردن ل ئفســـانی ـــدن و م ـــان ئفران ـــرنگ ک هم ـــۆینوە لم پرســـ گ لک

.کوردیی سبارەت ب بابتی ئفراندن پویست سرەتا بش جیاجیاکانی ئاڤسـتا ــب ک ب گاتاکــان ناســراوە و م کتشــی ئــرین ب ــنوە. ل گرنگت بســر بکی

، باسی سـرەتای ئفرانـدن کـراوە. ل بنـدی ودەکانی خودی زەردەشتنوسرـــی دوو ٣٠ی یســـنی ٤و ٣ ـــدن ب دەرکوتن ـــدا ســـرەتای ئفران ی گاتاکان

و ئوی تریـان ان چاکیی یگیانی برایی دەسپدەکات. یکک لم گیان براییـــان و وکوتـــن و رخـــراپیی. ب بریک ـــان، ژی ـــوونوەی ئم دوو گی وبڕووب

رەدا ژیان واتا دەرکوتنی جیھانی بوون و ئاسـوودەیی و دن. ل مردن بدیی ئفرنراوەکـان و مـردن واتـا لنـاوبردن و لکترازانـی شـیرازەی یبختوەر

یی ئفرنراوان. یجیھانی بوون و مرگ و رەنجڕۆب وردبـــــوونوە لم ئفســـــانی دەردەکوـــــت زەردەشـــــت لکــــــاتی

بنمـــا رەســـنکانی ئفســـانی گکردنـــی بنمـــای ئفســـانی ئفرانـــدن،ئفرانـــــدنی زەرڤـــــانی بالوە پســـــند بـــــووە، بـــــۆی ئفســـــانی ئفرانـــــدنی مزداپرستانی لسر بنمـای ئفسـانی ئفرانـدنی ئـایینی درینـی زەرڤـانی

ر، خواوەنـدی وداڕشتووە. ل ئایینی زەرڤانیـدا زەرڤـان واتـا زەمنـی بـ سـنوودی خـۆی، دوو جمسـری بدیھـنری تاک و تنیـای و هر ئوە ک ل خـ

وناکی ودنت ک یککیان تاریکی رەها و ئوی تریان ر جیھانی بوون بدی

١٣١

١٣٣

.م دوو ١رەهـــــایـــــانی ئ ـــــا ئرکـــــی بدیھن ـــــان تنی لم ئفســـــانیدا زەرڤجمسرەی ل ئستۆی، چـونک دوای لدایکبـوونی ئم دوو هـزە ل زـدانی

دە پاشکش دەکات و ئرکی ئفراندن دەکوـت زەرڤانوە، ئیتر ئم خواوەنی گاتاکــان لدایکبــوونی ئم دوو ٣٠ســر شــانی ئم دوو هــزەوە. یســنی

دنتوە، بم لم یسـنیدا چمکـی لدایکبـوون دەگـۆڕێ بـۆ هزەمان بیرجۆرە ئفسانی دەرکوتن و هرگیز باس ل زەرڤان ناکات. ل گاتاکاندا بم

: ئم دوو هزە گدراوەتوەدەرکوتنی )),Ta ,At ,Uiiniam ,eiiuruoap ,AY ,AmVY

,AnvfaX ,mvtAuursa ,Acihanam ,AcihacaW ,iOnaqoaiikS ,Ih ,OiihaW ,Acmvka ,Acsl ,Oh$lduh ,Svrv ,AcAiiCIW ,TiOn

,Oh$ldZud(( ـــا ـــانی ب ـــرین و ل ســـرەتادا ل جیھ ـــوی یکت خ ک ـــان ((ئو دوو گی

–ی ل هــزرو گوتــار و کــردار و ئوی تریــان -چــاکی–ەرکوتــن، یککیــان دی ل هزر و گوتار و کردار، پیاوی زانـا لنـاو ئم دووە دەبـ چـاکی -خراپی

هبژرت نک خراپی)).)),AcTa ,Taiih ,At ,mVh ,Uiiniam ,mvtEasaj

,mIuuruoap ,eHad ,AcmEag ,AcmItiAiija ,AcAqaY ,Tah$a ,mvmvpa ,Suh$a ,OtSica ,m&tauugvrd ,Ta ,enoaCa ,mvtSihaW ,Onam((

ــاکی - ١ ــا (ئهــریمن) و روون ــاریکی رەه ــورد، ت ــایینی ک ــۆینوەیدا ل بشــی ئ ــا (ئهــورامزدا)ی لم لک رەه

کورتیکی ئفسانی ئفراندنی زەرڤانی نووسراوەتوە. لم ئفسـانیدا نـاوی ئهـریمن و ئهـورامزدا هاتووە، بم بکاربردنی ئم دوو ناوە لجیاتی تاریکی رەها و رووناکی رەها بۆ دوای دەرکوتنی ئایینی

ــاوە وەکــو دوو رۆی زەرڤــان بــۆ ســردەمی دوای زە ــا بکــاربردنی ئم دوو ن ردەشــتی دەگڕــتوە. وات زەردەشت دەگڕتوە نک ل سرەتادا بم دوو ناوەوە ناوبرابن.

١٣٢

١٣٤

(مینیــوو)ە ب یک گیشــتن، ژیــان و مردنیــان ((کاتــک ئم دوو گیــانهنا، هر لبرئوەی ل دواڕۆژدا درۆپرستان ل ناپـاکترین شـون و بدی

١پیەوانی راستی ل پاکترین و خۆشترین شون بهرەمند دەبن)).ییدا ناوی زەرڤان ساوەتوە و ئامـاژە ب دەرکوتنـی یم دەق ئاڤستال

دا ئامـاژە بوە دراوە ک ئم دوو ٢، بنـدی ٤٥دوو گیان دەکات. ل یسـنی ـــان برای ـــان گی ـــزە ی ـــه ـــاکی و ی ـــانی پ ـــا گی ـــان (ســـپنتمینیوو) وات ی ناوی

بوە دراوە ک (ئنگرەمینیـــوو) واتـــا گیـــانی خـــراپیی. ل گاتاکانـــدا ئامـــاژەســپنتمینیوو لالین ئهــورامزداوە ئفرنــراوە. لالیکــی تــرەوە ل هــیچ ــــورامزداوە ــــوو لالین ئه ــــاژە بوە ندراوە ک ئنگرەمینی شــــونک ئام

، ئنگرەمینیـوو ٣ی بنـدی٣٠ئفرنرابت، بم ئگر بپی دەقـی یسـنی ـــــووش لالین خـــــوی ســـــپنتمینیوو بـــــت، ئوە بگومـــــ ان ئنگرەمینی

ـــراوە. بم ـــورامزداوە ئفرن ـــت زەردەشـــت ل یکم ئه وجـــۆرە دەردەکـــورامزدا ل شـــون ـــدا، ئه ـــوەی پرۆســـی ئفراندن چوارچ ـــاودا و ل هنگزەرڤان دادەنت. هر ل خـودی گاتاکانـدا ب ئاشـکرا دەگوترـت ئهـورامزدا

یھــــنری ســــرجم بــــوون و خواوەنــــدی تــــاک و تنیــــا و ســــروەر و بدجــــــۆرەی دا ئم بــــــابت بم)٥و٤و٣(، بنــــــدی ٤٤ون. ل یســــــنی وگرد

ژنراوە:وخوارەوە ورو ل ی کســو کئ ــیوە، کهــورا ئاگــادارم بــکی ئــت دەپرســم ئل))یکمـــین رۆژی ئفرانـــدنوە، بـــووە بـــاوکی راســـتی، کـــی ئوەی رـــەوی

کرد، کـی ئو کسـی ب هـۆیوە یشانخوالنوەی خۆر و ئسترەی دەسنجــار بتــاڵ؟ مزدا دەموێ ئوان و زۆر جــار پــە و هنــدێ مانــگ هنــدێ

)٣شتی تریش بزانم.))()),Tat ,ABq ,Asvrvp ,Svrv ,iOm ,AcoaW ,Aruha

,Ansak ,Aq&z ,Atap ,AiihaCa ,Oiiuruoap ,Ansak ,gNVF ,AcmVrats ,Dad ,mvnAwda ,Vk ,AY ,lm ,ItieiiCxu ,Itiasfvrvn ,DaBq ,TIcAt ,Adzam ,ImvsaW ,AcAiina ,eyudIW )((٣(

: ٢٠٠) و هروەهــا (٦-١-١٠٥: ٢٠٥بشــی گاتاکــانی ئاڤســتا ب تــایبتی( ٣٠ی یســنی ٤و٣بــوان؛ بنــدی - ١

)١٨٢-١٧٥: ٣٩) و (١٤٣ :٥١) و (٣١-٣٠

١٣٣

١٣٥

ل م زەویـیراگـری ئ ـیوە، کهورا، ئاگـادارم بـکی ئت دەپرسم ئل))ت خوارەوە، کی بدیھنری ئـاو خوارەوە و ئاسمان (ل سرەوە) ک ناکو

ـــــرد، ئ ـــــی ک ـــــری تیژڕۆی وری فـــــا و ه ـــــی ئوەی ب ـــــا، ک ی مزدای و گی )٤بدیھنری دەروونی پاک.))(

)),Tat ,ABq ,Asvrvp ,Svrv ,iOm ,AcoaW ,Aruha ,Ansak ,Atvrvk ,Acm&z ,Vda ,Acslban

,SiOtsapawa ,Vk ,Opa ,Acslrawru ,Vk ,iAtAW ,Acsaybiamn&uud ,DvgoayY ,UsA ,Ansak

,SuVh$aW ,Adzam ,Sim&d ,Oh$anam )((٤ (

ونـاکی وئهورا، ئاگـادارم بـکوە، کـی بدیھـنری ر ((لت دەپرسم ئیودەبخش و وریـایی، کـی وود و تاریکی، کی بدیھـنری خوی ئاسـوبس

بدیھــنری برەبیــان و نیــوەڕۆ و شــو ک بانگشــی خکــی دەکــات بــۆ )٥نوژکردن.))(

)),Tat ,ABq ,Asvrvp ,Svrv ,iOm ,AcoaW ,Aruha ,Vk ,lpAuuh ,Acslcoar ,Tad ,Acslmvt ,Vk

,lpAuuh ,AcmvnfaF ,Tad ,AcAmEaz ,Vk ,AY ,lCu ,ABqip-mVra ,AcApaCx ,lY

,SIrqOanam ,mvtNawh$Odzac ,Aiihaqvra)((٥(

زەردەشت ب وەمکی کورت و راشکاوان ئم پرس یکالیی دەکـاتوە دەدەم ئی مزدا بیـــــــــــــارمتی دا دەـــــــــــــت: ((...هوڵ٧و ل بنـــــــــــــدی

) هروەهـا ١٩٩: ٥١ون بناسـم.))(وگرد همـووپنتمینیوو تۆ ب داداری سب ئاشـــکرا دەگوترـــت: ((ئی مزدا تـــۆی بـــاوکی ســـپنتمینیوو، ئی ئو نهـــومڵ ڤگـــژ لفرانـــد و دوای راوخۆشـــیت ئ ل ی جیھـــانی پـــســـک

کــی تــر ) لالی٢٢٧: ٥١بیــارمتی ئــارمیتی ئاســایش و ئاشــتیت دامزرانــد.))(ـــۆی ـــاوکی ڤهـــومن، ت ـــۆی ب ـــۆی ئنجـــام، ت ـــۆی ســـرەتا، ت گـــوتراوە: ((...ت

) بگومــــــان ئم دەقــــــان ئامــــــاژەیکی ١٥١: ٥١بدیھــــــنری راســــــتی...))(راستوخۆن بۆ ئوەی بگوترێ، ئهورامزدا خواوەنـدی بدیھـنر و تـاک و

.نیایت

١٣٤

١٣٦

وردیدا:فراندنی آ ی ئه فسانه ئه ن یان آات له مه وری زه دهبگومـــــان زەمن ل ئفســـــانی ئفرانـــــدنی کوردیـــــدا چ ل ئفســـــانی ئفرانـــــدنی زەرڤانیـــــدا و چ ل ئفســـــانی ئفرانـــــدنی زەردەشـــــتیدا دەور و نـــی بـــفرانـــدنی زەرڤانیـــدا زەمئ ل .یکجـــار زۆری هکی یرییکـــاریگ

ــاریکی و روســن ــنری دوو هــزی ت دیھم دووور بدایکــی ئ و ب ــاکیی و ونلالیکی تر ل ئفسانی زەردەشتیدا کاتـک ئهـورامزدا ل دادەنرت. هزە

ک زدایــورام ــت، ئوە ئه ر دادەنرــن دیھــدی ب ــان ب خواوەن شــون زەرڤزەمن بدی دنت، چونک برلوەی بیاری ئفراندنی ئفرنراوەکان بدات،

ورەوە ومنـی بـ سـنسرەتا زەمنی ب سـنوور بدی دنـت و ئینجـا ل زەوردار ک ئویش بریتیی ل زەمنکی دیاریکراوی دوازدە هزار وزەمنی سن

ە:وسا، دنت کایوە. ل بنداهشدا هاتوـــ کـــات ئهـــورامزدا ئفرنراوەکـــانی بدی ـــی ب ـــا، ســـرەتا زەمن هن

وری ئفرانـد، چـونک برلوەی دوو هـزی ئهـورایی و ئهریمنـی بر وسنسنی واوی بتن بون، زەموک بک بـ نم زەمزدا لهورامور بوو و ئ

رداری ئفرانـــــد. ل ســـــرەتای ئفرانـــــدنوە ک وســـــنوورە زەمنـــــی ســـــنوــد، ــاکوئفرنراوەکــانی ئفران ــایی ک ئهــریمن پکــی دەکوێ، دوازدە ت کۆت

ی یــ) ل کتبــی دیــنکردی ســیمدا گرنگ٣٦: ١٠٤ردارە.(وهزار ســا ک ســنوئفرنراوک چ ل کاروکردەوەدا و چ ل همووکراوە ک زەمن بوە دیاری

(ببوونھــاتن)دا ملکجــی زەمن. ببــ بــوونی زەمن هــیچ ئفرانــدنک بدی) جگ لوە زەمن ل خودی خۆیـدا، هرمـان و درەنگـژی واتـا ٥٩: ٤١نایت.(

) بپـی ٢٩٧: ٤١ن.(جوول و ببوونھاتنک پابندی زەم همووب سنوورە. ئم دەقان زەمن رۆکی گرنگ ل پرۆسی ئفراندن و بردەوامبـوونی ئم پرۆســیدا دەبینــت. ریشــی ئم تــوانین ب گشــتی بــۆ ئــایینی زەرڤــانی

.دەگڕتوە

فراندن و خولقاندن: ئه دوالیزمیــایبت ــدا بت ــدرا، ل ئاڤســتای کۆن ــاژەی پ ی ل هر وەک ل ســرەوە ئام

بشی گاتاکاندا ئهورامزدا ب خواوەندی تـاک و تنیـا و بدیھـنری گشـت

١٣٥

١٣٧

ــاهیتی ــت، بم ل (یســنی هپتنگ ــوون دادەنر ــۆ ١ب ــگ ب دا وردەوردە ر(ـــ ـــۆ نم ـــت. ب ـــدن خـــۆش دەکر ـــن ئو ودوالیزمـــی ئفران ون: ((ســـتایش دەکی

اککانی ئفراند، ئهورامزدایی گیانداران و راستی ئفراند. ئاو و رووەک پ) لم دەقدا ٣٥: ٥٤ونـاکی و زەوی و ســرجم شــت باشــکانی ئفرانــد.))(ور

ـــاک و ســـرجم شـــت باشـــکان ـــدنی پ ـــنری ئفران دیھب زدا بـــورام ئهدانــراوە. هروەهــا ل شــونکی تــر ل برامــبر ئوەدا، ئامــاژە ب خوقانــدنی

وەکــــو ل کـــار بخرـــت، ئهریمنـــی دەدرـــت و بـــۆ ئوەی ئم خوقانــــدنوە ک دەب نیایشی ئهورامزدا بکرت: ((نیـایش دەکیـن ب وئامۆژگاری هات

مبستی ل کارخستن و دوور کردنوەی ئهـریمن ب خوقانـدن بـۆگن و ی...))( پـــکترســـییم نیش ٧٩: ٥٤لهـــریمئ واتگیـــانی ناپـــاک، وەکـــو) ک

ک ل ئفرانــدنی ئهــورامزدا جیــای. خــاوەنی خوقانــدنی تــایبت ب خــۆیتی کـــراوە و ل ســـترجئاشـــکرا ب ـــدا زۆر ب ســـتای نوئاڤ ل ـــاوازیی ئم جی

وە: هر دوو هـزی چـاکی وی (فروەردین یشت)دا هـات٧٦، بندی٢٣کرتی ــدن کــرد.((ب و خراپــی دەســتیان ــدن و خوقان ) بم جــۆرە دوو ٧٦: ٥٦ئفران

انی ئفرانــــدنوە ک خــــۆی ل دوالیزمــــی هــــزی بدیھــــنر دــــن گۆڕەپــــخـوقنری ووەکـبدیھنری شت باشکان و ئهـریمن وەکوئهورامزدا

ــات. ــان پناســ دەک بســتن ب ل دەق پهلوییکانیشــدا ب پشتشــت خراپک روەک لوە هـــــۆت ـــــی ب ـــــوێ ئم پرســـــ تواو یکالی ـــــی ئاڤســـــتای ن دەق

ە: ((ئــایینی راســتی بــریتیی ل دوو (بــن)ی، و(بژاردەکــانی زادیســپرم)دا هــاتوی رەهای و دوور ل خـراپیی، ویسـتی یبوجۆرە ک ئهورامزدا پاکی و باش

همــــــووی رەهــــــای و دوور ل یــــــئو تنیــــــا چــــــاکیی. ئهــــــریمن خراپ)((.ک٣٥: ١٢١چاکیی(

دوالیزم ل ئفراندندا ب واتای دەرکوتنی دوو هـزی ئاسـمانی یـان دوو ەنــدە. پرســی دوالیزمــی ئفرانــدن و خولقانــدن ل ئاڤســتای نــوێ و دەق خواو

ــــایی ــــاک و تنی ــــای ک ت ــــت. بو وات ــــر دەب ــــدا بتواوی جگی پهلوییکانــوێ و وەکــوئهــورامزدا ــدا، ل ئاڤســتای ن ــنر ل گاتاکان دیھــدی ب خواوەن

٣٥یسنی هپتنگاهیتی یان (یسنی حوت ها) حوت ها یان سروودە و ل بشی یسـنکان، یسـنی - ١

ی بۆ ترخان کراوە. ل رووی ناوەڕۆک و زمانوە ل گاتاکـان نـزیک و لگڵ گاتاکـان و سـ نـزا ٤١تاکو پکدنن. سرەکییکی ئایینی زەردەشتی، بشی ئاڤستای کۆن

١٣٦

١٣٨

یمن دەق پهلوییکانـــدا جگـــای خـــۆی ب دوالیزمـــی ئهـــورامزدا و ئهـــر دەدات.

ــی و ــا نی ون ب وگرد همــووئیتــر ئهــورامزدا خواوەنــدی تــاک و تنیــــورامزداوە بدی ــــانییوە، لالین ئه ــــاش و خراپک ــــراوە ب گشــــت ئفرن

ونـاکی و بـوونی ون؛ بکـو ئهـورامزدا تنیـا بدیھـنری جیھـانی رونهاتوــان ئهــر ــوو ی ــراوە باشــکان و ئنگرەمینی یمن خــوقنری چــاک و ئفرن

ل .کانڕانییگــریس و شــنراوە نقجیھــانی تــاریکی و بــوونی خراپــی و خــوئاڤستای نوێ و دەق پهلوییکاندا دوالیزمی هـزی چـاکی و هـزی خراپـی

تکیان باشی و ر دکی نـراوە یوناکوئاراوە کفرری ئـندیھو ب ی رەهایەهای و خوقنری گشت خوقنراوە ی ریپاککان و ئوی تر خراپی و تاریک

.کانی ناو جیھانی بوونڕانییناپاک و ش لرەوەی ک پرسی دوو خواوەندی و ئفراندن و خوقاندن تایبتکانیان

هــدەدات و ئهــورامزدا و ئهــریمن دەکون نــاو بــازنی ملمالنــی ســردای دەبـت گۆڕەپـانی ژیان و مردن، ئم جیھانش ک ئفرنراوی ئهورامز

هرکــام لم تــاکوئم شــڕ و ملمالنــی و مــرۆڤ تیــدا سرپشــک دەکرــت، و دەکـات. ئم دوو رـگی بـریتین ل ودوو رگی هبژرت ک خۆی ئارەز

ــدەدا هر رــگی راســتی ئهــورایی و رــگی چوتــی ئهریمنــی. لم ناوەنۆخۆیـان کـش بـکن. هـزی دەدەن مرۆڤ ب دوو هزی چاکی و خراپی هوڵ

ـــی بختوەر وـــورایی) ه ـــاکی (ئه ـــچ ـــانی ی ـــارکردنی جیھ ـــرۆڤ و رزگ ی م قانــدنی خوــگر ل (نــیهریمئ) ــزی خراپــینــراوی خــۆی دەدات و هفرئــردن و ــرۆڤ و ورانک ــی م ــدا بردن الڕ ــی ب وی، هکڕانییــریس و شــ نگ

پــــی ئفســــانی بــــۆگنکردنی جیھــــانی ئفرنــــراوی ئهــــورایی دەدات. بمـــاواز و دژیک ـــان جمســـری جی ئفرانـــدنی کـــوردی دابشـــی دوو جـــۆر ی

دەکرت: ١خوقاندنی ئهریمنی -٢ ئفراندنی ئهورایی - ١

ل ئاڤستادا هروەک چۆن دوو هزی ئهورایی و ئهریمنی هی، وشی ئهـورایی و ئهـریمنیش لـک - ١

جیان. واتا بزۆری کردەی ئهـورایی و ئهریمنـی ک ل شـوەدا یک شـت بـن، دوو نـاوی جیـا یـان دوو ل ئاڤســـــتادا ب شـــــوەی فرمــــانی جیایـــــان بـــــۆ بکـــــار هـــــاتووە، بــــۆ نمـــــوون: ئفرانـــــدنی ئهـــــورایی

)svraBq,Arf قانــدنیردا خورامــبب واتــای رســکاندن هــاتووە و ل ب (ــسر) رەگــی س) لفراتــوەر

١٣٧

١٣٩

ئفرانـــدنی ئهـــورایی بـــریتیی ل ئفرانـــدنی پـــاک و بـــگرد و راســـت و ـــاڕکییک و ـــاکی و ن ـــدن دوورە ل گشـــت ناپ رەوانـــی ئهـــورایی. ئم ئفران

ت ب ئهــورامزدا، ئم خواوەنــدە بدیھــنری ســرجم بــوونی پــاک و تــایبی رەهـای. ل بشـی یسـنکان، هـای یونـاک، رازاوە و راسـتوئفراندنکی ر

جـــۆرە ئامـــاژە ب ئفرانـــدنی پـــاک و بـــگردی ئهـــورایی بم ١، بنـــدی ١٦دەکرـــت: ((ســـتایش دەکیـــن ئهـــورامزدای پـــاک، رەتوو(ســـروەر)ی پـــاک، مزنترین ئیـزەدی پـاک، بهزتـرین بدیھـنری جیھـان، داتـار و بدیھـنری

ــدنی پــاک(ی ئهــورایی).)) هروەهــا ل یســنکان، هــای دا ١، بنــدی٥ئفرانوە: ((ئستا ستایش دەکین، سروەری و مزنی و ئفرانـدن رازاوەکی وهاتوەک وند. ئاو و ر(راستی و پاکی) ئفرا (ئهورامزدا) ک جیھان و ئش ئو

وناکی و زەوی و سرجم شت باشکانی ئفراند.))وپاککانی ئفراند، رخوقاندنی ئهریمنی بریتیی لو خوقاندن بـۆگن و نگـریس و چوت و ناڕکی ک لالین ئهریمنوە خوقـاوە. ئهـریمن مزن و خـوقنری

خوقاندنکی تاریک، بۆگن دو و دڕنج و گشت بوونوەرە شڕانییکان وجــۆرە بم ٦، بنــدی ١٩و درۆی رەهــای. ل بشــی ڤیــدەئیوەداتا، پرگردی

:نییــــــریم ــــــانی ئه ــــــوقنری جیھ ــــــریمن خ ــــــاژە بوە دراوە ک ئه ئام(ئهریمنی) دیسـان پیگـوت: ((ئهریمنی فبازی خوقنری جیھانی ناپاکی

((.بناو منراوەکانم لقخو ــــای ل ــــدی ٥٢بشــــی یســــنکان، ه ــــورایی و ٤، بن ــــدنی ئه دا ئفران

ــاس ــکوە ب ــدنی ئهریمنــی پ کــراون: ((ستایشــی ئمشســپنتکان خوقانـــاڕینوە ـــاکودەکیـــن و شـــادومانیان دەکیـــن و لیـــان دەپ ئم خانومـــان ت

(ئهــــورایی) بپــــارزن و ســــرجم بپــــارزن و ســــرجم ئفرانــــدنی پــــاک(ئهریمنی) لنـاو بـبن.)) ل کتبـی بنداهشـدا بدرـژی گخوقاندنی درۆڤ

باســــی ئفرانــــدنی ئهــــورایی و خوقانــــدنی ئهریمنــــی کــــراوە. ئفرانــــدنی ی ناپاک همووودن و خوقاندنی ئهریمنی وی پاک و بسهمووئهورایی

و پ زیانن. ئهریمن ل برامـبر هر ئفرانـدنکی پـاکی ئهـورایی، دەسـت

ــای دروســتکردن هــاتووە. لم tvrak,Arf( ئهریمنــی ب شــوەی فراکرــت) ل رەگــی (کــردن) ب واترابـــت، ئفرانـــدنی ئهـــورایی و لکـــۆینوەیدا بـــۆ ئوەی رەچـــاوی دۆخـــی واتـــایی ئم دوو پرۆســـی ک

خوقاندنی ئهریمنی بکار براوە.

١٣٨

١٤٠

جــۆرە ئفرانــدنی ئهــورایی و خوقانــدنی خوقانــدنکی ناپــاک دەبــات، بمبــۆ ننی دهریمدا هات ئبم کتوە. لروکای زدا لهورامی خـۆی، یوناکووە: ئ

ی پـــاکی )١ئفرنراوەکـــانی ئفرانـــد. ســـرەتا زەمن، ئینجـــا (ڤیـــو پیـــکریـــد ـــاکوئفران ـــدا هاریکـــاری بـــت. ئهـــریمن ل ت ـــاریکی خـــۆی، ل ئفراندن ت

رەنرەتا (ڤقانـــد. ســـنراوەکـــانی خوققانـــد. ٢خونی خوی کاولکـــاری بـــۆگ(ناکی، راسـتگۆیی ئفرانـد و ل راسـتگۆیی پیڤـی پیـرۆزی وئهورامزدا ل روئیریڤــون ــراوان ٣(ئه ــدن و ئنجــامی ئفرن ــد ک ســرەتای ئفران )ی ئفران گیـانی دیـن دادەنرـت، چـونک دەبـت. ئم پیـڤ پیـرۆزە ب بهۆیوە ئاشکرا

ە. ئینجـــــــا ئهـــــــورامزدا شـــــــش وهـــــــاتو دیـــــــن لگڵ ئفراندنـــــــدا بدیجیھـانی بـوونن. ئهـریمن درۆی ئمشسپنتکانی ئفرانـد ک سـروەری

ــد.( ــوانی خوقان ی دکان، کــۆمنتســپشمر ئرامــبب ــد و ل : ١٠٤خوقان٣٧-٣٦ (

ئهــورایی و خوقانــدنی ئهریمنــی، ئم دوو جمســرە واتــا ئفرانــدنی نـــاو ملمالنـــ ونکـــدا دەکڵ یگهـــورایلفرانـــدنی ئوە ئو دواجـــار ئ ک

ـــدنی ـــاک، بســـر خوقان ـــدنی پ ـــان و ئفران ـــرۆڤ چاکخوازەک ـــارمتی م بی ئهریمنی سردەکوت.

شوەکانی ئفراندن

فسانئ وردی دەقر بگوەيئننرکانی کـوردی بخـووە ئاشـکرا ییئدەبــت ک ئفرانــدن ل ئفســانی کوردیــدا ل جمســر و شــواز و قۆنــاغی

ە. ســرەتا باســی دوو جمســری ئهــورایی و ئهریمنــی وجیــاواز پکھــاتویدا دەخرن برباس. بپی ەکانی ئفراندن ل ئفسانی کوردکرا. ئستا شو

فرانـــدن ب دوو شـــوەی دەکوـــت ئ ئاڤســـتا و دەق پهلوییکـــان بدیـــار دەچت ک بریتین ل: جیاواز بڕوە

١ - ســتا و دەقــی ئاڤپکــاربراوە. بیو و ڤــایو بنــدەرڤوەی تــری وەکــو ئشــ ب ک وایی هنــاوی فریشــت

ــۆ ــوە. ب د یــوی ناپــاک کــر ڤ ــزەدە و ئوی ت ــاک ک ئی ــان ڤیــوی پ ــو هن؛ یککی پهلوییکــان، دوو ڤی . ٦٣٤: ٨٩ی زیاتر بوان؛ زانیار

. ٦٣٨: ٨٩ناوی دوی شهوەت و خوقنراوی ئهریمن. سینبولی زینای. بۆ زانیاریی زیاتر بوان؛ - ٢٣ - .ی ئایینی زەردەشتییکرەکیینزا س س ک لکی

١٣٩

١٤١

ئفراندنی مادی (گتیایی) -٢ ئفراندنی مینۆڤی (گیانی) -١

ئفراندنی مینۆڤی ئو ئفراندنی ک تیدا ئفرنراوان بشـوەی رۆحـی ـــ ـــ ج ـــکرن. ل ســـرەتادا هم وو بب ـــ پی ـــراو و ب ول، دەرهســـت، نبین

ــورایی ــدنی ئه ــا ئفران ــۆڤی وات ــی بشــوەی مین ــدنی ئهریمن و هم خوقان . ١گیانی بوون

رن، بیکنراوان خاوەن پفریدا ئت ک یفراندنو ئفراندنی مادی ئئ ن و بکـان خـاوەن چاو دەبینرنراوە مادییفرئ رکام لن. هدەست دەگیر

پیکر و سیمای تایبت بخۆیانن. فسانئ رەی دەقگووەی مینـۆڤی ییبشـرەتادا بس فراندن لکان ئی

لپــــا ٢بــــووە و بــــۆ مــــاوەیکی دیــــاریکراو هر بم شــــوەی دەمنــــتوە.ئهــریمن دەردەکوــت و هوــی لنــاوبردنی جیھــانی مینــۆڤی دەدات، بم ئهورامزدا ئاگاداری ئم پالمـارەی ئهـریمن دەبـت. تکبیرـک دەکـات و

ژ و سـن گهریموتـو ئک ـژ و سـن گهـریمئ دا کم کـاتە، ودەکـات. لــدنی ــانی مــادی دەکــات. کوات ئفران ــدنی جیھ ئهــورامزدا دەســت ب ئفران

و پالماری ئهریمنوە هی.وجیھانی مادی پیوەندی ب جو

١ - ه ــنرەتا جیھــانی وســ ــی وایپ وە کتک دەگــرتــوون یفڵ بۆچــوونی ئگل مئ بــووە و پاشــان ل

ونوە جیھانی هستی(بوون) پیدا بووە. (ئفتوون ئم توانین فلسـفییی خـۆی ل کتبـی حوتمـی کۆمارەکیدا گ کردووە. بۆ زانیاریی زیاتر سبارەت ب جیھانی ون و بـوون ل توانینـی ئفتوونـدا

) ١١٦٩-١١٢٧: ١٢٢(بوان؛ ســـانیییکان ئفرانـــدنی (مـــادی)ش ل ســـرەتادا ب شـــوەی مینـــۆڤی بـــووە، بم دواجـــار بپـــی دەق ئف - ٢

شوەی مادی وەرگرتووە. واتا سرەتا ئفرنـراوە مادییکـان ب شـوەی مینـۆڤی ئفنرابـوون. ل ئاڤسـتا، ـــی ـــن یشـــت کرت ـــدی ١٥فرڤردی ـــاتووە ٥٦و٥٥، بن ـــدا ه ـــراوە و تی ـــابت ک ـــاژە بم ب ل ب وردی ئام

ـــان بـــ جـــوو وەســـتابوون و ـــۆ مـــاوەیک ل شـــونی خۆی ـــرا ب ـــا (رووەک) ئفرن رابـــردوودا کاتـــک گیــراوە ل کاتکــدا ک پشــتر دەسنیشــان کــراوە نشــونما نشــونمایان ندەکــرد، بم دواتــر هر ئم ئفرن

ــراوە مادییکــان دوای پالمــاری ئهــریمن بــۆ ســر ــۆڤی ئفرن ــدنی مین ــاکی دەکــات. ئفران جیھــانی روونئهــورامزدا ل کۆتــایی ســ هزار ســای یکمــی جیھــانی بــوون، شــوەی مــادی وەردەگرــت. ل کتبــی (بژاردەکانی زادیسپرم)دا هاتووە: س هزار سای ئفراندنی مادی، ئفرنراوەکان ب جوو بوون. خۆر

ایی سـ هزار سـادا ئهـورامزدا بیـری و مانگ و ئسترەکان ب جوو ل سرەوە وەستابوون. ل کۆتکردەوە: چ سوودکی هی ک ئفرنراوان، ب جوو بـن؛ ئینجـا ب یـارمتی ئاسـمان و زەرڤـان ئفرانـدنی

)٢٧و٢٦ب جوو خست. (بژاردەکانی زادیسپرم، بشی یکم، بندی

١٤٠

١٤٢

وە: ســـــتایش دەکیـــــن ودا هـــــات٣٥ل یســـــنی هپتنگـــــاهیتی، هـــــای ک، ستایش دەکیـن ئمشسـپنتکان (ئو) ئهورامزدای پاک و رەتوی پا

(جیھــان)ی پــاکی ســروەرە چــاکخوازان، ســتایش دەکیــن ســرجم بــوونی پـاک و ئـایینی پـاکی یمینۆڤی(گیانی) و گتیایی(مادی)، لسر شوازی راست

)٣٠: ٥٤مزدیسنایی.))(ئفرانـــدنی مینـــۆڤی و ئفرانـــدنی مـــادی و ملمالنـــی نـــوان ئفرانـــدنی

دەبـت. ایی و ئهریمنی ب چند قۆناغکی زەمنی دیـاریکراودا تـپڕئهورە ک بســـر چـــوار وئم زەمن دیـــاریکراوە ل دوازدە هزار ســـاڵ پکھـــاتو

قۆناغی س هزار سایدا دابش دەکرت. : لم قۆناغدا ئفراندن بشوەی مینۆڤیی.قۆناغی یکم -١ـــاغی دووەم -٢ ـــدن ل شـــوەی مقۆن ـــادی : ئفران ـــۆ شـــوەی م ـــۆڤی ب ین

دەگۆڕت. لم قۆناغدا خوقاندنی ئهریمنی دەسپدەکات.ــاغی ســیم -٣ ــی لم قۆن ــدنی ئهریمن ــورایی و خوقان ــدنی ئه : ئفران

قۆنـــاغدا دژبیک دەوەســـتنوە و ملمالنـــی نـــوان هـــزی چـــاکی و هـــزی خراپی بدرژایی ئم س هزار سا بردەوام دەبت.

: لم قۆناغدا ئفراندنی ئهورایی بسر خوقانـدنی ەمقۆناغی چوار -٤ئهریمنیدا سردەکوت. ل کۆتایی ئم س هزار سـادا جیھـانی ــــــد ــــــی چن ــــــایی دەڕوات و ئوەش ب دەرکوتن ــــــوون برەو کۆت ب

دەکوـت. ل نیشانیک ل چوارچوەی ئفسانی رزگارکر بدیـارس ب ر کردەمی دوایین رزگارکنت ناسـراوەسم ١ئوسیرجسـ ،

هــزە ئهریمنییکــان لنــاو دەچــن و ئهــریمن ل جیھــانی تاریکیــدا بند دەکرت.

١ - یخـولگ کـان، بوییهلپ سـتا و دەقـی ئاڤپی کوردی بفسانوە ئتماتیکدا دەخـولـک و سیسـتکی ر

ک تیـــدا ســـرجم ئفســـانکان بیکوە گـــرێ دراون. ئفســـانی ئفرانـــدن و ئفســـانی رزگـــارکر و ـــــدییان بیکوە هی و ـــــدووبوونوە و بهشـــــت و دۆزەخ پیوەن ـــــان و دواڕۆژ و زین ئفســـــانی تۆف

ئفسانی رزگارکر پیوەسـت ب سـ هزار بسریکوە یکیکی شکۆداری ئفسانیی دادەمزرنن.ســـای کۆتـــایی جیھـــان و لم ســـ هزار ســـا ســـ کس ب مودای هزار ســـاڵ جارـــک بدوای یک دەردەکون و جیھـــانی بـــوون ل ناپـــاکی و هرشـــی هـــزە ئهریمنییکـــان پـــاکژ دەکنوە. ل رۆژگـــاری

زە ئهریمنییکان لناو دەچن و تمنی جیھـانی سیمین رزگارکر ک ب سئوشینت ناسراوە گشت همـــادی کۆتـــایی پـــدت. ســـرلنوێ بـــوونوەران زینـــدوو دەبـــنوە و دواڕۆژ و لپچیـــنوە و بڕکردنـــی

مرۆڤکان بۆ ژیانی ناو بهشت یان دۆزەخ دەسپدەکات.

١٤١

١٤٣

قــــه ڤســــتا و ده اپی ئ فرانــــدنی آــــوردی بــــه ی ئه فســــانه ی ئه آورتــــه ١آان: وییه هله په

شـتزانییوە، همووسرەتا ئهورامزدا ل برزتـرین شـون و بوپڕی ونــاکی بــوو. ئهــریمن لنــاو تاریکیــدا، وبــ ســنوور ل هرمــی رزەمنکــی

ســتنــرین و پ ــا ل نزمت ــ ئاگ ــوان ســنزان و ب ن ــوو. ل وری وترین شــون بوری ور ک شــونی ئهــورامزدا بــوو و ســنوی بــ ســنویونــاکوهرمــی ر

یی ڤیـو یهرمی تاریکی ک شونی ئهریمن بوو، بۆشـایی بـوو. ئم بۆشـا بوو.

ــۆی خــئهــو ــریمن به ــک ئه ــی رۆژگار ــۆگن و ورامزدا دەیزان وی بونــــاکی دەدات و هوــــی تــــاریککردن و وکاولکــــاران، پالمــــاری هرمــــی ر

ب یـارمتی تـاکوکردنی دەدات. لم کـاتدا بیـری ل ئفرانـدن کـردەوە، بۆگنوی ئهریمن ببتوە. سرەتا دەستی ب ئفرانـدنی ووبڕوئفرنراوەکانی ر

ــان ب می ــاوەی ســ هزار ســا، ئفرنراوەک ــاغدا ک م ــرد. لم قۆن ــۆڤی ک ن ول و ب پیکر بوون.و(گیانی) بوون، ب هزر، ب ج شوەی مینۆڤی

ئهــریمن بهــۆی نزانــی و بــ ئاگــایی، ئاگــاداری ئفرانــدنی مینــۆڤی خوالنوە و دانسکانی بردەوام، سروشـتی ئهـریمن ٢ئهورامزدا نبوو.

وو. رۆژگارک لو کاتدا ک لناو جیھانی تاریکیدا ب ئامـانج دەخـوالوە، ل بوناکی نزیک بۆوە. ک چاوی ب ئهـورامزدا و جیھـانی ووری هرمی روسنی رەهــا ک یونــاکی کوت، ئیرەیــی پــ بــرد و ویســتی ب بــۆگنی و تــاریکور

خـۆی خزانـد سروشتی ئو بوون، ئم جیھان جوان و رازاوەی داگیـر بکـات.ونـاکی دا، بم سـرکوتوو نبـوو و هسـتی ب بـ وو پالماری جیھـانی ر

یی کـرد. ملـی لـ شـۆڕ کـردەوە و یی خۆی برامبر بم جیھـان ئهـورایهزییدا دەسـتی ب خوقانـدن بـۆگن و یووبرەو جیھانی تاریکی خـزی. لم قـ

١ - وی بهلتی پش، ریوایستا، بنداهدەقی (ئاڤ ل یفسانم ئی ئشـی٤٦شی کورت٧، مینوگی خیـرەت ب ،

، زەندی وەهمن یسن، هورموزد و خڤیسپ ئاگاسی) وەرگیراوە.٣تاکو ١بژاردەکانی زادیسپرم بشییکک ل سیفات دیارەکانی ئهـریمن (درەنـگ زانـی)ی، بو واتـای ک دوای ئوەی شـتک روودەدات لـی - ٢

ـــچوانی ســـیفتی (ه ـــت. ئوەش بپ ـــادار دەب ـــورامزدا ئاگ ـــورامزدای، چـــونک ئه مووشـــتزان)ی ئه ئاگاداری روودانی همو رووداوک و بو هۆیوە بردەوام بسر ئهریمندا سردەکوت.

١٤٢

١٤٤

ــدنکی ــوو، خــۆی پــیس وەکــونگریســکی خــۆی کــرد. خوقان و بــۆگن ب دوکی یکجار زۆری خوقاند.

ـــریس و ـــدنی نگ ـــی ئهـــریمن خریکـــی خوقان ئهـــورامزدا ک دەیزانــۆگن ــی یب ــدنی ئهریمن ــری لوە کــردەوە ب شــوازک خوقان ی خــۆیتی، بی

کـی لـگبیرت ت. بۆیشـنیازی ئاشـتی ئا رابگرن ڕکـرد و پهـریمی ئاسـتزانی ئهـورامزدا ل خوقانـدن و هزەکـانی ئو کرد. ئهریمنی نزان، وای

ترســاوە، بــۆی ئم پشــنیازەی پــداوە. ن تنیــا پشــنیازەکی پســند نکــرد، کــو هڕبشــی لــنــی ەشــت و ودا جیھــانی ر کــرد و برناوبونــاکی ل

ســــرجم ئفرنراوەکــــانی ئهــــورامزدا ل دژی ئو و دۆســــتایتی خــــۆی .نتخه مزدا زانی ب ناچاری ئم شڕ و ملمالنی هر روودەدات، بـۆی ئهورا

دەیزانـــی ئگر زەمنکـــی دیـــاریکراو بـــۆ ئم ملمالنـــی دەسنیشـــان نکـــات، ئهــــریمن دەتــــوان بــــنکی جبجــــ بکــــات. ئهــــورامزدا پشــــنیازی زەمنکــی نــۆ هزار ســای کــرد. ئهریمنــی نزان ئم پشــنیازەی پســند

خواوەنــدی ســروەر دەیزانــی لم نــۆ هزار ســادا ســ هزار ســای .١کــرد ی دووەم ملمالنــزار ســاه ــت، ســزدا دەبهــورامخواســتی ئ م بکیدەکوـــت نـــوان هـــزە ئهـــورایی و ئهریمنییکـــان. ل ســـ هزار ســـای

سیم ئهریمن الواز دەبت و خوقنراوەکانی لناودەچن. دا کم کــاتســندلن مــاوەی دیــاریکراوی پهــریمزدا ئهــورامکــرد، ئ

ــرۆزەوە ئهــریمن ئنجــامی ٢ئهــونڤئیتی ــڤ پی هــۆنییوە. بهــۆی ئم پیســرکوتنی ئهــورامزدا و لنــاوچوونی هزەکــانی و بنــدکردنی خــۆی و

ئفرانــدنی ئهــورایی دەبینــت. لپــا گــژ و ســ بــوو و برەو پــاکبوونوەی

ئم گفتوگۆیی نوان ئهورامزدا و ئهریمن ل کۆتایییکانی س هزار سـای یکمـی ئفرانـدن رووی - ١

و دوازدە هـــی ئپب ش کـــراوە داوە، بــۆیی دابزار ســـاه ر چــوار قۆنـــاغی ســســـب ی کزار ســا.زار ساویش نۆ هئ وە کقۆناغ ماوەت هاتووە و س م کۆتایی پکقۆناغی ی

٢ - رلب ک کانی ئــایینی زەردەشــتییرەکیینــزا ســ ــک لکو ی زدایهــورامیڤــی پیــرۆزی ئئیتی پڤهــونئدا ئم بــابت بم ٢، بنــدی ١٩ە بدی هــاتووە. ل بشــی یســنکان، هــای همــوو شــتک لالین ئهــوراو

جۆرە خراوەت ڕوو ک ئم پیڤ پیرۆزە ئفرنراوە: ((برل ئفراندنی ئاسـمان، برل ئـاو، بر ل گیانـدار، ــــدنی ــــاک (گیــــومرتن)، برل خوقان ــــاگری کــــوڕی ئهــــورامزدا، برل مــــرۆی پ ــــا، بر ل ئ برل گی

خرفستران (ئهریمنی)، برل جیھانی مادی، برل هموو ئفرنراوە پاک و توخم رەسنکان.))

١٤٣

١٤٥

ی رووچوو. بۆ ماوەی س هزار ساڵ بم شوەی گـژ و سـ جیھانی تاریک ١ویی هرمی تاریکی کوت.ول ق

ر لمـــووبســـن ه نـــی بـــزدا زەمهـــورامک ئوشـــت فرانـــد. لوری ئزار سـای ئفرانـد. برل ورداری دوازدە هوور، زەمنی سـنوزەمنی ب سن

ــی، بریک ــزی ئهریمن ــورایی و ه ــزی ئه ــی ه ــ کوتن زەمن بتواوی بوردار ک همــان دوازدە وورە زەمنـی ســنوور بــوو. لم زەمن بـ ســنوسـن

وردارە وهــات. ل کۆتــایی جیھــانی بوونــدا ئم زەمن ســن هزار ســا، بدیــــن ــــی بــــ س ــــتوە. ئوەش ئو کــــاتی ک وســــرلنوێ ب زەمن ور دەلک

کی تردا بۆ هتاهتای و دەبنوە و ل جیھان ئفرنراوانی ئهورامزدا پاکونــاکی وب نمــری، ژیــان بســر دەبن. ئهــورامزدا ل خــودی خــۆی، ل ر

مادی، پیکری ئفرنراوەکانی خۆی خوقانـد. ل دوای زەمن، ڤیـوی پـاکی ئامرازک یارمتیدەری ئهورامزدای. وەکوئفراند، ل کاتی ئفراندندا ڤیو

، خوقنراوەکـانی خوقانـد. بو کلخ رەش ی مادییئهریمن ل تاریکترین ، بـــــۆگنترین و نگریســـــو بـــــۆرەی ک شـــــیاوی جیھـــــانی تـــــاریکیی

ی بـ یی مـادییوە تـاریکیواتـا ڤرەنـی دـوی خوقانـد. ل تـاریک ٢خرفسترر، قســی درۆی خوقانـد. بهــۆی وی بــ سـنویری خوقانــد و ل تـاریکوسـنو

یمن ئاشکرا دەبت و ل کۆتادا بهۆیوە لناو ی ئهریئم خوقاندنوە خراپ دەچت.

ی مـــــادی، راســـــتگۆیی ئفرانـــــد. ل رـــــگی یونـــــاکوئهـــــورامزدا ل ری داداری مزن ئهــورامزدا بدیــار دەکوــت ک همــان یــراســتگۆیی، فراوان

ونـاکی بـ وری ل رو(ئهورامزدا)، پیکری بـ سـنو ئفراندن؛ چونک ئوور ود و ســرجم ئفرنراوەکانیشــی لنــاو پیــکری بــ ســنر ئفرانــوســنو

هـــــات. رەوای ر ئهـــــونڤئیتی بدیوئفرانـــــد. ل پیـــــکری بـــــ ســـــنو

دا هــاتووە ک ئم پیــڤ پیــرۆزە: ((...نگریســترین دــو، ئهریمنــی ١٣ڤهشــت یشــت، بنــدی ل ئــۆردی - ١ەق ئاڤســتاییی لگڵ دیمنــی ) ئم د١٤٥: ٥٥کاولکــار ل برزایــی ئاســمانوە بــۆ خــوارەوە تھــدەدات.))(

ل ئیتی کڤهـونیڤی پیرۆزی ئهۆی پن بۆ ناو جیھانی تاریکی بهریمخوارەوەی ئ وتنبوون و کس کتب پهلوییکان باسکراوە رک دەکوت.

٢ - چ و...هتـد. ئکـ ،شـوولش، مرات وەکـو مـشـو ح لکوەری خشـۆک وەکـو مـار، کـرم، مـارمم واتا گیـان جۆرە گیانداران ب خوقنراوی ئهریمن دادەنرن.

١٤٤

١٤٦

ــا ــدن و کۆت ــونڤئیتی ک ســرەتای ئفران ــان)ی ئه ــۆی یمینو(گی ییکی بهت، دینی پوەوە ئاشکرا دەبدی ئفراندنـدا بڵ ئگدیـن ل ت، چونکبگوتر

هات. ونڤئیتییوە رۆحی ساڵ بدیهات. ل ئهــــتوە و ســــرەتا ــــۆڤی دەه ــــۆڤی ب مین ــــدنی مین ــــورامزدا ئفران ئهئفراندنی (مادی)شی ب شوەی مینۆڤی ئفرانـد، ئینجـا دواتـر شـوەی مـادی پدان. سـرەتا شـش ئمشسـپنتکانی ئفرانـد. دواجـار حوتمینکیـان

دوای ئل .زدایهورامکان، خودی ئنتسـپشمئ یـوی پـاک، لفراندنی ڤ ،ئیریتراڤم خشــیســ ،هیشــتڤشفرانــد، دووەم ئی ئ(نــاەهومڤ) مکیــــات و ــــات، ششــــم ئمرت ــــنجم هورڤت یتی، پئارمنتچــــوارەم ســــپی

)ی ٢هشـتم راسـتگۆیی، نـۆیم (سرەئوشـ، ١ئهـورامزدا حوتمین خـودینتم مارســـپـــاک، دەی ـــا، ٣پ ـــت، ٤زدەم نریوســـنگی ـــو برزی ،٥دوازدەم رەت

ـــاک، ٧راســـت، چـــواردەم میھـــر، پـــازدەم ئهریشـــوەنگی ٦ســـزدەم رەشـــنی پبیســتم ، ٩، حفــدەم خو، هژدەم بــا، نــۆزدەم داتومنــدی٨شــازدەم پارەنــدی

ملمالن: دادخواستن و برگری، ئاشتی و فراوانی. شمر ئرامـبب وە لتییڕی کـروپن بهریمی ئکان، کـۆمنتسـپ

ســـیم ،٢دەخـــوقن، دووەم ئینـــدەر ١یکم ئکـــومن ١٠.دـــوانی خوقانـــد

پشتر باسی ئمشسپنتکان و واتای ناوەکانیان و ئرککانیان کراوە. - ١یان سرووش، ناوی یکک ل گرنگترین ئیزەدەکانی ئایینی زەردەشتیی. ئیـزەدی پیـام و وەحـی و ئیلھـامی - ٢

.زدانییی کی پاراستنی پیڤی پیرۆزی خواوەندی ل ئستۆی.ئو ئیزەدەی ک ئر - ٣ئیزەدکــی شــکۆداری ئــایینی زەردەشــتیی. ئم ئیــزەدەش وەکــو پیــام گیــن ل بارەگــای یزدانیــدا ئرکــی - ٤

پسپردراوە. ل جیھانی دوای مردن ئم ئیـزەدە لگڵ سـرەئوش و ئشـی یـان ئرتـی پشـتیوانی ل گیـانی مردووەکان دەکن.

اتا ئو شش گاڤ یان کاتی ک ئفراندنی ئهورایی تیدا بڕوەچوو.و - ٥٦ - وە لپرسـینرکی لک میھر و سرەئوش ئت رۆژی دوماهیدا ل ل .روەرییی دادپناوی ئیزەد یان فریشت

.ستۆیئ گیانی مردووەکانی ل ٧ - .ترەکپیتی و بی سامان و بئیزەد یان فریشت ان ئیزەدبانوی پارزەری خزن و سروەت و سامان و فراوانیی.فریشت ی - ٨٩ - .روەرییری یاسا و دادپیان ئیزەدی چاود فریشت ئهریمن ل برامبر شش ئمشسپنتکان، کۆمی دـوان دەخـوقن ک ل شـش دـو پکـدت و - ١٠

حوت. ئم کـۆمی دـوان ب پهـلوی خودی ئهریمن خۆی دەبـت سـرکردەیان و بم جـۆرە دەبـن ب واتای کۆمی مرگھنران. گوترت ی پده)nAkrW{___k (کۆمریگان

١٤٥

١٤٧

و حوتم خـودی ٦ششم زرژ، ٥پنجم تارژ، ٤هگیس چوارەم ن، ٣ساوور ناکاتوە، نات و ناکات. ئهریمن. ئهریمن هرگیز ب باشی بیر

مینــــۆڤی هاتکــــایوە. ل ســـ هزار ســــای یکمــــدا تنیـــا ئفرانــــدنی ئفرانــدنی مینــۆڤی ب ئفرانــدنی شــش ئمشســپنتکان دەســت پــدەکات.

ـــــوئینجـــــا راســـــتگۆیی، ســـــر . دوای دوش، مارســـــپنت، نریوســـــنگ و...هت تواوبوونی ئفراندنی مینۆڤی ئفراندنی مادی دەسپدەکات.

:یماد یفراندن هئ

پدەکات. یکم ئاســـمانی ئفرانـــدنی مـــادی ب ئفرانـــدنی ئاســـمان دەســـروون، دیــــــار، زۆر دوور و هلکیــــــی ئفرانــــــد. ئهــــــورامزدا ســــــرجم

ورەکانی وقیک ک شـ وەکـوئفرنراوانی لناو ئاسـماندا ئفرانـد. ئاسـمان پتون و گشت کلوپلی پویست بۆ برگریکـردن ل ئفرانـدنی تـدا دانـراوە.

نـدە درـژە ک برزە، ئوەنـدە برزە ک ئاسمان ئوەندە پان ک درژە، ئوەو. دووەم ئاوی ئفراند. ل گوهری ئاسمان، ئاوی ئفراند و بیارمتی وق

ئــاو هور، بــا و بــاران، بفــر و تمــی ئفرانــد. ســیم ل ئــاوەوە گــۆی زەوی وییکی یکسـان، وئفراند، ب هوراز و نشو، درـژی و پـانی و پـانی و قـ

استی ئاسمان. ل سر زەوی چیـا و دۆڵ و دەشـت و دارسـتان رک ل ناوەڕ و دەریاکانی ئفراند.

ــد. ســر ــق، بــ هچــوارەم گیــای ئفران ــا ل ناوەڕاســتی زەوی روا، بــ ل تپســـت، بـــ دڕک و تڕ و شـــیرین. ئم رووەک تـــۆ و سروشـــتی ســـرجم

ئک من ب واتای هزری ناپاک ل برامبر ڤهومن. همای هزری ناپاک و شڕانی و دووڕوویـی و دژی - ١.ئاشتیی

ل ربدەرکردنـی مـرۆڤ. ئم دـوە دژی چـاکی و رکـوپکیی. ل برامـبر ئیندەر ناوی دوی فریوکاری و - ٢ ئرتڤهیشت دانراوە.

دـوی بشـوی و همـای بـ سـروبری و بـ یاسـایی و دەسـتی سـتمکارانی. ل دژی rnvjFساوور - ٣ خشترەڤئیریی خوقنراوە.

رامبر سپینتئارمیتی خوقنراوە. دوی سرپچی و یاخیبوون. ل بsqDXn نهگیس - ٤دـــوی برســـتی و بـــۆگنکردن و مڕومـــات ژەهـــراوی دەکـــات. ل برامـــبر هورڤتـــات P%R_t ژێتـــار - ٥

خوقنراوە.دوی تینوویتی و لناوبردن هروەها دروستکری ژەهرە و بم جۆرە هاوکاری دوی تارژ P%R_IZزیرژ - ٦

مدژی ئ نراوە. دەکات و لقتات خور

١٤٦

١٤٨

بــــوو. پــــنجم گــــای ئفرانــــد، ئویــــش ل نیشــــتمانی رووەککــــانی دەبرداوباری دائیتی ل ناوەڕاستی جیھـان. ئم گـای سـپی وئیریینڤاچ ل کناری ر

مانگ. بای بقد س حیزەران بوو. وەکوو پشنگدار بوو خــــۆر وەکــــویکم مــــرۆڤ. وەکــــوششــــم گیــــۆمرتنی ئفرانــــد

سکاوە. بای بقد چوار قمیش بوو. پانییکی بقد بای بـوو. ل وودەتروباری دائیتـی. گیـومرتن لالی راسـت و گـا لالی والی راستی رکناری هاتن. وبار. بهۆی تۆی ئم مرۆڤوەی ک نژادی ئادەمیزاد بدیوچپی ر

ب کــرا کجبش گــاڤ یــان کــاتی جیــادا جشــ ل فرانــدنش ئم شــئشسـت و شش گاڤـان ناسـراوە. کـۆی ئم شـش گـاڤ دەکـات سـ سـدو

ـــدنی مـــادی ل مـــاوەی یک ســـاڵ و ل پـــنج رۆژ ک ســـاکی تواوە. ئفران شش کاتی جیاوازدا بڕوەچوو ک بم شوەی بوو:

ئهورامزدا ل رۆژی نورۆز دەستی ب ئفراندن کـرد. یکم ئاسـمانی ــنج رۆژ وەســتا مــاوەی چــل رۆژدا، پ ــد ل ــاوی و(پشــ ئفران وی دا). دووەم ئ

پـنج رۆژدا. پـنج رۆژ وەسـتا. (پشـوی دا). سـیم ئفراند ل مـاوەی پنجـاووی دا). چـوارەم وزەوی ئفراند ل ماوەی حفتا رۆژدا. پنج رۆژ وەستا (پش

وی دا). وگیای ئفراند ل ماوەی بیسـت و پـنج رۆژدا. پـنج رۆژ وەسـتا (پشـوی وی حفتـاوپنج رۆژدا. پـنج رۆژ وەسـتا (پشـ هپنجم گای ئفراند ل ماو

ششم مرۆڤی ئفراند ک گیومرتن و ل مـاوەی حفتـا رۆژدا. پـنج دا). وی دا). ورۆژ وەستا (پش

ل دوای ئفرانــدنی جیھــانی مــادی، ئهــورامزدا ســرەتا ئســترەکان، ئینجا مانگ و خۆری ئفراند. ل نوان زەوی و ئاسمان دایمزراندن و رەو

چشـــنک ک هرگیـــز بریک کـــرد، ب یـــانی دەسنیشـــانهمووگی لو خـــو نکون.

:رۆڤم یفراندن هئ

ـــــوون ب مبســـــتی ئاســـــ ـــــدنی ســـــرجم جیھـــــانی ب ودەیی و وئفرانی مــرۆڤ، بــۆی ئفســانی ئفرانــدنی مــرۆڤ کۆکــی ســرەکی یــبختوەر

پۆسی ئفراندن پکدنت. ئو ئفسانانی سـبارەت ب ئفرانـدنی مـرۆڤ ترین ئفســـانکانی زی سرنجاکشـــیـــهی، ل ر لنـــاو مـــیللت جیاجیاکانـــدا

١٤٧

١٤٩

ــدا ــدنی مــرۆڤ، ل ئفســانی کوردی ــدەدا ئفســانی ئفران جیھــانن. لم ناوەن ؛ چــونککی گــرنگنــدییتمکــان خــاوەن تایبوییهلپ ســتا و دەقــی ئاڤپبئفرانـــدنی مـــرۆڤ پیوەنـــدی ب پالمـــاری ئهـــریمن بـــۆ ســـر ئفرانـــدنی

ببــوو، هــریمن ل کۆتــایی ئو ســ هزار ســای ک ســئهــورایی هی. ئـــاوی جھـــی ـــاری ٢بخـــۆ هـــاتوە ١بهـــۆی بنـــی دـــوکی ناپـــاک ب ن و بی

وە: وپالماردان بۆ سر ئفراندنی ئهورایی دا. ل بنداهشدا هاتئینجا ئهریمن ب گشت دوەکانییوە، دژی ئفراندنی ئهورایی وەستا.

راکشــا و ٣وری بۆشــاییوادی دا. ئاســمانی بــۆ نــاو ســنپالمــاری ئاســمانی مــمار ئاسمانی ژر ئم زەوییی کون کرد. رـک نیـوەڕۆی، وەکوتاریکی کرد.

رۆژی نورۆز بـــــوو. پالمـــــاری ئـــــاوی دا ک ل ژـــــر زەوی بـــــوو. ئینجـــــا ــ قــای دا و هناوەڕاســتی زەوی ه ــاری گی شــی و خــزیی ســر زەوی. پالمو دەردی بســـر گـــا و گیومرتنـــدا بارانـــد و ژەهـــراوی کـــرد، نخۆشـــی

مشــک پالمــاری ســرجم وەکــوبهــۆیوە هردوویــان مــردن. ئهــریمن نیوەشو تاریـک داهـات. تـاریکی وەکوئفراندنی دا. جیھان ب نوژی نیوەڕۆ

ئاسمانی سرەوە و خوارەوەی زەوی داگرت.ی گیـــومرتن، ل ئنجـــامی مـــردن و شـــیبوونوەی ئنـــدامکانی لشـــ

زی ئم یـهاتن ک یکمـین دوو مـرۆڤیش ل ر کۆم ئفرنراوکی تر بدیا و ئفرنــراوانن. ئفســانی ئفرانــدنی یکمــین دوو مــرۆڤ بپــی ئاڤســت

دوی داون پیسی و همای ئافرەتی سۆزانیی، ک بهۆی فریوکارییوە خکی تووشـی تـاوانی داونپیسـی - ١

دەکـــات. ل دژی ئهـــورامزدا یـــارمتی ئهـــریمن دەدات ب مبســـتی لنـــاوبردنی جیھـــانی ئفرنـــراوی ئم دوە، ئهریمن ل خۆشـییان نوچـاوانی ئم ئهورایی. دوای بئاگاهاتنوەی ئهریمن بهۆی بنی

دوە ماچ دەکات و بم هۆیوە پیسبوون و سووڕی مانگانی ئافرەتان بدی دت. ل دوای ئوەی ئهریمن بهۆی پیڤی پیرۆزی ئهورایی س بوو و کوت نـاو قـوویی جیھـانی تـاریکی، - ٢

اوەی ئم سـ هزار سـا یک یک دوەکـانی کـۆمی بۆ ماوەی س هزار ساڵ بم جۆرە ماوە. ل مـدـــوان، هـــاتن ژوور ســـری و داوایـــان لـــ کـــرد ((هســـتوە بـــاوک! چـــونک پالمـــاری ئهـــورامزدا و ئمشسپنتکان دەدەین وەهـا زیانیـان پـدەگینین ک هرگیـز رووی خۆشـی نبینـنوە)). هر یک لم

د، بم ئهـریمن هر سـ کوتبـوو. ل کۆتـایی ئم سـ هزار سـا، دوان باسی بدفڕیـی خۆیـان کـرجھیــی بدفڕ هــات، گــوتی: ((هســتوە بــاوک! چــونک (پالمــاری جیھــانی ئفرانــدنی ئهــورایی دەدەم) لم پالمــارەدا دەردکــی وەهــا ب پیــاوی بــاش و گــا دەکم و وەهــا ئــازار ب زەوی، ئــاگر، رووەک و ســرجم

: ١٠٤ئهورایی دەگیـنم)) ک تـۆ پتخۆشـ. بنـی ئم دـوە بدفڕە، ئهریمنـی بخـۆ هنـاوە.( ئفراندنی٥١ (

همان ئو سنوورەی ک دەکوت نوان سنووری تاریکیی ئهریمنی و سنووری رووناکیی ئهورایی. - ٣

١٤٨

١٥٠

اکش و تایبتمنـــدە، چـــونک ل ئنجـــامی دەق پهلوییکـــان زۆر ســـرنجــایک ــومرتن گی دەڕوــت ک ســ کدی شــیبوونوە و تــۆ هاویشــتنی گی

ـــ و کدکیشـــیان فڕ و ـــر و م زی نرەگ ـــرۆڤن ل هی. دوو لم کدان مشکۆی. بپی ئم ئفسـانی، مـرۆڤ سـرەتا خـاوەن پیـکری گیـایی بـووە ل یفســانم ئری گــۆڕاوە. ئیــکری بــۆ مــرۆڤ پیکگیــاپ ئینجــا دواتــر ل

ــا)ی ئاڤســتای ســردەمی ساســا وە و دواتــر ونییکاندا هــاتنســکی (چیترەداتسرانی دەق پهلوییکان لبریان گرتۆتوە و لناو کتبی بنـداهش و ونو

ــدنی ــانوە. ل خــوارەوە ئفســانی ئفران بژاردەکــانی زادیســپرمدا گاویتیســـرتوە: کاتـــک گیـــومرتن ومـــرۆڤ بپـــی کتـــب پهلوییکـــان دەنو

. ل ئندامکانی لشـی کـۆم کـانزایک نخۆش کوت، ب الی چپدا کوت، ل مشک زیو، ل پـ ئاسـن، ل ١هاتن. ل سری سف، ل خونی ژرژ بدی

و پـۆ، ل گیـان زـ. ل کـاتی مـردن وئسک مز، ل چوری ئماس و ل بازگیومرتن تۆ دەردەکات. بۆ ماوەی چل ساڵ ئم تۆی ل نـاو دـی زەویـدا

تپڕینی چل ساڵ، رواسک ک پازدە گی هبوو، ل زەوی پارزرا. دوای روا. ئم رواس س کدی هبوو. کدک نر و کدک م و نر مشـی و

ئینجا هردوویان ٣.کدی سیم فڕ یان شکۆی یزدانیی ٢م مشیان بوو.ل گیــاپیکری بــۆ مــرۆڤ پیــکری گــۆڕان و فڕ ب شــوەی مینــۆڤی بــۆ

یان گواستراوە ک همان گیـان. ئهـورامزدا ب مشـی و مشـیانی ونودەرگــوت: ئــوە مــرۆڤن، بــاوانی مــرۆڤن. ئــوەم خــاوەن ژیــری پــاک ئفرانــد، بم ژیـــرییوە کارەکانتـــان برەو پشـــوە بـــبن. هـــزری چـــاک، گوتـــاری چـــاک، کــرداری چــاک بــکن رــەوی ژیانتــان و ستایشــی دوەکــان مکن. ســرەتا

قوڕقوشم، ق، قع. - ١ەڕ وای، رــواس نــر و مــی هی. ســاک نــرە و ســاک مــی و ئســتاش لنــاو کــۆمی کوردەواریــدا بــاو - ٢

رەنگ ئم توانین رەگ و ریشی بۆ ئم بیرەباوەڕە بگڕتوە. ــد بــت - ٣ ــیوە هی. هر کســک لم فڕە بهرەمن فڕ یــان شــکۆی یزدانــی پیوەنــدی ب نــووری یزدانی

ئم فڕەوەی ک فرمانەواکـان دەتـوانن فرمـانەوایی شایستی سـروەری و فرمـانەوایتیی. بهـۆیبــــکن و ل رگــــای ئم فڕەوەی ک کســــک ب پغمــــبر هــــدەبژردرت و دەبــــت رێ پیشــــاندەر و نگنوەی خـوەرشـ سـتادا بئاڤ ل .ڕیـان نیـیکان فنییهریمنراوە ئقز و خووی. هعنروەری مس

h$anvraX ــک خــاوەن هــاتووە و دوونڤاچیرییمــوو ئکــان. هڤییڕی کنڤــاچ و فیریڕی ئجــۆرە ف ل .ڕەی نیـیم فک ئسـمـوو کەواکـان و هرمانف ب تکـانیش تـایبڤییڕی کو ف نڤاچیرییڕی ئف

زمانی کوردیدا شوەی فڕی ل ماوەتوە بۆ نموون بدفڕ ب واتای ئهریمنی و ناپاک.

١٤٩

١٥١

ـــوو ک ئم دو ـــان ئوە ب وە دەســـتیان ب بیرکـــردنوە کـــرد. یکمـــین گوتیئهـــورامزدا ئـــاو و زەوی و گیـــا و گیانـــدار و ئســـترە و مانـــگ و خـــۆر و

ئاوەدانییکی ل پاکی ئفرانـد. لم کـاتدا ئهـریمن پالمـاری هـزری همووەوی ئوانی دا و بۆگنی کرد و مشی و مشیان گوتیان: ئهریمن ئاو و ز

شتکانی تری خوقاند. ئم یکمین درۆ بـوو ک ئهـریمن همووو گیا و رۆژی لپرسـینوە ل دۆزەخـدا تـاکوپی دخۆش بوو. ب هۆی ئم تـاوانوە

دەمننوە.ــانی ئم دوو هروەهــا لم ئفســانیدا باســی شــواز و قۆناغکــانی ژی

ردنی خۆراک و پۆشاک و یکمین دوو مرۆڤ کراوە ل رووی شوەی دابینکــۆنییتی گشــپدانیان، ک ب شــوەیکی گشــتی پیشــاندەری قۆناغکــانی چژیانی مرۆڤ. بپی دەقی ئفسانی ئفراندنی مرۆڤ، مشـی و مشـیان بـۆ

ییوە خـواردنی خۆیـان دابـین یماوەی سی رۆژ تنیـا ل رـگی خـۆراکی گیـایان داپۆشـی. دوای ئم قۆنـاغ دەکرد. ب گی دار و رووەککان لشی خۆ

ســی رۆژیــی بزنکــی ســپی ل بردەمیــان دەردەکوــت. دەمیــان ب گــوانی نــا و تریــان لــ خــواردەوە. دوای ســی شــو و رۆژی تــر مڕکــی بــزنکوە

رەش ل سر ریـان بدیـارکوت. مڕە رەشـکیان سـر بـی. ب یـارمتی خســت ســر و ئاگرەکیــان خــۆش ئاگریــان داگیرســاند. داریــان ١مینۆڤییکــان

ــاکردنوەی پشــکی ئــاگر و ئیزەدەکــان، ــرد. مڕەکیــان برژانــد و دوای جی کگۆشتکیان خوارد. مشی و مشیان سرەتا لشی خۆیان ب گی دار و

ســتنی خــوری جلیــان رووەککــان دادەپۆشــی، دوایــ ب پســت و ئینجــا ب رکنــد و ئاســنیان توانـــدەوە و یــان هیکـــرد. زەو کــرد و دەبریــان دروســت

کناو قو شتیانوریان دروست رو ت وە (قالب)ەکییبـ کرد و داریـان پـکــرد. مشــی و مشــیان دەســتیان ب پرســتنی و پخۆریــان ل دار دروســت

ان بۆ کردن. دوەکان بهۆی ئم پرستن بهز بوون یدوان کرد و قوربانیپنجـــا ســـاڵ ئـــارەزووی تـــاکورد ک وەهـــا گـــونی ئم دووانیـــان وشـــک کـــ

وژا. سـرەتا وجووتبوونیان نما. دوای پنجا ساڵ میلیان بۆ جووتبـوون ورمشی و ئینجا مشـیان. مشـی ب مشـیانی گـوت: ((کاتـک ئو نـاولینگی

.فریشتکان - ١

١٥٠

١٥٢

تـۆ دەبیـنم، ئوەی مـن خــۆی گورە دەکـات)) و مشـیانش ب همـان شــوە ژیان لک وەرگرت. دوای نۆ مانـگ، دووان میلی خۆی ئاشکرا کرد، ئینجا چ

رینییوە دایــک یکــک و بــاوک یککــی ی(کــچ و کوڕک)یــان بــوو. بهــۆی شــی یی منــدای الی بــاوان ب شـــیرینیتــری خــوارد. ئینجــا ئهـــورامزدا شــیرین

پروەردەکردنیان گۆڕی. مشی و مشیان شـش جـووت نـر و میـان لـوە ــک ــ لدای ــرا خوشــکی خــۆی م ــوو. ب ــرۆڤ ب ب ــرد. بم جــۆرە نژادی م ارە ک

جیھاندا بوبۆوە.لم لکۆینوەیدا بپی ئفسانی ئفراندن، پرۆسی ئفرانـدن بسـر دوو شــوەی مینــۆڤی و مــادی و دوو جمســری ئهــورایی و ئهریمنــی و

کــراوە. جــگلوە ئفســانی بســر چــوار قۆنــاغی ســ هزار ســایدا دابشڤ ل ئفسانی کوردیدا تایبتمندە بوەی ک سرەتا مـرۆڤ ئفراندنی مرۆ

ـــکری ـــرۆڤ پی ـــراوە و دواجـــار شـــوەی م ـــا/رووەک ئفرن ب شـــوەی گی وەرگرتووە. واتا ل گیاپیکری گۆڕاوە بۆ مرۆڤ پیکری.

١٥١

١٥٣

فانۆى ت هفسان هئ

فان:ۆت ی هفسان هئ

ووی مرۆڤایتیـدا وداوە سروشـتیی راسـتقینی ک ل مـژوتۆفان ئو رداوە و کــاری کــردۆت ســر ژیــان و توانینــی مــرۆڤوە. گــانوەی ویوروداوی تۆفـــان ل قـــالبی ئفســـاندا ل نـــاو نتوە جیاجیاکانـــدا شـــوەی ور

ی خـۆیتی یجۆراوجۆری هی. تۆفان ل ئفسانی کورددا خاوەن تایبتمنـدتان دەگڕــتوە، بــۆی ک ئم تایبتمنــدیی بــۆ سروشــتی جــوگرافی کوردســ

دەکرت ل چۆنییتی گـانوەی ئم ئفسـانی الی جیاوازییکی زۆر بدیکورد و نتوەکانی تـردا. دەقـی ئفسـانی تۆفـانی گلـی کـورد ل ئاڤسـتا و

دەق پهلوییکاندا ب یادگار ماوەتوە. تـر ئم پاوانی سرەکی ئفسانی تۆفانی کـورد، نـاوی (یـیم)ی ک دوا

ە و بـــوویت (جمشـــید) یـــان (جمشـــیر). ل بشـــی مـــژووی ونـــاوە گـــۆڕائفسانیی کـورددا ئامـاژە بو کسـایتیی کـراوە و مـژوو و سـردەمکی

ودانــی ئم تۆفــان بــۆ رۆژگــارکی یکجــار دوور وکــراوە. مــژووی ر دیــاریونوەی دەگڕتوە و ئفسانی چۆنییتی ئم تۆفان و شـوەی برەنگـاربو

ــر ــی ت ــۆ نوەیک ــژوو ب شــوەی ســرزاری ل نوەیکوە ب ــی م ب درژایـــا لم ـــارکراوە. هروەه ـــی ئاڤســـتادا تۆم گواســـتراوەتوە و دواجـــار ل کتب

ی پــــاوانی ســــرەکی پســــپردراوە و دواتــــر ئم ــــئفســــانیدا یــــیم رۆایی ئفســانی بجۆرــک ب رۆژگــاری رزگــارکرانی ســ هزار ســای کۆتــ

جیھان گردراوە.ــیمدا ســهۆبندانکی گورە روودەدات و ئهــورامز ا دل ســردەمی ی

ییم لم کارەسات سروشتیی ئاگـادار دەکـاتوە. کوات تۆفـان ل ئفسـانی ودانـی سـهۆبندان، بپـچوانی وکورددا بهۆی بارینی بفرکی زۆر و رتۆفـــانک بهـــۆی رودانـــی ودی ک وئفســـانی تۆفـــانی ســـۆمری و یهـــ

ــاوەوەی. لم ئفســانیدا ئــ ــورامزدا یــیم رادەســپرێ ل ژــر زەوی هالف هئشکوت یان بینایک دروست بکات و سرجم مـرۆڤ بـاش و تندروسـت

وتـاکود و رووەک پویستکان بۆ ئو شـون بگـوازتوە، وو گیاندارە ب س

١٥٢

١٥٤

م تۆفـان سروشـتیی نکونوە. بر زیانی سـهۆبندان و سرماوسـۆی ئ ب (رڤ) .ە(رڤ) کانـدا نـاویوییهلپ سـتا و دەقئاڤ ل ر زەویـیم بینا ژئ

یـدا هر مـاوەتوە و ب ئسـتاش ل زمـانی کورد تاکوواتای نیشتمان و وت شوەی (ڤار) یـان (وار) بکاردەبرـت. ب پـچوانی ئفسـانی سـۆمری و

کانی میللتانی تر ک سبارەت ب تۆفـانن، مرۆڤـی کـورد دی و ئفسانویهوئمش بــۆ ئوەی ، ١ل ژــر زەوی و لم ڤرەدا برەنگــاری تۆفــان دەبــتوە

ــان هاوتریــب بــت لگڵ چــۆنییتی ــوونوەی تۆف ک چــۆنییتی رووبڕووب.فرەوەیهۆی بارینی بب ک کتۆفان

ــــرا ــــیم ک ــــۆم رل ئاڤســــتادا ل زۆر شــــون باســــی ی وداو و ووە، کوداوی سـردەمی واکش تـرین ربسرهاتک دراونت پاڵ ییموە. سـرنج

وداوی ئم ویــیم، تۆفــان. ل بشــ جیاجیاکــانی ئاڤســتادا جارجــار هنــدێ ر ک لشــــشــــی (ڤــــی دەئیــــودات)دا بب م لوە، بتدراونــــگ یفســــانئ

وەی دەقی ئانواوی بۆ گت ک بردرگرخـانپی تۆفـان تکـراوە. فسانبپــی ئم ئفســانی سرماوســۆکی یکجــار ســخت بــاڵ ب ســر وتــدا

ــــــت ک کجــــــار زۆر دەبارــــــی ی ــــــۆیوە ئگری دەکشــــــت و بفرک بهـــال ـــدار و رووەکک ـــرۆڤ و گیان ـــاوچوونی ســـرجم م ـــتن ن د ـــاراوە. ل ئ

ــ ــا کارەســاتکی سروشــئفســانی کوردی ــان تنی ــدا ل دا ئم تۆف تیی، لکاتکڕە دەبن و بۆ ئوەی وئفسانی میللتانی تردا خواوەندەکان ل مرۆڤکان تو

سزایان بدەن تۆفانکی گورە دەخنوە. ڤر دروست بکـات و تاکول دوای ئوەی ئهورامزدا ییم رادەسپرێ

ی مــرۆڤ و گیانــدار و رووەککــانی تــدا پنابــدات، ل چــۆنییتی گــوبژرکردنمرۆڤ، گیاندار و رووەککانیش ئاگاداری دەکاتوە ک زۆر سرنجاکش و

ــاو می ــدییکانی ئفســانی تۆفــان ل ن لتــی کــورد لب یککــی تــر ل تایبتمننــت مرۆڤــی نخــۆش، کم ئنــدام، یــه هدادەنرــت. ئهــورامزدا ب یــیم رادەگ

ە. هروەهـا باشـترین گو، دەش و ئهریمنی بۆ نـاو ئم ڤرە نگـوازتو

ل ئفسانی میللتانی تـردا پـاوانی ئفسـانی تۆفـان ب مبسـتی رزگـارکردنی مـرۆڤ ل مترسـیی ئم - ١

تۆفان تۆقنرە، کشتییک دروست دەکات و سرجم بوونوەران و مرۆڤکان دەخات ناو کشـتییک و و ژیـانی مـرۆڤ بم جـۆرە دوای هوربوونوەی تۆفان سرلنوێ ل سر زەوی دادەنیشـتوە و مـرۆڤ

ل مترسی لناوچوون رزگار دەبت.

١٥٣

١٥٥

ودترین و ب هزترین جۆرەکانی گیانـدار و رووەک هبژرـت و ل وو ب سب درژایــی ئو ســانی مرۆڤکــان ل نــاو تــاکونــاو ڤردا جیــان بکــاتوە،

ژیان بسر دەبن، ل رووی خواردن و پویستییکانی دا ١(ڤری ییمکردی) ژیان تووشی کموکوڕی نبن.

ە ئهـــورامزدا چـــۆنییتی دروســـتکردنی ئم ڤرە و شـــوازە جـــگلوییکشی بۆ ییم دەسنیشان دەکات. ییم ب ئامۆژگاری ئهورامزدا یئندازە

دەکـــات و بپـــی ئو ئرکی پـــی ســـپردراوە مـــرۆڤ ئم ڤرە دروســـتودەکان و رووەک پویستکان بۆ ناو ڤری وتندروستکان و گیاندارە ب س

دی دەگوازتوە. ئفسانی تۆفانی گلـی کـورد ل ئاڤسـتادا ل بشـی ییمکرجـــۆرەی خـــوارەوە دا بم٤٣-٢١ڤـــی دەئیـــوەدات، پرگردی دووەم، بنـــدی

گدراوەتوە:گفتوگـۆکردن لگڵ یـیم ئهورامزدا و ئیزەدەکانی تر ل ئیرینڤاچ بۆ

کردنی ب مبســتی برەنگــاربوونوە ل برامــبر تۆفــان و بفــر و رنــونی کۆبوونوە.

ئهورامزدای داداری مزن لگڵ ئیزەدە مینۆڤییکـان بـۆ ئیرینڤـاچی لگڵ ٢وبــاری دائیتــی دابزی. یــیمی مــگل خــاسوبناوبانــگ و کنــاری ر

وبانــــگ وبــــاری دائیتــــی ل ئیرینڤــــاچی بناوباشــــترین مرۆڤکــــان برەو ر )٢١بڕکوت.(

لودا ئهورامزدا ب ییمی گوت: ئی ییمی جوان، کـوڕی ڤیڤنگھـان! .ختکجـار سـکی یزسـتان ـت کدادەگر مادیی م جیھانکی سارد ئزستان

دەکوت. هوری بفرداری یکجار ئم جیھان بر هرشی زستانکی ساردویی ئرــدوی وقــ تــاکوواکــان زۆر دەســت ب بــارین دەکن ل برزتــرین چی

)٢٢.(٣ئاو

ڤری ییمکـرنوت) واتـا ئو ڤر یـان شـارەی یـیم لToanvrvk,OmiY,vraW ڤری ییمکردی ( - ١

دا هـاتووە: یـیم ل ژـر زەوی ب نھنـی خـانووکی ٢٩ژر زەوی دروستی کرد. ل کتبی (بنداهش) بشی اکرنجر رووی دروست کرد. سکی سـنراوفرموو ئناکات. ه هاوین و زستان کاری ت ک وەیش ئ

زەوی تدا پارزراوە. ٢ - .ترەکب تی زۆر و بڕومای خاوەن مسو کواتای ئ ب بۆ ییم کنازناو یکی پـوان لرەدا تا رادەیک واتاکی . هندێ توژەر وەکو دارمسـتر بliiudvra ئردویئاو - ٣

وەیینکــۆم لم ئب ،ی(ردەڤــیئ) مــان رووبــاریه یــانوایپ کی تــر وەکــو بــارتلۆمنــدن و هدایــدەن پیوای ب واتای (ئاوە پاککان) یان (تا لوی ئاوەکان)ە.

١٥٤

١٥٦

ل ســـ الوە چوارپیـــان ئی یـــیم، هـــدن. ئوەی ل مترســـیدارترین ـــیشـــونکان، ئوەی ل برزا ـــان و ئوەی ل ق ـــان لســـر چیاک ویی وییک).ناو گوندەکان کان و ل٢٣دۆ(

ر دەهـات (بب دا گیـا بم نیشـتمانل ،م تۆفان و زستانر لم دوای بزستان) دوای ئوەی بفرەکان توانوە، ئگر شون پـی رانـک دە جیھـانی

)٢٤.(١ئستومنددا بینرا، سرسوڕهنر دەبت(دروســت بــک) رەوەکرە بم ڤئ واتــژ ٢کرتــو درک چ٣ی ــت لب

ــاگرە ســ ــدە و ئ ورە وهر چــوار الوە. نژادی چــوارپ، مــرۆڤ، ســگ و بانبـۆ ئوێ بگـوازەوە. ئی یـیم ئم ڤرە دروسـت بـک ک هر داگیرساوەکان

ببـت واری مرۆڤکـان. یک چرتـو تاکوگۆشیکی بقد چوار چرتو بت )٢٥لی چوارپیان.(یببت تو تاکودرژ بت ل هر چوار الوە

تـرەیک هی یکـژییدر ک کیجۆگ شی بـدا . ٤ئاوی بۆ رادەکولکــزدادەم ڕوگردەوام تــدا خــۆراک بونــی. لواو ررگیــز تو ه تــازەی

) ٢٦بنمیچ و فرە دیوار.( دەکی فرەستون، فرە و دروستونابت. لودا خانــان ک ل ســر رووی زەوی ــاو و گشــت ژن ــدا نژادی ســرجم پی ولمزنتــــرین، باشــــترین و جــــوانترینن، جگیــــر دەکی. لوــــدا نژادی گشــــت

پ ک ل ســـــر رووی زەوی گورەتـــــرین، باشـــــترین و جۆرەکـــــانی چـــــوار )٢٧جوانترینن، جگیر دەکی.(

ـــۆن ـــرین و ب ـــان ک ل رووی زەوی برزت ـــۆی ســـرجم گیاک ـــدا ت ولــی ــان ب بر دن ــر دەکی. ئم تۆی ــاکوخۆشــترینن، جگی ــاوەیی ت ــۆ ئو م ب

)٢٨مرۆڤکان ل ڤردا دەمننوە، بمننوە.(

١ - ـــ ـــا پ ـــان ئو شـــونانی پشـــتر وات ـــوونوەی تۆف ـــدەدا مبســـت ئوەی ک دوای هورب ش ئوەی لم بنهکردنی تۆفان و سرماوسۆڵ لوەڕگای مات بوون، ئیتر چۆلن و هیچ گیاندارکی تدا ناژیـت و شـون

پی مڕ و ماتی تدا بدی ناکرت. ڤرێ کــرنڤ) واتــا mvraW ,awanvrvk,( ل دەقــی ئاڤســتادا (ڤرە دروســت بــک) بم جــۆرە هــاتووە: - ٢

بک. ڤرەک بکرەوە، ڤرەک دروست ب درــژی یک چرتــو، چرتــو یکی پــوان برامــبر گۆڕەپــانکی ئســپ ســواریی. ل دەقــدا بم جــۆرە - ٣

چرتــودراژو واتــا بقد یک چرتــو درــژ. ئم جــۆرە پــوانی مودا یــان OjArd,utvrac, هــاتووە:بردهاوژـک، رۆژە ریـک قبارە ل زمانی کوردیدا تـاکو ئسـتاش هر مـاوە؛ بـۆ نمـوون جگرەکشـک،

و...هتد. یکی پوان بواتای نیوەی گۆڕەپانکی ئسپ سواری. Orqah هترە یان هثرە - ٤

١٥٥

١٥٧

ــی ســینگ دەرپ ــاڤی، ن شــت، ن ئوەی ن مرۆڤ ــووڕ، ن ئپ ــو ن ک ڕی ددان رزیو، ن ن ،گۆج سڤیش، نک دەویش، ن ن ،یخۆشی سکماکی هن

)٢٩(١گوڕی بۆ ناو ئم ڤرە نابی.بــکرەوە، ل ناوەڕاســت شــش ٢ل برزتــرین شــون نــۆ پــرد (دەروازە)

انی ســـرەوە، دەروازە و ل خـــوارەوە ســـ. هزار پیـــاو و ژن ب دەروازەکـــدەروازەکــــانی ناوەڕاســــت و ســــ د بش ســــدەروازەکــــانی شــــ د بســــ

بپچ (بب) و ل ٣خوارەوە بۆ ڤر بگوازەوە. ئوان بۆ ناو سوئوڕیی زینک دابمزرــــن ک ل خـــودی خــــۆی ـــنـــاو ئم ڤرەدا کــــورۆژنیک دەفر

)٣٠(٤.وناکی دەربکاتور(دروسـت ئم ڤرە بـکموە ٦من کـو: ٥(بیری کردەوە) ئینجا ییم وەستا

بکم)؟ ئهورامزدا ب ییمی گوت:

ئی ییمی جوان، کوڕی ڤیڤنگھان!

لم بنــدەی ڤــی دەئیوەداتــدا نــاوی کۆمــک نخۆشــی هــاتووە ک هنــدکیان نزانــراوە چــین و ناوەکانیــان - ١

وەک خۆیان نووسرانوە. ــاو ڤر ل دەقــی ئاڤســتادا ب پرتــودەروازە یــان دەرگــای چــو - ٢ ب واتــای پــرد هــاتووە. OBqvrvp ون ن

ــۆ ــان ب ــۆی وشــی پردی ــاو ڤر جیادەکــاتوە، ب لبرئوەی دەرگــای ئم ڤرە جیھــانی مــادی ل جیھــانی ن بکاربردووە.

مـان ڤرە واتـا رگـا بسـوودە زـینک و مبسـت هaiinEanaraz,airbus , زەرەنئینی ییڕسوئو - ٣ .یکتۆفان گای رزگاربوون لر ک

لرەدا ئاماژە بوە کراوە ک چۆن رووناکی پویستی ناو ڤر دابین بکرت. ل دەقکدا ب زمانی ئاڤستایی - ٤ـــــاتووە: ـــــۆرە ه ـــــزە دڤری mvt ,mvraW ,azvram ,mvrauud ,mvnacoar,( بم ج ررێ مم ڤـــــ ت

نزرواتا (تۆ دام (نخـودی خـۆی رەئوچ م دەفـرە رووناکیـدەرە لکـی رووناکیـدەر) ئر دەفرنـاو ڤ لی ئم پرگردەدا ک هر سـبارەت ب چـۆنییتی ٤٠رووناکی دەردەکات. بپی زانیارییکانی نـاو بنـدی

وە دراوە کروەهــا ئامــاژە به (.خۆرســک و خــۆدات م روونــاکییئ) ــت هــاتووە کدەدو م روونــاکییئیک جــار دەرکوتــن و ونبــوونی مانــگ و خــۆر و ئســترە لم ڤرەدا دەبینــرن.) بگــورەی دەقــی (ســای

ــدی ــی خــۆر و ٤٠و ٣٠بن ــۆی دەرکوتن ــک به ی جارســا ی کــاکیی ی ئم پرگردە، ئو وزە و روونی مانـــگ و ئســـترە بدی دـــت، ل نـــاو ڤردا بهـــۆی ئامرازـــک دادەکرـــت و بدرژایـــی ســـاڵ نـــاو ڤر

ییمکردی پ رووناک دەکرتوە. ٥ - سـتادا بئاڤ ـی ڕامـا لکی کـرد و توچـان ی کو واتـایوەیێش بیری کردەوە یـان وەسـتا ب )atsLm

هاتووە. ل زمانی کوردیدا هر بو واتای بکاردەبرت. ) ستەێمئکـوث یـان کـوڤ) ک همـان (کـو یـان aquk( (کو) ب واتای (چۆن) ل زمانی ئاڤستاییدا بم شوەی دـت: - ٦

.ستای زمانی کوردییچۆن)ی ئ

١٥٦

١٥٨

ئم زەویی ب پ هکن و ب دەست بیشـل؛ ب همـان ئو شـوەیی ) ٣١ئستا خکی قوڕ دەشلن.(

ـــ ـــیی ب پ ـــی ویســـت: ئم زەوی زدا لهـــورامئ وەی کـــرد کئ ـــیم یو ب دەست شالی. هر بوجۆرەی ک ئستا خکی قوڕ دەگرنوە هکند

) ٣٢و دەیشلن.(رەی چــڤ ــیم ــات و ی ــۆی م ــژ، ت ــو در ــی یک چرت ــرد، هر الیک ک

ورە داگیرساوەکانی بـۆ ئوێ وچوارپ و مرۆڤ و سگ و باندە و ئاگرە سۆ پنـادانی برد. ئینجا ییم ڤرەکی کردەوە، هر الیکی یک چرتو درژ بـ ) ٣٣مرۆڤکان. هر الیکی یک چرتو درژ بۆ ئاخوڕی مڕومات.(

ئاوی بۆ ئوێ راکشا جۆگلیک ک یک هاترۆ درژە. لودا کـگی ـــان بردەوام گیشـــتوو و ـــین، برهمک وز و زردەوام ســــــد ب دامزران

رە بنمـیچ و وانی فـوکـرد. ئو خـان وکی زۆری دروسـتوفراوان. لودا خـان.ییوان و فرەدیواریان ه٣٤(١فرەه(

ــی (نــر و ــانی نژادی مرۆڤ ــوانترین جۆرەک ــرین و ج ــرین و برزت مزنتم)ی سـر رووی زەوی بـۆ ئوێ بـرد. مزنتـرین و برزتـرین و جـوانترین

)٣٥جۆرەکانی توخمی چوارپ جیاجیاکانی سر رووی زەوی بۆ ئوێ برد.(ــان ــۆی ســرجم ئو رووەک ــرین و ت ی ک ل ســر رووی زەوی، برزت

بۆن خۆشـترینن، بـۆ ئوێ بـرد. تـۆی سـرجم ئو خواردنـانی ک ل سـر

بپی دەقی ئاڤستا دەب ئم ڤرە ئشـکوتکی یکجـار گورە بـت ک یـیم ب رنـونی ئهـورامزدا بـۆ - ١

پنادانی مرۆڤ و گیاندار و رووەک خۆشی کردووە. ل زسـتانی سـارد و بفرانبـاردا ئشـکوت شـونکی لبــارە بــۆ خــۆ پاراســتن ل ســرمای ســخت، چــونک نــاو ئشــکوت گورە و قووکــان لکــاتی یکجــار

،ورەیکجـار زۆر و گوتی یشـکی خـاوەن ئکشـاخاویی هـۆی سروشـترمن. کوردسـتان بزستاندا گ زۆر ئشکوتی ئم کوردستان دەکرێ وەکو شونی ئم ڤرە دەسنیشان بکرت. بـۆ نمـوون ل کرماشـان

و بۆ ژیانکردن لبارە. ل بـاکووری ئشکوتکی گورە هی ک شونی هزاران مرۆڤ و ئاژەڵ دەبتوهکوردستان ئشـکوتکی مزن بم دوایییـان دۆزراوە ل نـاوچی کاپـادوکیی ک نـاو ئشـکوتک بسـر

ەوروبری قزای ســۆران خـانوو و ئــاخوڕ و بشـی جیاجیــادا دابش کــراوە. ل رۆژئـاوای کوردســتان ل دئشـــــکوتکی گورە هی ک جـــــی هزاران کس و هزاران ســـــر مڕومـــــات دەبـــــتوە. تۆفـــــان و ــاوچ ــا دەتوانــت ل ن ــدا بپــی ئاڤســتا و دەق پهلوییکــان، تنی دروســتکردنی ڤر ل ئفســانی کوردی

ت. رووداوی ئکانی کوردستاندا رووی دابوتشکئ کجار دوور شاخاوی و پکی یبۆ رۆژگار م تۆفاندەگڕــتوە ک ئفســانکی ب شــوەیکی ســرزاری ل نوەیکوە بــۆ نوەیکــی تــر گواســتراوەتوە و دواجار لتک زۆربی ئفسان رەسن درینکانی تر لگڵ دەرکوتن و جگیربوونی ئایینی زەردەشـتی

نووسران م ئایینکانی ئفسانریزی ئ وە. ل

١٥٧

١٥٩

ـــۆ ـــرد. ئوانی ب ـــۆ ئوێ ب ـــۆن خۆشـــترینن، ب رووی زەوی، خۆشـــترین و بکـرد و برەکانیـان بـۆ هتاهتـای بردەوام مرۆڤکان لگڵ یکتردا جـووت

) ٣٦ڤرەن.(دەبن، بۆ ئوان ک مرۆڤی ناو ئم بۆ ئوێ کووڕ، سینگ دەرپڕیو، ئپاڤیو نبران، گژ نبـرا، دری ویـش نبرا، دەیوەش نبرا، کسڤیش نبرا، ڤیزباریش نبرا، دان رزیـو نبـرا، پـیس و گوی ناتندروست و هـیچ یک لوانی تـر ک نیشـانی ئهریمنیـان پـوە

)٣٧دیارە، نبران.(ــرد ــۆ پ ەروازەی) کــردەوە، ل ناوەڕاســت شــش، ل (د ل الی ســرەوە ن

د لش ســـرەوە و شـــدەروازەی ســـ زار پیـــاو و ژن له .خــوارەوە ســــــۆ ناوەڕاســـت و ســـ ـــی ب ـــران. ئوان ـــر ک ســـد ل خـــوارەوە، ل ڤردا جگی

ۆژنیکی دانا ڕسئوریای زین بۆ ئم ڤرە برد و ل ناو ڤردا دەفر و کو )٣٨وناکییکی خۆڕسک بوو.(وک ر

ئی داداری جیھانی مادی، ئی ئشوەن!ەکانی ناو ڤری ییمکردی ووناکیی ل چییوەی کوا ل ناو خانووئم ر

)٣٩دا پشنگ دەدات، ئی ئهورامزدای ئشوەن.(ســک) و (ســتی دات)ە. لم ڕ(خۆ ونــاکی خــۆداتوئهــورامزدا گــوتی: ر

رە و مانـــگ و خـــۆر، نی ئســـتوجـــار دەرکوتـــن و ونبـــو ڤرەدا ســـای یک )٤٠(١دەبینرن.

ســا. ل ئنجـامی سرســرینی ژن و مردــک یک رۆژ بـۆ ئوان یکدەبـــن، هروەهـــا ل مـــاوەی چـــل ســـادا، دوانیک (کـــچ و کوڕـــک) لدایـــک

وانی ڤری وچوارپیکــــانیش هر بم شــــوەین. ئم مرۆڤــــانی لم خــــان )٤١رانن.(ییمکردیدا دەژین، خۆش ژیانترین گیانلب

ئی داداری جیھانی مادی، ئی ئشوەن!ک ئایینی زەردەشتی بۆ ناو ڤری ییمکردی دەبات؟ ئینجا ئهورامزدا

رشیپتلی کزەردەشت.(٢گوتی: م می سپیت٤٢، ئ( ئی داداری جیھانی مادی، ئی ئشوەن!

ک سروەر و ساالرە؟

ئم پرگردەدا ئم بابت روون کراوەتوە. ٣٠ل بندی - ١ـــــداهش) بشـــــی - ٢ ـــــی (بن ـــــی ١٩ل کتب ـــــای ئاخـــــاوتنی هی و دین ـــــاژە بوە دراوە ک ئم مل توان دا ئام

مزداپرستی بۆ ناو ڤری ییمکردی برد.

١٥٨

١٦٠

ئینجا ئهورامزدا گوتی:ــــــو ــــــۆ ک ١رڤت نرۆ)ئی زەردەشــــــت (ئ ــــــوڕی زەردەشــــــت و ت ی ک

)٤٣زەردەشتی.(ـــدا ب ئفســـانی رزگـــارکرەوە ـــان ل دەق پهلوییکان ئفســـانی تۆف زارەی زەردەشت سـدرا دوای هشتردا ئاماژەی پپ روەک لدراوە. هگر ون و جیھـان لکـی کۆتـایی جیھـان دەردەکزارەیر هرەتای هس س لک

ــــاک ــــداهش ل رۆژگــــاری یکم ژناپاکییکــــان پ ــــی دەقــــی بن پوە. بندەکــانلبر و رزگــارکر دەرگاکــانی ڤری ییمکــردی دەکــرنوە و مــرۆڤ و گی

ــنر دکــانی نــاو ڤرووەک یفســانم ئوە. ئــتدەرەوە و جیھــان نــوێ دەبــــوی بم وشــــیدەر دزارەی ئه ــــاتووە: ل ــــی بنداهشــــدا ه جــــۆرە ل کتب

دەکات و زستانکی سخت بسر جیھـان و مـرۆڤ و نکومرکوش ئفسوـــاوچوون ـــان برەو لن ـــۆیوە ژی ـــدا دەســـپن ک به ســـرجم گیانلبراندەڕوات. ئوشــیدەر ئم دــوە لنــاو دەبــات و دەرگاکــانی ڤری ییمکـــردی ـــاو ئم ڤرە دەردەکون و ـــدار و رووەککـــانی ن ـــرۆڤ و گیان ـــنوە و م دەب

هروەها ل کتبی (دادسـتنی دینیـگ)دا ٢.ن دەبتوەجارکی تر جیھان ئاوەداـــــابت د ـــــاتوئم ب وە: لگڵ ئو سرماوســـــۆی وکـــــراوەتوە و هـــــات وپ

ت، زۆربی مرۆڤکــان بهــۆی ــمرکوشــی دــوی کاولکــار لگڵ خۆیــدا دنبفربــــارینی زۆر، ســــرمای رادەبدەر و وشــــکبوونی زەوی دەمــــرن؛ بم

توانـــــــا کزدای بهـــــــورامداهـــــــاتو ئ ودەیزانـــــــی ل روودەدات، ل مدا ئڤر دروســـت بکـــات و باشـــترین وتـــاکرۆژگـــارکی زوودا یـــیمی راســـپارد

دەکان و رووەک بـــــــاش و ونژادەکـــــــانی ئـــــــادەمیزاد، چـــــــوارپ بســـــــوبرهمدارەکان لودا پنا بدات. ئم مرۆڤ و گیاندار و رووەکان پاش کۆتا

ە دەردەکون و جیھان ئاوەدان دەبـتوە هاتنی سرمای مرکوشان، لم ڤر

وەری دەکــات. (ئــورڤتنرۆ)ی کــوڕی دا هــاتووە: ســردارک ل ڤردا ســر٢٦ل کتبــی (بنــداهش) بشــی - ١دا ئــورڤتنرۆ ب ســروەری ٣٢زەردەشــت، ســروەری نمــری ڤری ییمکــردیی. هروەهــا ل بشــی

وەرزرانــی نــاو ڤری ییمکــردی دادەنرــت. لــرەدا ب تواوی رگــا خــۆش کــراوە بــۆ ئوەی تــا ئفســانی می ئوشیدەر گرێ بـدرت، چـونک ل درەکـانی تۆفان ب س هزار سای کۆتایی جیھانی بوون و سردە

س وەی جیھان لستی پاککردنبم کۆتادا ب ئیرزەد لرۆ، توس، گیو و بنتوە هاتووە: ئورڤدوای ئ هزار سای کۆتایی تمنی جیھان، ل ناپاکییکان یارمتی رزگارکر دەدەن.

بوان؛ بشی سی کتبی بنداهش. - ٢

١٥٩

١٦١

وە: ول کتبی (مینوگی خیرەت)یشدا هات ١وبوونوەی.وو ئمش جۆرک زینددەدات وکـرد. کاتـک سـرمای مرکوشـان رو ییم ڤری ییمکردی دروسـت

ــــــاتو ــــــدا ه ــــــری وهروەک ل دین ــــــی ت ــــــان و ئفرنراوان ە زۆربی مرۆڤکگاکانی ئم ڤرە ییمکـردیی دەکـرنوە و ئهورامزدا لناودەچن، ئینجا دەر

مـــرۆڤ و مـــات و ئفرنراوەکـــانی تـــری ئهـــورایی لم ڤرە دەردەکون و ــــوێ دەکنوە. ــــان ن ــــبدا ســــبارەت ب ٢ســــرلنوێ جیھ م کتروەهــــا له

وە: ڤری ییمکردی ل ئیریینڤـاچ وئفسانی تۆفان و ڤری ییمکردیدا هاتــر زەوی دروســت ژ ــراوە ل ــووو ک ــورایی ل هم ــی ئه جــۆرە ئفرنراوک

مـــرۆڤ، مڕومـــات و بانـــدە کامیـــان باشـــترین و هبژاردەتـــرینن، لوـــدا چل ساڵ جارک ل پیـاو و ژنـک ک لم ڤرەدا همووجیان بۆ کراوەتوە.

سد سا. نخۆشـی زۆر دەبت و تمنیان س نیشتجن، منداک لدایکل کتبــی حوتمــی دیــنکرددا هــاتوە: بپــی ٣.دەکــات ویــان تــوب کمــی ر

ــراوان ل همووفرمــانی داداری ــیم ب مبســتی پاراســتنی ئفرن شــتزان، یمترســییکانی زســتانی مرکوشــان ڤری دروســتکرد. دوای هوربــوونوەی ســـرمای مرکوشـــان ل هزارەی ئوشـــیدەر، دەرگاکـــانی ڤری ییمکـــردی

مڕومـات ب سـر زەویـدا بوبـوونوە و جـارکی تـر کرانوە و مـرۆڤ و ٤.جیھانیان ئاوەدان کردەوە

١ - وانندیبنی دینیگ، بست.٩٦-٩٤؛ دادستو ، .٣١-٢٧، بندی ٢٦بوان؛ مینوگی خیرەت، بشی - ٢. ســبارەت ب شــوەی ژیــان لنــاو ڤردا پشــتر ئامــاژە ١٩-١٥، بنــدی ٦١بـوان؛ مینــوگی خیــرەت، بشــی - ٣

ن) دەبــت، بم پــدراوە ک ل ئاڤســتادا هــاتووە: هر چــل ســاڵ جارــک ژن و مــرد دووان (کوڕوکچکیــا ی لیید سـاسـ سـ نمو توەش ئل دایـک دەبـن. جـگـک لژن و پیاو ک منـداڵ لرەدا گوتراوە یل

مینوگی خیرەتدا دەسنیشانکراوە ل ئاڤستادا ئاماژەی پ ندراوە. .٤، بندی ٩و بشی ٢٤بوان؛ کتبی حوتمی دینکرد، بشی دەروازە، بندی - ٤

١٦٠

١٦٢

ر هارآگى رز هفسان هئ

ر: هارآگرز ی هفسان هئ

لناو زۆربی ئفسانی میللتانی جیھاندا باوەڕ ب رزگـارکر، واتـا ئو کســی رۆژگارــک دــت و جیھــان ل ناپــاکی و خراپییکــان پــاک دەکــاتوە،

ـــانوە ر ـــرۆڤ ل درزەم ـــتوی هی. م ـــاکەگ و ریشـــیکی پ ئستاشـــی وتل کۆتایی جیھاندا وتاکلگدا بت، بردەوام چاوەڕوانی رزگارکرک بووە؛

یوەنـــدی بر پی رزگـــارکفســـانوەی ئهـــۆی ئـــت و رزگـــاری بکـــات. بب ،یبیروبـاوەڕی ئـایین ووەکـدواڕۆژ و کۆتایی جیھـان ه کی گرنـگ لشـی ب

وە. وهات ل ســــتا و دەقــــی ئاڤپی کوردیــــدا بفســــانئ ر لی رزگــــارکفســــانئپهلوییکـــان خـــاوەن تایبتمنـــدیی خـــۆیتی و ل ئفســـانی رزگـــارکری میللتانی تر هندێ جیاوازە. جیاوازییکشی بۆ ژمارەی ئم رزگارکران و

ـــانی ون زۆربی ورۆژگـــاری دەرکوتنیـــان دەگڕـــتوە. بـــۆ نمـــ ئو میللتخــاوەن ئفســانی لم چشــنن، چــاوەڕوانی دەرکوتنــی یک رزگــارکرن. هروەهـــا ئگر ژمارەکانیشـــیان پتـــر ل یک بـــت ل یک کـــات و ســـردەم ری زەردەشــتیدا چــاوەڕوانی ســی رزگــارکفســانئ چــی لون، کدەردەک

ب مــاوەی ک ورزگــارکر دەکرــت و هرکــام لو رزگــارکران ل ســردەمهزار ســــــــاڵ لدوای یکتــــــــری دەردەکون. ل ســــــــردەمی هر یک لم

ن هنگـاو ورزگارکران دەست و هزی ئهریمنی برەو کزی و لناوچوـــارکر ک ب سوشـــیانت ناســـراوە، ـــین رزگ ـــاری دوای ـــت، بم ل رۆژگ دەنـــردار ـــتوە و ک ـــاک دەب ـــان پ ـــریمن و دوەک ـــان ب یکجـــاری ل ئه ی جیھ

رابوونوە و رۆژی دوماهی روودەدات. دا بپی ئاڤستا و دەق پهلوییکـان تمنی جیھان ل ئفسانی کوردی

کـــراوە. هروەک پشـــتر بســـر چـــوار قۆنـــاغی ســـ هزار ســـایدا دابشبــووە. ل ئامــاژەی پــدراوە زەردەشــت ل ســرەتای قۆنــاغی چــوارەم لدایــک

ــایی هر هزار ســای دوای ــا ل کۆتــایی هر کۆت ســردەمی زەردەشــت وات

١٦١

١٦٣

ــــــت. لدوای وــــــک دەردەک ررزگارک ،ــــــاغ ــــــانی ئم قۆن یک ل هزارەکدەرکوتنی دوا رزگارکر، تمنی جیھانی مـادی کۆتـایی پـدت و سـرەتای

جیھانی دوایی دەسپدەکات. -٨هۆکاری دەرکوتنی ئم س رزگارکرە ل دینکردی حوت بشـی

ان، یـکراوەتوە ک رۆژگارـک دادـت جیھـان و جیھانی ۆرە روونج دا بم١٠ل بــ بــاوەڕی و تــاریکی و ناپــاکی و درۆ و خراپیــدا دەژیــن و ب مبســتی لناوبردنی ناپاکی و پاککردنوە و رزگارکردنی جیھـانی ئهـورایی ل چنـگ ناپــــاکیی ئهریمنییکــــان، ئم رزگـــــارکران دەردەکون و جیھــــان نـــــوێ

نوە و گشت ناپاکییک لنـاو دەبن. ئفسـانی رزگـارکر و رۆژگـاری دەک کــان، لنییهریمــزە ئنــاوبردنی هوەی جیھــان و لوتنــی و پــاککردندەرک

ون ودوایـــین ســـ هزار ســـای قۆنـــاغی دوازدە هزار ســـای تمنـــی گرد روودەدات.

ئاڤستا: ر له رآه ای رزگ فسانه ئه

جـار ودگین چنـدینو(سئوشـیئنت) بواتـای سـ ل ئاڤستادا وشیوە. بو واتـای ووە. ل گاتاکاندا زەردەشـت ب سوشـیانت نـاوی هـاتوبکارهات

، ٤٥ون ل یســنی وودمند بــووە. بــۆ نمــوک بهــۆی بــوونییوە جیھــان ســـــدی ـــای OtNaiiSoasب دا زەردەشـــت ١١بن سئوشـــینتو ب وات

ــــاوبراوە. هر لوســــ ــــدا یســــنی ودگین ن دا ٩، بنــــدی٤٨ بشــــی گاتاکانوە: ((ئی مزدا و ئی ئشـا ک وسئوشینس رک ب واتای رزگارکر هـات

ئــوە بادەســـتن لســـر ئو کســـی هوـــی لنـــاوبردنی مـــن دەدات، کی بــۆ دەروونــی پــاک دەسنیشــان کــراوە. دەبــ ی کو پاداشــتئاگــادار دەبــم ل

، رزگارکر ئاواتی ئوەی بزانـت چارەنووسـی بباشی لی ئاگادار بم چونککراوە. دا زەردەشت ب رزگارکر وەسف٤٨چ دەبت.)) لم بندەی یسنی

دا زەردەشت خـۆی و یاوەرەکـانی ب سئوشـینتۆم١٣، بندی٣٤ل یسنی m&tNaiiCoas وس روەهـا لر نـاو دەبـات. هن و رزگـارکیودگ

ــــدی ٤٦یســــنی ــــان دادــــت و وە:ودا هــــات٣، بن ((کی ئی مزدا برەبی پــــ یــــڤپ زن بری می رزگــــارکئــــادەمیزاد روو دە راســــتی دەکــــات، ک

دا ١٢، بنــــــــدی ٤٨حــــــــیکمتکی دەگــــــــات ئامــــــــانج؟..)) و ل یســــــــنی

١٦٢

١٦٤

وڕەیی و وو لنــــاوبری هــــزی تــــ ١سئوشــــینتکان ب پشــــتیوانی ئــــاواییشا، ئو کسـان ب پشـتیوانی ئهریمنی دادەنرن: ((ئی ڤهومن و ئی ئ

کردنـی فرمـانی مزدا تدەکۆشـن و گوندەکان دادەنرن ک بـۆ جبج دێ وـــۆ ـــان ئنجـــام دەدەن. ئوان ئو کســـانن ک ب ـــان ئرککانی ب کردەوەکانی

وڕەیی هبژردران.)) وتکشکاندنی تجـــۆرە دەردەکوـــت ل گاتاکانـــدا سئوشـــینت یـــان سوشـــیانت ب بم

ــت. دگیوســو ــاکی دادەنر ــاوبری ناپ ــارکر و لن ــاوایی، رزگ ن، پشــتیوانی ئ سـترجب رکو ئنیـا ئکـانی و تبۆ زەردەشت و هاوە کتش سیفمئدەکات و ئو واتایی ک دواتـر ل ئاڤسـتای نـوێ و دەق پهلوییکانـدا بـۆ

تد مکم چه ئ ر دەسیئاراوە، بگاتاکان ب ک لوەیچ ش .ت نیی ل ئاڤســـتای نوـــدا چمکـــی سوشـــیانت خـــاوەن دوو ســـیمای گشـــتی و تایبت. سـیما گشـتییکی واتـای پشـوا و جگرەوانـی زەردەشـت رادەسـت

ل ی کگــــــرەوانوا و جشــــــو پمــــــوودەکــــــات. ئکدا بــــــۆ هردەمســــــی خکـــی یبوکـــردنوەی پروەردەکـــانی زەردەشـــت تدەکۆشـــن و رنـــون

ما تـایبتکی، خــۆی ل ئفسـانی رزگـارکر دەبینــتوە. ک ئم دەکن. سـیکـراوە. ل ئفسانی ب تـایبتی ل فرڤردیـن یشـت و زامیـاد یشـتدا بـاس

ون ل ووە. بــــۆ نمــــویسنکانیشــــدا جارجــــار بشــــکی ئم ئفســــانی هــــاتـــدی٢٤یســـنی ـــان و ٥، بن ـــایی جیھ ـــاتنی سوشـــیانت ل کۆت ـــاژە ب ه دا ئامدنوەی جیھــان دراوە: ((...ستایشــی فرەڤشــی(گیانی) ســرجم پاکــان نــوکر

ون و ئو پیاوانی ون و ئو پاکانی ک زیندودەکین، ئو پاکانی ک مردو ن، ئو سوشیانتانی ک نوکرەوەن.))وک هشتا لدایک نبو

ــدی٢٦ل یســنی جــۆرە ستایشــی فرەڤشــی پیاوچاکــان دا بم١٠، بنــراوە: (( ــان ســتایش ک ــرۆزی پیاوچاک ــای پی ــاکی ب توان ســرجم فرەڤشــی پ

سئوشـینتی سـرکوتوو.)) تـاکودەکین. لوان (فرەڤشی) گیومرتن ــابت ل یســنی وبــارە دەبــتوە. هروەهــا ل ویشــدا د٢٨، بنــدی٥٩ئم بکـراوەتوە: ((ئی جـۆرە دووپـات دا بم١٧بندی ،١فرڤردین یشت کرتی

١ - برگیــز باســی شــار و مشــی گاتاکــان باســی دێ و ژیــانی دێ کــراوە و هب ل ســت دێ و گونــدە، چــونک

تایبتمندییکانی ژیانی شاری تدا نکراوە.

١٦٣

١٦٥

امن، فرەڤشی یکمین پروەردەکارانی دین و فرەڤشی ئو پیاوانی سپیتهشـــتا لدایـــک نبـــوون و سوشـــیانتی نـــوکرەوەی جیھـــانن، ل فرەڤشـــی

خکانی تر بهزترە.))دا زەردەشت ب ئهـریمن دەـت: ٥، بندی١٩ل ڤیدەئیوەداتا پرگردی

ـــدنی ئهری ـــی بدفڕ، مـــن خوقان ـــوی ((ئی ئهریمن م، دـــاو دەب ـــی لن منـــــاو دەبم، ١نســـــو ـــــائیتی لن ـــــاو دەبم، پری خنت ـــــاکلن ئو کـــــاتی وت

)٨٦٣: ٧٧بت.))( ل رۆژهت لدایک ٢وسئوشینت سرکوتووان ل کانیاپیــکرەی ســرەکی ٩٦-٩٢و ٩٠-٨٨دەکــرێ ل زامیادیشــتدا ل بنــدی

دا ئم ئفســـانی بمئفســـانی سوشـــیانت دەسنیشـــان بکرـــت. لم یشـــت وە:وجۆرەی خوارەوە هات

سـتایش ه((ستایش دەکین فڕی کیانی بهـزی مزداداد ئو فڕە زۆر )٨٨کراوە، چاالک، پاک و کاریگرەی ک ل سرووی ئفرنراوەکانی ترە.(

دا کو کـاتـت لکانی دەبی هاوەز و زۆرببی ننتئوشیبۆ س کگن نبوو، نمری ۆ، جیھانکی پیر نبوو، همیشیی، بجیھان نوێ دەکنوە

هتاهتایی، نمری گشسن و بختوەر، لو کـاتدا مردووەکـان دووبـارە دەکوێ، ئینجــــــا ئو ان دەسیــــــزینــــــدوو دەبــــــنوە و زینــــــدووەکان نمری

)٨٩دەکاتوە.( (سئوشینت) دەردەکوت و ب ویستی خۆی جیھان نوێی راستیی، نمر دەبت. درۆ جـارکی تـر بـۆ چی ملکدواجار ئو جیھان

ئو شون رادەگوازرتوە ک لیوە بۆ زیان گیاندن ب راستی پرستان و نژاد و بـــوونییوە هـــاتبوو. (هـــزی) کاولکـــار لناودەچـــت، فریوکـــار دور

)٩٠دەخرتوە.(یســپ لو کــاتدا ک ئســتوەت ئــرت، نــردراوی ئهــورامزدا، کــوڕی ڤ

تئــــوروئیری ل کانیــــاو دەردەکوــــت، گــــورزە گــــران ئــــاژەنراوەکی، ئو )٩٢نی دلر ل کاتی لناوبردنی ئژیدەهاک پی بوو.(وگورزەی ک فرەیدو

دوی مردوو و مردارەوەبوو. - ١ــاوی ئم - ٢ ــوە دەردەکون. ل ئاڤســتادا ن وــایینی زەردەشــتی ل ــاوەی ک ســ رزگــارکری ئ ــاوی ئو کانی ن

ــاو و بســر )، awoas&k ی بم جــۆرە نووســراوە: (کانســئۆڤکــانی ــا ئ ــا کــانی و ئوڤ وات کانســ واتواتــا زەریــای کانیــاو نــاوی هــاتووە. بپــی ئو ) haiirz(یکوە دەبــت کانیــاو. هنــدێ جــاریش ب زەریــا

همـان زربـارە ک وەسفانی سبارەت بم کانیاوە ل ئاڤستا و دەق پهلوییکـان هـاتووە، ئم کانیـاوە دەکوت شاری مریوان ل رۆژهتی کوردستان.

١٦٤

١٦٦

ــی بــوو، ککــاتی کوشــتنی زەنگیــابی درۆزن پفراســیاوی تــۆرانی لئ ک ــی بــوو، کفراســیاوی تــۆرانی پکــاتی کوشــتنی ئ ســرەو لڤــی خڤــی کک

ڤیشتاســـپ ئو مامۆســـتایی رگـــای راســـتی بـــۆ ســـوپاکی پـــی بـــوو، بو (گــــــورزەوە) ئو (ئســــــتوەت ئــــــرت) درۆ لــــــرە، ل جیھــــــانی راســــــتی

)٩٣دەردەکات.(ئو (ئســـتوەت ئـــرت) ب چـــاوی ژیـــرییوە دەڕوانـــ، ل ســـرجم

ردەیی ل ئفرنـراوان دەڕوانـ تنــانت ئوەی بدنژادە. ئو ب چـاوی لبــوی و همیشیی ب سـرجم مادی دەڕوان و رامانی ئو نمر گشت جیھانی

).خش٩٤جیھان دەب( ــــاک، ــــزری چ ــــرتی نبز دەردەکون، ب ه وەت ئســــتنی ئــــاوە ه

وڕەیی وگوتاری چاک، کردەوەی چـاک و دیـن پـاکن و هرگیـز درۆ نـاکن. تـناگرێ و هدت، راستی بدفڕی چک ب خون، ل برامبر ئوان خۆی را

)٩٥بسر درۆی ناپاک و رەش و بدنژاددا سردەکوت.(هـــزری خـــراپ ژـــر دەکوـــت، هـــزری چـــاک بســـریدا ســـردەکوت. (قســـی) درۆ گـــوتراو ژـــر دەکوـــت، قســـی راســـت گـــوتراو بســـریدا

ــ ــات، برســتی و تین ــات و ئمرت ــاو دەبن. وســردەکوت. هورەت ویتی لنهریمت.))(ئددکردار هتی بدەس ٩٦نی ب (

.ی سوشـیانتفسانی ئرەکرزگارک س ک لکی (تروەت ئستئ)وە و ودا ناوی هر س رزگـارکر هـات١٢٩و١٢٨ل فرڤردین یشت بندی

ئستوەت ئرت ب دوایین رزگارکر دادەنرت و ب سوشیانتی نبز ناوی وە:وهات

دەکین. ستایشی گیانی پاکی ١پاکی ئوخشیت ئرتنگه ((ستایشی گیانینگھمین. ست ٢ئوخشیت ندەکترت ئستڤین. ٣ایشی گیانی پاکی ئدەک

١ - atvrv,TaiiCxu وشــــیدەربامیــــدا ئ ــــانی پهلوی ــــرۆزە. ل زم ــــری یاســــای پی روەردــــای پ بوات

پدەگوترت. ٢ - h$amvn,TaiiCxu ویـــــدا بـــــوویتهلزمـــــانی پ ـــــت. لژ و نیـــــایش دـــــری نـــــوروەردواتـــــای پ ب

.ئوشیدەرمانگ٣ - atvrv,Tauutsa .ری یاسای پیرۆزەیکما و په ی کسو کواتا ئ

١٦٥

١٦٧

ئو کسی ب سوشیانتی مزن نـاوبراوە و ب ئسـتڤت ئـرت نـاوی جیھـانی مـادی دەگینـت. همـووود ب ودەبرت. بۆی سوشـیانت، چـونک سـ

ئــرت، چــونک ئوەی جســت و گیــانی هبــت پیــکری بــۆی ئســتڤت همیشیی و نمرانی پدەبخشت.)) ـــــاوی دایکـــــی ئم ســـــ ١٤٢و١٤١ل فرڤردیـــــن یشـــــت بنـــــدی دا ن

(کیـژ) سـروتت ١ە: ((سـتایش دەکیـن گیـانی پـاکی کنیشـکورزگارکرە هاتوتایش دەکین . س٣. ستایش دەکین گیانی پاکی کنیشک ڤنگھوفذریو٢فذریو

)ش ٥ئو کســــی ک ب (ڤیســــپتئوڤیری ٤گیــــانی پــــاکی ئرــــدەت فــــذریودەبـت ناودەبرت. لبرئوە ڤیسپتئوڤیری، چونک کسک لیوە لدایک

ک گشت ئازاری دوەکان و خکی دوور دەکـاتوە بـۆ وەسـتان ل دژی ئو )یوە دەردەکوت.)) ٦ئازارەی لالین (جهی

یدا:و هله قی په ده ر له ی رزگارآه فسانه ئه

ئم ســــ رزگــــارکرە کــــوڕی زەردەشــــتن. ٧بپــــی دەق پهلوییکــــان دەق رە لرزگـارک م سـوتنـی ئدایکبـوون و دەرکتی لی چـۆنییفسانئ

کنیا)ی، ب واتای کیژ، کنیشک، کنیچک. Aiinak( وەیێئم وشی ل دەقدا بش - ١٢ - OiirDvf,TatUrs .رەمین رزگارککباوکی ناودارە و دایکی ی ی کسو کواتا ئ ٣ - OiirDvf,uh$aW و کرە.واتا ئزە. دایکی دووەمین رزگارکڕباوکی باش و ب ی کس ٤ - OiirDvf,Tadvrv تی و ناوی دایکـی سوشـیانتی دوایـینرزی باوکییربی سمای ی کسو کواتا ئ

رزگارکرە.٥ - airiauuruat,apsIW ــذریوی دایکـــیفتربــۆ ئ کتوە ســیفــت. ئنزمــووان دەبوەی هواتــا ئ

.ردوایین رزگارک٦ - ehaG .تسۆزانییش دەگوتر ب ک هوەتوی شهی ناوی دج ـــوو - ٧ ـــاڕادەیکی زۆر ســـیمایکی یکگرت ـــدا ت ـــارکر ل دەق پهلوییکان ـــابتی ســـرەکی ئفســـانی رزگ ب

وەردەگرت، تنیا ل هندێ بابتی الوەکی نبت ک گانوەکانیان ل دەقکی تر بۆ دەقکـی تـر جیـاوازە؛ ی بوییــــانهلپ ــــبم کتل یفســــانم ئکســــانن. ئوە یرووی نــــاوەڕۆک کی گشــــتی لوەیشــــ م ب

خوارەوەدا گدراونتوە و لم لکۆینوەیدا کلکیان ل وەرگیراوە: .٨دینکردی پنجم، بشی - .١٠، ٩، ٨دینکردی حوتم، بشی - .٣٣بنداهش، بشی -- وی، بهلتی پ٤٨شی ریوای. ٣٥، ٣٤بژاردەکانی زادیسپرم، بشی - مینوگی خیرەت، بشی یکم. -

١٦٦

١٦٨

پهلوییکاندا ل کتبی دینکرد، بنداهش، ریـوایتی پهـلوی و زادیسـپرم ــــردا گ ــــد کتبکــــی ت ــــانی ئو و چن ــــر دان واســــتراوەتوە ک ب ل تک یکت

بشانی لم بابت دەدوـن، پیـکرەی گشـتی ئم ئفسـانی دەخـرتڕوو. بپی ناوەڕۆکی دەق پهلوییکان، ئوشدەر، ئوشدەرمانگ و سوشـیانت س کوڕی زەردەشتن ک ل تۆی زەردەشـتوە ک لنـاو کانیاوکـدا رژاوە و

ـــانوە پـــارزراوە و ل ســـ هزار ســـای کۆتـــایی تمنـــی لالین ئیزەد ەکدەبــن. ل کۆتــایی هر هزار ســاک تــۆی زەردەشــت جیھــانی بــوون، لدایــک

ــازدە ســای و ئم ســ رزگــارکرە ــدانی کچکــی پ ــاو ز ــت ن وی دەکــگرچــۆنییتی لدایکبــوون و دەرکوتنــی ئم ســ رزگــارکرە، ١دەبــن. لدایــک

یکی سـرنجاکش پکـدنت ک ب ئفسـانی رزگـارکر ناوەڕۆکی ئفسان ناسراوە.

بپی ئفسانکان زەردەشـت سـ جـار لگڵ هاوسـرەکی سـرجیی دەکات و ئینجا ل ناو کانییک خـۆی دەشـوات. بم هـۆیوە تـۆی زەردەشـت

ــــزەدی رو ــــانییک. نریوســــنگ ک ئی ــــاو ک ــــت ن ودەڕژ ــــۆی ــــاکیی، ئم ت نل کـــاتی خـــۆی لگڵ هـــلکی وتـــاکب ئاناهیتـــای دەســـپرێ هـــدەگرت و

فرەڤشی پاسوانی لم تـۆی دەکن ٩٩٩٩٩کیژۆکان ئاوت بت. هروەها ٢ک ل ناو کانییکدا پارزراوە.

:٣ر هوشيد هئ

ــا ــدنی کوردیکمــین رزگ ــدا بپــی ئاڤســتا و رکر ل ئفســانی ئفران یکــان نــاوی (ئوییهلپ وەی ٤وشــیدەردەقشــ ســتادا بئاڤ م نــاوە لە. ئ(

ئوشیدەر و ئوشیدەرمانگ و سوشیانت ب جیا ل کۆتایی هر هزارەیک دەردەکون و جیھان ل ناپاکی - ١

، پرسـیار پاک دەکنوە و پیەوانی درۆ و بتپرستان ل ناو دەبن.(بوان؛ مینوگی خیرەت، بشـی یکم ) ٩٥و وەمی

دا هاتووە: ((ستایشی گیـانی پـاک و ب هـزی پیاوچاکـان ٦٢، بندی ٢٠ل ئاڤستا، فرەڤردین یشت، کرتی - ٢ تـۆی سـپیتام وانی لپاسـ ،م گیانـانزار لزار و نۆجـار دەهد و نۆ هوەد و نۆسنۆ و ن ب ین کدەک

زەردەشتی پیرۆز دەکن.))و ریـوایتی ٣٣و بنداهش، بشـی ١٤-١، بندی٩و بشی ٦١-٥٠، بندی٨ینکردی حوتم، بشیبوان؛ د - ٣

.٢١-١، بندی٤٨پهلوی، بشی ئوشیدەر واتای (ئو کسی ل ئاوەوە دەرکوتووە) دەدات. - ٤

١٦٧

١٦٩

ــات ــرتنگ) ه و(ئوخشــیت ئ ب ــذریو)ەی ت فــاوی دایکیشــی (ســروەت وە و نواتای ئو کسی ک بـاوکی نـاودارە. سـی سـاڵ مـاب بـۆ کۆتـایی هزارەی

کچک ب ناوی سـروەتت فـذەریو ل نـاو ئو کانیییـدا ک تـۆی ١زەردەشتاوە، خـــۆی دەشـــوات. لم کـــاتدا تـــۆی زەردەشـــت زەردەشـــتی تـــدا پـــارزر

دەخــزت نــاو زــدانی ئم کیــژۆوە و جســتی ئم یکمــین رزگــارکرەی تــدا دروســت دەبــت. ئم کیــژۆی هرگیــز لگڵ هــیچ پیاوکــدا ســرجیی

دەبــت. کاتــک ئم الوە دەگــات تمنــی ســی وە. ئوشــیدەر لدایــکونکــردرۆژ ب تـاقی ئاسـمانوە رادەوەسـت. بم و شـوسای، خۆر بـۆ مـاوەی دە

وە و بــــ وچشــــن ئیمانــــداران دەزانــــن هزارەی زەردەشــــت کۆتــــایی هــــاتـــ ـــن جیھـــان گـــۆڕانی ت ـــاوەڕانیش دەزان ـــو ب ە. لم کـــاتدا ئوشـــیدەر وکوت

سروشی بـۆ دادەبزـت و لگڵ ئهـورامزدا و ئمشسـپنتکان گفتوگـۆ اک و پاشان باران دەبارت. نودەکات. ل رۆژی دواییدا رو

ــــۆ ــــک روودەدەن. ب رووداو ــــۆم ون ونمــــ ل هزارەی ئوشــــیدەر کرۆژ ب تـــاقی و راوەســـتانی ئیـــزەدی میھـــر و خـــۆر بـــۆ مـــاوەی دە شـــو

ــت. ســرجم ــک وشــک ناب ــیچ رووەک ــاوەی ســ ســاڵ ه ــۆ م ئاســمانوە. برگی جۆرەکــانی گــورگ ل شــونک کــۆدەبنوە و گشــتیان پیــکری یک گــو

پـازدە گز و درـژییکی سـدو گورە دروست دەکن ک پانییکی چـوارداران روبڕووی گزە. ب فرمـانی ئوشـیدەر ئیمانـسی و سـ سدو چوار

ـــدەی ـــاوبردنی ئم دڕن ـــزا و پاڕانوەکانیـــان بـــۆ لن ـــنوە، ن ئم دڕنـــدەی دەبترین پـــان ا ئوشـــیدەر فرمـــان دەدات ب بشـــتترین وئنجـــامی نابـــت. ئینجـــ

و گورز و رم ۆشمشر ئم دوە بکوژن. دواجار ب شمشر و قامچی و چقە وو تیر و چکی تر ئم دڕندەیان کوشت. ل ناوەڕاستی ئم هزارەیدا دیو

مزنکان لناو دەبات. زدەڕۆیی و درۆ و ستمکاری الواز دەبت. ـــی ـــانی هزارەی ئوشـــیدەر دەرکوتن ـــر ل رووداوەک ـــی ت ـــوی یکک د

گری ســـرما و ســـۆڵ و بـــارانکی وە. ئو دـــوەی ک ب جـــادو٢(مرکـــوش)بخوڕ دەخوقن. برل روودانی تۆفان ئامۆژگاری خکی دەکرت تفـاقکی

ــوون لدا - ١ ــاغی ســ هزار ســای تمنــی جیھــانی ب یــک زەردەشــت ل ســرەتای هزارەی یکمــی دوا قۆن

بووە.(بوان؛ سردەم و ژیانی زەردەشت لم لکۆینوەیدا). ناوی ئم دوە ل دوو بشی (مر) ب واتای مرۆڤ و (کوش) ب واتای کوشتن پکھاتووە. - ٢

١٦٨

١٧٠

ی دەربـاز بـکن. چنـد سـاڵ تـدەپڕێ خۆیان ل قاتی و ق وتاکزۆر دابکن ەڕان واز ل و ئم سـرما و سـۆی چـاوەڕوان دەکـرا، دەرناکوـت. بـ بـاو

راک دـنن. ئینجـا بـۆ مـاوەی چـوار سـاڵ بردەوام بفـر و بـاران ۆداکردنی خدەبارت. زۆربی خکی و چوارپکان لم چوار زستاندا دەمرن. ل دوایین

پــاڕانوەی مزدیســناکان مرکوشــی دــوی وشکســای زســتان بهــۆی نــزاوک قیک و ١کردی)دەتۆپ. ئینجا ئو خک و چوارپیانی ل (ڤری ییم

وە، دـنوییم ب مبستی پاراستنی خکـی ل سرماوسـۆڵ دروسـتی کـرددەرەوە. ب رووی زەویـــــــدا بودەبـــــــنوە و وەچ دەخنوە. ل کۆتاییـــــــدا مڕومات شیریان زیاد دەکات. ئاژە کوی و دەشـتییکان روو دە خکـی

ــاکدەکن ــانگرن خــۆ و پنایــان وت بــدەن. ئرتڤهیشــت کوشــتنی خکــی بی وەی راست و دروست بش ستی خواردنیان، ببم کی بگیانداران بۆ خرەوا دەزانت. ل دوای ئم رووداوان دوو ل سی خکی سـر گـۆی زەوی

جــۆرەی ک ئیمانــدار و پــاکن و یک ل ســی خکــی خراپکــار و ناپــاکن. بمانی بــوون ل ناپاکییکــان ل رۆژگــاری یکمــین قۆنــاغی پــاکژبوونوەی جیھــ

یکمین رزگارکر کۆتایی پدت.

٢:گر مان هوشيد هئ م نــاوە لە. ئ(وشــیدەرمانگئ) دا نــاویفســانئ ر لدووەمــین رزگــارک

وەی (ئوخشــیت نــمنگھ)ی و نــاوی دایکــی ل ئاڤســتادا ب ئاڤســتادا ب شــە ک وی دووەمــین رزگــارکردا هــاتو(ڤنگھوفــذریو) تۆمــارکراوە. ل ئفســان

ی لکـی پـازدە سـایوشـیدەر، کیژۆزارەی ئبـۆ کۆتـایی ه سی ساڵ مابنــاو ئو کــانییدا ک تــۆی زەردەشــتی تــدا پــارزراوە، خــۆی دەشــوات و ئــاو دەخواتوە. تۆی زەردەشت دەخزت ناو زدانی ئم کیـژۆی و ل ئنجامـدا

ت. ئم کـچ هرگیـز لگڵ هـیچ پیاوکـدا جـووت دەب ئوشیدەرمانگ لدایک نبووە.

ڤری ئییمکــردی پنــاگیک ک ئیــیم لنــاو ئشــکوتکی گورەدا دروســتی کــردووە و باشــترین جــۆری - ١

ۆرەکانی تـدا دانـراوە تـاکو ل تۆفـان گورەکی ک ل هزارەی ئوشـیدەر روودەدات، ئفرنراوە جۆربج )١٥، بندی ٦١جۆرەکانی نژادی ئفرنراوان لناو نچن.(بوان؛ مینوگی خیرەت، بشی

و ٣٣و بنــداهش، بشــی ١٤-١، بنــدی١٠و بشــی ٢٣-١٦، بنــدی ٩بــوان؛ دیــنکردی حوتم، بشــی - ٢ .٣٦-٢٢، بندی٤٨پهلوی، بشی ریوایتی

١٦٩

١٧١

کاتک ئوشیدەرمانگ دەگات تمنی سی سای، خۆر بـۆ مـاوەی بیسـت رۆژ ب تــاقی ئاســمانوە رادەوەســت. ئیمانــداران دەزانــن هزارەی و شــو

ــات ــایی پھ ــن جیھــان گــۆڕاوە. لو وئوشــیدەر کۆت ــاوەڕانیش دەزان وە و بــ بوشـــی بـــۆ دادەبزـــت و لگڵ ئهـــورامزدا و ومانگ سرکـــاتدا ئوشـــیدەر

وناک و باران دەبارت. وئمشسپندەکان گفتوگۆ دەکات. رۆژی دوایی، رل هزارەی ئوشیدەرمانگدا کۆم رووداوک روودەدەن. لوان: خـۆر

رۆژ ب تــاقی ئاســمانوە رادەوەســت. بــۆ مــاوەی و بــۆ مــاوەی بیســت شــویک وشک نابت. ئوشیدەرمانگ دادگری بودەکاتوە. شش ساڵ هیچ گیا

ــکڵ ب یکتــری لم هزارەیدا جۆرەکــانی مــار ل شــونک کــۆدەبنوە و تــــــانی ــــــک ب پ ــــــن و مار ــــــژی ٨٣٣دەب ز و درــــــت. ١٦٥٦گ قز دەخوگ

مزدیسنکان ب فرمانی ئوشیدەرمانگ سوپایک پکدنن و دژی ئو مارە دەکن. ل ئنجامـدا ئم دـوە (نـوژی بکـۆمڵ) برپـا ز دەبن و یزیشـنیر

دەکوژرـــــت و بهـــــۆی ئو ژەهـــــرەوە ک لـــــی دەڕژـــــت، ب مودای یک تن. وفرسنگ زەوی و گیاکان دەسو

نــد رادەکــات و دیســان بب ل ژیــدەهاکوشــیدەرمانگ، ئزارەی ئه لدەگینـت هر کس ستمکارییوە بسر خکیدا فرمانەوایتی دەکات. را

ـت. ئـاو و ئـاگر و گیـا لـت و دەکوژردات، دەگیرئازاری ئاو، ئـاگر و گیـا نــــای یزدان دەبن. داوا دەکن ــــۆ بارەگ ــــی ســــکا ب ــــازاری خک دەســــت ئ

مـان همووئژیـدەهاک ل نـاو ببـات، ئگینـا تـاکون زینـدوو بـتوە وفرەیدوون و وی دەچـن الی فرەیـدلناو دەچین. ئهـورامزدا و شـش یاریـدەرەک

.ناو بب ل ژیدەهاکوشیدەرمانگ، ئپشتیوانی ئ و ب ستنن هیی رادەگپن دەت من ناتوانم ئوە بکم و دەبـ گرشاسـپ ئم کـارە وگیانی فرەیدو

بکــات. ئینجــا ئم بــابت ب گرشاســپ رادەگینرــت و ئویــش رادەبــت و ـــاو دەبـــات. ل و مـــاوەیدا ئژیـــدەهاکی ناپـــاک چـــارگکی ئژیـــدەهاک ل ن

چوارپکانی نیشتمانی ئیرینڤاچ ل ناو دەبات. ک کشـنچکجار زیـاد دەکـات، بت یڕومانوێ شیری مرلئینجا س

ــو یتی وشــیری یک مانگــا بشــی هزار کس دەکــات. دــوی برســتی و تینک ژەم، بـۆ مـاوەی سـخـواردنی ی کـی بو الواز دەبن. خـر و شـرۆژ ت

ـــژ دەبـــت. برادەرایتـــی و ئاشـــتی و ن درمـــت و تم دەبدەبـــن. پیـــری کفراوانــــی و خۆشــــی ل جیھانــــدا زۆر دەبــــت. لم هزارەیدا کس نامرــــت

١٧٠

١٧٢

ــان بهــۆی پیر ــمگر ب چک بکوژرــت ی ســ ی زۆرەوە بمرــت. پنجــاویشــیر و گیــا ســاڵ بــۆ کۆتــایی ئم هزارەی مابــت شــیرینی و چوری ل نــاو

وەهــا زۆر دەبــت ک خکــی بهــۆی ئوە، روو دە خــواردنی گیــایی و شــیر دەکن و خواردنی گۆشت فرامۆش دەکرت. دواجار تنیـا خـۆراکی مـرۆڤ،

ییکان دەبت. لرەوە دووەمین قۆنـاغی ئفسـانی رزگـارکر و یخواردن گیادکان کۆتایی پناپاکیی وەی جیھانی مادی لت. پاکژبوون

١سوشيانت:

ترین رزگارکر نـاوی (سوشـیانت)ە ک ل ئاڤسـتادا ب دوایین و سرەکی ل .ی(ذەرودەت فرئ) رە ناویم رزگارکدایکی ئ .ی(نتئوشیس) وەیش

ە، ســـــی ســـــاڵ مـــــاب بـــــۆ کۆتـــــایی هزارەی ودەق پهلوییکانـــــدا هـــــاتوـــا ـــاو ئو ک ـــازدە ســـای ل ن ـــی پ نییی ک تـــۆی ئوشـــیدەرمانگ، کیژۆیک

ک م کــچوە. ئزراوە، خــۆی دەشــوات و ئــاو دەخــواتــدا پــارزەردەشــتی تــووە، ل تــۆی زەردەشــت دووگیــان ــک جــووت نب ڵ هــیچ پیاوگــز ل هرگی

خـۆر دەدرەوشـتوە و ووەکـدەبـت. سوشـیانت دەبت و سوشیانت لدایک دەگــات حوت ســا. ک خــاوەن فڕی کیــانیی. ســردەمی ئو تنیــا پنجــاو

ـــــــورامزدا و وســـــــی ســـــــای سر ـــــــت و لگڵ ئه زـــــــۆ دادەب وشـــــــی ب و ئمشسپنتکان گفتوگۆ دەکـات. لم کـاتدا خـۆر بـۆ مـاوەی سـی شـو

.وە رادەوەستتاقی ئاسمان رۆژ ب (کیخسرەو) پشوازی لـ ک سوشیانت دەردەکوت، کڤی هوسرەو

تکــدانی بوتخــانی نزیــک ووەکــدەکــات. باســی قارەمــانتی خــۆی بــۆ دەکــات فراسیاوی تورانی. ئینجـا سوشـیانت داوا لو کوشتنی ئ ستئیچدەریای چ سرەو وا دەکات. لیخت، کدینی زەردەشتیدا بن سرەو دەکات دان بیخک

حوت ســـادا کیخســـرەو فرمـــانەوا و سوشـــیانت مـــاوەی ئم پنجـــاو ٢مۆبدانی مۆبدە.

و ٣٣و بنــداهش، بشــی ١١-١، بنــدی١١و بشــی ١٩-١٤، بنــدی١٠بــوان؛ دیــنکردی حوتم، بشــی - ١

ـــوایتی پهـــلوی، بشـــی و ٥٤-٤٦، بنـــدی٣٤و بژاردەکـــانی زادیســـپرم، بشـــی ١٠٧-٣٧، بنـــدی٤٨ری . ١١-٩، بندی٨و دینکردی پنجم، بشی ٥٩-١، بندی٣٥بشی

کیخســـرەو ئم قارەمانتییـــانی هی وەکـــو کوشـــتنی ئفراســـیاو، تکـــدانی بوتخـــانی کنـــاری دەریـــای - ٢چئیچست، دروستکردنی گنگدز و سوشیانتی نبز ک نوکرەوی جیھـان ل دواڕۆژدا ب یـارمتی ئو

) ٦٤-٥٩پرسیار و وەمی ، ٢٦باشتر دەتوان کارەکانی بڕوەببات.(بوان؛ مینوگی خیرەت، بشی

١٧١

١٧٣

ـــــدووبوونوەی مردو برل رۆژی دومـــــاهی و ەکـــــان، سوشـــــیانت وزینســـوپایک رکـــدەخات و ل دژی دـــو و خراپکـــاران شـــڕ دەکـــات. یشـــتک دەخونتوە و دوی بیدع ئاسمان و زەوی لـ تنـگ دەبـت و ل ئنجامـدا خـــۆی دە کـــونکی نـــاو زەوی دەپســـتت. (خشــــترەڤئیریی) ئم ب هل

تنو کانزای تواوە دەڕژ نـد دەکـرێ و دەزانـوە بم دوە و ئکنـاو کـون برەو دۆزەخ دەڕوات.

سوشــیانت دوای ســزادانی ناپاکــان، یشــتک دەخــونتوە و دوای پــنج جار یشت کردن سرجم دوەکان ل ناو دەچن. سرەتا دوی چاوچنۆکی،

وش دـــوی وشـــیت و ئینجـــا ســـروووڕەیی و دوەکـــانی تـــر هدەلودـــوی تـــدەبـــات. ئهـــورامزدا، ئهـــریمن ب گشـــت تـــاریکی و چـــاوچنۆکی ل نـــاو

ناپاکییکانییوە لو کونوە ل ئاسمان دەردەکات ک ل سـرەتای ئفراندنـدا ئهریمن دە ئاسـمانی کردبـوو. ئهـریمن و ناپاکییکـانی وەهـا لم کـونوە

دەکــرن ک هرگیــز جــارکی تــر نــاتوان دەردەکــرن و برەو دۆزەخ راپــچویی دۆزەخــــدا بــــۆ وەربنــــتوە. ئم کۆتــــایی ئهــــریمن و ل قــــســــر د

هتاهتای سزای ناپاکییکانی دەبینت.سردەمی پنجاوحوت سای سوشیانت قۆناغی گشی ئفرنراوانـی

ـــورا ـــاک یئه ـــاکییک پ ـــوونی سوشـــیانت ل گشـــت ناپ ـــۆی ب ـــان به یی. جیھناو دەچن. نخۆشـی و پیـری دەبتوە. گشت دوە دوو پ و چوارپیکان لییان دت. رووەککـان بردەوام یو ئازار و ستم و سرجم خراپییکان دوا

ســوزن و ل گشــدا دەبــن و ئفرنراوەکــان ل خۆشــیدا بســر دەبن. بــۆ ، سـی سـاڵ تنھـا ئـاو دەخـۆنوە و ەی هفدە ساڵ خواردنی خکی گیایماو

وەی مینـۆڤیی. ئینجـا جیھـانی بـوون ب ل دە سای کۆتاییـدا خۆراکیـان ب شـکۆتــا دەگــات. ســرجم بــوونوەران دەمــرن و قۆنــاغی دوازدە هزار ســای جیھانی مادی کۆتـایی پـدت. لـرەوە ئفسـانی سوشـیانت کۆتـایی پـدت و

وە و پی زیندووبوونفسانشـت و دۆزەخ ڕئهت و بپردی چینڤ وە لین دەسپدەکات.

پــــــدان ک ئفســــــانی رزگــــــارکر ب ئفســــــانی شــــــاینی ئامــــــاژەــایی ســردەمی پنجــاوڕزینــدووبوونوە و دوا ــدراوە، چــونک کۆت ۆژەوە گر

حوت ســـــای دوایـــــین رزگـــــارکر ک همـــــان سوشـــــیانت، ســـــرەتای

١٧٢

١٧٤

وەکـان دوای لپرسـینوە ل ووەکان و هرکام ل مردوزیندووبوونوەی مردیھر و سرەئوش و رەشن لی ئندامن، ل دادگای ئهورایی ک س ئیزەدی م

پردی چینڤت دەپڕنوە. ئاشکرای ک پیوەندییکی پتو ل نوان ئفسانی وبوونوە و پـردی چیـنڤت و وسوشیانت و ئفسانی کۆتایی جیھان و زینـد

وبوونوە و وبهشت و دۆزەخدا هی. خـودی سوشـیانت ل پرۆسـی زینـدن دەورکــی کــارا دەبینــت، چــونک ل پــنج رۆژی ب کۆتاهــاتنی جیھــانی بــوو

ل تـاکوپش ب کۆتاهاتنی جیھان سوشیانت دەست ب نزا و پاڕانوە دەکات ـــاڕانوان مرد ـــزا و پ ـــاتدا وئنجـــامی ئم ن ـــنوە. لم ک ـــدوو دەب ـــان زین وەک

ــاوتکردنی چوری ئم ــانی و ب ئ ــات قورب سوشــیانت گــای هدەیــوش دەکــدارە لگڵ شــی ــواردنوەیک دروســتگیان ــوم، خ ــای هئ ــات و رەی گی دەکوبووەکان دەکـــــات و بهـــــۆیوە نمـــــری و ژیـــــانی وپشـــــکش ب زینـــــد

ییان پدەبخش.یهتاهتالرەوە دەردەکوت ئفسانی ئفراندن بهۆی ملمالن و شڕی نـوان هزە ئهورایی و ئهریمنییکـان ب ئفسـانی رزگـارکر و کۆتـایی جیھـان

دەدرت و لالیکی تریشوە ئفسانی رزگـارکر و کۆتـایی جیھـانیش ێگردەدرـت. ۆژ و بهشـت و دۆزەخ گـرێڕوبوونوە و دواوب ئفسانی زیند

کتوە و مرۆڤکـان لور دەووردار ب زەمنی ب سنول ئنجامدا زەمنی سنـــزر، ر ـــورەی ه ـــۆ هب گ ـــان ل دۆزەخـــدا ب ـــان ل بهشـــت ی ـــار و کرداری فت هتاهتای دەمننوە.

١٧٣

@ @@ @@ @

١٧٤

١٧٥

@ãòìì†@ð’ói @ @@ @ @Zãòìì†@õŠòìóm çbéïu@ôîbmüØ@ì@熋à@õóäbÐó÷ a‡î†ŠíØ@õóäbÐó÷@óÜ@çbéïu@ôîbmüØ@ì@熋à a‡î†ŠíØ@õóäbÐó÷@óÜ@…òŒû†@ì@o’óèói a‡î†ŠíØ@õóäbÐó÷@óÜ@Hxa‹ÉïàI@ûŠ@ôn’ó @ @

١٧٥

١٧٦

١٧٦

١٧٧

تايى جيھانۆى مردن و آ هفسان هئ

@@ ی مردن و آۆتایی جیھان: فسانه ئه

مبست ل ئفسانی مردن لم لکۆینوەیدا مردنی مرۆڤ لالیک و کۆتایی جیھان لالیکی تـرە. مـردن تراژیـدیایکی تـای ژیـانی مـرۆڤ ک هر

دای و هرگیز لی دوور ناکوتوە لدایکبوونییوە بردەوام لگیل دوای ھاتنی بردەوامی مردنی مـرۆڤ، چـونک ن ب مانای کۆتاییاییھاتنی جیھاو کۆت

بشــکی گرنــگ ل جیھــانی بــوون ل چقــی جیھانــدا وەســتاوە. وەکــومــرۆڤ ئفرنراوکــی ووەکــییکی هی و جیھــان یدەســپکک کۆتــا همــووبگومــان

یزدانـــی بدەر لم یاســـای نیـــی. جیھـــان ل زەمنکـــی ئفســـانییدا لالین ــد ــدت. ب خواوەن ــایی پ ــراوە و ل زەمنکــی ئفسانییشــدا کۆت کوە ئفرن

یی.یونتر جیھان خاوەن سرەتا و کۆتاوشوەیکی روداوی ژیانی مرۆڤ ک ب درژایی تمنی مـرۆڤ ومردن ترسناکترین ر

ر ژیانیدا بـار گرانـی دەکـات. مـردن ترسـی خسـتۆتسی بکرە تاریکبسوداوە تۆقنرە تبگات وداوە لم ر وو، بۆی هویناو دی مرۆڤی رۆژانی ز

وە وو چارەیکی بۆ بدۆزتوە. بگومان مژووی مرۆڤایتی ئمی سـلماندک هرگیــز هــیچ چارەســرکی بــۆ نیــی. کس ناتوانــت لــی رابکــات و کس

نیی دواجار مرگ برۆکی نگرت. دـــت و ئم گـــرێ لـــرەوەی ئفســـان جـــارکی تـــر ب هانـــای مـــرۆڤوە

وبرفـراوانی ک مـرۆڤ ل وکورەشی بۆ دەکاتوە. ئفسان ئو گۆڕەپان ردەیی ئسپی خیای خـۆی تیـدا تـاو وسرەتای مژووەوە بردەوام ب ئاسو

داوە و هوـــــی وەمـــــدانوەی پرســـــیارە بـــــ وەمکـــــانی داوەتوە. زۆر ــان و ئفســانی جــوان و ســرنجاکش ســبارەت ب مــردن و ــایی جیھ کۆت

وبوونوە و نوبوونوەی جیھان لناو مـیللت جیاجیاکـان بدیـدەکرن وزیندک پیشـــاندەری توانینـــی جیـــاوازی ئم میللتـــانی ســـبارەت ب پرســـکی

ھاتنی جیھان .وە ک همان ترسی مردن و کۆتاییهاوشیارەی ک یی؟ ئم ئو پرســیلــرەدا پرســیار ئوەی ک ئایــا مــردن کۆتــا

ە ب درژایـــی مـــژوو رگچـــارەیک بـــۆ گیشـــتن ب ووای ل مـــرۆڤ کـــردو

١٧٧

١٧٨

ـــــدی ـــــرۆک (تراژی ـــــدا ئو چی ـــــدۆزتوە. گڕان ب دوای نمری ـــــی ب -نمریی ک مــــرۆڤ ل ژیــــانی رۆژانی خۆیــــدا هرگیــــز نیتوانیــــوە ی)١کۆمــــدی

ل وان بۆ خۆی تۆمار بکـات، بـۆی بیـری وئنجامکی دخۆشکر و سرکوتقۆناغی دوای مردن کردۆتوە. ل خۆی پرسیوە باش نـاکرێ ل دوای مـردن کی گرنـگ لشـوە مـرۆڤ بفسـانی ئـگر گومان لدی؟! بتب م ئاواتئ

ــی خــۆی ــبارگرژییکــانی دەروون ــی جــۆرە وهم ار دەکــات و بهــۆیوە بنن بـت، ییک ب خۆی دەدات. ئگر مردن سرەتای ژیانکی نمـرایودەوئاس

ــا ــارودۆخی ن ــا ب ــارام وار و شــژاوی دەرووهمئای ــا رادەیک ئ ــی مــرۆڤ ت نوبــارە وناگرــت؟ هر لــرەوەی ک ئفســانی مــردن و کۆتــایی جیھــان و د

ومـــک وەردەگرـــت. ھووبوونوە و نوبـــوونوەی جیھـــان مانـــا و مفوزینـــددا ئامـاژە ب(مـریخۆشـی ن) بـیکت ل (ردەیڤید چایدسـت) فـی ئرۆ ل سـان

ی ل رگی ئفسانوە ە و دەت: گیشتن ب نمروی کردوگیشتن ب نمرســر دەگرــت، چــونک نمریــی ل چوارچــوەی ئفســاندا ب زۆری ل دوای

ـــت.( ر دەکربـــردن دەســـت ـــاغی م ـــدێ ئفســـاندا ٥٨: ٨٥قۆن ـــگ ل هن ) رەنوە، هر ل وهندک کس بهۆی ئو خزمتانی ک ب خواوەندەکانیان کرد

سر ئم جیھان نمرییـان پـ بخشـرابت، بم ئوە تنیـا ل سـر ئاسـتی .وەیژینم تونی باسی ئالی کان کم مرۆڤرجک سن تاک

رووچــووە و کــاری کــردۆت ســر گشــت پرســی مــردن ب نــاخی مرۆڤــداـــای ـــانوە بیـــر و هـــۆش و خی ـــانییوە. هر ل ســـرەتای ژی الینکـــانی ژی

وە و ئادەمیزاد بردەوام وبشکی زۆری مرۆڤکانی ب خۆیوە خریک کردســی چــۆن وداوە بزانــت دوای مــردن چــی ب ســر دــت و چارەنو هوــی دەبت.

ــد ــان و زین ــایی جیھ ــردن و کۆت ــوووبووئفســانی م نوەی ونوە و نوب جیھــــان و بردەوامــــی ژیــــانکی نمــــران ل شــــونکی تــــایبت، الی نتوە

وری جیـــاوازدا گـــوزەر دەکـــات ک رەگکی بـــۆ وو ســـن جیاجیاکـــان ب هـــبیروبــــاوەڕ و توانینــــی ئــــایینی ئو میللتــــان دەگڕــــتوە. ل ئفســــانی

مردن دیاردەیکی تاڵ و ناخۆشی ژیانی مرۆڤایتیی و ب واتـایکی گشـتی تراژیـدییک ک چیرۆکـی ژیـانی - ١

مرۆڤ بوەوە کۆتایی پدت. ل همان کاتدا گڕان بدوای نمریدا لالین مرۆڤوە بۆ ئوەی ل دەسـتی و کس نیتوانیوە لم چارەنووس خۆی رزگار بکات. رابکات کۆمدیی، چونک ب درژایی مژو

١٧٨

١٧٩

میللتانــدا چنــد جــۆرکی نمــری و بردەوامــی ژیــان ل شــون تایبتکانــدا دەکرن ک بریتین ل: بدی ردەوامیب :سـتج دەر لدا مـرۆڤ دوای مـردن ی گیان بوەیم شـل

ســــتوە، یســــیما جوەی شــــشــــ م بدەســــت دەدات، ب ی لکییتارمایی یان گیان (رۆح) ل سـر زەوی درـژە ب ژیـانی خـۆی دەدات.

ون ل ئفســان (چینی)یکانــدا گیــانی ئو مرۆڤــانی ک خۆیــان وبــۆ نمـــو و شـوە گیانی ناپـاک و خ ووەکەوشت و ناپاکن، ڕدەکوژن یان بد

)١٩٠: ٤٨ب جیھاندا بودەبنوە.( ـــی کردەوەکـــانی دپوبـــارە ودۆنایـــدۆن: گیـــانی مـــرۆڤ دوای مـــردن ب

دەچت ناو پیکری مرۆڤکی تر یان دەچت بر لشی گیاندارکی تر و ل چوارچوەی ئم پیکرە نـویی درـژە ب ژیـانی خـۆی ل سـر

فسانی مردنی هیندی سـبارەت ون بشک ل ئوزەوی دەدات. بۆ نمـــدۆن وب چارەنو ـــاوەڕی ب دۆنای ـــردن، ب ـــرۆڤ دوای م ـــانی م ســـی گی

).ی٦٠: ١٤٦ه ( ردەوامیــب جیھــانی مردووەکــان: گیــانی مرۆڤــی مــردوو ل ی گیــان ل

جیھانی مردووەکاندا بـۆ هتاهتـای ب نمـری درـژە ب ژیـانی خـۆی ی گیـــان ل ئفســـانی یـــئفســـانی مـــردن و بردەوام وەکـــودەدات.

)٢٢٢-٢٢٠: ١٤٥میسریدا.( ردەواموزیندمـری و بوە: ندوای مردنـدا یـوبوون ی ژیـانی مـرۆڤ ل

بو جۆرە دەبت ک جارکی تر گیانی دەچتوە ناو همـان جسـتی رکی تــایبت ک تیــدا مــرۆڤ ب هــۆی کردەوەکــانی ل وخــۆی ل ســنو

ئفســانی ووەکــدەژیــت. ژیــانکی خــۆش یــان ناخۆشــدا بــۆ مــاوەیک ی ئاڤســتا و دەق وبوونوە ل ئفســانی کوردیــدا بپــومــردن و زینــد پهلوییکان.

١٧٩

١٨٠

ی آوردیدا: فسانه ئه مردن و آۆتایی جیھان لهی ئاڤســتا و دەق ــمــردن و کۆتــایی جیھــان ل ئفســانی کوردیــدا بپ

ک ل یکی ون و بشــووڕی گردوپهلوییکــان تواوکری پرۆســی ســــدن ــدنت ک ب ئفســانی ئفران مزن و شــکۆداری ئفســانی کــوردی پکدەسپدەکات و ب ئفسانی ملمالنی نوان هـزی چـاک و خـراپ و دواجـار

ی کۆتاهـاتنی لفسـانئ وە دەڕوات و بشـرەو پب ،زی خراپناوچوونی هوبوونوەی مرۆڤ و وجیھانی مادی و سرلنوێ بنیاتنانوەی جیھان و زیند

وتک. وی ژیانی نمران ل بهشت و دۆزەخ دەگات لیبردەوامبابتی مردن وەک دیـاردەیکی ترسـناکی جیھـانی بـوون و چارەنووسـی

نجاکش سـبارەت دن، بۆت هونی ئفسانیکی سـرلی مرۆڤ دوای مرتم بـابوانینی مرۆڤی کورد بۆ ئپیشاندەری ت ک م پرسسـتا بئاڤ ل .ی

وداوان دراوە ک وو دەق پهلوییکاندا گرنگییکی زۆر ب گانوەی ئو ردوای مردنــــی مــــرۆڤ روودەدەن. بپــــی ئفســــانکان مــــردن دیــــاردەیکی

لالین ئهـــــریمنوە بـــــۆ دژایتیکردنـــــی ئهـــــورامزدا و ئهـــــریمنیی وگاتاکل نراوە. لقنراوەکـــانی خـــوفرە: گیـــانی پـــاکیوانـــدا هـــاتونـــاوبردنی ئ

(سپنتمینیو)، ژیانی ئفراند و گیـانی ناپـاکی ک همـان ئهـریمن مردنـی ـــوەدات) پرگردی ڤـــی دەئ) روەهـــا لـــد. ه ـــدی١٩خوقان وە: وهـــاتدا ١ ، بن

ئهریمنـــی خـــوقنری مرگ، مزنـــی دـــوان ل هرمـــی بـــاکوور هـــرش ـــات ـــردن ییاندا ب یلم دەق ئاڤســـتا. ١دەک ـــاردەی م ـــی دی ئاشـــکرا دەرکوتن

ناپاکی و بدفڕی ئم گیـان ناپـاک کاولکـارە ک تاکودراوەت پاڵ ئهریمن . ٢یی، ب تواوی پیشان بدەنیدژی ئفراندنی ئهورا

سی مرۆڤ دوای مردن ل ئفسانی کوردیـدا وۆکی مردن و چارەنوچیکــراوە. بپــی ئم دەقــان ب درــژی ل ئاڤســتا و دەق پهلوییکانــدا بــاس

بپــی دەق ئفســانیییکانی نــاو ئاڤســتا و دەق پهلوییکــان، بــاکوور مــۆگی ئهــریمن و دوەکــان و - ١

دا ٨دۆزەخ دەکوت باکوور و بپچوانوە بهشت ل باشوورە. بۆ نموون ل هڤورتات یشت، بنـدیت برەنگاری دوی نسو دەبتوە و برەو باکوور رەپی دەنـت تـاکو ئم ناپـاک برەو هاتووە: زەردەش

)١٥٥: ٥٥شون دۆزەخییکی بکشنتوە.(بوان؛ ٢ - رەنجامم بئ یشتۆتجیاجیاکان گ تیی میللفسانناو دەقی ئکی زۆر لوەیژینمیرچا ئیلیادە دوای تو

فسانی ئزۆرب ت: لتی و دەئـاراوە و بـابتوە دنییهـریمەقی ئکی دوەرن بوونالیکاندا مردن ل )٩٣: ٧٤مردن ل سر دەستی یکک ل دوژمنکانی خواوەندی بدیھنر، ل جیھاندا دەرکوتووە.(

١٨٠

١٨١

ســـتج ـــان ل ـــابوونوەی گی ـــریتیی ل جی ـــردن ب ـــری . ١م ـــان بشـــی نم گیـــان یکســـر ـــت، گی ک دەمرســــــک ک ت و کاتنـــد ـــرۆڤ پک ـــکرەی م پی

وە، وجستک بج ناهت، بکو بوجۆرەی ک ل کتبی (بنـداهش)دا هـاتو رۆژ ل ســـر گیــان دوای جیــابوونوە ل جســـت بــۆ مــاوەی ســـ شــو

) بپـی دەق ١٢٩: ١٠٤پـاڕانوە دەکـات.( سرینی جسـت دەمنـتوە و نـزاوفســانی خــۆی دانیشــتیئســتری جژوور ســ ل دا کم کــاتکان لوە، ویی

ش و دەستدرژی دوە ناپاککـان دەکوـت و ل رسرگردان، بر هگیانی )دا ئامــاژە ٢٨، بنــدی١٩و پرگردی ٢، بنــدی٧(ڤــی دەئــوەدات، پرگردی

بوە کراوە ک جستی ب گیان خرا بر هرشی هزی ناپـاکی ئهریمنـی و دــوە دۆزەخییکــان دەکوــت. هر رــک دوای مــردن دــوی نســو(دوی ـرش دەکـاتوە هنییڕی پیسی و بۆگوپش، بوەی مش مردارەوەبوو) ب

پیسـیی هـدەگرێ و بـۆ سر جستی ب گیـان و پیسـی دەکـات. ئینجـا ئم دوای مـردن گیـان ٢.ئو شـونان دەگـوازتوە ک پیانـدا تـدەپڕت هموو

بــۆ مــاوەی ســ شــو و رۆژ ل ژوور ســری جســت دەمنــتوە و بجــی ــایبت پشــوازی لم ــانی چــوارەمین رۆژ ب شــوەیکی ت ــاه. ل برەبی ن

اککـار بـت، لگڵ هکردنـی گیان دەکرـت. ئگر گیـانک هـی مرۆڤکـی چشنبایکی خۆش و بۆندار ل باشوورەوە کچکی بـابرزی شـۆخ و شـنگ برەوپیلی دت. دوای گفتوگۆیکی کـورت دەسـتی گیـانک دەگرـت و برەو شونی مبست رنونی دەکات. لالیکی تـر ئگر هـات و گیـانی مرۆڤکـی

ە لگڵ هکردنــی رەشــبایکی ناپــاک و خراپکــار و درۆپرســت بــت، ئوبــۆگن ل بــاکوورەوە پیرەژنکــی داڕزاوی پــیس و بــۆگن برەو پیلــی دــت. دوای گفتوگۆیکی کورت دەستی گیانک دەگرت و برەو شـونی مبسـت

ن...ل دا هاتووە: گاتاکان پشتیوان و پارزەرمانن و توشووی مینۆڤی بۆ گیانی ئـم٢، بندی٥٥ل یسنی - ١

) لم دەقدا ب راشـــکاوی ٥٣: ٥٤جیھــانکی تـــردا دوای جیـــابوونوەی لش و گیــان ل یکتری.(بـــوان؛ .یستج وەی گیان لویش جیابوونئ رگ کراوە کستا بۆ واتای موانینی ئاڤت ئاماژە ب

پارزراو دەبـت ک روڕەسـمی تنیا کاتک جستی ب گیان ل دەستدرژیی دوی ناپاکی ب ناوی نسو - ٢(ســـگ دیـــتن) جبجـــ بکرـــت. بپـــی ئم روڕەســـم ســـگک ل ســـر الشـــی مـــردوو و ئو رـــیی مــردووەکی پــدا دەبن، تــدەپڕنن و بم جــۆرە پیــانوای نســوی دــوی ناپــاکی و مردارەوەبــوو لوێ

)٧٣١-٧٢٩ :٧٧نامنت و هموو پیسییکان لوێ پاکژ دەبنوە.(بوان؛

١٨١

١٨٢

ــــونی دەکــــات.( ۆکــــی مــــردن ل ) ل خــــوارەوە کــــورتی چی٢٨-٢٤: ٦٣رن :١وسرتوەولوییکان دەنئفسانی کوردیدا بپی ئاڤستا و دەق په

زەردەشــــــــت ل ئهــــــــورامزدای پرســــــــی: ئی ئهــــــــورامزدا، ئی سـپنتمینیو، ئی بدیھــنری جیھــانی مــادی! کاتــک پیاوچاکــک دەمرــت،

؟ ٢لم شوەدا گیانی ل کوێ ئارام دەگرێئهــورامزدا گــوتی: ل دەرەوەی جســت، ل ژوور ســری دادەنیشــت،

پاڕانوە دەکـات و داوای لخۆشـبوون ل یزدان دەکـات. لم دەست ب نزا و کاتدا ئم گیان هست ب خۆشییکی یکجار زۆر دەکات.

دیســـانوە دەپرســـت: دووەمـــین شـــو گیـــانی ل کـــوێ ئـــارام دەگـــرێ؟ ئهورامزدا گوتی: ل دەرەوەی جست، ل ژوور سری دادەنیشت، دەسـت

وای لخۆشـبوون ل یزدان دەکـات. لم کـاتدا ب نزا و پاڕانوە دەکـات و دا ئم گیان هست ب خۆشییکی یکجار زۆر دەکات.

ـــرێ؟ ـــارام دەگ ـــوێ ئ ـــانی ل ک دیســـانوە دەپرســـ ســـیمین شـــو گیئهورامزدا گوتی: ل دەرەوەی جست، ل ژوور سری دادەنیشت، دەسـت

ن دەکـات. لم کـاتدا لخۆشـبوون ل یزدا ب نزا و پاڕانوە دەکـات و داوای .٣ئم گیان هست ب خۆشییکی یکجار زۆر دەکات

مردن و چارەنووسی گیانی مرۆڤ دوای مردن ل ئفسـانی کوردیـدا بپـی ئاڤسـتا و دەق پهلوییکـان - ١

. هادوخت نسـک، ٤٩. گاتاکان، یسنی ٥٧، ٥٥، ٢٦لم دەقانوە وەرگیراوە: (ئاڤستا، یسنکان، یسنی -١١٠مینــوگی خیــرەت، بشــی یکم، بنــدی . ١٩، ١٣، ٧، ٥، ٤. ڤــی دەئــوەدات، پرگردی ٣و٢پرگردی

لرەدا تنیا باسی چارەنووسی گیان دوای جیابوونوە ل لش کراوە ل کاتکـدا جسـتش لو شـونی - ٢ ) ٢٤. بنداهشی هیندی، بشی٣٠. بنداهش، بشی ١٩٨بشـــی ڤـــی ک گیـــان لـــی جیـــابۆتوە کوتـــووە و دەبـــ چارەنووســـی ئو چـــی بـــت؟ دواتـــر ل ئاڤســـتا،

دا ب تواوی و بم جـــۆرە باســـی چارەنووســـی جســـت کـــراوە: بر ٣و٢، بنـــدی٧دەئـــوەدات، پرگردیلوەی گیانی مرۆڤ برەو چیـنڤت بڕێ کوـت و ل بهشـت یـان دۆزەخـدا جگیـر بـت. خـرا ل دوای

وزەوز و ب ش بوەی مــشــ ســو لــوی نــابۆوە، د پــی ل پشــوە مــردن، هر ک گیــان ل جســت جی ران لپیسـی داپۆشـراو، وەکـو ناپـاکترین خرەفسـت شی بڕیو، گشت لوە دەرپپشت ڕیو و کلکی لدەرپ

هرمکانی باکوور دت و هرش دەکات سر لشی مرۆڤی مردوو. تـ ئو لسر ترمک دادەنیشت تـاکو سـگ لـی رادەمینـت یـان بیخـوات یـان بانـدە مردارخۆرەکـان رووی

ســو بــوی نن، دــبکنــدە مردارخۆرەکــان رووی تــت یــان بیخــوات یــان بانــی رامگ لــک ســن. کاتبــک شــی بڕیــو، گشــت لوە دەرپپشــت ڕیــو و کلکــی لوە دەرپشــپ ــی لپ وزەوزەوە ب ش بوەی مــشــ

-٧٢٨: ٧٧وە.(پیســی داپۆشــراو، وەک ناپــاکترین خرەفســتران برەو هرمکــانی بــاکوور دوور دەکوــت٧٢٩(

دا هۆی مانوەی گیان ل ژوور سـری جسـت بـۆ مـاوەی سـ شـو و رۆژ ٣٠ل کتبی بنداهش ل بشی - ٣بۆ ئوە گڕاوەتوە ک گیانی سرگردان هیوا دەخوازت جارکی تر بۆ ناو جسـت بگڕـتوە و دەـت:

١٨٢

١٨٣

کاتک سیمین شو رووناک دەبتوە، گیـانی مرۆڤـی چاککـار هسـت و هســت دەکــات ب نــاو گــوڵ و گــوزاردا تــدەپڕت. ١ب گشــانوە دەکــات

شنبایکی فنک ل باشـوورەوە هـدەکات و برەو رووی دـت، شـنبایکی مووبۆن خۆش، بۆن خۆشتر لک. هبایشن

ئینجا لگڵ خۆیدا دەت: ئم شنبای ل کووە دت، ل کووە دت ئو ی ککردنـی تاکوخۆشترین بۆننجـامی هئ ـت؟ لی کردبستم پستا هئ

یکی ل بردەمـی بدیـار دەکوـت. ل شـوەی ٢ئم شنبای ویژدان(دەئنا)ســان، خ، بــابرز، ممــک قیــت، بنــاز، شــکۆدار، پــازدەکچکــی جــوان، شــۆ

٣.جوانتر ل گشت ئفرنراوک

ــت وبک جــوو ب ســتوە و جــت وڕ بکگ ن بکــو خــوب)) ســتــاو ج ــوانم جــارکی تــر بــۆ ن وە و بت

)١٢٩: ١٠٤بگڕموە.))(ل بنداهشدا هاتووە: دوای تپڕبوونی شوی سیم، ل برەبیانی چوارەمین رۆژدا ئگر گیان ل ریزی - ١

ئیمانــداران بــت دەــت: بخــت یــاری ئو کســی ک خکــی ســوود ل چاککــانی ببیــنن، مــن چاککــار و ) ١٣٠: ١٠٤رم، هموو کس باشی ل من بینیوە و ئهورامزدا پاداشتی چاککانم دەداتوە.(بـوان؛ ئیماندا

ستری جژوور س و و رۆژ لش بۆ ماوەی س وەی گیانی مردووەکت دوای ئوم جۆرە دەردەکبکرەو جیھــانب ــر دەبــ ــی و ئیت ــتوە و بــۆی دەردەکوــت ک هــیچ گڕانوەیک نی نوات، دەمــ ــر ب ی ت

ب کی بــاوەڕدارە، بــۆیســی کــردووە و کنیــا چــاکجیھــانی مــادی ت ــت لدەزان ــت چــونکخــۆش دەبد کـــانی روو دە جیھـــانی مردووەکـــان دەکـــات و خـــۆی برکردنی پاداشـــتی کـــردەوە چاکبهیـــوای دەســـت

چارەنووس دەسپرت. زانـین دـت. ل ئاڤسـتادا ل هنـدێ شـون ب ب واتای ناسـین و Adل رەگی دا Anead وشی دەئنا - ٢

واتای ئـایین و ل هنـدێ شـونیش ب واتـای ویـژدان هـاتووە. ویـژدان یکـک لو پـنج هـزە دەروونیـیی دا پـنج هـزی دەروونـی مـرۆڤ ناویـان هـاتووە ک بـریتین ل: یکم، ئهـو٤، بندی٢٦مرۆڤ. ل یسنی

uha ە(خــوئ) یکویــیهلوە پهــو یــان خــدوو شــوە. ئمــاوەت ســتای کــوردی (خــدوو)ی لــزمــانی ئ ل ستڵ دروستبوونی جگزە لم هکانی ئادەمیزادە. ئدەروونیی کخستنی خواسترکی رو ئ زی ژیانهلدایــک دەبــت و لگڵ مــردنیش ل نــاو دەچــت. دووەم، دەئنــا ب واتــای ویــژدان و هســتی ئیزەدییــانی

ــز م هئ .رکــی مــرۆڤئ .نــر دەمو دوای مــردنیش ه یدا هســتنــاو ج خۆ لربکی ســوەیشــ ە بک هـزی درک aDoab ئاگادارکردنوەی مرۆڤ لو کردەوە چاک و خراپانی دەیانکات. سـیم، بئـوذە

ــان ب تواوی ــان ئرکــی خۆی ــاکو هرکامی ــادگ و هــزرە ت پکــردن و تگیشــتن. ئرکــی چــاودریکردنی یـــاتووە، بم دوایجب ـــکن. بوذە لگڵ جســـت بدی ه ـــردن جـــ ب ـــتوە چـــونک لگڵ هر م ندەم

یــان nawru دەروونــدا برەو جیھــانی مردووەکــان دەڕوات و بــۆ هتاهتــای دەمنــتوە. چــوارەم، ئــورڤنراپـی ئرکـی ئوروەن ب واتای دەروون. ل کردەوەی مرۆڤ برپرسیارە، چونک هبژاردنـی چـاکی یـان خ

ئوە. دوای مردنـــی مـــرۆڤ لگڵ گیانـــدا ب نمـــری ل بهشـــت یـــان دۆزەخـــدا بســـر دەبن. پـــنجم، فرەڤشی یان فرەڤهر ب واتای گیان. سرجم ئفرنراوانی ئهورایی خاوەن فرەڤشین.

٣ - دەکـات، گـای شوازی لـک پگای ،جوان م کچوتنی ئدەرک ر لشدا ببنداه شـیر ل گۆشـت و پـ کی ب ــات ــی ئم کــچ شــۆخ و شــنگ، دەگ ــت، دوای دەرکوتن رم و ئاســوودە دەبــگ وە دــۆی ــانک به ک گی

١٨٣

١٨٤

ن، ک ل ولم کاتدا گیانی مرۆی چاککـار لـی دەپرسـ: تـۆ کـی خـاتوتــۆ جــوانترم هرگیــز ندیــوە؟ دەئنــاکی پیــدەت: بگومــان ئی الوی پــاک

ئنای خودی تۆم. جوانی فتاری، پاک دین، من دە ههزری، پاک گوتاری، پاک روە. وهـات و رازاوەیی من ل ئنجامی چـاک و پرسـتن و نزاکـانی تـۆوە بدی

کاتک خکـی خریکـی کـاری خـراپ بـوون، تـۆ گاتاکانـت دەخونـدەوە، ئـاوە پاککانــت ســتایش دەکــرد و ئــاگری ئهــورامزدا و پیــاوی ئیمانــدارت دشــاد

هاتن. ه دوورەوە ددەکرد، چ ئوانی ل نزیک و چ ئوانی لفتـارە باشـت، مـن ک هتۆ بو هزرە باشـت، بو گوتـارە باشـت، بو رت کــردم، خۆشویســت بڕــز بــووم، بڕزتــرت کــردم، جــوان بــووم، جــوانتر

ترت کردم، پایبرز بووم پایبرزترت کردم. بووم، خۆشویستـــرۆی ـــردەوەی چـــاکی م ـــان ســـیمای ک ـــچ جـــوان، ک هم ئینجـــا ئم ک

ــونی دەکــات. چ ــان بخــتوەرە برەو شــونی مبســت رن ــارە، ئم گی اککگیانی چاککـار یکم هنگـاوی بـۆ منـزگی هـزری پـاک دەبـت. دووەمـین هنگاوی بۆ منزگی گوتاری پاک دەبت. سیمین هنگاوی بـۆ منـزگی

ل گیــانی چاککــار چــوارەمین هنگــاوی هــدەبی و . ١فتــاری پــاک دەبــت هر وردا ک همان بهشت ئارام دەگرت. وی ب سنیوناکومنزگی ر

مـــرۆڤ ئیمانـــدارەکانی تـــر ک پشـــتر برەو ئم بهشـــت هنگاویـــان هبیبوو، لی دەپرسـن: ئی ئیمانـدار چـۆن مـردی؟ ئی ئیمانـدار چـۆن لو

ل شونی ک پە ل مڕومات و باندە و پـە ل خۆشـی دوور کوتـیوە، جیھــانی مــادییوە بــۆ جیھــانی مینــۆڤی، ل جیھــانی پــ مترســی بــۆ جیھــانی

دەیی، چۆن بووی خاوەن بختوەری هتاهتایی؟ وئاسو

) ئم گــا و ١٠٤:١٣٥بســتانکی ب بروبــووم، ئــاوەدان، ک بهــۆیوە گیــانک شــادومان دەبــت.(بوان؛

یھـــانی مردووەکانـــدا بم شـــوەی ب بســـتان همـــان بـــۆ کـــردەوە چاککـــانی مرۆڤـــی باشـــکردار ک ل ج دیاردەکونوە.

ل ئاڤستادا س پل یان منزڵ یان پیژە بۆ گیشتن ب بهشت جیاکراوەتوە. بر لوەی گیـانی مرۆڤـی - ١تهــوم :بــریتین ل ــت کوبک یــژەیپ م ســر ئســ ویســتــت، پشــتدا ئــارام بگرهب باشــکردار ل

atamuh واتا هـزری بـاش هـوخت ،atxUh واتـا گوتـاری بـاش، هوەرشـتatSrawh واتـا کـردارپـلی کـراوە: ((هر پاکـدینک ک ب دا بم جـۆرە باسـی ئم سـ٤، بنـدی ٥٥باش. بۆ نموون ل یسنی

بجھنانی ئم نوژە (خوندنوەی گاتاکان) رەزامندی سروەران (ئمشسپنتکان) بـۆ لخۆشـبوونی )٥٣: ٥٤بکات، تۆ(ئهورامزدا) ئو ب هومت هوخت و هوەرشت شاد دەکی.))( خۆی فراهم

١٨٤

١٨٥

ئینجا ئهورامزدا دەت: ئوانی ل مپرسن، چونک ل رگای سخت ە.وی جیابوونوەی گیان ل جست هاتویو پ مترسی و سامناک

خـۆراک پـدەدرت. ئوەی خـواردنی الوی خـاوەن وەکـو ١رۆنی بهاریی هفتـاری پـاک، دینـی پـاک، ل دوای مردنـدا. ئو ههزری پاک، گوتاری پاک، ر

فتـــاری پـــاک، بـــاش هخـــواردنی ژنـــی خـــاوەن هـــزری پـــاک، گوتـــاری پـــاک، رزەردەشـت ل سـروەری خـۆی ل دوای مردنـدا. پروەردەکراو، گوایی

زدای پرســــــی: ئهــــــورامی ئینیوو، ئمنتی ســــــپزدا، ئهــــــورامی ئبارک دەمرت، لو شـوەدا گیـانی ل هبدیھنری جیھانی مادی! کاتک گونا

کوێ ئارام دەگرت؟ئهــــورامزدا گــــوتی: بگومــــان ل دەرەوەی جســــت ل ژوور ســــری

ت، راکـــام ڕدادەنیشـــ ـــتوە: روو دە ک دە ـــانیک ـــڤ گات ـــات، ئم پی اک دەککم، ئی ئهورامزدا، بۆ کوێ هم؟ لم شوەدا ئم گیان بقد نیشتمان

گشت گیانلبران هست ب ناخۆشی دەکات.ل دووەمین شودا ل کوێ ئارام دەگرت؟ ئهورامزدا گـوتی: بگومـان

ت، راکری دادەنیشژوور س ل ستدەرەوەی ج ڕل یـڤم پدەکـات، ئ اکــتوە: روو دە ــانیک ــوێ گات ــۆ ک ــورامزدا، ب ــام نیشــتمان کم، ئی ئه دە ک

هــم؟ لم شــوەدا ئم گیــان بقد گشــت گیــانلبران هســت ب ناخۆشــی دەکات.

ل سیمین شودا ل کوێ ئارام دەگرت؟ ئهـورامزدا گـوتی: بگومـان ت، راکری دادەنیشژوور س ل ستدەرەوەی ج ڕل یـڤم پدەکـات، ئ اک

ــانیک ــوێ گات ــۆ ک ــورامزدا، ب ــام نیشــتمان کم، ئی ئه ــتوە: روو دە ک دەهــم؟ لم شــوەدا ئم گیــان بقد گشــت گیــانلبران هســت ب ناخۆشــی

دەکات.کاتــک ســیمین شــو روونــاک بــۆوە، ئی زەردەشــتی چاککــار، گیــانی مرۆی خراپکار هست دەکـات ل نـاو بفـر و سرماوسـۆڵ و قـوڕ و لیتـاوی

هـاتووە. aiiamvraz ehanGoar, رۆنی بهاری لم دەقی ئاڤستادا ب شوەی زەرمی رەئـۆنهی - ١

هی نـاو وەردەگرـت و وەکـو سـیفت بـۆ رەئـۆن زەرم واتا بهار ب وەرگرتنی پاشـگری (ی) دۆخـی ئاوهواتا رۆن بکاربراوە. رەئۆنهی ب واتای (کرە)ی. رۆنی زەرمی کرەیک ک لو شیرە برهم هاتبت

.یهارییب م رۆنشتدا ئارام دەگرن ئهب ی لو گیانانت. خواردنی ئهاراندا دۆشرابب ل ک

١٨٥

١٨٦

بۆگ نتر لن، بـۆگـدەکات، بـۆگباکوورەوە ه ک لبایت. رەشڕدەپندا تبـایک. لگڵ خۆیـدا دەـت: ئم بـای ل کوـوە دـت، ئو بـۆگنترین هموو

ی کت؟! وتاکبایی کردبستم پستا هئ ــت لوردەمــی دەردەکبی لکی(نــادەئ)ویژدان بایم رەشــڵ ئگل

ـــی داڕ ـــووڕ ک ل گشـــوەی پیرەژنک ـــۆگن، ناشـــیرین، پشـــت ک شـــت زاو، ب ١.ترەبوونوەرکی ناشیرین، ناشیرین

ـی کتۆ ک :ی دەپرستـۆ ناشـیرینتر گیانی مرۆی خراپکار ل رگیـز لهترم نبینیوە؟ ئینجا دەئناکی پـی دەـت: بگومـان ئی الوی ناپـاک و بۆگن

ــاک ر ــاری، ناپ ــاک گوت ــن، ههــزری، ناپ ــاک دی ــاری، ناپ ــا)ی فت مــن ویژدان(دەئنخــودی تــۆم. مــن ل ئنجــامی تــاوان و ناپــاکی و خراپــی و دوپرســتی تــۆوە

رسـتی وهـات ئاوهام لزداپکردن و مریکـی چـاکسـانی تـر خـک کوە. کاتبــوون، تــۆ دــوت دەپرســتی، کــاری خراپــت دەکــرد. ئهــریمن و دوەکانــت

ــ ــاک، بو گوت ــارە شــادومان دەکــرد. کوات بو هــزرە ناپ ــاک، بو رفت ارە ناپ ک ،ناشـرین م پیـرەژنن کـرد. ئینجـا ئز، ناشیرین و بـۆگر منت ب ،ناپاک خــت رەشــب م گیــانمــان ســیمای کــردەوەی خراپــی مــرۆی خراپکــارە، ئهبرەو شونی مبست رنـونی دەکـات. گیـانی خراپکـار یکم هنگـاوی بـۆ

ی بــۆ منــزگی گوتــاری ناپــاک. منــزگی هــزری ناپــاک. دووەمــین هنگــاوگیـانی خراپکـار چـوارەمین ٢فتاری ناپـاک. هسیمین هنگاوی بۆ منزگی ر

ور دەمنتوە ک دۆزەخ. وی ب سنیهنگاو هدەبی و ل منزگی تاریککـار هگیان ناپاککانی ناو دۆزەخ لی کۆدەبنوە و یکک دەپرسی: ئی گونا

ــە ل چــۆن مــردی؟ ئی درۆزن ــە ل مڕومــات، پ چــۆن لو شــونانی پانی مینۆڤی، ل جیھانی ھبختوەری دوور کوتیتوە؟ ل جیھانی مادی بۆ جی

ەشـی و نهـامتی ڕودەیی، چـۆن چارەوپ ل مترسی بۆ جیھـانی پـ ل ئاسـ

ردنی دەئنــای مرۆڤــی گوناهکــار ل گیــانک، ل بنداهشــدا ئم ئفســانی بم جــۆرەی ک بر ل پشــوازیک - ١

گایک ل بردەمی بدیار دەکوت. گایکی لڕوالواز، ب گوان ک دەبت هۆی ب هیـوایی گیـانک. دوای دەرکوتنی پیـرەژن بـۆگن و ناشـرینک، گیـانک خـۆی ل بردەم بسـتانکی وشـک و بـ ئـاو و برهم

) ١٣٠: ١٠٤وودە و دنیگران دەبت.(بوان؛دەبینتوە، بهۆی ئوە نائاسل مینوگی خیرەتدا هاتووە: گیانی مرۆڤـی خراپکـار ل دوای مـردن برلوەی برەو دۆزەخ ببرـت، ب سـر - ٢

). ٣٠: ٦٣س پیژە یان ب س پلی هزری خراپ، گوتاری خـراپ و کـردەوەی خراپـدا تـدەپڕت.(بوان؛ واتــا هــزری خــراپ، دووەم atamSud ســ پــلی بــریتین ل: یکم دوژمت شــوە ئاڤســتایییکی ئم

دوژوختatxUZud ،واتا گوتاری خراپم دوژوەرشتیس atSrawZud .واتا کردەوەی خراپ

١٨٦

١٨٧

ئهریمن دەـت: ئوانی لـ مپرسـ، چـونک ل هتاهتای بوو ب بشت؟وە. خـواردنی وو تۆقنری جیابوونوەی گیان ل جست هـات رگای سامناکئوەی خواردنی الوی ناپاک هزری، ناپاک گوتـاری ناپـاک ١.یییژەهر و پیسا

فتاری ب دین ل دوای مردندا. ئوەی خواردنی ژنـی ناپـاک هـزری، ناپـاک هرتدا ک فتاری بدپروەردەی السار ل دوای مردندا. لو کا هگوتاری، ناپاک ر

شـی رت و دوە ناپاک دۆزەخییکـان هتمنی کسک کۆتایی دت و دەمرو ئینجـا سـمین شـو کۆتـایی هـات و سـپدەی دەم کل بدیـار ٢بۆ دەبن

دا کو کـــاتوت و لک و رەخـــت، ئیـــزەدی کمیھـــری خـــاوەن باشـــترین چـک کووت، ددیارکشاندەوە و خۆر بوزەکانی گرسس ستاننـاوی کو

و ناپاکیـــدا ژیـــاون هــــ)ە، گیـــانی مـــرۆڤ ناپاککـــان ک لنـــاو گونا٣(ڤیـــزەرش کارەکـان، بچاک رستانی ناپـاک و مـرۆڤو دەیانبات. گیانی درۆپ چرادەپ

دەڕوات، رنــونی دەکــرن. ل ســر ئم ٤رگایکــدا ک برەو چیــنڤت پرەتــونــنوە ک ل جیھــانی یپــردە ئنجــامی کــردەوە چــاک و خراپکــانی خۆیــان دەب

مادیدا ئنجامیان داوە.

دا جخــت ل ســر ئوە کــراوەتوە ک گیــان دۆزەخییکــان ب خــۆراکی ١١، بنــدی٤٩ل گاتاکــان، یســنی - ١

ــیوە پشــواز ــاک دەکن دۆزەخی ــانی ناپ ــازە هــاتوو دەکن: ((ئوانی پــەوی ل فرمانەوای ــانی ت ی ل گیــۆگن، گیانکــان ب خــواردنی دۆزەخــی پشــوازی ل درۆپرســت ــان رەش و ب ــاڵ و ئیمانی کــردەوە و خیدەکن ئوان ل هرمــی درۆدا لالی ســرەوە دادەنیشــن.)) خــواردن و خــواردنوەی دۆزەخــی بــۆگن و

وی و تان.ژەهرال بش جیاجیاکانی ئاڤستادا ئاماژە بوە دراوە ک مردن لالین ئهریمن و دـوە خوقنراوەکـانی ئوە - ٢

دا هـــاتووە: دـــوی تـــووڕەیی و ٢٥، بنـــدی٥٧ک ب ســـر جیھـــانی مادیـــدا دەدات. بـــۆ نمـــوون ل یســـنی ، بنـدی ٥ل ڤـی دەئـوەدات، پرگردی ڤیذوتوو(دوی مرگ) هرش دەکن سر جیھانی مادی و مرۆڤ.

دا هاتووە: ئستوڤیذوتووە ک مرۆڤ دەخات ناو داو و پتـککی رادەکشـت و دەیکوژـت. هروەهـا ٩و٨ــــدی ٤ل پرگردی ــــی ئم دەق ئاڤســــتایییان، ٢٥، بن پرگ دراوە. بــــوی م ــــاوی د ــــاژە ب ن ــــش ئام یش دەکــات ســر ئــادەمیزاد و دەیخــات نــاو داوی دــوی مرگ و هــر utODIW,Otsa ئسـتوڤیذوتو

مرگ و تۆمــاری ژیــانی تــک دەپچــتوە و راپچــی دەکــات و دەیبــات. لالیکــی تــر هر ل درــژەی ئم ئگر دا بـاس لوە دەکرـت ک همـوو مرۆڤـک پتککـی ل ملـدای و دوای مـردن٥بابتدا ل پرگردی

گر تاوانبـــار بـــت، هـــزە ئهریمنییکـــان بو پتوە برەو دۆزەخ بـــت ل ملـــی دەبـــتوە و ئچاککـــار رایدەپچن.

یکک ل دوەکانی هاوکاری دوی مرگ. ئرکی ئوەی ک پتی ملی بدکردەوەکـان تونـد بکـات و برەو - ٣ قوویی دۆزەخ راپچیان بکات.

٤ - .اتمان پردی سیه ت کت پرەتو یان پردی چینڤت. چینڤوە دەکرژی باسی لدر دواتر ب

١٨٧

١٨٨

، جـــوان، لھـــاتوو، چـــاالک و ژیـــر، ک دوو بـــابرز ١لم کـــاتدا کچکـــیهــاوڕیتی دەکن، بدیاردەکوــت. ئو گیــانی چاککــاران ل چیــای ٢ســگ

و چینڤت پرەتو دەپڕنـتوە و برەو ئیـزەدە مینۆڤییکـان ٣هرەبرزەئیتی .رنونیان دەکات

! ٤ڤهــومن ل ســر تختــی خــۆی هدەســتت و دەــت: ئی ئشــوەنــایی هــاتوی و برەو ــان هتاهت ــان برەو ئم جیھ ــ زی ــان پ چــۆن لو جیھ

پیلی دێ؟ ـــــی ـــــی زین ـــــانی چاککـــــاران بوپڕی شـــــادومانییوە برەو تخت گی ن، لنگــــــاودەنکان هنتســــــپشمینــــــی ئختــــــی ززدا و تهــــــورامئ

ـــانگ ـــای ئمشســـپنتکان، ل ٥ردوم ـــورامزدا، ل بارەگ ـــای ئه ل بارەگ بارەگای گشت مینوڤ ئشوەنکان ئارام دەگرن.

خـــــۆی ل ـــــک ککـــــان دوای مردنـــــی پیاوچاکـــــوە کاولکـــــارە ناپاکدوەهـــــــا ل بـــــــۆنی خۆشـــــــی گیـــــــانی ئو، ،٦ناپاکییکـــــــان پـــــــاکژکردبتوەای ک مڕ چـــــاوی ب گـــــورگ ئوە و وەکـــــوودووردەکونوە و دەپســـــن

کوتبت.گیانی مـرۆی بـاش و پـاک لوـدا لگڵ ئیـزەدی نریوسـنگی هـاودەمی

ئهورامزدا، هاودەم دەبت.

ئم کچ لگڵ دەئنا جیاوازە و فریشـتی رگاپیشـاندەری گیانکـان بـۆ بهشـت یـان دۆزەخ، چـونک بـۆ - ١

سرجم گیانکان دەردەکوت و پشوازییان ل دەکات. گیان پاککان برەو بهشت و گیان ناپاککـان برەو دۆزەخ رنونی دەکات.

ئم دوو ســـگ پاســـوانی (پـــردی چیـــنڤت)ن. ((ســـگی پاســـوانی پـــردی ٩، بنـــدی١٣بپـــی پرگردی - ٢ چینڤت ل برامبر هش و دەستدرژی دوەکان، یارمتی ئو (گیان) نادات ک تاوانبارە.))

رزەئتـی ل هرەبرزەئتی وەکو سـیفت بـۆ چیـایک هـاتووە ک سـرکی پـردی چیـنڤت لوـوەی. هرب - ٣ زمانی ئاڤستاییدا ب واتای هرەبرز دت.

فتـار) ئشوەن ب واتای (پاک)ە و ل زمانی ئستای کوردیدا ل ناوی (ئردەوان) ب واتـای (پـاکژ و پـاک ره - ٤ و (ئردەالن=ئردئران) ب واتای (ئیریینی پاک)دا برچاو دەکوت.

، ک ئهورامزدا و ئمشسپنتکان و پغمبران و پیاوچاکان لودا بارەگای یزدان یان بهشتی با - ٥ نیشتجن.

مبســت لوەی ک پیاوچاکــک دوای مــردن ل ناپاکییکــان پــاکژکرابتوە، ئوەی ک دوای هرشــی دــوی - ٦ژکرابتوە. نسو بۆ سر جستی ب گیان، لالین مـۆبدانوە ب جبجکردنـی چنـد روڕەسـمک پـاک

دوی نسو ب مبستی پیسکردنی ترمی مردوو هرش دەکات سر ترمی مردوو و هوی بـۆگنکردن و پیسکردنی دەدات.

١٨٨

١٨٩

جيھان: یتايۆآ وەکول بیروباوەڕی ئفسانیی زۆربی میللت جیاجیاکاندا جیھان

م جیھاننراوە و ئفرن خواوەندەوە ئالی ک لنراوفرگشت ەکووئئفرنراوک خاوەن سرەتا و کۆتاییک. ئفراندنی جیھان ب واتای سرەتای جیھان ک ل ئفسان جیاجیاکاندا ب شوازی جۆراوجۆر دەردەکوت. کۆتایی جیھان بریتیی ل مردنی گشت گیاندارەکانی سر

وەکوورووی زەوی و لبار یک هوەشانوەی جیھان. کواتا جیھان شت ئفرنراوک دوای ماوەیک ژیان، لناودەچت؛ بم دوای ئم گ

ڕی ژیان ب شوەیکی رازاوەتر، ولناوچوون دەسپکی تر هی و سوچارەنووسی خودی مرۆڤ ک وەکوسرلنوێ بگڕ دەکوتوە. رک

دەبت و رۆژکیش دەمرت و دوای مردن جارکی تر رۆژک لدایک زیندوو دەبتوە.

ھاتنی ژیان و جیھانی بوون ل ناو میللتی کورددا یکک باوەڕ ب کۆتایی کی لشب ت کنکدپ تم میللیی ئفسانکانی بیری ئرەکییما سبن لناو ئاڤستا و دەق پهلوییکاندا تۆمار کراوە. بگومان ئفسانی کۆتایی

ھاتنی تمنی جیھانی تاییفسانی ئفراندن، چونک کۆجیھان تواوکری ئمادی ب واتای سرلنوێ بنیاتنانوە و زیندوکردنوەی جیھانی پاکی

یی. ئو جیھانی ک هیچ هزکی ئهریمنی تدا بدی ناکرت. یئهوراییکان ل دوایین شڕی دژ ب یئوەش کاتک سر دەگرت ک هزە ئهوراسازە سوکن. ئم شڕە چارەنوئهریمن و دوەکانی، سرکوتن تۆمار ب

ک ١ودەداتول دوایین هزارەی قۆناغی چوارەمی تمنی جیھانی مادی ر ٢.هاوکات لگڵ رۆژگاری دەرکوتنی سوشیانت

ــاتی مزداپرســتی جیھــان بســر چــوار - ١ ــدا بپــی ئدەبی ــدراوە ک ل ئفســانی کوردی شــتر ئامــاژەی پپ

ر ســای یکم ئفرانــدن ب شــوەی مینــۆڤیی. ل ســ قۆنــاغی ســ هزار ســایدا دابش دەبــت. ســ هزاهزار ســای دووەمــدا ئهــریمن ب ئفرانــدنی مینــۆڤی دەزانــ و هوــی لنــاوبردنی دەدات. ئهــورامزدا پشی پدەگرت و ئهریمن گژ و منگ برەو دۆزەخ تھدەدرت و ل کۆتایییکـانی ئم قۆنـاغ بئاگـا

خو وە و دەست بتهـورایی و دفرانـدنی ئمدا ئیی سـزار سـاه سـ ی دەکـات. لکگریسـن قانـدن وانیانـدا روودەدات. لن ل ڕ و ملمالنـک دەبـن و شـی ڵ بکجیھانی مادیـدا تـ نی لهریمقاندنی ئخورەبنـی بهریمـزی ئـت و هوزدا زەردەشـت دەردەکهورامخواستی ئ ی کۆتاییدا بزار ساه رە س

الواز دەبت و تاکو ل کۆتایی ئم قۆناغدا بیکجاری لناو دەچت.، ٩و کتبــــی زەنــــدی وەهــــمن یســــن، بشــــی ١١-١، بنــــدی ١١ل کتبــــی دیــــنکردی حوتم، بشــــی - ٢

دا ئم بابت بم جۆرە باس کراوە: ب درژایی مـاوەی پنجـاوحوت سـای دەسـتداریتی ٢٣،٢٤بندی

١٨٩

١٩٠

ب پی دەقی ئفسانکان ئهریمن و دوەکانی لسر دەستی سوشیانت و یاوەرەکانی و ب خواستی ئهورامزدا لناو دەبرن. هر

)وبدوای لناوچودوا واتا ١نی هزە ئهریمنییکان، کرداری (فرشکردبم ٢وەکان و نوکردنوەی جیھان دەسپدەکرت.ووکردنوەی مردوزیند

یاوەرەکانی، سرجم هزە ئهریمنییکان واتا دوەکان، درۆ، نخۆشی، پیری، مـردن، ئـازار سوشیانت و

و گشت خراپییکان ل ناو دەچن. گشت مرۆڤکان ل ژر ئـای سوشـیانت و یـاوەرانی یکـدەگرن و تنیـا ناپــاک ل دینــی مزداپرســتی لســر جیھانــدا دەمنــت. ل کۆتــایی پنجــاوحوتمین ســادا ئهریمنــی

ـــدووکردنوەی ـــوونوەی جیھـــان و زین ـــدت و کـــرداری نوب ـــایی پ ـــاتدا جیھـــان کۆت ـــت و لم ک ناودەچمردووەکـــان دەســـپدەکات. هروەهـــا ل کتبـــی زەنـــدی وەهـــمن یســـن دا پرســـی کۆتـــایی هـــاتنی هـــزە

.ئهریمنییکان و لناوچوونیان باس کراوەووکردنوە و نـۆژەنکردنوە و پـاکژکردنوەی جیھـان. ل ئاڤسـتادا ب فرەشکرد ب واتای نوکردنوە، زیند - ١

ــوێ و (کرتــی) بiOtvrvk,OCarf ( شــوەی (فرەشــوکرتی ــازە و ن ــای ت ــاتووە. (فرەشــو) ب وات هواتای کردن دت ک بسریکوە دەبت نوکردنوە. نـوکردنوەی جیھـان و دووبـارە زینـدووکردنوەی

ــان ل دوا ــلوی مردووەک ــی په ــدەگوترت. ل کتب ردی پــادی، فرەشــک ــانی م ــی جیھ ــاتنی تمن ی کۆتاییھدا فرەشکرد ل سووڕی وەرزەکـانی سـاڵ چـونراوە بم ٢٨-٢٧، بندی ٣٤(بژاردەکانی زادیسپرم) بشی

توە. ل دەدەن. ل هاوینـدا بر دەدەن. ل پـاییزدا برەکانیـان لـدەب جۆرە ک ((ل بهاراندا دارەکـان پشـکۆزستاندا وشک دەبن و وەکو مردوو رەق دەبنوە. کاتک بم چشن خولی سان کۆتایی هات و جـارکی تر خۆر گیشتوە جگای یکمی خۆی و درژی شو و رۆژ گیشتوە یک ئاسـت، ئم کـات سـرەتای

دەربکن.)) بهارە. فرەشکردیش رک وەکو ئوە وای ک دارودرەختان پشکۆ و گی نوێــلوی، بشــی - ٢ ــوایتی په ــدی ٣٥ل کتبــی ری ــانگی ١٩، بن ــراوە: ((ل م ــاژە بم رووداوە ک دا بم جــۆرە ئام

رەشــم رۆژی ئشــتاد، ل کــاتی ئوزەرینگــاودا سوشــیانت ب خونــدنوەی نــزایک و ب یــاوەری شــش ات و نزا و سـروودی فرشـکرداری یاریدەرەکی هوی رابوونوەی سرجم ئفرنراوانی ئهورایی دەد

دەخوننوە.)) بم جۆرە سرجم مردووەکان زیندوو دەبنوە، ل پنج کاتی دیاریکراوی رۆژدا و ب پـنج سروودی زیندووکردنوە ک لالین سوشیانت و یاوەرانی دەخونرتوە. رۆژی ئشتاد بپی رۆژمـری

رەشم. بپی دەمژمـری زەردەشـتی، کاتکـانی رۆژ زەردەشتی دەبت رۆژی بیست و ششمی مانگیــاو ل ئاڤســتادا ب شــوەی ــریتین ل: یکم هاوەنگ ــرن ک ب ــاو)دا دابش دەک ــان (گ ــات ی ــنج ک ر پســ ب(هاوەنی) واتا برەبیان هـاتووە. دووەم رەپیوینگـاو ل ئاڤسـتادا ب شـوەی راپیـت ویـن ب واتـای نیـوەڕۆ

ن گاو ل ئاڤستادا ب شوەی ئوزەیریرینا ب واتـای دوای نیـوەڕۆ هـاتووە. چـوارەم هاتووە. سیم ئوزەریئبی سروسرمگاو ل ئاڤستادا ئیبی سروتریما ب واتای ئوارە هاتووە. پنجم ئشھینگاو ل ئاڤسـتادا

نـدووبوونوەی ب شوەی ئوشاهینا ب واتای شوان هاتووە. ئگر ب وردی ل دەقی ئفسانیی پرسی زیمرۆڤکان و نوبوونوەی جیھان بوانین، دەردەکوت ک ئم پرۆسی بـۆ مـاوەی پـنج رۆژ و ل رۆژی بیســـت و ششـــمی مـــانگی رەشـــم و ل کـــات جیاوازەکـــانی ئم پـــنج رۆژەی کۆتـــایی دوایـــین مانگـــدا

ۆژەکی دوایی، سـپدەی یکم روودەدات و لگڵ ئاوابوونی خۆر ل دوایین رۆژدا و دەرکوتنوەی ل ررۆژی مانگی سای نوێ واتا رۆژی نورۆز دەسـپدەکات. کوات ل رۆژی نورۆزدا سـرجم مرۆڤکـان ــی رۆژی نورۆز ل ئفســانی ــرەوە گرنگی وە. لــۆت ــوێ ب ــانیش ب یکجــاری ن ــوونتوە و جیھ ــدوو ب زین

یلیادە پیوای: ((ل هر شونکدا ک باوەڕیان ب کوردیدا بدیار دەکوت. سبارەت بم بابتوە میرچا ئنوبوونوەی جیھان و زیندووبوونوە ل قـالبی جسـتی خـودی مـرۆڤ خۆیـدا هبـت، باوەڕیـان بوەش

١٩٠

١٩١

.کاننییهریمزە ئکجارەکی هناوچوونی یواتای ل کۆتایی جیھان، ب یپش دەکات روای ئفراندنی پاکی ئهورایی هئو هزە خراپی ک هر دوابد

م هئ .نپردا دەسسرگی بری و ناپاکی دەکات و دیاردەی مرس شدوایین قۆناغ ک همان س هزار سای کۆتایی تمنی تاکودرژەی دەبت .جیھانی مادیی

یان بهۆی یل سرەتای ئم قۆناغوە وردەوردە ئم هزە ئهریمنواز دەبن و ل دوایین سانی ئم شتزانی ئهورامزداوە الهمووتوانست و

قۆناغ لگڵ دەرکوتنی دوایین رزگارکر ب یکجاری لناو دەچن و ئفراندنی ئهورایی ل گشت ناپاکییک پاکژ دەبتوە و برەو دۆخ مینۆڤی و ئزەلییکی دەگڕتوە و ب خواستی ئهورامزدا و هوی سوشیانت

رجوە و ستوە.(ووەکان زیندوم مردجیھان نوێ دەبن٢٢٠: ٤١و دەکر (وەی خوارەوەیش ب یفسانم ئکان ئوییهلپ ی دەقپ١ب:

ھاتنی جیھان یک ب دوای یک دەردەکون. ب نیشانکانی کۆتاییون دادەگرت و خۆر و مانگ چیتر وەک پویست وسروبری گرد

ی سسارزە، وشکلوە. تاریکی، بومنت. نادرەوشم زەوی دادەگررجشڕ و شۆڕ ب جیھاندا بودەبتوە. دواجار ئاسمان لک هدەوەشتوە و ئسترەکان دەڕژن و چیاکان دادەدەپن و دەریاکان هم دەکن. تۆفانکی مزن روودەدات. ئاگر ب گوڕ ل دەروونی زەوییوە هدەقو و جیھان

و ئفراندبووی ب ئاگر لناو دەچت. دادەگرت. ئوەی ئهورامزدا ب ئاکان هنییهریمزە ئو و هر جیھانی مادی. درۆ و ردس نش دەک

ناپاکی شون راستی و پاکی دەگرتوە. لم کاتدا ب خواستی ئهورامزدا سوشیانت دەردەکوت. سرەتا لشکرک رکدەخات و ل برامبر سوپای

ی گورە روودەدات. شڕی نوان ئهریمن رادەوەستت. شڕکئهورامزدا و هزەکانی ب سرکردایتی سوشیانت ل دژ ئهریمن و

هزەکانی نوەد رۆژ دەخاینت.

هی ک ئم زینــدووبوونوە و نوبــوونوەی جیھــان ل نورۆزدا و ل رۆژی ســرەتای دەورانکــی نــوێ )٧٦: ١٤٠روودەدات.))(

ئفســـــانی کۆتـــــایی جیھـــــان و ئو رووداوانی ل کۆتـــــایی جیھانـــــدا روودەدەن و هروەهـــــا دووبـــــارە - ١ـــوایتی نوبـــوونوەی جیھـــان و زینـــدووبوونوەی مردووەکـــان بپـــی ئم دەقـــانوە نووســـراوەتوە: ری

ســن، . زەنــدی وەهــمن ی٣٥و ٣٤. بژاردەکــانی زادیســپرم، بشــی ١٠٧-٧٣، بنــدی ٤٨پهــلوی، بشــی . ١٧٧، ١١٤، بشی٣. دینکردی٩-٤بشی

١٩١

١٩٢

وبڕووی دوی شیرک دەبتوە و داوای لوسوشیانت سرەتا ردەکات تۆب بکات و خۆی بدەستوە بدات. ئم دوە دەت: من خوقنراوی

م. سوشیانت دەستی ئوە ناکرگیز ئکات من هن و تۆبک ئنم، کاتهریمویی زەوی. ونزایک دەکات، دوی شیرک برگ ناگرێ و دەخزت ناو ق

زەوی هاوار دەکات: برگی ئم دوە ژەهراویی ناگرم. ئی مزداپرستان و بدەم نزا و چینی چارەیک بکن. لشکری سوشیانت بۆی دەچن

تر شۆڕ دەبتوە و زۆر وشی بۆ دەبن. ئم دوە برەو قورن هگاتاکاوک، بۆی دیسان ونماوە زەوی بهۆی توژم و ژەهری ئم دوەوە هبتر

ل هاوار دەدات. لشکری سوشیانت هیچیان بۆ ناکرت. لم کاتدا ئیزەدی ناو ئ تنکانزای تواوە دەڕژ .دەم هاواریان دەچئیریو بترەڤو خش

بوون. ب هۆی ەستوپوەندەکانی بۆ ناو ئوێ خزیکونوە ک ئم دوە و د یی دۆزەخ تھدەدرن. ووە برەو قویئوە ئم دوان لم زەوی

شکری سوشیانت هوە، لرکردە ماوەتس سوپای دوژمن ب ش رک ک لوە یهۆیێ و بکی گاتاکان دەچشکۆتادا سوشیانت ب دەکات. ل

جۆرە چوار بشی تری گاتاکان یک دوپرستان لناو دەچن. بم پنجی بدوای یک دەچت و ل ئنجامدا گشت دوپرستان لناو دەچن.

لم کاتدا گشت دوەکان و سرجم مرۆڤ دوپرستکان لناو وی تو چووبوون، جگد رکام ولن. ههریمڕەیی و چاوچنۆکی و خودی ئ

ان لبر دەستدا بوو ک ل د خوقنراوکی ئهریمنیلم دوو دوە چنکردن و کاولکردندا یاریدەری سروەرەکانیان بوون. ئم دوو دوە بۆگن

دەچن الی ئهریمن و پی رادەگینن: ئی ئهریمنی نزان، گشت خوقنراو و هزەکانت لناو براون، ئستا ئم چۆن شڕ بکین؟ چۆن

خۆمان تر بکین؟شڕ ل نوان دوەکان هدەگیرس و دوی چاوچنۆکی، سرجم دوە

وڕەیی و خودی ئم دوەش دەخوات و لناویان وخزمتکارەکانی دوی ت دەب زەکانی خراپین کوی چاوچنۆکی دوایین هن و دهریمدەبات. ئ

وبڕووی ئهورامزدا و هزەکانی ببنوە. ورە گماڕۆ ئم دوو ناپاکترین دو وشوئهورامزدا و ئیزەدی سر

ی لورەتا هوی چاوچنۆدەدەن. سناوبردنی د کی دەدەن، چونک

١٩٢

١٩٣

ش دەکات سر روش هوبستن بم دوەی ک بهزە. سرئهریمن ب پشتئهورامزدا، ئهریمن دەگرت و ١.دوی چاوچنۆکی و خرا لناوی دەبات

هریمخودی ئ وە کو کونی ئگر ل فراندندا لرەتای ئس ن لئاسماندا دروستی کردبوو و بهۆیوە ل دۆزەخوە خزیبووە ناو ئاسمان،

یی دۆزەخ تھدا. ئهریمن ئمجارەیان بۆ هتاهتای ل وبرەو قو دۆزەخدا دەمنتوە و هرگیز جارکی تر ناتوان لی دەرکوتوە.

اک و پ درۆیکی بۆ هتاهتا ل جۆرە ئهریمن و خوقنراوە ناپ بمی ئوانوە پاکژ یدەخرنوە و جیھان ل ناپاک ئفراندنی ئهورایی دوور

دوایین رزگارکر وەکوئو مرۆڤانی ک ئیمانیان ب سوشیانت ٢دەکرتوە. ٣سرباز لناو لشکری ئودا خزمتیان دەکرد، ئیتر نامرن. وەکوهنابوو و

پش تاکو ل سرەتای ئفراندنی مادییوە گشت ئو مرۆڤانی کدەرکوتنی سوشیانت مردبوون، ب خواستی ئهورامزدا و لسر دەستی

دەکرنوە. ل ئوارەی رۆژی بیست و ششی رەشم، وسوشیانت زیندوسوشیانت و شش سروەری هاوەی ک ل کرداری فرەشکرددا یارمتی

١ - .وی چاوچنۆکییئیزەدی سروش دژی د دا هاتووە: ((ئینجـا خۆشـی جیھـانی درۆ کۆتـایی پـدت و کـاتی لپچیـنوە ١٠، بندی٣٠ل گاتاکان، یسنی - ٢

ــــدی٤٧دەگــــات...)) هروەهــــا یســــنی ــــا٤، بن کی)یوە، دا هــــاتووە: ((بهــــۆی ســــپنتئارمیتی(گیانی پ درۆپرستان ل ناودەچن...))

ل ئاڤســتا و دەق پهلوییکانــدا ئامــاژە بوە کــراوە ک چنــد کســک ل کــاتی فرەشــکرددا یارمتیــدەر و - ٣دا هـاتووە: ((ئی ڤهـومن و ئی ١٢، بندی٤٨هاریکاری سوشیانت بوون. بۆ نموون ل گاتاکان، یسنی

ــرن ک بــۆ جبجــ کردنــی فرمــانی مزدا ئشــا! چنــد کســک ل ریــزی پ شــتیوانانی هرمکــان دادەنتدەکۆشــن و ب کــردەوە ئرکــی خۆیــان جبجــدەکن، ئوان ئو کســانن ک بــۆ تکشــکاندنی دــوی

دا هــاتووە: سوشــیانتی نبز و یاوەرەکــانی خــاوەن ٨٩تــووڕەیی راســپردراون.)) ل زامیــاد یشــت بنــدی زدانــــین. لوی (بژاردەکــــانی شــــکۆی یهــــلبــــی پکت روەهــــا لوە. هنجیھــــان نــــوێ دەک دا کو کــــات

زادیســپرم)دا هــاتووە: بــۆ بدیھــاتنی کــرداری فرەشــکرد، ژمــارەیک ســرکردەی نمرمــان لســر رووی زەویــدا دەسنیشــان کــرد. تــاکو ب خواســتی یزدان دوای دەرکوتنــی سوشــیانت، ب مبســتی لنــاوبردنی

رمتیدەری ئم دەربازکرە بن. ک بریتین ل: ڤنجـودبیش، ئوشـت، یوشـت فریـان، گوبدشـا، ئهریمن یائشوەزدات، فرهیختی خمبیگان، پشوتن، توس، گیو، گرشاسپ، کیخسرەو. هروەها لگڵ ئواندا سوشـــیانت و شـــش کســـی تـــر بســـر حوت هرمـــی جیھانـــدا فرمـــانەوایتی دەکن و هرکـــام لم فرمانەوایان ل ریزی نمرەکانن و سرکردایتی برەی دژ ب هـزە ئهریمنییکـانی نـاو هرمـی ژـر دەستی خۆیانیان ل ئستۆی. سوشیانت سروەری هرمی (خون ئیری)ی ل ئستۆی ک ئیرینڤـاچ

)٦-٣، بندی٣٥لو هرمدای. (بوان؛ بژاردەکانی زادیسپرم، بشی

١٩٣

١٩٤

جو دەدەن، نزای فرەشکرد بشتی د ئنزا و ی دا کم کاتینن. لەگ ون. وفرشکرد تواو بوو، سوشیانت دەت: رابنوە! ئوە ئستا زیندو ل گیا و وئهورامزدا ئسکبندی مرۆڤ ل زەوی، خون ل ئاو، م

ک ب ئمانت پی سپاردبوون. ئمان ئاوتی ١گیان ل با دەخوازتوەو ون لسر شوە و رواتی خۆیان زیندمرۆڤکا هموویکتری دەکات و

بوونی اتاکان دەخونتوە. لگڵ تواودەبنوە. سوشیانت ل پنج کاتدا گبنوە. ل ئنجامدا لگڵ دە وهر بشک، یک ل پنجی مرۆڤکان زیندو

ھاتنی دوایین بش گشت مرۆڤکان بو جۆرەی ک خواستی کۆتاییی خۆیان دەردەکونوە. سرەتا یئهورامزدای ل جستی ماد

گیومرتن، دوای مشی و مشیان و دواجار مرۆڤکانی تر رادەبنوە. وە. مرۆڤکان یکتر ودەبتوە ک لودا مرد وهر کس لو شون زیندو

و ب هاوسر و کسوکاری خۆیان ودەناسنوە و دایک و باوک ب رۆ، شئو کاتی لدتوە ک وەکودنکان شاد دەبنوە. تام و چژی خوار

ئهورامزدا ئفراندبووی.جار لوەی ئستا هی، درژتر و پانتر ئهورامزدا ئم زەویی دوو

دەکات. مرۆڤکان تیدا بودەبنوە. ئو ژن و پیاوانی ل جیھانی مادیدا

١ - بارەت بزدا ســـهـــورامـــوان زەردەشـــت و ئنـــی گفتوگــۆی ندا دیم(رمبژاردەکـــانی زادیســـپ) بــیکت ل :زدا دەپرســــورام ــدا زەردەشــت ل ئه ــان گواســتراوەتوە ک تی ــدووبوونوەی مردووەک چــۆنییتی زین

ا جســت زینــدوو مــرۆڤ ل دوای ئوەی دەمرــت و جــارکی تــر زینــدوو دەکــرتوە، ئایــا لم کــاتدا تنیــ باشـ :وە. زەردەشت دەپرسـتو دەجوول یستت: خاوەن جزدا دەهورامنیا گیان؟ ئوە یان تتدەبئو کسی ک دەمرت و جستی شی دەبتوە و هر بشک ل ئندامکانی جستی برەو شـونک

جـاران؟ ئهـورامزدا دەـت: کاتـک ک بو دەبتوە، چۆن جارکی تر کۆ دەکرتوە و دەبـتوە مرۆڤـی تـــۆ بتوـــت ل نبـــوونوە شـــتک دروســـت بـــکی پـــت ئاســـانترە یـــان کاتـــک شـــتک هوەشـــابتوە و ــک ببســترتوە ــار ل ــان ببســتییوە؟ زەردەشــت گــوتی: شــتک هوەشــابتوە و دواج ســرلنوێ لکی

ی: فرەشـکرد و زینـدووکردنوەش ئاوهـای. زۆر ئاسانترە نک ل نبـوونوە بدی بنـی. ئهـورامزدا گـوتئاســانترە لوەی ک ل ســرەتای ئفراندنــدا گشــت ئمــانم ئفرانــد. مــن ک ئهــورامزدام پــنج کۆگــام بــۆ داکردنــی ئنــدامکانی جســتی مــرۆڤ دوای مــردن دابــین کــردووە. یکم زەوی ک گۆشــت، ئســک و

ک پارزەری خون. سیم گیا ک پـارزەری مـووی سـر و چوری مرۆڤکان دەگرت خۆی. دووەم ئاو لش. چوارەم رووناکی ک پارزەری گرمی و ئاگری لش. پنجم گیان ک پـارزەری گیـان. ئو کـاتی دەمی زیندووکردنوە بگات، بهۆی همووشتزانیی خۆموە دەزانم کام ئسک و گۆشـت و مـوو و گیـانی

م ئم ئمانتــان ل پارزەرەکانیــان دەخــوازموە و هر یک ل مرۆڤکــان ب کــام مــرۆڤ، بــۆی ســرجــوان؛ بژاردەکــانی زادیســپرم، ــدوودەبنوە. (ب ــان زین ــان و ل ســر شــوە و رواتــی خۆی جســتی خۆی

). ١٦-١، بندی٣٤بشی

١٩٤

١٩٥

هاوسری یکتری بوون ب یک شاد دەبنوە. ئوەی ژنی نبووبت، وی نکردبت، وسرکی بۆ دەسنیشان دەکرت. هروەها ئو ژنی شهاو

هاوسرکی بۆ دەسنیشان دەکرت.و دەکرنوە. وگشت مرۆڤ خراپ و دوپرست و ب ئیمانکانیش زیند

ئینجا دوای ئوەی سرجم جیھانی مادی ب شوەی خۆی دامزراوە و ران رستستوئینی ئنجومکخراوە. دواجار ئم رت. لک دەخر

س کر کت و هکان دەکرڵ گشت مرۆڤگوە لچینپدا لننجومئلوێ بت، بچاوی خۆی کردەوەی باش و خراپی خۆی دەبینت. لم

مرۆڤی مزداپرست ١ئنجومندا ئهورامزدا سروەری مزن و چاودرە.ڕی رەش مڕی سپی ل برامبر م وەکول برامبر مرۆڤی دوپرستدا

ت ودیار دەکوە. . ٢بنک جیا دەکرل م دوو پۆلدا ئم کاتلمزداپرستکان برەو بهشت بڕێ دەکرن و دوپرستان برەو

بۆ ماوەی س شو و رۆژ لودا دەمننوە. مرۆڤی چاککار لم ٣.دۆزەخانیدا س شو و رۆژەدا ک برامبر نۆ هزار سا تنیا ل خۆشی و کامر

ەوشت، لم س شو و رۆژەدا ڕدەمنتوە. مرۆڤی دوپرستی ناپاکی بدک برامبر نۆ هزار سا لناو دۆزەخدا سزای کردەوە خراپکانی

٤.وەردەگرت و لوپڕی ناخۆشی و تنگتاویدا بسر دەباتل برەبیانی شوی سیمدا سپنتئارمیتی بانگواز دەکات: سزا بۆ

مرۆڤکان! لم کاتدا خشترەڤئیریو کانزای ناو دی سرجم مووه

زدا کـــراوە: ((ل رۆژی دا ئامـــاژە بم گۆڕەپـــان و ســـروەری ئهـــورام٦، بنـــدی ٤٣ل گاتاکـــان، یســـنی - ١

کۆتاییدا تۆ ب (گیانی پاکی) خۆت ئی مزدا لگڵ ڤهومن و خشترا ک ئم گۆڕەپان بهـۆی ئوانوە دامزراوە، برەو ئوێ دن. لم کاتدا ئارمیتی دادوەریی تۆ رادەگینت و لم رۆژەدا کس نـاتوان تـۆ

فریو بدات.))ادیســپرم)دا ل جیــاتی مڕی ســپی و رەش، ئســپی ســپی و رەش هــاتووە.(بوان؛ ل کتبــی (بژاردەکــانی ز - ٢

)٣١، بندی٣٥بژاردەکانی زادیسپرم، بشیــان، یســنی - ٣ ــدی٥١ل گاتاک ــدانی ســزا و ٦، بن وە و پــدووبوون ــان و زین ــایی جیھ دا بم جــۆرە باســی کۆت

ل رۆژی کۆتــایی ل هرمــی نمریــی خۆیــدا پاداشــتی مرۆڤکــان دەکــات: ((مزدا دوای کۆتاییھــاتنی ژیــان، ئوەی باش و رازاوەی بو کس دەدات ک ئوی رازی کردبت و هروەها ئو ناپاکانی ک نافرمانیان

کردووە سزا دەدات.))ـــداران دوور ٧، بنـــدی٥٣ل گاتاکـــان، یســـنی - ٤ ـــابت هـــاتووە: ((...ئگر ل کـــۆڕی ئیمان دا ســـبارەت بم ب

ە، لو کاتدا ک دووبارە زیندوو دەبنوە، هاوار و رۆڕۆتان لوە هدەستت.))کونو

١٩٥

١٩٦

چیاکان دەتونتوە. ئم ئاسن تواوە سرجم زەوی ب بژنی پیاوک دادەگرت. گشت مرۆڤکان دەب لم ئاسن تواوە بپڕنوە. بۆ ئیمانداران

وەکوئوە وای شیری گرمیان بسردا بدۆشن و بۆ ب باوەڕان وەکوئوە وای ئاسنی تواوەیان بسردا بژن. ل ئنجامدا بهۆی ئوە ناپاکان

١.و خراپکاران ل تاوانکانیان پاکژ دەبنوە

ل ئاڤستا و دەق پهلوییکان زۆرجار پرسی تواندنوەی کانزا ب مبستی تاقیکردنوە و جیاکردنوەی - ١

ت بم رووبـارەی پاک ل ناپاک و ب مبستی پاکژبوونوە ل ناپاکییکان باس کـراوە. بـۆ نمـوون سـبارەدا هاتووە: ((چ دەسکوتک ئی ئهـورامزدا بـۆ الینگرانـی ٩، بندی ٥١ئاسنی تواوە ل گاتاکان، یسنی

گـــایم روانی ئشـــپی؟ بـــۆ دهـــۆی ئـــاگری ســـوور و کـــانزای تـــواوە دەسنیشـــان دەکر دوو رێ، به، ٢٩ی راسـتی.)) هروەهـا ل یسـنی نیشانیک دابن، واتـا زیـان بـۆ درۆپرسـتان و سـوود بـۆ پیەوانـ

دا دەت: ((...دوای ئو تاقیکردنوەی ب کانزای تواوە دەکرت، ئنجامی تاوان ئاشکرا دەبـت و تـۆ ٧بندیل همووان باشتر دەزانی ئی ئهورامزدا.)) رووباری کانزای تواوە دوای زیندووکردنوەی مردووەکـان

اپـاک ل یکتـریی، چـونک دوای ئو سـ شـو و رۆژەی مرۆڤکـان ل ب مبستی جیاکردنوەی پاک و ن کی تر گشـتیان دەبـدا جارم کاتوە پاداشت و سزاکانیان وەردەگرن. لنندۆزەخدا دەم شت یان لهبل رووباری ئاگر بپڕنوە تاکو ب یکجاری ل گوناهکانیان پاکژببنوە و بـۆ دواجـار ل بهشـتی پـان و

و هتاهتاییدا ئارام بگرن. برین

١٩٦

١٩٧

ى آورديدا هفسان هئ هخ ل هزۆشت و د هه هب

@@ آورديدا: ی هفسان هئ هخ ل هزۆشت و د هه هب

ـــــی ئاڤســـــتا و دە پـــــدا ب ق بهشـــــت و دۆزەخ ل ئفســـــانی کوردیپهلوییکان زۆر بایخی پدراوە و بشکی گرنگ ل پیـکرەی ئفسـانی کوردی پکدنت و پیوەندییکی راستوخۆی لگڵ چۆنییتی ژیانی مرۆڤ ـــدا هی. سرپشـــک بـــوونی مـــرۆڤ ل هبژاردنـــی رـــگی ل جیھـــانی مادی

کی راســتی ئهــورایی یــان هبژاردنــی رــگی چوتــی ئهریمنــی، ئنجــامــانی ــوونی ژی ــرۆکی بردەوامب ــت. بی ــان دۆزەخ دەب دەســکوتی بهشــت ی وە، لتڕتی کورد بۆ رۆژگارە زووەکان دەگناو میللمرۆڤ دوای مردن لســردەمی ئشــکوتوە ئم بیــرۆکی هر هبــووە و ل نــاوچ جیاجیاکــانی

شـنک ک وە؛ ب چوکوردستاندا ب شوازی جۆراوجۆر مردووەکانیـان ناشـتدواتــر ١بیـری بردەوامبــوونی ژیـان ل جیھــانی بــن زەوی برجسـت دەکــات.

دا گـۆڕانی )٢ئم بیروباوەڕە گش دەکات و ل قۆناغی (سۆمرستانی مـژووی کوردستاندا بم شـوەیی یبسردا دت و دواجار ل قۆناغی مزداپرست . ٣تکوک لم لکۆینوەیدا باس دەکرت دەگات لو

ر)دا مردووەکانیان هر ل ناو ئشکوت ناشتووە و هروەها ل گونـدی (چرمـو)ش ل ئشکوتی (شانده - ١

تی ناشـتنی مـردوو لچـۆنیی بارەت بناو ژووری خانووەکاندا ناشتووە.(بۆ زانیـاری سـ مردووەکانیان ل). هروەهـــــا ســــــۆمرییکانیش ١٠٤-١٠١: ١٦) و (٧٥: ٨٢ئشـــــکوتی شـــــاندەر و چرمـــــو، بـــــوان؛ (

ــدا دەناشــت. بــۆ زانیــاری ســبارەت ب چــۆنییتی ناشــتنی مــردوو لالین مردووەکانیــان ل نــاو ژوورەکان) پیوەنــدییکی پــتو هی ل نــوان کولتــووری مرۆڤکــانی نــاو ١٥٨، ١٣٥: ١٥١ســۆمرییکان، بــوان؛ (

و سۆمرییکان ک دواتر شارە گرنگکانی جیھانی کـۆن وەکـو هولـر، ئشکوتی شاندەر و زەڤیاچم کان لرییســــۆم ک کــــان ئاشــــکرایژوویییم ــــگـــی بپئـــوور، ئــــووروک و...هتــــد دروســــت کــــرد. بکوردستانوە برەو باشوور دابزیـون. بگومـان کاتـک بـۆ خـوارەوە رۆیشـتن کولتـوور و شارسـتانییتی

) ٤١-٣٦: ١٦) و هروەها (٣٣-٣٠: ١٧دا بردووە.(بۆ زانیاری زیاتر بوان، (خۆشیان لگڵ خۆیانــراهیم حســن) ل کتبــی - ٢ ــود ئیب ــا کوردســتانی رۆژگــاری ســۆمرییکان، ئم زاراوەی لالین (د. مول وات

ەنـگ بتـوان ) بکـاربراوە. ئم زاراوەی ر٦٢(نورۆزی کورد.. ل ئفسـانوە بـۆ ب جیھـانی بـوون) الپڕە (بــاری مژوویــی ئم قۆنــاغ گــرنگی مــژووی کــۆنی کــورد هبگرــت، بــۆی لم لکــۆینوەیدا بکارمــان

بردووە. ل دەقکی کۆنی سۆمریدا باسی بن دنیـا و دۆزەخ کـراوە. لم دەقدا بشـوەیکی سـرنجاکش وەسـفی - ٣

شــونی مــرۆڤ بــاش و خراپکــان ل جیھــانکی تــر دۆزەخ کــراوە و ل همــان کاتــدا ئامــاژە ب جیــاوازیی

١٩٧

١٩٨

ـــدا باســـی بهشـــت و ـــایبتی ل گاتاکان ل زۆر شـــونی ئاڤســـتا و ب تب ١)Onam,mvtSihaW دۆزەخ کــراوە. بهشــت ب (ڤهیشــتم منــو

ـــــــــارمئیتی ڤهیشـــــــــتا ـــــــــای خۆشـــــــــترین شـــــــــون و هروەهـــــــــا (ئ واتAtSihaW,ItiamrA(رمان نـاوی هـاتو ٢تی هواتای و ە. بـۆ وب

ب واتـای ) iAnAmvd,OjUrd دۆزەخ ب زۆری وشی (درۆگو دمانایـــاو و زاراوەی ـــاربراوە. جـــگ لوان زۆر ن ـــای درۆ) و (خـــانی درۆ) بک (م

، (باشــترین جیھــان)، (وتــی وەکــوتــریش بــۆ بهشــت و دۆزەخ بکــاربراون نمــرانی مزدا)، (خــانی پــاکی)، (بــاغی خــۆش و رازاوە). ل برامــبردا بــۆ

ون)، (تاریکترین شون) بکاربراوە. ل ، (دژوارترین شوەکودۆزەخ زاراوەی بشکانی تری ئاڤستا و ل دەق پهلوییکاندا ب درژی باسی بهشت و

دۆزەخ و شون و تبقات و تایبتمندییکانیان کراوە.

دەکــات. نــاوەڕۆکی ئم دەق ســرچاوەیکی مزن بــۆ بیروبــاوەڕی زەردەشــتی ســبارەت ب بهشــت و دۆزەخ و زۆر ب ئاسانی دەتوانرێ قۆناغکانی گشی هزری مرۆڤی کورد ل سـردەمی سۆمرسـتانوە

ئم دەق بم جۆرە دەسپدەکات:بۆ سردەمی مزداپرستی دەسنیشان بکرت. وی جیھانبن کک لخانوو

دایدەپۆش وەکرەو خوارەوە دەڕوات، کک بگایر .نازانپ گایم رک ئو هیچ مرۆڤ

کخانوو ک ناپاکان تیدا ب پت قۆبست کراون

و ل شونکی تنگدا بندکراون. .خانووک ک پاک و ناپاکان لک جیا دەکاتوە

ئوە ئو خانووەی ک کس ناتوان لی رابکات، بم دادگران برل دادوەرگرتنوە ناترسن

چونک لم رووبارەی گیانی مردووەکانی پدا دەڕوات، پاکان و راستکرداران هرگیز نامرن

) ١٥٣: ١٤٢ئگرچی ناپاکان لناو دەچن.(بۆ خوندنوەی زیاتر بوان؛ دا هـاتووە: ((کاتــک ئم دوو مینـوە ب یک گیشــتن ژیـان و مردنیــان بدی ٤، بنــدی٣٠ی گاتاکـان یسـن - ١

هنـــا، هر لبر ئوەی ک ل رۆژی کۆتاییـــدا درۆپرســـتان ل ناخۆشـــترین شـــون گرفتـــار و پیەوانـــی راستی ل خۆشترین شون سوودمند دەبن.))

اسـتی پـاڕاینوە و داوای یارمتیمـان ل مزدا و فریشـتکانی دا هاتووە: ((کاتـک ب ر٤، بندی ٣١یسنی - ٢کرد ل ئشا و ئـارمیتی، لو کـاتدا ئی ڤهـومن دەتـوانم ئـاواتخوازی وتـی هرمـان بـم و بهـۆیوە

بسر درۆدا سرکوم.))

١٩٨

١٩٩

١ت:ش هه هبـــان ـــی ئاڤســـتا و دەق پهلوییک پـــدا ب شـــونی ٢ل ئفســـانی کوردی

بقـاتی بهشـت لگڵ ژمـارەی تبقـاتی ئاسـماندا بهشت ل ئاسمان و ت قبر تســــکانیان بــــردەوە باشــــ ــــی رادەی ک پــــان ب یکســــان. مرۆڤک

ــانی بهشــتدا دابش ــاتو جیاجیاک ە: ودەکــرن. ئاســمان ل چــوار تبق پکھپیژەی ئسترە ک شونی ئسترەکان. دووەم، ل تاکویکم، ل زەوییوە

پیژەی مانـگ ک شـونی مـانگ. سـیم، ل پیـژەی تاکورەوە پیژەی ئستپیژەی خۆر ک شونی هکوتنی خۆرە. چـوارەم، ل پیـژەی تاکومانگوە ٣گرودمــان ک برزتــرین پیــژەی ئاســمان و عرشــی بــای. تــاکوخــۆرەوە

بهشت ل تبقی ئسترە دەسپدەکات و ب گردومان ک دەکوـت نـاو می روهت.یناکوردکۆتایی پ ،زدانسنوورەوە و بارەگای ی ٤ی ب

دابشکردنی گیانی مرۆڤکان دوای مردن بسر تبقکـانی بهشـتدا، ی مرۆڤکـــان ل جیھـــانی مـــادی دەبـــت. ل تبقی یبپـــی کـــردەوەی باشـــ

ئســترەدا گیــانی ئو مــرۆڤ باشــان ئارامیــان گرتــووە ک ئگرچــی پیڤــی ە، وییان نخوندۆتوە و ستایش و نیایشی یزدانیان نکردویی ئهوراپیرۆز

باشـان و مـرۆڤی مانگـدا گیـانی ئقبت م کردەوەکانیان بـاش بـووە. لبوە ک کردەوەی باشیان ل گیانکانی ناو تبقی ئسترە پترە. وئارامی گرت

، بندی، ٤٨بشی و ٢، ١، بندی٢٤بۆ زانیاری پتر سبارەت ب بهشت بوان؛ ریوایتی پهلوی، بشی - ١

و بنـداهش، بشـی ١٧-٨، بنـدی٦. مینوگی خیرەت، پرسیاری١٤، ١٠، ٦، ٢، ١، بندی٦٥و بشی ١٠٧-٩٨و ئرداڤیرازنــــامگ، ٥٥-٥٤، ٤٩، ٤٥، ٤٣، بنــــدی٣٥و بژاردەکــــانی زادیســــپرم، بشــــی ٣٠، بشــــی ٢٧

. ١٢، ٩-٧پرگردی . ٦٥، ٤٨اوان نووســراوەتوە: (ریــوایتی پهــلوی، بشــیئفســانی بهشــت و دۆزەخ بپــی ئم ســرچ - ٢

، ٥. بنـداهش، بشـی ١٩-١٧، پرگردی ١٥-٧. ئرداڤیـراف، پرگردی ١١، ٦، ١مینوی خیرەت، پرسیاری )٢٤، ٩. بنداهشی هیندی، بشی٢. بژاردەکانی زادیسپرم، بشی ١٥، ١٢، ١١

دابش کــراوە ک بــریتین ل: یکم تبقی هور، دووەم ل کتبــی (بنــداهش)دا ئاســمان بــۆ حوت تبق - ٣ ،ــیوشــت لهب ی مانــگ کقبرەکان، چــوارەم تســتی ئقبم تیســ ،(ســارەح) رانخــتی ئقبتپـــنجم گردومـــان ک هرمـــی روونـــاکیی بـــ ســـنوورە، ششـــم تبقی ئمشســـپنتکان، حوتم

بنداهش، بشی چوارەم) شونی ئهورامزدا.(بوان؛بپی دەقکی تـر ک ل (ریـوایتی پهـلوی)دا ئامـاژەی پـدراوە، گردومـان دەکوـت تبقی (خـۆر)ەوە. - ٤

) هروەهــا ل پیــژەی ئســترەوە تــاکو پیــژەی مانــگ (بهشــتی ٦٥(بــوان؛ ریــوایتی پهــلوی، بشــیژەی خۆر (بهشتی دووەم)ی پـدەگوترت و ل پیـژەی یکم)ی پدەگوترت و ل پیژەی مانگ تاکو پی

خۆر تاکو گردومان (بهشتی سـیم)ی پـدەگوترت. ئم سـ بهشـت ب دوای یکـدا شـونی (هـزری )١٢-٨، بندی٦باش، گوتاری باش و کرداری باش)ن. (بوان؛ مینوگی خیرەت پرسیاری

١٩٩

٢٠٠

رۆکانروەر و سـو پاشـا، سـی خۆردا گیـانی ئقبت وە وئارامیـان گرتـلە و دادپروەر بوون. ل گردوماندا وک ئرککانیان ب باشی جبج کردو

،کاننتســــپشمزدا و ئهــــورامــــای ئ ــــاکترین شــــون و بارەگ ک روونبرزتــرین و پــاکترین گیانکــان تیــدا ئــارام دەگــرن. گیــانی پــاک و ب توانــای

ی ئـارام دەگرـت. گیانکـانی تـر بخشندەکان ل برزترین شونی ئم تبقنکانی تری ئم تبقی خاوەن شون و منزـی تـایبت ب خۆیـانن. ل شو

گیانی مرۆڤ خرخوازەکان، ئوانی گاتا و پیڤ پیرۆزەکانیان خونـدۆتوە، گیانی راستگۆکان و دەسپاکان و داون پاکـان، گیـانی ئو ژنـانی ل جیھـانی

ئــایرپدان، گیــانی هاوســرەکانیان بــوون، گیــانی مــۆبد و مادیــدا گــوایی ـــان ســـربازانی گیان ـــد لم تبقیدا ئارامی ـــدای خـــاک و نیشـــتمان و ...هت فی

ــــ ــــوومی وگرت ــــی و بروب ــــوبرگی رازاوە و پشــــنگدار ل فراوان وە و ب جل وەردەگرن. دوبهشت سو

مزداوە ل وبوونوە و نـوکردنوەی جیھـان لالین ئهـوراودوای زیندــــات ورــــگی سوشــــیانت و هاواکــــانی، لشــــی ســــرجم مرد وەکــــان بنی

دەنرتوە و گیان ب بر جستکان دتوە و هروەهـا دوای لپرسـینوە و ب ١دەسنیشـــانکردنی چـــاک و خـــراپی هر کســـک، بـــۆ مـــاوەی ســـ رۆژونوە گورەی کردەوەکانیان سزا دەدرن یان پاداشت دەکرن. ئینجـا پـاکژبو

م تاوانبـاران لرجوەی سـدەکات و دوای ئی کانزای تـواوە دەسـپگر لبــوونوە، گشـت مرۆڤکــان پــکوە ب بهشــتی تـاوان و گوناهکانیــان پــاکژ

هتاهتــــایی شــــاد دەبــــن و بــــۆ همیشــــ ل نــــاو خۆشــــییکانی بهشــــتدا . ٢دەمننوە

یزدانــی مزن دوای پاداشــت و ســزای ســ رۆژی، ســپنتئارمیتی ل کان بت مرۆڤتایی و رازاوە شاد بکـاتدەخوازتاهرین و هشتی به٣ب.

ۆ ئم مرۆڤان وەکو نۆ هزار سا.پشتر ئاماژە بوە دراوە ک ئم س رۆژە ب - ١دا هـاتووە: خشـترەڤئیریو کـانزای گشـت کانکـانی جیھـان ٧١و٧٠، بنـدی٤٨ل ریوایتی پهلوی، بشـی - ٢

دەتونتوە، سرجم زەوی ب کـانزای تـواوە دادەپۆشـرت و بقد بژنـی پیاوـک برز دەبـتوە. گشـت ـــوودەبنوە و ـــان دوای ئوەی زین ـــواوە مرۆڤک ـــانزا ت ـــان، لم ک ـــتوە بر جســـتی خۆی ـــان دەچ گیانک

دەپڕنوە و بم هۆیوە ناپاک و گوناهباران ل تاوان و گوناهکانیان پاکژدەبنوە.٣ - سـتج وە لکـان دوای مـردن و جیـابوونپاک گیان ک ینو شورەوە باس کرا، ئس ی لشتهو بئ

زینــدووبوونوە بــۆ مــاوەی ســ شــو و رۆژ ک برامــبر ب نــۆ هزار تــاکو رۆژی فرەشــکرد و دووبــارە

٢٠٠

٢٠١

لم کــــــاتدا زەوی برەو ئاســــــمان ســــــر دەکوــــــت و دەگــــــات تبقی ئسترەکان و (گرودمان)یش برەو تبقی ئسترەکان دادەبزت. گشت

ــن ــان و بری ــدەدرن و بهشــتکی پ ــاتی بهشــت لک ــ تبق و تبق و بدت. لودا ئهورامزدا و ئمشسپنتکان و بهشتی هتاهتایی بدی

ئیـــزەد و مرۆڤکـــان ئـــارام دەگـــرن. کس لم بهشـــتدا تـــامی ناخۆشـــی و ــن، بردەوام ستایشــی ــابن و نمــر دەب نهــامتی ناچژــت. مرۆڤکــان پیــر ن

ن. گشت مڕ و گیاندارە ئهورامزدا دەکن. ئوەندە جوانن ک وەسف ناکردەگـــات ئو گـــا هوەیـــنی لگڵ تـــاکوودەکرنوە وودەکان زینـــدوب ســـ

ـــۆڤی ـــرا. ئینجـــا کلشـــی مـــادی ئم گـــای شـــوەی مین گیـــۆمرتن ئفرنوەردەگرــــت و لنــــاو جســــتی مرۆڤــــدا دەتــــوتوە. تــــام و بــــۆی گشــــت

ام بردەوام ل ناو گۆشتکان ل ناو لشی مرۆڤکاندا جگیر دەبت و ئم توبارە ودەمدا دەمنتوە. ل بهشتدا مرۆڤکان زاوزێ ناکن. رووەککان د

شــین دەبــنوە و هرگیــز وشــک نــابن و گــوڵ و گــوزاری ئبدی هرگیــز رەنگی سیسی و ژاکاوی ب خۆیانوە نابینن.

ــا بــۆ چمکــی ــدا زاراوەی جیاجی ل برامــبر بهشــتدا ل بشــی گاتاکان، ٢ی درۆ)و(خانو، ١ون (بارەگای کردەوەی نشیاو)وزەخ بکاربراوە، بۆ نمدۆ

ــــو) ــــانی د ــــۆگن) ،٣(خانوم ــــد شونکیشــــدا ب ١(هواری ب ــــد. ل چن و...هت

ــنن، بم ل راســتیدا ئم ــووم و خۆشــییکانی دەبی ــدا ب ســر دەبن و ســوود ل گشــت بروب ول ســا

بهشت کاتیی و بهشتی هتاهتایی دوای پاکژبوونوە بهۆی کانزای تواوە دەستبر دەکرت.) enAmvd,iihatSica دا دۆزەخ ب شـوەی (ئچیشــتهی دمــان١٣، بنــدی٣٢ســنیل گاتاکـان، ی - ١

و ئم تکدەرانی ژیان، ل جیھانکی تر برەو بارەگای -سرکردەیکی دوپرستان -هاتووە: ((گرھمو کردەوەی نشیاو رەوان دەکرن...))

نـــاوی هـــاتووە: ) iAnAmvd,OjUrdمـــانیدا دۆزەخ ب (درۆگـــو د١١، بنـــدی٤٦ل گاتاکـــان، یســـنی - ٢((کرەپنو و کاڤیکان بهۆی دەستۆیشتوویییان، خکی بۆ خراپ رنونی دەکن تاکو ژیانی هرمـانی دواڕۆژیــان لــ تکبــدەن. گیــان و دەئنــای ئوان کاتــک ل پــردی چیــنڤت نزیــک بــتوە، دەترســن و بــۆ

منــنوە.)) وەک ل دەقکـانی ئاڤســتا ب تــایبتی ل گاتاکانــدا بدی هتاهتـای ل خــانی درۆ (دۆزەخ)دا دەدەکرت، (کرەپنو) و (کاڤیکـان) دوو پـۆلی دەسـتدار و سـرکردە بهزەکـانی رۆژگـاری زەردەشـتن

دا جـارکی تـر ١١، بنـدی ٤٩ک دوژمن و نیاری سرسختی ئم پغمبرە بوون. هروەها ل یسـنی دمان) واتا خانووی درۆ ئاماژە ب دۆزەخ کراوە. ب (درگو

ــــدی٤٩ل گاتاکــــان، یســــنی - ٣ ــــین دئن٤، بن ــــاوبراوە: ((ئو ) n&d,gNVwEad دا دۆزەخ ب (دەئیڤ نکسانی ب زمانی خۆیان لناو هڤانیاندا تووڕەیی و ستم بوبکنوە و دژی بخوکردنی مـات بـن،

٢٠١

٢٠٢

شوەیکی گشتی وەسفی دۆزەخ کراوە ک دۆزەخ شونکی تاریک و بـۆگن ان و ناخۆشــ ک پــە ل دــو و دڕنــج و خــۆراکی بــۆگن. گیــان دۆزەخییکــ

لودا لم کش نالبارەدا سزای تاوانکـانی جیھـانی مـادی وەردەگـرنوە و ودەیی ب رووی خۆیانــدا نــابینن و بردەوام شــین و وهرگیــز ئــارامی و ئاســ

رۆڕۆ دەکن و ئاخی پشیمانی هدەکشنوە.

:٢خ هزۆد ل دەق پهلوییکاندا ب شوەیکی روونتر باسی دۆزەخ کـراوە. بپـی

ــان ئو ــای دۆزەخ هم ــیوە. دەرگ ــاوکی زەوی ــت ن ودۆزەخ دەک ــان ئم دەقش دەکـات سـر ئفرانـدنی رکونی ک ئهـریمن لوـوە دەردەکوـت و هـ

ئهــورایی و جیھــانی ئفرنــراوی ئهــورامزدا بــۆگن دەکــات. دــو و هــزە ــان ل رــگی ئم دەروازەیوە هاموشــۆ دەکن. ــاک ئهریمنییک دــوی ناپ

ڤیــزەڕەش ک ل کــاتی مردنــی مرۆڤــدا گیــانی مــردوو ئــازار دەدات، ل بردەم دەرگای دۆزەخ وەستاوە. کوی ئرزڤرگروە وەک قیک دەڕوانت سـر ە لــوەدا پشــوو دەدەن. دۆزەخ پــم کنــاو ئ وەکــان لدەرگــای دۆزەخ و د

هــریمن ئالیل ــان ک ــدارە ژەهراوییک نوە خــوقنراون. خرەفســتر و گیان نجشــکردەوام ئب راننــۆق ــردارە ت ــان لالین ئم ژەه ــان دۆزەخییک گی

دەدرن. ــودۆزەخــیش ــاتو وەک ــان تبق پکھ ــل ی ە. پــلی وبهشــت ل چــوار پ

یکم پیوەست ب هزری خراپ، پـلی دووەم پیوەسـت ب گوتـاری خـراپ، پـــل یـــان تبق چـــوارەمین فتـــاری خـــراپ و هپـــلی ســـیم پیوەســـت ب ر

فتـاردا هترین شونی دۆزەخ. گیانی گوناهباران ک ل هزر و گوتـار و رتاریک

ـــ -بگومـــان ـــاوەڕی ناڕاســـت لالی ئوان ک ـــردەوەی خـــراپ زا و بهـــۆی ب ـــا، بکـــو ک ردەوەی چـــاک ن

(درۆیین)یان ل خانووی دو(دۆزەخ)دا گرفتار دەبن.))) واتـا هوار(وار)ی پـیس و بـۆگن AnvrawZud دا دۆزەخ ب (دوژڤرنـا٩، بنـدی٥٣ل گاتاکان، یسـنی - ١

ک یسو کنی ئن و پیس شوواری بۆگدانراوە: ((ه((...ەوی ئایینی درۆیینپ و بشـی ٧١-٦٩، بندی ٤٨بۆ خوندنوەی دەقکان سبارەت ب دۆزەخ بوان؛ ریوایتی پهلوی بشی - ٢

. ئرداڤیرافنـــــامگ، ٣١-٢٠، بنـــــدی ٦و پرســـــیاری ١٩٤-١٨٢، بنـــــدی ١. و پرســـــیاری ١، بنـــــدی ٥٠ــداهش، بشــی ١٩-١٧، ١٥پرگردی و ٥-١، بنــدی٢ردەکــانی زادیســپرم، بشــی . بژا٣٠، بشــی ٢٧. بن

.٢١، بندی٢٦و بشی ٣، بندی٩. بنداهشی هیندی، بشی ٤٩، ٤٤، ٤٢-٤٠، بندی ٣٥بشی

٢٠٢

٢٠٣

ـــزری ـــاو برەو دۆزەخـــی ه ـــردەوە لگڵ یکم هنگ ـــنڤت پ خـــراپن، ل چیــاری خــراپ، ب هنگــاوی خــراپ، و ب هنگــاوی دووەم برەو دۆزەخــی گوت

چوارەمین هنگـاو برەو دوایـین فتاری خراپ و ب هسیم برەو دۆزەخی ر یی دۆزەخ شۆڕ دەبنوە.وتبق و قو

ی وەهـــا زۆرە ککـــاریکیی ـــۆگن، رادەی ت دۆزەخ یکجـــار تاریـــک و بــارتک ــا خســت ک دەکــرێ ب ک ــۆنکی وەه ــت. ب دەســت بگیر دەکــرێ ب نجشـــکک کاتـــدا ئی س لزاران کر هگئ ک ورەیـــت. وەهـــا گببردر

یی ئازارەکانیـان یکردن ب تنیـاوانی تر نیی. ئم هسـت، کس ئاگای لبدرنـــ ـــوان وەکـــووتر دەکـــات. ســـرمای دۆزەخ وق ل ١ســـرمای ئســـترەی کی

وای. ٢ئسـترەی بهـرام وەکودای و گوڕ و تینی گرمییکی نزمترین ئاست .رەکانن و پیسایی خرەفستکان خۆراکی بۆگخواردنی دۆزەخیی

تر و رە. ل ســــــامناکترین چاکــــــان تســــــکوڵ و تــــــۆقنوەخ قــــــدۆزوتی شــق ووتی هر کســک، لــومترســیدارترە. بــۆگنی ئم شــون بگــات لــ

دەبــــات. هر کس رــــگی بکوــــت دۆزەخ وادەزانــــ بس تنیــــا ئو لم نـۆ هزار وەکـوشـبووە وناخۆشترین شونی و س شو و رۆژ بـۆ ئم تو

ل گیانـداری ژەهـراوی ک ب سـر یکتـری کوتـوون و ب سا. دۆزەخ پە سگ پالمـاری گیـان دۆزەخییکـان وەکوبژنی چیایک برز بوونتوە و

دەدەن و ل باڵ یک هیاندەوەشننوە. گیان دۆزەخییکان ل ناو دۆزەخی م بـن، بتی دەکن و داوای یـارمنگ و تاریـک و سـامناکدا هـاوار دەکت

ودە کس ب هانایانوە ناچت. بردەوام ب سـختی ئشـکنج دەدرـن. وساران جۆر گیانوەری تر تیان وپشک، گورگ، سگ، مش و هزودو، مار، د

ـــان دۆزەخییکـــان ب بر ـــان هدەوەشـــننوە. هر یک ل گی ـــوون و لکی بوخـاو وزن. یکـک خـون و گورەی تاوانکانیان سزا دەدرن و ئازار دەدر

و میز و پیسایی دەرخوارد دەدرت. یکک الشی مردارەوەبوو و مشـک و گۆشتی خـۆی دەلسـتوە و دەیخـوات. یکـک ب ممکیـیوە هواسـراوە و ــــۆ ئوالو ئوال ــــایک ب پشــــت ب ــــک چی کوە. یوەتــــا ــــی ئ ــــانی ل مل زم

همان حسارەی (زوحڵ)ە ک زۆر ساردە. - ١٢ - .رمریخ زۆر گیان وابووە مکۆندا پ سارەی (مریخ)ە. لمان حه

٢٠٣

٢٠٤

ردەوام. لو ئازاری ب نجشکزاران جۆر ئت...هتد. همـووهدەگ وی ئ ب نــاو دۆزەخــدا فشــ ل ک نهــریمکردنــی ئپ تناخۆشــتر، گــا ئــازارانگیانکان دەکات و پیان دەت: نیعمتکانی ئهورامزداتان دەخـوارد، بم

کـردەوە و خواسـتی چملکروەردیگـاری خۆتـان نپ ی من بوون و بیرتـان ل منتان جبج کرد.

نی دۆزەخییکــــــــان لالین ئیــــــــزەدی رادەی ئــــــــازار و ئشــــــــکنجدائرتڤهیشــت چــاودری دەکرــت و لناگڕــت دوەکــان ل رادەبدەر، ئم

گیانان سزا بدەن. ــــدا بپــــی ئاڤســــتا و دەق پهلوییکــــان، دۆزەخ ل ئفســــانی کوردی

ئو کــات بردەوام تــاکوکــرا تنیــا هتاهتــایی نیــی. ئم دۆزەخی ک بــاسســ ــت کنوێ مرددەبی مــادورلســتنــاو ج ووی خۆیانــدا زینــدیوەکــان ل

دەبنوە. گیانی مرۆڤی ناپاک دوای مردن برەو دۆزەخ شۆڕ دەبـتوە، بم وەکان و هاتنوەی گیـان ووبوونوەی مردول کۆتایی جیھاندا و ل کاتی زیند

ب بر جســـتی گیتیـــایی و دوای لپرســــینوە و دەسنیشـــانکردنی ســــزای وبـاری وکان، بۆ ماوەی س رۆژ ل دۆزەخـدا دەمنـتوە. دواجـار ل رتاوان

ور دەپڕتوە و ل ئنجامـدا ل گشـت تاوانکـانی وکانزای تواوە و ئاگری سدەکوـت. پاکژ دەبتوە و برەو بهشتی پان و برین و همیشیی بڕێ

ی مرۆڤکـان دا زۆر ب ئاشکرایی دیـارە ک بر لوە٣، بندی ٦٢ل یسنی ی خۆیـان، بـۆ یبکرنوە و گیانیان بچتوە بر جستی مـادووبارە زیندوود

مــاوەیکی کــاتی ل بهشــت یــان دۆزەخــدا دەمنــنوە و ســزا یــان پاداشــتی وبوونوەی وکردەوەکانیان وەردەگرنوە و پاشان لگڵ فرەشکرد یـان زینـد

ئم بندەی یسنی مردووەکان کۆتایی بم بهشت و دۆزەخ دت. دەقی وتی، ل نـاو ئم خانومـاندا ول ناو ئم شوندا بسـ تاکوجۆرەی: (( بم ٦٢

ـــاکوگـــ بگـــری، ـــاو ئم خانومـــان ل خۆشـــی و ر ت ـــۆ ول ن ـــت، ب ـــدا بی وناکیوبوونوەی ســرکوتوو...)) هر ل ومــاوەیکی دوور و درــژ، تــا کــاتی زینــد

اســتوخۆ ئامــاژە بوە دراوە کڕادا ب شــوەیکی ن٦٣دوای ئوە ل بنــدی وەکــــان، مرۆڤکــــان ل ووبونوەی مردوھــــاتنی پرۆســــی زینــــددوای کۆتاییی هرماندا ئارام دەگرن. ئیتر چیتـر باسـی دۆزەخ نـاکرتوە و یشونی خۆش

٢٠٤

٢٠٥

ی تاوانبـاران لنجشـکئـازار و ئ وە نـاو دۆزەخ و کۆتـایی بتس ناخرک دۆزەخدا دت.

ەکوــت ل ئفســانی کوردیــدا دوو جــۆر بهشــت و جــۆرە دەرد بمیک جــۆر دۆزەخ هی. یــان ب واتــایکی تــر دەشــ بگوترــت بهشــت دوو جۆرە: یکم بهشـتی کـاتی. دووەم بهشـتی همیشـیی. بهشـتی کـاتی ـــابوونوە ل جســـت و دوای ـــانی پیاوچـــاک دوای جی ئو بهشـــتی ک گی

ــا ئو کــاتی ک گشــت تپڕینــی ســ شــو و رۆژ، ــارام دەگرــت ت ــدا ئ ولدەبــنوە و گیانکــان دەچــنوە نــاو جســتی خۆیــان و وومردووەکــان زینــد

ور و کــانزای تــواوە، ب یکجــاری ووبــاری ئــاگری ســودوای پڕیــنوە ل ربرەو بهشــتی همیشــیی دەبــرن و ئیتــر بــۆ هتاهتــای لوــدا بوپڕی

. خۆشی و کامرانی دەژینبهشتی کـاتی و همیشـیی ل رووی بنیـاتوە تـا رادەیک لـک جیـان.

ە، بم بهشتی همیشیی وبهشتی کاتی ل چوار پل یان تبق پکھاتوــــی و ــــل و تبقیکــــی نی ــــاوازی ل همــــووهــــیچ پ ــــ جی ــــان بب مرۆڤک

م ودمندن. بهشـتی کـاتی برامـبر ب دۆزەخ دانـراوە. ئوبرهمکانی سـوە، بم ل برامــبر بهشــتی ودۆزەخش ل چــوار پــل یــان تبق پکھــات

همیشــیی هــیچ دۆزەخــک نیــی. ب واتــایکی وردتــر، بهشــتی همیشــیی وە لـــن ـــان دوای پڕی ـــرۆڤ ناپاکک ـــت. ســـرجم م ندۆزەخ د ـــایی ب کۆت

بـــنوە و دە کــانزای تـــواوە ل تاوانکانیـــان دادەمـــارن و ب یکجـــاری پـــاکژلگڵ گشت مرۆڤکانی تر ل بهشـتی همیشـیی ئهوراییـدا ب خۆشـی و

کامرانی بۆ هتاهتای ئارام دەگرن.بگومــان دوای مــردن، گیــانی مرۆڤــی بــاش برەو بهشــت دەڕوات و ــــان ــــی خــــراپیش برەو دۆزەخ، بم ئوانی باشــــ و خراپی ــــانی مرۆڤ گی

سـیان چـی وبرەو کـوێ دەبـرن؟ چارەنوهاوسان بت چیان ب سر دـت و دەبـــت؟ ل گاتاکانـــدا ســـ جـــۆر مـــرۆڤ ل رووی کردەوەکانیـــان لـــک جیـــا

:بریتین ل وە کتکراون ە و بردەوام خــاوەن ویکم ئو کســانی رــگی راســتیان هبــژاردو

فتــاری باشــن، ئمــان بهشــتین. دەســتی ههــزری بــاش، گوتــاری بــاش و رە و خـاوەن هـزر، وانی رـگی چوت و درۆیـان هبـژاردودووەم ئو کس

٢٠٥

٢٠٦

فتــاری خــراپن. ئمــان دۆزەخــین. دەســتی ســیم ئو کســانی هگوتــار و رجار رگی راست هـدەبژرن و سر بۆ هواوهوەس دادەنوینن و هندێ

جــار برەو رــگی چوت الر دەبــنوە و کــردەوەی بــاش و خراپیــان هنـدێبـــووە. گیـــانی ئوان دوای مـــردن لالین ئهـــورامزدای ئـــاوتی یکتـــری

دادگری ب توانا، جیـا دەکـرتوە و ب شـوەیکی رکوپـک هسـوکوتیان ــت. ــدا دەکر گتی رێ و ١لک وەســفی چــۆنییوەیــیچ شــ ــدا ب ه ل گاتاکان

سـی دەسـتی سـیم نکـراوە، بم ل ئاڤسـتای وشونی جیـاواز و چارەنووی شـونی سـیمین پـۆلی نـاو دابشـکردنکی گاتاکـان ب شـوەی نودا نا

ــــاوت) برچــــاو utAg,anwsim (میســــڤانگاتو ــــای ئ ــــای (جگ ) ب وات ٢.دەکوت

:٣خ) هرز بهسياو (و یم هه

بپی دەق پهلوییکان شونی میسڤانگاتو دەکوـت نـوان بهشـت ـــــوان زەوی ـــــر ســـــنوری ن ـــــایکی ت و تبقی ئســـــترە و دۆزەخ، ب وات

(میســــڤانگاتو)ی. ل وــــدا ن خۆشــــییکانی بهشــــت و ن ناخۆشــــییکانی چـاک ت کئارام دەگر و مرۆڤاندا گیانی ئنم شون. لدی ناکردۆزەخ ب

ــــان، یســــنی - ١ ــــد٣٣ل گاتاک ــــاردرا، یزدان ب ١ی ، بن ــــی رۆژی یکم بی ــــاتووە: ((هروەک ل بن دا ه

فتـــار دەکـــات، هروەهـــا لگڵ ئو دادگریـــیوە هســـوکوت لگڵ درۆپرســـت و پیـــەوی راســـتی رهدا ئم بــابت ب ٤، بنــدی ٤٨کســی کــردەوەی لگڵ باشــی و خراپــی ئــاوتی.)) هروەهــا ل یســنی

انتر روون کـراوەتوە: ((ئو کســی هنـدێ جــار هـزری بــاش و هنـدێ جــار هــزری شـوەیکی راشــکاوفتـار و کـرداری خـراپ ب هوای نفـس و خواسـتی دەروون سـپاردووە، ئم خراپ، و دەئنای خۆی ب ره

کس بپـی بیـاری ئزەلیـی تـۆ ل رۆژی دومـاهی تـاک دەمنـتوە.)) واتـا ل بهشـتی و دۆزەخییکـان ـــاد ـــوێ جی ـــاژە بوە ندراوە ک ئم جـــۆرە کســـان ل ک ـــدا ئام ـــیچ شـــونکی گاتاکان ەکرتوە، بم ل ه

دەمننوە. دا هـاتووە: ((ستایشـی بهشـتی بـاوەڕداران دەکیـن ک پـە ل ٣٦، بنـدی١٩ل ڤی دەئـوەدات، پرگردی - ٢

ــو ــای ئه ــان ک بارەگ ــن گردوم ــاکی و ئاســوودەیی، ســتایش دەکی رامزدا و ئمشســپنتکان و روونــا ئو ــردی مزدا داو.)) مســڤانگاتو وات ــنڤت پ ــن مســڤانگاتو (برزەخ) و چی ــان. ســتایش دەکی پیاوچاکشونی ک ئو کسانی باشی و خراپییکانیان وەکو یک، تیدا وەستاون. ئم ناوە ل پهلویـدا باشـتر

ت (همی وسیا) واتا (هموو وەستاو) ئو شونی همـوو تیـدا بر هست دەبت چونک ل پهلویدا بۆ وەستاون و چاوەڕن.

. بنــداهش، ١٧و١٦، بنــدی٦. مینــوگی خیــرەت، پرســیاری ٢، بنــدی ٦٥بــوان؛ ریــوایتی پهــلوی، بشــی - ٣ .٣٠بشی

٢٠٦

٢٠٧

شــت بــهکانی بخۆشــیی ل نم شــودانیشــتوانی ئ .کســانیــان یو خراپشــتک ک ئازاریــان دەدات یــان بش و ل ئازارەکــانی دۆزەخ دوورن، تنیــا

پاداشــت بریــان دەکوــت، سـرما و گرمــای ئم شــونی. هروەهــا وەکـوی جــۆری ــانکی بپووە ک دانیشــتووئم شــون ل چنــد پــلیک پکھــات

باشییکانیان لودا بودەبنوە.گیانی مرۆڤ دوای مردن، ل دوای ئوەی لالین دەئنایکی پشوازی

ڕێ لشت یان دۆزەخ بهرەو بت بدەکر وەیرەدا پرسـیار ئت. لدەکرری نــــوان جیھــــانی مــــادی و جیھــــانکی تــــر پــــکوە وچ شــــتک ســــنو

دەبســتتوە؟ ئم گیــان چــۆن برەو جیھــانکی تــر دەڕوات؟ ل ئفســانی دیدا چارەسری ئم بابت ب پردک کراوە ک سرکی ل برزایی چیـا رکو

م پردە سنوو سوە لکاوە. ئشتهدەروازەی ب کی بوان جیھانی ورری نوەکــان لــک جیادەکــاتوە و ل رــگی ئم پــردەوەی وو و جیھــانی مردوزینـد

وەکــان دەگــوازرتوە. هر ل وو برەو جیھــانی مردوک گیــانی مرۆڤــی مــردرـــــگی ئم پردەشـــــ ک گیـــــانی مرۆڤـــــی بـــــاش و مرۆڤـــــی خـــــراپ لـــــک

وە. جیادەکرت

(سیات) پردی چینڤت) utvrvp,Tawnic ئم پردە ل ئاڤستادا ب شوەی (چینڤت پرتـو

) ئو پـردەی ک بـاش و خـراپ لـک ١ە. ب واتـای (پـردی چیـنڤتوناوی هاتوکردنیـــان بـــۆ ی گیـــان بـــاش و خراپکـــان و رەوانجیـــا دەکـــاتوە. بژارکردنـــ

م پردەوە جی ئگر شت یان دۆزەخ لهکی تـر بواتای ت. بدەکر جبدادوەری و لپرسینوەی برایی ل کـردەوەی گیـانی مرۆڤکـان ل سـر ئم

ودەیی لـی وپردە بڕوە دەچت. گیانی مرۆڤ باشکان ب خۆشـی و ب ئاســــانی مـــرۆڤ تاوانبارەکـــان ل کـــاتی دەپڕنوە و برەو بهشـــت دەچـــن. گی

زەخ شـــۆڕ دەبـــنوە. ئوانی چـــاک و پڕیـــنوە شـــژاو و تۆقـــاو برەو دۆ

همــان پــردە ک ل زمــانی ل پهلویــدا بــۆت (چینــوەت پــوەر) ب همــان واتــای پــردی جیــاکرەوە. (پــوەر) - ١

کوردیدا ب شوەی (پر)یش گۆ دەکرت.

٢٠٧

٢٠٨

ــونی ــردەوە برەو برزەخ رن ــان یکســان بــت هر ل رــگی ئم پ خراپی )٨٢: ٦٣(١دەکرن.

جارک باسی چینڤت پـرد کـراوە. ئم پـردە رـەوک ل گاتاکاندا چندــان برزەخ. ل یســنی ــان برەو بهشــت، دۆزەخ ی ــنوەی گی ــۆ پڕی ، ٤٦ب

ە: وا هاتود١١و١٠بندی ((ئی مزدائهورا ئو کسی چ ژن چ پیاو، جبجـ بکـات ئوەی تـۆ

بوونی ئو، ب بهشــتی پــاک ین ل جیھانــدا، بــۆ پاداشــتی راســتگوتــت باشــترشادی بک و لگڵ گشت ئو کسانی من پرستنی تۆم فرکردن، ل پردی

چینڤت بمان پڕنوە.ەوشـــتی و ڕداری، خکـــی برەو بدکرەپن و کاڤییکـــان بهـــۆی زۆر

ژیانی هتاهتـایی جیھـانکی تریـان لنـاو بـبن، گیـان و تاکوخراپی دەبن دەئنــای ئوان کاتــک ل پــردی چیــنڤت نزیــک بــتوە تــرس و تۆقــان دایــان

((.وانتایی ئتاهنی هت و خانومانی درۆ شودەگر ک ئمشســپنتکان ل دا ئامــاژە بوە دراوە ٤ ، بنــدی٥٠ل یســنی

کاتی پڕینوە ل چینڤت پرددا رنـونی و هاوکـاری گیـان باشـکان دەکن. ((...ڤهیشتمننگھا و خشترا ل سر پردی چینڤت و ل سـر رـگی ئو بهشتی ئاواتی گشـت بـاوەڕدارک، چـاوەڕوانی پیاوچاکـانن.)) ل یسـنی

وە ک ((تــرس و تۆقــان گیــانی درۆپرســتان دا ئامــاژە بوە درا١٣، بنــدی٥١ــــو بدەر ــــنڤت پرت ــــان ل ســــر چی ــــاتدا ک کردەوەکانی ــــت لو ک دادەگردەکوـــــــت، چـــــــونک بهـــــــۆی کردەوەکـــــــانی ل رـــــــگی راســـــــت دوور

ونتوە.)) ل کاتی پڕینوە ترس گیان و دەئنای مـرۆڤ ناپاککـان ل وکوتنوە و ل ئنجامـــدا برەو ڕبـــپســـر پـــردی چیـــنڤت دادەگرـــت و نـــاتوانن

دۆزەخ راپچ دەکرن.

ل ئفسانی مردندا ئاماژە ب دەوری دەئنا ل دوای مردنی مرۆڤ و شوازی دەرکوتنی بۆ گیانی مرۆڤی - ١

مردوو کراوە. بۆ نموون ب درژی باسی شوازی دەرکوتـن و چـۆنییتی پشـوازیکردنی دەئنـا ل گیـانی ــی ــارودۆخ و چــۆنییتی مرۆڤ ــدا باســی ب ــراوە، بم ل هــیچ دەقکــی کۆن ــردن ک ــاش و خــراپ ل دوای م ب

ــان یکســان و ل میســڤانگدا ــان نکــراوە ک چــاک و خراپکانی ــانی ئو مرۆڤ شــوازی پشــوازیکردنی گی جیان دەکنوە.

٢٠٨

٢٠٩

پردی چینڤت ل چیای دائیتیـک ک ، ١بپی ئاڤستا و دەق پهلوییکاندەکوت ئیریینڤاچ، برەو چیای هرەبرز راکشراوە. سـرکی ئم پـردە ل جیھانی مادی و سرەکی تری ب دەروازەی بهشت لکـاوە. ناوەڕاسـتی

ردە ب رووی خوارەوە دەڕوانت سر دەروازەی دۆزەخ. ئم پ ی بــســتر جســ و و رۆژ لشــ وەی ســکــان دوای ئگیــانی مرۆڤ

و دەمنتوە ل برەبیانی رۆژی چـوارەم برەو جیھـانکی تـر بڕێوجـــاک و ـــان پ ـــتوە. گشـــت گی ـــردەدا دەبین ـــت و خـــۆی لبردەم ئم پ ودەک

ن سر ئم پردەوە، چونک ئیزەدی میھـر و رەشـن و ناپاککان دەب پ بخــان ــانی ســرجم مرۆڤک ــاش و خراپک ــردەوەی ب ــاری ک ــدا ئام وشــتاد لئــانی مرۆڤــی ــار و گی ــانی مرۆڤــی چاکک ــردە گی هژمــار دەکن. لســر ئم پ

ـــــــان برەو چارەنو ـــــــادەکرنوە و هر یکی ـــــــک جی ـــــــار ل ســـــــی وخراپک کراوی خۆیان دەڕۆن.دەسنیشانپردە بۆ ئو کسانی ک کردەوەی باشیان پترە، هنـدەی نـۆ رم ک ئم

م گیــانــت و ئرفــراوان دەبــت، بــژ بیــزەران درح د ســقی بر رمهـــــــــتوە و دەروازەی بهشـــــــــتی ب روودا وبوپڕی ئاســـــــــو ڕدەیی دەپ

ــوی ل ــردە ل ــت، ئم پ ــر ب ــان پت ــردەوەی خراپی ــرتوە؛ بم ئوانی ک دەکرمــــشمشــــ ل دو بــــاریکترە بــــاریکوک کــــت، گیــــانی بەوشــــت و ڕتر دەب

دەیی بپڕـتوە و ودوپرستکان لسر ئم پردە هرگیز نـاتوان ب ئاسـوــرتوە ــۆ دەک ــت خــوارەوە و دەروازەی دۆزەخــی ب ودەک ــردەک . ٢لســر پ

رزەخ رەوانرەو بت، بک ئاستدا بی ی کردەوەی باش و خراپیان لوانئکس همـــوورن. ئم پـــردە مترســـیدارترین و ناخۆشـــترین رـــگی و دەکـــ

دەب پیدا تپڕت.

١ - وە: (گاتاکـان، یکخراوەتر رچاوانم سی ئپب وەیانم گیئردی ٥١و٥٠سـنرگڤـی دەئیـوەدات، پ .

. ) ١٢٥-١١٥، بندی١. مینوگی خیرەت، پرسیاری٣٠. بنداهش، بشی٢٩، بندی١٩لکچوونی زۆر هی لنوان (پردی چینڤت)ی زەردەشـتی و (پـردی سـیات)ی ئیسـالمدا، بـۆ نمـوون خالـد - ٢

ژانـدووە و پیـوای ئوەی ک ل زەردەشـتیدا السید محمـد غـانم ل کتبـی (الزرادشـتیة)دا ئم بـابتی ورووسبارەت ب درژی و پانی و چۆنییتی پردی چینڤت گوتراوە، ل قورئان و سونتدا بـاس نکـراوە، بم ل کولتووری ئیسالمیدا ئاماژە بوە کراوە ک پردی سیات ل موو باریکتر و ل شمشـر بشـتترە.(بوان؛

٣٠٦: ٣٢(

٢٠٩

٢١٠

ى آورديدا هفسان هئ هح (ميعراج) لۆشتى ر گه

گشتی رۆح ل ئفسانی کوردیدا

ـــــاداربوون ل ـــــر ب مبســـــتی ئاگ ـــــانکی ت گشـــــتی رۆح برەو جیھبشکی گرنـگ ل تـوانین چارەنووسی مرۆڤ دوای مردن، ل درزەمانوە

و بیروبــــاوەڕی مرۆڤــــی کــــۆنی پکھنــــاوە. ئم ئفســــانی ل نــــاو کــــورددا قۆنــــاغ و ل یــــژی هکــــی دوورودرنمکولتــــوورت جیاوازەکانیــــدا ب ییون ل سـردەمی سـۆمریدا ب وشوازی جۆراوجۆر پشکش کراوە. بـۆ نمـ

ــدا ب شــوەی هکشــان ، ل ســردەمی میترا١شــوەی گشــتک بــۆ دۆزەخ ییـــا ل رۆژگـــاری زەردەشـــتیدا ب شـــوەی گشـــتی رۆح ، ٢برەو ئاســـمانی ب

ــرەدا مبســت ئفســانی وەی لــت. ئ وشــت و دۆزەخ دەردەکهرەو بب ســـــتا و دەقئاڤ ل ک رســـــتییزداپدەبیـــــاتی مـــــی ئپب (شـــــتی رۆحگ)

. پهلوییکاندا تۆمار کراوە

شتی ئینانا و دوموزی بۆ دۆزەخ یان بن دنیـا ل ئفسـانی سـۆمریدا، ئفسـانیکی گرنـگ و ئفسانی گ - ١

سرنجاکش و کاری کردۆت سر پکھاتی ئفسانی کوردی ل قۆناغکانی دواتر و سرەتایک بـووە پـی بۆ بیری رۆیشـتن بـۆ دۆزەخ و بهشـت و بـابتی سـدۆزی و ئاشـکراکردنی جیھـانی دوای مـردن. ب

ئفسانی سۆمری، ئینانا ک هاوسری دوموزیی ل برزایییکانی ئاسمانوە برەو دۆزەخ دادەبزت و ک لر یه ت. لڕــــدەپ وت دەروازەی دۆزەخ تح ر دەکــــات و لبتی خــــۆی لــــایب حوت نیشــــانی ت

ڕووتی ل کۆتاییدا ب ت و لنردەست کانی لنیشان ک لکت دەروازەکان یڕـدەپم توتدەروازەی حو لم کاتدا بهۆی ئوەی نیشـانکانی هـز و دەسـتی لـ دامـاراوە، مرگ دەسـتی بسـردا دەگرـت. ــت، دەبــدۆزەخ رزگــاری بب وەی لم بــۆ ئوە، بــت ــدوو دەب ــا زین ــد پشــھاتک ئینان دوای رودانــی چن

بت و دواتر دوموزیش برەو جیھانی زیندووەکان یکک لجی خۆی بج بت. ئو کس دوموزی دەدەگڕتوە. لم ئفسانیدا دیمن سخت و تاریک و پتم و تۆزو غوباری دۆزەخی سـۆمری وەسـف

) بیـرۆکی گشـتی رۆح ل ئفسـانی کوردیـدا ل ١٥٠-١٠٩: ٣٣) هروەهـا (٢٢٧-١٨٣: ١٤٢کراوە.(بـوان؛ ــاری ســۆمرییکان ب ــایبتی کوردســتانی رۆژگ ــردووە. بت ــر گشــی ک ــداوە و دوات ری هم جــۆرە ســ

شوازی وەسفکردنی دیمنکانی دۆزەخ ل ئفسانی تۆمـارکراوی نـاو ئاڤسـتا و دەق پهلوییکـان زۆر .ری نزیکی سۆمفسانئ ل

ناخۆشـییکان ئرک و بپی ئفسانکانی ئایینی میترایـی، لگڵ کۆتـایی هـاتنی سـردەمی پـ نهـامتی و - ٢پیمانی زەمینی میتراش کۆتایی پـدت و میعـراج یـان گشـتی ئاسـمانی میتـرا دەسـپدەکات. میتراپرسـتان

)١٤٨: ٩هموو ساک ل رۆژی میعراجی میترادا جژنیان برپا دەکرد. (بوان؛

٢١٠

٢١١

گشــتی رۆح برەو جیھــانکی تــر ل ئفســانی ۆکــیل راســتیدا چیکوردیــدا پشــکش کردنــی شــانۆیک ب زمــانی ئفســانیی ل گۆشــنیگای

ەوە. لم شـــانۆیدا دیمنکـــانی ژیـــانی دوای مردنـــی مـــرۆڤ ب ونـــارگـــەکشــراوە. ب چشــنک ک هر ل ســرەتای دەســپکی ئم ئفســانی، پردە

ـــ ـــرۆڤ لو کـــاتوە ک دەئنـــایکی ل ســـر دیمنـــی دەرکوتن ی گیـــانی مشـــوازی لـــت و رۆیشـــتنی بـــۆ پپـــردی چیـــنڤ وەی لڕیـــندەکـــات و تـــا پ

بهشت، دۆزەخ و برزەخ و وەرگرتنی پاداشت و سزاکانی، الدەدرت. بپــی ئاڤســتا و دەق پهلوییکــان دەردەکوــت گشــتی رۆح برەو

دەبیاتی مناو ئ ی تر لکبـووە. جیھانژوویـی هکی میشـینزدیسناییدا پــ ــۆ نم ــاژە ب گشــتی رۆحــی وب ــمن یســن)دا ئام ــدی وەه ــی (زەن ون ل کتب

بپی ئم دەق زەردەشـت دوای ١خودی زەردەشت بۆ جیھانکی تر کراوە.خــواردنوەی ئــاوکی پیــرۆز ک ل الین ئهــورامزداوە بــۆی دابزیــوە، بــۆ

دەیبــاتوە. دوای ئوەی زەردەشــت ل خو مــاوەی حوت شــو و رۆژ خوــدا ــی دەپرســت: ((ل خوی خۆشــی ئهورایی زدا لهــوراموە، ئتدەســتهچیــت بینــی؟ زەردەشــت وەم دەداتوە: ئی ئهــورامزدا، ئی بدیھــنری جیھــان، خککــی ســامانداری یکجــار زۆرم بینــی ک بوپڕی ناخۆشــییوە،

یشـم بینـی خدا ئازاریان دەچشت و خککـی هژارالواز و ب چارە ل دۆزەــــــوون.))( داک ل بهشــــــتدا ل خۆشــــــی ــــــی ٣-٢: ٢١٨ب ) هروەهــــــا ل کتب

(زەرادەشــت نــام)دا ئفســانی گشــتی رۆحــی (کڤــی ڤیشتاســپ)ی پاشــای وە کــــراوە کدا ئامــــاژە بــــبم کتوە. لدراوەتــــپشــــتیوانی زەردەشــــت گ

ــلوی، بشــی - ١ ــوایتی په ــی ری ــر یشــدا ئفســانی گشــتی رۆحــی زەر٣٦ل کتب ــانکی ت ــۆ جیھ دەشــت ب

گدراوەتوە. ل راستیدا چیرۆکی ئم ئفسانی لگڵ ئوەی ل (زەندی وەهمن یسن)دا گدراوەتوە جیــــاوازە. بپــــی گــــانوەی ریــــوایتی پهــــلوی، زەردەشــــت داوای نمــــری ل ئهــــورامزدا دەکــــات.

رد. بهــۆیوە پــش چــاوی زەردەشــت ئهــورامزدا خیرەت(ژیــری) همووشــتزانی ئاڕاســتی زەردەشــت کــروون بۆوە و خۆی ل جیھانکی تر بینییوە و ب بهشـت و دۆزەخـدا تـپڕی. لوـدا خکـانکی بینـی ک دخــۆش و شــادومان بــوون و ب نمــری بوپڕی خۆشــی دەژیــان و کســانکی تــری بینــی بو پڕی

کا. پـۆلی یـردەوام شینیان دەگجیھانـدا خـاوەن مـاڵ و ناخۆشی دەژیان و ب ل بـوون ک سـانو کم ئ وە بڕایگ شـتم گل بـوو. زەردەشـت کیان نمنـدا بـوون ک سـانو کمنداڵ بـوون و پـۆلی دووەم ئئهورامزدای گوت: ب مندای واتا مردن. پـم باشـ وەچ بـخموە و لو رـگیوە نمـریم دەسـکوت

وە و هیچ وەچیکم نب. ئگرچی نـاوەڕۆکی ئم ئفسـانی تـاڕادەیک نک تنیا خۆم ب نمری بمنم .شتی رۆحی زەردەشتم پیشاندەری گسادە و ساکارە، ب

٢١١

٢١٢

ب کڤی ڤیشتاسپ دەکات ک ب (منگـی زەردەشت خواردنوەیک پشکش ل ک رابم شـوەی ئدوای خـواردن ڤـی ڤیشتاسـپڤیشتاسپی) ناسـراوە. ک

ە بــۆ مــاوەی ســ رۆژ خو دەیبــاتوە. گیــانی ومی، شــیر و هنــار پکھــاتوبرەو جیھــانکی تــر دەڕوات و لوــدا رێ و شــونی پیاوچاکــان و پــل و

) دیـارە ک ٧٧، ٧٦: ١١١ان ل بهشتدا دەبینـت.(پایی هر یک ل باوەڕدارسپ ب مبستی بینینـی رازی ئم گشت رۆحییی زەردەشت و کڤی ڤیشتا

ی و سدۆزی بووە و ل هر دوویاندا ئامرازی سرەکی بـۆ ئنجامـدانی نھن گشتک، شراب و خواردنوەیکی تایبت بووە.

ــابتی گ ــانوەی هواــی ل رۆژگــاری ساســانییکاندا ب شــتی رۆح و هنبـارودۆخی جیھـانی پــاش مرگ، پتـر بــرەوی پـدرا و کــۆنترین بـگ بــۆ ئم

ــروپرســ، ن ردکــانی (کردییــایین)١وســراوە ب ی ســرجم ین. ئم پشــوا ئچاالکییکــانی خــۆی ل ســر تخــت برد تۆمــار دەکــرد. یکــک ل گرنگتــرین

وداوی گشـتی رۆحـی کردـرە ک وای، ربابت تۆمارکراوەکـانی ئم پشـواندا یـــســـراوە بردیوتخـــت برد هکنـــراوە. کردـــر لم نو ل ســـر دوو

ۆکـــی گشـــتی رۆحـــی خـــۆی بـــۆ جیھـــانکی تـــر گـــاوەتوە و لوـــدا چیســردانی بهشــت و دۆزەخ دەکــات و ســرجم دیمنکــانی جیھــانی دوای

) ١١١-١٠٧ ،٧٩-٧٦: ٨٤نت.(یمردن ب چاوی خۆی دەب ی تـــر لکرەو جیھـــانواتـــا رۆیشـــتن ب شـــتانم جـــۆرە گگومـــان ئب

ییوە زۆر پـش دەرکوتنـی ئـایینی زەردەشـتی ل کوردسـتاندا یرووی مژووون گشـتی (ئینانـا) بـۆ جیھـانی ژـر زەوی ل ئفسـانی وهر هبووە. بۆ نم

سـان درینکـانی ونیکی بـای بـۆ ئم جـۆرە ئفسـانی. ئفوسۆمریدا نمـسۆمری ب درژایی مژوو ل کوردسـتاندا درژەیـان ب ژیـانی خۆیـان داوە

ــاوەڕی ئفســانیی کــردو ــدا کاریــان ل بیروب ــاغ جیاجیاکان ــۆی وو ل قۆن ە، بـــــچی ـــــی ئاڤســـــتا و دەق ۆکـــــی گشـــــتی رۆح ل ئفســـــانی کوردی پدا ب

کردر پشـوای ئـایینی مزداپرسـتی و مـۆبدانی مـۆبدی رۆژگـاری ساسـانییکان ل سـدەی سـیمی - ١

بــووە و ب واتــای چــاالک و بکــار و کــارا دــت. ئم زایینــی بــووە. کردــر نازنــاوی ئم پشــوا مزنپشوای پاکسـازی و چاکسـازییکی بنڕەتـی ل ئـایینی مزداپرسـتی کـرد و گشـت ئایینکـانی تـری رەت کــــردەوە و ل دژی ئــــایینی مــــانوی و مســــیحی و مزدەکــــی فتــــوای دەرکــــرد و ب تونــــدی ل دژیــــان

) ٢٤: ٨٤وەستاوە.(بوان؛

٢١٢

٢١٣

مری دابزیــن وی ئفســانی ســۆوونیکی گشــ کــردوپهلوییکــان نمــبرەو دۆزەخ یـــــان بـــــۆ جیھـــــانکی تـــــرە ک ل قۆنـــــاغی زەردەشـــــتییتی

کوردستاندا ب شوەیکی تۆکمتر برجست کراوە.ی خـــودی زەردەشـــت و کڤـــی ڤیشتاســـپ و (کردـــر)ی یـــگشـــتی رۆح

پشوای ئایینی زەردەشتی ل سردەمی ساسـانییکاندا، بنمـایک بـووە بـۆ ـــرەدا ئو ئفســـانیی ی لیفســـانو ئـــت. ئ ر دەکرســـ وەی لینـــۆ لک

دەگوازرتوە و دەخرت بر نشتری لکۆینوە، ئفسانی گشتی رۆحی ک یکــــک ل کســــتیی ناودارەکــــانی ئــــایینی ) ١(ڤیــــراز کســــک ب نــــاوی

زەردەشتیی و ل سردەمی ساسانییکاندا ژیاوە. ز پیاوچـاک و بـاوەڕدارکی زەردەشـتیی بپی نـاوەڕۆکی ئم کتـب ڤیـرا

ک لالین پشوایانی دین ب مبستی ئنجامـدانی گشـتکی رۆحـی برەو جیھــانکی تــر دەسنیشــان دەکرــت. ئم گشــت رۆحیــی ل ژــر چــاودری

)دا دەســـپدەکات. ڤیـــراز دوای ٢پشـــوایانی دیـــن و ل پرســـتگی (فرن بغەســمکی تــایبت بجــ دنــت و دوای ڕروئوەی هــدەبژردرت، چنــد

ڤـی پـاک کخر پسـ رگی پـاک و تـازە، لرکردنی جلـوبخۆشۆردن و دەبکـــراوە دادەنیشـــت. ســـ جـــام ل می و بنگـــی بـــۆ ئم مبســـت ترخـــان

ڤیشتاســپی دەنۆشــت و خو دەیبــاتوە. بــۆ مــاوەی حوت شــو و رۆژ لم یدا ســـردانی تبقـــاتی بهشـــت و ودا دەمنـــتوە و لم مـــاوەوخوە قـــ

دۆزەخ و بارەگـــای یزدان دەکـــات و ل نـــزیکوە ئاگـــاداری چـــارەنووس و بــارودۆخی گیــان بــاش و خراپکــان ل بهشــت و دۆزەخ دەبــتوە. دوای زداندا دەکات، لڵ یگدا گفتوگۆ ل(ردومانگ) زدان لبارەگای ی وەی لئ

وە پیرۆزەکخ م لوتی رۆژی حو شـتانم ئرجوە و ســتئاگا د ی ب

نازناوە و ل دوو بش پکھاتووە، بشی یکم (ڤی) پشگرە و ب واتای دژ و (راز) واتای نھنی یـان ڤیراز - ١

س دەدات ک بسریکوە دەبت دۆزەرەوەی راز یان ئاشکراکری نھنی. ٢ - :بریتین ل ک یی گرنگیان هرستگپ رستان سزداپ١م- (شئـاگری گ) واتـای ب (سـپشن ئئاگرگ)

و ئم (ئسپ)ە وەکو سیفت بۆ ئم ئاگرە گش بکار هاتووە واتا (ئو ئـاگرە گشـی بسـکانی وەکـو ــن). ســپ خــۆ داوــن) -٢ئ ــرەدا (برژی روەردەکــراوی میھــر) لــاگری پ ــای (ئ ــاگر برژیــن میھــر) ب وات (ئ

شـکۆی یزدانـی)ی. وشـی (ئاگر فرن بغ) ب واتای (ئـاگری -٣بواتای (بژیناندن، پروەردەکردن) دت. کــو ل وشــی (بغــداد) ک بواتــای (فرن) ب واتــای فڕ و شــکۆی. (بغ) ب واتــای خواوەنــد و یزدان وه

)٣٤٠-٣٠٨: ١٢٦(خواداو)ە.(بۆ زانیاری پتر ل سر س پرستگی پیرۆزی زەردەشتییکان بوان؛ (

٢١٣

٢١٤

ــانی ــۆ هاوئایینک ــووی، ب ــردا بینیب ــانکی ت ل ئنجــامی ئم گشــتدا ل جیھســر)کی زانــا و ب توانــا بــت و گشــت ودەگــتوە و داوا دەکــات دەویر(نو

رووداوەکان وەک خۆی تۆمار بکات. ئم کتبی ک ئنجامی گشتی رۆحـی ــارکرا ــدا تۆم ــرازی ت ــامگ)ڤی یک ناســراوە و ل ســدو ١، ب (ئردای ڤیرازن

٢پرگرد پکھاتووە.رێ وەکوربر پشوازی ل ڤیراز دەکن و وەکولم گشت دوو ئیزەد

وش) وئم دوو ئیـزەدە (سـر ٣پیشاندەر بۆ شون جیاجیاکـان رنـونی دەکن.ــاتور ــردا چــاوی ب ٤و (ئ ــانکی ت ــراز ل جیھ ــا ڤی ــۆلی)ن. هروەه ــزەد و پ ئی

راز نامگ وەرگیراوە: (ارداویـراف نـام، فیلیـپ ژینیـو، تـرجم لم لکۆینوەیدا سوود لم چاپانی ئرتاڤی - ١

ام، یـا بھشـت و دوزخ در آیـین ــــ. هروەهـا؛ ارداویرافن١٣٩٠ارم، ـاپ چھــژال آموزگار، انتشارات معین، چـ .١٣٧٢ارات توس، چاپ دوم، ـــی، انتشـم عفیفـی، د.رحیـمزدیسن

Arda Wiraz Namag, the Iranian Divina Commedia, Fereydun Vahman, First Published (1986,corzon press:London)

٢ - و کارەســـاتانکـــان و ئیرییم باســـی بـــارودۆخی نیشـــتمانی ئیردی ســـرگم تـــاکو پکردی یرگپ لدەکــات ک ل دوای هشــی ئســکندەری مقــدونی تــاکو رۆژگــاری ساســانییکان ب ســر شــار و دێ و

ایینی زەردەشتیدا هات. هروەها باسی چۆنییتی هبژاردنی ڤیراز و هۆکاری ئنجامـدانی پرستگکان و ئئم گشت رۆحیی و ئامادەکـاریی پویسـتکان بـۆ ئم گشـت برەو جیھـانکی تـر کـراوە. ل سـرەتای

ردانی باسی گشتی رۆحـی ڤیـراز بـۆ جیھـانکی تـر و سـ ١٥پرگردی چوارەم تاکو کۆتایی پرگردی بهشــت، دۆزەخ، برزەخ و بارەگــای یزدان و بــارودۆخی گیــانی ئو مرۆڤــان کــراوە ک لم بهشــتدا

دا ب تـــر و تســـلی باســـی دۆزەخ و تبقـــاتی ١٠١تـــاکو کۆتـــایی پرگردی ١٦جگیـــرن. ل پرگردی دا رگـــای راســـتی دۆزەخ و چـــۆنییتی ســـزادانی گشـــت ئو گیـــان ناپاکـــان کـــراوە ک ل جیھـــانی مادیـــ

ئهورایییان هنبژاردووە و ملکچی ئهریمن بوون. هروەها ل دوایین دیمنی ئم ئفسانیدا ئامـاژە ب ئهریمن کراوە ک ل قوویی دۆزەخدا کوتووە.

ی دوو ل ئفســانی گشــتی رۆحــی ڤیــراز ک ل ســردەمی ساســانییکاندا نووســراوەتوە، ئامــاژە ب نــاو - ٣ گاپیشــاندەری دەبــن. پتــر لرزەخ رشــت و دۆزەخ و بهشــتی ڤیــراز بــۆ بکــاتی گ ل ــت کئیــزەد دەدرهزار ســاڵ دوای نووســـینوەی ئم ئفســانی، ل ســـدەکانی ناوەڕاســـت ل ئوروپــا کســـک ب نـــاوی

لم کتــبدا گشــتی (ئلیگــری دانتــی) کتبکــی ســ برگــی ب شــیعر دانــا ب نــاوی (کۆمیــدیای خواوەنــدی)رۆحی دانتی بۆ جیھانکی تر و بـۆ تبقـاتی بهشـت و دۆزەخ و برزەخ گـدراوەتوە. ل میـانی ئم گشــتدا دوو رپیشــاندەر یــان رنــون دەســتی دانتــی دەگــرن و لم گشــتدا یــارمتی ئو دەدەن. لــرەدا

انتیــدا بدی دەکرــت. نک تنیــا لبر ئم نزیکــی و لکچــوونکی زۆر ل نــوان گشــتی رۆحــی ڤیــراز و درنونــان، بکــو دیمنکــانی بهشــت و دۆزەخ لم دوو ئفســان رۆحیــیدا یکجــار لکــدەچن؛ ئگرچــی

پناچت هیچ کاریگری و کارتکردنکی راستوخۆ ل ئارادابت.زەردەشـتیی و ل فریشت گرنگکانی ئـایینییان ئاور یان ئاگر) ناوی ئیزەدی ئاگرە ک یکک rntA(ئاتور - ٤

هۆکاری نزیکبوونوەی بندە ل پروەردیگارە. ل ئفسانی گشتی رۆحدا ب هاوڕتی ئیـزەدی سـرووش .ستۆیئ رزەخی لروەها بشت و دۆزەخ و ههقاتی ببت ڕان بنیکردنی ڤیراز بۆ گنورکی رئ

٢١٤

٢١٥

فریشــــتکان دەکوــــت و ل بارەگــــای یزدانیــــدا خــــۆی لبردەم یزدانــــدا وسـی ودەبینتوە و قسـی لگـدا دەکـات. ب گشـتی لم ئفسـانیدا چارەن

مرۆڤکان ل دوای مردن و ئنجامی خواپرستی و دوپرستی ئاشکراکراوە تی و هۆکـارک بـۆ ک هاوتریب لگڵ بنما سـرەکییکانی ئـایینی زەردەشـ

ی ئم ئایین بۆ باوەڕداران و سینوەی گومان ل برۆکـی یسلماندنی راست ئایینی زەردەشتی ک ب گرنگترین هۆکاری ئم گشت دادەنرت.ــی ئم کتــبدا باســی بــارودۆخی نــا اری دوای همول پرگردی یکم

و کاولکارهکان و ئیرییندەر بۆ نیشتمانی ئسکیـریشی ئ ل کـراوە ک انــــانی ئم نیشــــتمان رووی ــــوونی ســــرجم هرمک داوە و باســــی الواز ب

بیروبــاوەڕی ئــایینی بهــۆی مــردن و کــوژرانی پشــوایانی دیــن و هروەهــا دەرکوتنــــی کــــۆم ئــــایینکی نــــامۆ و بوبوونوەیــــان ل وتــــدا کــــراوە.

نشـارەزا ل بـواری سرەڕای ئوە بهۆی راڤی جیاجیا لالین کسـانکی رۆکــی دەقــی زەردەشــتی، گومــان و شــپرزەیی ب ــۆ بنماکــانی دین ــدا، ب ئایین کی ئـایینی بوایشـکاندا پرۆژگاری ساسانیی ت. دواتر لکان دەگرئایینیی

) دەردەکوـــت و دەق ئایینییکـــان کـــۆ دەکـــاتوە و ب ١نـــاوی (ماراســـپندو ئاڤســـتایکی یکدەســـت شـــوەیکی راســـت و دروســـت راڤیـــان دەکـــات

پکــدنت و بــوی دەکــاتوە. لم کــاتدا پشــوایانی دیــن بیــار دەدەن بــۆ ئوەی راستی و دروستی ئـایینی مزدیسـنایی بسـلمنن، کسـک هبژـرن

برەو جیھــانکی تــر گشــتکی رۆحــی بکــات و راســتییکان ب چــاوی تــاکوســی هــدەبژردرت ڤیــرازی خــۆی ببینــت و بــۆ خکــی بگــتوە. ئو ک

) ٤٦-٤١: ١٠٧(.٢ئیماندارەرگردە باســــی هی پرگردی دووەمــــدا تــــا کۆتــــایی ئم پــــ٩ل بنــــدی

چــۆنییتی هبژاردنــی ڤیــراز و ئامادەکارییکــانی ئم گشــت کــراوە. دوای

پند، یکــک ل گورەتــرین پشــوایانی دینــی زەردەشــتی ک ل رۆژگــاری ئایرپــاد میھراســپند یــان ماراســ - ١ساســانییکاندا ژیــاوە. ئایرپــاد ماراســپند ئو پیــاوە مزنی ک دەق جیاجیاکــانی ئاڤســتای کــۆکردەوە و دوای خوندنوە و راڤکردنیان ئاڤستای رکخستوە و ئو دەقانی سییوە ک لگڵ دینی زەردەشـتی

بنماکانی باوەڕی زەردەشتدا ندەگونجان.و ٢ - ــدارە ک ــارەکتری (گشــتی رۆحــی)ی کســکی ئیمان ــاوەڕۆکی ئم ئفســانی، ئو کســی ک ک ــی ن پب

لالین پشوایانی ئایینییوە هدەبژردرت، نک لالین خواوەنـدەوە هبژردرابـت. وەکـو پغمـبری خوداوە بۆ ئم مبست هبژردراوە. ئیسالم محمد(د.خ) ک لالین

٢١٥

٢١٦

پاڕانوە دەکات. ئینجا ئوەی ڤیراز ل سر پخڤ تایبتک دادەنیشت نزاوبۆ ئامادە دەکرت و پاش خواردن، س جامی زەردی زینی پ ل خواردنی

می ڤیشتاسپی ل بردەم دادەنرت، جامک بۆ هزری پاک، جامی دووەم بۆ ک جـامدوای ی ک بم بۆ کرداری پاک، ڤیراز ییگوتاری پاک و جامی سمیکان دەنۆشـت و ل ئنجامـدا خو دەیبـاتوە. بـۆ مـاوەی حوت شـو و

شککی ل ژوور سری ڤیـراز دادەنیشـن ورۆژ پشوایانی دین و حوت خ ) ٤٨-٤٧: ١٠٧و نوژ دەکن و گاتا دەچن.(

ل پرگردی ســـیمدا باســـی رۆیشـــتن و هـــاتنوەی رۆحـــی ڤیـــراز بـــۆ جیھانکی تر کراوە. دوای حوت شو و رۆژ ڤیـراز ل خو هدەسـتتوە

ــن د ــن و دوایو خوشــککانی و پشــوایانی دی ــاتنوە و خــۆش دەب بخره: ١٠٧کردنی داوای لــدەکن ئو شــتانی بینیــویتی بۆیــان بگــتوە.(ستایشــ

٥٠-٤٩( کۆتــایی تــاکوۆکــی ســرەکی ئم ئفســانی ل پرگردی چوارەمــدا چیدرتوە. سرەتا باسـی دەرکوتنـی رگرد، ل الین ڤیرازەوە دەگدوایین پ

پشـــوازی لکردنـــی لالین دوو ئیـــزەد و پڕیـــنوە ل ل جیھـــانکی تـــر و پردی چیـنڤت و رۆیشـتن بـۆ تبقـاتی بهشـت و بارەگـای یزدان دەکـات. ئینجــا گیشــتن ب شــونک ک برزەخــی نــاوە و دواجــار شــۆڕبوونوەی بــۆ

ناو دۆزەخ و باسی بارودۆخ و روداوەکانی ئوێ دەکات.@@

آورديدا: ی هفسان هئ هح (ميعراج) لۆر یشت گه ی هآورتوش و ئـــــاتور وڤیـــــراز دەگـــــتوە: ل یکم شـــــودا ئیـــــزەدی ســـــر

ک هشــتا ، ٢و گوتیــان: بخربیــت ئی ئردای ڤیــراز ١ان لــ کــردمیپشــوازی

بپی ئدەبیـاتی مزداپرسـتی سـرووش ل رۆژی دوماهیـدا ل کاروبـاری هسـنگاندنی چـاک و خـراپی - ١

دا هـاتووە: ((ئو کـاتی فرمـووت ١٢، بنـدی ٤٣مرۆڤکاندا رۆڵ دەبینت، بۆ نموون ل گاتاکان، یسـنی تـــاکو ب ،راســـتی بـــک روو ل ی کو کـــاتکـــرد. ئت نکرمـــانف چیم لرپروەردە ببـــی، ســـباشـــی پ

فرمــووت هســت و خــراک برلوەی ســـرووش لگڵ ئشــا، پاشــکوت و ســامانی هر یک ل پـــۆلی ) لـرەدا دەبینـین سـروش وەکـو ٦٧: ٥١پیەوانی راستی و درۆپرستان وەکو پاداشت و سزا دیاربکن.))(

ردن ل گیانی مردووەکـان و هسـنگاندنی کردەوەکـانی ل ئسـتۆی. بـۆی لتک فریشت ئرکی پشوازیک فریشتی ئاتور برەو پیلی گیانی ڤیراز دەڕۆن.

ئرت یان ئرد ب واتای پیرۆزە. ل پرگردی چوارەمدا کاتک گیانی ڤیـراز بـۆ جیھـانکی تـر رۆیشـتووە - ٢ ووە و ب ئردایڤیراز واتا ڤیرازی پیرۆز ناوبراوە. بۆ یکم جار ناوی ڤیراز لگڵ (ئرد) هات

٢١٦

٢١٧

م وە. گـوتم: مـن بـۆ سـدۆزی هـاتووکاتی هـاتنی تـۆ بـۆ ئم جیھـان دانهـاتوتــم. یکم هنگــاو بــۆ وش و ئــاتور دەســتیان گــرتم و لگیــان بڕکووســر

هزری پاک، دووەم هنگاو بۆ گوتاری پاک، سیم هنگاو بۆ کرداری پاک و لم کــاتدا خــۆم ل بردەم پــردی چینڤتــدا بینیــیوە. کاتــک گیشــتم ســر

ودەیی ل ووان کوت ک یـان ب ئاسـوپردی چینڤت چاوم ب گیانی ئو مـردیی دۆزەخ وەشـی دەکوتـن نـاو قـوپردەک دەپڕینوە یـان بوپڕی چارەڕ

١یان ب سرگردانی برەو برزەخ رەوان دەکران.و مــن ب هــاوڕیتی ٢پــردی چیــنڤت بقد نــۆ رم پــان و بریــن بــوو

ان ل پـــردەک پڕیـــموە. لم ووش و ئـــاتور ب ئاســـانی و ســـرکوتووســـرفڕ و ٣ئشتاد،کاتدا ئیزەدی میھر، رەشنی دادپروەر، ڤیوی پاک، وەهرام،

شکۆی ئایینی زەردەشتی و گیـانی پیاوچاکـان بخرهاتنیـان لـ کـردم. بینـیم کی زینی ل دەستدا بوو و کردەوەی گیان پاک ورەشنی دادپروەر ترازو

وش و ئیــزەدی ئــاتور دەســتی وئینجــا ســر. ٤و ناپاککــانی پــ هدەســنگانددەیی بهشت و تاریکی و ووخۆشی و ئاس تاکومنیان گرت و گوتیان: وەرە

ناخۆشی و ئازار و بۆگنی دۆزەخ و بارودۆخی بهشـتی و دۆزەخییکانـت پ پیشان بدەین.

لــرەدا ئفســانی مــردن ک پشــتر لم لکــۆینوەیدا بــاس کــراوە، دەگــدرتوە، ک چــۆن گیــانی مــردوو - ١

دوای جیابوونوە ل جست پاش س شو و رۆژ برەو جیھانکی تر دەڕوات و دەئنایکی پشـوازی ـــ ـــدەکات و ل ســـر پ رزەخ لـــان ب ـــان دۆزەخ ی ـــۆ گیشـــتن ب بهشـــت ی ـــنڤت چارەنووســـی ب ردی چی

دیاردەکرت. دا هــاتووە: ((پــردی چیــنڤت پــردک ک ســرجم گیــان ٤، بنــدی١٩ل کتبــی نــۆیمی دیــنکرد، پرگردی - ٢

ـک بقد باش و خراپکان دەب ب سریدا تپڕن، ئم پردە بۆ مـرۆڤ باشـکان بقد نـۆ رم ک هر رم ) ٤٧: ١٨٩س قمیش درژ بت، پان دەبت، بم بۆ خراپکان وەکو دەمی ئوسترک (کارتک)ی لدت.))(

ئیزەدی میھر، رەشنی دادپروەر، ڤیوی پاک، وەهرام و ئشتاد ئو ئیزەد و فریشـتانن ک ل سـر پـردی - ٣دن و چـاودریکردنی گیـانی مردووەکانیـان ل چینڤت و ل رۆژی دوماهیدا ئرکی جیاکردنوە و رنونیکر

.ستۆیئ ل کتبــی (مینــوگی خیــرەت)دا بم جــۆرە وەســفی رەشــنی دادوەر و ترازووەکی کــراوە: ((رەشــنی دادوەر - ٤

ــز الی کس ــۆ همــووان وەکــو یک وای و هرگی ــای ترازووە ئاســمانییکی ک ب کردەوەکــان دەخــات تو ن بــۆ کـــافران، ن بـــۆ ســروەران و ن بـــۆ فرمانەوایـــان، و هنـــدی داوە ناگرــت، ن بـــۆ بـــاوەڕداران

فتـار لگڵ موویک ب ناڕاسـت الر نـابتوە و رەچـاوی کس ناکـات و ل کـاتی دادوەریـدا ب یکسـانی رهــات.))( ــان یســنی٢٥: ٦٣شــا و گدادا دەک ــدی٣٣) ل گاتاک ــاتووە: ((هروەک ل رۆژی ئزەلوە ١، بن دا ه

یار درا، دادوەر ل رووی راستییوە هسوکوت لگڵ درۆپرست و پەوانی راستی دەکات هروەها ب)((.کسانو ی تی کردەوەی چاک و خراپیان ئاوسانو کڵ ئگ١٦٩: ٥١ل(

٢١٧

٢١٨

ــ ــان ب ــدا ســرجم گیانک ل یکم وســتگ گیشــتین شــونک ک تیــرە وو وەســتابوون. ل ســروجــ ن و بــۆ لکــ مــانــاتورم پرســی: ئ وش و ئ

تــاکوئم گیانــان )ە. (برزەخ ١ڤســیاو وەســتاون؟ گوتیــان: ئــرە نــاوی همــیجــۆرە لــرەدا ی خۆیــان، بمیرۆژی دومــاهی ک دەچــنوە بر جســتی مــاد

دەمنـنوە. ئـرە شـونی گیـانی ئو کسـانی ک کـردەوەی بـاش و خراپیــان دەکـــرێ ل ئنجامـــدانی تـــاکویک وای. ک گڕایوە ب خکـــی بـــ وەکـــو

پـارزن، چـونک ئم کـردەوە چـاک دەتوانـت بچوکترین کاری باش خۆتان م تـــاکولم شـــون رزگارتـــان بکـــات. گورەتـــرین ســـزای ئوان لم شـــوندا

ی هوای و هــیچ ئــازارکی تــر بدەر یــرۆژی دومــاهی، تنیــا ســاردی و گرم لوە برۆکیان ناگرت.

دواجـــار ب تبقـــاتی بهشـــتدا ســـرکوتین، یکم هنگـــاوم ل ســـر ـــژ ـــانی پی ـــدا چـــاوم ب گی ول ،ـــاک ـــزری پ ـــا ک شـــونی ه ەی ئســـترە دان

وت کرە دەتر وەکــوپیاوچاکــان کســتکی روئنوە. شــوونــاک و ووســکان یرە کوسروش و ئیزەدی ئاتور کرد: ئ رفرە بوو. پرسیارم لشکۆدار و بو ئمــان کــن؟ گوتیــان: ئــرە تبقی ئســترەکان و ئوانش گیـــانی ئو

وە.وە و کاری باشیان کردوان نکردویسانن ک ل جیھاندا ناپاکیک .نی گوتـاری پـاکشـو یـژەی مانـگ دانـا کر پس نگاوم لدووەمین ه

تـــریفی مانـــگ وەکـــوولم تبقیشـــدا چـــاوم ب پـــۆلی پیاوچاکـــان کوت. دەتروسکانوە.

پـاک. سیمین هنگـاوم ل سـر پیـژەی خـۆر دانـا ک شـونی کـرداری و و تختـی ووناکییکان لم تبقیدا برچاو دەکون. خـانوناکترینی رورو

خـۆر تیشـکیان دەدایوە. پرسـیارم وەکـوکرابـوو. پیاوچاکان ل ز دروستوش و ئیـزەدی ئـاتور کـرد: ئـرە کـوی و ئمـان کـن؟ گوتیـان: ئـرە ول سر

ـــانی ئو کســـانن ک ل جی ـــان گی ـــدا ســـروەر و تبقی خـــۆرە و ئم ھان پاشایکی باش بوون.

ون. یان (مسڤانگاتو) واتا ئو شـونی ک ئو کسـانی باشـی و خراپییکانیـان وەکـو یک، تیـدا وەسـتا - ١

ــدا وەســتاون و ــا (همــو وەســتاو) ئو شــونی همــو تی ــدا بــۆت (همــی وســیا) وات ــاوە ل پهلوی ئم ن چاوەڕن. ئم شون دەکوت سنووری نوان بهشت و دۆزەخ.

٢١٨

٢١٩

وەکـان برەو پیلمـان وبـوو. گیـانی مرد ١چوارەمین هنگاوم بۆ گردومانهاتن، لکاتکدا ستایشیان دەکردم و دەیـانگوت: چـۆن تـۆ ئی پیاوچـاک، لو

ــازارە برەو ــمینت و ئ ــان پ ــاتی؟ شــربتی جیھ ــان ه ــ زی ــان ب ئم جیھدەیی و خۆشـی دەبینـی. وکی زۆر لـرەدا ئاسـوبنۆش ک بـۆ مـاوەی ٢نمریی

لم کـــاتدا ئـــاگری ئهـــورایی، برەو رووم هـــات و گـــوتی: بخرهـــاتی ئی پیشـانت بـدەم ئو تـاکوکراو. وەرە اڤیراز خاوەن داری تڕ و بۆن خۆشـئرد

بـووە ک دەریایی ل ئنجامی ئـاوی ئو دارە تڕ و بـۆن خۆشـان دروسـت ان.ت ناو ئاگردوتۆ خستو

نتســپشمنی ئهــومســتا و ٣ئینجــا ڤی هکینــز خــتر تســ لــاک، منــی بــۆ ــاری پــاک و کــرداری پ ــاک، گوت دەســتی منــی گــرت ب هــزری پدیداری بارەگای ئهورامزدا و ئمشسپنتکان و پیاوچاکانی تر و گیانی

ــرد. ــر ب ــی ڤیشتاســپ، جاماســپ و پشــواکانی ت ــز ٤زەردەشــت و کڤ هرگیســـم لمــــان رازاوەتــــر و پشـــنگدارتر نبینیــــوە. ڤهــــومن گــــوتی: ئوە ک

ئهــورامزدای. ویســتم کنۆشــی بــۆ بــبم، ئو پــی گــوتم: ســو ل تــۆ ئی ـــاک و ـــۆ ئم شـــون پ ـــازارە ب ـــان پئ ـــت لو جیھ ـــر بی خـــراز، ب ئردای ڤی

وش و ئیـــزەدی ئـــاتوری فرمـــوو: ئو بـــبن و شـــون و وونـــاک. ب ســـرور

ــان گرودومــان - ١ ــا و ) mvnAmn,Orag گردومــان ل ئاڤســتادا ب شــوەی (گرونمــان ی هــاتووە ک بارەگرشـــی خـــوای پنـــدی عشـــت، بهیشـــت یڤرتئ بارەگـــای ٤روەردیگـــارە. ل ب وەی کرەڕای ئدا ســـ

ــورامزدا شــاد ــداری ئه ــدا ب دی ــاوەڕداران ل گردومان ــاژە بوەش دراوە ک ب ــراوە، ئام ــورامزدا دان ئهدەبـــــن: ((گردومــــــان بـــــۆ مــــــرۆڤ پاککــــــان، درۆپرســـــتان رگایــــــان دەوێ ناکوـــــت بــــــۆ بینینــــــی

)١٤١: ٥٥)(بوان؛ ئهورامزدا.)٢ - تی (دورەئوشــــســــیف ســــتادا بئاڤ ل ک ی(ئــــومه) رابیمــــان شـــمــــری هتی نربشــــ ســـت لبم

aCoarUd ( .دراوەئاماژەی پ (رگرەوەی مدوورک) واتا ــــایینی زەردەشــــتیی. ل پــــۆلی حوت - ٣ ڤهــــومنی ئمشســــپنت یکــــک ل گورەتــــرین فریشــــتکانی ئ

ســپشممــین ئکو ی مــای هــزری پــاک و زانــایییه .یی دووەمــی هزدا پــلهــورامدوای ئ کاندا لنت نــراوە بفرریکردن و پاراســتنی ئرکــی چــاودجیھــانی مادیــدا ئ و ل زدایهــورامنــراوی مینــۆڤی ئفرئ

ستۆیئ کانی لهورایییسوود و ئ . ردەم بارەگای ئهورامزدا، لرەدا ئاشکرا دەبـت ک سـرووش ڤهومن دەستی ڤیراز دەگرت و دەیبات ب - ٤

و ئاتور ناتوانن ئوەندە ل بارەگای یزدانی نزیک بـکونوە بـۆی ڤهـومن ک نزیکتـرین و پـایبرزترین دەگـات دا کو کـاتری ئیسـالم (د.خ) لمبغڵ میعراجی پگت لراورد بکرم کارە دەکات. بئ یفریشت

خوای پروەردیگار، جبرائیل ب پغمبر دەت: مـن چیتـر نـاتوانم سـرکوم پڕوبـام دەسـووت. دیداریخۆت بتنیایی سـرکوە. ئگرچـی جیـاوازی زۆرە بم لو خـادا یک دەگـرنوە ک تنـانت همـوو

فریشتکانیش ناتوانن بگن بارەگای یزدانی مزن.

٢١٩

٢٢٠

شتی پیاوچاکان و شون و سزای ناپاکان ب ئردای ڤیـراز پیشـان بـدەن. پادائم دوو رنون دەستی منیان گرت و رۆیشتین. ب یاوەری دوو رـبرەکم گشــت تبقــاتی بهشــتم بســر کــردەوە. چــاوم ب گیــانی خکــی ئیمانــدار،

و گیانــانروەر، راســتگۆیان و گشــت ئەوای دادپرمــاننــد، فروموت خکــــــی دەســــــت پــــــدبۆوە و ب ــــــان خون ــــــدا بردەوام گاتاکانی وری وک ل ژیان

ە. گیانی ئو ئافرەتانم بینی ک ب جلـوبرگی ومزداپرستان، نوژیان کردورازاوە ب زــ و زیــو و گــۆبر ل بهشــتدا ل خۆشــیدا بــوون. ل بهشــتدا

ـــردەوە باشـــکانیان ل خۆشـــی و ف ـــی ک پـــان ب ـــی و ســـرجم توژەک راوانبروبــوومی بهشــتی بهرەمنــد بووبــوون و هرگیــز هســتیان ب ئــازار و

١.تنگی ندەکردناخۆشی و دـــزەدی ســـر ـــی بهشـــت و بهشـــتییکان، ئی ـــاتور ودوای دیتن وش و ئ

وە. لتدا بینیـیردەم پردی چینڤب وێ رۆیشتین. خۆم لدەستیان گرتم و لب ـــــدا گیـــــانی ناپاکـــــانم بینـــــی ک ڵ وگوە. لرەو دۆزەخ شـــــۆڕ دەبـــــوون

ربرەکــــانم برەو دۆزەخ رۆیشــــتین. ســــرەتا خۆمــــان لنــــاو ســــرما و زســتانکی وشــک و بۆگنــدا بینیــیوە ک هرگیــز ل ژیانمــدا شــتی ئاوهــام نبینیـــوە. کمـــک تـــپڕین چـــاوم ب دۆزەخـــی ســـامناک و تنـــگ و تاریـــک

زۆر نالبـار و سـخت بـوو. ل بـوون بارودۆخی ئو گیانانی لودا ٢کوت.ـــــازاردان و وگشـــــت ســـــ وچ و شـــــونکی دۆزەخـــــدا دوەکـــــان خریکـــــی ئ

ئشــکنجکردنی ناپاکــان بــوون. هر کس ب شــوەیک ســزای تاوانکــانی وەردەگرتوە.

گیانی پیاوکم بینی ک مارک ب کۆمیدا خزی و ل دەمی دەرچـوو، ئوە ندا نربازی کردبوو. گیانی پیاوکی تـرم سزای گیانی ئو پیاوە بوو ک ل ژیا

ــدا ک بهشــت - ١ ــدییکانی ل گاتاکان ــاژە ب تایبتمن ــاوبراوە ئام ــاک)یش ن ــرداری پ ب ســیفتی (نیشــتمانی ک

دا هــاتووە: ل نیشــتمانی کــرداری پــاک ک ل ســایی ئشــا و ١١، بنــدی٣٤بهشــت کــراوە و ل یســنید ئاڕمیتییوە پایدار و بردەوام بپیت و ب برە، ل نیعمتی تندروستی هتاهتایی و نمری بهرەمن

دەبن.ی کتبـی ئردای ڤیرازنـامگ تـاکو کۆتـایی باسـی دۆزەخ و ١٦هروەک پشتر ئاماژەی پدرا ل پرگردی - ٢

تبقــــاتی دۆزەخ و جــــۆری ســــزای گیــــان تاوانبــــار و ناپاککــــان کــــراوە. ســــزای تاوانکــــان و جــــۆری یدا تنیـا هنـدک ل سـزاکان ئشکنجکان بپی ئو تاوان و گوناهانی کراون جیاوازن. لم لکـۆینوە

و جۆری ئشکنجکان نووسراونتوە.

٢٢٠

٢٢١

ــانی ــوو. گی ــاوانی کوشــتن ب ــد، ئوە ســزای ت ــی پســتی ســریان هدەکن بینــاوانی ئو ــی هواســرابوو، ئوە ســزای ت ــی ب هر دوو ممک ــافرەتکم بین ئئـافرەتی ک ل پنـای مــردی لشـی خــۆی پشـکش ب پیــاوی تـر کردبــوو.

مـانی راکشـرابوو و ل ملـی ئـابۆوە و بو زمـان گیانی ئافرەتکم بینی ک زهواسرابوو، ئوە سزای ئو ئافرەت بوو ک ل ژیانـدا نفرەتـی ل هاوسـر

و سروەری خۆی کردبوو و جنوی پدابوو و زمان درژی کردبوو.گیـــانی پیـــاوکم بینـــی کـــرم ل دەم و زمـــانی دابـــوو، ئوە ســـزای ئو

ب خک دەگیاند. گیانی ئافرەتکم بینی ک الشـی درۆزنان بوو ک زیانیان سـو کوە سـزای تـاوانی ئوە و دەیخوارد، ئستمردارەوەبووی خۆی دەل

ــــدا جــــاد ــــوو ک ل ژیان ــــی دووڕوو، وب ــــانی مرۆڤ ــــرد. گی و و نوشــــتی دەکوربزین، بـن شـکن...هتد لنـاو دۆزەخـدا سـزا وحرامخـۆر، سـتمکار، سـن

ان دەکرد. یزارەوە نانایان دەکرد و داوای یارمتیدەدران و بدەم ئاتر رۆیشتین. دۆزەخ پئازار، سامناک، ولگڵ هاوسفرەکانم برەو قو

چاک هات پـش چـاوم ک بـ بـن و ئگر وەکوبۆگن و زۆر تاریک بوو. ـــۆگندا بخـــر ـــک و ب ـــان لم دۆزەخ تاری ـــانی جیھ ـــاو ســـرجم دارەک ت ن

بسیکیش نـادات. هزاران هزار درۆپرسـت لم دۆزەخدا ئاگرەوە، هر سزا دەدران و کس ئوی تـری ندەبینـی و دەنگـی ئوانـی تـری ندەبیسـت.

دەزانــی لــرەدا تنیــان. تــاریکی دۆزەخ بۆیــان هر کــام لم تاوانبــاران وایــانوەها تـاریک و بـۆگنی، سـامناکی، ئـازار و سـزای جۆراوجـۆر لم دۆزەخدا

ۆیان وەهای ک هر رۆژکی بقد نۆ هزار سا.بویی دۆزەخــدا چــاوم ب ئهریمنــی مرگھــنری ول کۆتاییــدا و ل قــ

کاولکــاری بــ دیــن کوت، ک ل دۆزەخــدا فشــی ب درۆپرســتان دەکــرد و ی منتـان دەکـرد، بیرتـان ل دەیگوت: بۆ نانی ئهورامزداتان خوارد و ب گـو

ان نکردەوە و بدوای خواستکانی من کوتن.بدیھنری خۆتوشــی پــاک و ئیــزەدی ئــاتور دەســتیان گــرتم و لم شــون وئینجــا سر

ور وی ب سـنیوناکوتاریک، سامناک و بۆگن دەرچووین و برەو هرمی رکوتــین. پــاش کمــک و بارەگــای ئهــورامزدا و ئمشســپنتکان بڕێ

زدان بینییبارەگای ی م خۆم لم، بزدا ببهورامنۆش بۆ ئوە. ویستم کـــبری ـــاک، ئی پغم ـــرازی پ ـــت ئردای ڤی ـــوتم: بخربی ـــی گ ـــارامی پ ب ئ

٢٢١

٢٢٢

مزداپرســتان. ئســتا بگڕــوە بــۆ جیھــانی مــادی و ئوەی بینیــت و بــۆت ەوە، مــن پشــتیوانیت لــــکــی بگر ئاشــکرا بــوو بــۆ خه ــیــان بم. پدەک

ەزانــم و ئاگــام لــی. مــن سرســام بــووم کاتــک کســک راســتگۆ بــت مــن دوناکی و تیشـکم بینـی و لشـی وئهورامزدا ئوانی فرموو، چونک تنیا ر

ــا گــوم ل دەنگــی بــوو و بم ــیم ئهــورامزدای. دیــار نبــوو، تنی جــۆرە زان ــ رســتان بزداپم ــراز، ب ــۆ، ئی ئردای ڤی دواجــار ئهــورامزدا گــوتی: ت

نیا یکک. رگی بابوباپیران و رگکانی تر رگی چوتن. رگی راست تتنیــا ئم رــگ راســت بگــرن بر و ن ل خۆشــی و ن ل ناخۆشــیدا ب هــیچ

فتــاری پــاک هشــوەیک لــی همگڕــنوە. هــزری پــاک، گوتــاری پــاک و ر وە کــــن ــــایین بمن ــــامی ژیانتــــان و ل ســــر همــــان ئو ئ ــــکن ب برن ب

گرت و کڤی ڤیشتاسپ ب جیھاندا بـوی ەشتی سپیتمان ل من وەریزەردشتک ل ناو خاک و خۆدا بزر دەبت، تنیا کسک هرگیز همووکردەوە.

بزر نابت ک ل ژیاندا رگی راست بگرتبر و کاری باش بکات. ئسـتاش اگــاداری بـۆ ب خۆشــی و کــامرانی ئی ئردای ڤیــراز، بــاش بــزان ک مــن ئ

ــام ل همــوو ــوەم و ئاگ کــی ئمــووکردەوەیم هم قســانــک ئکات .کشــتوشی پاک و ئیـزەدی وبیست ل ناخی دموە کنۆشم بۆ برد. لم کاتدا سر

ئاتور ب سرکوتوویی منیان بۆ ناو ئم پخف گڕاندەوە. شت لرەدا ڤیراز کۆتایی ب گانوەی گشت رۆحییکی دنت. لم گ

رۆحییدا دوو پیامی سرەکی بۆ هاوئایینکانی دنتوە. ئم پیامان رـک خواســتی پشــوایانی ئــایینی زەردەشــتی ل ســردەمی ساســانییکان بــوون،

ــایینکی ــۆم ئ ــی ک ــ وەکــوچــونک بهــۆی دەرکوتن ودی، مســیحی و ویهــا و رو ــایینی زەردەشــتی دەهن ــان ل ئ ــان لم مــانوی خککــی زۆر وازی وی

وە، بـۆیڕانش زەردەشـتی دەگکانی پرەو ئاییندەکرد یان ب یاننو ئایینمزداپرســــتی ل ئو پیامــــانی ڤیــــراز لگڵ خۆیــــدا هنــــانییوە، ئــــایینی

بوون رزگار دەکرد. ئم دوو پیـام بریتـی هڕەشی گۆشگیربوون و الواز :بوون ل ی، واتـــا ئم ئـــایین تنیـــا دەشـــتی ئـــایینی زەریراســـتی و دروســـت :یکم

ی ژیانی ئم جیھان و جیھانکی ترە. ئایینی کۆنی بابوبـاپیران یرگی راست

٢٢٢

٢٢٣

یهودی، وەکوئایینی زەرڤانی و میترایی و ئایین تازە دەرکوتووەکان وەکو رگی چوتن. دمسیحی و مانوی و...هت

ئوەی پشـتر وسـی مـرۆڤ دوای مـردن.و، ئاگاداربوون ل چارەندووەمل دیندا سبارەت ب بهشت و دۆزەخ و ژیانی هرمان ل جیھانکی تـردا

مرۆڤک بپی کردەوەکـانی ل جیھـانکی تـردا همووکراوە، راست و باس دەکوت. ت پاداشت و سزای کردەوەکانی خۆی دەس

@@@@@@

٢٢٣

٢٢٤

ام:نج ئهنی کـورددا بپـی ئاڤسـتا و ییکایژینوە ل دەق ئفسانل ئنجامی تو

دەق پهلوییکان ئم ئنجامانی خوارەوە دەستبر کراون: جۆرەکـــانی ئفســـانی کـــوردی بـــریتین ل: یکم، ئفســـانی ئاســـمانی، ک لر یه ـــا ک ـــن دنی ـــی و ســـیم ئفســـانی ب دووەم، ئفســـانی زەمین

یی جیھـان، دواڕۆژ، ئفسانکانی ئفرانـدن، مـردن، تۆفـان، گشـتی رۆح، کۆتـاوبوونوە و بهشـــت و دۆزەخ دەکون ژـــر بـــای یکـــک لم ســـ وزینـــد

جۆرە سرەکییی ک دەسنیشان کراون.نتوە خــاوەن هگبیکــی لبــن نهــاتووی ئفســانی ک وەکــوکــورد

بشکی زۆر و گرنگی ل ناو ئاڤستا و دەق پهلوییکاندا تۆمارکراوەتوە. ییکاندا یگ و سـرەکی مـژووی کـورد ل نـاو دەق ئفسـانبشکی گرن

تۆمار کراون. وە کتکـدا تـواونناو ی و ئایین وەها ل فساندوو گیـانی نـاو وەکـوئ

کی زۆری ئفسـانکانی میللتـی کـورد ل جستیک دەردەکون، بۆی بشـانی، میترایـی، ناو ئایین جۆربجۆرەکانیدا تۆمارکراون. ئفسانی ئایینی زەرڤ

زەردەشتی، ئزیدی، مـانوی، ئیسـالمی و ...هتـد سـرچاوەیکی رەسـنن بـۆ لکۆینوە ل ئفسانی کوردیدا.

ل ژـــر رۆشـــنایی ئوەی ک زمـــان و جوگرافیـــا دوو رووی ناســـنامی -میللتکن، زمانی کوردی ل کوردستان ل لقکیدا بسر س قۆناغی، مادی

و زمانی ئستای کوردی دابش دەکرت.ئاڤستایی، پهلوی ئفسانی ئفراندنی کوردی بپی ئاڤستا و دەق پهلوییکـان بسـر دوو جمســـــری ئفرانـــــدنی ئهـــــورایی و خوقانـــــدنی ئهریمنـــــی دابش

دەکرت.ـــــدنی ـــــانی) و ئفران ـــــدنی مینۆڤی(گی ـــــدن ب دوو شـــــوەی ئفران ئفران

مادی(گتیایی) بڕوەدەچت. نــی جیھــان ل ئفســانی کوردیــدا بســر چــوار قۆنــاغی ســ هزار تم

ســـایدا دابش دەکرـــت ک ب ســـریکوە تمنـــی جیھـــانی بـــوون دوازدە .زار ساه

٢٢٤

٢٢٥

ئفراندنی مادی ک لالین ئهورامزداوە ل س هزار سـای دووەمـی تنی جیھانی مادیدا دمت ک تڕـدەپش دەروازەدا تشـ بـریتین ئاراوە ب

ل فرانـدنش ئم شـفراندنی ئاسمان، ئاو، زەوی، گیـا، گـا و مـرۆڤ. ئئ :ل ـتجیـاوازە دەب ش کـاتم شـت. کـۆی ئنجام دەدرش کاتی جیاوازدا ئش

پـنج رۆژ ک سـاکی تواوە و ئهـورامزدا ل رۆژی شسـت و س سدو نورۆزدا دەستی ب ئفراندن کرد.

دا یکمین دوو مـرۆڤ ب شـوەی رـواس ل زەوی ل ئفسانی کوردی روواون.

ئفســــانی تۆفــــانی کــــوردی رەنگــــدانوەی جوگرافیــــا و کشــــوهوای کوردستان، چونک ل ئفسانی کوردیـدا تۆفـان ل شـوەی بـارینی بفرکـی

بهۆدروسـتکردنی نزۆر و سـ ب ک یسـو کئ (یـیم) .ـتوداندا دەردەکمرۆڤ و ئـاژە پویسـتکان ل نـاو ئشـکوتکدا، مـرۆڤ ژوور و ئاخوڕ بۆ

ل کارەساتی تۆفان رزگار دەکات. ل ئفسانی کوردیدا ل دوایین س هزار سای تمنـی جیھـانی مـادی ون و جیھــان لزارەکــان دەردەکه ک لر یــایی ه ســ رزگــارکر ل کۆت

س رزگارکرە ل خـونی ناپاکی و هزە ئهریمنییکان پاک دەکنوە. ئم زەردەشتن.

ر کرۆژگــــاری دوایــــین رزگــــارک سوشــــیانت ناســــراوە، جــــاڕی ل بھاتنی جیھان لدەدرت و ل ئنجامـدا فرەشـکرد واتـا زینـدووبوونوەی کۆتایی

تم مردووەکان درجئاراوە. س مرۆڤـــک دوای جیـــابوونوە ل جســـت بســـر پردکـــدا همـــووگیـــانی

ک ب پردی چینڤت واتـا پـردی جیـاکرەوە ناسـراوە. ل سـر گوزەر دەکات ئم پردەی ک چارەنووسی مرۆڤ دوای مردن و رۆیشتنی برەو بهشـت،

دۆزەخ یان برزەخ ب دیاردەکوت. ل ئفســانی کوردیـــدا بهشــت دوو جـــۆرە: یکم بهشــتی کـــاتی و

یــان پــلی هی. دووەم بهشــتی همیشــیی. بهشــتی کــاتی چــوار تبق بهشتی کاتی چوار تبق یان پلی هی. وەکودۆزەخیش

بهشتی همیشیی هیچ تبقیکی نیـی و کۆتـایی ب بهشـتی کـاتی وە لڕیـنکانی نـاو دۆزەخ، دوای پناپاک م مرۆڤرجت و سنو دۆزەخ د

٢٢٥

٢٢٦

کجــاری پــاکژرووبــاری کــانزای تــواوە ل تاوانکانیــان دادەماــدرن و ب یــارام ــر ل بهشــتی همیشــییدا ئ ــانی ت ــنوە و لگڵ ســرجم مرۆڤک دەب

دەگرن.ۆککــــی ســــرنجاکش و گــــرنگ ک گشــــتی رۆح یــــان میعــــراج چی

ییکی برفراوانی ل ئفسانی کوردیدا دەگرتوە.یپانتاـــراز) ک کســـ ـــدارە برەو بپـــی ئفســـانی گشـــتی رۆح، (ڤی کی ئیمان

و دۆزەخ و برزەخ گشتکی رۆحی دەکات و لو گشتیدا چـاوی بهشت ب بــارودۆخی مرۆڤکــان لم ســ شــون دەکوــت و ل کــاتی گڕانوەیــدا ئنجــامی بینینکــانی بــۆ پشــوایانی دیــن بــاس دەکــات و ســرجم دیــدار و

گفتوگۆکانی ل کتبکدا بناوی (ئرداڤیرازنامگ)دا تۆمار دەکرت.

٢٢٦

٢٢٧

سرچاوەکان:

ب زمانی کوردی: -یکم کتب -أ(کتبی پیرۆزی ئنستاس ماری کرملی، جیلوە و مسحفی رەش -١

ئزیدییکان)، و. نجاتی عبدوال، دەزگای ئاراس، چاپی یکم، ٢٠١٢هولر

تۆفیق وەهبی بگ، پاشماوەی میترایی ل هاترا، وەرگانی شخ -٢ ٢٠١٠رزنجی، وەزارەتی رۆشنبیری، چاپی؟، هولر برهان ب

(سید)، مانی و دینکی، وەرگانی سعید حسن تقی زادە -٣)، چاپخانی ٣( مموزینی، زنجیرە بوکراوەکانی گۆڤاری خازر ژمارە

٢٠٠٥منارە، هولر (دکتۆر)، پرن ئدەب ئزیدیان کۆم کردن و خلیل جندی رەشۆ -٤

رگی یکم، چاپا ئک، چاپخان وەزارەتا پروەردێ، ڤکۆلین، ب ٢٠٠٤هولر

ورەکانی یۆنان و رۆم، وەرگانی فرهاد عزیز ودان ناردۆ، ئۆست -٥ ٢٠١٠خۆشناو، دەزگای موکریان، چاپی دووەم، هولر

دان ناردۆ، ئیمپراتۆرییتی ئران، و. فرهاد عزیز خۆشناو، دەزگای -٦ ٢٠١٠وەم، هولر موکریان، چاپی دو

(دکتۆر)، زمانی کوردی و شونی لناو زمانکانی رەفیق شوانی -٧ ٢٠٠٨جیھاندا، دەزگای موکریان، چاپی یکم، هولر

روقی بھزادی، ئاریایی و نائاریاییکان، و. فرهاد خۆشناو، دەزگای -٨ ٢٠١١موکریان، چاپی یکم، هولر

یینی میترایی، وەرگان فرهاد عزیز فرانتس کومن، نھنییکانی ئا -٩ ٢٠٠٨خۆشناو، دەزگای موکریان، چاپی یکم، هولر

کیوان ئازاد ئنوەر، مانیزم، بوکراوەکانی سنتری لکۆینوەی -١٠ ٢٠٠٤ستراتیجی کوردستان، نۆرەی چاپ؟، سلمانی

٢٢٧

٢٢٨

دا، محمدامین هورامانی، جوگرافیا و مژووی کوردستان ل ئاڤستا -١١ ٢٠٠٦دەزگای ئاراس، چاپی یکم، هولر

(دکتۆر)، جوگرافیا و مژووی هرە درینی محمدامین هورامانی -١٢ ٢٠١٠هورامان، چاپی چوارچرا، چاپی یکم، شونی چاپ؟

١٣- ورامان لیانیان و زەردەشت و هتی کورامانی، ومحمدامین هستادا، وەزارەتی رۆشنبیری، چاپی یرئاڤولم، ه٢٠١١ک

(شخ)، مژووی کورد و کوردستان، محمد مردوخی کوردستانی -١٤ ٢٠١١وەرگانی زانر محمد، چاپخانی رۆژهت، هولر

(دکتۆر)، پکھاتی ئفسانی کوردی، مولود ئیبراهیم حسن -١٥ ٢٠٠٧چاپخانی رەنج، چاپی یکم، سلمانی

ڕان بدوای نمرییدا، دەزگای ئاراس، ولود ئیبراهیم حسن، گ هم -١٦ ٢٠٠٢چاپی یکم، هولر

(دکتۆر)، نورۆزی کورد.. ل ئفسانوە بۆ مولود ئیبراهیم حسن -١٧ ٢٠١٢ب جیھانی بوون!، دەزگای بدرخان، چاپی یکم، هولر

نجم ئوەنی، ئایینی ئزیدی، چاپخانی زانکۆی سالحدین، چاپی -١٨م، هکر ی١٩٩٩ول

(دکتۆر)، ئفسان و پندی گاتئامزی کوردی، نجم ئوەنی -١٩ ٢٠٠٧زنجیرە کتبی کلپووری کوردی، چاپی یکم، هولر

گۆڤار -بئران و سرەتایک بۆ مژووی ئستورەی کوردی، مولود ئیبراهیم -٢٠

، ٤٤(دکتۆر)، گۆڤاری زانکۆی سالحدین، هولر، ژمارە حسن ٢٠١٠سای

دیوانی شاعیران -جشـــخ رەزای تابـــانی، دیـــوانی شـــخ رەزا، ســـاغکردنوەو شـــرحی -٢١

٢٠١٠شوکور مستفا، دەزگای ئاراس، چاپی دووەمم هولر

٢٢٨

٢٢٩

ـــۆکردنوەی مـــحمد -٢٢ ـــوانی ئدەب، ک ـــی میصـــباح، دی ـــدو بگ عب ٢٠٠٥حمباقی، دەزگای ئاراس، چاپی یکم، هولر

ڕەحیمی سابخی، دیوانی وەفایی، لکۆینوەی محمد علـی عبدوڕ -٢٣ م، سنکرەداغی، انتشارات کردستان، چاپی ی١٣٨١ق

فرهنگ - دــدالرحمن شــرفکندی -٢٤ ــۆرین، انتشــارات ســروش، عب ــان ب (هژار)، هنب

١٣٨٤چاپ ، تھران عبــــدورەحمانی زەبیحــــی، قاموســــی زمــــانی کــــوردی، ئینتشــــاراتی -٢٥

الحس یوبی، چاپی؟، سن١٣٦٧دینی ئ ــانی -٢٦ ــین هورام ــاچ محمدئم ــی ئاریانڤ ــۆر)، فرهنگ برگ)، ٣( (دکت

٢٠٠٨چاپخانی وەزارەتی رۆشنبیری، چاپی یکم، هولر محمــد ماجــد مردوخــی، فرهنگــی دانشــگاە کردســتان، بوکــراوەی -٢٧

م، سنک٢٠٠٨دانشگاهی کوردستان، چاپی ی برگ)، فرهنگی مردۆخ، لکـۆینوە ٢( وخی کورستانیمحمد مرد -٢٨

و ئامادەکردنی رەئوف رەهنمون، خـانی بوکـردنوەی پتوبیـان، م، سنک١٣٨٨چاپی ی

نامی ئکادیمی (ماجستر و دکتۆرا) -ـهموســـا مـــحمد خـــدر، ئـــایینی زەردەشـــتی ل ســـرەتای ئیســـالم تـــا -٢٩

ســـالحدین، کـــۆلجی ئدەبیـــات، یکـــان، زانکـــۆیيســـردەمی بوەیھ ٢٠٠٤بشی مژوو، هولر

سرچاوە ب زمانی عرەبی: -دووەم

کتیب: -أ(الدکتور)، ظھور الکورد في التاریخ، الجزء االول، جمال رشید احمد -٣٠

٢٠٠٥دار آراس، الطبعة الثانیة، اربیل

٢٢٩

٢٣٠

التحوالت (الدیانة والطقوس و (الدکتور)، الزرادشتیة جمشید یوسفی -٣١األولی، ةطبعالالالحقة بناء علی نصوص األڤستا، منشورات زین،

٢٠١٢بیروت وعقیدة وشریعة دراسة (تاریخیا خالد السید محمد غانم، الزرادشتیة -٣٢

٢٠٠٩مقارنة)، خطوط للنشر والتوزیع، طبعة ثانیة، دمشق ألرض، صموئیل نوح کریمر و دایان ولکشتین، إنانا ملکة السماء وا -٣٣

ترجم شاکر الحاج مخلف، دار النشر خطوات، الطبعة األولی، دمشق ٢٠٠٧

عبدالرقیب یوسف، حدود کردستان الجنوبیة تاریخیا وجغرافیا، مطبعة -٣٤ ٢٠٠٥شڤان، الطبعة الثانیة، السلیمانیة

٢٠٠٨عبدالناصر حسو، الیزیدیة وفلسفة الدائرة، دار التکوین، دمشق -٣٥ فرهنگ -ب

المعجم األدبی، تألیف جبور عبدالنور، دار العلم للمالیین، طبعة -٣٦ ١٩٨٤الثانیة، بیروت

٢٠٠٦عزالدین محمد نجیب، قاموس المصطلحات الدینیة، -٣٧

سرچاوە ب زمانی فارسی: -سیم کتب: -أ(برگردان هفت هات از گاتاها)، نشر علم، چاپ آبتین ساسانفر، اوستا -٣٨

١٣٨٦ان اول، تھر ١٣٩٠آبتین ساسانفر، گاتاها، چاپ گلشن، چاپ اول، تھران -٣٩آذر فرنبغ پسر فرخزاد و آذرباد پسر امید، کتاب سوم دینکرد دفتر -٤٠

یکم، ترجم و تصحیح فریدون فضیلت، نشر فرهنگ دهخدا، چاپ ١٣٨١اول، تھران

٢٣٠

٢٣١

کـرد دفتـر آذر فرنبغ پسر فرخزاد و آذرباد پسر امید، کتاب سـوم دین -٤١دوم، تــرجم و تصــحیح فریــدون فضــیلت، نشــر فرهنــگ دهخــدا، چــاپ

١٣٨٤اول، تھران آرتور کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجم رشید یاسـمی، -٤٢

١٣٧٩چاپ دهم، تھران آرتور کریستن سن، کیانیان، مترجم ذبیح اللـه صـفا، انتشـارات علمـی -٤٣

١٣٨١و فرهنگی، چاپ هفتم، تھران آرتــور کریســتن ســن، مزداپرســتی در ایــران باســتان، برگــردان دکتــر -٤٤

١٣٨٢ذبیح الله صفا، انتشارات هیرمند، چاپ پنجم، تھران آرتور کریستن سن، نمونهـای نخسـتین انسـان و نخسـتین شـھریار، -٤٥

ترجم ژال آموزگـار و احمـد تفضـلی، نشـر چشـم، چـاپ اول، تھـران ١٣٧٧

زروان یا معمای زرتشتی، تـرجم دکتـر تیمـور قـادری، آر. سی. زنر، -٤٦ ١٣٨٨انتشارات مھتاب، تھران

آر. ســی. زنــر، طلــوع و غــروب زرتشــتىگری، تــرجم تیمــور قــادری، -٤٧ ١٣٨٨انتشارات مھتاب، چاپ دوم، تھران

آنتونی کریستی، اساطیر چین، ترجم باجالن فرخ، انتشارات اساطیر، -٤٨ ١٣٨٤چاپ دوم، تھران

ا.م. دیاکونوف، تاریخ ماد، ترجم کریم کشاورز، انتشارات پیام، -٤٩ ٢٥٣٧چاپ دوم، تھران

ابراهیم پورداود، خردە اوستا، انتشارات اسطیر، چاپ دوم، تھران -٥٠١٣٨٦

ابراهیم پورداود، گاتھا جلد اول، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، تھران -٥١١٣٨٤

دوم، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، تھـران ابراهیم پورداود، گاتھا جلد -٥٢١٣٨١

١٣٨١ابراهیم پورداود، ویسپرد، انتشارات اساطیر، چاپ اول، تھران -٥٣

٢٣١

٢٣٢

ابراهیم پورداود، یسنا(بخش اول و دوم)، انتشارات اساطیر، چاپ -٥٤ ١٣٨٧دوم، تھران

ابراهیم پورداود، یشتھا جلد اول، انتشارات اساطیر، چاپ اول، تھران -٥٥١٣٧٧

ابراهیم پورداود، یشتھا جلد دوم، انتشارات اساطیر، چاپ اول، تھران -٥٦١٣٧٧

ابن بلخی، فارسنام، ترجم و تصحیح گای لیترانج و رینولد آلن -٥٧ ١٣٨٥نیکلسون، انتشارات اساطیر، چاپ اول، تھران

ابوالقاسم اسماعیلپور(دکتر)، اسطورە آفرینش در آیین مانوی، نشر -٥٨ ١٣٨٧ن، چاپ چھارم، تھران کاروا

ابوالقاسم اسماعیلپور(دکتر)، اسطورە بیان نمادین، انتشارات سروش، -٥٩ ١٣٨٧چاپ دوم، تھران

(دکتر)، اسطورەها و نمادهای ایران و هند در عھد ابوالقاسم دادور -٦٠ ١٣٨٥باستان، انتشارات کلھر، چاپ اول، تھران

وشش دکتر سعید عریان، نشر ابوالقاسم فردوسی، شاهنام، ب ک -٦١ ١٣٨٧قطرە، چاپ سیزدهم، تھران

(دکتر)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسالم، نشر سخن، احمد تفضلی -٦٢ ١٣٨٣تھران

١٣٩١احمد تفضلی، مینوی خرد، انتشارات توس، چاپ پنجم، تھران -٦٣اقرار علی یف، پادشاهی ماد، ترجم کامبیز میربھاء، انتشارات -٦٤

١٣٨٨نوس، چاپ اول، تھران ققامیل بنونیست، دین ایرانی، ترجم بھمن سرکاراتی، نشر قطرە، چاپ -٦٥

١٣٨٣دوم، تھران بابک علیخانی، بررسی لطایف عرفانی در نصوص عتیق اوستا، نشر -٦٦

١٣٧٩هرمس، چاپ اول، تھران ران بھرام فروشی، ایرانویچ، انتشارات دانشگاە تھران، چاپ هفتم، تھ -٦٧

١٣٨٧

٢٣٢

٢٣٣

پرویز پژوم شریعتی، داستان آفرینش و تاریخ پیشدادی و کیانی، -٦٨ ١٣٧٨انتشارات هونام، چاپ اول، تھران

، انتشارات ١پرویز ناتل خانلری(دکتر)، تاریخ زبان فارسی جلد -٦٩ ١٣٦٥فردوس، چاپ ششم، تھران

ت پرویز ناتل خانلری(دکتر)، دستور تاریخی زبان فارسی، انتشارا -٧٠ ١٣٧٣توس، چاپ سوم، تھران

ج. ف. بیرلیان، اسطورەهای موازی، ترجم عباس مخبر، نشر مرکز، -٧١ ١٣٨٦چاپ اول، تھران

جان راسل هینلز، شناخت اساطیر ایران، ترجم باجالن فرخی، -٧٢ ١٣٨٥انتشارات اساطیر، چاپ دوم، تھران

ت سھامی جالل الدین آشتیانی، زرتشت مزدیسنا و حکومت، شرک -٧٣ ١٣٨١انتشارات، چاپ هشتم، تھران

، نشر مرکز، چاپ دوم، ٣جالل ستاری(ترجم)، جھان اسطورەشناسی -٧٤ ١٣٨٤تھران

١٣٧٢جاللی نائینی، ریگ ودا، نشر نقرە، چاپ سوم، تھران -٧٥جلیل دوستخواە، اوستا جلد اول، انتشارات مروارید، چاپ هفتم، -٧٦

١٣٨٢تھران واە، اوســتا جلــد دوم، انتشــارات مرواریــد، چــاپ هفــتم، جلیــل دوســتخ -٧٧

١٣٨٢تھران جی. دوشن گیمن، دین ایران باستان، ترجم رویا منجم، نشر علم، -٧٨

١٣٨٥چاپ دوم، تھران جی. دوشن گیمن، واکنش غرب در برابر زرتشت، ترجم تیمور -٧٩

١٣٨٥قادری، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، تھران پ مولتون، گنجین مغان، ترجم تیمور قادری، انتشارات جیمز هو -٨٠

١٣٨٨مھتاب، چاپ اول، تھران حسن رضایی باغ بیدی، تاریخ زبانھای ایرانی، مرکز دائرە المعارف -٨١

١٣٨٨بزرگ اسالمی، چاپ دوم، تھران

٢٣٣

٢٣٤

(دکتر)، باستانشناسی پیش از تاریخ بین النھرین، نشر حسن طالیی -٨٢ ١٣٩١ران سمت، چاپ دوم، تھ

مزدکی در - حلیم کرباسیان و محمد کریمی زنجانی، کشاکش مانوی -٨٣ ١٣٨٤عھد ساسانیان، نشر اختران، چاپ اول، تھران

(دکتر)، سنگ نبشتهای کرتیر موبدان موبد، داریوش اکبرزادە -٨٤ ١٣٨٥انتشارات پازین، چاپ اول، تھران

حسین توکلی، مرکز دیوید چایدستر، شور جاودانگی، ترجم غالم -٨٥ ١٣٨٠مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، قم

(دکتر)، حماسسرایی در ایران، انتشارات فردوس، ذبیح الله صفا -٨٦ ١٣٩٠چاپ پنجم، تھران

رابرت سیسیل، زبور مانوی، ترجم ابوالقاسم اسماعیلپور، نشر -٨٧ ١٣٨٨اسطورە، چاپ دوم، تھران

ارداویرافنام یا بھشت و دوزخ در آیین مزدیسنی، رحیم عفیفی، -٨٨ ١٣٧٢انتشارات توس، چاپ اول، تھران

(دکتر)، اساطیر و فرهنگ ایران، انتشارات توس، چاپ رحیم عفیفی -٨٩ ١٣٨٣دوم، تھران

رقی بھزادی، بندهش هندی، پژوهشگاە علوم انسانی و مطالعات -٩٠ ١٣٨٨فرهنگی، چاپ دوم، تھران

، مترجمان آرمان ١ر اشمیت، راهنمای زبانھای ایرانی جلدرودیگ -٩١بختیاری و عسکر بھرامی و حسن رضایی باغ بیدی و نگین صالحی

١٣٩٠نیا، نشر ققنوس، چاپ سوم، تھران رومن گیریشمن، ایران از آغاز تا اسالم، ترجم محمد معین، -٩٢

١٣٦٤انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، تھران اش، هرمزد با هرویسپ آگاسی، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، رهام -٩٣

١٣٩٠تھران ٩٤- ،آموزگار و احمد تفضلی، اسطورە زندگی زرتشت، نشر چشم ژال

١٣٨٩چاپ پنجم، تھران

٢٣٤

٢٣٥

ژال آموزگار، تاریخ اساطیری ایران، انتشارات وزارت فرهنگ و -٩٥ ١٣٨٩ارشاد اسالمی، چاپ دوازدهم، تھران

٩٦- آموزگار و احمد تفضلی، زبان پھلوی، انتشارات معین، چاپ ژال ١٣٨٩هفتم، تھران

٩٧- آموزگار و احمد تفضلی، کتاب پنجم دینکرد (متن پھلوی، ترجم ژال ١٣٨٨و تصحیح)، نشر معین، چآپ دوم، تھران

ژان کلنز، مقاالتی دربارە زرتشت و دین بھی، ترجم احمدرضا قائم -٩٨ ١٣٨٦ان، چاپ اول، تھران مقامی، نشر فرز

١٣٨٦(دکتر)، آناهیتا، نشر ققنوس، چاپ دوم، تھران سوزان گویری -٩٩سوزان گویری، زبان و خط اوستایی، انتشارات بھجت، چاپ اول، - ١٠٠

١٣٨٨تھران ها، انتشارات ققنوس، چاپ سوزان گویری، یسنھای اوستا و زند آن - ١٠١

١٣٨٢اول، تھران اثیر، تاریخ کامل جلد اول، برگردان دکتر سید حسین عزالدین ابن - ١٠٢

١٣٨٣روحانی، انتشارات اساطیر، چاپ سوم، تھران علیرضا پالسید، اساطیر ایرانی در متون مانوی، پژوهشگاە علوم - ١٠٣

١٣٩٠انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، تھران اشناختی عمادالدین دولتشاهی، جغرافیای غرب کشور یا کوهھای ن - ١٠٤

١٣٦٤اوستا، چاپخانی نقش جھان، چاپ اول، شونی چاپ؟ فرنبغ دادگی، بندهش، گزارندە مھرداد بھار، انتشارات توس، چاپ - ١٠٥

١٣٩٠چھارم، تھران فریدون جنیدی، زندگی و مھاجرت آریاییان، نشر بلخ، چاپ ششم، - ١٠٦

١٣٩١تھران ١٣٨٦چاپ دوم، تھران فریدون جنیدی، نام پھلوانی، نشر بلخ، - ١٠٧فیلیپ ژینیو، ارداویرافنام(متن پھلوی)، ترجم ژال آموزگار، - ١٠٨

١٣٩٠انتشارات معین، چاپ چھارم، تھران

٢٣٥

٢٣٦

کارن آرمسترانگ، تاریخ مختصر اسطورە، ترجم عباس مخبر، - ١٠٩ ١٣٩٠نشر مرکز، چاپ اول، تھران

ن وهمن، انتشارات کای بار و...، دیانت زرتشتی، ترجم د. فریدو - ١١٠ ١٣٨٩ثالث، چاپ دوم، تھران

کلود لوی استراوس، اسطورە و معنا، ترجم شھرام خسروی، نشر - ١١١ ١٣٨٥مرکز، چاپ دوم، تھران

کیکاوس بن کیخسرو بن دارا، زرادشتنام، ب اهتمام دکتر - ١١٢سیدمحمد دبیرسیاقی، انتشارات حدیث امروز، چاپ اول، قزوین

١٣٨٩ ردو نیولی، زمان و زادگاە زرتشت، ترجم سید منصور گرا - ١١٣

١٣٨٧سجادی، نشر آگ، چاپ دوم، تھران گیگر، ویندیشمن و هینتس، زرتشت در گاثاها، ترجم و پژوهش - ١١٤

١٣٨٢هاشم رضی، انتشارات سخن، چاپ اول، تھران گئورگی میلیکشیویلی، زبان اورارتو، ترجم حمید بحرانیان، - ١١٥

١٣٨٧پازین، چاپ اول، تھران انتشارات، ترجم جالل ستاری، ١لوی استراوس و ...، جھان اسطورەشناسی - ١١٦

١٣٨١نشر مرکز، چاپ دوم، تھران ١١٧ - ،بزرگ نادرزاد، نشر چشم مارتین ورمازرن، آیین میترا، ترجم

١٣٩٠چاپ هشتم، تھران نشر هیرمند، محسن ابوالقاسمی(دکتر)، دینھا و کیشھای ایرانی، - ١١٨

١٣٨٦چاپ دوم، تھران محسن ابوالقاسمی(دکتر)، شعر در ایران پیش از اسالم، انتشارات - ١١٩

١٣٨٣طھوری، چاپ دوم، تھران محمد بن اسحاق بن ندیم، الفھرست، ترجم محمدرضا تجدد، چاپ - ١٢٠

١٣٨١اول، تھران ی و محمدتقی راشد محصل، دینکرد هفتم، پژوهشگاە علوم انسان - ١٢١

١٣٨٩مطالعات فرهنگی، چاپ اول، تھران

٢٣٦

٢٣٧

محصل، وزیدگیھای زادسپرم(متن پھلوی، ترجم و محمدتقی راشد - ١٢٢تصحیح)، پژوهشگاە علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم،

١٣٩٠تھران محمد حسن لطفی، ترجم دورە آثار کامل افالطون، جلد دوم، - ١٢٣

١٣٣٦شرکت افست، چاپ اول تھران محمد رضا ارشاد، گسترە اسطورە، انتشارات هرمس، چاپ سوم، - ١٢٤

١٣٩٠تھران (دکتر)، ثنویان در عھد باستان، انتشارات رضا نائینی محمد - ١٢٥

١٣٨٤طھوری، چاپ اول، تھران محمدعلی داعی االسالمی، وندیداد، کتبخان دانش، چاپ اول، تھران - ١٢٦

١٣٩١ ، انتشارات ١یسنا و ادب پارسی جلد(دکتر)، مزد محمد معین - ١٢٧

١٣٨٨دانشگاە تھران، چاپ پنجم، تھران ـــین -١٢٨ ـــد مع ـــد محم ـــر)، مزدیســـنا و ادب پارســـی جل ، انتشـــارات ٢(دکت

١٣٨٨دانشگاە تھران، چاپ سوم، تھران ، ترجم همایون صنعتی ١مری بویس، تاریخ کیش زرتشت جلد - ١٢٩

١٣٧٦زادە، چاپ دوم، تھران ــد مــری بــویس -١٣٠ ــاریخ کــیش زرتشــت، جل ــر، ت ــرجم ٣و فرانتــز گرن ، ت

١٣٧٥همایون صنعتی زادە، انتشارات توس، چاپ اول، تھران مسعود جاللی مقدم، آیین زروانی، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، - ١٣١

١٣٨٤تھران منصور حمداللزادە، سرزمین مانائیھا، انتشارات بھجت، چاپ اول، - ١٣٢

١٣٨٩تھران ١٣٨٧رداد بھار، ادیان آسیایی، نشر چشم، چاپ هفتم، تھران مھ - ١٣٣مھرداد بھار، از اسطورە تا تاریخ، نشر چشم، چاپ سوم، تھران - ١٣٤

١٣٨١

٢٣٧

٢٣٨

مھرداد بھار، پژوهشی در اساطیر ایران، نشر آگ، چاپ هشتم، - ١٣٥ ١٣٨٩تھران

، مھرداد بھار، جستاری در فرهنگ ایران، نشر اسطورە، چاپ دوم - ١٣٦ ١٣٨٦تھران

مھرداد بھار و سیروس شمیسا، نگاهی ب تاریخ اساطیر ایران، - ١٣٧ ١٣٨٨نشر علم، چاپ اول، تھران

مھشید میرفخرایی، روایت پھلوی(متن پھلوی)، پژوهشگاە علوم - ١٣٨ ١٣٩٠انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، تھران

نسانی و مھشید میرفخرایی، هادخت نسک، پژوهشگاە علوم ا - ١٣٩ ١٣٧١مطالعات فرهنگی، چاپ اول، تھران

دوست، رویکردهای علمی ب اسطورەشناسی، مھوش واحد - ١٤٠ ١٣٨٩انتشارات سروش، چاپ دوم، تھران

الیادە، اسطورە بازگشت جاودان، ترجم بھمن سرکاراتی، میرچا - ١٤١ ١٣٩٠انتشارات طھوری، چاپ سوم، تھران

ازهای اسطورە، ترجم جالل ستاری، الیادە، چشم اند میرچا - ١٤٢ ١٣٨٦انتشارات توس، چاپ دوم

١٤٣ - ن. ک. ساندرز، بھشت و دوزخ در اساطیر بین النھرین، ترجم ١٣٨٧ابوالقاسم اسماعیل پور، نشر کاروان، چاپ سوم، تھران

نجف دریابندری، افسانی اسطورە، نشر کارنام، چاپ اول، تھران - ١٤٤١٣٨٠

ونو هنینگ، زرتشت، سیاستمدار یا جادوگر، ترجم کامران والتر بر - ١٤٥ ١٣٩٠فانی، انتشارات معین، چاپ چھارم، تھران

ورونیکا ایونس، اساطیر مصر، ترجم باجالن فرخی، انتشارات - ١٤٦ ١٣٨٥اساطیر، چاپ دوم، تھران

ورونیکــا ایــونس، اســاطیر هنــد، تــرجم بــاجالن فرخــی، انتشــارات -١٤٧ ١٣٨١وم، تھران اساطیر، چاپ د

٢٣٨

٢٣٩

ویل دورانت، تاریخ تمدن (مشرق زمین گاهوارە تمدن)، مترجمن - ١٤٨احمد آرام و ع. پاشایی و...، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ

١٣٨٧سیزدهم، تھران ١٣٨٤هاشم رضی، آیین مغان، انتشارات سخن، چاپ دوم، تھران - ١٤٩ ١٣٩١هشتم، تھران هاشم رضی، اوستا، انتشارات بھجت، چاپ - ١٥٠هانس رایشلت، رەیافتی ب گاهان زرتشت و متن های نواوستایی، - ١٥١

١٣٨١گزارش جلیل دوستخواە، انتشارات ققنوس، چاپ دوم، تھران هریت کرافورد، سومر و سومریان، ترجم زهرا باستی، نشر - ١٥٢

١٣٨٧سمت، چاپ اول، تھران ترجم رقی بھزادی، نشر هلموت همباخ، میترا در هندوستان، - ١٥٣

١٣٨٨پژوهندە، چاپ اول، تھران همــایون فــرخ، ســھم ایرانیــان در پیــدایش و آفــرینش خــط در جھــان، -١٥٤

١٣٨٤انتشارات اساطیر، چاپ اول، تھران هنریک سامئل نیبرگ، دینھای ایران باستان، ترجم دکتر سیف - ١٥٥

١٣٥٩تھران الدین نجم آبادی، مرکز مطالع فرهنگھا، چاپ اول،(دکتر)، یادگار زریران(متن پھلوی، ترجم و یحیی ماهیار نوابی - ١٥٦

١٣٨٧تصحیح)، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، تھران ف ارانسکی، زبانھای ایرانی، ترجم د. علی اشرف صادقی، یوس - ١٥٧

١٣٨٦انتشارات سخن، چاپ دوم، تھران گۆڤار -ب، سال ١٨و١٧ھار، مجل وحید، شمارەخط و زبان پھلوی، محمدتقی ب - ١٥٨

١٣١٤ روحانیان بزرگ عصر ساسانی، عالءالدین آذری، بررسیھای - ١٥٩

١٣٥٧، سال نھم ٤تاریخی، شمارەروح زندە کیست؟، امیدبھبھانی(دکتر)، مجل مطالعات ایرانی، - ١٦٠

١٣٨٢، سال٤شمارە

٢٣٩

٢٤٠

، زبان دری یا فارسی یا تاجیکی، مجید یکتایی، مجل وحید - ١٦١ ١٣٤٥، سال٥٦شمارە

زبان فارسی و هویت ملی، محمدجان شکوری، مجل ایران شناخت، - ١٦٢ ١٣٧٦، سال ٦شمارە

، سال ٤زادبوم زرتشت، ج. جی مدی، بررسیھای تاریخی، شمارە - ١٦٣ ١٣٥٨دهم

همبستگی زبان فارسی و تاجیکی، جالل متینی، مجل ایرانشناسی، - ١٦٤ ١٣٨١، سال ٥٤شمارە

گ:فرهن -ججلـد)، نشـر بلـخ، چـاپ ٤احسان بھرامی، فرهنگ واژەهـای اوسـتایی( -١٦٥

١٣٦٩نخست، تھران بھرام فروشی (دکتر)، فرهنگ پھلوی، انتشـارات بنیـاد فرهنـگ ایـران، -١٦٦

١٣٤٦چاپ اول، تھران بھرام فروشی (دکتر)، فرهنگ فارسی ب پھلـوی، موسسـ انتشـارات -١٦٧

١٣٨٨، تھران، تھران دانشگاە تھران، چاپ چھارم١٦٨- رقی جیمز هال، فرهنگ نگارای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجم

١٣٨٧بھزادی، فرهنگ معاصر، چاپ سوم ــای باســتانی -١٦٩ ــام موضــوعی زبانھ ــدی، واژەن ــاغ بی حســن رضــایی ب

١٣٩٠جلد)، فرهنگستان زبان فارسی، چاپ اول ٢ایران( ١٣٦٣ن سپھر، چاپ اول، تھران حسن عمید، فرهنگ عمید، چاپخا -١٧٠دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک پھلوی، ترجم مھشید میرفخرایـی، -١٧١

١٣٩٠پژوهشگاە علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ پنجم، تھران عبدالحسین نوشین، واژەنامک، انتشـارات معـین، چـاپ سـوم، تھـران -١٧٢

١٣٨٩ م رضــی، انتشــارات فروهــر، جلــدی)، هاشــ ٣( فرهنــگ نامھــای اوســتا -١٧٣

١٣٤٦چاپ اول، تھران

٢٤٠

٢٤١

ـــزادی، -١٧٤ ـــی بھ ـــگ اســـاطیر شـــرق باســـتان، رق ـــک، فرهن ـــدولین لی گون ١٣٨٩انتشارات طھوری، چاپ دوم، تھران

کتبی ئلکترۆنی: - دخنجی، پیدایش ایرانحسین امیر -١٧٥

http://irantarikh.com/tarikh/irantarikh1.pdf

سرچاوە ب زمانی ئینگلیزی: - چوارەم کتب: -أ

176- A. V. W. Jackson, Avesta Grammar And Reader, Part I, Stuttgart,

1892.

177- A. V. W. Jackson, Language of Avesta, Part I, Columbia Coleg,

Stuttgart 1892.

178- A. V. William Jackson, Zoroaster The prophet of Ancient Iran,

Columbia University Press, NewYork 1899.

179- A. V. Williams, The Pahlavi Rivayat, Accompanying The

Dadestan I Denig, The Royal Donish Acaemy, 1990.

180- Arthur. Henry Bleeck, Avesta, Hertford, Printed for Muncherjee

Hormusjee Cama, By Stephen Austin 1864.

181- B. G. Anklesaria, The Pahlavi Rivayat of Athurfranbag And Franbag-sros,

Part I, Bombay 1969.

182- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard III, Part 1, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, Bombay 1883.

183- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard III, Part 2, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, Bombay 1894.

٢٤١

٢٤٢

184- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard III, Part 3, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, Bombay 1897.

185- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard VI, Part 1, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, London 1910.

186- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard VI, Part 2, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, London 1911.

187- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard VII, Part 1,

Published Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai

Translation Fund, London 1912.

188- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard VIII, Part 1,

Published Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai

Translation Fund, London 1916.

189- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard VIII, Part 2,

Published Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai

Translation Fund, London 1917.

190- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard IX, Part 1, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, Bombay 1922.

191- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard IX, Part 2, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, Bombay 1926.

192- Darab Dastur Peshotan Sanjana, The Dinkard IX, Part 3, Published

Under The Patronage of The Sir Jamsshidji Jijibhai Translation

Fund, Bombay 1928.

٢٤٢

٢٤٣

193- Dhanjishah Meherjibhai MADAN, The Complete Text of the

Pahlavi Dinkard, Part I, Published By The Society For The

Promotion of Resarches into The Zoroastrian Religion, (books III-

V), Bombay 1911

194- Dhanjishah Meherjibhai MADAN, The Complete Text of the

Pahlavi Dinkard, Part II, Published By The Society For The

Promotion of Resarches into The Zoroastrian Religion (books VI-

IX), Bombay 1911.

195- E. W. West, Pahlavi Texts, Part I, Oxford University 1860.

196- E. W. West, Pahlavi Texts, Part III, Oxford University 1885.

197- E. W. West, Pahlavi Texts, Part IV , Oxford University 1892.

198- E. W. West, Pahlavi Texts, Part V, Oxford University 1897.

199- Fereydun Vahman, Arda Wiraz Namag, The Iranian Divina

Commedia, Corzon Press, London 1986.

200- H. S. Nyberg, A Manual of Pahlavi, Part2, Printed in Germany

1974.

201- Helmut Humbach, The Heritage of ZarathuStra, Translated By

Pallan Ichaporia, Heidelberg 1994.

202- J. H. Moulton, Early Religious Poetry of Persia Cambridge: At

The University press 1911.

203- James Darmester, The Zand-Avesta, Part I, Oxford University

Press, 1880.

204- James Darmester, The Zand-Avesta, Part II, Oxford University

Press, 1882.

205- James Darmester,The Zand-Avesta, Part III, Oxford University

Press, 1887.

206- Karl. F. Geldner, Avesta, Part I , Stuttgart, 1886

٢٤٣

٢٤٤

207- Karl. F. Geldner Avesta, Part II, Stuttgart, 1889

208- Karl. F. Geldner, Avesta, Part III, Stuttgart, 1896

209- Kenneth. S. L. Guthrie, The Hymnes of zoroastar, The Platonist

Press, Teocalli, Yankers N. Y, U. S. A 1914.

210- Lawrence. H. Mills, The Gathas of Zarathushtra Oxford

University Press (American branch), New York 1900.

211- Mary Boyce, Zoroastrians, Their Religius, published by

Roucledge, First published , London 1979.

212- Shaul Shaked, The Wisdom of the Sasanian Sages, (Denkard VI),

By Athurpat-I Emetan, Published by Westview Press, U. S. A

1979.

فرهنگ -ب213- D. N. Mackenzie, Aconcise Pahlavi Dictionary, Oxford University

Press, London 1971.

214- Kavasji Edalji Kanga, English-avesta Dictionary, Fellow Of The

University Of Bombay, Bombay 1909.

پنجم: دەسنووس:)، یشت، ڤیسپرتو، ڤی دەئوەدات، ٢٦٢٨٨( دەسنووسی اوستا - ٢١٥

مۆزەخانی ئاستانی قودسی رەزەوی مشھد. راز.)، خورتگ ئاڤستا، زانکۆی شی١دەسنووسی (ج - ٢١٦)، ریوایتی پهلوی، دادستنی دینیگ، نامکانی ٧دەسنووسی (د - ٢١٧

منوچیھر و بژاردەکانی زادیسپرم، زانکۆی شیراز.)، دەقی ئاڤستایی و پهلوی س رۆژەی ٣٥دەسنووسی (م او - ٢١٨

ک و ڤیسپرتو، زانکۆی شیراز.وبچو ایران.) زەندی وەهمن یسن، بنیاد فرهنگ DHدەسنووسی ( - ٢١٩ )، بنداهش، زانکۆی شیراز.MS. TD2دەسنووسی ( - ٢٢٠

٢٤٤

٢٤٥

پست

کیشپ .............................................................................................................. کشی یم ................................ب....................................... متکوەری ی ....................................................................... فسانئ فسانی ئناسمک و پچ............................................................................. فسانجۆرەکانی ئ........................................................................................... ی کوردیفسانئ............................................................................................. فسانژوو و ئوان میوەندی نپ................................................................. ییفسانجوگرافیای ئ..................................................................................... یی کوردفسانژووی ئم .................................................................... ئایینی کورد................................................................................................. ئایینی زەرڤانی ............................................................................................... ئایینی میترایی................................................................................................. ئایینی زەردەشتی.............................................................................................. ئایینی ئیزەدی................................................................................................. ویئایینی مان..............................................................................................

..................................................................توەری دووەم ەشت زەرد ردەمی زەردەشتد و سز........................................................................

ئاڤستا ستاناسیژووی ئاڤم.................................................................................... ستاربردەی ئاڤس..................................................................................... ستایی زمانتی ئاڤو خ............................................................................. ستاکانی ئاڤشب........................................................................................

٢٤٥

٢٤٦

ی خراپی لە ئایی زەردەشتیدا ی چاکی و ه ................................................................... ه

کاننتسپشمزدا و ئهورامئ........................................................... دەق پهلوییکان ویهلتی پزمان و خ ................................................................................... کانوییهلپ دەق......................................................................................... شی دووەمب .......................................................................

.....................................................................توەری یکم فراندنی ئفسانئ ........................................................................................ ی کوردیفسانئ فراندن لدا ئ................................................................ ی تۆفانفسانئ......................................................................................... ری رزگارکفسانئ..................................................................................

................................................................... توەری دووەم ی مردن و کۆتایی جیھانفسانئ.......................................................... ی کوردیدافسانئ مردن و کۆتایی جیھان ل ............................................ ی کوردیدافسانئ شت و دۆزەخ لهب ................................................. شتی رۆحی کوردیدا گفسانئ (میعراج) ل ...................................... نجامئ ........................................................................................................ رچاوەکانس ..................................................................................................

@ @

٢٤٦