ДЭЛХИЙН БАНК БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ НИДЕРЛАНД ЭНВАЙРОН

ЯАМ УЛСЫН ЗАСГИЙН ХХК ГАЗАР

БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ЖИЖИГ ТӨСӨЛ БОЛОВСРУУЛАХ

ГАРЫН АВЛАГА

Байгаль орчны Төрийн бус байгууллагынхан болон ард иргэдэд зориулав

УЛААНБААТАР 2006

2

Агуулга

ТӨСӨЛ ГЭЖ ЮҮ БОЛОХ ....................................................................................5 Төслийн төрлүүд......................................................................................................... 6 Төслийн цар хүрээ...................................................................................................... 7 Байгаль орчны төслүүд............................................................................................. 8 Байгаль орчны асуудлууд ........................................................................................ 9

ТӨСӨЛ БОЛОВСРУУЛАХ ТУХАЙ ....................................................................11 Төслийн шинэ санаа олж авах эх сурвалж ....................................................... 12 Төслийн хувилбар, шийдлүүд ............................................................................... 14 Төслийн шинэ санааг урьдчилан үнэлэх нь....................................................... 16 Төслийн санааг сэдэх, боловсруулахад шаардагдах ур чадвар .................. 18

ТӨСЛИЙН САЙН САНАЛ ЮУНААС БҮРДЭХ ВЭ ............................................18 Төслийн саналын хураангуй .................................................................................. 19 Төслийн хэрэгцээ ба шаардлага .......................................................................... 19 Зорилго, зорилтыг тодорхойлох ........................................................................... 22 Төслөөс гарах үр дүн ............................................................................................... 25 Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө ............................................................................... 26 Бусад санаачлага, бодлого хөтөлбөр, төслүүдтэй уялдсан байдал ........... 28 Цаашдын стратеги ба тогтвортой ажиллах чадавхи ....................................... 30 Үнэлгээ, дүгнэлт, тайлан ........................................................................................ 32 Төсөв ........................................................................................................................... 34 Нэмэлт материал ..................................................................................................... 39

ТӨСӨЛД ОЛОН НИЙТИЙН ОРОЛЦООГ ХАНГАХ ..........................................39 ТӨСЛИЙН МӨЧЛӨГ ..........................................................................................41 Төслийн мөчлөгийн үе шатууд .............................................................................. 42 Төслийг тодорхойлох............................................................................................... 42 Төслийн санал бэлтгэх............................................................................................ 43 Төслийн үнэлгээ, шалгаруулалт ........................................................................... 43 Санхүүжилт ................................................................................................................ 45 Хэрэгжүүлэлт ба мониторинг................................................................................. 45 Дүгнэх, тайлагнах ..................................................................................................... 45

ТӨСЛИЙГ САНХҮҮЖҮҮЛЭХ ХЭЛБЭР, ЭХ ҮҮСВЭР ........................................46

3

ОРШИЛ Байгаль орчныг хамгаалах суурь хуулинд байгаль орчныг хамгаалах ажилд орон нутгийн ард иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, иргэдийн хүчээр байгаль орчныг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг явуулах хууль эрх зүйн таатай орчныг 2005 оны 12 сард орсон нэмэлт өөрчлөлтөөр бий болгосон билээ. Энэхүү өөрчлөлт нь дэлхий нийтэд бий болсон байгаль орчныг иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагуудын идэвхитэй оролцооны туслалцаатайгаар зүй зохистой ашиглах хамгаалах хандлага болон Монгол оронд сүүлийн жилүүдэд хүний үйл ажиллагааны нөлөөллөөс шалтгаалан гол горхи нуур цөөрөм ширгэж, малын бэлчээр талхдаж хомдсон, ой, ангийн үлэмж баялаг сүйтгэгдсний улмаас нутгийн ард иргэдийн нутаг ус, байгаль орчноо хамгаалах ухамсар сэргэж, иргэдийн үүсвэр санаачлага, хөдөлгөөн бий болж байгаа өнөөгийн цаг үеийн хэрэгцээ шаардлагатай нийцсэн хууль эрхзүйн орчин болж байна. Мөн үүний зэрэгцээ Монгол улсын Засгийн газар, ард түмний хэрэгцээ шаардлагын дагуу олон улсын хөгжлийн туслалцааны болон нийгмийн, байгаль орчны олон байгууллага сангууд үйл ажиллагаагаа явуулж, байгаль орчныг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, нөхөн сэргээх талаар иргэд, ТББ-иудын дунд тэтгэлгийн төслийн уралдааныг зарлан орон нутагт төслүүдийг хэрэгжүүлж байгаа билээ. Тэтгэлгийн жижиг төслийг хэрэгжүүлэх гол зорилго нь орон нутгийнхаа байгалийн нөөцийг хямгатай, өөртөө бөгөөд өрөөлд үр ашигтай, хойч үедээ хүртээлтэйгээр зарцуулах, байгалийн өөрөө нөхөн сэргэх чадавхи болон тэнцвэрт байдлыг хадгалах, байгальд ээлтэй бодлого, арга ажиллагаа, технологи шийдлийг түгээн дэлгэрүүлэх чиглэлээр иргэд, ТББ-иуд, ААН-ийн санаа санаачлага, бодит үйл ажиллагааг дэмжихэд чиглэсэн ба бэлэнчлэх сэтгэлгээг хөхиүлэх бус харин иргэдэд бие даасан үйл ажиллагаа явуулахад дутагдаж буй мэдлэг, арга техник, нарийн мэргэжлийн зөвлөгөө, нөхцлийг хангаж өгөхөд оршиж байгаа юм. Улс орон хөгжихийн хэрээр засгийн газар, орон нутгийн засаг захиргаа, ААН-д, хувь хүн байгаль орчны чиглэлээр төсөл хэрэгжүүлэх санхүүжилтийн эх үүсвэрийг гаргах боломж бодитой болж эхэлж байна. Нөгөө талаар байгаль орчныг хамгаалах санхүүжилтийн эх үүсвэр боломж нэмэгдэхийн хамт иргэд, ТББ-иудын дунд бодитой зөв зорилго, сайн үр дүн бүхий төсөл боловсруулах, хэрэгжүүлэх чадавхийг бий болгох хэрэгцээ шаардлага нэгэнт тулгараад байна. Хэрэв та байгаль орчны төсөл боловсруулахаар санаа шулуудсан бол дараах асуудалд анхаарлаа хандуулна уу: 1. Та төрийн бус байгууллагыг төлөөлж байвал. ТББ бол ашгийн бус

нийгмийн төлөө ажилладаг ба тухайн байгууллагын зорилго, үйл ажиллагаатай нийцсэн чиглэлээр төсөл хэрэгжүүлэх гэж санал бичиж

4

байгаа тул сэтгэлгээ, хандлага нь “нийгэмд нэн тэргүүнд шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа асуудлыг хамгийн үр ашигтай аргаар, хамгийн бодитой бага зардлаар, хамгийн үр өгөөжтэй үр дүнд хүрэх“ гэсэн байх ёстой. Ийм сэтгэлгээгээр төсөл санаачлагч та төсөл боловсруулах асуудалд хандаж ажиллавал амжилтанд хүрэхэд ойрхон байна.

2. Та иргэн хувь хүн эсвэл хувийн компаныг төлөөлж байвал тэтгэлгийн төслийг ихэвчлэн нийгмийн гишүүдийн олонхын ашиг тусын тулд, та биднийг хүрээлэн байгаа байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хадгалахын тулд зарлан сонгож хэрэгжүүлдэг бөгөөд нийгмийн, байгаль орчны эрх ашгийг тухайн хувь хүн, компаны эрх ашгаас дээгүүр авч үздэг гэдгийг ухамсарлан төслийн саналаа боловсруулбал та төсөл хийхэд зарсан цаг хугацаа, хүч хөрөнгө тань эргээд таньд үр өгөөжөө өгөх болно.

Төслийн саналд тавьсан шаардлагын дагуу ирүүлсэн түгээмэл алдаа бүхий сургамжийн жишээг сүүлийн 2-3 жилд орон нутгаас ирүүлсэн төслийн саналаас иш татан хайрцагт хийсэн бөгөөд зөвхөн аймаг, сум, байгууллагын нэрийг сольж агуулгыг хэвээр үлдээн энэ гарын авлагад ашиглалаа. Төслийн гарын авлагыг бичихдээ техникийн нарийн хэллэг, гадаад үгийг ашиглахаас зайлсхийж, орчиндоо тулгарсан бэрхшээл, хүндрэлийг төслийн хэмжээнд шийдвэрлэх гэж анхлан зорисон хэнд ч гэсэн ойлгомжтой болгож, зорисон хэрэгт нь тус болох болов уу гэсэн зорилго тавьсан учир зарим нуршуу байвал хүлцэл өчье. Энэхүү гарын авлагыг Дэлхийн банкны дэргэдэх Байгаль орчны шинэчлэлийн Нидерланд-Монголын Итгэлийн сангийн санхүүжилтээр БОЯ, Нээлттэй нийгэм форумын хамтран хэрэгжүүлсэн жижиг төслийн хөтөлбөрийн санхүүжүүлэлтээр бэлтгэсэн ба гарын авлагыг боловсруулахад бүх талын туслалцаа дэмжлэг үзүүлсэн Байгаль орчны дэд сайд, төслийн үндэсний захирал Б. Энхмандах, Гадаад хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга Г. Энхээ, ННФ-ын гүйцэтгэх захирал П. Эрдэнэжаргал, санхүү эрхэлсэн захирал Д. Жавхлан, санхүүгийн менежер Д. Аюуш нарт талархалаа илэрхийлье. Байгаль орчны жижиг төсөл боловсруулах энэ гарын авлагыг сайжруулах, засах, нэмэх талаар та бүхэн өөрийн санал хүсэлтээ зохиогчдод дараах хаягаар ирүүлбэл бид их талархалтай хүлээн авах болно. Зохиогчид: Н. Эрдэнэсайхан

Б. Түмэнжаргал Х. Түвдэндорж Э. Батмөнх

Байгаль орчны зөвлөх Энвайрон ХХК Засгийн газрын III байр, өрөө 123, Бага тойруу -44, Улаанбаатар -11, Ажлын утас: 311938, 9191-0331 Цахим шуудан: erdene@environ.mn

info@environ.mn; www.environ.mn

5

Жишээ: Монгол орны хүн ам шигүү суудаг, хот суурин ихтэй, газар тариалангийн төв бүсээр урсдаг Сэлэнгэ мөрний усны чанарыг сайжруулах хөтөлбөр хэрэгжиж эхэллээ гэвэл тухайн хөтөлбөрийн хүрээнд хот суурин газраас гарч буй бохир усыг цэвэршүүлэн дахин ашиглах шийдэл гаргах төсөл, хаягдал усыг дахин ашиглах дэд бүтэц (ус цэвэршүүлэх станц, бохир цэвэр усны хоолой, усны бохирдлын хяналтын лаборитори гэх мэт) байгуулах төслүүд, холбогдох боловсон хүчнийг бэлтгэх, сургах төслүүд, олон нийтэд энэ хөтөлбөрийн үйл ажиллагааг таниулах сурталчилгааны төсөл, цэвэр усыг гамнах, эдийн засгийн хэмнэлттэй ашиглах дадал, технологид олон түмнийг сургах гэх мэт олон төсөл байж болно

ТӨСӨЛ ГЭЖ ЮҮ БОЛОХ Төсөл гэдэг үг монголчуудын амьдрал ахуйд 1990 –д оноос хойш хүчтэй түрэн орж ирж түгээмэл хэрэглэгдэх боллоо. Төсөл нь аливаа нэгэн зүйлийг хийх арга хэрэгсэл буюу өмнөө тавьсан зорилгод хүрэх арга зам гэж тодорхойлж болох юм. Илүү тодорхой авч үзвэл төсөл нь тодорхой нэг цэгээс, тодорхой орчинд, хөрөнгө, хүн хүчний тогтоосон нөөцтэйгээр урьдчилан тодорхойлсон зорилгод хүрэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа бөгөөд тавьсан зорилгодоо төлөвлөсөн цаг хугацаанд хүрснээр төслийн үйл ажиллагаа амжилттай дуусгавар болно. Төсөл дангаараа бие даасан байж болох ба эсвэл хоорондоо гарах үр дүн эсвэл үйл ажиллагаагаараа уялдсан хэд хэдэн төслөөс бүрдсэн байж болох бөгөөд нэг хөтөлбөрийг бүрдүүлсэн байж болох юм. Төсөл нь нэг том зорилго бүхий хоорондоо уялдаа холбоотой зорилтуудаас бүрддэг. Зорилт бүр нь бие даасан тодорхой үйл ажиллагаанаас бүрдсэн байдаг. Дээр жишээ татсан Сэлэнгэ мөрний усны чанарыг сайжруулах хөтөлбөрийн хүрээнд хөтөлбөр, төсөл, зорилго, зорилт, үйл ажиллагаа хоорондын харилцан уялдааг тайлбарлая.

6

Төслийн төрлүүд Барилга байгууламжийн барих эсвэл үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж худалдан авах төсөл байх бөгөөд ийм төслийг хөрөнгө оруулалтын төсөл гэдэг. Ийм төрлийн төслийг эхлэхэд үлэмж хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаарддаг ба үргэлжлэх хугацаа нь олон жил байдаг. Том хэмжээний усан цахилгаан станц, ус цэвэршүүлэх байгууламж гэх мэт

Сэлэнгэ мөрний усны чанарыг сайжруулах хөтөлбөр

Сүхбаатар хотын бохир усны цэвэрлэх байгууламжийг барих төсөл

Цэвэрлэх усны байгууламжийг байгуулах газрыг сонгон авах зорилт

(Төслийн гол зорилго нь цэвэрлэх байгууламжийг байгуулах, боловсон хүчнийг сурган ажиллуулах бөгөөд үүний доор олон

зорилтуудын нэг нь газар сонгон авах зорилт юм)

Сүхбаатар хотыг хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөггөөний дагуу, цэвэрлэх байгууламж барих боломжтой газруудын хувилбарыг гаргах үйл

ажиллагаа

7

Эдгээр хөрөнгө оруулалтын төслүүд дотроо мөн буцалтгүй тусламжийн зээлийн гэж ангилагддаг. Байгаль орчны салбарт буцалтгүй тусламжийн хөрөнгө оруулалтын төслүүд цөөн хэрэгжсэн бөгөөд Улаанбаатар хотын орчимд хүчтэй аадар бороо орох, үерлэхээс сэргийлж хотын оршин суугчдад шуурхай мэдээлэх мэдээллийн тогтолцоог бий болгох, мөн нисэх онгоцны буух хөөрөх үеийн аюулгүй байдлыг найдвартай хангах зорилгоор Морин ууланд дээр орчин үеийн радарын станц байгуулах төсөл Япон улсын засгийн газраас буцалтгүй тусламжаар 1995-2006? онуудад хэрэгжүүлсэн. Зарим төсөл удирдлага зохион байгуулалт, сургалтын гэх мэт төслүүд байдаг. Ийм төслүүд зарим нь урт хугацаанд их хэмжээний хөрөнгө шаардах боловч үл хөдлөх хөрөнгө бий болгодоггүй. Жишээ нь Дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргааг бэхжүүлэх, байгаль орчны мэдээлэл сурталчилгааг сайжруулах, Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах шаталт сайтай гэрийн зуух гэх мэт Мөн зарим төсөл өөрийн бий болгож буй бүтээгдэхүүнээ худалдах, эсвэл үйлчилгээний хөлс авч цаашид өөрийн орлоготой болдог. Ийм төрлийн төслийг орлого бий болгох төсөл гэдэг. Жишээлбэл, бид бүхний сайн мэдэх Хөгжлийн Алтан Сан буюу ХАС банк анх 1990 -д оноос тухайн үед ард түмэнд нэн хэрэгцээтэй бичил зээлийг олгох үйлчилгээг бий болгох зорилгоор НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн техник, санхүүгийн дэмжлэгээр төслөөс гараагаа эхэлсэн бөгөөд одоо банк санхүүгийн зах зээл дээр өөрийн байр суурьтай бие даасан арилжааны том банкны нэг болсон. Ийм төслүүдийг ихэвчлэн зээлийн хэлбэрээр санхүүжүүлдэг бөгөөд, арилжааны банкнаас зээл авч ашигладаг хүмүүс үүнийг сайн ойлгодог. Төслийн цар хүрээ Төслүүд нь санхүүжилт, бүтэц зохион байгуулалт, техникийн талаасаа цар хүрээгээрээ хоорондоо эрс ялгаатай байдаг. Нэг туйл нь гэвэл төсөл нь олон үндэстний, хил дамнасан ба зээл тусламжийг олон талын санхүүжүүлэгч нар олгодог бөгөөд олон улсын санхүүгийн байгууллага санхүүжүүлдэг. Монгол орны Говийн бүс нутагт хэрэгжсэн Зүүн хойд Азийн элс, шороон шуургыг бууруулах төслийг жишээ авч болох бөгөөд БНХАУ, Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагааг явуулж, Япон улсын Засгийн газрын санхүүжилт, Азийн хөгжлийн банкны техникийн туслалцааны доор хэрэгжсэн. Нөгөө туйл нь гэвэл төсөл бага цар хүрээнийх байх бөгөөд тодорхой орон нутагт аливаа нэгэн байгууллага, иргэн хэрэгжүүлж буй 1- 12 сарын хугацаатай 50 хүртэл сая төгрөгийн төсөл юм. Энэ гарын авлага энэ төрлийн төслийг боловсруулахад туслах зорилгоор бичигдсэн бөгөөд ийм

8

төслүүдийг тэтгэлгийн жижиг төсөл гэж нэрлэдэг. Ийм төслийн жишээг дурьдвал Нидерландын засгийн газрын санхүүжилтээр Байгалийн нөөц, судалгааны хүрээлэн гэдэг төрийн бус байгууллага (ТББ) Говь цөлийн бүсэд ховор ашигтай ургамлыг тарьж ургуулахад орон нутгийн иргэдийг сургах сургалтын төсөл хэрэгжүүлсэн бөгөөд 2.5 сарын хугацаанд 6,000 америк долларын санхүүжилтээр Дорноговь аймгийн Сайншанд, Замын-Үүд, Говьсүмбэр аймгийн Чойр, Говь-Алтай аймгийн Гуулин зэрэг газруудын мод, жимсний мод, ургамал тарих сонирхолтой орон нутгийн иргэдэд сургалтуудыг зохион явуулжээ. Төслийн үр дүнд сургалтанд хамрагдсан олон иргэд жимс жимсгэний мод, ховор ашигтай эмийн ургамлыг гэрийн нөхцөлд тарьж, үр ашгийг хүртэх, орчноо эрүүлжүүлэх эхлэлийг тавиад байна. Байгаль орчны төслүүд Байгаль орчин гэдэг маш өргөн утгатай амьд байгалийн тухай ерөнхий ухагдахуун бөгөөд ихэнх хүмүүс явцуу утгаар ойлгодог. Бидний урьд дурьдсан бүх төрлийн төслүүдийн дийлэнх байгаль орчинд үзүүлэх ямар нэгэн нөлөө, үр дагавартай байдаг. Эдгээр нөлөө нь эерэг сөрөг аль нь ч байж болох учир аливаа нэгэн төслийг хэрэгжүүлэхэд тухайн орон нутгийн удирдлага гарч болзошгүй нөлөөллийг төслөөс гарах үр дүнтэй харьцуулан сайн цэгнэн үзэж байж төслийг хэрэгжүүлэх эсэх шийдийг гаргах ёстой. Жишээлбэл, нэгэн сумын малын зонхилох бэлчээр бүхий газар нутагт алт олджээ гэхэд алт олборлох төслөө хэрэгжүүлэх үү эсвэл малчдын бэлчээрийг хадгалж үлдэх үү гэдгийг үүдэн гарах эерэг сөрөг нөлөөлүүдийг нарийн мэргэжлийн хүмүүсээр судалгаа хийлгэсний үндсэн дээр нутгийн удирдлага, малчидтайгаа зөвлөлдөж шийдвэр гаргах нь зөв юм. Төслүүдийг хооронд нь дараах байдлаар ялгааг сайн мэдэж байх нь зохистой:

• Байгаль орчны зорилго бүхий төсөл • Байгаль орчныг хамгаалах зорилгогүй байхгүй ч үйл ажиллагаа нь

байгаль орчинд шууд нөлөөтэй эсвэл дам нөлөө үзүүлэх төсөл Байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах, байгаль орчныг хамгаалахтай холбогдсон төслүүдийг дараах 4 ангилалд ерөнхийд нь хувааж болох юм. Үүнд:

1. Эдийн засгийн үйл ажиллагаа нь байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөтэй төслүүд Жишээ нь эрчим хүч боловсруулах (цахилгаан станц), хий газрын тос олборлох, барилга байгуулаж барих тээвэр гэх мэт

9

2. Байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хадгалах, ан амьтан хамгаалах, хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, Ийм төрлийн төслүүдийг олон улсад “ногоон” төсөл хэмээдэг Жишээ: Дархан цаазат газар байгуулах, усны бохирдлыг бууруулах, агаарын бохирдлын түвшнийг хянах, элсний нүүдлийг зогсоох гэх мэт

3. Дээрхи хоёрыг хослуулсан бөгөөд үйл ажиллагаа нь эдийн засгийн хувьд ашигтай, байгаль орчныг хамгаалах, нөөцийг зүй зохистой, гамтай ашиглах үр өгөөжтэй төсөл байдаг. Ийм төслүүдийг “давхар ашигтай” төсөл гэдэг Жишээ: Хотын нийтийн тээврийн хэрэгсэлд бензин бага зарцуулдаг, хорт утаа бага ялгаруулдаг хөдөлгүүр бүхий автобус нийлүүлэх (бензин бага зарцуулах нь хязгаармал нөөцтэй газрын тосыг хэмнэлттэй зарцуулах болон бензин худалдан авах мөнгөө хэмнэх, цаашилбал хотын тээврийн хэрэгслээс агаарт ялгарах хорт хий багасах давхар ашигтай), зохион бүтээх, хатуу хог хаядлыг дахин боловсруулах технологи бүтээх, хаягдал хуванцар савыг хайлуулан хашааны шонг үйлдвэрлэх (модны хэрэглээг бууруулж, хатуу хог хаягдлыг багасгах, орчныг цэвэршүүлэх давхар ашигтай) гэх мэт

4. Судалгааны төслүүд. Судалгааны үр дүнд байгаль орчин, хүний амьжиргаанд нэмэр, нөлөөтэй технологи, зохистой хэвшил бий болох Жишээ: сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийн судалгаа, гэр хороололд ихээр хуримтлагдсан үнсийг барилгын материалд ашиглах боломжийн судалгаа гэх мэт Байгаль орчны төслүүд гол төлөв байгаль орчны тулгамдсан асуудал, сэдвийг хөндсөн, боломжит шийдлийг эрэлхийлсэн байдаг.

Байгаль орчны асуудлууд

Байгаль орчны бүх асуудлыг энд багтаах зорилго энэ гарын авлагад тавиагүй бөгөөд харин монгол оронд болон даян дэлхийн хэмжээнд тулгамдсан зарим асуудлын жагсаалтыг уншигч танд санаа өгөхийн тулд бичлээ. Агаар Агаарын бохирдол Даян дэлхийн дулаарал Хүлэмжийн хийн үзэгдэл Озоны цоорхой Уур амьсгалын өөрчлөлт Ус

10

Усны бохирдол Ундны усны хомсдол Гол мөрөн, нуур ширгэх Ус цэвэрлэх байгууламж Хөрс Хөрсний бохирдол Хөрсний элэгдэл Цөлжилт Бэлчээрийн талхагдал Газрын доройтол Ой Ой устал Ойн нөөцийн хомсдол Ой хээрийн түймэр Ойн хортон шавж, өвчин Амьтан Биологийн төрөл зүйлийн хомсдол Ховор нэн ховордсон амьтдыг хамгаалах Ан амьтны нутагшлыг хамгаалах Хот суурин газар Хатуу хог хаягдал Хог хаягдлыг дахин боловсруулах Химийн хортой, аюултай бодисууд Уул уурхай Уул уурхайн зохисгүй ашиглалт Нөхөн сэргээлт Нөлөөлөх байдлын үнэлгээ Хариуцлагатай уул уурхай Мөнгөн ус Циани Эрчим хүч Эрчим хүчний алдагдал

Дулааны алдагдал Сэргээгдэх эрчим хүч

11

Нар, салхины эрчим хүч Эрчим хүчний, цахилгааны, дулааны хэмнэлт Мэдээлэл, сурталчилгаа Экологийн боловсрол Байгаль орчны мэдээлэл сурталчилгаа Экологийн хүмүүжил

ТӨСӨЛ БОЛОВСРУУЛАХ ТУХАЙ

Энэ бүлэгт ач холбогдол ихтэй, оновчтой төсөл хэрхэн боловсруулах талаар авч үзнэ. Төслийг боловсруулах ажлыг хаанаас, юунаас эхлэх, мөн төслийн шинэ санааг яаж, хаанаас олж авах, төслийн санаа үнэхээр шаардлагатай эсэх, асуудлын шийдэл нь оновчтой эсэх, төсөл боловсруулахадямар чадавхи шаардагдах зэрэг мэдээллүүдийг эндээс авах болно. Төслийг боловсруулах ажлыг та эхлэхдээ байгаль орчны нэгэн тулгамдсан асуудал таны сэтгэлийг зовоож буй бөгөөд үүнийг шийдвэрлэхийн тулд төсөл хэрэгжүүлэх бодолтой эсвэл тодорхой нэгэн төслийн санаа таньд байгаа бөгөөд түүнийг боловсруулаад хэрэгжүүлэх санхүүгийн эх үүсвэр хайж байж магадгүй. Төслийг боловсруулах ажлыг эхлэхээс юуны өмнө та дараах ерөнхий мэдлэг, ойлголттой байх ёстой:

• Төсөл гэж юу болох, ямар агуулгатай вэ гэдгийн сайн ойлгосон (энэ гарын авлагын “ТӨСӨЛ ГЭЖ ЮҮ БОЛОХ” бүлгээс санаа авах)

• Төслийн шинэ санааг олж авах мэдээлийн эх үүсвэрүүдийг мэддэг (энэ гарын авлагын “Төслийн шинэ санаа олж авах эх сурвалж” бүлэгт байгаа зарим эх үүсвэрийг үз)

• Холбогдох мэдээллийг цуглуулж, өөрийн бодож байгаа төслийн санаатай хооронд нь харьцуулан таны санаа зөв гэдэг дүгнэлтийг хийж чаддаг

• Төслийн шинэ санааг гаргах, тодорхойлох арга замыг мэддэг (энэ гарын авлагын “Төслийн шинэ санааг урьдчилан үнэлэх нь” бүлгээс санаа ав)

• Төсөлд оролцогч талууд болох төслийг хамтран хэрэгжүүлэгч төв орон нутгийн захиргаа, ТББ, төслийн үр ашгийг хүртэгсэдийг зөв тогтоосон, хамтын ажиллагаа, оролцоог бүрэн хангасан (“ТӨСӨЛД ОЛОН НИЙТИЙН ОРОЛЦООГ ХАНГАХ” бүлгийг судал)

• Улс орон, бүс нутгийн хэмжээнд байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг сайн мэддэг (энэ гарын авлагад тусгасан “Байгаль орчны асуудлууд” бүлгээс үз)

• Засгийн газрын, аймгийн, сумын тухайн тулгамдсан асуудал, бэрхшээлийг шийдвэрлэх талаар бодлого, хөтөлбөрт тусгагдсан

12

тэргүүлэх ач холбогдолын тухай сайн ойлголт (Засгийн газрын, аймгийн ЗД, сумын ЗД-ын мөрийн хөтөлбөр, үндсэн чиглэл)

Төслийн шинэ санаа олж авах эх сурвалж

Төслийн санааг та олон тооны эх сурвалжуудаас авах боломжтой. Төсөл хэрэгжүүлсэн туршлагатай хүмүүс эхлээд шийдвэрлэх асуудлаас эсвэл хүрэх зорилгоосоо ажлаа эхэлдэг бөгөөд уг боловсруулж буй төсөл нь тухайн тулгамдсан асуудлыг эсвэл зорилгыг шийдвэрлэх арга хэрэгсэл болж өгдөг. Дараах эх үүсвэрүүдээс төслийн шинэ санааг тухайн баримт бичгийг сайн судалсаны үндсэн дээр авч болно:

• Төсөл боловсруулан хэрэгжүүлж болох шинэ санааг байгаль

орчин, хөдөө аж ахуй, түлш эрчим хүч, зам тээвэр, барилга, хот байгуулалтын асуудлууд хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагуудын улирал, жилийн тайлан, олон нийтэд өгч буй мэдээллүүдийг судлан авч болох бөгөөд эдгээр мэдээллийг тухайн байгууллагын интернет нэрийн хуудсан дээрээс ихэвчлэн эх хувиар нь авах боломж сүүлийн жилүүдэд мэдээлэл холбооны технологийн хөгжлийн үр дүнд бодитойгоор бий болсон билээ.

• Байгалийн нөөцийн ашиглалт, байгаль орчныг хамгаалах талаар

гарсан хууль тогтоомжууд, үндэсний хэмжээний бодлого, хөтөлбөрийн баримт бичгүүд.

• Тухайн асуудал хариуцсан байгууллагын үйл ажиллагааны тайлан,

тодорхой асуудлаар хийгдсэн судалгааны тайлан, зөвлөмж гэх мэт • Аймгуудад жишээнд дурьдсан яамдын чиглэлээр ажил хариуцсан

албадууд аймгийн засаг даргын тамгын газарт мөн ажиллах бөгөөд эдгээр албадын ажилтнуудаас үйл ажиллагааны тайлан, тухайн аймагт учирч буй бэрхшээл, тулгамдсан асуудлын талаар мэдээллийг авах мөн боломжтой.

• Сумын хэмжээнд зөвхөн эрчим хүчний чиглэлээр дараах асуудлыг

(өөр олон санаа байж болно) судлан төслийн шинэ санаа гаргаж болох юм. Үүнд: эрчим хүчийг хэмнэлттэй ашиглах, эрчим хүч бага зарцуулдаг ахуйн, үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж, цахилгаан хэрэгслийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх, сумын төвийн болон малчдын хотхонд нэвтрүүлэх, нар , салхины эрчим хүчийг ашиглах, мөн эдгээр чиглэлээр сайн туршлагыг түгээн дэлгэрүүлэх, малчид оршин суугчдыг сургах гэх мэт. Бусад чиглэлээр хайрцагт буй жишээнээс сумын түвшинд байж болох хувилбаруудыг гаргаж болно.

13

• Өмнө нь хэрэгжиж байсан төслийн гарсан үр дүн, хэрэгжилтийн

байдлыг судлан үзсэний үндсэн дээр шинэ санаа мөн гарч болно.

Жишээ: Дараах яамдууд, холбогдох агентлагуудын үйл ажиллагааны хүрээнд төслийн шинэ санаа авч болох мэдээлэл: • Эрчим хүчний яамны чиглэлээр эрчим хүчийг хэмнэх (дулаан, цахилгаан), алдагдлыг

багасгах, сэргээгдэх эрчим хүч (нар, салхи, ус)-ийг ашиглах, эдгээр чиглэлээр улс орон нутгийн чадавхийг бий болгох, хэрэглээ, дадал олон нийтэд бий болгох, ээлтэй бодлого, хөтөлбөр, цэвэр үйлдвэрлэл, цэвэр хөгжлийн механизм гэх мэт

• Барилга хот байгуулалтын яам: дулааны хэмнэлттэй барилга, байгууламж, цахилгаан, дулааны үр ашигтай зарцуулалт бүхий барилгын, ахуйн техник хэрэгсэл зохион бүтээх, импортоор авчирч худалдаалах, хэрэглээг бий болгох, сурталчлах, дулааны хэмнэлттэй болон хаягдал дахин боловсруулж материалыг ашиглах (сүрэл, үнс, шинэ материал гэх мэт), газар, газрын нэгдмэл сан, хот суурин газрын газар ашиглалт, бэлчээр ашиглалт, атаршсан газар гэх мэт

• Эрүүл мэндийн яам: орчны эрүүл ахуйн мэдээлэл, хүн амын дунд байгаль орчны бохирдлоос үүсгэлтэй өвчлөлийн хандлага, сэргийлэх, хамгаалах арга замын талаар бодлого, хөтөлбөр, судалгааны тайлан г.м.

• Зам тээвэр аялал жуулчлалын яам: түлш бага зарцуулдаг, хий, ус төрөгчөөр ажилладаг тээврийн хэрэгслийг дэмжих бодлого, авто замын хамгийн бага шатахуун ялгаруулах хөдөлгөөний эрчмийг гэрлэн дохиогоор зохицуулах бодлого хөтөлбөр, машингүй өдөр, дугуй, ердийн хөсгийг дэмжих аян, сурталчилгаа, байгалийн аялал жуучлалын хөгжил, бэрхшээл, туршлага, энэ чиглэлийн судалгаа, тайлан гэх мэт

• Хүнс хөдөө аж ахуйн яам: Бэлчээрийг хуваарьтай, сэлгэн ашиглах, усны эх үүсвэр, худгийг бохирдлоос хамгаалах, ариг гамтай ашиглах, доройтсон бэлчээрийг ургамал тарьж нөхөн сэргээх, малын тоо толгойг өсгөх бус малыг чанаржуулах, таваарлаг болгох гэх мэт

• Боловсрол соёл шинжлэх ухааны яам: бүх нийтийн экологийн боловсрол, цэцэрлэг, бага дунд, их сургуулиудад заах экологийн боловсролын хөтөлбөр, хөтөлбөрийн хэрэгжилт, үр дүн

• Худалдаа үйлдвэрийн яам: уул уурхай, ашиглалт малтмалтай холбоотой асуудлууд, бичил уурхай, уул уурхайн ашиглалтын нөхөн сэргээлт, хариуцлагатай уурхай, нинжа, мөнгөн ус, цианитын хэрэглээ, хяналт;

• Байгаль орчны яам: биологийн төрөл зүйл, ховор ховордсон ан амьтан, хулгайн ан; амьтан ургамал, загас шувуу, ой, ойн нөөц, мод хулгайгаар огтлох, тээвэрлэх, борлуулах; ус, усны нөөц, чанар, хомсдол, бохирдол, ус цэвэрлэх байгууламж, арьс ширний үйлдвэрлэл, хаягдал ус; тусгай хамгаалалтай газар нутаг, агаарын чанар, агаарын бохирдол, хөрс, хөрсний бохирдол, хатуу шингэн хог хаягдал, химийн хортой аюултай хог хаягдал; байгаль орчны хууль эрхзүй, хөтөлбөр, дүрэм, журмууд, стандарт, газрын доройтол, цөлжилттэй тэмцэх; цэвэр үйлдвэрлэл, гэх мэт

14

Төслийн хувилбар, шийдлүүд

Та төсөл хэрэгжүүлж шийдвэрлэх боломжтой хэд хэдэн тулгамдсан асуудлуудыг холбогдох бүх мэдээллүүдийг судлаж, нөхцөл байдлыг дүгнэн гаргажээ. Цааш нь юү хийх ёстой вэ? Шийдвэрлэх асуудалд үндэслэн хэрэгжүүлэх төслийн санааг гаргах, боломжит хувилбаруудыг гаргах талаар их хэрэглэгддэг аргууд гэвэл:

• Хүмүүс, олон нийт, мэргэжлийн хүмүүстэй зөвшилцөх (ТББ,

малчны бүлэг, хоршоо, хамтрагч нөхөд) • Бусад орон, аймаг, сум, хөршид тухайн тулгамдсан

асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хэрэглэж буй тэргүүн туршлагыг өөрийн нөхцөлд тохируулах боломжийг судлах

• Тухайн чиглэлээр туршлагатай мэргэжилтэн, байгууллагыг тулгамдсан асуудлыг шийдэх шийдлийг гаргахад татан оролцуулах зэрэг юм.

Ингээд асуудлыг шийдвэрлэх хэд хэдэн боломжит хувилбарыг гарган авсны дараа эдгээрээс хамгийн оновчтой гэж үзэж буй хувилбараа сонгон авах хэрэгтэй болно. Хувилбараа тодорхойлж, зөв шийдлийг сонгон авах хялбар аргыг жишээний хайрцагнаас үзнэ үү!

15

Бэрхшээл ба шийдлийн жишээ:

Байгаль орчны ямар тулгамдсан асуудлыг Та дэвшүүлж байна вэ? (Говийн бүсэд заг, бутлаг ургамал багасаж, сул элс, элсний нүүдэл ихсэж, шороон шуургатай өдөр

олон болж байна. Мөн олон айл түлш хомссоноос гал алдаж байна)

Асуудлын цар хүрээ ямар байна вэ? (Манай баг суманд энэ бэрхшээл байнга гарч байна. Говийн бүс нутгаар адилхан байгаа)

Асуудлын учир шалтгаан юунд байна вэ?

(Айл бүр заг, шавгийг их хэмжээгээр түүж, цай хоол, дулаан байхын байхын тулд өдөр бүр хэрэглэдэг. Гэтэл элсний нүүдэл, сул шороо үүсэхээс хамгаалдаг эдгээр ургамлыг их хэмжээгээр хайр

найргүй устгаж байна)

Боломжтой шийдлийн хувилбарууд Асуудлыг тухайн нутаг орны хэмжээнд өөрийн нөөц бололцоог ашиглан шийдэх: Заг бутлаг ургамлыг түлшинд зарцуулах явдлыг багасгах. Үүнд:

a) Зах зээл дээр гарч эхлээд байгаа шахмал түлш (аргал, нүүрсний нунтгийг хольсон), хорголын зуух, түлш бага зарцуулдаг, шаталт сайтай зуух зэрэг дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, дадал эзэмшүүлэх, сургалт сурталчилгаа

b) Цэвэр үйлдвэрлэл, байгальд ээлтэй, дулааны хэмнэлттэй арга технологи, сэргээгдэх эрчим

хүчийг ашиглах:Үүнд Байгалийн хийн зуух болон нарны зуух зэрэг Говийн бүсэд нарны тусгал ихтэй дулааны улиралд ашиглахад маш тохиромжтой технологиудыг нэвтрүүлэх, дэлгэрүүлэх, дадал эзэмшүүлэх, сургалт сурталчилгаа. Мөн гэр, байшингаа зузаалах, дулаалах, дулаан их алддаг цонх, хаалгаа битүүлэх, давхарлах, мөн хаягдал сүрлийг ашиглан дулаан орон сууц барих зэргээр түлш бага зарцуулж, дулаахан тохитой аж төрөх арга хэрэгсэл, хэвшлийг бий болгох

c) Улс, аймаг сумын хэмжээнд дээрх тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх ажлын хүрээнд бодлогын

дорвитой өөрчлөлт, шинэ бодлого хөтөлбөр боловсрулж хэрэгжүүлэх. Зарим тодорхой арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх. Жишээлбэл, нэг айлд хэрэглэх заг, шавгийн хэмжээг хязгаартай тогтоож, дэвшилтэт зуухыг хэрэглүүлэх бодлого барих, гэр орон конторын байрны дулааны битүүмжлэлийг мэргэжлийн байгууллага, хүмүүсийн тусламжтайгаар хийлгэх зохицуулалт хийх. Заг, шавгийг хэт ихээр зарцуулж буй ААН-ийг үйл ажиллагааг зогсоох. Эдгээр арга хэмжээ хууль эрхзүйн орчин, зах зээлийг бий болгох, эдийн засгийн хөшүүрэг, татвар, хураамжийн аргаар зохицуулж болох бөгөөд таниулан ойлгуулах сурталчилгаа, сургалтын аргуудыг хослуулсан хөтөлбөр, төслүүд байх боломжтой.

Эдгээр хувилбарыг төслийн хэмжээнд шийдэх боломжтой бөгөөд хувилбар бүр дотроо эрхзүйн, технологийн судалгаа, шинэ технологи нэвтрүүлэх, сургалт, сурталчилгаа, загвар бий болгох зэрэг олон бүрэлдэхүүнээс бүрдэнэ. Бүрэлдэхүүн бүрээр жижиг төслийн санаа гарч болох юм. Мэдээж хэрэг хувилбар бүр өөр өөрийн давуу, сул талтай бөгөөд зардал, үр ашгийг хувилбар бүрээр нарийвчлан тооцож үзэх шаардлагатай

16

Төслийн шинэ санааг урьдчилан үнэлэх нь Төслийн санаагаа тухайн дэвшүүлсэн асуудлыг шийдвэрлэх зөв арга зам мөн эсэхийг шалгахын тулд урьдчилан үнэлэх шаардлагатай бөгөөд үнэлэх арга замуудын талаар энэ хэсэгт танилцуулья. Төсөл боловсруулах энэ шатанд төслийг бүрэн хэмжээгээр тодорхойлон гаргах шаардлагагүй юм. Харин тухайн төсөл нь асуудлыг зөв тодорхойлж чадсан эсэх, хэрэгжих бодит боломжтой эсэх, үнэ өртөг нь хүрэлцэхүйц, үнэн зөв эсэх зэргийг дүгнэхэд хангалттай мэдээлэлтэй байх ёстой. Мөн урьдчилсан үнэлгээнд төсөл хэрэгжүүлэх санхүүжилтын эх үүсвэр бий эсэх, хэрэв байвал эх үүсвэр нь дотоодын эсвэл гадаадын аль нь болох, ямар төрлийн санхүүжилт тохиромжтой зэргийг тогтоох нь чухал. Мөн тухайн санхүүжүүлэгчийн тавьдаг шаардлагыг сайн мэдсэн байх ёстой. SWOT буюу хувилбаруудыг харьцуулах шинжилгээний арга, олон шалгуурт шинжилгээний арга, зардал үр ашгийн тооцоо зэргийг төслийн саналыг үнэлэхэд ашигладаг. Дунд, том хэмжээний төслүүдийг урьдчилан үнэлэхдээ байгаль орчин, техник, санхүүжилт, хэрэгжүүлэх байгууллагын чадавхи зэрэг үзүүлэлтүүдийг заавал үнэлдэг бөгөөд техник эдийн засгийн үндэслэлийн урьдчилсан үнэлгээ гэж бид ихэвчлэн томьёолдог. Мөн төслийн санааг үнэлэх аргын нэг нь зардал үр ашгийн тооцооны арга бөгөөд энэ арга хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнийг тооцож тоон хэлбэрээр гаргах ба тухайн төслийн шинэ санааг гүйцэтгэх арга зам болон бусад өөр арга замуудыг хооронд нь гарах зардал, хүлээгдэж буй байгаль орчин, нийгэм, эдийн засгийн үр ашгийг харьцуулан шалгахад ач тустай. Бид жижиг төслийн талаар ярьж буй учир энэ хоёр нарийвчлан үзэх шаардлагагүй. Харин SWOT шинжилгээг ашиглахад хялбар, хурдан учир төслийн шинэ төрсөн санааг тал талаас нь шинжлэн, оновчтой бодитой эсэхийг дүгнэх, олон хувилбар байвал аль сайныг нь сонгон авахад энэ аргыг жижиг төслүүдэд илүү хэрэглэдэг. SWOT гэдэг нь англи хэлний Хүчтэй (Strength), Сул (Weakness), Боломж (Opportunities), Аюул (Threat) гэсэн үгсийн товчлол бөгөөд тухайн дэвшүүлсэн асуудлын давуу тал, сул тал болон энэ асуудалд нөлөөлөх гадаад хүчин зүйлсийн боломжтой болон аюултай (эрсдэл ихтэй) талуудыг хамт олноороо (малчны бүлэг, ТББ-ын гишүүд, найз нөхөд, хамтран ажиллагч талууд) хэлэлцэн зөв шийдэл гаргахад тус болдог арга хэрэгсэл

17

юм. Мөн та ганцаараа ч гэсэн өөрийн шийдлийг дээрхи дөрвөн хүчин зүйлийг тооцон зөв эсэхийг шалгах боломжтой.

Төслийн шинэ санааг зөв эсэхийг шалгах SWOT шинжилгээг ашигласан жишээ: Нутгийн санаа нэгдсэн хэдэн малчин өрх нутгийн үнээний чанартай өтгөн сүү, амтлаг сүүн бүтээгдэхүүнээрээ аймгийн төвийн зах зээлийг эзлэн авах төлөвлөгөөг төслийн тусламжтайгаар хэрэгжүүлье гэж санаа сэджээ. Санааг сэдэх нэг шалтгаан нь тус аймгийн Засаг даргын аймгийн оршин суугчдыг эрүүл малын мах, сүү сүүн бүтээгдэхүүнээр тогтмол хангах бодлогын хүрээнд зөвхөн ариутгасан, сайн чанарын сүү, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг аймгийн төвд бэлтгэн нийлүүлэх захирамж гарсан ажээ. Төсөл хийх санаанд: шинээр сүүн фермерийн аж ахуйг сумын төвд байгаа хагас нь нурсан барилгыг засан сэлбэж байгуулан, фермерийн ажилчдыг сургах, сүү цагаан идээгээ борлуулах зах зээлийн судалгаа хийх; мөн малаа эрүүлжүүлж, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн болгосны үндсэн дээр сүү цагаан идээний борлуулалтыг нэмэгдүүлэх, ажлын шинэ байрыг бий болгох, зэрэг үйл ажиллагааг тусгажээ. Ингээд SWOT-ыг төсөлийн санаагаа шалгахад ашиглажээ.

Давуу тал • Чанартай брэнд

бүтээгдэхүүнтэй болно • Аймаг, улс даяар

бүтээгдэхүүнээрээ алдаршина • Орлого зорилго тавьсан 5

жилийн хугацаанд нэмэгдэнэ • Энэ хугацаанд олон ажлын

байр шинээр бий болно

Сул тал • Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн хийхийн

тулд хөрөнгө оруулалт, шинэ тоног төхөөрөмж авах шаардлагатай

• Фермерийн АА байгуулах шилжилтийн үед бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл буурна

• Орлого 1-3 жилийн дотор багасна • Замыг хусч сайжруулахгүй бол сүүгээ

машинаар хурдан хүргэх боломжгүй

Боломж (гадаад нөлөө) • Эко-бүтээгдэхүүн боловсруулдаг

анхны фермерийн АА-н хувьд зах зээлд тэргүүлэх байр суурь эзэлнэ

• Бусад зэргэлдээ аймаг, УБ хотын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулна

• Улс орон даяар эко-бүтээгдэхүүнийг мэддэг, эрэлт хэрэгцээ ихтэй байна.

• Улсын үйлдвэр АА газрын дундаж цалин нэмэгдсэн учир чанартай бүтээгдэхүүнийг худхлдан авах чадвар нэмэгдэнэ

Аюул (гадаад нөлөө) • Бусад фермерийн АА эко-

бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд анхаарлаа хандуулах учир өрсөлдөөн нэмэгдэнэ

• Хэрэглэгчдийг чанартай бүтээгдэхүүн хэрэглэхэд сургах- хэн хийх ?

• Чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд нэмэлт зардал гарах бөгөөд зах зээл бага учир зардлаа нөхөхөд бэрхшээл тулгарна

• Нэмэлт төхөөрөмж авахаар зээл хүсэхэд банк зөвшөөрөхгүй байх магадлалтай

18

Төслийн санааг сэдэх, боловсруулахад шаардагдах ур чадвар Төслийн санааг оновчтой сэдэх, тодорхойлоход тухайн хүнээс бүтээлч сэтгэлгээ, санаачлагатай байхыг шаарддаг. Төслийн шинэ санааг бий болгоход мэтгэлцээ хэрэгтэй байж болох юм. Эсвэл олон салбарын (эрүүл мэндийн, байгаль орчны, уул уурхайн г.м.), олон албан байгууллагын (газрын даамал, эрүүл ахуйч, барилгын инженер г.м.) оролцооны хэлбэр шаардагдаж бас болно. Төслийг санааг сэдэн гаргах, цар хүрээг боловсруулахад төслийг ивээн тэтгэгч эсвэл боломжтой санхүүжүүлэгч нарыг урин оролцуулж болно. Төслийн санаа бодитой, санхүүжин хэрэгжих магадлалтай эсэхийг урьдчилан дүгнэхэд дүн шинжилгээ хийх, асуудлыг танилцуулах чадвар ба шаардагдана. Өөрийн төслийн давуу, сайн талуудыг бусдад, албан тушаалтнуудад итгүүлэн үнэмшүүлэх, улмаар санхүүжүүлэгч нараас дэмжлэг авахад хэлцэх чадвар бас шаардагдана гэдгийг санаж бэлтгэлтэй байх нь таныг сэдсэн санаагаа гүйцэлдүүлж амжилтанд хүрэхэд тусална. ТӨСЛИЙН САЙН САНАЛ ЮУНААС БҮРДЭХ ВЭ Энэхүү гарын авлага нь:

• Зорилго нь нэн тэргүүнд шаардлагатай, оновчтой, зөв • гарах үр дүн нь бодитой, эерэг нөлөө, өгөөж ихтэй • үйл ажиллагаа нь тодорхой, зайлшгүй шаардлагатай • олон түмний идэвхитэй оролцоог бий болгосон • тогтоосон цаг хугацаатай • зорилго, үйл ажиллагаа, үр дүн хоорондоо логик уялдаа

холбоотой • нягт нямбай, зөв тооцоолсон санхүүжилттэй

төслийн санал боловсруулан улмаар хэрэгжүүлэхэд туслах зорилготой юм.

!Юуны өмнө төслийн саналын стандарт хэв загвар гэж байдаггүй гэдгийг та анхааралдаа авах хэрэгтэй бөгөөд яагаад гэвэл аливаа санхүүжүүлэгч бүхэн (ялангуяа тэтгэлгийн төслийн) өөрийн тавьсан зорилго, хэрэгцээ шаардлагын дагуу төслийн саналыг боловсруулахыг тэтгэлэг хүсэгчдээс шаарддаг. Иймээс тухайн санхүүжүүлэгч эсвэл хандивлагч төслийн саналд ямар мэдээлэл байх ёстойг урьдчилан зарладаг. Ийм учраас юуны өмнө та дэмжихийг хүсэн хандаж буй байгууллага тань ямар мэдээллийг ямар загвараар авахыг хүсэж байгааг мэдсэн байвал зохино.

19

Төслийн саналд зайлшгүй байх ёстой мэдээллийг дараах асуултаар хялбархан тогтоож болно. Үүнд: Юу – Зорилго Яагаад – Хэрэгцээ, шаардлага Яаж – Үйл ажиллагаа, үр дүн Хэзээ – Хугацаа Хичнээн – шаардлагатай төсөл Төслийн саналыг хүлээж авч буй санхүүжүүлэх боломжтой байгууллага магадгүй таныхтай адил олон төслийн материал хүлээж авч байгаа бөгөөд бүгдийг нарийвчлан уншиж, хариу өгөхөд цаг хугацаа бага, хязгаартай байж магадгүй. Иймээс төслийн саналыг боловсруулахдаа дараах зарчмыг баримтлаарай:

• Төслийн саналыг товч тодорхой бич. Зөвхөн шаардлагатай асуудлыг оруул. Хэдхэн хуудас хангалттай

• Төслийн саналаа утга учиртай дэс дараалуулан бич. Гарчиг хэрэглэж, уншигчийг зал. Маш урт, олон нийлмэл өгүүлбэр бүү хэрэглэ. Санаагаа олон янзаар бүү давт.

Туршлагаас харахад дараах мэдээллүүдийг өөртөө агуулсан төслийн саналыг сайн боловсрогдсон гэж үнэлдэг: Төслийн саналын хураангуй Саналын хураангуй бол тухайн судлагчид төслийн саналын талаар гол мэдээллүүдийг богино хугацаанд өгөх зорилготой бөгөөд төсөл ямар зорилготой, яагаад төслийг хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай, санхүүжүүлэгч байгууллагын бодлого, тэргүүлэх чиглэлтэй зорилго, үр дүн нь хэрхэн уялдаж байгаа, ямар үр дүн төсөл хэрэгжсэнээр гарах, хэн хэрэгжүүлэх, хэрхэн яаж хэрэгжүүлэх, хэдий хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай зэрэг мэдээлэл бүрийг нэгээс хоёр өгүүлбэрт багтаан хагас буюу нэг хуудасны хэмжээнд бичнэ. Төслийн хэрэгцээ ба шаардлага Энэ бүлэгт төслийн хүрээнд шийдвэрлэхээр зорьсон байгаль орчны асуудлыг тодорхойлон бичнэ. Яагаад энэ асуудлыг авч үзэв, ямар сөрөг нөлөөллийг, ямар хэмжээгээр байгаль орчин хүн амд үзүүлж байна, асуудал гарах болсон шалтгаан нөхцөл, өнөөгийн байдал, асуудлын ямар боломжтой шийдлүүд байж болох зэргийг багтаана. Төслийн хэрэгцээ шаадлагыг тодорхойлохдоо ард иргэдийг идэвхитэй оролцуулж, бүгдээрээ шийдвэрлэх асуудлыг тал бүрээс нь харилцан ярилцаж үндэслэлийг гаргах нь янз бүрийн алдаа, хийсвэр зүйлээс ангид байлгах ач тустай гэдгийг мартаж болохгүй.

20

Байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг бичихдээ шалтгаан, үр дагаварын харилцаа холбоог зөв гаргахад анхаарах хэрэгтэй байдаг. Тулгамдсан бэрхшээлтэй асуудал бүрийн цаана үр дагаварыг бий болгодог шалтгаан гэж байдаг. Жишээ1: Бэрхшээл Шалтгаан Үр дагавар Шалтгаан, үр дагаварын уялдаа холбоог “бэрхшээлийн мод”-ны аргаар бас тодорхойлдог. Жишээ 2: Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын бэрхшээл, шалтгаан, үр дагаврын хоорондын холбоо

Бэрхшээл Үр дагавар Шалтгаан

Голын загас алга болов

Үйлдвэрийн бохир усыг голд хийсэн

Голын ус химийн бодисоор

бохирдож, цэнгэг усны загас, ургамал

устсан

Гэр хорооллын утаа Тээврийн хэрэгслэлийнутаа

Цахилгаан станцын утаа

Хотын захиргаа бодитой ажил хийгээгүй

Ажил хариуцсан яамд ажлын уялдаагүй Иргэд, ТББ-ууд шаардахгүй

Амьсгалын замын өвчин их

Агаар бохир

Хүмүүс бухимдуу

Хөдөлмөрийн бүтээмж бага

Уушигний хорт хавдар ихэссэн

Агаар өмхий

21

Тайлбар: Модны үндэс – шалтгаан, модны иш – бэрхшээл, мөчир – үр дагавар Төслийн бодит хэрэгцээ шаардлагыг хандивлагч, санхүүжүүлэгч байгууллагуудад ойлгуулахын тулд улсын, олон улсын, бүс нутгийн, аймаг сумын хэмээнд хэрэгжүүлж буй байгаль орчны, ядуурлын, нийгмийн холбогдох бодлого, хөтөлбөрүүд (орон нутгийн засаг даргын мөрийн хөтөлбөр, аймгийн, сумын ИТХ –р баталсан үндсэн чиглэлүүд гм) таны төслийн саналтай хэрхэн уялдаж буйг харуулах хэрэгтэй. Мөн эдгээр бодлого, хөтөлбөрүүд хандивлагч, санхүүжүүлэгчийн тавьж буй шаардлагатай нийцэж байх ёстой. Төслийн хэрэгцээ, шаардлагыг бичихдээ түгээмэл гаргадаг алдаа:

1. Ихэнх хүмүүс тулгамдсан асуудлыг шийдэхийн тулд бус, зөвхөн ямар нэгэн төсөл хэрэгжүүлэхийн тулд энэ бүлгийг бичдэг. Иймээс энэ бүлгийн агуулгад анхаарал тавьдаггүй.

2. Шалтгаан, бэрхшээл, үр дагаварыг хооронд нь хольдог. 3. Асуудлыг сайн судлаагүйгээс шалтгааныг буруу эсвэл дутуу

тодорхойлдог.

Энэ жишээнд үндэслэлийг маш бага, 4 хоорондоо уялдаагүй өгүүлбэрээр гаргахыг оролджээ. Байгаль хамгаалахад учирсан бэрхшээл нь мэргэжлийн хүн хангалтгүй гэжээ. Гэхдээ яагаад хангалтгүй байгаа шалтгааныг тодорхойлоогүй, сургалтын талаар дахин бэрхшээл дурьдаад дараагийн өгүүлбэрт төслийн үйл ажиллагааг оруулжээ. Энд шалтгаан, үр дагаварын талаар мэдээлэл дутагдалтай бөгөөд, бэрхшээлийг баталсан тоо баримт бас үгүйлэгдэж байгааг та бүхэн харлаа.

Сургамж 1: Нэг байгууллага тухайн аймгийн байгаль орчны ажилтны чадавхийг дээшлүүлэх төсөлийн санал боловсруулсан бөгөөд дараах үндэслэлийг гаргажээ: Монгол улсад байгалийн нөөц баялагийг хамгаалах асуудал сүүлийн жилүүдэд хурцаар тавигдаж, нийтийн сэтгэлийг түгшээж байна. Өнөөдрийн байдлаар мэргэшсэн байгаль хамгаалагч нар бүрэн хангагдаагүй байна. Тэднийг сургах ажил хөрөнгө, санхүүтэй холбоотой. Бид дээрх байдлыг харгалзан үзэж, сумдын байгаль орчны байцаагч, байгаль хамгаалагч нарыг нэг сарын эрчимжсэн сургалтанд хамруулах сургалтын хөтөлбөр боловсрууллаа.

22

Яагаад байгаль хамгаалагч нарыг сургах асуудлыг авч үзэв, яагаад энэ асуудлыг хамгийн түрүүн шийдвэрлэх шаардлагатай, ажил хариуцсан хүмүүс сургалтанд хамрагдахгүй байгаа нь ямар сөрөг нөлөөлөл ямар хэмжээгээр авчирч байна, асуудал гарах болсон шалтгаан нөхцөл, өнөөгийн байдал, асуудлын байж болох боломжтой шийдлүүд зэрэг асуудлыг тодорхой тоо баримтаас иш татан оруулбал “Төслийн хэрэгцээ, шаардлага” бүлэг тодорхой мэдээлэл сайтай болно.

! Төслийн хэрэгцээ, шаардлагыг тодорхойлохдоо гаргадаг түгээмэл алдааны нэг бол байгаль орчны тулгамдсан асуудал гараад үүнийг шийдвэрлэх гэж төсөл бичиж буй бус харин өөрт тулгараад байгаа бэрхшээлийг шийдвэрлэхийн тулд төсөл бичдэг бөгөөд “ энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд манай байгууллага хөрөнгө мөнгөний дутагдалтай, техник тоног төхөөрөмж байхгүй” гэж төслөөр шийдвэрлэх асуудал нь хөрөнгө мөнгө, техник хэрэгсэл болдог. Төсөл зарлаж байгаа хандивлагчын хувьд нэгэн байгууллагын техник, санхүү дутуу нь чухал бус харин тухайн санал өгсөн байгууллага төслөө хэрэгжүүлэх чадавхи (оюуны, хүний нөөцийн, ижил төстэй үйл ажиллагааг хийж гүйцэтгэж байсан дадлага, туршлага, төслийг дууссаны дараа цаашид эхлүүлсэн ажлаа өөрийн хүчээр үргэлжлүүлэх бодлого, боломж, чадавхи гэх мэт) байгаа эсэх нь илүү чухал. Дараагийн нэг түгээмэл алдаа бол “Төслийн хэрэгцээ, шаардлага” бүлгийг тухайн асуудлыг үүсгэж байгаа шалтгаан нөхцөл, гарч байгаа сөрөг үр дагавар, шийдвэрлэж болох хувилбаруудын тухай бус өөрийн орон нутгийн тухайн асуудалтай хамаатай, хамаагүй бүх зовлон бэрхшээлийг дурьддаг. Гэтэл жижиг төслийн хүрээнд тухайн орон нутгийн бүх асуудлыг шийдвэрлэхгүй нь ойлгомжтой. Энэ бүлэг 1-2 хуудсанд байж болно. Зорилго, зорилтыг тодорхойлох Аливаа төсөл амжилттай хэрэгжих эсэх нь зорилгоо хэр зөв тодорхойлсон бэ гэдгээс шалтгаалдаг. Үүний тулд та яагаад төсөл хэрэгжүүлэх болов, ямар үр дүнд хүрэх гэж байна вэ гэдгээ сайн тунгаан бод. Хамгийн эхлээд урт хугацааны зорилгоо төсөөл. Байгаль орчны өргөн хүрээний ямар асуудлыг шийдвэрлэх гэж байна вэ? Үүнээс хамааран таны төслийн зорилго тодорхой болох бөгөөд бусад арга замуудыг харьцуулан бодох боломж гарч ирнэ. Жишээлбэл, та цөлжих явц хурдсаж байна гэж асуудлыг дэвшүүлсэн бол урт хугацааны эсвэл хэтийн зорилго тань цөлжилттэй тэмцэх буюу цөлжилтийн эрчмийг сааруулах явдал болно. Харин таны жижиг төслийн зорилго бол жишээлбэл, элсний нүүдлийг зосоодог гол ургамлууд болох заг,

23

шавгийн хэрэглээг сумын хэмжээнд шахмал түлш үйлдвэрлэх замаар багасгах явдал гэх мэт болно. Зорилго, зорилт хоёрыг нилээд хүмүүс хооронд нь хольж хэрэглэдэг. Товч тайлбар өгөхөд зорилго гэдэг үгийг янз бүрээр хэрэглэдэг. Урт, дунд, богино хугацааны зорилго, хэтийн зорилго, эрхэм зорилго гэх мэт. Жижиг тэтгэлгийн төсөл бичих энэ гарын авлагад зорилгыг бид гурван янзаар хэрэглэж буй бөгөөд урт хугацааны өргөн цар хүрээг хамарсан зорилгыг урт хугацааны зорилго, төслийн хугацаанд хүрэх гэж зорисон ирээдүйн нөхцөл байдлыг зорилго. Харин богино хугацаанд хүрч болох зорилгыг бид зорилт гэж нэрлэлээ. Төслийн санал ганц зорилготой байж болно. Эсвэл хэд хэдэн зорилго, эсвэл нэг зорилго дотроо хэд хэдэн зорилттой байж болох юм. Та зорилгоо тодорхойлох явцдаа төслийн үйл ажиллагааны чиглэлүүд, хэрэгжүүлэх хугацаа, хамрах хүрээ, гарах үр дүн, цаашдын үр нөлөө зэргийг тодотгон гаргах шаардлагатай. Ингэснээр төслийн зорилго улам тодорхой болж өгнө. Таны дэвшүүлсэн зорилго нь дараах шаардлагыг хангасан байвал зохино:

• Зорилго -ухаалаг • Тодорхой • Хэмжиж болохуйц • Хүрч чадах • Тухайн асуудалтай хамаатай • Тодорхой цаг хугацааны хязгаарт байх

Ухаалаг, сайн зорилго гэж зөвхөн төслийн хүрээнд хамгийн оновчтой, боломжит эсвэл шинэлэг хувилбараар, ашиг тустай, олонд өгөөжтэй үр дүнд хүргэх зорилгыг хэлнэ.

!Байгаль орчны тэтгэлгийн төслийг засгийн газар, орон нутгийн засаг захиргааны хүчээр шийдвэрлэх боломжгүй богино хугацаатай үед болон эсвэл ТББ, иргэдийн идэвхитэй оролцооны хүчээр хамгийн хүсэн хүлээсэн үр дүнд хүрч болох нөхцөл байдалд ихэвчлэн зарлан хэрэгжүүлдэг. Зорилгыг төслөөр бус бусад арга зам, жишээлбэл засгийн газрын хөтөлбөрөөр, төсвийн хөрөнгөөр, орон нутгийн захиргаа, аль эсвэл хувийн хэвшлийн оролцоотой шийдэх боломжтой бол та төсөл бичих хэрэггүй бөгөөд бичсэн ч дэмжигдэхгүй гэдэг ойлгомжтой. Иймээс таны зорилго ухаалаг байх ёстой.

Сургамж 2: Нэгэн иргэн “Инженерийн аргаар ой, бэлчээрийн бэлчээрийн өвс ургамлыг нөхөн сэргээх ” зорилготой төсөл бичжээ. Үүнийг тунгаавал ой мод нь устаж, бэлчээр нь талхлагдаж доройтсон хэсэг газрыг инженерийн тооцоо бүхий оновчтой, бусдаас давуу аргаар нөхөн сэргээх зорилготой гэж анх ойлгогдохоор байв. Харин үйл ажиллагаа нь хашаалсан хувийн эзэмшил газартаа жимсний мод тарих гэж төлөвлөсөн ба ямар нэгэн “инженерийн арга”-ын үнэр ч байхгүй, бусдад үлгэр үзүүлэх зүйлгүй хэвшмэл учир төслийн санал дэмжигдсэнгүй. Харин төслийн зорилгоо “ Жимс, жимсгэний бут мод тарьж, орчноо ногооруулах, амьжиргааны нэг эх үүсвэрийг бий болгож, нутгийнхаа иргэдэд үлгэр жишээ үзүүлэх” гэж томьёолж, үүний дагуу үйл ажиллагаагаа бодитой, шинэлэг байдлаар төлөвлөсөн бол анхаарал татах байжээ.

24

Зорилго тодорхой байх гэдэг нь таны тавьсан зорилго чухам ямар үр дүнд хүрэх вэ? гэдэг асуултанд хариулах боломжтой зорилгыг хэлнэ. Жишээлбэл, та “байгаль орчны хамгаалах” гэдэг зорилго жижиг төслийн хувьд тавибал энэ зорилго нь хэт том бөгөөд чухам юүг, яаж хамгаалах нь тодорхойгүй, хэт өргөн хүрээнийх гэдэг нь ойлгомжтой. Харин байгаль орчныг хамгаалах гэдэг өргөн агуулга дотор амьтан, ургамал, агаар хөрс, усны алийг нь яаж, ямар хэмжээгээр хэзээ хамгаалах вэ гэдгээ тодруулбал зорилго нь тодорхой болж ирнэ. Хэмжиж болохуйц гэдэг нь таны тавьсан зорилго нь хэмжигдэхүйц буюу тоон үзүүлэлтээр үр дүнг үнэлж болохоор байх ёстой. Жишээлбэл, Байгаль орчны сэдэвт жүжгийг жүжгийн дугуйлангийн хүүхдүүдийн оролцоотойгоор бүтээж, тоглолтыг сумын бага, дунд ангийн бүх хүүхдүүдэд үзүүлнэ гэх мэт Зорилго нь мөн хүрч чадахуйц, хэрэгжих баталгаатай байх ёстой.

Сургамж 4: Ой ихтэй нэгэн сумын төрийн бус байгууллага “ойг хамгаалах, түүнд арчилгаа хийх, хожуул, унанга мод, үзүүр, мөчир гишүүг цэвэрлэж түлээ бэлтгэх талаар нутгийн иргэдэд сургалт, ойн хуулийн талаар сурталчилгаа явуулах, амьдрал практикт хэрэгжүүлэх чадвар, дадлыг төлөвшүүлэх” зорилготой төслийн санал боловсруулжээ. “Төслийн хэрэгцээ, шаардлага” бүлэгт тус сумын хүмүүс түлшээ бэлтгэхдээ ургаа мод унанга модтой харьцуулбал илүү илчтэй, чанартай учир унанга модыг биш харин ургаа модыг түлшинд хэрэглэдэг шалтгааныг тодруулжээ. Хуулийн сурталчилгаа, байгаль орчны талаарх сургалтыг хүмүүсээр зөвхөн унанга модыг хэрэглүүлэх ухамсар, хэрэглээний хэвшил төрүүлэхийн тулд зохион явуулахаар төлөвлөжээ. Төслийн зорилго хуулийн сурталчилгаа, байгаль орчны сургалт явагдсанаар биелэх үү? Юу л бол. Харин ой модны байгаль орчин, амьд амьтанд үзүүлж буй ашиг тусыг таниулахын хажуугаар, түлш бага зарцуулдаг зуухны загварыг сурталчлах, нэвтрүүлэх,ашиглуулж сургах, мөн гэр байшингаа дулаалж дулааны алдагдлыг багасгах аргуудыг зааж сургах замаар модны хэрэглээг багасгах, ургаа модыг огтлоход тавих хяналтыг чангатгах зэрэг арга замуудыг төлөвлөн хэрэгжүүлбэл төсөл зорилгодоо хүрч чадах боломжтой.

Сургамж 3: Нэгэн жижиг хотын талхны цехийн хүнсний технологич эзэгтэй “жимс жимсгэний төгөл байгуулах, үйлдвэрийн хаягдал ашиглаж, үнсэн блок үйлдвэрлэх” зорилго бүхий төсөл боловсруулжээ. Санаа нь сайхан боловч, төсөл дэмжигдэхгүй. Учир нь жимс жимсгэний төгөл байгуулах ажил нөр их хамтын хөдөлмөр, нарийн мэргэжил, туршлага, цаг хугацаа шаардана. Мөн үнсэн блок үйлдвэрлэх ажилд үүнээс дутахгүй цаг хугацаа, хөрөнгө, хүч, мэдлэг, туршлага хэрэгтэй. Талх, боов хийдэг мэргэжилтэй хүн өөрийн мэргэжил, туршлагаас хол хоёр тэс ондоо зорилготой нэг төслийн санал бичих нь таны болон хандивлагчийн цаг, нервийг барах дэмий ажил гэдгийг санаж яваарай

25

Төслийн зорилго, зорилтууд тал юм уу нэг хуудсанд байх нь хангалттай. Төслөөс гарах үр дүн Төсөл хэрэгжсэнээр ямар үр дүн гарах, энэ нь тухайн бэрхшээлийг ямар хэмжээгээр яаж шийдвэрлэв, үүнийг ямар аргаар, шалгуураар хэмжих вэ гэдгийг энэ бүлэгт оруулж өгнө. Төслөөс гарах эцсийн бүтээгдэхүүн, төсөл хэрэгжсэний дүнд үүсэх нөхцөл байдлын өөрчлөлт энэ бүлэгт тодорхой бичигдсэн байх ёстой. Зорилго ямагт ямар нэг үр дүнд хүргэх бөгөөд энэ нь ямар нэгэн байгаль орчны төлөв байдлыг, байгалийн тодорхой нөөц баялагийг тогтоосон судалгаа (агаарын бохирдлын төлөв байдал, бохирдлыг бууруулах шийдлийн; хуш модны тархац, самарны нөөц тогтоох гэх мэт)-ны тайлан, илтгэл, сурах бичиг, шинжлэх ухааны бүтээл, тарьсан мод, илрүүлсэн байгаль орчны зөрчлүүд, хамгаалалтанд авсан гол, булгийн эх, бэлтгэгдсэн мэргэжилтэн, туурвисан кино, жүжиг, сурталчилгааны хуудас, гарын авлага гэх мэт байж болно. Байгаль орчны ихэнх төсөлд төслийн үр дүнгээс гадна төслийн өгөөж буюу төсөл хэрэгжсэнээр гарах нөлөө гэдэг ухагдахууныг авч үздэг. Энэ нь тухайн төсөл хэрэгжсэний төгсгөлд бий болсон эерэг нөлөөг хэлнэ. Жишээлбэл, бага насны хүүхдүүдэд экологийн боловсрол, хүмүүжил олгох сургалтын төсөл багийн бага сургуульд хэрэгжиж 1-4 дүгээр ангийн 100 хүүхэд нэг улиралд хамрагдаж экологийн анхан шатны мэдлэгтэй, сургуулийн захиргаа экологийн хичээл заах дадлага бүхий багш, экологийн сургалтын хөтөлбөр, сурах бичигтэй болжээ. Хүүхдүүд, багш нар экологийн мэдлэгтэй болсноор хүүхдүүд багийн төвийн дундуур урсдаг голыг бохиртуулахаа больж, томчуул ч хүүхдүүдийн шаардлагаар машинаа угаах, голын эхний модыг огтлохоо зогсоожээ. Ингэж хэвшсэнээр яваандаа багийн төвийн орчин цэвэрхэн болж гол тунгалагшиж, ус нь арвижжээ. Төслийн үр дүн: экологийн мэдлэгтэй 100 хүүхэд, экологийн хичээлийн туршлагатай багш, экологийн хөтөлбөр, сурах бичиг. Төслийн өгөөж буюу үр нөлөө (сургалтын хөтөлбөрийг шаардлагын хэмжээнд мэргэжлийн өндөр түвшинд бага насны хүүхдийн оюун санаанд тохируулан боловсруулсан, сайн сурах бичиг, мөн заах арга сайтай, хүүхдийн төлөө гэсэн сэтгэлтэй багш хичээлийг тогтмол заасан үед гарах магадлалтай):

26

1) Бага сургууль туршлагатай багш, экологийн хичээлийн сайн хөтөлбөртэй болсноор цаашид олон хүүхдэд бага наснаас нь экологийн хүмүүжил олгоно

2) Бага насандаа олж авсан байгалиа хайрлах сэтгэл насан туршид нь байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах, байгальтай зөв харьцах харьцааг бий болгон төлөвшүүлнэ.

3) Эцэг эх, ах эгч дүүдээ үлгэр дууриал үзүүлнэ 4) Тухайн орчинд эерэг нөлөө удаан хугацааны дараа бий болох бөгөөд

голын ус цэвэршиж, усны экосистем нөхөн сэргэх нөхцөл бий болно. Голын эхний ой мод нөхөн сэргэж, усны ундарга ихэснэ.

Нийтлэг алдаа бол энд дурьдсан төслийн үр дүн болон үр өгөөж ( эерэг нөлөөг) хооронд нь хольж хутгадаг. Иймээс төслийн үр дүн бүрхэг, хийсвэр болж төслийн үнэлэмж буурна. Үр дүн нь тодорхой, хэмжигдэхүйц байх ба харин өгөөж, нөлөө нь чанарын өөрчлөлтөөр илэрхийлэгдэх бөгөөд тоон хэлбэрээр хэмжихэд хэцүү. Гэхдээ шууд бус дам хэлбэрээр өгөөж үр нөлөөг тогтоодог аргууд байдаг. Өөр бас түгээмэл алдаа бол төсөл хэрэгжүүлснээр гарах үр дүн, өгөөжийг санхүүжүүлэгч байгууллагад сайн төсөл гэж итгүүлэхийн тулд хэтрүүлэн “үлгэр” болгодог.

!Төслийн гарах үр дүнг төсөөлж төлөвлөж байх үедээ таны байнга санаж явах нэг зүйл бол та хандах гэж байгаа санхүүжүүлэгчийнхээ ямар үр дүнг хүсэн хүлээж байгааг сайн мэдэж, өөрийн төлөвлөсөн үр дүнгээ харьцуулан чиглүүлэх явдал юм шүү. Төслөөс гарах үр дүн (төслийн үр өгөөж, эерэг нөлөөг оруулан) 1-2 хүүдсанд байхад хангалттай. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө Төслийн саналын энэ хэсэг бол таны тодорхойлж гаргасан хэрэгцээ, шаардлагыг үндэслэн зорилгоо гаргаж, тодорхой үр дүнд хүрэх арга хэрэгсэл, төлөвлөлтийн тухай мэдээллийг санхүүжүүлэгчид танилцуулах зорилготой. Жижиг төслийн саналд төлөвлөсөн ажлыг хийж гүйцэтгэх арга замын талаар санхүүжүүлэгчид тодорхой мэдээлэл өгөх нь таны төслийн саналыг гүйцэд ойлгоход ач тустай бөгөөд ямар зорилготой, ямар үр дүнтэй төсөл гэдгээсээ хамаарч энэ мэдээлэл нь янз бүр байна. Хэрэв та судалгааны чиглэлээр төслийн санал боловсруулж байгаа бол тавьсан зорилгоо биелүүлэхэд та ямар аргазүй ашиглах гэж байгаа нь санхүүжүүлэгч байгууллагын хувьд бас нэг чухал мэдээлэл болно. Сургалтын хувьд ч мөн арга зүйн мэдээлэл шаардлагатай.

27

Жишээлбэл, Та орон нутгийн иргэдэд нутаг усанд нь байгаа бугыг яаж хамгаалах, тоо толгойг нь тогтвортой байлгах талаар сургалт явуулах гэж байгаа бол буга гэдэг амьтны тухай лекцийг хэдий хугацаанд хаана, ямар хэлбэрээр заах мөн ажиглах, тэжээлийн цэг, хужир шүүг бэлтгэх практик хичээлийг хаана, ямар хэлбэрээр явуулах гэж байгаа. Эдгээр аргууд нь бусад сургалтын аргаас юугаар илүү, сайн гэдгийг сургалтын төлөвлөгөөний өмнө тайлбарлаж бичнэ. Төлөвлөгөө бол мэдээж хэрэг таны хамгийн сайн мэдэх зүйлийн нэг байх болов уу. Гэхдээ хэдий сайн мэдэх ч ихэнх төслийн саналд төлөвлөгөөг төслийн хийх үйл ажиллагаа, хугацааг тавиад орхисон байдаг нь хангалтгүй байдаг. Төслийн төлөвлөгөөнд төслийн ерөнхий зорилго, зорилтууд, дараа нь үйл ажиллагаа тус бүрээр хариуцах эзэн, хэрэгжилтийн шалгуур, хугацааг тусгаж өгвөл санхүүжүүлэгч байгууллага таны төлөвлөгөөг ойлгоход мөн та төслөө хэрэгжүүлэхэд зорилго, үйл ажиллагаа, гарах үр дүнгийн уялдааг хангаж ажиллахад аль алинд нь хэрэгтэй төлөвлөлт болно. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний жишээг хүснэгтэд үзүүлэв.

гэх мэт

2.3

2.2

2.1

Хэрэгжилтийн

шалгуур

ХариуцагчҮйл ажиллагаа

Төслийн хоёрдугаар зорилт

1.3

1.2

1.1

гэхмэт

654321Хэрэгжилтийн

шалгуур

ХариуцагчҮйл ажиллагаа

Үйл ажиллагааны үргэлжлэх хугацаа, сараарТөслийн нэгдүгээр зорилт

Төслийн зорилго

Төслийн нэр:

гэх мэт

2.3

2.2

2.1

Хэрэгжилтийн

шалгуур

ХариуцагчҮйл ажиллагаа

Төслийн хоёрдугаар зорилт

1.3

1.2

1.1

гэхмэт

654321Хэрэгжилтийн

шалгуур

ХариуцагчҮйл ажиллагаа

Үйл ажиллагааны үргэлжлэх хугацаа, сараарТөслийн нэгдүгээр зорилт

Төслийн зорилго

Төслийн нэр:

Хэрэв таны төслийн санал нэг зорилготой бөгөөд зорилгын доор зорилт байхгүй бол шууд үйл ажиллагааг дугаарлан бичнэ.

28

Хэрэгжилтийн шалгуур гэдэг нь тухайн үйл ажиллагааг хэрэгжиж дууссаныг хэмжих/илтгэх үзүүлэлт юм. Жишээлбэл, Та сумын байгаль орчны төлөвлөгөө хийх чадавхийг бэхжүүлэх чиглэлээр төсөл боловсруулжээ. Үүний дотор үйл ажиллагаа 1.1 –д “сумын төвөөр урсдаг голын усны чанарын шинжилгээний сорьцыг голын 5 хэсэгт авч аймгийн орчны шинжилгээний лабориторид шинжлүүлнэ” гэж төлөвлөжээ. Энэ үйл ажиллагааг хэрэгжүүлсэн байх шалгуур үзүүлэлт нь голын 5 хэсэгт авсан усны чанарын шинжилгээний хариу бүхий аймгийн лабориторын албан бичиг болно.

!Санхүүжүүлэгчээс үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд тавьдаг гол шалгуур үзүүлэлт гэвэл төлөвлөлт нь бодитой эсэх, нарийвчлан боловсруулсан эсэх зэрэг байдаг. Төслийн үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнд хуудасны хязгаар байхгүй боловч 1-3 байхад хангалттай. Бусад санаачлага, бодлого хөтөлбөр, төслүүдтэй уялдсан байдал Төслийн саналын энэ хэсэг таны зорилго үйл ажиллагаа, хүлээгдэж буй үр дүн байгаль орчны талаар төрийн, аймаг, сумын бодлого, хөтөлбөртэй уялдаж байна уу, ижил төстэй хэрэгжиж буй төсөлтэй үйл ажиллагаа, үр дүн нь давхцах эсэх, таны төслийн үр дүнг бусад салбарын болоод салбар дундын хөтөлбөр, төсөл, санаачлагуудад хуулбарлан хэрэгжүүлж болох эсэх, эдгээртэй хэрхэн уялдаж байна вэ гэдгийг та шалгаж үзэх нэг боломжтой юм. Зарим санхүүжүүлэгч энэ бүлгийн мэдээллийг төслийн хэрэгцээ шаардлага бүлэгт оруулсан байдаг бөгөөд жижиг төслийн санал бичигч энэ бүлэгт ач холбогдол өгдөггүйгээс чухал мэдээллийг орхигдуулдаг. Энэ талаар сургамж жишээнээс дэлгэрэнгүй үзээрэй. Хэрэв таны төслийн саналд тусгасан асуудал нь тухайн аймаг орон нутгийн хувьд тулгамдсан, бэрхшээлтэй, заавал шийдвэрлэх шаардлагатай асуудлын нэг гэж бодлого, хөтөлбөрт тусгагдсан байвал санхүүжүүлэгч төслийн саналыг дэмжих шалгуур үзүүлэлтийн нэг болно.

Сургамж 5: Говийн нэгэн аймгийн төвийн ТББ элсний нүүдлийг зогсоох арга хэмжээ, орон нутгийн иргэдэд мэдээлэл сурталчилгааг явуулах зэрэг цөлжилтийг сайжруулах олон үйл ажиллагааг төлөвлөн төсөл бичжээ. Төслийн саналд “Бусад санаачлага, бодлого хөтөлбөр, төслүүдтэй уялдсан байдал” бүлэгт дараах агуулгатай мэдээллийг оруулжээ: Тус аймаг орон нутагт байгаль орчныг хамгаалахтай холбогдсон хэрэгжүүлж буй төсөл байхгүй. Энэхүү төслийн санал нь бусад байгууллага, донор болон бие даасан төслүүдтэй уялдуулах боломжтой хэдий ч одоогоор тэдгээртэй уялдуулах буюу бусад байгууллагатай түншлэх, санхүүжилт авах боломжгүй. Түүнчлэн төсөл хэрэгжүүлэх үйл явцыг бусад төрлийн үйл ажиллагаатай цаг хугацааны хувьд уялдуулан зохион байгуулах замаар хөрөнгө хуваах боломж байхгүй. Энэ аймаг, орон нутагт хэрэгжүүлж буй өөр ямар нэгэн төсөлгүй болно.

29

Эн дурьдсан жишээнээс харахад, төслийн саналыг бичигч энэ бүлэгт хэд хэдэн алдааг гаргажээ. Эхний өгүүлбэрт байгаа алдаа бол цөлжилт, газрын доройтлыг багасгах талаар төсөл байхгүй гэснээс бус орон нутагт иргэдийн, төрийн, ТББ-ын ямар санаачлага, бодлого хөтөлбөр байгааг огт мэдээлээгүй эсвэл өөрөө энэ талаар судлаагүй гэж ойлгогдохоор байна. 2 дугаар өгүүлбэрт ямар байгууллага, ямар хандивлагчтай, ямар бие даасан төслүүдтэй аль үйл ажиллагааг нь яаж уялдуулах боломжтой байгаа, мөн яагаад эдгээр байгууллагатай түншлэх, санхүүжилт авах боломжгүй байгаа шалтгааны мэдээллийг төсөл санаачлагч зөвхөн өөртөө хадгалж үлдсэн бөгөөд энэ өгүүлбэрээр чухам юүг илэрхийлэх гээд байгаа нь ойлгомжгүй. 3 дахь өгүүлбэр мөн ойлгомжгүй. 4 дэхь өгүүлбэр эхний мэдээллээ давтсан байна. Хэрэв та санхүүжүүлэгч байсан бол энэхүү төслийн саналын энэ бүлгийг юү гэж дүгнэх вэ? Төсөл санаачлагч санаандаа байгаа зүйлээ нуршин бичсэнээс бус эргэн тойронд нь цөлжилтийг багасгах чиглэлээр ямар бодлого, хөтөлбөр, төсөл, санаачлага хэрэгжиж байна, орон нутгийн захиргаа энэ талаар ямар бодлого, мөрийн хөтөлбөртэй байна вэ?Эдгээр нь тухайн төсөл санаачлагчын санал болгож буй үйл ажиллагаатай давхцаж байна уу, аль нь илүү үр дүнтэй, эдийн засгийн хувьд зардал багатай, хамгийн боломжийн шийдэл байх зэрэг төслийн саналд зайлшгүй орох ёстой чухал мэдээллүүд алга байна. Энэ учраас төслийн санал дэмжигдээгүй байна. Харин төсөл санаачлагч өөрийн сэдсэн санаагаа зөв эсэхийг холбогдох байгаль орчны албаны болон аймгийн засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт тухайн чиглэлээр асуудал тусгагдсан эсэхийг шалгаад хэрвээ байхгүй бол яагаад байхгүй гэдгийг нь холбогдох мэргэжлийн хүмүүстэй уулзаж шалтгааныг тогтоосон бол цаашдын хийх ажлын чиглэл тодорхой болох байжээ.

!Тухайн асуудлыг шийдвэрлэх арга зам, шийдэл нь бусад хөтөлбөр, төслүүдтэй давхцахгүй, харин шинэлэг, өгөөжтэй, илүү үр дүнтэй гэдгийг сайн тайлбарласан эсвэл эдгээр хөтөлбөр, төслүүдийн үр дүн үр өгөөжийг таны төслөөс хүлээгдэж буй үр дүнтэй хамтруулбал байгаль орчин, хүний амьдрах орчинд илүү үр ашиг, өгөөжтэй болно гэдгийг энэ хэсэгт гаргаж өгвөл таны төслийн саналын үнэ цэнийг нэмэгдүүлнэ. Мөн таньд сонирхуулахад аймаг бүрт байгаль орчны мэргэжлийн, мөн мэргэжлийн хяналтын албадууд байгаль орчныг хамгаалах, баялагийг зүй зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх чиглэлээр мэргэжлийн туслалцаа үзүүлдэг бөгөөд говийн аймгуудад цөлжилтийг бууруулах хөтөлбөр, үйл ажиллагаа нь тэргүүлэх ач холбогдолтой хэвээр байгаа.

30

Говийн аймгуудад Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, НҮБ хөгжлийн хөтөлбөр, Германы техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэг, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг, АНУ-ын хөгжлийн агентлаг, Щвейцарын олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг зэрэг олон улсын болон хоёр талын байгууллагууд болон Дэлхийн байгаль хамгаалах сан, Мерси корпус, Пакт, Солонгосын ротари клуб зэрэг төрийн бус байгууллагууд байгаль хамгаалах, баялагийг зүй зохистой ашиглах, нийгмийн, эрүүл мэндийн чиглэлүүдээр хөтөлбөр, төслүүд хэрэгжүүлж байгаа билээ. Эдгээр мэдээллийг өөрийн төслийн саналд тусгасан асуудалтай хэрхэн уялдаж байгааг харуулах хэрэгтэй. Энэ бүлгийн мэдээлэл нэг хуудсанд байхад хангалттай. Цаашдын стратеги ба тогтвортой ажиллах чадавхи Хүн ам нэмэгдэж, зөвхөн авах, ашиглахад тулгуурласан гажууд эдийн засгийн үйл явц өргөжихийн хэрээр байгаль орчны чанар доройтож, тэнцвэр нь алдагдах явдал улам их газар авч байна. Үүнтэй уялдуулан байгаль орчныг хамгаалах хөтөлбөр, төслийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, үр дүнд чиглэсэн бодлого, үзэл баримтлал олон улсын болон төрийн байгууллагын гол чиглэл болж байна. Хөтөлбөр, төслийг санхүүжүүлэгч, хандивлагч нар хичнээн хөтөлбөр төсөл хэрэгжиж байна гэхээсээ өмнө тухайн санал болгож буй хөтөлбөр, төсөл тухайн орон нутгийн ард иргэдийн амьдралд сайн ямар үр дүн авчирч байна, нутгийн хүмүүсийн амьжиргааны гол эх үүсвэр болох байгалийн нөөц баялгийн тогвортой ашиглалт, байгаль орчны тэнцвэрт байдалд ямар эерэг нөлөө үзүүлж байна вэ гэдэгт хамгийн түрүүн санаа тавьдаг. Мөн санхүүжүүлсэн хөтөлбөр, төслийн эхлүүлсэн үйл ажиллагааны үр дүн урт хугацааны туршид үр өгөөжөө өгч чадаж байна уу гэдэгт илүү анхаарлаа хандуулж байна. Энэ утгаар байгаль орчинд болон хүний амьжиргааны орчинд урт удаан хугацаанд эерэг, ээлтэй нөлөө үзүүлж орчны тэнцвэрт байдлыг хадгалахад их хувь нэмэр үзүүлэх боломжтой төслийн саналыг нэн тэргүүн дэмжиж, санхүүжүүлж байна. Мөн төслийн үйл ажиллагаа нь санхүүжилт дууссаны дараа үргэлжлэх эсэх, хэрэв үргэлжилбэл өөрөө өөрийгөө бие даан авч явах боломж, чадавхитай болох эсэхийг санхүүжүүлэгч мэдэхийг хүсдэг. Төсөл санаачлагч өнөөгийн хандивлагч, санхүүжүүлэгчийн энэ хандлагыг мөн тусган авч зорилго, үйл ажиллагаа үр дүнгээ хянан үзэж, төсөл хэрэгжиж дууссаны дараа төслийн үр дүн, нөлөө урт удаан хугацаанд нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй байгаль орчинд үргэлжлэх нөхцлийг бүрдүүлэх талаар төслийн саналдаа тусгасан байвал дэмжигдэх магадлал их. Төслийн үйл ажиллагааг цаашид төслийн санхүүжилт дууссаны дараа

31

үргэлжлүүлнэ гэж тооцож байгаа бол шаардагдах хүн хүч, техник хэрэгсэл, санхүүгийн эх үүсвэрийг энэ бүлэгт тусгах хэрэгтэй. Гэхдээ төслийн санаагаа гаргаж, хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлох явцад төсөл дууссаны дараа үйл ажиллагааг үргэжлүүлэх эсэх, гарсан үр дүнг яах, үр өгөөжийг урт хугацаанд бий болгохын тулд ямар стратеги бодлого барьж ажиллах вэ гэдгийг бодолцож, үүнтэй уялдуулан үйл ажиллагаа, үр дүнгээ тооцон гаргавал төслийн хэсгүүдийн хоорондын уялдаа, учир зүйн холбоо сайн болно.

! Та санхүүжүүлэгчид төсөл дуусмагц үйл ажиллагаа нь зогсох төслийг дэмждэггүй гэдгийг анхаарч төслийн саналаа боловсруулаарай! Энэ жишээг 4 дүгээр сургамжинд тайлбарласан ойн унанга модыг нутгийн ард иргэдээр ашиглуулж хэвшүүлэх төслийн саналаас авсан бөгөөд энэ бүлэгт “тогтвортой ажиллана, үйл ажиллагааг цаашид дэлгэрүүлнэ” гэсэн утга санаа гарчээ. Төслийн саналыг шалгаруулахаар уншиж буй хүн эндээс ямар мэдээлэл авах вэ? Яаж тогтвортой ажиллах нь тодорхойгүй, ямар хүч хөрөнгөөр, ямар хугацаанд бусад суманд дэлгэрүүлэх нь ойлгомжгүй байна. Энэ бол төслийн саналуудад их тохиолддог нийтлэг алдаа юм. Хэрэв төслийн саналд тусгасан ой модны ашиг тусын талаарх ард иргэдийн дунд сургалт, хуулийн сурталчилгааг явуулахын зэрэгцээ дээр дурьдсанчлан орон гэрээ дулаалах арга зам, материалыг заах, дулааны хэмнэлттэй орон сууцны загваруудыг нутгийн иргэдэд түгээх, ашиг тусыг ойлгуулах, түлшний хэмнэлттэй зуухыг сурталчлан зарах зэрэг ажлыг нэмэж тусган хэрэгжүүлбэл тухайн төслийн зорилго биелэгдэх бөгөөд түлшний хэрэглээ, ургаа модыг огтлох явдал багасч, түлшинд зарцуулах өрхийн зардал мөн буурч өрхийн амьжиргаанд хувь нэмэртэй болно. Төслийн санхүүжилтийг дууссаны дараа дараах байдлаар энэ төслийн үйл ажиллагааг үргэлжлүүлж болох юм. Үүнд: Төслийн үр дүнд нэгэнт бий болсон мэдлэг, ур чадвар, зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ зэрэгт тулгуурлан төслийн багийн гишүүд нөхөрлөл, хамтлаг эсвэл аж ахуйн нэгжийн зохион байгуулалтанд орж, дулааны хэмнэлттэй сууцны загвар гаргах, барих, орон гэрийн дулаалга хийх, түлшний хэмнэлттэй зуух олноор үйлдвэрлэж зарах зэрэг үйлчилгээний шинэ хэлбэрүүдийг өөрийн болон зэргэлдээ сумдад нэвтрүүлэх, энэ үйлчилгээг зах зээлийн зарчмаар

Сургамж 6: Цаашид тогтвортой ажиллаж, төслийг улс орон даяар өргөжүүлэн түгээн дэлгэрүүлж ажиллах болно. Эхний төсөл амжилттай хэрэгжсэн тохиолдолд энэ бүс нутгийн бусад сумдад төслийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх бөгөөд байгаль хамгаалалын бусад салбаруудад чиглэн ажиллах болно.

32

явуулж ашиг орлого олох байнгын эх үүсвэртэй болох, ажлын байр бий болгох гэх мэт цаашдын стратеги, төслийн үр дүнг тогтвортой хадгалах арга замыг тодорхойлж болох юм. Эдгээр асуудлыг “Цаашдын стратеги, тогтвортой ажллах чадавхи” бүлэгт тусгаж өгвөл санхүүжүүлэгч төсөл дууссанаар тухайн төслөөс ямар чадавхи бий болох, санхүүжилтийн ямар эх үүсвэрээр ямар үйл ажиллагаа явагдах, энэ нь ямар үр ашигтай, хүн ард, байгаль орчинд ямар үр өгөөжтэй байх зэрэг мэдээллийг бодитой авч чадах юм. Энэ бүлгийн мэдээлэл хагас хуудсанд байхад хангалттай. Үнэлгээ, дүгнэлт, тайлан Төслийн үнэлгээ тухайн төслийн хэмжээ, цар хүрээ, санхүүжилтийн төрлөөс хамааран янз бүрийн зорилготой байдаг бөгөөд төслийн саналын үнэлгээ, хэрэгжилтийн дунд шатны, төгсгөлийн, үр өгөөжийн гэж дөрвөн төрлийн үнэлгээ байдаг. Үнэлгээний зорилго нь шат бүрт тухайн төслийн гүйцэтгэл, үр ашиг, ач холбогдол үр нөлөө, хэрэгжүүлэх явцад тулгарсан саад бэрхшээлийг судлан дүгнэж төслийг хамгийн үр дүнтэй, оновчтой хэрэгжүүлэхийн тулд тулгарсан саад бэрхшээлийг арилгах, эсвэл тойрон гарах арга зам, чиглэлийг тодорхойлох үйл ажиллагааны төлөвлөлт юм. Жишээлбэл, та сумын төвийн ойр орших булгийн ундаргыг дарагдаж ширгэх, мал орж бохирдуулахаас хамгаалахын тулд тойруулан хашаалж, усны ундаргыг нэмэгдүүлэхийн тулд булгийн эхний эргэн тойронд бургас, гүйлс зэрэг мод бутлаг ургамал тарих, энэ ажилд сумын иргэдийг сайн дураар татан оролцуулах төсөл боловсруулжээ. Нэг жилийн хугацаатай энэ төслийн явцад дунд шатны болон төгсгөлийн гэсэн 2 удаа үнэлгээ хийнэ гэж та төлөвлөжээ. Хэрэгжилтийн дунд шатны үнэлгээг та дараах байдлаар төлөвлөн хэрэгжүүлжээ:

Д.д Үйл ажиллагаа Хүлээгдэж буй үр дүн

Хэрэгжилтийн шалгуур үзүүлэлт

Дунд шатны үнэлгээний дүгнэлт

1 Үйл ажиллагаа 1.3. Хашааны материалыг бэлтгэх:

1. хашааны шон, төмөр тор худалдаж авах

2. тээвэрлэх 3. гэх мэт

Булгийн эхийг хашаажуулан хамгаална

бөх бат хашаа баригдсан байна. Ус авах хүн орж гарах бөх бат мал оруулахгүй сайн хаалга хийгдсэн байна.

Хашааны материалыг төлвлөгөөний дагуу бүрэн авчээ. Тээвэрлэх ажлыг яаралтай хийх шаардлагатай, төлөвлөгөөнөөс хоцорч байна. Чулуун хариуцна

2 Үйл аж 2. 1. Илт багийн иргэдийн хүчээр 30 м хашааг бариулах:

1. хашаа барих газрыг тэмдэглэн бэлтгэх

2. төмөр тор хэмжих, тасдах, шонд бэхлэх багаж хэрэгсэл бэлтгэх

3. зарын дагуу иргэдийг цуглуулан ажиллуулах

Иргэдийн хүчээр булгийн хашааг барьна

Илт багийн иргэдийн оролцоотой, 30 м хашаа баригдсан байна. Иргэдийн байгаль хамгаалах ухамсар сэргэж, бодитой санаачлага гарсан

Сумын төвийн багийн иргэдэд товлосон зар хүрсэн. Иргэд буянтай ажил гэж магтаж байна. Ахмадын зөвлөлийнхөн цаашид хог хаягдалгүй орчинг бий болгох талаар иргэдтэй зөвшилцөх, журам гаргах санал гаргалаа

33

байна. 3 Үйл аж 3. 3. Сумын төвийн иргэд,

сурагчдад усыг хайрлан хамгаалах сургалт, сурталчилгаа явуулах: 1. булагаас ундны ус авах, орчин

тойорнд эрүүл ахуйг сахиулах, хашаан дотор мал оруулахгүй байх талаар уулзалт зохион байгуулах

2. Дунд сургуулийн багш нартай хамтран нийт сурагчдын дунд усны талаар асуулт хариултын тэмцээн зохиох

Сумын төвийн 200 иргэнд сурталчилгааг хийнэ. Сургуулийн 450 сурагчдыг б/х сургалтанд хамруулна

Ундны усны чанарын талаар ариун цэврийн хяналтын байцаагчийн дүгнэлт сайн гарсан байна. Усны бохирдолтой холбоотой гэдэсний өвчин сумын төвийн хэмжээнд 20% буурсан байна.

Сурталчилгааны ажил төлөвлөгөөний дагуу явагдаж байна. Зарим иргэд дахин сурталчилгааг явуулахыг хүссэн. АХА тэмцээний бэлтгэл 60% байна. Зарим багшийг татан оролцуулах ш-тай, захиралтай тохиролцов.

! Үнэлгээ гэдэг ухагдахуун сүүлийн жилүүдэд янз бүрийн нөхцөл байдалд их хэрэглэгдэх болсон бөгөөд орон нутгийн ихэнх төсөл боловсруулагч сайн ойлгодоггүйгээс энэ бүлэгт шаардлагатай мэдээллийг оруулдаггүй. 6-12 сарын хугацаанд хэрэгждэг тэтгэлгийн жижиг төслийн хувьд хэрэгжилтийн дунд шатны болон төслийн төсгөлийн үнэлгээг төслийн саналд төлөвлөж тусгаж өгөх нь тохиромжтой. Дунд шатны үнэлгээг хийхээр төлөвлөнө гэдэг нь төслийг хэрэгжүүлэх хугацааны дунд үед төслийнхөө хэрэгжилтийн явц байдал, гарч буй үр дүн, ололт амжилт болон учирч буй бэрхшээл, доголдол, төслийн багийн гишүүдийн гүйцэтгэж буй үүрэг зэргийг дүгнэн, цаашид үлдсэн хугацаанд хийх ажлын төлөвлөгөөг нарийвчлан гаргаж, үр дүнг баталгаатай болгохын тулд авч явуулах арга хэмжээг төлөвлөхийг хэлж байгаа юм. Үүнд хэзээ, ямар хугацаанд, хэн хариуцаж төслийн үйл ажиллагаа, гарч буй үр дүнг ямар аргаар яаж хэмжиж шалгах, тайланг хэн хэрхэн боловсруулж, багийн гишүүдээр хэлэлцүүлэх зэрэг асуудлыг тусгасан байх нь зохимжтой. Дахин хэлэхэд, төслийн дунд шатны үнэлгээ бол үйл ажиллгааны явцыг дүгнэж, төслийн ажлыг сайжруулан, төгөлдөржүүлж, эцсийн хүлээгдэж буй үр дүн, эерэг нөлөөг гаргах баталгааг бий болгох арга хэмжээ юм. Дунд шатны үнэлгээний ажлын үр дүнгээр дунд хугацааны тайлан гаргаж болно. Төслийн эцсийн шатны үнэлгээг дэвшүүлсэн зорилгын гүйцэтгэл, үр дүн, гарсан үр өгөөж, ач холбогдлыг үнэлэхээр төслийн үйл ажиллагааг дуусмагц хийдэг. Төслийн эцсийн шатны үнэлгээний үр дүнд төслийн эцсийн тайлан гарна. Тайланг хэзээ ямар хэлбэрээр яаж гаргах вэ гэдгийг санхүүжүүлэгч байгууллага, төсөл хэрэгжүүлэгч хоёрын хэлэлцэн тохирсоноор гаргадаг. Хэрэв санхүүжүүлэгч тэтгэлгийн төслийн уралдаан зарласан бол тайлагнах журам, тайлан гаргах загварыг цуг зарладаг. Энэ хэсгийн мэдээлэл 0,5-1 хуудсанд байх нь хангалттай.

34

Төсөв Төсөв бол таны сэдсэн санааг амьдралд бодитойгоор хэрэгжүүлэхэд шаардагдаж буй боловсон хүчин, цаг хугацаа, ажлын байр, техник хэрэгсэл, тэдгээрийн зардлын тооцоо юм. Төсвийн зорилго: Тухайн төсөл санаачлагч байгууллага тодорхой асуудлыг шийдэх зорилгоо биелүүлэхийн тулд шаардагдах хүн хүч, техник, хэрэгслийн нарийвчласан тооцоо бүхий төсвийг орон нутгийн нөхцөл байдалд тохируулан, хамгийн бодитой зардлаар, хамгийн үр ашигтай арга замаар төслийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхээр боловсруулсан байна. Төсөв боловсруулах ажлыг хаанаас эхлэх вэ? ∼ Хэрэв та байгаль орчны тэтгэлгийн жижиг төслийн уралдаанд оролцож

байгаа бол тухайн зарлагч байгууллагын зар мэдээнээс жижиг төсөлд тавьж буй шаардлагын мэдээллийг судлахаас эхлэ. Мөн гарын авлаганд байгаа төсвийн мэдээллийг харьцуулан үзээрэй. Зар мэдээнд төсвийн талаар дурьдсан байх бөгөөд санхүүжүүлэгч аь чиглэлийн үйл ажиллагааг дэмжих, алийг нь эс дэмжих, мөн ямар үйл ажиллагаа, зардлыг санхүүжүүлэх, техник тоног төхөөрөмж төслийн хөрөнгөөр авч болох эсэх, хориглох, хязгаарлах үйл ажиллагаа, эд хэрэгслийн талаар урьдчилан мэдээлдэг. Ийм төрлийн мэдээлэл байхгүй тохиолдолд дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх хаягаа (ихэнх байгууллага дэлгэрэнгүй мэдээллийг өөрийн веб хуудсан дээр тавьдаг эсвэл тухайн зарласан байгууллагын үүдний жижүүр олшруулан бэлтгэсэн байдаг) бичсэн байдаг. Үүнээс та хэрэгтэй мэдээллээ авах ба төсвөө хийхдээ санхүүжүүлэгч байгууллагын шаардлагын ЗААЛТ БҮРИЙГ сайн биелүүлээрэй. Зөвхөн таны төслийн саналыг санхүүжүүлэгч илүүд үзэж тавьсан шаардлагаа султгана гэж та бүү бодоорой.

∼ Хэрэв та тулгамдсан асуудлыг судлан төсөл хийх шинэ санаатай байгаа бөгөөд хэрхэн төсөв зохиох талаар мэдье гэвэл энэ бүлэгт байгаа мэдээллээс ажлаа эхлэ.

∼ Таны төслийн санал аль нэг жижиг төслийг санхүүжүүлдэг байгууллагаар ороод дэмжигдээгүй бөгөөд шалтгааныг нь сайн мэдэхгүй бол төсвөө энэ бүлгийн заалтын дагуу дахин нэг шалгаад үзээрэй.

Төслийн төсвийн нэгдсэн загвар гэж байдаггүй. Учир нь санхүүжүүлэгч бүр тодорхой зорилго агуулсан жижиг төслийн хөтөлбөрийг (жижиг төслүүдийг олон нийтэд зарлан хэрэгжүүлж, үр дүнг тооцдог) хэрэгжүүлэхдээ зорилгын дагуу төсөвт тусгайлан шаардлага тавьдаг. Жишээлбэл, Даян дэлхийн байгаль орчны сангийн жижиг төслийн хөтөлбөр машин, томоохон тоног төхөөрөмж худалдан авах, төсөлд ажиллах хүний цалин зэрэг асуудлыг төсөвт оруулахыг хориглодог. Нээлттэй нийгэм форум төслийн хөрөнгөөр тоног төхөөрөмж, техник хэрэгслийг худалдан авахад хязгаарлалт тавьдаг.

35

Мөн зарим санхүүжүүлэгч захиргааны зардал нийт төсвийн 15-20%-иас хэтрэхгүй байх ёстой гэж шаардлага тавьдаг. Төсөвт зардлын дараах заалтууд орох ба төслийн зорилго, үйл ажиллагаанаас хамааран заалт нэмэгдэх буюу хасагдаж болно.

∼ Хүн хүч (Ажлын хөлс, татвар шимтгэл) o Орон тооны ажилтан o Зөвлөх (Шинжээч) o Гэрээт ажилтан

∼ Томилолт: o замын зардал o зочид буудал o зам хоног

∼ Үйл ажиллагаа: o Сургалт, хурал, семинар, хэлэлцүүлэг, сурталчилгаа, o үйлдвэрлэл, угсралт, боловсруулалт гм o эдгээрийн холбогдох зардал (сургалтын материал

боловсруулах, ажлын байр бэлтгэх гэх мэт) ∼ Тоног төхөөрөмж

o худалдаж авах o түрээслэх

∼ Захиргааны зардал o Байр: Түрээс (цахилгаан, дулаан) o Унаа, шатахуун o Шуудан холбоо: утас, факс, интернет, шуудан o Бичиг хэрэг

Эдгээр заалтыг төсөвт яаж тооцоолж тусгах талаар тус бүрт нь тайлбарлая. Хүн хүч: Та төсөлдөө ажиллах хүний тоо хэмжээг багцаалсан байгаа. Харин ажлын хөлс буюу цалингийн хэмжээг яаж тогтоохоо сайн багцаалахгүй байж магадгүй. Ажиллах хүний ажлын хөлс, урамшууллыг тооцохын тулд тэтгэлгийн жижиг төслийн зорилго, хамрах хүрээг эргэн харах хэрэгтэй болно. Байгаль орчин, нийгэм болон эдийн засгийг дэмжих тэтгэлгийн ихэнх жижиг төслийн хөтөлбөрүүд бусад том, дунд хэмжээний тэтгэлгийн болон зээлийн төслүүдтэй харьцуулбал цалингийн сан багатай бөгөөд тулгамдсан асуудлыг шийдэхийн тулд хамгийн боломжит бага зардлаар зорисон хэргээ гүйцээх зорилготой байдаг. Иймээс жижиг төсөлд саналаа ирүүлсэн байгууллага, хувь хүнээс бага зардлаар их үр дүн, өгөөжтэй ажлыг хийж гүйцэтгэж чадах төслийг хамгийн түрүүн шалгаруулдаг. Мөн олон нийтийн хүчийг тэдний сайн дурын үндсэн дээр ашиглаж, нийгэм, байгаль орчинд үр өгөөж авчрах төслийг хамгаас

36

илүүд үнэлж шалгаруулдаг. Энэ утгаараа төсөлд ажиллах хүний ажлын хөлсийг яаж тооцсон бэ гэдгийг санхүүжүүлэгч хамгийн түрүүн шалгадаг. Хэрэв ажлын хөлсийг их тавьсан байвал төсөвт хасах оноо тавьдаг. Зарим санхүүжүүлэгч байгууллага жишээ нь ДДБОС-ын жижиг төслийн хөтөлбөр цалин тооцсон төсвийг хүлээж авдаггүй. Харин урамшуулал хэлбэрээр бага зэргийн мөнгө тусгахад хүлээж авдаг. Бага зэргийн мөнгө гэж хэд вэ? Ажлыг гүйцэтгэх хүний тухайн чиглэлээрх боловсрол, мэргэжил, эрдмийн зэрэг цол, ажлын туршлага, мэргэшсэн байдал зэргээс хамаарч ажлын хөлсний хэмжээг тогтооно. Жишээлбэл, та голын бургасыг нөхөн сэргээх төсөлд нэг жил ажиллах хүний урамшууллыг тооцох гэе. Тэр хүн мод үржүүлгийн чиглэлээр тусгай дунд, эсвэл дээд сургууль төгссөн, мэргэжлээрээ 10 жил ажилласан олон газар ойжуулалтын ажил хийсэн туршлагатай хүн байвал энэ чиглэлийн төсөлд ажиллах хамгийн тохиромжтой боловсон хүчин бөгөөд төсөлд бүтэн цагаар ажиллахаар байвал улсын байгууллагын цалинтай харьцуулан үзэж сард 250 ам долларын урамшуулал өгөхөөр тооцож болох юм. Төсөвт энэ жишээг дараах байдлаар тусгах юм: Урамшуулал № Зардлын заалт бүгд санхүүжилтийн эх үүсвэр 1 Ойжуулагч х $250 х 100% x 12 сар $3,000 санхүүжүүлэгч 100% гэдэг нь өдрөөр бүтэн 8 цаг ажиллана гэсэн үг. Хэрэв, тухайн төсөлд мэргэжлийн бус хүн туслах ажил (хашаа барих, услах, арчлах гэх мэт) хийхээр бол сард 50 доллар тооцож болно. Урамшууллыг тооцохдоо ажиллах хүн өдрийн 8 цагаар бүтэн ажиллах уу эсвэл хагас өдрөөр ажиллах уу гэдгийг харгалзах ёстой. Үүнийг төсөвт тусгавал: № Зардлын заалт бүгд санхүүжилтийн эх үүсвэр 2 Туслах ажилчин х $50 х 50% x 3 сар $75 байгууллага Туслах ажилчин хагас өдрөөр 3 сар ажиллавал $75 урамшуулал авах бөгөөд төсөл санаачлагч өөрийн санхүүжүүлтээр урамшууллыг өгнө. Санхүүжилтийн эх үүсвэрийг байгууллага өөрөө гаргахаар энэ жишээнд төлөвлөжээ. Ихэнх санхүүжүүлэгч төслийг санаачлагч байгууллага төсвийнхөө тодорхой хувийг өөрөө санхүүжүүлсэн байх шаардлага тавьдаг бөгөөд энэ шаардлагын цаад шалтгаан гэвэл: ∼ Өөрийн мэдлийн хөрөнгө оруулалтыг тухайн төсөлд хийж буй явдал нь

тухайн байгууллага, хүн асуудлыг шийдэх чин хүсэл эрмэлзэлтэй байгааг илэрхийлж байна

37

∼ Санаачилсан төслийн хэрэгжилтэнд гарч болзошгүй зарим эрсдлийг өөрөө үүрч байна.

Мөн та хүн ажиллуулж урамшуулал өгөхөөр төсөвтөө тусгаж байгаа бол одоогийн Монгол улсын хууль тогтоомжийн заалтын дагуу хүн амын орлогын албан татварын хувь хэмжээг нэмэж тооцохоо мартуузай. Эс тэгвэл, та өөрийн хармаанаас татвар өгөх хэрэг сүүлд гарч магадгүй. Ер нь урамшууллыг тооцохдоо ухаалгаар хандах ёстой. Зарим төслийн саналд хагас өдрөөр нэг сар ажиллах хүнд 400-500 доллар тооцож тавьдаг. Гэтэл бодит амьдрал дээр Монголд ийм цалин авдаг хүн олон биш. Эцэст нь хэлэхэд ихэнх санхүүжүүлэгчийн зөвшөөрдөг урамшууллын хэмжээ ойролцоогоор нэг хүнд сард 50-300 ам доллар байдаг. Томилолт: Томилолтыг тооцохдоо төрийн захиргааны ажилтны томилолтын зардал хэмжээтэй ойролцоо байх нь зүйтэй. Тухайлбал, төрийн албан хаагч Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Чойбалсан хотуудад томилолтоор ажиллавал 15,000 төгрөг, бусад аймаг суманд 12,000 төгрөг томиолотын зардал гэж тооцдог билээ. Хэрэв машин хөлслөн явна гэвэл нэг км-ыг 0,25-0,50 ам доллараар, онгоц, шуудангийн машин, автобусаар явбал тухайн үеийн бодит тийзний үнээр тооцоорой. Замын зардал шатахууны үнээс их хамаардаг учир хэрэв таны төслийн санал дэмжигдсэн тохиолдолд гэрээ байгуулах үедээ санхүүжүүлэгч байгууллагатайгаа энэ талаар тохиролцоорой. Зочид буудал өнөөгийн ханшаар аймгийн төвүүдэд $10-15, сумдад $5-8 ихэвчлэн байдаг. Зам хоногийн хөлсийг $10-15 гэж бодох нь зохимжтой. Сургалт, семинар: Хэрэв таны төслийн саналд сургалт семинар ч юм уу уулзалт, хэлэлцүүлэг зэрэг олон хүн хамруулсан арга хэмжээ тусгагдсан бол урьсан хүн бүрт томилолтын зардал, мөн арга хэмжээг зохион явуулах байр, техник тоног төхөөрөмж, оролцогчдыг сургалтын эсвэл хурлын байранд авчрах, буцааж зочид буудалд хүргэх нэгдсэн унааны түрээс, өдрийн хоол зэрэг олон зүйлийг төлөвлөх хэрэгтэй болох ба хурал семинарын хаяг, урилга, хөтөлбөр, сургалтын болон үзүүлэн таниулах, тараах материал, плакат, үзүүлэн өлгөх самбар зэргээ оруулахаа мартуузай. Эдгээрийн бодит зардлыг та төсөвтөө тусгахын тулд сайн судалж тавих хэрэгтэй болно. Санхүүжүүлэгч байгууллага ийм төрлийн төслүүдийг олон газар байнга хэрэгжүүлдэг учир хот суурин газар болон хөдөө орон нутагт холбогдон гарах зардлыг сайн мэддэг. Иймээс та зардлаа бодитойгоор

38

тавьж чадвал санхүүжүүлэгч байгууллага таныг бодитой төсөв зохиожээ гэдгийг мэдээд зүтгэлийг тань үнэлэх болно шүү. Арга хэмжээг зохион явуулах байрны түрээсийг та хэд хэдэн газраар орж харьцуулан үзэж мэдэж болно. Мөн эдгээр байранд техник хэрэгслийн түрээсийн үнийг нэг доор мэднэ. Оролцогчдын өдрийн хоолыг өнөөгийн ханшаар ойролцоогоор нэг хүнд $3-8 гэж тооцож болох юм. Үйл ажиллагааны зардал нь тухайн төслийн зорилго хийх ажлын хэлбэр хэмжээ, цар хүрээнээс шалтгаалаад янз бүр гардаг учир үйл ажиллагааны зардлыг энд оруулсангүй. Тоног төхөөрөмж: Тэтэгэлгийн жижиг төслийн хүрээнд тоног төхөөрөмж, техник хэрэгсэл худалдаж авах асуудалд ихэнх санхүүжүүлэгч хатуу шаардлага тавьдаг бөгөөд хязгаарлалт олонтой байдаг. Гэхдээ төслийн зорилгыг биелүүлж, бодитой өндөр үр ашигтай үр дүн гаргахад зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг та санхүүжүүлэгчид итгүүлж чадвал танд бас боломж бий. Хамгийн гол нь хэрэгцээ шаардлагаа үнэн зөв, бодитойгоор гаргаарай. Захиргааны зардал: Та захиргааны зардлаа мөн аль болох зохистой хэмжээ буюу нийт төсвийн 5-20% дотор тооцоорой. Зардлаа тооцохдоо өнөөгийн үнэ ханшийг харьцуулах аргыг ашигла.

Сургамж 7: Нэгэн байгууллага эргэн тойрноо зүлэг мод тарин ногооруулж, ард иргэдэд үлгэр дууриал болгох зорилгоор төслийн санал боловсруулжээ. Төслийн саналыг боловсруулахад олон хүн оролцон хөдөлмөрлөж, нилээд цаг хугацаа зарцуулсны дүнд сайн санал гарчээ. Олон ажил төлөвлөж, хэрэгжүүлэхээр $45,000 ам долларын төсөв зохиожээ. Үүний 77,7% буюу $35,000 ам долларыг байгууллага өөрөө санхүүжүүлэхээр тооцсон нь өнгөцхөн харахад санхүүжүүлэгчийн сэтгэлийг татахаар төсөв байжээ. Харин төсвийн задаргааг үзвэл $33,000 ам долларын үнэтэй дүйцэх 925 тонн буюу 5 тонны 185 усны машин цэвэр усыг өөрийн хашаан доторх худгаас гаргаж ногоо, мод услахаар тооцсон байлаа. Төсөл дэмжигдэхгүй. Яагаад гэвэл нэгдүгээрт, чандмань эрдэнэ болсон ундны усыг ийм хэмжээгээр хайр гамгүй хэрэглэх нь байгаль орчин, тус биш ус болно. Хоёрдугаарт төсөв бодитой бус хэт хийсвэр болжээ.

39

Энд заагдсан зардал бүхэн жишиг үнэ бөгөөд, ханшны уналт, амьжиргааны өртөгийн өсөлт, шатахууны үнийн хэлбэлзэл зэргээс хамаарч өөрчлөгдөх учрыг төсөв хийх үедээ харгалзан үзээрэй. Төсвийн бүлгийн төгсгөлд хэлэхэд: Төсвөө тооцохдоо та “нийгэмд нэн тэргүүнд шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа асуудлыг хамгийн үр ашигтай аргаар, хамгийн бодитой бага зардлаар, хамгийн үр өгөөжтэй үр дүнд хүрэх“ гэсэн сэтгэлгээгээр хандвал таны сэдсэн ажлыг дэмжих санхүүжүүлэгч амархан олдоно шүү. Нэмэлт материал Нэмэлт материалд таны өөрийн байгууллагын танилцуулга, ижил төстэй ажил үүрэг, төсөл хэрэгжүүлж байсан туршлага, хэрэв багаар ажиллахаар төслийн саналдаа тусгасан бол багийн гишүүдийн товч намтар бүхий мэдээллийг төслийн саналын ард хавсаргаж өгнө. Мөн таны хэрэгжүүлэх арга хэмжээг тодотгосон мэдээлэл болох төслийн үйл ажиллагааны календарчилсан төлөвлөгөө, семинар, хурлын тойм хөтөлбөр, оролцогч, хамтран хэрэгжүүлэгчийн танилцуулга, төслийн саналд тусгасан үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах арга хэрэгсэл, техник технологийн схем, мэдлэг, ур чадварыг илтгэсэн сертификат гэх мэт санхүүжүүлэгчид таны төслийн саналтай холбогдсон хэрэгтэй нэмэлт мэдээллийг өгөх материалыг бүлэглэн дугаар тавьж хавсаргасан байвал сайн. Гэхдээ баярын бичиг бүрийг хавсарга гэсэн үг биш шүү. Хэрэв санхүүжүүлэгч төслийн санал бэлтгэх шаардлагад хуудасны хэмжээг бүлэг бүрээр хязгаарласан байвал тухайн бүлэгтээ хамгийн шаардлагатай мэдээллийг оруулаад заасан хуудаснаас илүү гарсан хэрэгтэй мэдээллийг хавсралтанд оруулж өгнө. ТӨСӨЛД ОЛОН НИЙТИЙН ОРОЛЦООГ ХАНГАХ Сүүлийн жилүүдэд байгалийн нөөц баялагийн хайр гамгүй ашиглалт (ой модыг түлшинд хэрэглэх, гуалин бэлтгэх, самар түүх зэргээр огтлох, голын усыг уурхайд их хэмжээгээр ашиглах г.м.) болон уур амьсгалын өөрчлөлт, хуурайшилтаас байгаль орчны чанар доройтож байгаа явдал нь бид бүхний нүднээ ил харагдах үзэгдэл болсон бөгөөд байгаль цаг агаараас шууд хамааралтай газар тариалан, мал аж ахуй бүхий Монгол оронд энэ хандлага удаан үргэжлэвэл энэ салбарыг шүтэн амьдарч буй хөдөөгийн хүн ам хамгийн түрүүнд нэрвэгдэх магадлал ихтэй байгаа билээ. Энэ эрсдлийг бууруулахын тулд Засгийн газар, холбогдох яам, аймаг сумдын удирдлага менежментээ эрс сайжруулж, эдийн засаг, нийгэм байгаль орчны цогц, оновчтой, шуурхай бодлого, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлага тулгарч байгаа бөгөөд хөдөө орон нутгийн ард иргэд, иргэний,

40

олон нийтийн байгууллагуудийн хувьд ч нөөц баялагаа ариг гамтай зарцуулах, орчноо хамгаалах ажил үйлсэд идэвхи санаачлага гарган оролцох явдал хамгийн чухал байна. Энэ утгаараа орон нутгийн түвшинд ард иргэд, ТББ-ын оролцоотой хэрэгжүүлэх жижиг төслийг дэмжих хандлага улс орны хэмжээнд ч олон улсын хэмжээнд ч улам нэмэгдэж байгаа билээ. Энэ хүчин зүйлийг төсөл санаачлагч та төслийн саналын баримт бичигт шаардлага, хэрэгцээ, зорилгоос нь эхлээд гарах үр дүн, өгөөжинд хүртэл тусгаж өгөх нь таны сэдсэн санааг гүйцэлдүүлэхэд чухал түлхэц болж өгнө. Орон нутгийн иргэд, ТББ-ын оролцоо төслийн шинэ санааг гаргахаас саналыг боловсруулж дуусах хүртэл үйл ажиллагаанд хичнээн их байна, төдий хэмжээгээр төсөл хэрэгжсэн тохиолдолд дэмжиж, сайн үр дүн, өгөөж гаргахад тань хамгийн их туслах хүч байх болно. Мөн үүнийг санхүүжүүлэгч хамгийн их хүсэх болно. Хичнээн сайн сайхан санаа сэдээд төслөө боловсруулаад ч хэрэв олон нийтийг төслийн ажилд оролцуулах, өөрсдөөр нь байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглуулах, хамгаалуулах ажлыг хийлгэхгүй бол таны сэдсэн санаа үр өгөөж муутай, мөн санхүүжүүлэгч ч дэмжихгүй. Санхүүжүүлэгчийн хувьд ийм төрлийн санал маш олон ирдэг бөгөөд өмнөх ижил төстэй төслийн хэрэгжсэн туршлагаас үзэхэд судалгааны цаасан тайлан гаргаад, хэдэн хүн танхимд хичээлд суугаад, зарим үзүүлэн таниулах материалтай болоод төсөл дуусдаг. Гэтэл санхүүжүүлэгч юүг энэ төслөөс хүсч байна вэ? Сургалт, сурталчилгааг шинэлэг, хамгийн оновчтой аргаар хүргэж, нутгийн олон иргэд, судалгаа хийх, үзүүлэн таниулах материал бэлтгэх тараах, сурталчилахад оролцож, орон нутгийн чадавхийг бий болгох, цаашид тухайн орон нутгийн хүмүүс төсөл хэрэгжсэнээр оюуны болоод бага хэмжээний ч

Сургамж 8: “Хөвсгөл нуурын сав орчмыг нутгийн иргэдийн оролцоотой хамгаалах” төслийн саналыг хэсэг судлаачид боловсруулж, санхүүжилт хүсчээ. Төсөл санаачлагчдын хувьд тухайн нутагт нилээд судалгаа хийж, нутаг орныг сайн таньж мэддэг давуу талтай, гэхдээ орон нутгийн биш хүмүүс байв. Саналдаа сургалт, сурталчилгаа зохион байгуулах, гарын авлага, үзүүлэн таниулах материалуудыг судалгааны үндсэн дээр боловсруулах зэрэг олон ажлыг сайн төсөв гарган боловсруулжээ. Харин нутгийн иргэдийг байгалиа хамгаалах ажилд оролцуулах арга замыг хичээл заана, үзүүлэн таниулах материал тарааж өгнө гэж хуучин хэвшмэл арга замаар төлөвлөсөн бөгөөд ямар нэгэн шинэлэг, илүү үр дүнд хүрэх арга замыг тодорхойлсонгүй. Мөн нутгийн иргэд энэ төсөлд яаж оролцох, төсөл дууссаны дараа үр дүн, үр өгөөж нь яаж тогтвортой удаан үргэжлэх нь Үйл ажиллагаа, Гарах үр дүн, Цаашдын стратеги, тогтвортой ажиллах чадавхи, Үнэлгээ зэрэг бүлгүүдэд огт тусгагдаагүй ажээ.

41

гэсэн эд материалын хөрөнгө оруулалтай үлдсэн байх нь тухайн санхүүжүүлэгчийн хувьд ач холбогдолтой байв. Төсөл хэрэгжүүлэх орон нутгийнхаа ард иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагынхантай уулзаж ярилцах, хэлэлцүүлэг хийх, асуулга явуулах зэрэг янз бүрийн аргаар өөрийн сэдсэн төслийн санааг хэлэлцүүлэн, тэдний санаа бодол, үүдэн гарах сайн муу талуудыг ярилцан сайжруулах арга замаар тэдний төсөл боловсруулах, хэрэгжүүлэх явц дахь оролцоог тодотгон гаргаж ирвэл зохимжтой. Асуудлыг олуулаа хэлэлцэж, шийдэл гаргах нь төслийн саналын чанарт хамгийн сайнаар нөлөөлдөг гэдэг олон төслийн хэрэгжилтийн туршлагаар нотлогдсон байдаг. ТӨСЛИЙН МӨЧЛӨГ Өмнөх бүлгүүдэд төсөл гэж юү болохоос эхлээд төслийн төрлүүдийн тухай, байгаль орчны төсөл, төслийн шинэ санааг яаж олох, төслийн санал ямар мэдээллээс бүрдэх зэрэг төсөлийн санал боловсруулахын тулд юунаас эхлэх тухай асуудлын талаар ойлгоц, мэдээлэлтэй болсон билээ. Харин энэ бүлэгт төслийн саналыг боловсруулахаас хэрэгжүүлж дуусах хүртэл төслийн үе шатны талаар үзэх бөгөөд энэ бүлгийг судалснаар таны сэдэж, боловсруулах гэж буй санал төслийн үе шатны чухам аль хэсэгт байгааг ойлгож, цаашид хийх ажлаа зөв төлөвлөхөд тань туслах болно. Төсөл хэрэгжүүлэх боломжтой шинэ санааг сэдэн туршиж, сайжруулан боловсруулж, хэрэгжүүлэх үе шатуудыг төслийн мөчлөг гэнэ. Төслийн мөчлөг бүрээс төсөл хэрэгжүүлэх явцад шинэ санаа, туршлага, сургамж авч үйл ажиллагаандаа тусган авах боломж гардаг. Олон хандивлагч оролцсон, бүс нутгийн том ээдрээтэй төслөөс, тэтгэлгийн жижиг төсөл хүртэл энэ мөчлөгийн үе шат бүрийг дамжих бөгөөд төслийн үе шат бүрт оролцогчид өөр өөрийн зорилго, үүрэг хариуцлагатай байдаг, ялангуяа том дунд хэмжээний төслүүдэд энэ ялгаа илүү тод байна.

Сургамж 9: Нэгэн зэрлэг чацаргана ихтэй аймгийн ТББ нутгийн иргэдийн оролцоотой чацарганыг хамгаалах, ашиглах төслийн санал ирүүлжээ. Хэрэгцээ, шаардлагандаа чацаргана хамгаалах ажил их чухлыг онцлон тэмдэглээд, үйл ажиллагаандаа чацаргана ихтэй газрын ойр орчмын малчин өрхүүдтэй гэрээ байгуулан хамгаалуулна гэж төлөвлөжээ. Төслийн саналын бүх бүлэгт зөвхөн энэ ургамал, жимсний ач холбогдлыг дурьдаад энэ ажлыг гардан гүйцэтгэх нутгийн иргэдийг орхигдуулсан байлаа. Хэрэв нутгийн иргэд энэ ажилд оролцох хүсэлгүй, зарим малчин айл оторлоод явчих учир хүсэлтэй байсан ч бололцоогүй зэрэг нөхцөл байдал тулгарвал энэ төслийн үр дүн ямар гарах вэ?

42

Төслийн тодорхойлолт

Төслийн санал бэлтгэх

Үнэлгээ, шалгаруулалт

Санхүүжилт

Хэрэгжилт, хяналт

Дүгнэлт, тайлан

Төслийн мөчлөгийг дүрсэлбэл тойрог мэт үйл ажиллагаа бөгөөд ялангуяа анхны удаа төсөл сэдэн, төлөвлөж, хэрэгжүүлж буй зарим хүн төслийн мөчлөгийн үе шатуудыг шугаман үйл явц гэж төсөөлдөг. Гэхдээ үүнд зөв буруу гэх зүйлгүй. Төслийн мөчлөгийн үе шатууд Тэтгэлгийн төслийн санхүүжүүлэгчээс шалтгаалан мөчлөгийн үе шатыг өөр нэрээр нэрлэдэг боловч зорилго үйл ажиллагаа нь үндсэндээ ижил байдаг. Төслийн мөчлөгийг харуулбал: Төслийг тодорхойлох Аливаа төслийн анхны цэг нь байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг тогтоохоос эхэлдэг. Яагаад чухам байгаль орчны энэ асуудлыг нэн тэргүүнд шийдвэрлэх шаардлагатай вэ? яагаад заавал төсөл хэрэгжүүлэх замаар вэ? гэдэг гол асуултанд хариулах шаардлагаас төслийг тодорхойлох ажил эхлэх бөгөөд төслийн янз бүрийн санаа гаргах болон хэрэгжүүлэх арга замуудыг энэ шатанд тодорхойлно. Мөн дараах асуултуудыг энэ шатанд тодорхой хариулах шаардлагатай: • Ямар үр дүнд та хүрэхийг хүсэж байна вэ? • Эдгээр үр дүнд яаж хүрэх вэ? • Ямар таамагнал (төслийн хэрэгжилтэнд нөлөөлж болзошгүй гадаад

эерэг сөрөг нөлөөг тооцож, эрсдлийг бууруулах арга хэмжээг авах1) дэвшүүлсэн?

2 Төслийн хэрэгжилтэнд үзүүлж болзошгүй гадаад сөрөг нөлөөний жишээ: төслийн батлагдсан төсөв ханшны огцом өөрчлөлтөөс болж үйл ажиллагаанд хүрэхгүй байх, байгалийн гамшиг гарснаас үйл ажиллагаа доголдох, хамтран ажиллагч тал хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүйгээс учрах хохирол

43

• Өөр ямар арга зам, шийдлийн хувилбар байна вэ? • Ямар зардал гарах? • Хэн санхүүжүүлэх? Төслийг тодорхойлох ажлын үр дүнд ирээдүйн төслийн саналын эхний тойм хувилбар бий болно. Төслийн санал бэлтгэх Энэ шатанд төслийн нарийвчилсан саналыг боловсруулна. Төслийн ажлын хэмжээ, хамрах цар хүрээ болон санхүүжилтыг хаанаас авахыг төлөвлөж буйгаас хамааран нарийвчилсан саналыг боловсруулах ажлыг хийнэ. Төслийн энэ шатанд тухайн шийдвэрлэхээр зорьсон асуудлын бүх боломжит хувилбаруудыг (шаардагдах хүн хүч, техник хэрэгсэл, цаг хугацаа, хийгдэх бүх үйл ажиллагаа, хүлээгдэж буй үр дүн, төсөв, үүдэн гарах үр өгөөж, эерэг, сөрөг нөлөөг төсөл санаачлагч нарийн тооцож, туршин үзээд хамгийн сайн бодит хувилбарыг гаргаж саналдаа оруулдаг. Төслийн саналын дэлгэрэнгүй агуулгын талаарх материалыг энэ гарын авлагын “ТӨСЛИЙН САЙН САНАЛ ЮҮНААС БҮРДЭХ ВЭ” бүлэг тайлбарлалаа. Уншигч танд сонирхуулахад дунд болон том төслийн саналыг боловсруулах энэ шатанд тухайн төслийг хариуцагч төслийн боломжит санхүүжүүлэгчтэй хамтран ажиллаж, шаардлагатай үед зөвлөхийн туслалцаа үзүүлдэг. Төслийн бэлтгэл ажлын шатны гол үр дүн бол санхүүжүүлэгчийн шаардлагад нийцсэн нарийвчлан боловсруулсан төслийн санал байх юм. Төслийн үнэлгээ, шалгаруулалт Тэтгэлгийн жижиг төслийн хувьд санаачлагч нь энэ шатанд эцсийн боловсруулсан хувилбарыг санхүүжүүлэгч байгууллагадаа хүлээлгэн өгдөг. Хэрэв тэтгэлгийн төслийн уралдааныг зарласан тохиолдолд тухайлсан загвар, шаардлага, цаг хугацааны дагуу төслийн саналыг бэлтгэсэн ирүүлсэн байна. Эсвэл төслийн санаачлагч боломжит санхүүжүүлэгч байгууллагыг өөрөө судлан мэдсэний үндсэн дээр тухайн байгууллагын шаардлага хэрэгцээнд үндэслэн эцсийн хувилбараа үнэлүүлэхээр өгдөг. Төслийн үнэлгээний гол зорилго бол төслийн саналыг санхүүжүүлэх боломжтой эсэхийг тогтоох явдал юм.

Гадаад эерэг нөлөө: аймгийн, сумын захиргаа төслийн үйл ажиллагааг дэмжиж нэмэлт хүн хүч хөрөнгө гарган хүлээгдэж байсан үр дүнг нэмэгдүүлэх, нутгийн иргэд сайн дураар идэвхитэй оролцон төсвийг хэмнэнэ, үр өгөөж нэмэгдэнэ гэх мэт

44

Төслийн үнэлгээг санхүүжүүлэгч байгууллага хийдэг. Төсөл санаачлагч санхүүжүүлэгч байгууллагын хүсэлтээр үнэлгээний явцад нэмэлт мэдээлэл гаргаж өгөх үүрэг хүлээнэ. Үнэлгээг хийх явцад шаардлагатай гэж санхүүжүүлэгч үзвэл нарийн мэргэжлийн зөвлөхийг ажиллуулдаг. Монгол оронд олон чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг нэгэн төрийн бус байгууллагын тэтгэлгийн жижиг төслийн саналыг үнэлэхдээ хэрэглэдэг шалгуур үзүүлэлтийг та бүхэнд толилуулья.

Төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг Шалгуур үзүүлэлт зорилго ∼ Тодорхой

∼ хүрэх боломжтой (заасан хугацаа, төсөв хүн хүчиндээ тохирсон эсэх)

үр дүн ∼ Бодитой ∼ Хэмжигдэхүйц

Хэрэгжүүлэх аргазүй ∼ Ойлгомжтой ∼ Оновчтой ∼ Шинэлэг ∼ Бусад орон нутагт дэлгэрүүлэх

боломжтой үйл ажиллагаа ∼ Бодитой

∼ Нарийвчилсан байх төсөв ∼ Бодитой

∼ Хэмжээ тохирсон ∼ Тооцоог шалгаж болох задаргаа

бүхий Төсөл хэрэгжүүлэгч ∼ Мэргэжил

∼ Мэргэшсэн түвшин ∼ Чадвар ∼ Ижил төстэй ажлын туршлага ∼ Хүн хүч ∼ Нөөц боломж

төслийн үр дүн, өгөөжийн цаашдын тогтвортой байдал

∼ Мэдээлэл бий эсэх ∼ Бодитой

Бусад хөтөлбөр, төсөл, санаачлагатай уялдсан эсэх

∼ Мэдээлэл бий эсэх ∼ Бодитой

төсөлд ард иргэдийн оролцоог хангасан байдал

∼ Мэдээлэл бий эсэх ∼ Бодитой

хамтран ажиллагч талуудын оролцоо ∼ Мэдээлэл бий эсэх ∼ Бодитой

төслийн үр ашгийг хүртэгсдийг тодорхойлсон эсэх

∼ Мэдээлэл бий эсэх ∼ Бодитой

45

Төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг бүрийн ард хэд хэдэн шалгуур үзүүлэлт байх бөгөөд үзүүлэлт бүрээр оноо тавьж, онооны нийлбэр нь хамгийн их байх төслийн санал бодитой хэрэгжих, дэмжиж болох төсөл гэж тооцогддог. Санхүүжүүлэгч бүр тэтгэлгийн уралдаан зарлаж буй чиглэлийнхээ дагуу аль болох хамгийн сайн хэрэгжиж, сайн үр дүн авчрах төсөлд хөрөнгө оруулалт хийхийг чармайдаг бөгөөд төсөл хэрэгжээд гарах үр дүн, эерэг нөлөө нь нийгэм, байгаль орчинд урт удаан хугацаанд хадгалагдах үйл ажиллагаанд илүү дуртай мөнгөө зардаг гэдгийг та санаж яваарай. Санхүүжилт Хэрэв таны төслийн санал төслийн үнэлгээ, шалгаруулалтыг амжилттай давсан бол дараагийн шатанд санхүүжүүлэгч санхүүжилтийг олгодог. Үүний өмнө төслийн саналын үнэлгээг хийх явцад санхүүжүүлэгч нэмэлт мэдээлэл хүсэх, зарим асуудлыг харилцан ярилцаж тодруулах, эсвэл зарим асуудлыг дахин боловсруулахаар танд буцааж өгөх зэрэг ажил тулгарч магадгүй. Ихэнх жижиг төслийн хувьд төсөвийн хэмжээг санхүүжүүлэгч хянан үзсэний эцэст зөвшилцөн, зарим тооцоог дахин хийлгээд, шаардлагыг хангасан тохиолдолд төсвийн хэмжээг тохирдог. Үүний дараа санхүүжүүлэгч, төсөл санаачлагч хоёр тэтгэлгийн гэрээ байгуулж гарын үсэг зурна. Гэрээнд хоёр талын хүлээх үүрэг, хариуцлага, тайлагнах журам, санхүүжилт хийх үе шат, төслийн хэрэгжилтийн хяналт шинжилгээь хэрэгжилтийн хугацаа зэрэг асуудлыг тусгасан байдаг. Хэрэгжүүлэлт ба мониторинг Санхүүжүүлэгч төсөл хэрэгжүүлэгч хоёрын дунд байгуулсан тэтгэлгийн гэрээний дагуу төслийн үйл ажиллагааг төсөл хэрэгжүүлэгч баг зохион явуулна. Төслийн үйл ажиллагаа салангад боловч хоорондоо нягт уялдаа, цаг хугацаа бүхий цуврал арга хэмжээнүүдээс бүрдсэн байх ба төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжинэ. Төслийн удирдагч хэрэгжилтийн ажлыг хариуцах бөгөөд ажлын гүйцэтгэлд хяналт тавьдаг. Төслийн хэрэгжилтийн явцад хоёр төрлийн хяналт шинжилгээ (мониторинг) хийгддэг. Дотоодын хяналт шинжилгээг төслийн багийн гишүүд төслийн үе шат, үйл ажиллагаа бүрийн хэрэгжилтийн явц, ахиц, гарч буй үр дүнд хяналт тавих, мэдээлэл солилцох замаар хийнэ. Санхүүжүүлэгч байгууллага хоёр дахь хяналт шинжилгээг төслийн хэрэгжилтийг газар дээр үзэх, хэрэгжилтийн (явцын) тайланг судлан үнэлэх замаар хийдэг. Дүгнэх, тайлагнах Төслийн эцсийн шатны үнэлгээг дэшүүлсэн зорилгын гүйцэтгэл, үр дүн, гарсан үр өгөөж, ач холбогдлыг дүгнэн хийдэг. Төслийн эцсийн шатны

46

үнэлгээний үр дүнд төслийн эцсийн тайлан гарна. Төслийн тайлан гаргах загвар, чиглэлийг зарим тохиолдолд санхүүжүүлэгч зөвлөнө. Төслийн эцсийн шатны үнэлгээгээр гарсан үр дүн, ололт амжилт, сургамжийг дүгнэхээс гадна, төслийн мөчлөгийн энэ үе шатанд цаашид төслийн чиглэлээр үр дүнг бататгаж, өгөөжийг нэмэгдүүлэх шинэ төслийн санааг дэвшүүлдэг. Төслийн мөчлөгийн мониторинг, үнэлгээний үе шатанд ч бас авч хэрэгжүүлж болох төслийн шинэ санаа гардаг. Жижиг тэтгэгийн төслийн санааг сэдэн тодорхойлох, саналыг нарийвчлан бэлтгэх, төслийн саналын чанарыг үнэлэх, шалгах үе шатанд зарцуулах цаг хугацаа нь төслийн зорилго, үйл ажиллагааны цар хүрээнээс шалтгаалан хэлбэлзэх боловч 2- 6 сар байдаг. Хэрэв та төслийн санал боловсруулья гэж санаа шулуудсан бол цаг хугацаа, ажлаа дээрхи хугацаатай уялдуулан зохицуулан зохицуулах шаардлагатай. Төслийн мөчлөг, үе шат бүрийн талаар та одоо нилээд мэдлэгтэй болсон байгаа. Энэ мэдлэг тань таны төслийн саналаа улам боловсронгуй болгож, санхүүжилт, дэмжлэг авах, төслөө амжилттай хэрэгжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулна гэж найдаж байна. ТӨСЛИЙГ САНХҮҮЖҮҮЛЭХ ХЭЛБЭР, ЭХ ҮҮСВЭР Төслийн шинэ санааг та сэдэж байх үедээ төслийнхөө чиглэл, хэмжээг давхар бодолцож байх нь зүйтэй. Үүнээс хамаарч санхүүжүүлэх хэлбэрээ тодорхойлно. Санхүүжүүлэх хэлбэр гэдэг нь тэтгэлэг, зээл, эсвэл өөрийн хөрөнгө болон эдгээр хэлбэрүүдийг хослуулсан санхүүжилтийг хэлж байгаа юм. Мөн өмнө нь төсөлийн санал боловсруулж санхүүжилт авч чадаагүй, эсвэл төсөл хэрэгжүүлж байсан байж болох юм. Энэ тохиолдолд эдгээр материалаа эргэн үзэж, санхүүжилтийн боломжит хувилбарыг сонгоход хэрэг болно. Байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах мэдлэг, технологи нэвтрүүлэх, арга хэвшилд сургах, сурталчлах чиглэлээр буцалтгүй тусламж буюу тэтгэлгийн төсөл, хөтөлбөрүүдийг орон нутаг хөгжүүлэх болон хөгжлийн, байгаль орчны сангууд, төрийн бус байгууллагууд, төрийн яамд, олон улсын хөгжлийн туслалцааны байгууллага, олон улсын банк зэрэг санхүүжүүлэгчид хэрэгжүүлдэг. Тэтгэлгээр төслөө санхүүжүүлэхээр тооцож боловсруулж болно. Санхүүжилтийн ондоо нэг хэлбэр нь зээл байж болох юм. Ерөнхийд нь зээл дотроо арилжааны, хөрөнгө оруулалтын, хөнгөлөлттэй гэх мэт олон төрлийн байх бөгөөд төслийн гарах үр дүн нь нийгэмд, байгаль орчинд чиглэсэн төслүүдийг хөнгөлөлттэй зээлээр санхүүжүүлэх боломжтой. Хэрэв таны төсөл атаршсан газрыг эргүүлэн усалгаат тариалан болгон ашиглах эсвэл хог хаягдал бүхий газрыг шороогоор булан тэгшилж дээр нь экологийн цэвэр

47

бүтээгдэхүүн бордоо үйлдвэрлэх жижиг үйлдвэр байгуулах гэх мэт нэг талаараа байгаль орчинд, хүний эрүүл ахуйд тустай нөгөө талаар үйлдвэрлэл явуулж ашиг олох зорилготой төслүүдийг хөнгөлөлттэй зээлээр төрийн мэдлийн сан, банк, олон улсын хөгжлийн банк зэрэг байгууллагууд бодлогоор дэмжиж, хөнгөлөлттэй санхүүжүүлдэг практик олон бий. Монгол оронд байхгүй гэхдээ зах зээлийн туршлагатай орнуудад өргөн тархсан санхүүжилтийн нэг хэлбэр бол хувьцаа худалдан авах замаар төсөлд хөрөнгө оруулах явдал юм. Зах зээлийн харилцаат нийгэмд орсон манай орны хувьд энэ хэлбэр өнөө бус гэхэд ирээдүйд хэрэгжих нь дамжиггүй. Энд өгүүлсэн аргуудыг хоршуулсан санхүүжилтийн хэлбэрүүд байдаг. Хэрэв та байгаль орчин, хүний эрүүл ахуйд их ач тустай, эрэлт хэрэгцээ ихтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр төслийн бодитой санал боловсруулсан байвал, санхүүжүүлэгч байгууллага зарим санхүүжилтийг буцалтгүй тусламжын хэлбэрээр заримыг зээлийн хэлбэрээр олгохоор тохирч болох юм. Жишээлбэл, Улаанбаатар, Дархан зэрэг том хотуудад оршин суугчдад газрыг эргэлтэнд оруулж, үл хөдлөх хөрөнгө болгон ашиглаж амьдрал ахуйгаа сайжруулах хөрөнгө мөнгөтэй болгохын тулд Азийн хөгжлийн банк Монгол улсад “газрын хэмжилт, кадастрын бүртгэл” зээлийн төслийг хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэ чиглэлээр ажиллах боловсон хүчнийг бэлтгэх, чадавхийг бий болгохд буцалтгүй тусламжийн төслийг эхлэн хэрэгжүүлсэн. Дэлхийн зөн ТББ ядуу, хөрөнгө муутай иргэдийн дунд аж ахуйгаа өөд нь татах, бизнес эрхлэх анхан шатны арга зам, бизнес төлөвлөгөө хийх сургалтыг үнэ төлбөргүй зохион байгуулж дараа нь Зөн Сан банк бус санхүүгийн байгууллага (ББСБ) хөрөнгийн барьцаагүй зээл олгон хот суурин газрын ядуу, амьдрал дорой өрхийн амьжиргааг дээшлүүлэх бодитой, сайн хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Та төслийн саналаа боловсруулах явцдаа санхүүжилтын хэлбэрээ тодорхойлсны дараа санхүүгийн эх үүсвэрээ тодорхойлно. Энэхүү гарын авлагад тэтгэлэг буцалтгүй төслийг санхүүжүүлдэг, дэмждэг байгууллагуудын талаар мэдээллийг тусгасан ба байгаль орчинтой шууд холбоотой нийгмийн ядуурлыг бууруулах чиглэлээр зээл олгодог эх үүсвэрийн талаар товч зарим мэдээллийг төгсгөлийн бүлэгт тусгалаа. Тэтгэлгийн, буцалтгүй тусламжийн эх үүсвэр Санхүүжилтын эхний эх үүсвэр нь өөрийн хөрөнгө байж болох юм. Хэрэв та өөрийн зорилгоо биелүүлэх төслийн зарим үйл ажиллагааг эсвэл бүгдийг өөрөө санхүүжүүлэх боломжгүй бол тэтгэлгийн эх үүсвэр хайна. Гэхдээ ихэнх санхүүжүүлэгч таныг өөрийн санал болгож буй төслийнхөө зарим хэсгийг шууд санхүүжүүлэх, эсвэл бусад хэлбэрээр төслийнхөө үйл ажиллагааг дэмжих (сайн дурын ажиллах хүч, өөрийн байр, техник

48

хэрэгслийг ашиглах гэх мэт) нөхцлийг тавьдаг. Төсөл санаачлагч зарим хэсгээ өөрөө санхүүжүүлэх явдал нь нэг талаар төсөл санаачлан хэрэгжүүлэгч өөрийн хийж буй зүйлээ бодитой үр дүнд хүргэхийн төлөө байна гэдгийг илэрхийлж байгаа мөн нөгөө талаар “хүний мөнгөөр хүүдэгнэх“ гээгүй гэдгийн баталгаа болох юм. Орон нутгийн эх үүсвэрээс та төслөө санхүүжүүлэхээр төлөвлөж болно. Сум хөгжүүлэх сан, орон нутаг хөгжүүлэх сан, нутгийн зөвлөл зэрэг төрийн болон олон нийтийн сан, байгууллага ажиллаж байгаа. Эдгээр эх үүсвэрээс хэрэгжүүлсэн төсөл гэсэн мэдээлэл хомс байна. Гэхдээ та ийм эх үүсвэрээр төслийн саналаа дэмжүүлэхийн тулд хариуцсан хүмүүст нь төслөө сайн танилцуул. Төслөө олон нийтэд сайн танилцуулах нь нэг талдаа олон түмний дэмжлэгийг авч үр ашигтай хэрэгжих сайн талтай нөгөө талаар таны төслийн санааг хулгайлах явдлыг зогсооно. Төрийн бус байгууллага (ТББ) таны саналыг дэмжих нэг эх үүсвэр байх магадлалтай. Монгол оронд 1990 –д оноос эхлэн нийгэмд үйлчилдэг ашгийн бус ТББ-иуд олноор төрөн гарч ирсэн бөгөөд үүний дотор байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөцийг зохистой ашиглах бодлого, хөтөлбөр боловсруулах, үндэсний болон орон нутгийн чадавхийг бэхжүүлэх, сургалт сурталчилгааны чиглэлээр тогтвортой үйл ажиллагааг эрхлэн явуулж байгаа олон улсын төрийн бус байгууллагууд байдаг. Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Сан (ДБХС)-гийн Монгол дахь төлөөлөгчийн газар Монгол орны баруун хязгаарт үйл ажиллагаагаа явуулж буй бөгөөд үйл ажиллагааны хамрах хүрээгээ Дорнод Монгол руу өргөжүүлж байна. Сүүлийн үед Монгол орны байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр идэвхитэй үйл ажиллагааг Азийн сан, Нээлттэй нийгэм форум ТББ-иуд явуулж байна. Мөн Канад сан байгаль орчны жижиг төслийн хөтөлбөрийг жил бүр зохион байгуулж байна. Эдгээр ТББ-иуд нь хоёр талын болон олон талын хөгжлийн, санхүүгийн байгууллагуудын хөрөнгийг Монгол орны байгаль орчныг хамгаалах, байгаль орчны чиглэлээр ТББ-иудыг дэмжих хөтөлбөрийн хэлбэрээр оруулж ирж байна. Үүнээс гадна Дэлхийн зөн, АДРА зэрэг ТББ-иуд ядуурлыг бууруулах, нийгмийн халамж, амьжиргааг сайжруулах чиглэлээр хөтөлбөр, төсөл хэрэгжүүлж буй бөгөөд үр дүн нь байгаль орчны нөөц баялагийг зүй зохистой ашиглах, байгалийн гамшгийн эрсдлийг бууруулах зэрэг эерэг үр нөлөө авчирч байна. Хоёр талын санхүүжүүлэгч Монгол орны байгаль орчныг хамгаалах үйлсэд хандивлагч орнуудыг Нидерландын Засгийн газар (НЗГ) сүүлийн 10 жилд тэргүүлж буй бөгөөд

49

Дэлхийн банкны дэргэд байгуулсан Байгаль орчны итгэлийн сангийн шугамаар жижиг төслийн хөтөлбөрийг 2005 оноос эхлэн зохион байгуулж байна. Үүний өмнө 1996-1998 онуудад Нидерландын ЗГ-ын буцалтгүй тусламжаар байгаль орчны мэдээлэл сурталчилгааны жижиг төслүүдийг Монголын 90 гаруй ТББ- иудаар дамжуулан хэрэгжүүлж байсан билээ. Мөн ХБНГУ-ын техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг (ГТЗ) тусгай хамгаалалттай газар, нутгийн (ТХГН) захиргаадыг бэхжүүлэх, байгалийн нөөци баялагийн менежментийн чиглэлээр урт хугацааны хөтөлбөр, ТХГН-ын орчны бүс нутгуудад тэтгэлгийн жижиг төслүүдийг хэрэгжүүлж ирсэн туршлагатай. АНУ-ын хөгжлийн агентлаг USAID, Япон улсын олон улсын хөгжлийн агентлаг JICA, Канад, Щвейцарь, Дани, зэрэг орнуудын хөгжлийн байгууллагууд байгаль орчны хамгаалахад Монгол улсын Засгийн газар, иргэд ТББ-иудад тусламж үзүүлж ирлээ. Олон талын санхүүжүүлэгч Олон улсын байгууллагуудаас Даян дэлхийн байгаль орчны сан жижиг төслийн хөтөлбөрийг 2001 оноос тусгайлан хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд Монголд энэ хөтөлбөрийн оффис нь НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөрийн газарт байрладаг. Орон нутгийн байгаль орчны ТББ, хөдөөгийн иргэдэд түшиглэсэн байгууллагуудыг дэмжин ажилладаг. Дэлхийн банк зах зээлийн тогтолцоог Монгол оронд бэхжүүлэх, иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх, байгалийн нөөц баялагийг тогтвортой ашиглах хөгжлийн эх суурийг тавих зэрэг олон үйл ажиллагааг явуулж буй ба үүний дунд байгаль хамгаалахад иргэд, ТББ-иудын оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр жижиг төслийн хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлдэг. Үүний нэг жишээ нь Хөгжлийн зах зээл гэдэг жижиг төслийн хөтөлбөрийг хөгжиж буй бүх улс орнуудын дунд жил бүр хэрэгжүүлдэг. Мөн “хоёр талын санхүүжүүлэгч” бүлэгт дурьдсан Байгаль орчны итгэлийн сан иргэд, ТББ-ын байгаль хамгаалахад оролцох оролцоог бодитой болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.