ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

Óëààíáààòàð2012 îí

ÕÈ×ÝÝË: ÃÀÇÀÐǯÉ

Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû “Ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí ¿åä íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäýä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ òºñºë”-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýâëýâ.

ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 10-12 ÄÓÃÀÀÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ТӨËӨÂËӨÃӨӨ, ÕӨТӨËÁӨÐ, ÇӨÂËӨÌÆ

Мåíåæìåíòèéí áàãèéí àõëàã÷

Ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí áàã

Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí ýêñпåðò

Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëñàí áàã

Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéí ýêñпåðò

Ц.ЧèìýäëõàìБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, äîêòîð (Ph.D)

Ч.ÃàíöýöýãБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí

Е.Бàò÷óëóóíÀëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), пðîôåññîð

Ã.Þì÷ìààМîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Ãàçàðç¿é ãåîëîãèéí ñóðãóóëèéí áàãш, äîêòîð (Ph.D)

Ц.ÀëòàíòóÿàÍèéñëýëèéí “Ýðäìèéí ºð㺺” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãш

Е.Бàò÷óëóóíÀëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), пðîôåññîð

Ã.Þì÷ìààМîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Ãàçàðç¿é ãåîëîãèéí ñóðãóóëèéí áàãш, äîêòîð (Ph.D)

Ц.ÀëòàíòóÿàÍèéñëýëèéí “Ýðäìèéí ºð㺺” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãш

Ã.Óðàí÷èìýãÍèéñëýëèéí 18 äóãààð ñóðãóóëèéí áàãш

Цààñíû õýìæýý 60õ84/8Õýâëýëèéí õóóäàñ 7.5 õ.õÕýâëýñýí òîî 1700 шÓëààíáààòàð õîò 2012

Еðºíõèé ýêñпåðò, ðåäàêòîð:

Ðåäàêòîð:

Ц.ЧèìýäëõàìБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, äîêòîð (Ph.D)

Ч.ÃàíöýöýãБîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí

Е.Бàò÷óëóóíÀëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), пðîôåññîð

ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ ÁÀÃ

4 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 5Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

ÃÀÐ×Èà ªÌÍªÕ ¯Ã

Еðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã 12 æèëèéí òîãòîëöîîíä шèëæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä 2009-2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëä шèëæèëòèéí 7 äóãààð àíãèéí, 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 8 äóãààð àíãèéí, 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 9 ä¿ãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã áàãш òàíä õ¿ðã¿¿ëæ, õºòºëáºð á¿ðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä òàíü òóñëàõ çîðèëãîîð ¿íäýñíèé ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëñàí áèëýý.

Ýíý óäàà áàãш íàðòàà åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí I-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã õ¿ðãýñíýýð áèä åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí èæ á¿ðýí ñóðãàëòûí õºòºëáºðòýé áîëæ áàéíà. Мºí äóíä, àõëàõ àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, çºâëºìæ¿¿äèéã íýãòãýí õýâëýëýý.

2012-2013 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 5, 10 äóãààð àíãèä äýâшèí ñóðàëöàæ áóé ñóðàã÷èä ýäãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðººð àíõ õè÷ýýëëýõ áºãººä шèíýýð çîõèîãäñîí ñóðàõ áè÷ãèéã õýðýãëýíý.

Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 5, 10 äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Бîëîâñðîë, ñîёë, шèíæëýõ óõààíû ÿàìíààñ îðîí íóòàã, àéìàã, íèéñëýëèéí ò¿âшèíä òóõàéí àíãèéí ñóðàã÷äûí îíöëîãò íèéöñýí ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà ç¿éã ýçýìш¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé áàãш íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëíà.

Óëñ ýõ îðíûõîî èðýýä¿éí èðãýäèéã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áóÿíòàé èõ ¿éëñèéí òàíü çàì öàãààí áàéõ åðººë ºðãºæ, àæëûí ºíäºð àìæèëò õ¿ñüå.

ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

ªìíºõ ¿ã

1. Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õè÷ýýëèéí æèëèéí á¿òýö 6

2. Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð 11

2.1 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðàâäóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºð 13

2.2 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðâàí íýãä¿ãýýð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºð 17

2.3 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðâàí õîёðäóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºð 24

3. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 29

3.1 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 29

3.2 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 ä¿ãýýð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 40

3.3 Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 51

6 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 7Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

1. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ТӨËӨÂËӨÃӨӨ, ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÆÈËÈÉÍ Á¯ТÝÖ

8 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 9Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

2. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐ

10 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 11Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

12 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 13Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Бîëî

âñðî

ë, ñ

îёë,

шèí

æëý

õ óõ

ààíû

ñàé

äûí

2011

îíû

11

ä¿ãý

ýð ñ

àðû

í 2

4 - í

èé º

äðèé

í 4

70 ä

óãàà

ð òó

шàà

ëûí

àðâà

íçóð

ãààä

óãàà

ð õà

âñðà

ëò

2.1.

ЕР

ӨН

ХИ

Й Б

ОЛ

ОВ

СР

ОЛ

ЫН

12

ЖИ

ЛИ

ЙН

СУ

РГ

УУ

ЛИ

ЙН

АР

АВ

ДУ

ГА

АР

АН

ГИ

ЙН

ГА

ЗА

РЗ

¯ЙН

Х

ӨТ

ӨЛ

БӨ

Р

Õүëэ

эгдэ

ж á

уй е

ðөíх

ий ү

ð дү

í:

•Дэлхийнмандлууд(хийн,чулуун,усанбабиомандал)-ыншинжчанар,тэндявагддагүзэгдэлюмсы

нонцлог,тархалтбайрш

илт,хоорондох

õàì

ààðë

ûí

ç¿é

òîãò

îë ó

÷èð

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

õ çà

ìàà

ð ãà

çàðç

¿éí

шèí

æëý

õ óõ

ààíû

ñóä

àëãà

àíû

àðã

à áà

ðèëä

ñóð

àëöà

õ•

Дэлхийндотоод,га

даадхүчинзүйлс,хийнболонусанмандалдявагддагүйлявцхүнтөрөлхтөндхэрхэннөлөөлдгийгтанинмэдэж

,учиршалтгаан,

зүйтогтлы

гтайлбарлажсурснаарбайгалийнгамшигтүзэгдлүүдийнталааройлгожухааранболзошгүйаю

ултохиолдохүедзөвшийдвэртэйарга

õýì

æýý

àâà

õ•

Интернэт,Газарзүйнмэдээллийнсистем

,газарзүйнзурагзэрэгмэдээллийнянзбүрийнэхүүсвэрийга

шигланбайгалийннөхцөл,нөөцөдүнэлгээ

ºãºõ

, áàé

ãàëü

áà

íèéã

ìèé

í õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéí

õàð

èëöà

í óÿ

ëäàà

ã òîä

îðõî

é æ

èшýý

í äý

ýð ò

àéëá

àðëà

æ, à

õóé

àìüä

ðàëä

àà õ

ýðýã

ëýõý

ä ñó

ðàëö

àõ

•Ба

йгалийнэлем

ентүүдийнтархалтбайршил,байгалийннөөцаш

иглалтынталаарүнэлгээөгөх,гр

афик,диаграм

м,тоймзурагзохиох,унш

их,

Àãó

óëãû

í òî

ãòîë

-öîî

íû

áүðý

ëäý-

õүүí

õý

ñýã

Õүë

ýýãä

ýæ á

óé ү

ð äү

í

Àãó

óëãà

Мýä

ëýã

Чàä

âàð

Õýð

ýãëý

ýҮí

ýëãý

ý

1Дэлхийбидний

îðîí

ãýð

-Дэлхийнга

рагийнонцлогийн

òàëà

àð ò

àíèí

ìýä

ýæ, “

õ¿í

òºðº

ëõòº

íèé

îðî

í ãý

ð”

áîëî

õûã í

ü óõ

ààðà

í õà

éðëà

í,

õàì

ãààë

àõ ¿

çýë

õ¿ì

¿¿æ

èë

òºëº

âшèõ

-Ãàç

àð î

ðîí,

íóò

àã ä

ýâñã

ýð,

үзэгдэлюмсы

нталаар

ñîíè

ðõñî

í ì

ýäýý

ëëýý

ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã, èí

òåðí

ýò,

ÃМÑ

, Goo

gleE

arth

, GP

S

àшèã

ëàí

îëæ

öóã

ëóóë

àõ,

àìüä

ðàë

àõóé

äàà

àшèã

ëàæ

ñó

ðàõ

•Дэлхийнга

даргын

óëàì

æëà

ëò á

à öà

õèì

ä¿

ðñëý

ë¿¿ä

•

Ãàçà

ðç¿é

í ì

ýäýý

ëëèé

í ñè

ñòåì

áà

çàé

íààñ

òàí

äàõ

ñóäë

àë•

Дэлхийбанарны

àé

ìàã

, ãàë

àêòè

ê•

Íàð

, ñàð

, äýë

õèéí

õà

ðèëö

àí á

àéðë

àë,

¿ð ä

àãàâ

àð

•Тº

ðºë

á¿ðè

éí ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã àш

èãëà

í áà

éãàë

ü, í

èéãì

èéí

юмс,үзэгдлийнявц,тэдгээрийн

õàðè

ëöàí

õàì

ààðà

ë, ç

¿é ò

îãòë

ûã

òàéë

áàðë

àõ, ä

¿ãíý

ëò ãà

ðãàõ

•Интернý

ò, G

oogl

eEar

th п

ðîãð

àìì

àш

èãëà

í ì

ýäýý

ëýë

öóãë

óóëà

í ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàõ

•

ÃМÑ

-èéí

õýð

ýãëý

ýíèé

õ¿ð

ýýã

òîäî

ðõîé

ëîõ

•Ãà

çðû

í çó

ðàã,

ñàíñ

ðûí

çóðà

ã, õî

òûí

пëàí

, GP

S ç

ýðãè

éã

àшèã

ëàõ

•Í

àð, ñ

àð, ä

ýëõè

éí õ

àðèë

öàí

áàéð

ëàëû

í ¿ð

äàã

àâðû

ã òà

éëáà

ðëàõ

•Зà

ðèì

îä

áà ñ

àðíû

õýë

áýð,

áà

éðëà

ë àш

èãëà

í óë

èðëû

í áà

éäëû

ã шèí

æèõ

, õîí

îã

õóãà

öààã

òîî

ëîõ,

öàã

õóã

àöàà

ã õý

ìæ

èõ

•Ãà

çðû

í çó

ðàã,

õîòû

í пë

àí,

GP

S ç

ýðãè

éã à

шèã

ëàí

îðш

èí

áóé

áàé

ðëàë

, îðî

í çà

éãàà

òî

äîðõ

îéëî

õ

•Зó

ðàãë

àëû

í òº

ðºë

á¿ðè

éí

àðãó

óäû

ã àш

èãëà

í áà

éãàë

ü,

нийгмийнүзэгдэл,юмсы

нòà

ðõàë

ò, ç¿

é òî

ãòëû

ã òàé

ëáàð

ëàæ

áó

é áà

éäàë

•G

oogl

eEar

th п

ðîãð

àìì

áîë

îí

GP

S, ñ

àíñð

ûí

çóðà

ã çýð

ãèéã

àш

èãëà

í ì

ýäýý

ëýë

öóãë

óóëæ

, ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàæ

÷àä

àæ á

óé ý

ñýõ

•Ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã áîë

îí í

àð, ñ

àð,

îäíû

áàé

ðëàë

àш

èãëà

í ç¿

ã ÷èã

, öà

ã õóã

àöàà

ã òîä

îðõî

éëîõ

÷àä

âàð

14 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 15Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

2Ч

óëóó

í ì

àíäà

ë -Дэлхийнга

даадбадотоод

õ¿÷í

èé í

ºëºº

㺺ð

¿¿ñ

ýõ

үзэгдэлюмсы

нталаартанин

ìýä

ýæ, ã

àçðû

í ãà

äàðã

à, ý

ðäýñ

÷ó

ëóóë

àã, á

àéãà

ëèéí

íºº

öèéã

àð

èãëà

í õà

éðëà

õ ¿ç

ýë á

îäîë

òº

ëºâш

èõ-Чулуунмандлынбуюу

ãåîë

îãèé

í ãà

ðàëò

àé

áàéã

àëèé

í ãà

ìш

èãò

¿çýã

äë¿¿

ä (í

óðàí

ãè, õ

ºðñí

èé ãó

ëñàë

ò, ãà

çàð

õºäë

ºë ã.

ì)-

èéí

ó÷èð

ш

àëòã

ààíû

ã òàí

èí ì

ýäñý

íýýð

òý

äãýý

ð ýð

ñäëý

ýñ ñ

ýðãè

éëýõ

, òî

õèîë

äñîí

¿åä

çºâ

шèé

äâýð

ãà

ðãàõ

àðã

à áà

ðèë

ýçýì

шèõ

•Дэлхийндотоод

á¿òý

ö•

Чóë

óóí

ìàí

äëû

í á¿

òýö,

á¿ð

ýëäý

õ¿¿í

•Ч

óëóó

í ì

àíäë

ûí

õºäº

ë㺺

í•

Дэлхийнга

даад

áà ä

îòîî

ä õ¿

÷,

òýäã

ýýðè

éí ¿

ð äà

ãàâà

ð

•Дэлхийндотоодбүтэц,чулуун

ìàí

äëû

í á¿

ðýëä

ýõ¿¿

í,

õºäº

ë㺺

íèé

îíöë

îãò

шèí

æëý

õ óõ

ààíû

¿¿ä

íýýñ

ä¿ã

íýëò

ºã÷

, ш

àëòã

ààíû

ã òàé

ëáàð

ëàõ

•Дэлхийнга

даадбадотоодхүчин

ç¿éë

ñèéí

õîî

ðîíä

ûí

õàì

ààðë

ûã

ãàðã

àõ•

Чóë

óóëã

èéí

ãàðà

ë ¿¿

ñëèé

í ÿë

ãààí

ä ¿í

äýñë

ýí ý

ðäýñ

÷ó

ëóóë

ãèéã

ÿëã

àõ, ò

àíèõ

•Óó

ð àì

üñãà

ë áà

ºãº

ðшëè

éí

õîîð

îíäî

õ õà

ìàà

ðàëä

¿íä

ýñëý

í íó

òàã î

ðíû

õîî

íºõö

ºë á

àéäë

ûã

òàéë

áàðë

àõ•

Ãåîë

îãèé

í ãà

ðàëò

àé ãà

ìш

ãààñ

ñý

ðãèé

ëýõ

•Бà

ðèëã

à áà

éшèí

áàð

èõ á

îëîí

áó

ñàä

çîðè

ëãîî

ð ý

ëñ, õ

àéðã

à çý

ðýã º

ðãºí

àш

èãëà

ãääà

ã ÷ó

ëóóë

ãèéã

çºâ

ñîí

ãîí

õýðý

ãëýõ

•

Чóë

óóí

ìàí

äëû

í ãà

ðàëò

àé

áàéã

àëèé

í ãà

ìш

èã (õ

àä à

ñãà

íóðà

õ, õ

ºðñí

èé ãó

ëñàë

ò, ãà

çàð

õºäë

ºëò)

-ààñ

ñýð

ãèéë

ýõ,

õàì

ãààë

àõ

•À

шèã

ò ì

àëòì

àëû

í îð

ä ãà

çðû

ã íº

õºí

ñýðã

ýýõ,

õºð

ñ ãà

çðû

í äî

ðîéò

ëîîñ

õàì

ãààë

àõ à

ðãà

õýì

æýý

àâà

õàä

îðîë

öîõ

•Ч

óëóó

ëãèé

ã ãàð

àë ¿

¿ñýë

áà

шèí

æ

÷àíà

ðààð

àíã

èëæ

áóé

áàé

äàë

•Дэлхийнга

даадбадотоод

õ¿÷í

èé ãà

ðàëò

àé ¿

çýãä

ëèéí

ç¿

é òî

ãòëû

í ó÷

èð ш

àëòã

ààí,

òý

äãýý

ðèéí

íèé

ãýì

ä íº

뺺ë

æ á

óé

áàéä

àëä

ä¿ãí

ýëò

ãàðã

àæ á

àéãà

à ýñ

ýõ

•Õî

òãîð

ã¿äã

ýð á

à ãà

äàðã

ûí

õýëá

ýðèé

í çó

ðàã à

шèã

ëàí

ãàðà

ë ¿¿

ñýë,

õýâ

шèí

æèé

ã òîä

îðõî

éëîõ

ֈ

äâàð

3Õ

èéí

ìàí

äàë

áà ä

ýëõè

éí ó

óð

àìüñ

ãàë

-Õèé

í ì

àíäà

ë äà

õü

үзэгдэлюмсы

нзүйтогтлы

гñó

äàëñ

íààð

óóð

àì

üñãà

ëûí

ººð÷

ëºëò

èéí

íºëº

ºã

áóóð

óóëà

õ, ò

¿¿íä

äàñ

àí

çîõè

öîæ

àì

üäðà

õ àð

ãà ó

õààí

ýç

ýìш

èõ

-Õèé

í ì

àíäë

ûí

ãàðà

ëòàé

ãà

ìш

èãò

¿çýã

äë¿¿

äèéí

òàë

ààð

îéëã

îí ì

ýäñý

íýýð

áîë

çîш

ã¿é

ýðñä

ëýýñ

ñýð

ãèéë

ýõ,

òîõè

îëäñ

îí ¿

åä ç

ºâ ш

èéäâ

ýð

ãàðã

àõ à

ðãà

áàðè

ë ýç

ýìш

èõ

•Õ

èéí

ìàí

äëû

í íà

éðëà

ãà,

á¿òý

ö•

Àãà

àðû

í òå

ìпå

ðàòó

ð, ä

àðàë

ò, ÷è

éã ò

óíàä

àñíû

õó

âààð

èëàë

ò•

Дэлхийнуур

àìüñ

ãàëû

í ÿë

ãàà,

ò¿

¿íä

àãàà

ðûí

îð÷è

ë óð

ñãàë

ûí

íºëº

º•

Óóð

àìüñ

ãàëû

í ÿë

ãàà

áà º

ºð÷ë

ºëò

•Õ

èéí

ìàí

äàëä

ÿâà

ãääà

ã ¿ç

ýãäë

¿¿äè

éí ì

ºí ÷

àíàð

ò ш

èíæ

ëýõ

óõàà

íû ¿

¿äíý

ýñ ä

¿ãíý

ëò

ºã÷,

ó÷è

ð ш

àëòã

ààíû

ã òîä

îðõî

é æ

èшýý

í äý

ýð ò

àéëá

àðëà

õ•

Àãà

àðû

í äà

ðàëò

áà

÷èéã

òó

íàäà

ñíû

õóâ

ààðè

ëàëò

ûí

õîîð

îíäî

õ õà

ìàà

ðëû

ã îéë

ãîæ

àì

üäðà

ëäàà

õýð

ýãëý

æ ñ

óðàõ

•Тó

õàéí

ãàçà

ð îð

íû ó

óð

àìüñ

ãàëû

í áà

éäàë

ä ¿í

ýëýë

ò ä¿

ãíýë

ò ºã

ºõ•

Óóð

àìüñ

ãàëû

í ºº

ð÷ëº

ëòèé

í íº

뺺ã

áóó

ðóóë

àõ á

à äà

ñàí

çîõè

öîõ

òàëà

àð º

ºðñä

èéí

ä¿ãí

ýëò

ãàðã

àí õ

ýðýã

æ¿¿

ëýõ

•Óó

ð àì

üñãà

ëûí

áîëî

í öà

ã àãà

àðû

í çó

ðàã ó

íшèæ

àш

èãëà

õ, º

äºð

òóòì

ûíõ

àà

àìüä

ðàëä

õýð

ýãëý

õ,

óðüä

÷èëà

í òà

àìàã

ëàõ

•À

ãààð

ìàí

äëû

í ãà

ðàëò

àé

áàéã

àëèé

í ãà

ìш

èã (à

ÿíãà

öà

õèëã

ààí,

õ¿÷

òýé

ñàëõ

è,

öàñà

í áà

шîð

îîí

шóó

ðãà)

-ààñ

ñý

ðãèé

ëýõ

•Тó

õàéí

ãàçà

ð îð

íû ó

óð

àìüñ

ãàëû

í áà

éäàë

ä ¿í

ýëýë

ò ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàõ

•Ц

àã à

ãààð

ûí

ýëåì

åíò¿

¿äèé

ã òý

ìäý

ãëýõ

, ãàç

àðç¿

éí

õóâà

àðèë

àëòû

í ç¿

é òî

ãòëû

ã ÿë

ãàí

òàéë

áàðë

àõ á

àéäà

ë•

Цèê

ëîí

ýñðý

ãöèê

ëîí

çýðý

ã àã

ààðû

í åð

ºíõè

é ç¿

é òî

ãòëó

óä

öàã à

ãààð

ò õý

ðõýí

íºë

ººëä

ãèéã

ÿë

ãàõ

÷àäâ

àð•

Цàã

àãà

àðû

í ýë

åìåí

ò¿¿ä

èéí

ãàçà

ðç¿é

í òà

ðõàë

òûí

ç¿é

òîãò

îë

áà ш

àëòã

ààíû

ã çóð

àã à

шèã

ëàí

òàéë

áàðë

àõ ÷

àäâà

ð

4Óñ

àí ì

àíäà

ë -Ó

ñàí

ìàí

äàëä

¿¿ñ

äýã ¿

éë

ÿâöû

í ç¿

é òî

ãòëû

ã òàí

èí

ìýä

ñýíý

ýð ó

ñûã õ

ýìíý

ëòòý

é àш

èãëà

õ, à

ðèãë

àí õ

àìãà

àëàõ

çà

í ¿é

ë òº

ëºâш

èõ

-Óñà

í ì

àíäë

ûí

ãàðà

ëòàé

ãà

ìш

èã ò

îõèî

ëäîæ

áîë

îõ ö

àã

õóãà

öàà,

õîò

ãîð

ã¿äã

ýðèé

í áà

éäàë

ä ¿í

ýëãý

ý ºã

ºõ ç

àìàà

ð

ýðñä

ëýýñ

ñýð

ãèéë

ýõ ó

õààí

ä ñó

ðàëö

àõ

•Óñ

àí ì

àíäë

ûí

á¿ðý

ëäýõ

¿¿í,

шèí

æ

÷àíà

ð•

Далайбахуурай

ãàçð

ûí

óñíû

шèí

æ

÷àíà

ð: ãî

ë ì

ºðºí

, íó

óð, í

àìàã

•Ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã àш

èãëà

í óñ

àí ì

àíäë

ûí

шèí

æ ÷

àíàð

ûã

òîäî

ðõîé

ëîõ,

ãàçà

ðç¿é

í òà

ðõàë

òàä

¿íýë

ãýý

ºãºõ

•Óñ

àí ì

àíäë

ûí

õºäº

ë㺺

í áà

íº

뺺ë

ºã÷

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éí

õàì

ààðë

ûã ã

àðãà

æ, ¿

ð äà

ãàâð

ûã

ñóäë

àõ•

Óñíû

ôèç

èê, õ

èìèé

í áî

ëîí

áèîë

îãèé

í ш

èíæ

÷àí

àðû

ã òî

äîðõ

îéëî

õ•

Óñíû

шèí

æ ÷

àíàð

ûí

ººð÷

ëºëò

ºä

íèéã

ìèé

í íº

뺺ã

¿íý

ëæ ä

¿ãíý

õ

•Ãà

äàðã

ûí

áîëî

í ãà

çàð

äîîð

õ óñ

íû ¿

éë à

æèë

ëàãà

àãàà

ð ¿¿

ñýõ

ãàäà

ðãû

í õý

ëáýð

èéã ÿ

ëãàõ

, ¿í

ýëãý

ý ºã

ºõ

•ª

ãñºí

àðã

à÷ëà

ëûã à

шèã

ëàí

íóòã

èéíõ

àà ãî

ë ì

ºðºí

, íó

óðû

í ãî

ðèì

, óðñ

àö ç

ýðýã

åð

ºíõè

é ш

èíæ

èéã ñ

óäëà

õ àð

ãà á

àðèë

ýçý

ìш

èõ•

Àõó

éí õ

ýðýã

ëýý

áà ò

àðèà

ëàí

ýðõë

ýõ ç

ýðýã

ò òî

õèðî

õ óñ

àà

ò¿¿í

èé ш

èíæ

÷àí

àðò

íü

òóëã

óóðë

àí ñ

îíãî

æ õ

ýðýã

ëýõ

•Óñ

íû ш

óóä

áà ä

àìæ

ñàí

õýðý

ãëýý

ã ¿í

äýñë

ýí ó

ñûã

õàì

ãààë

àõ,

àðâè

ëàí

õýì

íýõ

àðãà

çàì

ûã º

äºð

òóòì

ûí

àìüä

ðàëä

àà õ

ýðýã

ëýõ

•Óñ

àí ãà

ðàëò

àé á

àéãà

ëèéí

ãà

ìш

èã (¿

åð, ã

îëû

í äà

ëàí

ñýòð

ýõ ãý

õ ì

ýò) á

îëîí

болзош

гүйаю

улаас

ñýðã

èéëý

õ

•Тó

íàäà

ñ, ó

óðш

èëò,

ãàäà

ðãû

í óð

ñàöû

í õó

âààð

èëàë

òûí

õîîð

îíäî

õ õà

ìàà

ðëû

ã òà

éëáà

ðëàõ

áà

ä¿ðñ

ëýí

¿ç¿¿

ëýõ

áàéä

àë•

Далайнусны

шинжчанарын

ºðãº

ð㺺

𠺺

ð÷ëº

ãäºõ

ç¿é

òî

ãòëû

ã çóð

àã á

îëîí

áóñ

àä

õýðý

ãñýë

àш

èãëà

í òî

äîðõ

îéëî

õ ÷à

äâàð

•À

ðãà÷

ëàëû

í äà

ãóó

óñíû

çà

ðöóó

ëãû

ã òîî

öîîë

îõ, í

ºëºº

ëºõ

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éí õ

àìàà

ðëû

ã àш

èãëà

í ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàõ

áàé

äàë

•Óñ

íû ý

ðãýë

òýä

íºëº

ºëºõ

àãà

àð

ìàí

äàë,

÷óë

óóí

ìàí

äàë

áîëî

í àì

üä á

èåñè

éí ã¿

éöýò

ãýõ

¿¿ðã

èéã

òîäî

ðõîé

ëîõ

÷àäâ

àð

5Бè

îìàí

-äàë

áà

ãàçà

ðçүé

í áү

ðõýâ

÷

-Дэлхийгарагийннэгонцлог

áîëñ

îí à

ìüä

îðã

àíèç

ì

áîëî

í à

ìüä

ðàëû

í îð

÷íû

ÿë

ãàà,

õîî

ðîíä

îõ õ

àìàà

ðëû

ã îé

ëãîæ

óõà

àðàí

áà

éãàë

üä

ç¿é

çîõè

ñòîé

õàí

äàõ

çàí

¿éë

òºëº

âшèõ

-Бàé

ãàëü

îð÷

íûã õ

àìãà

àëàõ

, íè

éãì

èéí

ç¿ãý

ýñ ¿

ç¿¿ë

æ á

óé

ñºðº

ã íºë

ººã á

àãàñ

ãàõà

ä õó

âü

íýì

ýð î

ðóóë

àõ ÷

àäâà

ðòàé

èð

ãýí

áîëæ

òºë

ºâш

èõ

•Бè

îìàí

äëû

í á¿

ðýëä

ýõ¿¿

í, õ

èë

õÿçã

ààð

•Õ

ºðñí

èé

á¿ðý

ëäýõ

¿¿í,

шèí

æ

÷àíà

ð•

Óðãà

ìàë

, àì

üòíû

òà

ðõàë

ò, ãà

çàðç

¿éí

ìóæ

ëàë

•Ãà

çàðç

¿éí

á¿ðõ

ýâ÷

áà ç

¿é ò

îãòî

ë

•Ба

йгалийнюмс,үзэгдлийн

õàðè

ëöàí

õîë

áîî

õàì

ààðë

ûã

æèш

ýýãý

ýð ò

àéëá

àðëà

õ•

Óóð

àìüñ

ãàë

áà ó

ðãàì

ëûí

òàðõ

àëòû

í çó

ðãèé

ã òóë

ãàí

õàðü

öóóë

æ, ç

¿é ò

îãòë

ûã

òàéë

áàðë

àõ•

Ãàçà

ðç¿é

í á¿

ñ áà

á¿ñ

ë¿¿ð

èéã

ÿëãà

õ•

Бèîã

åîöå

íîçû

í á¿

ðýëä

ýõ¿¿

í õý

ñã¿¿

äèéã

ÿëã

àí ò

àíèõ

•Ý

êîñè

ñòåì

èéí

òýíö

âýðò

áà

éäëû

ã õàä

ãàëà

õ çà

í ¿é

ëèéã

ñó

ðòàë

÷ëàõ

•Õ

ºðñí

èé ш

èíæ

÷àí

àðû

í òà

ëààð

õ ì

ýäëý

ã ÷àä

âàðà

à ãà

çàð

òàðè

àëàí

, óðã

àìàë

óð

ãóóë

àõàä

àш

èãëà

õ •

Àæ

àõó

éãàà

ýðõ

ëýí

õºòë

ºõºä

áà

éãàë

èéí

õàì

á¿ð

äë¿¿

äèéí

óÿ

ëäàà

õîë

áîîã

õàð

ãàëç

àí

çºâ

шèé

äâýð

ãàðã

àõ

•О

ðîí

íóòã

èéí

áèîë

îãèé

í îë

îí ò

ºðºë

áàé

äàë,

òý

äãýý

ðèéã

õàì

ãààë

àõ à

æèë

ä îð

îëöî

õ

•Ãà

çàðç

¿éí

á¿ñ,

á¿ñ

ë¿¿ð

¿¿ñ

ýõýä

íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿é

ëñèé

ã ÿë

ãàí,

æèш

ýýí

äýýð

òàé

ëáàð

ëàõ

áàéä

àë

•Ãà

çàðç

¿éí

á¿ñë

¿¿ð

áà ãà

çàðç

¿éí

á¿ñè

éí ÿ

ëãàà

ã ãàç

ðûí

çóðà

ã äý

ýð õ

àðüö

óóëà

í ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàõ

, ¿í

ýëãý

ý ºã

ºõ á

àéäà

ë•

Мîä

ëîã á

à ºâ

ñëºã

óðã

àìàë

, àì

üòíû

òàð

õàëò

ûã à

ìüä

ðàõ

îð÷í

û í

ºõöº

ëòýé

íü

õîëá

îí,

çóðà

ã àш

èãëà

í òà

éëáà

ðëàõ

áà

éäàë

•Õ

ºðñí

èé ш

èíæ

÷àí

àðû

ã ÿëã

àõ,

õºðñ

íèé

õýñã

¿¿äè

éí õ

àðüö

ààãà

àð

á¿òö

èéã í

ü òî

äîðõ

îéëæ

áóé

ýñý

õ

Àðг

à зү

й:

•10дугаарангийнгазарзүйнхичээлийнүндсэнагуулганьөмнөхангидгазарзүйнхичээлээрэзэм

шсэнмэдлэгчадварыггүнзгийрүүлэндэлхийн

мандлууды

нхувьдөргөсгөнавчүзнэ.Дэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэл,ю

мс,тэдгээрийнучирш

алтгаан,зүйтогтлынталаарш

инжлэхухааны

òà

íèí

ìýä

ýõ¿é

í òà

ëààñ

íü

ñóä

àëíà

. Жèш

ýý í

ü: º

ìíº

õ àí

ãèóä

àä ç

ºâõº

í “ä

ýëõè

éí ó

ñ, á

à àã

ààð”

ãýõ

÷ëýí

¿çý

æ á

àéñà

í áî

ë ýí

ý óä

ààä

öîãö

áàé

äëàà

ð íü

дэлхийннэгб

үрхэвчүүсгэжбуйталаасньсудлахюм.

•Газарзүйнзургийнталаарөмнөхбүхангидсудалсаарирсэнболовч10дугаарангидтэдгээрийгнэгтгэндүгнэхбайдлаартөрөлбүрийнзургууд,

çóðà

ãëàë

ûí

àðãó

óäû

ã àш

èãëà

í ºº

ðò õ

ýðýã

òýé

ìýä

ýýëë

ýý à

â÷ à

шèã

ëàõà

ä ÷è

ãëýã

äýíý

. Т¿¿

í÷ëý

í ýí

ý àí

ãèä

íýì

æ î

ðæ á

óé í

ýã ш

èíý

ñýäý

â áî

ë èí

òåðí

ýò á

îëîí

ÃМ

Ñ, ä

ýëõè

éí ã

àäàð

ãûí

âèðò

óàëü

ä¿ð

ñëýë

¿¿ä

(òóõ

àéëá

àë G

oogl

eEar

th п

ðîãð

àìì

), ñà

íñðû

í çó

ðàã,

âèäå

î, ê

èíî

çýðã

èéã

àшèã

ëàí

ìýä

ýýëý

ë öó

ãëóó

ëàõ,

ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàõ

, àõó

é àì

üäðà

ëäàà

õýð

ýãëý

õýä

÷èãë

ýñýí

ìýä

ëýã ÷

àäâà

ð ýç

ýìш

¿¿ëý

õýä

àíõà

àðíà

. •

Орчинүедтавигдажбуй“м

эдлэгээөөрөөбүтээх”,хийхявцдаасуралцах”а

ргабарилэзэм

шүүлэхэдихээхэнанхаарна.Тухайлбал,д

элхийнга

даадба

äîòî

îä õ

¿÷íè

é ¿é

ë÷ëý

ëýýð

ÿâà

ãääà

ã ¿éë

ÿâö

óóä,

àãà

àð ä

àõü

¿çýã

äë¿¿

ä, ò

ýäãý

ýðèé

í ó÷

èð ш

àëòã

ààí,

äýë

õèéí

ãàäà

ðãà

äýýð

õ ò

àðõà

ëò õ

óâàà

ðèëà

ëòû

í ç¿

é òî

ãòëû

ã òà

íèí

ìýä

ýõ, ò

àéëá

àðëà

õûí

òóëä

ãàçð

ûí

çóðà

ã, ÃМ

Ñ, G

oogl

eEar

th п

ðîãð

àìì

, áóñ

àä õ

îëáî

ãäîõ

çóð

àã, ñ

õåì

àш

èãëà

í äà

ñãàë

äàà

ëãàâ

àð õ

èéõ,

áèå

äà

àí à

æèë

ëóóë

àõàä

ñóð

àã÷ä

ûã

÷èãë

¿¿ëí

ý. Ý

íý í

ü М

ÕТ-

èéã ã

àçàð

ç¿éí

ñóð

ãàëò

àä à

шèã

ëàõ

áîëî

ìæ

èéã á

àãш

ñóð

àã÷ä

àä î

ëãîæ

áàé

íà. Õ

àìãè

éí í

ààä

çàõû

í æ

èшýý

äóð

äàõà

ä èí

òåðí

ýò à

шèã

ëàí

öàõè

ì ãà

çðû

í çó

ðãóó

ä, ö

àã à

ãààð

ûí

ìýä

ýý î

éëãî

æ õ

ýðýã

ëýõ

ãýõ

ìýò

•“Газарзүйнхэл”эзэмшүүлэх,га

зарзүйнсудалгааны

аргабарилэзэм

шүүлэхэданхаарна.Э

нэньчулуунболонхийн,усанболоншим

мандалдявагдаг

үзэгдэлюмсы

нталааршинжлэхухааны

үүднээссудлахявцадхэрэгжинэ.

•Хичээлээрсудалжбуйзүйлсийгам

ьдралахуйдаахэрэглэхталаасньсургалтынаргазүйгчиглүүлнэ.Ж

ишээнь:нарсарны

хүрээ,оддынбайрлалы

гàш

èãëà

í öà

ã àãà

àðû

í áà

éäëû

ã óðü

ä÷èë

àí òî

éìëî

õ, ö

àã à

ãààð

ûí

çóðà

ã óíш

èõ, ñ

àëõè

, áà

óñíû

ýðî

çèéí

ÿâö

ûã à

æèã

ëàí

àìüä

ðàëä

àà õ

ýðýã

ëýõ,

óñí

û õ

îìñä

îë,

àãàà

ðûí

áîõè

ðäëû

ã áóó

ðóóë

àõ, õ

ºðñ

ãàçð

ûí

äîðî

éòëî

îñ ñ

ýðãè

éëýõ

ýä õ

óâü

õ¿íè

é ç¿

ãýýñ

îðó

óëàõ

õóâ

ü íý

ìðè

éã î

éëãó

óëàõ

ûí

òóëä

äàñ

ãàë

àæèë

ëàõ,

òîî

öîî

õèéõ

, áîä

èò æ

èшýý

öóã

ëóóë

àõ ç

ýðýã

àðã

ûã õ

ýðýã

ëýíý

. •

Хичээл

хооронды

нхолбооганхаарна.Ялангуяаматем

атикийнхичээлийнмэдлэгчадварыгграф

икбайгуулах,граф

икд

үрслэлээстоонутгыг

òîäî

ðõîé

ëîõî

ä àш

èãëà

õ áî

ë èí

òåðí

ýòýý

ñ öà

õèì

ãàçð

ûí

çóðà

ã õàé

õ, G

oogl

eEar

th à

шèã

ëàí

ìýä

ýýëý

ë öó

ãëóó

ëàõ

çýðý

ãò ì

ýäýý

ëýë

ç¿éí

õè÷

ýýëò

ýé õ

îëáî

íî.

Óñ á

à àã

ààðû

í õè

ìèé

í íà

éðëà

ãà, ý

ðäýñ

÷óë

óóëã

èéí

ºãºð

шèõ

ÿâö

çýð

ýãò

õèì

èéí

õè÷ý

ýë, ä

ýëõè

éí ì

àíäë

óóäà

ä ÿâ

àãäà

õ ô

èçèê

¿çý

ãäëè

éã ò

àéëá

àðëà

õàä

ôèç

èêèé

í õè

÷ýýë

òýé

õîëá

îãäî

íî. Õ

è÷ýý

ëèéí

шèí

æëý

õ óõ

ààíû

ò¿â

шèí

íýë

ýýä

ºíäº

ð áà

éãàà

ã õàð

ãàëç

àí ¿

çâýë

òýð

áîë

ãîí

ìîí

ãîë

õýë

äýýð

óíш

èæ ñ

óäëà

õ íý

ìýë

ò ì

àòåð

èàë

õîâî

ð áà

éãàà

òîõ

èîëä

îëä

èíòå

ðíýò

ýýñ

ìýä

ýýëý

ë àâ

àõàä

àíã

ëè õ

ýëíè

é ì

ýäëý

ã ÷àä

âàðû

ã шàà

ðäàæ

áàé

ãààã

àíõ

ààðí

à óó

.

16 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 17Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

• Дэлхийндотоод,гадаадхүчнийүйлажиллагаабаагаар,усанмандалдявагддагүзэгдлүүдийнталааройлгуулахынтулдзагварчлах,сорилтуршилтхийхээсгаднаамьдралдээрбайдагүзэгдэлюмсыгàæèãëóóëíà. Жèшýý íü: æîðûí äàãóó äàëàéí óñûã “íàéðóóëàõ”, óñíû óóðûí ºòãºðºë, ãàëò óóëûí äýëáýðýëòèéã çàãâàð÷ëàí ¿ç¿¿ëýõ шààðäëàãàòàé áîë òóíàäàñ, öàí, õÿðóó, ¿¿ëíèé õýâ шèíæ¿¿äèéã шóóä àæèãëóóëæ áîëíî.

• Эрдэсчулуулаг,өгөршил,ус,салхиныүйлажиллагаа,хөрснийүедавхарга,ургамаламьтныамьдрахîð÷íû ÿëãààã òàíèëöóóëàõàä òàíõèìä õè÷ýýëëýõýýñ èë¿¿òýéãýýð îðîí íóòàã ñóäëàëûí ìóçåé áîëîí ñóðãóóëü îð÷èìä ýêñêóðñ õèéõ íü àшèãòàé. Тóõàéëáàë, ãîëûí õºíäèéí ýëåìåíò¿¿ä áîëîõ ýðýã, äýíæ, òîõîéðîë, ö¿íõýýë ¿¿ñýõ, æàëãà ãàíãà çýðãèéã ýêñêóðñýýð ÿâæ àæèãëàõ íü ìàíàé íºõöºëä òèéì ÷ õ¿íäðýëòýé áèш áèëýý. Оðîí íóòãèéí ìóçåéä óðãàìàë àìüòíû áîëîí õºðñ, ÷óëóóëãèéí áàÿëàã öóãëóóëãà áèé.

• Усныурсгалынхурд,салхиныхурдхүч,агаар,хөрснийтемпературынөөрчлөлт,жилийнбахоногийнÿâö çýðãèéã õýìæèëò õèéõ çàìààð òîäîðõîéëóóëàõ, æèëèéí áà õîíîãèéí äóíäàæ óòãûã òîîöîîëîõ, õýìæèëòèéí ¿ð ä¿íãýý ãðàôèêààð ä¿ðñëýõ, òýíäýýñýý íýãòãýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýã àðãà ç¿éã õýðýãëýíý.

Õэðэгëэгдэхүүí

• Нарныаймгийнгаригуудынбүрэлдэхүүнболонгаригхоорондынзайболонхэлбэр,хэмжээгүзүүлсэнçàãâàð, á¿ä¿¿â÷

• Нар,сар,дэлхийнхэмжээбаоддынхэмжээгхарьцуулсанбүдүүвчзураг,гэрэлзураг• Дэлхийнфизикгазарзүйнзураг,уурамьсгалынболонагаарынтемператур,даралтынхуваарилалтыг

¿ç¿¿ëñýí çóðãóóä• Ургамал,амьтнытархалтболонхөрснийхэвшинжийнтархалтынзураг• Янзбүрийнуурамьсгалынхэвшинжийгүзүүлсэнуурамьсгалындиаграмм,уурамьсгалынэлементийн

òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä• Эрдэс чулуулгийн цуглуулга, төрөл бүрийн хэв шинжийн хөрсний дээж, газрын гадаргын хэлбэр

ä¿ðñèéí ìàêåò, çàãâàð, áëîê äèàãðàììóóä (3 õýìæýýñò äèàãðàìì), àìüòàí óðãàìëûí õàòààäàñ, öóãëóóëãà

• Ороннутгийнмузей,голынсавгазарэкскурсзохиох• ИнтернэташигланGoogle.com-хайлтаасдэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэлюмстайхолбоотой

çóðàã, áóñàä ìýäýýëýë, GoogleEarth пðîãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðãóóä áà öàõèì àòëàñ çýðãèéã îëæ àшèãëàõ áîëîìæòîé.

Бîëî

âñðî

ë, ñ

îёë,

шèí

æëý

õ óõ

ààíû

ñàé

äûí

2012

îíû

5 ä

óãàà

ð ñà

ðûí

03-

íû º

äðèé

í À

/208

äóã

ààð

òóш

ààëû

í ãó

÷èí

òàâä

óãàà

ð õà

âñðà

ëò

2.2.

ЕР

ӨН

ХИ

Й Б

ОЛ

ОВ

СР

ОЛ

ЫН

12

ЖИ

ЛИ

ЙН

СУ

РГ

УУ

ЛИ

ЙН

АР

ВА

Н Н

ÝГ

Д¯

ГÝ

ÝР

АН

ГИ

ЙН

ГА

ЗА

РЗ

¯ЙН

Х

ӨТ

ӨЛ

БӨ

Р

Õүëэ

эгдэ

ж á

уй е

ðөíх

ий ү

ð дү

í:

•Газарзүйнсудалгааны

аргууд(сэдэвчилсэнзурагунш

их,ашиглах,зохиох,ГМСболонбусадге

одүрслэл)-ыгн

ийгэм-эдийнзасгийнгазарзүйнсалбарт

àшèã

ëàõ

àðãà

áàð

èë ý

çýì

шèõ

, òýä

ãýýð

èéí

¿íäñ

ýí ä

ýýð

á¿ñ

íóòã

èéí

îíöë

îãèé

ã òîä

îðõî

éëîõ

;•

Нийгмийнхөгжилднөлөөлдөгхүчинзүйлс(түүхэнболонгазарзүйн,нийгэм-улстөрийнгэхмэт)-ийнталааройлгож,м

эдсэнийүндсэндээрулс

îðíó

óäû

í õº

ãæëè

éí ò

¿âш

èíã ш

àëãó

óð ¿

ç¿¿ë

ýëòý

ýð à

íãèë

àõ, õ

àðüö

óóëà

õ, ä

¿ãíý

ëò ãà

ðãàõ

; •

Хүнам,нийгэм-эдийнзасгийнүзүүлэлтийннутагдэвсгэрийнялгаагбайгаль-нийгмийнхарилцанхам

ааралдньавчүзэнхарьцуулах;

•Дэлхийнулсорнуудболонбүснутгийнсоёлынялгаагойлгох,бусды

нзанзанш

ил,түүхсоёлыгхүндэтгэх,тулгамдсаналивааасуудлыгхам

тдаа

шèé

äâýð

ëýõ;

Àгу

уëгы

í òî

гòîë

цîîí

ы

áүðэ

ëдэх

үүí

хэсэ

гÕү

ëээг

дэж

áуй

үð

дүí

Àгу

уëгà

¯íэë

гээ

Ìэд

ëэг

×àд

вàð

Õэðэ

гëээ

Ãàзà

ðзүй

í су

дàëг

ààíы

àðг

ууд

-Í

èéãý

ì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

ãà

çàðç

¿éí

ñóäà

ëãàà

íû

àðãà

áàð

èë ý

çýì

шèæ

, àì

üäðà

ë àõ

óéäà

à àш

èãëà

äàã á

îëîõ

;-

Тºðº

ë á¿

ðèéí

ì

ýäýý

ëëèé

í ýõ

ñó

ðâàë

æ á

à çó

ðàãç

¿éí

ä¿ðñ

ëýëè

éí à

ðãóó

äûã

àшèã

ëàí

òîäî

ðõîé

íóò

àã

äýâñ

ãýðè

éí í

èéãý

ì-

ýäèé

í çà

ñãèé

í ãà

çàðç

¿éí

áàéä

àëä

ä¿ãí

ýëò

ãàðã

àõ;

-Í

èéãý

ì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

ñó

äàëã

ààíû

àðã

óóä,

Зà

éíàà

ñ òà

íäàí

ñó

äëàë

, ÃМ

Ñ-è

éí

àшèã

ëàëò

;-

Ñýä

ýâ÷è

ëñýí

çóð

ãèéí

îí

öëîã

áà

òºðë

¿¿ä:

äè

æèò

àë ãà

çðû

í çó

ðàã,

àíàì

îðô

çó

ðàã,

ýëåê

òðîí

àòë

àñ

àшèã

ëàëò

-Í

èéãý

ì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

ýë

åìåí

ò¿¿ä

èéã

ä¿ðñ

ëýõ

àðãó

óä á

à òý

äãýý

ðèéí

õýð

ýãëý

ý -

Ãðà

ôèê

áà

äèàã

ðàì

ìû

í òº

ðºë,

ñî

íãîë

ò

-Óë

ñ îð

îí, á

¿ñ í

óòãè

éí ãà

çàðç

¿éí

îíöë

îãèé

ã èë

ýðõè

éëýõ

ìýä

ýýëë

èéã è

íòåð

íåò

áîëî

í áó

ñàä

ýõ ñ

óðâà

ëæ à

шèã

ëàí

öóãë

óóëà

õ,

áîëî

âñðó

óëàõ

, ä¿ã

íýëò

ãàðã

àõ;

-Óë

ñ îð

íóóä

ûí

ÿëãà

àã ò

ºðºë

á¿ð

èéí

ä¿ðñ

ëýë

(ãàç

ðûí

çóðà

ã, ãý

ðýë

çóðà

ã, ш

îã

çóðà

ã ãýõ

ìýò

) àш

èãëà

í õà

ðüöó

óëàõ

, òà

éëáà

ðëàõ

, ìýä

ýýëý

ë áî

ëîâñ

ðóóë

àõ

(õîò

æèë

ò, ÿä

óóðà

ë, õ

¿í à

ìû

í àì

üäðà

ëûí

ò¿âш

èí ã.

ì);

-Тî

îí ì

ýäýý

ëýë

áîëî

âñðó

óëàí

ãðàô

èê,

äèàã

ðàì

ì á

àéãó

óëàõ

, àíà

ëèç

õèéõ

;-

Зóðà

ã, äè

àãðà

ìì

óíш

èí õ

¿ñíý

ãò ç

îõèî

õ,

ýñýý

áè÷

èõ ç

ýðãý

ýð ì

ýäýý

ëëèé

í ºº

𠺺

ð õý

ëáýð

èéã õ

îîðî

íä í

ü ш

èëæ

¿¿ëý

õ;

-Ñ

îíèð

õñîí

óëñ

îðî

í, á

¿ñ

íóòà

ã, îð

îí í

óòãè

éíõà

à òà

ëààð

ìýä

ýýëý

ë öó

ãëóó

ëàí

àшèã

ëàõ;

-Óë

ñ îð

íû í

èéãý

ì-ý

äèéí

çà

ñàã,

õ¿í

àì, à

æ à

õóé,

¿é

ë÷èë

ãýýí

èé ñ

àëáà

ðûí

õºãæ

èë, ö

àã õ

óãàö

ààíû

ºº

ð÷ëº

ëòèé

ã ¿ç¿

¿ëñý

í ä¿

ðñëý

ë (ã

ðàô

èê,

äèàã

ðàì

ì, õ

¿ñíý

ãò ã.

ì)-

èéã

ìýä

ýýëë

èéí

õýðý

ãñëý

ýñ

îëæ

àш

èãëà

õ;

-Í

èéãý

ì ý

äèéí

çàñ

ãèéí

¿ç

¿¿ëý

ëòèé

ã èëý

ðõèé

ëýõ

îð÷è

í ¿å

èéí

àðãó

óä

(àíà

ìîð

ô ç

óðàã

ã.ì

)-û

ã õý

ðýãë

ýõ

-Ãð

àôèê

, äèà

ãðàì

ì

óíш

èõ, ¿

ç¿¿ë

ñýí

ç¿éë

ñýä

íºëº

ºëñº

í õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéí

õà

ìàà

ðàë

áà ó

÷èð

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

õ ÷à

äâàð

ýçý

ìш

ñýí

ýñýõ

;-

Мýä

ýýëë

èéí

íýã õ

ýëáý

ðèéã

íº

㺺ä

õóâ

èðãà

æ ÷

àäàæ

áà

éãàà

ýñý

õ; õ

¿ñíý

ãòèé

ã àш

èãëà

í ãð

àôèê

áàé

ãóóë

àõ,

äèàã

ðàì

ì ó

íшèí

õ¿ñ

íýãò

çî

õèîõ

ãýõ

ìýò

-Í

èéãý

ì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

ãà

çàðç

¿éí

ñýäý

â÷èë

ñýí

çóðã

èéã ó

íшèõ

, õýð

ýãëý

õ,

áîëî

âñðó

óëàõ

÷àä

âàð

-Тî

äîðõ

îé í

óòàã

äýâ

ñãýð

èéí

õ¿ðý

ýíä

ººð

ººð

ìýä

ýýëë

èéí

ýõ ñ

óðâà

ëæèé

ã íý

ãòãý

í ä¿

ãíýë

ò õè

éõ

÷àäâ

àð

18 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 19Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Äэë

хийí

уëс

îð

íууд

ыí

хөгж

ëийí

яëг

àà á

à

áүс

íуòà

г

-Дэлхийнулсорнууды

нõº

ãæëè

éí ÿ

ëãàà

áà

ò¿¿í

ä íº

뺺ë

æ á

óé

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éã ò

àíèí

ì

ýäñý

íýýð

ººð

èéí

îíöë

îãò

òîõè

ðñîí

õº

ãæëè

éí ç

ºâ ç

àìû

ã ñî

íãîõ

îä õ

óâü

íýì

ýð

îðóó

ëàõ

¿çýë

áîä

îëòî

é èð

ãýí

áîëæ

òºë

ºâш

èõ;

-Б¿

ñ íó

òãèé

í ÿë

ãàà

áà

òýäã

ýýðè

éí á

¿ðýë

äýí

áóé

áîëñ

îí í

ºõöº

ë ш

àëòã

ààíû

ã òàí

èí

ìýä

ñýíý

ýð á

¿õ ó

ëñ

¿íäý

ñòíè

é õº

ãæëè

éí

ò¿¿õ

èéã î

éëãî

æ, ó

õààð

àí

ýíõ

òàéâ

àí÷

¿çýë

õ¿

ì¿¿

æèë

òºë

ºâш

èõ;

-Бó

ñàä

óëñ

îðîí

, á¿ñ

íó

òãèé

í ãà

çàðç

¿éí

îíöë

îã,

àìüä

ðàëû

í õý

â ì

àÿã,

ºâ ó

ëàì

æëà

ëûã ñ

óäëà

í òý

äíèé

ñîё

ëûã õ

¿íäý

òãýõ

çà

ìàà

ð ãà

çàðç

¿éí

ñîёë

ä ñó

ðàëö

àõ;

-Дэлхийнулс

îðíó

óäû

í õ

ºãæ

ëèéí

ò¿

âшèí

ã èëý

ðõèé

ëýã÷

¿ç

¿¿ëý

ëò¿¿

ä-

Õºã

æèí

ã¿é

(Õîé

ä) á

à ÿä

óó á

óóðà

é (ª

ìíº

ä)

îðíó

óäû

í õº

ãæëè

éí

ÿëãà

àíä

íºë

ººëº

õ õ¿

÷èí

ç¿éë

ñ -

Óëñ

îðíó

óäû

í õº

ãæëè

éí ÿ

ëãàà

ã îé

ðòóó

ëàõû

í òó

ëä

àâ÷

áóé

àðãà

õýì

æýý

(М

ÿíãà

íû õ

ºãæ

ëèéí

çî

ðèëò

ã.ì

)-

Б¿ñ

íóòã

èéí

ÿëãà

ðàë

áà ó

÷èð

шàë

òãàà

í

-Дэлхийнулсорнууды

нхөгжлийнялгааг

òîäî

ðõîé

¿ç¿

¿ëýë

òýýð

ãàðã

àí õ

àðüö

óóëà

õ;-

Т¿¿í

ä íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿é

ëñ

(ãàç

àðç¿

éí, ò

¿¿õý

í, í

èéãý

ì-ó

ëñ ò

ºðèé

í)-

èéã ò

îäîð

õîé

óëñ

îðíû

æèш

ýýí

äýýð

òà

éëáà

ðëàõ

; -

Óëñ

îðíó

óäû

í íè

éãýì

-ýäè

éí ç

àñãè

éí

îíöë

îãèé

ã ãàç

àðç¿

éí ó

òãàà

ð íü

ä¿ð

ñëýõ

, òº

ðºë

á¿ðè

éí ãð

àôèê

, äèà

ãðàì

ì,

õ¿ñí

ýãòý

ýð è

ëýðõ

èéëý

õ (ó

ëñ ò

ºðèé

í, õ

èë

õÿçã

ààðû

í ºº

ð÷ëº

ëò, á

àéãà

ëèéí

ãàì

шèã

, äà

éí ç

ýðãý

ýñ á

îëæ

шèë

æñý

í õ¿

í àì

ûã

õ¿ñí

ýãòý

ýð ¿

ç¿¿ë

ýõ ãý

õ ì

ýò)

-Тº

ðºë

á¿ðè

éí ý

õ ñó

ðâàë

æ à

шèã

ëàí

á¿ñ

íóòã

èéí

ãàçà

ðç¿é

í òî

äîðõ

îéëî

ëò ãà

ðãàæ

, ä¿

ãíýë

ò õè

éõ;

-ª

ºð º

ºð ö

àã õ

óãàö

ààíû

ãàçà

ðç¿é

í çó

ðàã,

òîîí

ìýä

ýýëý

ë, ä

èàãð

àìì

çýð

ãèéã

õà

ðüöó

óëàí

òîä

îðõî

é õ

¿ðýý

í äý

õ ¿é

ë явдал,нийгмийнүзэгдэлюмсы

нхувирал,

ººð÷

ëºëò

, õºã

æëè

éí ÿ

âöû

ã òîî

íû á

îëîí

ֈ

íàðû

í ш

èíæ

ýýð

íü ÿ

ëãàí

òàé

ëáàð

ëàõ

(õèë

õÿç

ãààð

, ¿éë

äâýð

èéí

á¿òý

ýìæ

èéí

ºñºë

ò, ì

àëû

í òî

î òî

ëãîé

, õ¿í

àì

ãýõ

ìýò

)-

Õºã

æëè

éí ÿ

ëãàà

ã òîä

îðõî

éëîã

÷ áó

ñàä

¿ç¿¿

ëýëò

èéã õ

àðüö

óóëà

í ¿í

ýëãý

ý ºã

ºõ (í

ýã

õ¿íä

íîî

ãäîõ

äîò

îîäû

í íè

éò á

¿òýý

ãäýõ

¿¿í,

хүнийхөгжлийниндекс(ХХИ)бабүх

¿íäý

ñòíè

é àç

æàð

ãàëû

í èí

äåêñ

ã.ì

)

-Óë

ñ îð

íóóä

ûã õ

ºãæ

ëèéí

ÿë

ãààã

èëý

ðõèé

ëýõ

шàë

ãóóð

óóäû

ã õàð

üöóó

ëæ,

òàéë

áàðë

àõ, ¿

íýëã

ýý º

ãºõ;

-Õ

ºãæ

ëèéí

ÿëã

ààã

èëýð

õèéë

ýã÷

ýëåì

åíò¿

¿äèé

ã ýíã

èéí

æèш

ýýãý

ýð ãà

ðãàæ

ººð

èéí

¿çýë

áîä

ëîî

èëýð

õèéë

ýõ

(õ¿í

àì

ûí

òîî,

áîë

îâñð

îë

áà ш

èíæ

ëýõ

óõàà

íä

çàðö

óóëæ

áóé

õºð

ºíãº

, ýí

åðãè

çàð

öóóë

àëò,

àãàà

ðò ÿ

ëãàð

óóëæ

áóé

í¿

¿ðñõ

¿÷ëè

éí õ

èéí

õýì

æýý

ã.ì

)-

Оðî

í íó

òàã,

àéì

àã

ñóì

ûíõ

àà ãà

çàðç

¿éí

òîäî

ðõîé

ëîëò

ãàðã

àæ,

õºãæ

ëèéí

öàà

шäû

í ÷è

ã õà

íäëà

ãûã ò

îäîð

õîéë

îõîä

îð

îëöî

õ;

-М

ÿíãà

íû õ

ºãæ

ëèéí

çî

ðèëò

ûã õ

ýðýã

æ¿¿

ëýõý

ä

îðîí

íóò

àãò

шàà

ðäàã

äàæ

áó

é ç¿

éëñè

éã ò

îäîð

õîéë

îõ;

-ª

ºð º

ºð õ

óãàö

ààíû

çóð

àã

àшèã

ëàí

óëñ

òºðè

éí

áîëî

í íè

éãýì

-ýäè

éí

çàñã

èéí

¿ç¿¿

ëýëò

ýä ãà

ðñàí

ºº

ð÷ëº

ëòèé

ã òàé

ëáàð

ëàæ

ֈ

äàæ

áóé

ýñý

õ;

-Кî

ëîíè

÷ëîë

ûí

¿ð

äàãà

âàð,

ò¿¿

íèé

ýåðý

ã áà

ñºðº

ã íºë

ººã æ

èшýý

ãýýð

òà

éëáà

ðëàæ

÷àä

àæ á

àéãà

à ýñ

ýõ;

-Í

èéãý

ì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

ãà

çàðç

¿éí

¿ç¿¿

ëýëò

èéã

õàðü

öóóë

àí ó

ëñ î

ðíóó

äûí

õºãæ

ëèéí

ÿëã

ààã

õàðü

öóóë

àí ш

àëòã

ààíû

ã òà

éëáà

ðëàæ

÷àä

àæ á

àéãà

à ýñ

ýõ;

-Тодорхойбүснутагюмуу

óëñ

îðíû

ãàç

àðç¿

éí

òîäî

ðõîé

ëîëò

ãàðã

àõ à

ðãà

áàðè

ë ýç

ýìш

ñýí

áàéä

àë

Хүн

ам б

а су

урьш

ил-

Õ¿í

àì

ûí

ãàçà

ðç¿é

í ¿í

äñýí

¿ç¿

¿ëýë

ò áà

ò¿

¿íèé

íóò

àã ä

ýâñã

ýðèé

í ÿë

ãààã

òàí

èí ì

ýäñý

íýýð

õ¿

íèé

õ¿÷è

í ç¿

éëèé

ã çº

â ¿í

ýëýí

, ò¿¿

íä õ

óâü

íýì

ðýý

îðóó

ëàõ;

-Õ

¿í à

ìû

í íÿ

ãòш

èë,

òàðõ

àëò,

ñóóð

üшèë

ò áà

ш

èëæ

èõ õ

ºäºë

㺺í

ä íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿

éëñè

éã ¿

íýëæ

öýã

íýõ;

-Õ

¿í à

ìû

í ñó

óðш

ëûí

3 ¿í

äñýí

õýë

áýð:

(ш

óãàì

àí, ò

àðõì

àë,

Ẻã

íºðñ

ºí)

-Õ

¿í à

ìû

í ò

îî, º

ñºëò

, íà

ñ õ¿

éñ, à

ðüñò

íû á

¿ñ

íóòã

èéí

ÿëãà

à-

Õ¿í

àì

ûí

òàðõ

àëò

ñóóð

üшèë

áà

шèë

æèë

òýä

íºëº

ºëºã

÷ õ¿

÷èí

ç¿éë

ñ (ò

àòàã

÷ áà

ò¿

ëõýã

÷ õ¿

÷ ã.ì

)-

Õîòæ

èëò

áà

(õºã

æèí

ã¿é

áà õ

ºãæ

èæ

áóé

îðíó

óäû

í õî

òæèë

òûí

ÿëãà

à)

ò¿¿í

ýýñ

¿¿ñý

õ ãà

çàðç

¿éí

íºëº

ºëºë

;

-Õ

¿í à

ìû

í ãà

çàðç

¿éí

¿íäñ

ýí ¿

ç¿¿ë

ýëò

(òîî

, ºñ

ºëò,

íÿãò

шèë

áà

áàéð

шèë

)-èé

í íó

òàã

äýâñ

ãýðè

éí ÿ

ëãàà

ã á¿ñ

íóò

ãààð

ãàðã

àí

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

õ-

Õ¿í

àì

ûí

òàðõ

àëò

ñóóð

шèë

òàä

íºëº

ºëºõ

õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéã

òîä

îðõî

éëîõ

, òàé

ëáàð

ëàõ

(ò¿¿

õýí,

áàé

ãàëü

îð÷

íû, ò

åõíî

ëîãè

éí

äýâш

ëèéí

, шèë

æèí

ñóó

ðшèë

òûí

ã.ì)

-Õ

¿í à

ìû

í ºñ

ºëò

áà í

ººöè

éí õ

îîðî

íäû

í õà

ìàà

ðëû

ã òîä

îðõî

éëæ

õ¿í

àì

ûí

õýò

ºñºë

ò áà

õ¿í

àì

õýò

öºº

ðºõ

ó÷èð

ш

àëòã

ààíû

ã òàé

ëáàð

ëàõ;

-Õ

¿í à

ìû

í íÿ

ãшèë

ò èõ

áà

áàãà

ãàçà

ð îð

îí,

á¿ñ

íóòã

èéí

шèí

æ ÷

àíàð

ûã õ

àðüö

óóëà

õ,

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

õ;-

Ãàçà

ð àш

èãëà

ëòû

í õý

â ш

èíæ

¿¿äè

éã ÿ

ëãàí

òî

äîðõ

îéëî

õ (î

ðшèí

ñóó

ã÷äû

í, à

ìðà

ëò

ñóâè

ëëû

í, õ

óäàë

äàà-

àðèë

æàà

íû, õ

ºäºº

àæ

àõ

óéí,

òýý

âýð-

õàðè

ëöàà

íû, î

ëîí

íèéò

ýä

çîðè

óëñà

í ã.ì

)

-Õ

¿í à

ìû

í ш

èíæ

÷àí

àð á

à õî

ëáîã

äîõ

¿ç¿¿

ëýëò

¿¿äè

éã

ñóäë

àõ, õ

ºòëº

õ àñ

óóëò

ûã

òîì

ъёîë

îõ: á

îëîâ

ñðîë

áà

àì

üäðà

ëûí

÷àíà

ðûí

õîîð

îíäî

õ õà

ìàà

ðàë

ã.ì-

Тºðº

ë á¿

ðèéí

ýõ

ñóðâ

àëæ

ààñ

õ¿í

àìû

í ¿ç

¿¿ëý

ëò (ò

îî, º

ñºëò

, õî

òæèë

ò) -¿

¿äèé

ã õàð

óóëñ

àí

ìýä

ýýëý

ë öó

ãëóó

ëæ,

áîëî

âñðó

óëàë

ò õè

éõ:

-Õ

¿í à

ì ç

¿éòý

é õî

ëáîî

òîé

ãàçà

ðç¿é

í õý

ëýýð

õàð

èëöà

õ (õ

¿í à

ìû

í íÿ

ãòш

èë,

òàðõ

àëò

ñóóð

шèë

, õîò

æèë

ò ã.ì

)

-Õ

¿í à

ìû

í íà

ñ õ¿

éñíè

é á¿

òöèé

í ¿ç

¿¿ëý

ëòýý

ñ íº

õºí

¿éëä

âýðë

ýëèé

í õý

â ш

èíæ

èéã ò

îäîð

õîéë

îõ, õ

ýâ

шèí

æ ò

óñ á

¿ðèé

í äà

âóó

áà

ñóë

òàëû

ã æèш

ýýí

äýýð

òî

äîðõ

îéëæ

áóé

ýñý

õ;

-Í

àñ õ

¿éñí

èé ñ

óâàð

ãàä

àíàë

èç õ

èéæ

, òîä

îðõî

é õó

ãàöà

àíû

ºì

íºõ

áîëî

í äà

ðààõ

õ¿í

àì

ûí

á¿òö

èéí

õàíä

ëàãû

ã èëý

ðõèé

ëýí

ãàðã

àæ, í

èéãý

ì-ý

äèéí

çà

ñãèé

í áó

ñàä

õ¿÷è

í ç¿

éëñò

ýé õ

îëáî

í òà

éëáà

ðëàæ

áàé

ãàà

áàéä

àë;

-Õî

òæèë

ò áà

àæ

¿éë

äâýð

æèë

ò, òý

ýâýð

ò íº

뺺ë

æ á

àéãà

à õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéã

íýã

òãýí

àâ

÷ ¿ç

ýõ;

-Тî

äîðõ

îé í

óòàã

äýâ

ñãýð

, óëñ

îðí

û

õýì

æýý

íä ò

îîí

ìýä

ýýëý

ë àш

èãëà

í õ¿

í àì

ûí

íàñ

õ¿éñ

íèé

ñóâà

ðãà

áàéã

óóëà

õ,

ººð

ººð

óëñ

îðíû

õ¿í

àì

ûí

ñóâà

ðãû

ã àæ

èãëà

õ, ó

íшèõ

, õàð

üöóó

ëàõ,

íèé

ãýì

-ýäè

éí

çàñã

èéí

ãàçà

ðç¿é

í õ¿

÷èí

ç¿éë

ñ áî

ëîí

õ¿í

àìû

í ш

èíæ

÷àí

àðû

í öà

àшäû

í òº

ëâèé

ã òî

äîðõ

îéëî

õ;-

Õ¿í

àì

ûí

ºñºë

òèéã

òîî

öîîë

îí ãà

ðãàæ

, íº

뺺ë

ºõ õ

¿÷èí

ç¿é

ëñòý

é õî

ëáîí

òà

éëáà

ðëàõ

-Õ

¿í à

ìû

í íÿ

ãòш

ëûí

çóðã

èéã ó

óð

àìüñ

ãàëû

í áî

ëîí

áóñà

ä çó

ðàãò

àé

õàðü

öóóë

àí ó

íшèæ

, õîî

ðîíä

ûí

õàì

ààðë

ûã

æèш

ýýãý

ýð ò

àéëá

àðëà

õ;

-Õî

ò ñó

óðèí

ãàçà

ð îð

÷èí

òîéð

îíäî

î õý

ðõýí

íº

뺺ë

æ á

àéãà

àã ò

àéëá

àðëà

õ (ò

ýýâý

ð, ç

àì,

õóäà

ëäàà

, õàð

èëöà

à, ¿

éë÷è

ëãýý

ã.ì

)-

Õîòû

í á¿

òöèé

í îí

îë (í

ýã ò

ºâò,

îëîí

òºâ

ò, ñå

êòîð

àí ãý

õ ì

ýò)-

ûã ò

îì õ

îòóó

äûí

æèш

ýýí

äýýð

òàé

ëáàð

ëàõ;

- Í

èéãý

ì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

íº

õöëè

éã ñ

àéæ

ðóóë

àõ, á

¿ñ

íóòã

èéí

ÿëãà

àã á

àãàñ

ãàõû

í òó

ëä ç

îõèñ

òîé

òºëº

âëºë

ò õý

ðõýí

õèé

æ á

îëîõ

æèш

ýý

àâ÷

ä¿ãí

ýëò

ãàðã

àõ

-Õî

ò ñó

óðèí

òîì

ðîõ,

õ¿í

àì

íýì

ýãäý

õýä

õ¿ðã

ýæ

áóé

áàé

ãàëè

éí á

îëîí

íè

éãì

èéí

íºëº

ºã ¿

íýëý

õ,

àìüä

ðàõ

ãàçð

àà ñ

îíãî

õ çº

â ш

èéäâ

ýðèé

ã ãàð

ãàõ;

-Õî

òæèë

òûí

óëì

ààñ

áàéã

àëü

îð÷è

íä ¿

¿ñýõ

ýåð

ýã á

îëîí

ñº

ðºã ò

àëû

ã òîä

îðõî

é æ

èшýý

í äý

ýð ò

àéëá

àðëà

õ;-

Õ¿í

àì

ûí

шèë

æèõ

õº

äºëã

ººíè

é óë

ìàà

ñ õî

ò ñó

óðèí

ãàçà

ð òî

õèîë

ääîã

õ¿

íäðý

ë, á

ýðõш

ýýëò

ýé

àñóó

äàëä

ä¿ã

íýëò

ãàðã

àõ

(ñóó

ðüш

èë, á

îëîâ

ñðîë

, ýð

¿¿ë

ìýí

ä áà

ýð¿

¿ë à

õóé,

òý

ýâýð

, îð÷

íû á

îõèð

äîë

äîðî

éòîë

ã.ì

)

-Ш

àшèí

, àðü

ñòàí

û

ÿëãà

à, õ

¿í à

ìû

í ш

èëæ

èõ

õºäº

ë㺺

í, ò

ýäãý

ýðèé

í ¿ð

äàã

àâàð

, ò¿¿

õýí

ó÷èð

шàë

òãàà

í çý

ðãèé

ã õî

ëáîã

äîõ

ãàçð

ûí

çóðà

ã àш

èãëà

í ä¿

ãíýë

ò õè

éõ

áàéä

àë;

-Õ

¿í à

ìû

í íÿ

ãòш

èë,

õîòæ

èëòû

í ò¿

âшèí

ä áà

éãàë

èéí

íºõö

ºë õ

ýðõý

í íº

뺺ë

ñíèé

ã æèш

ýýãý

ýð

òàéë

áàðë

àõ á

àéäà

ë;

-Õ

¿í à

ìû

í ш

èëæ

èëòý

ä òà

òàã÷

áà

ò¿ëõ

ýã÷

õ¿÷è

í ç¿

éëèé

í íº

뺺,

òýä

ãýýð

èéí

öàã õ

óãàö

ààíû

ººð

÷ëºë

òèéí

õà

ìàà

ðëû

ã èëý

ðõèé

ëýõ

áàéä

àë;

-М

ýäýý

ëëèé

í ýõ

ñóð

âàëæ

àш

èãëà

í ñî

íãîí

àâñ

àí

á¿ñ

íóòà

ã áà

óëñ

îðíû

õ¿

í àì

ûí

àõóé

áàé

äàë,

õî

òæèë

òûí

ò¿âш

èí,

òýäã

ýýðò

íºë

ººëñ

ºí õ

¿÷èí

ç¿

éëñ

áà ¿

ð äà

ãàâà

ðûã

òîäî

ðõîé

ëîõ,

áè÷

ãýýð

èë

ýðõè

éëýõ

÷àä

âàð;

Ýди

йí з

àсги

йí

хөгж

иë á

à áà

йгàë

ийí

íөөц

àш

игëà

ëò

-Í

èéãý

ì ý

äèéí

çàñ

ãèéí

õº

ãæëè

éã ò

îäîð

õîéë

îõ

¿íäñ

ýí ¿

ç¿¿ë

ýëò¿

¿äèé

ã àш

èãëà

í òó

õàéí

óëñ

îðî

í,

á¿ñ

íóòã

èéí

õºãæ

ëèéí

ä¿

ð çó

ðãèé

ã ãàð

ãàí

õàðü

öóóë

àõ, ä

¿ãíý

õ;

-Í

èéãì

èéí

õºãæ

èëä

íºëº

ºëºõ

õ¿÷

èí ç

¿éëñ

, òý

äãýý

ðèéí

ýåð

ýã á

à ñº

ðºã ò

àëû

ã îéë

ãîæ

óõ

ààðñ

íààð

îðî

í íó

òàã,

óëñ

îðíû

õîî

õºãæ

èëä

çºâ

áàéð

ñóó

ðèíà

àñ õ

àíäà

õ ¿ç

ýë á

îäîë

òîé

áîëæ

òº

ëºâш

èõ;

-Дэлхийнаж

¿éëä

âýðè

éí

áàéð

шèë

ò, íó

òàã

äýâñ

ãýðè

éí

õóâà

àðèë

àëò

-À

æ ¿

éëäâ

ýð á

à õº

人

àæ à

õóéí

ñàë

áàðû

í íó

òàã ä

ýâñã

ýðèé

í ÿë

ãàà,

íºë

ººëº

õ õ¿

÷èí

ç¿éë

ñ,

ãàçà

ðç¿é

í îí

öëîã

-Ý

ð÷èì

õ¿÷

áà

óñíû

íº

ºöèé

í ýõ

¿¿ñ

âýð,

òý

äãýý

ðèéí

àш

èãëà

ëò-

Үéëä

âýðë

ýëèé

í õº

ãæèë

òèéã

ò¿

ðãýñ

ãýã÷

òóõ

àéëá

àë,

áèîò

åõíî

ëîãè

, êè

áåðí

åòèê

, ãå

îìýä

ýýëë

èéí

ñàëá

àðóó

äûí

¿¿ñý

ë,

õºãæ

èëòý

é òà

íèëö

àõ

-À

æ ¿

éëäâ

ýðèé

í àí

õäàã

÷, õ

îёðä

àã÷,

ãó

ðàâä

àã÷

ñàëá

àðû

ã òîä

îðõî

éëîõ

, àíã

èëàõ

, ÿë

ãààã

æèш

ýýí

äýýð

òàé

ëáàð

ëàõ;

-

Õºã

æèí

ã¿é

áîëî

í õº

ãæèæ

áóé

îðí

óóä

äàõü

àæ

¿éë

äâýð

, õº

人

àæ à

õóéí

ñàë

áàðû

í õà

ðüöà

à, õ

ºãæ

ëèéí

ò¿â

шèí

, öà

ã õóã

àöàà

íû

ººð÷

ëºëò

èéã ò

îäîð

õîéë

îõ, õ

ýðýã

òýé

ìýä

ýýëë

èéã è

íòåð

íýò

áîëî

í áó

ñàä

ýõ

ñóðâ

àëæ

ààñ

öóãë

óóëæ

áîë

îâñð

óóëà

õ;-

Àæ

¿éë

äâýð

, õºä

ºº à

æ à

õóéí

ñàë

áàðû

í á¿

òýýì

æ á

îëîí

çàð

äàëä

íºë

ººëæ

áóé

áà

éãàë

ü- í

èéãì

èéí

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éã ç

óðàã

, äè

àãðà

ìì

àш

èãëà

í òî

äîðõ

îéëî

õ;-

Үéëä

âýðæ

èëòè

éí ¿

éë ÿ

âö á

à òå

õíîë

îãèé

í áà

éðш

èëò,

òàðõ

àëòà

ä íº

뺺ë

æ á

óé

áàéã

àëü-

íèé

ãìèé

í õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéã

ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã àш

èãëà

í òî

äîðõ

îéëæ

ó÷è

ð ш

àëòã

ààíû

ã òàé

ëáàð

ëàõ;

-

Ýð÷

èì õ

¿÷íè

é ýõ

¿¿ñ

âýð¿

¿ä, ñ

ýðãý

ýãää

ýã

(ãàç

ðûí

ã¿íè

é äó

ëààí

, íàð

íû á

à ñà

ëõèí

û,

óðñã

àë ó

ñíû

ýð÷

èì õ

¿÷, á

èîò¿

ëш) á

à ñý

ðãýý

ãääý

ãã¿é

(ãàç

ðûí

òîñ,

í¿¿

ðñ,

-Ý

äèéí

çàñ

ãèéí

¿ç¿

¿ëýë

òèéã

òî

äîðõ

îéëî

õ, õ

îîðî

íäîõ

õî

ëáîî

õàì

ààðë

ûã ã

àðãà

õ,

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

õûí

òóëä

ñýä

ýâ÷è

ëñýí

çó

ðãóó

äûã ñ

îíãî

í õý

ðýãë

ýõ

(àæ

¿éë

äâýð

èéí

áàéð

шèë

áà

ò¿¿

õèé

ýäèé

í íº

ºö;

ãàçð

ûí

òîñí

û î

ëáîð

ëîëò

áà

ýêñ

пîðò

ûí

õýì

æýý

; àÿ

ëàë

æóó

ë÷ëà

ëä í

ºëºº

ëºõ

õ¿÷è

í ç¿

éëèé

í ¿ç

¿¿ëý

ëò á

à æ

óóë÷

ëàëà

àñ î

ëîõ

îðëî

ãûí

õýì

æýý

ã.ì

)-

Тîäî

ðõîé

íóò

àã ä

ýâñã

ýðèé

í æ

èшýý

í äý

ýð ó

ñíû

íºº

öèéí

àш

èãëà

ëòû

í áà

éäàë

ä ¿í

ýëãý

ý ºã

÷, í

ººöè

éí

õîì

ñäîë

ä õ¿

ðãýæ

áàé

ãàà

шàë

òãàà

íûã ò

îäîð

õîéë

îõ,

ò¿¿í

ýýñ

ñýðã

èéëý

õ òà

ëààð

àð

ãà õ

ýìæ

ýý à

âàõà

ä îð

îëöî

õ;

-Дэлхийнажахуйнсалбар

òóñ

á¿ðè

éí ãà

çàðç

¿éí

áàéð

шèë

, òàð

õàëò

ûí

ó÷èð

ш

àëòã

ààí,

íºë

ººëæ

áóé

õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéã

ÿëã

àæ,

æèш

ýýãý

ýð ò

àéëá

àðëà

æ

÷àäà

æ á

óé ý

ñýõ;

-О

ðîí

íóòã

èéí

íºõö

ºëä

òóõà

éí à

æ à

õóéí

ñàë

áàðû

í õº

ãæèë

, öàà

шäû

í õý

òèéí

òº

ëºâä

¿íý

ëãýý

ºã÷

áàé

ãàà

ýñýõ

; -

Ñýð

ãýýã

ääýã

áà

ñýðã

ýýãä

äýãã

¿é ý

ð÷èì

õ¿

÷íèé

òºð

ë¿¿ä

èéã ÿ

ëãàæ

, íº

ºöèé

í àш

èãëà

ëòàà

ñ ãà

ðàõ

¿ð ä

àãàâ

ðûã î

ðîí

íóòã

èéí

áîëî

í á¿

ñ íó

òãèé

í æ

èшýý

í äý

ýð ò

àéëá

àðëà

õ áà

éäàë

;

20 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 21Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

-áà

éãàë

èéí

õèé)

ýð÷

èì õ

¿÷íè

é íº

ºöèé

í õà

íãàì

æ á

à à÷

õîë

áîãä

ëûã

á¿ñ

íóòà

ã, óë

ñ îð

íóóä

ûí

æèш

ýýí

äýýð

òîä

îðõî

éëîí

ÿë

ãààã

òàé

ëáàð

ëàõ;

-

Ýð÷

èì õ

¿÷íè

é ¿é

ëäâð

ëýëè

éí ò

ºðë¿

¿ä

(äóë

ààíû

, óñà

í öà

õèëã

ààí

áà ö

ºìèé

í) á

à òý

äãýý

ðèéí

õºã

æèë

ä íº

뺺ë

ºõ á

àéãà

ëü-

íèéã

ìèé

í õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéí

õàì

ààðë

ûã

òàéë

áàðë

àõ, í

óòàã

äýâ

ñãýð

ýýð

æèш

ýý

ãàðã

àõ;

-Õ

ºäºº

àæ

àõó

éí ñ

àëáà

ðûí

òºð

ë¿¿ä

áà

òýäã

ýýðè

éí õ

ºãæ

èëò,

áàéð

шèë

òàä

íºëº

ºëºõ

ãî

ë áà

ãîë

áóñ

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éã ÿ

ëãàí

òî

äîðõ

îéëî

õ

-Ñ

ýäýâ

÷èëñ

ýí ç

óðàã

óí

шèõ

çàì

ààð

àæ

àõóé

í ñà

ëáàð

óóäû

í á¿

ñ íó

òãèé

í ÿë

ãàà,

îíö

ëîãè

éã

òîäî

ðõîé

ëîõ;

-Үé

ëäâý

ðëýë

, á¿ò

ýýãä

ýõ¿¿

í õó

âààð

èëàë

òûí

áàé

äàëä

ä¿

ãíýë

ò õè

éõ, ¿

¿íèé

òóë

ä ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã, èí

òåðí

ýò,

áóñà

ä ýõ

ñóð

âàëæ

èéã

àшèã

ëàæ

áóé

áàé

äàë;

-Тý

ýâýð

, õàð

èëöà

àíû

ñà

ëáàð

ûí

íóòà

ã äý

âñãý

ðèéí

ÿëã

àà, á

¿ñ

íóòã

èéí

õºãæ

èë-

Үéë÷

èëãý

ýíèé

ñàë

áàð

áà à

ÿëàë

æóó

ë÷ëà

ëûí

ãàçà

ðç¿é

í ÿë

ãàà,

íº

뺺ë

ºõ õ

¿÷èí

ç¿é

ëñ

-Тî

äîðõ

îé í

óòàã

äýâ

ñãýð

èéí

õ¿ðý

ýíä

áàéã

àëü,

íèé

ãìèé

í õà

ðèëö

àí õ

àìàà

ðëû

ã òî

äîðõ

îéëî

õ;-

Àæ

àõó

éí ò

ºðºë

òóñ

á¿ð

äýý

ð á¿

ñ íó

òãèé

í ÿë

ãààã

ãàðã

àõ;

-À

ÿëàë

æóó

ë÷ëà

ëûí

õºãæ

ëèéí

íóò

àã

äýâñ

ãýðè

éí ÿ

ëãàà

, ò¿¿

íä í

ºëºº

ëæ á

óé

áàéã

àëü-

íèé

ãìèé

í õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéã

æèш

ýý

àâ÷

òîäî

ðõîé

ëîõ,

òàé

ëáàð

ëàõ;

-Ж

óóë÷

äûã ò

àòàõ

áàé

ãàëè

éí á

îëîí

õ¿í

èé

ãàðà

àð á

¿òýý

ãäñý

í ñî

ёëû

í ºâ

¿¿äè

éã ÿ

ëãàõ

, á¿

ñ íó

òãèé

í õý

ìæ

ýýíä

àíã

èëàõ

, õàì

ãààë

àõ

ýðõç

¿éí

îð÷è

íã ñ

óäëà

õ;-

Оðî

í íó

òãèé

íõàà

ò¿â

шèí

ä æ

óóë÷

ëàëû

í äà

âóó

áà ñ

ºðºã

òàë

ûã ò

îäîð

õîé

æèш

ýýí

äýýð

ãàðã

àæ, ò

óëãà

ð÷ á

óé à

ñóóä

ëûã

шèé

äâýð

ëýõý

ä î

ðîëö

îõ;

-Үé

ë÷èë

ãýýí

èé ñ

àëáà

ðûí

õºãæ

èë í

ü óë

ñ îð

íû õ

ºãæ

ëèéã

òîä

îðõî

éëîõ

÷óõ

àë ñ

àëáà

ð áî

ëîõû

ã ñóä

àëãà

àí ä

ýýð

òóëã

óóðë

àí

ÿðèë

öàõ,

ñàë

áàðû

í á¿

òöèé

í ñõ

åìä

òóëã

óóðë

àí ä

îãîë

äîëò

îé á

àéãà

à ñà

ëáàð

ò ä¿

í ш

èíæ

èëãý

ý õè

éõ

-Ялгаатайшалгуурууды

гàш

èãëà

í ºº

𠺺

ð á¿

ñ íó

òãèé

í îí

öëîã

èéã

õàðü

öóóë

àõ (õ

îòæ

èëòû

í ò¿

âшèí

, ñîё

ëûí

áà ý

äèéí

çà

ñãèé

í îí

öëîã

, áàé

ãàëè

éí

íººö

ã.ì

)-

Ñîí

ãîí

àâñà

í íè

éãýì

-ýäè

éí

засгийнүзэгдэлюмсы

нòà

ðõàë

òàä

àíàë

èç õ

èéõ

(ãàç

àð à

шèã

ëàëò

, õ¿í

àì

ûí

á¿òý

ö, õ

îòæ

èëò

ã.ì)

-О

ðîí

çàéí

õàì

ààðë

ûí

îé

ëãîë

òîä

òóëã

óóðë

àí

äýëõ

èéí

á¿ñ

íóòã

óóä

áà

óëñ

îðíó

óäû

í õî

îðîí

ä ÿí

ç á¿

ðèéí

õàð

èëöà

à,

ñîëè

ëöîî

¿¿ñ

äýã

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

õ (á

àðàà

òàâ

ààðû

í,

õ¿ì

¿¿ñè

éí, ì

ýäýý

ëëèé

í ñî

ëèëö

îî ãý

õ ì

ýò)

-Тó

õàéí

ñàë

áàðû

í õº

ãæèë

, íó

òàã ä

ýâñã

ýðèé

í áî

ëîí

ãàçà

ðç¿é

í ÿë

ãàà,

òýä

ãýýð

ò íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿

éëñè

éã ãà

çàðç

¿éí

òºðº

ë á¿

ðèéí

ä¿ð

ñëýë

, çóð

àã

àшèã

ëàí

òîäî

ðõîé

ëîí

áè÷è

õ ÷à

äâàð

;-

Бàéã

àëü

áà í

èéãì

èéí

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éí õ

îîðî

íäû

í õà

ìàà

ðëû

ã æèш

ýýãý

ýð

òàéë

áàðë

àæ, ö

ààш

äûí

òºëº

â áà

éäëû

ã òàà

ìàã

ëàí

ãàðã

àæ á

óé á

àéäà

ë;-

Дэдбүтэц,зам

тээврийн

ãàçà

ðç¿é

í à÷

õîë

áîãä

ëûã

á¿ñ

íóòã

ààð

õàð

üöóó

ëàí

òîäî

ðõîé

ëîõ,

íºë

ººëº

õ õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéã

èëð

¿¿ëý

õ,

-Õ

àðèë

öàà

õîëá

îîíû

õº

ãæëè

éí õ

óðäû

ã çàð

èì

ñàëá

àðòà

é õà

ðüöó

óëàí

íº

뺺ë

ñºí

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éã

èëð¿

¿ëýõ

÷àä

âàð

Íий

гэм

-эди

йí

зàсг

ийí

íуòà

г дэ

всгэ

ð-гà

зàðз

үйí

хî

ëáîî

хàм

ààðà

ë

-Бà

éãàë

èéí

íººö

èéí

òàðõ

àëòà

ä ä¿

ãíýë

ò ºã

÷,

á¿ñ

íóòà

ã áà

óëñ

îðíó

óä

õîîð

îíäî

î õ

àðèë

öàí

õàì

ààðà

ëä î

ðшäî

ã áî

ëîõû

ã òàí

èí ì

ýäýæ

, îé

ëãîõ

;

-Õ

¿í à

ì ¿

éëäâ

ýðëý

ëèéí

íº

ºö, á

àéãà

ëèéí

íºº

ö,

áàéã

àëü-

íèéã

ìèé

í íº

õöºë

çýð

ãèéã

õàð

èëöà

í óÿ

ëäàà

òàé

ñóäë

àõ

-Õ

¿í à

ì, õ

ºäºë

ìºð

èéí

íººö

èéí

ãàçà

ðç¿é

í õó

âààð

èëàë

ò-

Шèí

æëý

õ óõ

ààí,

òå

õíèê

èéí

äýâш

ëèéí

îë

îëò

àìæ

èëòû

ã ¿é

ëäâý

ðëýë

ä íý

âòð¿

¿ëæ

áóé

áà

éäàë

, -

Бàéã

àëèé

í íº

ºöºº

ñ õà

ðààò

áàé

äàëò

àé ó

ëñ

îðíó

óäû

í õº

ãæëè

éí

òºëº

â áà

éäàë

-О

ëîí

óëñû

í õº

äºëì

ºðèé

í ãà

çàðç

¿éí

õóâà

àðèë

àëòû

í ºí

ººãè

éí á

àéäà

ëä

ä¿ãí

ýëò

ºãºõ

çàì

ààð

àæèë

ëàõ

õ¿÷,

ò¿¿

íèé

шèë

æèë

òèéí

õàí

äëàã

ûã ò

îäîð

õîéë

îõ-

Ñ¿¿

ëèéí

¿åè

éí ò

åõíè

ê òå

õíîë

îãèé

í îë

îëò

àìæ

èëòû

ã íýâ

òð¿¿

ëæ á

óé à

æ à

õóéí

ñà

ëáàð

óóä,

òýä

ãýýð

èéí

õºãæ

ëèéí

õóð

äûã

õàðü

öóóë

àõ, ¿

íýëý

õ, ä

¿ãíý

õ-

Бàéã

àëèé

í íº

ºöèé

í òà

ðõàë

òûí

ãàçà

ðç¿é

í îí

öëîã

èéã à

шèã

ëàëò

ûí

áàéä

àë á

îëîí

áî

ëîâñ

ðóóë

àõ ¿

éëäâ

ýðëý

ëòýé

íü

õàðü

öóóë

àí ä

¿ãíý

ëò ãà

ðãàõ

-ñî

íãîí

àâñ

àí í

óòàã

äý

âñãý

ðèéí

õ¿ð

ýýíä

(íýã

á¿

ñ íó

òàã,

óëñ

îðîí

, õîò

ñó

óðèí

ãàçà

ð ãý

õ ì

ýò)

ãàçà

ðç¿é

í áà

éðш

èë, ã

àçðû

í ãà

äàðã

à, ò

ýýâý

ð áî

ëîí

áóñà

ä õ¿

÷èí

ç¿éë

ñèéí

õî

îðîí

äîõ

õàðè

ëöàí

õà

ìàà

ðàëä

ä¿ã

íýëò

ãàðã

àõ

-Í

ººöè

éí à

íãèë

àëû

ã òî

äîðõ

îéëæ

, ÿëã

àõ,

íººö

èéí

õîì

ñäëû

í ш

àëòã

ààíû

ã èëð

¿¿ëý

í ä¿

ãíýæ

áóé

áàé

äàë

-Үé

ëäâý

ðëýë

, ¿éë

äâýð

ëýõ

õ¿÷è

í, ò

åõíî

ëîãè

éí

äýâш

èë, ò

åõíè

êèéí

¿ñ

ðýíã

¿é õ

ºãæ

èë í

ü áà

éãàë

èéí

íººö

òýé

õýðõ

ýí

õàì

ààðà

ëòàé

áîë

îõû

ã òî

äîðõ

îéëî

õ ÷à

äâàð

-Бà

éãàë

èéí

íººö

ººñ

õàðà

àò ó

ëñ î

ðíóó

äûí

õºãæ

ëèéí

ä¿ð

òºð

õèéã

àæ

èãëà

õ õà

ðüöó

óëàõ

, õº

ãæëè

éí ãà

ðöû

ã òîä

îðõî

éëîõ

-áà

éãàë

èéí

íººö

ºº ¿

ð àш

èãòà

é àш

èãëà

æ á

óé á

¿ñ

íóòà

ã, óë

ñ îð

íóóä

áîë

îí

¿éëä

âýðë

ýëýý

áàé

ãàëè

éí

íººö

, áà

íºõö

ºëòý

é íü

çº

â óÿ

ëäóó

ëàõ

çàì

ààð

ýäèé

í çà

ñãèé

í õº

ãæëº

º òî

äîðõ

îéëæ

áóé

óëñ

îð

íóóä

ûã õ

àðüö

óóëà

í ä¿

ãíýõ

-Ý

äèéí

çàñ

ãèéí

àш

èã,

áàéã

àëèé

í íº

õºí

ñýðã

ýýëò

, íº

ºöèé

í õî

ìñä

îë,

áàéã

àëèé

í íº

õöºë

çýð

ýã

¿ç¿¿

ëýëò

¿¿äè

éí ì

ºí

÷àíà

ðûã æ

èшýý

ãýýð

òà

éëáà

ðëàæ

áóé

áàé

äàë

Ñуд

àëгà

à хи

йх

-Õ

è÷ýý

ëèéí

àãó

óëãû

í õ¿

ðýýí

ä ãà

çàðç

¿éí

ÿìàð

íýã

ýí à

ñóóä

àë ñ

îíãî

í àâ

÷ òî

äîðõ

îé ó

ëñ î

ðîí

áà á

¿ñ í

óòãè

éí õ

¿ðýý

íä æ

èшýý

áîë

ãîí

ñóäë

àõ; Ү

¿íèé

òóë

ä ãà

çàðç

¿éí

ñóäà

ëãàà

íû à

ðãóó

äûã à

шèã

ëàõ,

èíò

åðíý

ò áî

ëîí

áóñà

ä ì

ýäýý

ëëèé

í ýõ

ñóð

âàëæ

àш

èãëà

õ; Ж

èшýý

íü:

“Шàш

íû ÿ

ëãàà

òàé

áàéä

ëààñ

¿¿ä

ýëòý

é çº

ð÷èë

, ìºð

ãºëä

ººí”

, “Õ

ºãæ

èëä

íºëº

ºëºõ

íèé

ãýì

-óëñ

òºð

èéí

шàë

òãàà

í” ã

ýõ ì

ýò.

-Ñ

óäàë

ãààã

õèé

õäýý

áàã

ààð

àæèë

ëàõ

íü ò

îõèð

îìæ

òîé

áºãº

ºä ö

óãëó

óëñà

í ì

ýäýý

ëëýý

áîë

îâñð

óóëà

í áó

ñàä

áàãó

óääà

à èë

òãýë

òàâ

èõ, ç

óðàã

çîõ

èîõ,

ýñý

ý áà

éäëà

àð

ã¿éö

ýòãý

æ á

îëíî

.

Àðг

à зү

й:

•Агуулгынонцлогийгаргазүйдхаргалзах:11ангийнгазарзүйнхичээлийнагуулганьүндсэндээдэлхийнгадаргынбайгальбанийгэм-эдийнзасгийн

үзэгдэлюмсы

нонцлог,харилцанхам

аарлыгтодорхойнутагдэвсгэрийнтүвш

индавчүзэн,харьцуулсананализхийжсурахадчиглэгдсэхээсгадна

íèéã

ýì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

шèí

æëý

õ óõ

ààíû

ñóó

ðü î

éëãî

ëò á

îëîõ

õ¿í

àì

áà

äýëõ

èéí

àæ

àõó

éí ñ

àëáà

ðóóä

ûã í

àðèé

â÷ëà

í ñó

äëàõ

àä à

íõàà

ðíà.

•

Газарзүйнмэдээлэлтэйажиллах:Дэлхийнулсорон,бүснутгуудынхүнам

,аж

ахуйнсалбары

нхөгжлийгхарьцуулан,тусбүрийнонцлогийгялган

òîäî

ðõîé

ëîõ,

òýä

ãýýð

ò íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿é

ëñýä

ãàçà

ðç¿é

í ш

èíæ

ëýõ

óõàà

íû ¿

¿äíý

ýñ ¿

íýëã

ýý º

ãºõ,

õºã

æëè

éí ö

ààш

äûí

÷èã õ

àíäë

àãû

ã ãà

ðãàõ

ûí

òóëä

ãà

çàðç

¿éí

òºðº

ë á¿

ðèéí

ìýä

ýýëý

ëòýé

àæ

èëëà

æ ñ

óðàõ

àä à

íõàà

ðíà.

Õè÷

ýýëè

éí à

ãóóë

ãààñ

õàì

ààð÷

ñóð

àëöà

õóéí

àðã

óóäà

àñ î

íîâ÷

òîé

ñîíã

îí õ

ýðýã

ëýõý

ýñ

ãàäí

à ýí

ý õè

÷ýýë

èéí

õóâü

ä ñý

äýâ÷

èëñý

í ãà

çðû

í çó

ðãóó

ä, í

èéãý

ì-ý

äèéí

çàñ

ãèéí

òîî

í ¿ç

¿¿ëý

ëò¿¿

ä, è

íòåð

íýòè

éí ò

àéëá

àð ò

îëèé

ã /w

ikip

edia

/ õý

ðýãë

ýõ

àðãà

áàð

èë ý

çýì

ш¿¿

ëýõý

ä àð

ãà ç

¿éã

÷èãë

¿¿ëí

ý. Ж

èшýý

íü:

“Yo

uTub

e”, “

Goo

gleE

arth

” àш

èãëà

í ñî

íèðõ

îæ á

óé ã

àçàð

îðí

ûõî

î òà

ëààð

ñóä

ëàõ,

ãàç

àðç¿

éí

îíöë

îãèé

ã ¿ç¿

¿ëñý

í çó

ðàã,

á¿ä¿

¿â÷,

êàð

òîäè

àãðà

ìì

çýð

ãèéã

îëæ

àш

èãëà

õ àð

ãà á

àðèë

ûã ý

çýì

ш¿¿

ëíý.

Íèé

ãýì

ýäè

éí ç

àñãè

éí ¿

ç¿¿ë

ýëòè

éã õ

àðüö

óóëà

í ¿í

ýëýë

ò ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàõ

äàà

çºâõ

ºí ò

îîí

óòãû

ã íü

óíш

èõ, õ

àðüö

óóëà

õ òº

äèé

áóñ,

÷àí

àðû

í àí

àëèç

õèé

õýä

àíõà

àðàõ

íü

÷óõà

ë. ª

ºðºº

ð õý

ëáýë

, òóõ

àéí

¿ç¿¿

ëýëò

èéí

õàì

ãèéí

èõ

áà á

àãà

óòãà

, ººð

÷ëºë

òèéí

ÿâö

, ýð÷

èì ç

ýðãè

éã à

æèã

ëàí

ò¿¿í

ä íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿

éëñè

éã ò

îäîð

õîéë

îõ, ò

ààì

àãëà

õ, ó

÷èð

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

æ ñ

óðàõ

íü

ãîë

áîëí

î.

Ýíý

õ¿¿

õè÷ý

ýëä

õýðý

ãëýã

äýõ

ãàçà

ðç¿é

í ì

ýäýý

ëýëä

çºâ

õºí

òîîí

¿ç¿

¿ëýë

ò òº

äèé

áèш

òºð

ºë á

¿ðèé

í ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã áîë

îí ãý

ðýë

çóðà

ã, õ¿

ñíýã

ò, äè

àãðà

ìì

, граф

икихээхэнбайрсуурьэзэлнэ.И

ймдмэдээллийннэгхэлбэрийгнөгөөдшилжүүлэх,энэявцадаливаазүйлийгурьдчилантөлөвлөх,зөвшийдвэр

ãàðã

àõ ÷

àäâà

ð ýç

ýìш

¿¿ëý

õýä

àíõà

àðíà

. Жèш

ýý í

ü: Т

åêñò

ýí ì

ýäýý

ëëèé

ã àш

èãëà

í ñõ

åì, á

¿ä¿¿

â÷ ç

îõèî

õ íü

ýçý

ìш

ñýí

ìýä

ëýãý

ý íý

ãòãý

í ä¿

ãíýõ

ýä õ

ýðýã

òýé

áîë

äèàã

ðàì

ì, ã

ðàô

èê á

îëãî

í õó

âèðã

àõ í

ü òî

îí ¿

ç¿¿ë

ýëòè

éã õ

ÿëáà

ð õà

ðüöó

óëàí

ä¿ã

íýëò

ãàð

ãàõà

ä à÷

õîë

áîãä

îëòî

é. Õ

àðèí

êàð

òîäè

àãðà

ìì

íü

òóõà

éí

¿ç¿¿

ëýëò

èéã ã

àçàð

ç¿éí

áàé

ðëàë

òàé

íü õ

îëáî

ñíîî

ð îð

îí ç

àéí

¿¿äí

ýýñ

¿íýë

ýëò

ºãºõ

ºä ÷

óõàë

íºë

ººòý

é áî

ëíî.

•

Нутагдэвсгэрийнгазарзүйнхуваарилалты

гсудлах:Газарзүйнбайрлалньбайгалийнбайдал,нийгэм-эдийнзасаг,улстөрийнхувьдчухалачхолбогдолтой.

Ү¿íè

éã ò

îäîð

õîé

óëñ

îðíû

æèш

ýýí

äýýð

õàð

üöóó

ëàí

ä¿ãí

ýëò

ãàðã

àæ á

îëíî

. Íóò

àã ä

ýâñã

ýðèé

í ãà

çàðç

¿éí

õóâà

àðèë

àëò

áàéã

ààãè

éí ш

àëòã

ààíû

ã áà

éãàë

ü íè

éãì

èéí

áóñà

ä õ¿

÷èí

ç¿éë

òýé

õîëá

îí ò

àéëá

àðëà

ñíàà

ð òó

õàéí

á¿ñ

íóò

ãèéí

áóñ

äààñ

àà ÿ

ëãàð

àõ º

âºðì

ºö î

íöëî

ã áè

é áî

ëîõ

áà ó

ëìàà

ð áà

ðàà

òàâà

àðû

í ñî

ëèëö

îî, õ

¿í à

ì, à

æèë

ëàõ

õ¿÷í

èé á

àéðш

èëò,

шèë

æèë

òèéí

÷èã

ëýë,

áàé

ãàëè

éí í

ººö,

ýðä

ýñ ò

¿¿õè

é ýä

, ¿éë

äâýð

ëýãä

ñýí

á¿òý

ýãäý

õ¿¿í

èéã ò

ýýâý

ðëýõ

, àì

ðàõ

àÿëà

õ, ñ

óäëà

õ çý

ðãýý

ð çà

ì ò

ýýâð

èéí

÷èãë

ýë ÷

òîä

îðõî

é õà

ðàãä

àíà.

•

Жиш

ээлэхзарчим

барим

тлах:Дэлхийнбүхулсорон,бүснутгийнонцлогийгэнэхичээлээрнэгбүрчлэнсудлахболомжгүйбөгөөдтиймшаардлага

чүгүйюм.И

ймднийгэм

-эдийнзасгийнгазарзүйнюмс,үзэгдлийнонцлогийгсудлахдааальнэгэнбүснутагболонулсорноортөлөөлүүлэнавчүзнэ.

Жèш

ýý í

ü: Б

óóðà

é õº

ãæèë

òýé

îðíó

óäû

í åð

ºíõè

é îí

öëîã

èéã

èëýð

õèéë

ýã÷

¿ç¿¿

ëýëò

áîë

îõ õ

¿í à

ìû

í õî

îë õ

¿íñí

èé ä

óòì

àã á

àéäà

ë, ó

íäíû

öýâ

ýð ó

ñíû

õ¿

ðýëö

ýý, õ

àëäâ

àðò

ºâ÷í

èé ò

àðõà

ëò, õ

¿í à

ìû

í íà

ñ áà

ðàëò

, òýä

ãýýð

ò íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿é

ëñèé

ã Àô

ðèêè

éí à

ëü í

ýã ó

ëñàà

ð æ

èшýý

ëýí

àâ÷

¿çýõ

ãýõ

ìýò

.

22 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 23Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

• Бодитнөхцөлбайдалдтохируулансонгох:Хичээлийнагуулгаддурдсанмэдлэгчадварыгэзэмшүүлэхÿâöàä àâ÷ áóé æèшýý, áàðèìò íü ¿íýí çºâ, áîäèò áàéõûã àðãà ç¿éä ÷óõàë÷èëíà. Жèшýý íü: Õ¿í àìûí хэтөсөлтбахэтбагасалтыгхарьцуулах,тэдгээрийнзүйтогтлыгсудлахдааБангладешюмууФранцулсынхувьдямарбайгаагаарньавахньугсудлагдахууныгбодитбайдалдньавчбуйнэгжишээюм.

• Газарзүйнсудалгааныаргабарилэзэмшүүлэх:Нийгэм-эдийнзасгийнүзэгдэл,юмсыннутагдэвсгэрийнõóâààðèëàëëòûí ÿëãààã ñóäëàõ àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä àðãà ç¿éã ÷èãë¿¿ëíý. Тîîí ìýäýýëë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõààñ ãàäíà ó÷èð шàëòãààíûã áàéãàëü, íèéãýì õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí áàðèìò æèшýýãýýð íîòëîõ õýðýãöýý áèé áîëíî. ªºðèéí óíшñàí, õàðüöóóëñàí, íýãòãýñýí, çóðàãëàñàí ìàòåðèàëóóä äýýðýý ò¿шèãëýí ÿðèõ, èëòãýõ, ìýòãýëöýõ, ш¿¿ìæëýõ, äýìæèõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

• Арга зүйд хичээл хоорондын холбоог харгалзах: Улс орнуудын нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийнîíöëîãèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä íèéãìèéí óõààí, ò¿¿õ, èðãýíшëèéí õè÷ýýë¿¿äòýé õîëáîõ шààðäëàãà ãàðíà. Тóõàéëáàë, Ñàóäûí Àðàá, Пåðñèéí áóëàíãèéí îðíóóäûã áàéãàëèéí íººö人 òóëãóóðëàí õºãæèæ áàéãàà ãýõ áîëîâ÷ ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâö, çàí çàíшèë, ¿íäýñíèé îíöëîã, шàшèí ш¿òëýã õýðõýí íºëººëñºí áîëîõûã íü ãàðãàõûí òóëä äýýðõ õè÷ýýëèéí àãóóëãûã õàðãàëçàí, ýçýìшñýí ìýäëýã ÷àäâàðòàé íü õîëáîíî.

• Экскурс хийх: “Экскурс хичээл” гэдгийн дор байгальд аялахыг ойлгодог байдлаасаа гарах цагáîëæýý. Óãòàà ýêñêóðñ íü îëæ àâñàí ìýäëýãýý áàòàòãàõ, ñóäàëæ òóðшèæ áàéñàí ç¿éëýý õýðýãæ¿¿ëýõ нотлох боломжюм.Иймд экскурсыг ямар ч хэлбэрээр зохион байгуулжболно.Ялангуяа нийгэм-эдийнзасгийнгазарзүйнүзэгдэл,юмс,амьдралынхэвмаягзэргийгсудлахынтулдороннутгийнажахуйнгазрууд,малчид,айлөрх,соёлынтөвзэрэгтэкскурсхийжболно.Түүнчлэн“Интернэтаялал”,“Nationalgeographic.comсайтаарзочилъё”гэхчлэнмэдээлэлцуглуулаххэлбэрчбайжболно.

• Бие даан ажиллах арга зүйд сургах: 11 дүгээр ангийн сурагчдын хувьд бие даан ажиллах аргаáàðèëûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýçýìшñýí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã óëàì õºãæ¿¿ëýõýä àðãà ç¿éã ÷èãë¿¿ëíý. Жèшýý íü: Õè÷ýýëèéí ñýäýâòýé õîëáîãäñîí шèíý ìýäýýëýë ýðæ õàéõ, îëæ öóãëóóëàõàä òºðºë á¿ðèéí эхсурвалжашиглах гэхмэт.Ялангуяасудалжбуйулсорон,бүснутгийнонцлог,хүнам,ажахуй,ñîёë çàí çàíшëûã èëýðõèéëýõ¿éö ãýðýë çóðàã öóãëóóëàõ, ñîíãîõîä èíòåðíýò àшèãëàõ àðãà áàðèëä ñóðãàõàä àíõààðíà. Т¿¿í÷ëýí 11 ä¿ãýýð àíãèéí õóâüä ñóäàëãààíû ýíãèéí àðãóóäûã àшèãëàí áèå äààæ ñóäàëãàà õèéõ, àíàëèç õèéõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýý áè÷ãýýð, çóðãàí õýëáýðýýð áîëîí ñõåì á¿ä¿¿â÷ýýð èëýðõèéëýõ àðãàä ñóðàëöàõ, õÿëáàð ãàçðûí çóðàã çîõèîõ çýðýãò ñóðàëöàõàä áàãшèéí дэмжлэгихчухалюм.

Õэðэгëэгдэхүүí:

• Дэлхийнболонбүснутгийнулстөрийнгазрынзураг,эдийнзасгийнгазарзүйнсэдэвчилсэнзургууд:çàì òýýâýð, õ¿í àìûí шèëæèõ õºäºë㺺í, íººöèéí õóâààðèëàëò, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëò ãýõ ìýò

• Улсорнуудынонцлог,хөгжилднөлөөлөххүчинзүйлс(далайтэнгистхолойроршихбайдал,байгальöàã àãààð, õºðñíèé ¿ðæèë шèì, àшèãò ìàëòìàë, õ¿í àìûí òîî ã.ì), àìüæèðãààíû ò¿âшèí, çàí çàíшèë, ñîёëûí îíöëîãèéã õàðóóëñàí ãýðýë çóðãóóä

• Google.comбаGoogleEarthпрограмм,цахимгазрынзургуудбацахиматласзэргийгашиглах;• Геотехнологийнтөрөлбүрийндүрслэлүүд:ГМС,сансрынзураг,агаарынзураггэхмэт;• Төрөлбүрийнтоонмэдээлэл:хүнамынтоо,өсөлт,шилжилтийнмэдээ,ажүйлдвэрийнбүтээгдэхүүний

íýð òºðºë, á¿òýýìæ, ýêñпîðò áà èìпîðò, ìàëûí òîî òîëãîé ãýõ ìýò.

Үнэлгээний шалгуур ба даалгаврын загвар

1. Õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë àшèãëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ

БÍÕÀÓ-ûí çàðèì ìóæèéí õ¿í àì, ãàçàð íóòãèéí õýìæýý áà õ¿í àìûí íÿãòшëûã ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

À) Õóáåé ìóæèéí õ¿í àìûí íÿãòшëûã òîîöîîëæ ãàðãààðàé.Б) Õèíæàí ìóæèéí ãàäàðãûí èõýíõ õýñýã íü óóëàðõàã. Õ¿í àìûí íÿãòшèëä ãàçðûí ãàäàðãûí áàéäàë ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëäãèéã òàéëáàðëààðàé.В) Шàíüñó ìóæ äàëàéòàé õèëëýäýã. Ýðýã îð÷ìûí èõýíõ ãàçàð îðîíä õ¿í àìûí íÿãòшèë èõ áàéäãèéí ó÷ðûã ýäèéí çàñàã áà õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí òàéëáàðëààðàé.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.

1. Дараахзургийгажигланулсорнуудынхөгжлийнòºëâèéã òîäîðõîéëîí áè÷íý ¿¿.

2. Ñàëõèíû áà ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àшèãëàëòûí òàëààð ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àшèãëàí äàðààõ äààëãàâðûã ã¿éöýòãý.

À. Óëñ îðíóóäûã á¿ñ íóòãààð àíãèëæ, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä òîîöîîëæ ãàðãàí íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààð ÿðèëöàõ

Б. ÀÍÓ, Õÿòàä óëñûí òàëààð ä¿ãíýí ÿðèëöàæ ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëà.

3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараахçóðãèéã ýñýý õýëáýðò îðóóëñàí ººðñäèéí ä¿ãíýëòýý íýìýí òàéëáàðëààðàé

4. Мîíãîë áàíêíààñ ãàðãàñàí “Õàíшèéí ìýäýý” 2011-12-20”-íä ¿íäýñëýí ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð, èíôëÿöè çýðãèéã òîäîðõîéë. Õýðýâ ÷è ÀÍÓ áîëîí Еâðîпûí îðíóóäààð àÿëàõààð áîëáîë ìºíãºí ä¿íã шèëæ¿¿ëýí òîîöíî óó. 500000төгрөгөөрхэдэнюаньхудалданавахвэ?500000рубльтэйхүнманайхэдэнтөгрөгтэйтэнцэххэмжээниймөнгөтэйгэсэнүгвэ?

Мóæèéí íýð

Õ¿í àì (ñàÿ)

Íóòàã äýâñãýð (êâ.êì)

Õ¿í àìûí íÿãòшèë

(íýã êâ/êì-ò)ÿéçõîé 38 176 100 216Õóáåé 60 187 400 ?

Шàíüñó 74 102 600 721Чèíãõàé 6 720 000 8Шàíäóí 91 153 000 595Õèíæàí 19 1600 000 12

21Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

¯íýëãýýíèé øàëãóóð áà äààëãàâðûí çàãâàð

1. Õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë àøèãëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ

ÁНÕÀÓ-ûí çàðèì ìóæèéí õ¿í àì, ãàçàð íóòãèéí õýìæýý áà õ¿í àìûí íÿãòøëûã ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àøèãëàí äàðààõ àñóóëàä õàðèóëààðàé.

À) Õóáåé ìóæèéí õ¿í àìûí íÿãòøëûã òîîöîîëæ ãàðãààðàé.Á) Õèíæàí ìóæèéí ãàäàðãûí èõýíõ õýñýã íü óóëàðõàã. Õ¿í àìûí íÿãòøèëä ãàçðûí ãàäàðãûí áàéäàë ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëäãèéã òàéëáàðëààðàé.В) Øàíüñó ìóæ äàëàéòàé õèëëýäýã. Ýðýã îð÷ìûí èõýíõ ãàçàð îðîíä õ¿í àìûí íÿãòøèë èõ áàéäãèéí ó÷ðûã ýäèéí çàñàã áà

õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí òàéëáàðëààðàé.

Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýä àøèãëàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áà äààëãàâðûã äàðààõ áàéäëààð áîëîâñðóóëàí õýðýãëýíý.

1. Дàðààõçóðãèéãàæèãëàíóëñîðíóóäûíõºãæëèéíòºëâèéã òîäîðõîéëîí áè÷íý ¿¿.

2. Сàëõèíû áà ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàëòûí òàëààð ¿ç¿¿ëñýí õ¿ñíýãòèéã àøèãëàí äàðààõ äààëãàâðûã ã¿éöýòãý.

À. Óëñ îðíóóäûã á¿ñ íóòãààð àíãèëæ, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä òîîöîîëæ ãàðãàí íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààð ÿðèëöàõ Á. ÀНÓ, Õÿòàä óëñûí òàëààð ä¿ãíýí ÿðèëöàæ ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëà.

3. Дýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëòèéã õàðóóëñàí äàðààõçóðãèéã ýññý õýëáýðò îðóóëñàí ººðñäèéí ä¿ãíýëòýý íýìýí òàéëáàðëààðàé

4. Ìîíãîë áàíêíààñ ãàðãàñàí “Õàíøèéí ìýäýý” 2011-12-20”-íä ¿íäýñëýí ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð, èíôëÿöè çýðãèéã òîäîðõîéë. Õýðýâ ÷è ÀНÓ áîëîí Åâðîïûí îðíóóäààð àÿëàõààð áîëáîë ìºíãºí ä¿íã øèëæ¿¿ëýí òîîöíî óó. 500000 òºãðºãººð õýäýí þàíü õóäàëäàí àâàõ âý? 500000 ðóáëüòýé õ¿í ìàíàé õýäýí òºãðºãòýé òýíöýõ õýìæýýíèé ìºíãºòýé ãýñýí ¿ã âý?

Ìóæèéí íýð

Õ¿í àì (ñàÿ)

Нóòàã äýâñãýð (êâ.

êì)

Õ¿í àìûí íÿãòøèë (íýã

êâ/êì-ò)ÿéçõîé 38 176 100 216Õóáåé 60 187 400 ?

Øàíüñó 74 102 600 721×èíãõàé 6 720 000 8Øàíäóí 91 153 000 595Õèíæàí 19 1600 000 12

А) Хубей мужийн хүн амын нягтшлыг тооцоолж гаргаарай. Б) Хинжан мужийн гадаргын ихэнх хэсэг нь уулархаг. Хүн амын нягтшилд газрын гадаргын байдал ямар нөлөө үзүүлдгийг тайлбарлаарай. В) Шаньсу муж далайтай хиллэдэг. Эрэг орчмын ихэнх газар оронд хүн амын нягтшил их байдгийн учрыг эдийн засаг ба хүний хүчин зүйлтэй холбон тайлбарлаарай.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.

1. Дараах зургийг ажиглан улс орнуудын хөгжлийн төлвийг тодорхойлон бичнэ үү. 2. Салхины ба сэргээгдэх эрчим хүч ашиглалтын талаар үзүүлсэн хүснэгтийг ашиглан

дараах даалгаврыг гүйцэтгэ. А. Улс орнуудыг бүс нутгаар ангилж, бүс нутгийн хэмжээнд тооцоолж гарган нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаар ярилцах Б. АНУ, Хятад улсын талаар дүгнэн ярилцаж учир шалтгааныг тайлбарла.

3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараах зургийг эссэ хэлбэрт оруулсан өөрсдийн дүгнэлтээ нэмэн тайлбарлаарай

4. Монгол банкнаас гаргасан “Ханшийн мэдээ” 2011-12-20”-нд үндэслэн мөнгөний худалдан авах чадвар, инфляци зэргийг тодорхойл. Хэрэв чи АНУ болон Европын орнуудаар аялахаар болбол мөнгөн дүнг шилжүүлэн тооцно уу. 500000 төгрөгөөр хэдэн юань

худалдан авах вэ? 500000 рубльтэй хүн манай хэдэн төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөтэй гэсэн үг вэ?

Гүйзхой 38 176 100 216 Хубей 60 187 400 ? Шаньсу 74 102 600 721 Чингхай 6 720 000 8 Шандун 91 153 000 595 Хинжан 19 1600 000 12

Валютын нэр Нэгж Төгрөг Өөрчлөлт

АНУ USD 1375.56 0.11 Евро EU 1789.4 -1.44 ОХУ RUS 42.94 -0.34 БНХАУ CHN 216.97 0.21 Япон JPN 17.65 -0.01 БНСУ SKOR 1.17 -0.02

А) Хубей мужийн хүн амын нягтшлыг тооцоолж гаргаарай. Б) Хинжан мужийн гадаргын ихэнх хэсэг нь уулархаг. Хүн амын нягтшилд газрын гадаргын байдал ямар нөлөө үзүүлдгийг тайлбарлаарай. В) Шаньсу муж далайтай хиллэдэг. Эрэг орчмын ихэнх газар оронд хүн амын нягтшил их байдгийн учрыг эдийн засаг ба хүний хүчин зүйлтэй холбон тайлбарлаарай.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.

1. Дараах зургийг ажиглан улс орнуудын хөгжлийн төлвийг тодорхойлон бичнэ үү. 2. Салхины ба сэргээгдэх эрчим хүч ашиглалтын талаар үзүүлсэн хүснэгтийг ашиглан

дараах даалгаврыг гүйцэтгэ. А. Улс орнуудыг бүс нутгаар ангилж, бүс нутгийн хэмжээнд тооцоолж гарган нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаар ярилцах Б. АНУ, Хятад улсын талаар дүгнэн ярилцаж учир шалтгааныг тайлбарла.

3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараах зургийг эссэ хэлбэрт оруулсан өөрсдийн дүгнэлтээ нэмэн тайлбарлаарай

4. Монгол банкнаас гаргасан “Ханшийн мэдээ” 2011-12-20”-нд үндэслэн мөнгөний худалдан авах чадвар, инфляци зэргийг тодорхойл. Хэрэв чи АНУ болон Европын орнуудаар аялахаар болбол мөнгөн дүнг шилжүүлэн тооцно уу. 500000 төгрөгөөр хэдэн юань

худалдан авах вэ? 500000 рубльтэй хүн манай хэдэн төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөтэй гэсэн үг вэ?

Гүйзхой 38 176 100 216 Хубей 60 187 400 ? Шаньсу 74 102 600 721 Чингхай 6 720 000 8 Шандун 91 153 000 595 Хинжан 19 1600 000 12

Валютын нэр Нэгж Төгрөг Өөрчлөлт

АНУ USD 1375.56 0.11 Евро EU 1789.4 -1.44 ОХУ RUS 42.94 -0.34 БНХАУ CHN 216.97 0.21 Япон JPN 17.65 -0.01 БНСУ SKOR 1.17 -0.02

А) Хубей мужийн хүн амын нягтшлыг тооцоолж гаргаарай. Б) Хинжан мужийн гадаргын ихэнх хэсэг нь уулархаг. Хүн амын нягтшилд газрын гадаргын байдал ямар нөлөө үзүүлдгийг тайлбарлаарай. В) Шаньсу муж далайтай хиллэдэг. Эрэг орчмын ихэнх газар оронд хүн амын нягтшил их байдгийн учрыг эдийн засаг ба хүний хүчин зүйлтэй холбон тайлбарлаарай.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг дараах байдлаар боловсруулан хэрэглэнэ.

1. Дараах зургийг ажиглан улс орнуудын хөгжлийн төлвийг тодорхойлон бичнэ үү. 2. Салхины ба сэргээгдэх эрчим хүч ашиглалтын талаар үзүүлсэн хүснэгтийг ашиглан

дараах даалгаврыг гүйцэтгэ. А. Улс орнуудыг бүс нутгаар ангилж, бүс нутгийн хэмжээнд тооцоолж гарган нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн талаар ярилцах Б. АНУ, Хятад улсын талаар дүгнэн ярилцаж учир шалтгааныг тайлбарла.

3. Дэлхийн хүн амын өсөлтийг харуулсан дараах зургийг эссэ хэлбэрт оруулсан өөрсдийн дүгнэлтээ нэмэн тайлбарлаарай

4. Монгол банкнаас гаргасан “Ханшийн мэдээ” 2011-12-20”-нд үндэслэн мөнгөний худалдан авах чадвар, инфляци зэргийг тодорхойл. Хэрэв чи АНУ болон Европын орнуудаар аялахаар болбол мөнгөн дүнг шилжүүлэн тооцно уу. 500000 төгрөгөөр хэдэн юань

худалдан авах вэ? 500000 рубльтэй хүн манай хэдэн төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөтэй гэсэн үг вэ?

Гүйзхой 38 176 100 216 Хубей 60 187 400 ? Шаньсу 74 102 600 721 Чингхай 6 720 000 8 Шандун 91 153 000 595 Хинжан 19 1600 000 12

Валютын нэр Нэгж Төгрөг Өөрчлөлт

АНУ USD 1375.56 0.11 Евро EU 1789.4 -1.44 ОХУ RUS 42.94 -0.34 БНХАУ CHN 216.97 0.21 Япон JPN 17.65 -0.01 БНСУ SKOR 1.17 -0.02

2009 îí

Õ¿í àì /ñàÿàð/3 2,5 2 1,5 1,5 2 2,5 31 10,5 0,50 0

Ýìýãòýé Ýðýãòýé

100+95-9990-9485-8980-8475-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-14

5-90-4

24 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 25Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Бîëî

âñðî

ë, ñ

îёë,

шèí

æëý

õ óõ

ààíû

ñàé

äûí

2012

îíû

5 ä

óãàà

ð ñà

ðûí

03-í

û º

äðèé

í À

/208

äóã

ààð

òóш

ààëû

í äº

÷èí

íàéì

äóãà

àð õ

àâñð

àëò

2.3.

ЕÐӨ

ÍÕÈ

É Á

ÎË

ÎÂÑ

ÐÎË

ÛÍ

12

ÆÈ

ËÈ

ÉÍ

ÑÓÐ

ÃÓÓË

ÈÉ

Í À

ÐÂÀ

Í Õ

ΨÐ

ÄÓÃ

ÀÀ

Ð À

ÍÃÈ

ÉÍ

ÃÀ

ÇÀÐÇ

¯ÉÍ

ÕӨТӨ

ËÁ

ӨÐ

Õүëэ

эгдэ

ж á

уй е

ðөíх

ий ү

ð дү

í:

•Ба

йгальбанийгмийнорчиндболжбуйүйлявцыгтайлбарлах,дүгнэлтга

ргахдаагазарзүйнтөрөлбүрийнэхсурвалж(газарзүйнтөрөлбүрийн

çóðã

óóä,

Ãàç

àðç¿

éí ì

ýäýý

ëëèé

í ñè

ñòåì

, GP

S ã.

ì) à

шèã

ëàí

ãàçà

ðç¿é

í ¿¿

äíýý

ñ õà

íäàõ

, “ãà

çàðç

¿éí

õýë”

õýð

ýãëý

õ;•

Байгальорчинбабайгалийннөөцийнменеж

менттэйхолбоотойасуудалднөлөөлжбуйэерэг,сөрөгхүчинзүйлсийгтодорхойлох,тэдгээрийг

шèé

äâýð

ëýõý

ä áî

ëîì

æòî

é ш

èéäâ

ýð ãà

ðãàõ

, õýò

èéí

òºëâ

èéã ò

îäîð

õîéë

îõ ì

ýäëý

ã, ÷à

äâàð

òàé

áîëî

õ;

•Хүн-байгалийнтулгамдсанасуудлы

гойлгох,шийдвэрлэхэдгазарзүйнүүднээсдүгнэлтгаргахыначхолбогдлы

гухаарчмэдэх;

•Ба

йгалийнбанийгмийнорчиндцагхугацааны

болоноронзайнхувьдга

рчбуйөөрчлөлтийншалтгаанбаүрдагаврыгтайлбарлах,эерэгболонсөрөг

òàëû

ã ¿íý

ëýõ;

À

гууë

гыí

òîгò

îë-ц

îîíы

áү

ðэëд

э-хү

үí

хэсэ

г

Õүëэ

эгдэ

ж á

уй ү

ð дү

í

Àгу

уëгà

¯íэë

гээ

Ìэд

ëэг

×àд

вàð

Õэðэ

гëээ

Ãàзà

ðзүй

í су

дàëг

àà-

íы à

ðгà,

хэ

ðэгс

ëүүд

-Бà

éãàë

ü îð

÷íû

áî

ëîí

áàéã

àëèé

í íº

ºöèé

í ì

åíåæ

ìåí

òòýé

õî

ëáîî

òîé

àñóó

äëû

ã íýã

òãýõ

, öý

ãöëý

õ, ä

¿ãíý

ëò

õèéõ

çýð

ýãò

ãàçà

ðç¿é

í ÿí

ç á¿

ðèéí

õýð

ýãñý

ë,

ãåîò

åõíî

ëîãè

(ã

àçàð

ç¿éí

çó

ðàã,

çàéí

ààñ

òàíä

àí ñ

óäëà

ëûí

ä¿ðñ

¿¿ä,

ñàí

ñðû

í çó

ðàã,

ãàçà

ðç¿é

í ì

ýäýý

ëëèé

í ñè

ñòåì

, GP

S ã.

ì)-

óóäû

ã àш

èãëà

õ àð

ãà á

àðèë

ýç

ýìш

èõ;

-Ãå

îòåõ

íîëî

ãè,

ãàçà

ðç¿é

í õý

ðýãñ

ë¿¿ä

, òý

äãýý

ðèéí

îíö

ëîã

-Зà

éíàà

ñ òà

íäàí

ñó

äëàë

, ò¿¿

íèé

àшèã

ëàëò

-Ãà

çàðç

¿éí

ìýä

ýýëë

èéí

ñèñò

åìèé

í õý

ðýãë

ýý

-Зà

ãâàð

÷ëàõ

, õèé

ñâýð

ä¿ð

ñëýë

àш

èãëà

í áà

éãàë

ü-íè

éãì

èéí

ýëåì

åíò¿

¿äèé

í ò

àðõà

ëòû

ã òî

äîðõ

îéëî

õ -

Ñîí

ãîí

àâñà

í ãà

çàðç

¿éí

àñóó

äàëä

àíà

ëèç

õèéõ

èéí

òóëä

òîõ

èðîõ

õýð

ýãñý

ë (ç

àéíà

àñ

òàíä

àõ, Ã

МÑ

, Жè-

Пè-

Ýñ)

-èéã

ñîí

ãîí

àâàõ

, ш

àëòã

ààíû

ã òàé

ëáàð

ëàõ

-Интернэт,CD,м

эдээллийнцахимэх

ñóðâ

àëæ

èéã à

шèã

ëàõ

-ª

ºð ò

ºðëè

éí ò

óñãà

ã á¿õ

èé ä

ýëõè

éí ãà

çðû

í çó

ðãèé

ã õà

ðüöó

óëàõ

, (Í

îìõî

í äà

ëàé

òºâò

, À

ìåð

èê ò

ºâò

ãýõ

ìýò

)-

Õýð

ýãöý

ýò ì

ýäýý

ëýë

àâ÷

àшèã

ëàõû

í òó

ëä

ãàçà

ðç¿é

í çó

ðãèé

ã òóñ

ãàãè

éí ò

ºðëº

ºð í

ü ÿë

ãàí

ñîíã

îí à

âàõ;

Жèш

ýý í

ü: ÷

èãëý

ë òî

äîðõ

îéëî

õîä

Мåð

êàòî

ðûí

òóñã

àãàà

ð çó

ðñàí

çó

ðãèé

ã, àë

èâàà

ç¿é

ëèéí

òàð

õàëò

ûí

òàëá

àéã

ñóäë

àõû

í òó

ëä Ã

¿¿äû

í áî

ëîí

Ðîáè

íñîí

û

òóñã

àãàà

ð çó

ðñàí

çóð

ãèéã

ñîí

ãîí

àâàõ

ã.ì

. -

Ãàçà

ðç¿é

í ì

ýäýý

ëýë

àãóó

ëñàí

äèà

ãðàì

ì,

ãðàô

èê á

îëîí

ãàçð

ûí

çóðà

ã àш

èãëà

õ (õ

¿í

àìû

í ñó

óðüш

èëä

öºëæ

èëòè

éí í

ºëºº

) ãýõ

ìýò

-À

ëèâà

à àñ

óóäà

ëä ãà

çàðç

¿éí

¿¿äí

ýýñ

ä¿ãí

ýëò

ãàðã

àõ,

àшèã

ëàõû

í òó

ëä ñ

òàòè

ñòèê

èéí

àðãó

óä (õ

óâü

пðîö

åíò

îëîõ

, ýð

ýìáý

ëýõ,

äóí

äàæ

óòã

ûã

òîîö

îîëî

õ ã.ì

)-û

ã õýð

ýãëý

õ -

Бàéã

àëü-

íèéã

ìèé

í òó

ëãàì

äñàí

àñ

óóäà

ëòàé

õîë

áîîò

îé ì

ýäëý

ã, ÷à

äâàð

àà á

óñàä

òàé

õóâà

àëöà

õ,

ò¿ãý

ýí ä

ýëãý

ð¿¿ë

ýõ, è

íãýõ

äýý

ãàçà

ðç¿é

í òº

ðºë

á¿ðè

éí ý

õ ñó

ðâàë

æ (ã

ýðýë

çóð

àã, ñ

õåì

, äè

àãðà

ìì

, òºð

ºë á

¿ðèé

í çó

ðãóó

ä, ö

àõèì

çóð

àã ãý

õ ì

ýò)

àшèã

ëàæ

, ãàç

àðç¿

éí “õ

ýë”-

ýýð

õàðè

ëöàõ

-Í

óòàã

îðí

ûõî

î áà

éãàë

ü îð

÷èí,

íºº

öèéí

ì

åíåæ

ìåí

òòýé

õîë

áîãä

îõ

àñóó

äëû

ã òîä

îðõî

éëæ

, ò¿¿

íä

¿íýë

ãýý

ºã÷

áóé

áàéä

àë-

Мýä

ýýëý

ë õà

ðèëö

ààíû

òå

õíîë

îãè

àшèã

ëàí

õýðý

ãòýé

ìýä

ýýëë

ýý à

â÷,

áîëî

âñðó

óëàë

ò õè

éõ, ò

¿¿íä

ýý

ä¿ãí

ýëò

õèéõ

÷àä

âàð

-Бà

éãàë

ü-íè

éãì

èéí

òóëã

àìäñ

àí à

ñóóä

ëûã

òàéë

áàðë

àõ, ä

¿ãíý

ëò

ãàðã

àõäà

à ãà

çàðç

¿éí

õýëý

ýð

õàðè

ëöàæ

áóé

áàé

äàë;

-О

ðîí

çàéí

òºñ

ººëº

ë íü

ºì

íºõ

æèë

¿¿äè

éíõý

ýñ õ

ýðõý

í ºº

ð÷ëº

ãäºæ

, õºã

æñº

í áà

éäàë

;

Áàй

гàëь

îðч

íы

òуëг

àмдс

àí

àсуу

дëуу

д

-Бà

éãàë

ü îð

÷íû

òó

ëãàì

äñàí

àñ

óóäë

óóä,

òý

äãýý

ðò í

ºëºº

ëæ

áóé

õ¿÷è

í ç¿

éëñè

éí

õàì

ààðë

ûã ó

õààð

àí

îéëã

îñíî

îð º

ºðèé

í îð

îí í

óòàã

, äýë

õèé

ãàðà

ãèéã

õàé

ðëàí

õà

ìãà

àëàõ

¿çý

ë õ¿

ì¿¿

æèë

òýé

áîëî

õ;

-Бà

éãàë

ü îð

÷íû

òó

ëãàì

äñàí

àñó

óäëó

óä

áà ò

ýäãý

ýðèé

í ¿ð

äà

ãàâà

ð, ш

àëòã

ààí,

íó

òàã ä

ýâñã

ýðèé

í ÿë

ãàà

(áàé

ãàëè

éí

íººö

èéí

õîì

ñäîë

, îð

÷íû

áîõ

èðäî

ë,

óóð

àìüñ

ãàëû

í ºº

ð÷ëº

ëò, õ

¿í à

ì ç

¿éí

àñóó

äëóó

ä, õ

¿í à

ìû

í õý

ò ºñ

ºëò

áà í

àñæ

èëò)

-

Óñíû

õîì

ñäîë

, ñý

ðãèé

ëýõ

àðãà

çàì

-Õ

¿íèé

¿éë

àæ

èëëà

ãàà

áàéã

àëü

îð÷è

íä õ

ýðõý

í íº

뺺ë

æ á

àéãà

àä ¿

íýëý

ëò º

ãºõ;

-Бà

éãàë

ü îð

÷íû

òóë

ãàì

äñàí

àñó

óäëó

óäû

ã îðî

í íó

òãèé

í, ¿

íäýñ

íèé

áîëî

í äý

ëõèé

í õý

ìæ

ýýíä

æ

èшýý

ãàðã

àí ò

îäîð

õîéë

îõ;

-Дэлхийнхэм

жээнийглобаласуудлуудыг

ä¿ðñ

ýëñý

í ãà

çàðç

¿éí

çóðà

ã óíш

èõ, à

шèã

ëàõ

çàì

ààð

òýäã

ýýðè

éí ã

àçàð

ç¿é-

îðîí

çàé

í ÿë

ãàà,

ºº

ð÷ëº

ëòèé

í ÷è

ã õàí

äëàã

ûã á

óñàä

õ¿÷

èí

ç¿éë

ñòýé

õàð

üöóó

ëàí

òàéë

áàðë

àõ, ¿

íýëã

ýý

ºãºõ

(õ¿í

àì

ûí

òºðº

ëò, õ

îîë

õ¿íñ

áà

óñàà

ð ãà

÷èãä

àæ á

óé á

àéäà

ë, õ

îòæ

èëòû

í ò¿

âшèí

, ýðý

ã îð

÷ìû

í îð

÷íû

äîð

îéòî

ë ãý

õ ì

ýò)

-О

ð÷íû

áîõ

èðäë

ûí

õýëá

ýð¿¿

ä (à

ãààð

ûí,

óñí

û,

äóó

÷èì

ýýíè

é ãý

õ ì

ýò) õ

¿í à

ìüò

àí, ó

ðãàì

àë

áîëî

í áó

ñàä

àìüã

¿é ç

¿éëñ

ýä ¿

ç¿¿ë

ýõ í

ºëºº

íä

àíàë

èç õ

èéõ;

-Óñ

íû á

îëîí

àì

üä î

ðãàí

èçì

ûí

ãàðà

ëòàé

ºâ

÷íèé

ýõ

¿¿ñâ

ýðýý

ñ ñý

ðãèé

ëýõ

-О

ðîí

íóòà

ãòàà

áîë

îí ì

îíãî

ë îð

îíä

òóëã

àìäà

æ á

óé

àñóó

äëóó

äàä

ä¿ãí

ýëò

õèéæ

, áà

éãàë

ü-íè

éãýì

ä ¿ç

¿¿ëý

õ öà

àшäû

í ¿ð

äàã

àâðû

ã òî

äîðõ

îéëî

õ: Ж

èшýý

íü:

öº

ëæèë

òèéí

òàë

áàé

íýì

ýãäý

æ

áóé,

óóë

óóð

õàéí

àш

èãëà

ëòàà

ñ ãà

ðàõ

¿ð ä

àãàâ

àð ãý

õ ì

ýò-

Àãà

àðò

ãàð÷

áóé

í¿¿

ðñõ¿

÷ëèé

í õè

éã á

àãàñ

ãàõ

àðãà

çàì

óóäû

ã àш

èãëà

õ, á

óñäà

ä ò¿

ãýýõ

; -

Ãàçà

ð àш

èãëà

ëòû

í óë

àìæ

ëàëò

áî

ëîí

îð÷è

í ¿å

èéí

àðãó

óäû

ã àì

üäðà

ë àõ

óéäà

à õý

ðýãë

ýõ;

-Бà

éãàë

ü îð

÷íîî

áî

õèðä

óóëà

õã¿é

áàé

õ òà

ëààð

ñó

ðòàë

÷èëã

àà õ

èéõ;

-О

ðшèí

àì

üäàð

÷ áó

é íó

òàã

îðíû

õîî

ýêîñ

èñòå

ì, õ

¿ðýý

ëýí

áóé

îð÷è

í, ý

êîëî

ãèéí

òó

ëãàì

äñàí

àñó

óäëû

ã ш

èéäâ

ýðëý

õ, á

àéãà

ëèéí

áà

ÿëàã

èéã ç

îõèñ

òîé

àшèã

ëàõ,

õà

ìãà

àëàõ

, íºõ

ºí ñ

ýðãý

ýõ ¿

éë

àæèë

ëàãà

àíä

ãàçà

ðç¿é

í ì

ýäëý

ã, ÷à

äâàð

àà à

шèã

ëàí

èäýâ

õòýé

îð

îëöî

õ;-

Бîõè

ðäñî

í óñ

õýð

ýãëý

õèéí

õîð

óð

шãè

éã á

óñäà

ä òà

éëáà

ðëàí

òà

íèóë

àõ;

-О

ð÷íû

ººð

÷ëºë

òººñ

¿¿ä

ýëòý

é ºâ

÷èí

ýìãý

ã òàð

õàõà

àñ

ñýðã

èéëý

õ;-

Мºí

ãºí

óñ, õ

àð ò

óãàë

ãà ç

ýðýã

õè

ìèé

í õî

ðò á

îäèñ

ûí

¿ð

äàãà

âðû

ã îéë

ãîõ;

-Тодорхойюмс,үзэгдлийн

òàðõ

àëòû

í ç¿

é òî

ãòëû

ã èë

ýðõè

éëæ

, шàë

òãàà

íûã

òàéë

áàðë

àõäà

à àñ

óóäà

ëä

õîëá

îãäî

õ áó

ñàä

ç¿éë

ñèéí

òà

ëààð

ñýò

ãýí

áîäî

õ,

шèé

äâýð

ëýõ

÷àäâ

àð

ýçýì

шñý

í áà

éäàë

;-

Бàéã

àëü

îð÷í

û º

ºð÷ë

ºëòè

éã

òîäî

ðõîé

æèш

ýýí

äýýð

ñó

äàëæ

, шàë

òãàà

í áà

¿ð

äàãà

âðû

ã èëý

ðõèé

ëýõ

çàì

ààð

ãàçà

ðç¿é

í òº

ñººë

ºë õ

ýð ç

ýðýã

ýç

ýìш

ñýí

áàéä

àë;

-Õ

¿ðýý

ëýí

áàéã

àà î

ð÷íû

ºº

ð÷ëº

ëòºä

õ¿í

èé ¿

éë

àæèë

ëàãà

à õý

ðõýí

íºë

ººëæ

áó

éã ò

îäîð

õîé

æèш

ýýí

äýýð

ãà

ðãàæ

¿íý

ëãýý

ºãº

õ ÷à

äâàð

;-

Óóð

àìüñ

ãàëû

í ºº

ð÷ëº

ëòºä

íº

뺺ë

æ á

óé á

àéãà

ëèéí

áî

ëîí

õ¿íè

é ¿é

ë àæ

èëëà

ãààí

û ò

àëàà

ð íó

òàã

îðíû

õîî

æèш

ýýí

äýýð

¿í

ýëãý

ý ãà

ðãàõ

, ñºð

ºã ¿

ð äà

ãàâð

ûã ¿

¿ñãý

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿

éëñè

éí õ

îëáî

î õà

ìàà

ðëû

ã ãà

ðãàõ

áàé

äàë;

-Ãà

çðû

í çó

ðàã à

шèã

ëàí

áàéã

àëü

îð÷í

û à

ñóóä

ëóóä

ûí

îðîí

çàé

í òà

ðõàë

ò, ÿë

ãàà

áîëî

í ш

àëòã

ààíû

ã òà

éëáà

ðëàõ

÷àä

âàð;

Áàй

гàëь

îðч

иí

áà í

ийгэ

м-

Õ¿ð

ýýëý

í áó

é îð

÷èí

íü á

àéãà

ëü,

íèéã

ìèé

í õà

ðèëö

àí

õîëá

îî ш

¿òýë

öýýí

ä îð

шäî

ãèéã

ººð

ºº

óõàì

ñàðë

àäàã

, áó

ñäàä

îéë

ãóóë

äàã

áîëî

õ;-

ñóóö

, ìàò

åðèà

ë ãý

õ ì

ýò)-í

èé õ

îîðî

íäîõ

ÿë

ãàà

-Бà

éãàë

ü îð

÷èí

áà

íèéã

ìèé

í õà

ðèëö

àí

õàì

ààðà

ë, õ

ýëáý

ð,

íºëº

ºëºõ

õ¿÷

èí ç

¿éëñ

, îð

îí ç

àéí

ÿëãà

à;

-Õ

ýðýã

öýý

(àãà

àð, ó

ñ,

õîîë

õ¿í

ñ, î

ðîí

áàéð

ãý

õ ì

ýò) á

à õý

ðýãë

ýý

(òàí

ñàã á

àéð

-Õ

¿íèé

¿éë

àæ

èëëà

ãàà

(õºä

ºº à

æ à

õóé,

àæ

¿éë

äâýð

, óóë

óóð

õàé,

ýð÷

èì õ

¿÷íè

é ¿é

ëäâý

ëýë,

òýý

âýð,

àÿë

àë æ

óóë÷

ëàë

ã.ì) à

ìüä

ðàëû

í ÷à

íàðû

ã äýý

шë¿

¿ëýõ

ýä

íºëº

ºëºõ

ººñ

ãàäí

à õº

ðñíè

é äî

ðîéò

îë,

äýëõ

èéí

äóëà

àðàë

, àãà

àð, ó

ñíû

áîõ

èðäî

ë çý

ðýã î

ð÷íû

÷àí

àð ì

óóäà

õàä

õýðõ

ýí í

ºëºº

ëæ

áóéã

òîä

îðõî

éëîõ

;-

Õ¿í

èé ¿

éë à

æèë

ëàãà

à áà

éãàë

ü îð

÷íû

ã õýð

õýí

ººð÷

èëäº

ãèéã

æèш

ýýí

äýýð

òîä

îðõî

éëîõ

(î

éã ó

ñòãà

õ íü

àãà

àð ä

àõü

õ¿÷è

ëòºð

ºã÷è

éí

õýì

æýý

íä í

ºëºº

ëºõ,

õëî

ðò í

ýãäë

¿¿äè

éã

õýðý

ãëýõ

íü

îçîí

û ä

àâõà

ðãàä

íºë

ººëº

õ,

-Í

óòàã

îðí

ûõî

î ãà

çàðç

¿éí

îíöë

îãò

¿íýë

ãýý

ºãºõ

çàì

ààð

ãàçà

ð òà

ðèàë

àí ý

ðõëý

õ áî

ëîí

õîò

ñóóð

èí á

àðèõ

, çàì

òàâ

èõ

çýðã

ýýð

àæ à

õóéä

àш

èãëà

õ áî

ëîì

æèé

ã òîä

îðõî

éëîõ

-ª

äºð

òóòì

ûí

àìüä

ðàëä

àà

áàéã

àëü

îð÷è

íòîé

õàð

üöàõ

àä

õàðè

óöëà

ãàòà

é õà

íäàõ

æèш

ýýã

ãàðã

àõ (õ

óóëü

ä¿ð

ýì ñ

àõèõ

, òý

ýâýð

, óñ

áà ý

ð÷èì

õ¿÷

íèé

õýðý

ãëýý

ã.ì

);:

-Ãð

àôèê

ä¿ð

ñëýë

èéã à

шèã

ëàí

áàéã

àëü-

íèéã

ìèé

í ¿ç

ýãäý

ë юмсы

нхамаарлыггаргаж,

шàë

òãàà

íûã ò

îäîð

õîéë

îõ

÷àäâ

àð;

-Õ

ýðýã

ëýý

áà á

àéãà

ëèéí

íº

ºöèé

í õî

ìñä

ëûí

õàì

ààðë

ûã í

èéãì

èéí

õºãæ

èëòý

é õî

ëáîí

òàé

ëáàð

ëàõ

áàéä

àë;

-Тî

îí ì

ýäýý

ëýë

àшèã

ëàí

òîîö

îîëî

õ, ä

¿ðñë

ýõ,

òàéë

áàðë

àõ ÷

àäâà

ð

26 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 27Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

-Õ¿

í áà

àì

üä á

èåèé

í àì

üäðà

ë áà

éãàë

èéí

îð÷í

îîñ

õàì

ààðà

õ íü

-Хо

олхүнснийаюулгүй

áàéä

àë á

à íè

éãì

èéí

ýð¿¿

ë ì

ýíä

-Õ¿

ì¿¿

ñèéí

àì

üäðà

ëûí

õýâ

ìàÿ

ã áà

áàéã

àëü

îð÷è

íòîé

õàð

üöàõ

áà

éäàë

-áà

éãàë

èéí

íººö

èéí

îëáî

ðëîë

ò áà

òýý

âýðë

ýëò

íü á

àéãà

ëèéí

óíà

ãàí

òºðõ

ººð

÷ëºã

äºõº

ä íº

뺺ë

ºõ ãý

õ ì

ýò)

-Ý

ðýëò

áà

íèéë

¿¿ëý

ëòèé

í õó

óëèé

ã æèш

ýýí

äýýð

òàé

ëáàð

ëàõ;

-Õ

ºãæ

èíã¿

é áà

õºã

æèæ

áóé

îðí

óóäû

í õý

ðýãë

ýýíè

é ÿë

ãàà

íü á

àéãà

ëü î

ð÷èí

ä ÿì

àð

íºëº

º ¿ç

¿¿ëä

ýãèé

ã æèш

ýýãý

ýð ò

àéëá

àðëà

õ;-

Õîã õ

àÿãä

àë á

à íº

ºö à

шèã

ëàëò

ûí

¿ð à

шãè

éã

äýýш

ë¿¿ë

ýõýä

òåõ

íîëî

ãèéã

õýð

ýãëý

õ ýñ

ýõ

шàë

òãàà

íûã ò

àéëá

àðëà

õ;

-Õî

ã õàÿ

ãäëû

í ì

åíåæ

ìåí

òèéí

áàé

ãàëü

îð÷

èí

áà í

ººöè

éí ò

îãòâ

îðòî

é áà

éäàë

ä ¿ç

¿¿ëý

õ íº

뺺ã

òàé

ëáàð

ëàõ;

-Бà

éãàë

ü îð

÷èíä

ýýë

òýé

àìüä

ðàõ

àðãà

çàì

óóäû

ã òî

äîðõ

îéëî

õ;-

Õ¿í

èé ¿

éë à

æèë

ëàãà

à áà

áà

éãàë

ü îð

÷èíä

õèì

èéí

áîäè

ñûí

íºëº

ºã ò

àéëá

àðëà

õ (õ

îðòî

é áî

äèñû

í õó

ðèì

òëàë

, òº

ðºëò

áàã

àñàõ

, õîð

ò õà

âäàð

èõ

ñýõ

ã.ì)

-Õî

ã õàÿ

ãäëû

ã áàã

àñãà

õ, ä

àõèí

àш

èãëà

õ, ä

àõèí

áîë

îâñð

óóëà

õ (3

R) à

ðãà

çàì

ûã à

ìüä

ðàëä

àà

ìºð

äëºã

áîë

ãîí

õýâш

¿¿ëý

õ,

õîãã

¿é ö

ýâýð

àì

üäðà

õÁ

àйгà

ëийí

íө

өций

í м

еíеж

меí

ò áà

òîг

òвîð

òîй

хөгж

иë

-Бà

éãàë

ü îð

÷èíò

îé

ç¿é

çîõè

ñòîé

õà

ðüöà

õ,

áàéã

àëèé

í íº

ºöèé

ã õý

ìíý

õ òà

ëààð

ì

ýäëý

ã ÷àä

âàð

ýçýì

шñý

íýýð

õý

ðýãö

ýýíý

ýñ

äàâñ

àí õ

ýðýã

ëýýã

ýý

õÿçã

ààðë

àæ ÷

àääà

ã áà

éãàë

ü îð

÷èíä

ýý

ëòýé

èðã

ýí á

îëîí

òº

ëºâш

èõ;

-Бà

éãàë

ü-íè

éãì

èéí

òîãò

âîðò

îé

õºãæ

ëèéí

àñ

óóäë

óóäû

ã òàí

èí

ìýä

ýæ, º

ºðèé

í áà

éð ñ

óóðè

íààñ

õà

íäàõ

;

-Ãà

çàðç

¿éí

á¿ðõ

ýâ÷

äýõ

áîäè

ñûí

ýðãý

ëò:

í¿¿ð

ñõ¿÷

ëèéí

, àç

îòû

í,

ôîñ

ôîð

ûí

ãýõ

ìýò.

-Õ¿

í àì

áà

õýðý

ãëýý

-Ý

êîëî

ãèéí

ìºð

, ò¿¿

íèéã

áà

ãàñã

àõ à

ðãà

çàìó

óä

(íºº

öèéí

õýð

ýãëý

ý, õ

îã

õàÿã

äàë

ÿëãà

ðóóë

àõ ãý

õ ìý

ò)-

Õîã õ

àÿãä

ëûí

ìåíå

æìåí

ò-

Тîãò

âîðò

îé õ

ºãæè

ë áà

ò¿

¿íèé

ãîë

á¿ðý

ëäýõ

¿¿í

õýñã

¿¿ä:

áàé

ãàëü

îð÷

èí,

íèéã

ýì, ý

äèéí

çàñã

èéí

òî

ãòâî

ðòîé

õºã

æèë,

íº

뺺ë

ºõ õ

¿÷èí

ç¿éë

ñ-

Бàéã

àëü

îð÷è

í áà

ýð¿

¿ë

ìýíä

-

Óðãà

ìëû

í áè

îìå

áà

òàðõ

àëò,

íºëº

ºëñº

í õ¿

÷èí

ç¿éë

ñ: òå

ìпåð

àòóð

áà

òóí

àäàñ

, ºðã

ºðºã

áà

ºíäº

ð

-Óë

ñ îð

íóóä

ûí

õºãæ

ëèéã

òîä

îðõî

éëîã

÷ äý

ëõèé

äà

õèíû

òîì

îîõî

í çî

ðèëò

ûã õ

ýðýã

æ¿¿

ëýõý

ä íº

뺺ë

æ á

óé õ

¿÷èí

ç¿é

ëñèé

ã ÿëã

àõ-

Бàéã

àëèé

í íº

ºöèé

í äî

ðîéò

îëä

íèéã

ýì,

ýäèé

í çà

ñàã,

áàéã

àëü

îð÷í

û ¿

éë ÿ

âö õ

ýðõý

í íº

뺺ë

äºã ò

àëàà

ð òî

äîðõ

îé æ

èшýý

í äý

ýð

òàéë

áàðë

àõ (ì

îä á

ýëòã

ýõ, ó

óë ó

óðõà

é, õ

îò

õ¿ðý

ýãýý

òýë

ýõ, õ

óóðà

é ãà

çðû

í òà

ëáàé

èõñ

ýõ,

õýì

æýý

õýò

ýðñý

í çà

ãàñ÷

ëàë

ãýõ

ìýò

)-

Тîäî

ðõîé

æèш

ýýí

äýýð

ýêî

ëîãè

éí ì

ºðèé

ã òî

îöîî

ëîõ,

ò¿¿

íèéã

ÿíç

á¿ð

èéí

ò¿âш

èíä

õàðü

öóóë

àõ (õ

ºãæ

èíã¿

é áà

õºã

æèæ

áóé

îðí

óóä,

õî

ò áà

õºä

ººä

ã.ì);

-Õ

¿í, à

ìüò

àí, ó

ðãàì

àë, á

óñàä

ç¿é

ëñýý

ñ ш

àëòã

ààëæ

áóé

áîõ

èðäë

ûí

òºðº

ë á¿

ðèéí

õý

ëáýð

(àãà

àðû

í, ó

ñíû

, äóó

÷èì

ýýíè

é,

äóëà

àíû

ã.ì

)-¿¿

äýä

¿íýë

ãýý

õèéõ

, íºë

ººëë

èéí

çýðã

èéã ò

àéëá

àðëà

õ-

Бîäè

ñûí

ýðãý

ëòèé

í 3

¿å ш

àòû

ã òóñ

á¿ð

ä íü

òî

äîðõ

îéëî

õ-

Í¿¿

ðñõ¿

÷ëèé

í õè

éí ý

ðãýë

òýä

õ¿íè

é íº

뺺ã

òî

äîðõ

îéëî

õ-

Õèì

èéí

áîðä

îîã õ

ýò õ

ýðýã

ëýõ

íü à

çîò

áà

ôîñ

ôîð

ûí

ýðãý

ëòýä

õýð

õýí

íºëº

ºëäã

èéã

òàéë

áàðë

àõ-

Тåì

пåðà

òóð

áà ò

óíàä

àñ ó

ðãàì

àëä

õýðõ

ýí

íºëº

ºëäè

éã ò

àéëá

àðëà

õ-

ªíä

ºð á

à ºð

ãºðº

㺺ð

áàð

èìæ

ààëà

í òó

õàéí

ãà

çðû

í áè

îìû

ã òîä

îðõî

éëîõ

; Жèш

ýý í

ü: ò

óéë

îð÷è

ìä

áîëî

í õ

àëóó

í á¿

ñýä

áàéñ

àí ÷

èõ

ºíäº

ðò ö

àñ ì

ºñºº

ð á¿

ðõýã

äñýí

ãýõ

ìýò

.

-Бà

éãàë

èéí

ãàì

шãè

éí ¿

ð äà

ãàâà

ð õ¿

í àì

èõ

òºâë

ºðñº

í áî

ëîí

ñèéð

ýã ñ

óóäà

ã ãàç

àð

ÿëãà

àòàé

áàé

äãèé

ã òàé

ëáàð

ëàõ

-Õº

人í

ººñ

õîò

ðóó

÷èãë

ýñýí

ш

èëæè

ëò á

àéãà

ëü î

ð÷èí

ä ÿì

àð

íºëº

º ¿ç

¿¿ëæ

áàé

ãààä

ä¿ã

íýëò

ãà

ðãàõ

-Õ¿

íèé

ýð¿¿

ë ì

ýíäý

ä á

àéãà

ëü

îð÷í

û á

îõèð

äîë,

äîð

îéòî

ë õý

ðõýí

íºë

ºº ¿

ç¿¿ë

äýãè

éã

òîîö

îæ, à

ìüä

ðàë

àõóé

ãàà

çîõè

öóóë

àõ (ó

òàà,

àì

üñãà

ëûí

çàì

ûí

ºâ÷ë

ºëèé

í õà

ìàà

ðàë

ã.ì)

-Õ

¿íèé

õýð

ýãöý

ý (à

ãààð

, óñ,

îð

îí á

àéð,

õîî

ë õ¿

íñ ã.

ì) á

à õ¿

ñýë

(òàí

ñàã ç

¿éëñ

ã.ì

) õîё

ðûí

õîîð

îíäî

õ ÿë

ãààã

òàí

èí ì

ýäýæ

, óõ

ààðà

õ -

Бàéã

àëü

îð÷í

û á

îäëî

ãî ý

äèéí

çà

ñàãò

õýð

õýí

íºëº

º ¿ç

¿¿ëæ

áà

éãàà

ã òîä

îðõî

éëîõ

;-

Бàéã

àëü

îð÷í

û º

ºð÷ë

ºëòº

ä ¿ç

¿¿ëý

õ õ¿

íèé

¿éë

àæèë

ëàãà

àíû

ýåð

ýã á

à ñº

ðºã

íºëº

ºã ó

õààð

÷, ñ

àéí

æèш

ýýã

àìüä

ðàëä

àà à

шèã

ëàõ

-Õî

ã õàÿ

ãäëû

ã áàã

àñãà

õ òà

ëààð

áó

ñäàä

íºë

ººëº

õ-

Ýðä

ýñ á

àÿëã

èéã à

шèã

ëàõ

áàéã

àëü

ýäèé

í çà

ñãèé

í ¿í

ýëãý

ýíèé

òîî

öîî

õèéõ

, òî

äîðõ

îé í

óòàã

äýâ

ñãýð

èéí

ýêîñ

èñòå

ìèé

ã õàð

óóëñ

àí ò

îéì

çó

ðàã ç

îõèî

õ-

Тîäî

ðõîé

íóò

àã ä

ýâñã

ýðèé

í ýê

îñèñ

òåì

ä ¿í

ýëãý

ý ºã

ºõ,

-Тî

äîðõ

îé æ

èшýý

í äý

ýð

¿íäý

ñëýí

íèé

ãýì

-ýäè

éí

çàñã

èéí

òîãò

âîðò

îé õ

ºãæ

ëèéí

àñ

óóäà

ëä º

ºðèé

í áà

éð

ñóóð

èíàà

ñ öî

ãö õ

àíäà

í ä¿

ãíýë

ò ãà

ðãàæ

, òàé

ëáàð

ëàõ;

-

Ãàäà

ðãà,

óóð

àì

üñãà

ë,

ýêîñ

èñòå

ì á

à áà

éãàë

èéí

ãàì

шèã

ò ¿ç

ýãäý

ëä á

àéãà

ëü

îð÷è

í áà

õ¿í

èé ¿

éë

àæèë

ëàãà

àíû

õàð

èëöà

í íº

뺺ë

ëèéã

òîä

îðõî

éëæ

áóé

áà

éäàë

; -

Бàéã

àëèé

í íº

ºöèé

í òº

ðë¿¿

ä, ò

ýäãý

ýðèé

í îí

öëîã

áà

íèé

ãìèé

í íº

뺺í

ººñ

õàì

ààðà

õ ýì

çýã á

àéäë

ûã

òîäî

ðõîé

ëîõ,

ýêî

ëîãè

éí

óë ì

ºðèé

ã òîî

öîõ,

äàì

çà

ðöóó

ëàãä

ñàí

óñíû

òàë

ààð

îéãî

ëòû

í ò¿

âшèí

;-

Тîãò

âîðò

îé õ

ºãæ

ëèéí

ãîë

á¿ðý

ëäýõ

¿¿í

õýñã

¿¿äè

éí

õîîð

îíäî

õ õà

ìàà

ðàë

áà

ãèíæ

èí õ

ýëõý

ýã ò

îäîð

õîé

æèш

ýýí

äýýð

òàé

ëáàð

ëàæ

áà

éãàà

áàé

äàë;

Жèш

ýý í

ü:

ÿìàà

í ñ¿

ðýã º

ñãºõ

íü

ýäèé

í çà

ñàã á

à íè

éãýì

, áàé

ãàëü

îð

÷èíä

õýð

õýí

íºëº

ºëæ

áà

éãàà

ãýõ

ìýò

.

Àðгà зүй:

- 12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ýíý õè÷ýýë íü óãòàà ìàíàé ñóðãóóëèéí пðàêòèêò шèíýýð íýìýãäýæ áàéãàà óõàãäàõóóíûã õàìàð÷ áàéãàà áºãººä ýíý íü áàéãàëü-íèéãìèéí õàðèëöàí õàìààðëûã ñóäëàõ ¿íäñýí äýýð äýëõèé äàõèíû ºìíº òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäàä ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà áàéãàëü îð÷èíä íºëººëæ áóéã òàíèí ìýäýõ, îéëãîõ, ýъîñèñòåìèéí á¿òýö òîãòîëöîî áà ¿éë ÿâöûã ñóäëàõ, íººöèéí ìåíåæåìåíòèéí àðãóóäûã ýçýìшèõ ñóðãàëòûí àðãà áàðèëä ÷èãëýãäýíý.

- Àñóóäàëä-ñóóðèëñàí àðãà ç¿é: Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí íýã ¿íäñýí ÷èãëýë áîëîõ “àñóóäàëä-ñóóðèëñàí” ñóðãàëò (ýíý òàëààð îëîí óëñûí àçàðç¿éí ñóðãàëòûí õàðòèä òóñãàñàí áàéäàã) -ûã àõëàõ àíãèä ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ áîëîìæòîé áºãººä ¿¿íèé òóëä àñóóäëûã ñîíãîí àâ÷ òîäîðõîéëîõ, òîìüёîëîõ, àñóóäëûã äýâш¿¿ëýõ, õýëýëö¿¿ëýã, ÿðèëöëàãà õèéæ ä¿ãíýõ çàìààð àñóóäëûã шèéäâýðëýõ çýðýã àðãà ç¿éã àшèãëàíà. Тóõàéí “àñóóäàë”-àà òîìёîëîõäîî íóòàã äýâñãýðèéí àëü ÷ õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áîëíî. Жèшýý нь:“цөлжилт”гэсэнасуудлыгсонгонавсангэжүзвэлүүнийгмонголорныхэмжээндчюмууальэсвэлÀôðèêèéí õîéä õýñãèéí õóâüä, á¿ð äýëõèéí õýìæýýãýýð ÷ àâ÷ áîëíî.

- Тîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë îëãîõ àðãà ç¿é: 12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí àãóóëãà íü äýëõèéí õýìæýýíèé ãëîáàë àñóóäëóóäûã ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéãàà áºãººä ýíä áàéãàëü îð÷èí (óóð àìüñãàëûí äóëààðàë, óñíû õîìñäîë, îð÷íû áîõèðäîë ãýõ ìýò), ýäèéí çàñàã (¿íèéí өсөлтгэхмэт),нийгэм(хоолхүнснийаюулгүйбайдал,ядуурал,хотжилтгэхмэт),соёл(шашныялгаа,ººð ººð ¿íäýñòíèé çàí çàíшèë ãýõ ìýò)-ûí àñóóäëóóäûí àëü àëü íü áàãòàæ áàéãàà ó÷èð ãàçàðç¿éí õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã îëãîõ àðãà ç¿éä èõýä àíõààðíà.

- Б¿ëãýýð àæèëëàõ àðãà ç¿é: Àõëàõ àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä áàã áîëæ àæèëëàõ, õýëýëöýõ çýðýã õàìòàðñàí ýðýë õàéãóóë õèéõ, õàìòûí ñýòãýëãýýíä ñóðãàõàä ÷èãë¿¿ëýõ áàéäëààð ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ýíý àðãà ç¿éã õýðýãëýíý.

Õэðэгëэгдэхүүí:

- Оð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàðààä áóé õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäòàé õîëáîîòîé òîî áàðèìò, ìýäýý ñýëò, áîäèò êåéñ¿¿äèéã àшèãëàõ áà ýíý íü ÿìàð ÷ ò¿âшèíä áàéæ áîëíî. Жèшýý íü: öºëæèëò áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, óñíû õîìñäîëòîé õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿ä íü ìîíãîë îðíû õóâüä áîëîí äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä, ýñâýë äýëõèéí àëü íýã íóòàã îðîí, á¿ñ íóòãèéí ò¿âшèíä ÷ áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü áàãш ººðèéí áîëîìæîîð õààíààñ ÿìàð òºðëèéí ìýäýýëýë öóãëóóëàí àшèãëàõ áîëîìæòîé áàéíà ãýäãýýñ õàìààðíà.

- Тºðºë á¿ðèéí ãàçàðç¿éí çóðãóóä: Ýíý íü ºìíºõ àíãèóäàä õýðýãëýãääýã шèã çºâõºí äýëõèéí áîëîí монгол орны физик газарзүйн зураг юмуу уур амьсгалын, мал аж ахуйн гэх мэт сэдэвчилсэнçóðãóóäààð õÿçãààðëàãäàõã¿é, íýëýýä íàðèéâ÷èëñàí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ãëîáàë àñóóäëóóäûã òóñãàñàí çóðàãíóóä áàéõ íü çîõèñòîé. Жèшýý íü: äýëõèéí óëñ îðíóóäûí óñíû õýðýãëýý áà ãà÷èãäëûã ¿ç¿¿ëñýí зураг,хөрснийбохирдол,хуртанадасныхуваарилалтбуюугандуу,хуурайбүсийнталбайннэмэгдэлтãýõ ìýò áàéæ áîëíî. Õýäèéãýýð ýíý òºðëèéí çóðàã áýëýí õýâëýãäñýí áàéäàãã¿é ÷ èíòåðíýò áîëîí áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ îëîõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

- Ãàçàðç¿éí áóñàä ä¿ðñëýë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí çóðãààñ áóñàä òºðëèéí áóñàä ãåîä¿ðñëýë¿¿ä áîëîõ ãýðýë çóðàã, ñàíñðûí çóðàã, шîã çóðàã çýðãèéã àшèãëàíà. Жèшýý íü: àшèã îëîõûí ¿¿äíýýñ çºâõºí çîîñíû í¿õýýð õàðæ áàéãàëü îð÷èíä áîäëîãîã¿é õàíäñàíààñ áîëæ ãîë ìºðºí õàòàæ шèðãýæ áàéãàà õ¿íèé áîë÷èìã¿é ¿éëäëèéã õàðóóëñàí шîã çóðàã áàéëàà ãýæ áîäîõîä ò¿¿íèéã àшèãëàí àñóóäàë äýâш¿¿ëæ, õýëýëö¿¿ëýã õèéõ áàéäëààð ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî.

- Тîîí ìýäýýëë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí íýã ÷óõàë ÷àäâàð áîë ººð ººð ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëýë цуглуулах чадвар байдаг. Иймд сонин, сэтгүүл, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, ном, гарынàâëàãà, èíòåðíýò çýðãýýñ õè÷ýýëýýð ñóäàëæ áóé ñýäýâòýé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí òîîí ìýäýýëýë öóãëóóëàí õè÷ýýëä õýðýãëýíý. Т¿¿í÷ëýí æèë á¿ð ãàðäàã Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ìýäýýã ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîí àшèãëàæ áîëíî. Жèшýý íü: õ¿í àìûí òîîëëîãûí ä¿í, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë áà ñîëèëöîî, íýã õ¿íä íîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý ãýõ ìýò.

- Геотехнологи ба мэдээлэл харилцааны хэрэгсэл: Интернэт болон Газарзүйн мэдээллийн систем,GoogleEarth пðîãðàì: ÿëàíãóÿà èíòåðíýòèéí “Youtube” пðîãðàìààñ âèäåî ä¿ðñëýë¿¿äèéã àâ÷ хэрэглэх, Google.com-хайлтаас байгаль-нйигмийн тулгамдсан асуудал, байгаль орчны тогтвортойõºãæèë áà îð÷íû áîõèðäîëòîé õîëáîîòîé çóðàã, äèàãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðàã, àòëàñ áîëîí áóñàä ìýäýýëë¿¿äèéã àшèãëàõ áîëîìæòîé.

- Àéìàã, îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëë¿¿ä, íóòãèéí èðãýäèéí ÿðèà, àæèãëàëò: 12 äóãààð àíãèä áàéãàëü-íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä (îðîí íóòàã áîëîí ñóì, àéìàã, óëñ îðîí, áóñàä á¿ñ íóòàã, äýëõèéí õýìæýýíä) ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàõ òóë îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ýäãýýð ìýäýýëë¿¿ä íü ñóðãàëòûí ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áàéõ áîëíî. Жèшýý íü: íóòàã îðíû ãîë ãîðõè, íóóðûí óñíû ò¿âшèí, ýðýã îð÷ìûí áàéäàë, îé ìîä, óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ îëîí æèëèéí ºìíº ÿìàð áàéñàí, îäîî ÿìàð áîëñíûã áàðèìò íîòîëãîîòîéãîîð ÿðüñàí ÿðèà, òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð õîò ñóóðèí ãàçðûí ºí㺠òºðõ õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ç¿¿ëñýí ãýðýë çóðàã ãýõ ìýòèéã àшèãëàæ áîëíî.

28 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 29Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

1. Ãðàфик дүðсëэë уíшиж, îйëгîí àíàëиз дүгíэëò хийх чàдвàð

8

- Аймаг, орон нутгийн холбогдолтой мэдээллүүд, нутгийн иргэдийн яриа, ажиглалт: 12 дугаар ангид байгаль-нийгмийн тулгамдсан асуудлуудыг янз бүрийн түвшинд (орон нутаг болон сум, аймаг, улс орон, бусад бүс нутаг, дэлхийн хэмжээнд) газарзүйн үүднээс судлах тул орон нутгийн холбогдолтой эдгээр мэдээллүүд нь сургалтын чухал хэрэглэгдэхүүн байх болно. Жишээ нь: нутаг орны гол горхи, нуурын усны түвшин, эрэг орчмын байдал, ой мод, ургамлын бүрхэвч олон жилийн өмнө ямар байсан, одоо ямар болсныг баримт нотолгоотойгоор ярьсан яриа, тодорхой хугацааны дотор хот суурин газрын өнгө төрх хэрхэн өөрчлөгдсөнийг үзүүлсэн гэрэл зураг гэх мэтийг ашиглаж болно.

1. График дүрслэл уншиж, ойлгон анализ дүгнэлт хийх чадвар

А. Хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын хүн амын тоо болон эрчим хүчний хэрэглээний ялгааг тодорхойлж, харьцуулсан дүгнэлт гарган бичээрэй. Б. Хөгжиж буй орнуудын эрчим хүчний хэрэглээ цаашид өсөх үү? Буурах уу? Хариултаа тайлбарлаарай. В. Хүн амын тооны өсөлтийг баганан диаграммаар, эрчим хүчний хэрэглээний байдлыг тойргон диаграммар дүрсэлсэн нь ямар учиртай вэ? Тайлбарлаарай.

2. Тоон мэдээлэл ашиглан тооцоолох, дүрслэх, тайлбарлах чадвар

АНУ Япон Индонез Нэг км2-д ногдох хүний тоо 78 829 319 Нэг хүнд ногдох хог хаягдал, жилээр 72 кг 400 кг 42 кг

Õ¿í

àì

ûí

òîî

(òýð

áóì

)

Ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý

Оí

Õºãæèæ áóéîðíóóä

Õºãæèíã¿é îðíóóä

Õºãæèíã¿é îðíóóä 68%

Õºãæèæ áóé îðíóóä 32%

À. Õºãæèíã¿é áà õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿í àìûí òîî áîëîí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé ÿëãààã òîäîðõîéëæ, õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò ãàðãàí áè÷ýýðýé.

Б. Хөгжижбуйорнуудынэрчимхүчнийхэрэглээцаашидөсөхүү?буурахуу?Хариултаатайлбарлаарай.В. Õ¿í àìûí òîîíû ºñºëòèéã áàãàíàí äèàãðàììààð, ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé áàéäëûã òîéðãîí

диаграммардүрсэлсэнньямаручиртайвэ?Тайлбарлаарай.

2. Тîîí мэдээëэë àшигëàí òîîцîîëîх, дүðсëэх, òàйëáàðëàх чàдвàð

Үç¿¿ëýëò¿¿ä Óëñ ÀÍÓ Япон Индонез

Íýã êì2-ä íîãäîõ õ¿íèé òîî 78 829 319

Íýã õ¿íä íîãäîõ õîã õàÿãäàë, æèëýýð 72 êã 400 êã 42 êã

À. Óëñ òóñ á¿ðèéí æèëä íýã õ¿íä íîãäîõ õîã õàÿãäëûí õýìæýýã áàãàíàí äèàãðàììààð ä¿ðñëýýðýé.Б. Дээрх3улстусбүрднэгжталбайджилдногдожбуйхогхаягдлыгтооцоолжгаргаарай.В. Хүснэгт дэхмэдээллийг ашиглан аль оронд хүн амын нягтшил их байна? аль оронд нэг хүнд

íîãäîõ õîã õàÿãäàë èõ áàéãàà òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãààðàé.

3. Ñàíàë áîдëîî иëэðхийëэí áичих чàдвàð

À. Õºãæèíã¿é áà õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿í àì áà õýðýãëýýã òîäîðõîéëîõîä шààðäàãäàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã òîî÷èí áè÷ýýðýé.

Б. Õ¿í áà áàéãàëü îð÷íû õàðèëöààíû ò¿¿õýí ººð÷ëºëòèéã òîâ÷ òîäîðõîéëîí áè÷ýýðýé.В. Оðîí íóòãèéíõàà õ¿í àì ç¿éí îéðûí õóãàöààíû ººð÷ëºëòèéí òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãàí áè÷ýýðýé.

Жèшýý íü: õ¿í àìûí òîî, шèëæèëò, àíñæèëò, àæèë ýðõëýëò ãýõ ìýò (2010 îíû õ¿í àìûí òîîëëîãûí ìàòåðèàë àшèãëàæ áîëío).

Ã. Зóðãèéã àæèãëààä ýêâàòîð áà õ.º.300-ûí õîîðîíä ÿìàð áèîì òàðõñàí áàéãààã òîäîðõîéëñîí 2 ºã¿¿ëáýð áè÷ýýðýé.

4. Тîîцîîëîх чàдвàð

Нардэлхийнхоорондохзай150саякмбуюу1 î.î.í. Оéðõíîîðîî íàðíû äàðàà îðîõ ªìíºä Õààëãàíû Ãÿëààí äýëõèéãýýñ 4,2 ãýðëèéí æèë çàéòàé. Íàðíààñ ãýðýë ÿìàð õóãàöààíä дэлхийдирэхвэ?Нарэнэхүүодноосхэддахинойроршижбайнавэ?

5. Ãàзðыí зуðàг àшигëàí дүгíэëò хийх чàдвàð

Ýêâàäîð óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýã¿¿ð ýêâàòîðûí шóãàì äàéðàí ºíãºðäºã. Ãýâ÷ Ýêâàäîðûí óóð àìüñãàë õàëóóí, ÷èéãëýã, ñýð¿¿í áà õóóðàé ãýõ çýðýã îëîí ÿíç. Ү¿íèé шàëòãààíûã òîâ÷ òàéëáàðëàí áè÷ýýðýé.

9

А. Улс тус бүрийн жилд нэг хүнд ногдох хог хаягдлын хэмжээг баганан диаграммаар дүрслээрэй. Б. Дээрх 3 улс тус бүрд нэгж талбайд жилд ногдож буй хог хаягдлыг тооцоолж гаргаарай. В. Хүснэгт дэх мэдээллийг ашиглан аль оронд хүн амын нягтшил их байна? аль оронд нэг хүнд ногдох хог хаягдал их байгаа талаар дүгнэлт гаргаарай.

3. Санал бодлоо илэрхийлэн бичих чадвар

А. Хөгжингүй ба хөгжиж буй орнуудын хүн ам ба хэрэглээг тодорхойлоход шаардагдах үзүүлэлтийг тоочин бичээрэй. Б. Хүн ба байгаль орчны харилцааны түүхэн өөрчлөлтийг товч тодорхойлон бичээрэй. В. Орон нутгийнхаа хүн амын зүйн ойрын хугацааны өөрчлөлтийн талаар дүгнэлт гарган бичээрэй. Жишээ нь: хүн амын тоо, шилжилт, ансжилт, ажил эрхлэлт гэх мэт (2010 оны хүн амын тооллогын материал ашиглаж болнo). Г. Зургийг ажиглаад экватор ба х.ө.300-ын хооронд ямар биом тархсан байгааг тодорхойлсон 2 өгүүлбэр бичээрэй.

Тîîцîîëох чадвар

Нардэлхийнхоорондохзай150саякмбуюу1о.о.н.Ойрхноороонарныдарааîðîõ ªìíºä Õààëãàíû Ãÿëààí äýëõèéãýýñ 4,2 ãýðëèéí æèë çàéòàé. Íàðíààñ ãýðýë ÿìàð õóãàöààíä дэлхийд ирэх вэ? Нар энэхүү одноос хэд дахин ойроршижбайнавэ?

Эквадор улсын нутаг дэвсгэр дээгүүр экваторын шугам дайран өнгөрдөг. Гэвч Эквадорын уур амьсгал халуун, чийглэг, сэрүүн ба хуурай гэх зэрэг олон янз. Үүний шалтгааныг товч тайлбарлан бичээрэй.

3. ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ

3.1. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 10 ÄÓÃÀÀÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÑÓÐÃÀËТÛÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ

Îðшиë

Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä äàðààõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷èãò òóëãóóðëàâ. Ү¿íä:

• Газарзүйнболовсролынстандартбахэрэгжүүлэхзөвлөмж• Ерөнхийболовсролынсургуулийнсургалтынталаарбаримтлахбодлого• ГазарзүйнБоловсролынОлонУлсынХарти• Газарзүйнтогтвортойхөгжлийнболовсролынтунхаглал• Боловсролын стандарт ба киррикюлимийг шинэчлэн хөгжүүлэх болон сургалтын хөтөлбөр

áîëîâñðóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàë• 12жилийнсургалтынтөлөвлөгөө,хөтөлбөрүүд• Бусадулсорныгазарзүйнболовсролынстандарт

Çөвлөмæийн зорилго

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèä ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãш íàðò àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ñóðãàëòûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàí, ÷àíàðûã äýýшë¿¿ëýõýä íü òóñëàõàä îðшèíî.

Зºâëºìæ íü îðшèë, àãóóëãà, ¿íýëãýý, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîí õàâñðàëò ãýñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.

Хөтөлбөрийг боловсруулахад баримталсан зарчим

12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 10 äóãààð àíãèéí “Ãàçàðç¿é” õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí 12 æèëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººã ¿íäýñ áîëãîñíîîñ ãàäíà Оëîí óëñûí ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí Õàðòèéí ¿çýë ñàíàà, ÀÍÓ, Кàíàä, Ãåðìàí óëñûí ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð, Кåìáðèæèéí îëîí óëñûí ãàçàðç¿éí õºòºëáºðèéí àãóóëãûã ¿íäýñ áîëãîâ.

Õөòөëáөðийí àгууëгà

ГазарзүйнолонулсынХартидтусгасныдагуудэлхийнгадаргадээрхюмс,үзэгдлийнтархалтбайршилтынôèçèê ¿íäñèéã ñóäëàõàä óã õè÷ýýëèéí àãóóëãà ÷èãëýãäýæ áàéíà. Тóõàéëáàë, äýëõèéí ìàíäëóóä, òýäãýýðèéí хүрээндүүсдэгүзэгдэл,юмсыноронзайнтархалт,хамаарлыгсудалж,хүнтөрөлхтөнийамьдарчбуйîðîí ãýð áîëñîí áàéãàëü äýëõèéãýý òàíèí ìýäýõ, ç¿é çîõèñòîé àшèãëàõ, õàéðëàí õàìãààëàõ çàí ¿éë òºëºâш¿¿ëýõýä õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðшèíî.

Ñóðãàëòûí õºòºëáºð íü “õ¿ëýýãäýæ áóé åðºíõèé ¿ð ä¿í, àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áà òóñ á¿ðèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í, ìýäëýã, ÷àäâàð, ¿íýëãýý, àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿í” ãýñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.

Хүлээгдэæ буй ерөнхий үр дүн

10 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷äûí íàñ ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðñîí ãàçàðç¿éí õè÷ýýëýýð äýëõèéí ìàíäëóóäûí шинжчанар,тэндявагддагүзэгдэлюмсынзүйтогтол,учиршалтгааныгсудалсныүндсэндээрбийболоххандлагабуюухичээлийнхөтөлбөрийнхүлээгдэжбуйерөнхийүрдүнгдараах4зүйлээртодорхойлсоныгòóñ á¿ðä íü æèшýýí äýýð òàéëáàðëàÿ. Ү¿íä:

1. Дэлхийнмандлууд(хийн,чулуун,усанбабиомандал)-ыншинжчанар,тэндявагддагүзэгдэлюмсынîíöëîã, òàðõàëò áàéðшèëò, õîîðîíäîõ õàìààðëûí ç¿é òîãòîë ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ çàìààð ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àðãà áàðèëä ñóðàëöàõ;

Дэлхийнгазароронболгондцагагаар,уурамьсгалынялгааүүсдэгньгазарзүйнбайрлалаасгаднаàãààðûí ìàññûí шèëæèëò, îð÷èë óðñãàëààñ õýðõýí шàëòãààëäàã; äàëàéí óðñãàë áà çîíõèëîõ ñàëõèíû õîîðîíäîõ õàìààðàë, ÷èéã äóëààíû õàðüöààíààñ àìüäðàõ îð÷èí õýðõýí õàìààðäàã çýðãèéã ãàçàðç¿éí үүднээс авч үзсэнээр аливаа зүй тогтол, тэдгээрийн учир шалтгааныг тайлбарлах, юмсыг логикóÿëäààíä íü àâ÷ ¿çýõ ñýòãýëãýýíä ñóðàëöàíà. Жèшýý íü: òóíàìàë õóðäàñ á¿õèé ãàçàð íóòàãò ãàçðûí òîñ, í¿¿ðñ çýðýã àшèãò ìàëòìàë ¿¿ñäýã, áîñîî õºãæëèéí ¿¿ë ¿¿ñâýë ààäàð áîðîî ìºíäºð îðäîã, ìàíàé îðíû áàðóóí õýñãýýð õ¿éòýð÷ ýõýëáýë õýñýã õóãàöààíû äàðàà ýíý õ¿éòýí àãààðûí ìàññ íü íóòãèéí òºâ ð¿¿ шèëæèí èðäýã ãýõ÷ëýí ãàçàðç¿éí òîäîðõîé àðãà áàðèëä ñóðàëöàíà.

30 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 31Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

2. Дэлхийндотоод, гадаадхүчинзүйлс, хийнболонусанмандалдявагддагүйлявцхүнтөрөлхтөндõýðõýí íºëººëäºãèéã òàíèí ìýäýæ, ó÷èð шàëòãààí, ç¿é òîãòëûã òàéëáàðëàæ ñóðñíààð áàéãàëèéí гамшигтүзэгдлүүдийнталааройлгожухааранболзошгүйаюултохиолдохүедзөвшийдвэртэйаргаõýìæýý àâàõ;

Ãîëûí óñíû ãîðèì (áîðîî îðîõ áà õàâàð öàñ õàéëàõ, çóíû õàëóóíä óóëûí ìºíõ öàñ õàéëàõ ¿åä ãîëûí óñ íýìýãääýã ã.ì), ÷óëóóëãèéí ºãºðшèë (óðãàìëûí ¿íäýñ ìóóòàé ñóë õºðñ ºãºðшèëä àìàðõàí îðíî, óñ салхиндэлэгдэжидэгдэхдээчамарханг.м),намагбацэвдэг(усандовцогбуюуовгордоворхоггадаргань цэвдэгтэй гэдгийг гэрчилнэ г.м)-ийн талаар судалж мэдсэнээр үер, усны аюулаас урьдчилансэргийлэх,цэвдэгболоннамагтайгазарбарилга,байшин,гэроронсууцбарихньаюултайгэдгийгòîîöîîëæ ñóðàõ çýðýã íü ýíý ¿ð ä¿íã èëýðõèéëíý. ªºðººð õýëáýë, ãîëûã òýæýýëèéí áàéäëààð íü õýä ангилдаг,голынхөндийнэлементүүдэдямарзүйлсордог,өгөршилгэжюуболохталаартодорхойлонõýëæ ÷àäàõ ýñýõ íü ãîë áèш, òýäãýýðèéã õè÷ýýëýýð ¿çýæ ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä ñóðàã÷äàä ÿìàð ÷àäâàð, хандлагабийболжтэрньамьдралдньхэрхэнхэрэглэгдэхньлхүлээгдэжбуйүрдүнюм.

3. Интернэт,Газарзүйнмэдээллийнсистем,газарзүйнзурагзэрэгмэдээллийнянзбүрийнэхүүсвэрийгàшèãëàí áàéãàëèéí íºõöºë, íººöºä ¿íýëãýý ºãºõ, áàéãàëü áà íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí óÿëäààã òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàæ, àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýõýä ñóðàëöàõ;

Ñóäàëæ áóé ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñóðàã÷èä ººðñ人 ýðýë õàéãóóë õèéæ, ìýäýýëýë öóãëóóëæ, áîëîâñðóóëæ, àíàëèç õèéõ ñóðñíààð ýíý ¿ð ä¿íä õ¿ðíý. Жèшýý íü: Àãààðûí òåìпåðàòóðûí õóâààðèëàëòûí òàëààð хамгийнсүүлийнмэдээлэлбүхийгазрынзургийг(Google.com-“airtemperaturemap”)олжашиглахгэхìýò.

4. Бàéãàëèéí ýëåìåíò¿¿äèéí òàðõàëò áàéðшèë, áàéãàëèéí íººö àшèãëàëòûí òàëààð ¿íýëãýý ºãºõ, ãðàôèê, äèàãðàìì, òîéì çóðàã çîõèîõ, óíшèõ, ¿íýëãýý ºãºõ çàìààð àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýõ;

Бàéãàëèéí òºðºë á¿ðèéí íººö, àшèãò ìàëòìàë, òýäãýýðèéí îðä ãàçðóóäûí áàéðшèë, àшèãëàëòûí талаархмэдээлэлдзураг,диаграммдагалдахгүйбайхньховор.Иймд10дугаарангийнгазарзүйнõè÷ýýëýýð ýçýìшèõ ÷àäâàðûí õóâüä ýäãýýðèéã àшèãëàæ ñóðàõ, àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýõ íü õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í õýìýýí ¿çýæ áàéíà.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүд: мэдлэг, чадвар

10 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí “Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã” íü

1) Дэлхийбиднийоронгэр(10-12цаг)2) Чóëóóí ìàíäàë, (15-18 öàã)3) Õèéí ìàíäàë áà äýëõèéí óóð àìüñãàë, (20-24 öàã)4) Óñàí ìàíäàë, (15-18 öàã)5) Бèîìàíäàë áà ãàçàðç¿éí á¿ðõýâ÷ (8-10 öàã) ãýñýí 5 õýñýãòýé áºãººä ¿íäñýíäýý ºìíºõ àíãèóäàä

эзэмшсэнмэдлэгчадварттулгуурландэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэл,юмс,тэдгээрийнучиршàëòãààí, ç¿é òîãòëûí òàëààð шèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿é òàëààñ íü ¿çýæ ñóäëàõàä ÷èãëýæ áàéíà. Жèшýý íü: ºìíºõ àíãèóäàä çºâõºí “äýëõèéí óñ, áà àãààð” ãýõ÷ëýí ¿çýæ áàéñàí áîë ýíý óäààä öîãö байдлаарньдэлхийннэгбүрхэвчүүсгэжбуйталаасньавчүзэжбайгаагаарааонцлогюм.Агуулгынçàëãàìæ õîëáîîã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð òîéìëîí àâ÷ ¿çüå.

Хүснэгт 2.1. Агуулгын босоо холбоо 10 дугààð àíгийí хөòөëáөðийí àгууëгà (àгууëгыí òîгòîëцîîíы

áүðэëдэхүүí хэсэг áүðээð)

Туëгууð ухàгдàхууíууд (áàгà, сууðь áîëîвсðîëыí òүвшíий хөòөëáөðийí àгууëгà)

1 Дэлхийбиднийоронгэр:- Íàðíû àéìàã áà äýëõèé

ãàðàãèéí îíöëîã- Ãåîä¿ðñëýëèéí õýëáýð¿¿ä,

ÃМÑ, çàéíààñ òàíäàõ ñóäàëãàà áà ñàíñðûí çóðàã àшèãëàõ

- Зóðãèéí ãàæèëò, òóñãàã

- Пëàí áà ãàçðûí çóðãèéí ÿëãàà, ãîëäîæ çýðãýä, ãàçàðç¿éí ñîëáèöîë òîäîðõîéëîõ

- Зóðãèéí òàíèõ òýìäýã, òîîíû áà íýðëýñýí ìàñшòàá, ñýäýâ÷èëñýí çóðàã, ä¿ðñëýëèéí àðãóóä, áàéðç¿éí çóðãèéí õóâààëò áà íýðëýë

- Дэлхийнхөдөлгөөн,цагийнбүсүүсэхийнучир- ªäºð шºíº ñîëèãäîõ, óëèðëûí ÿëãàà ¿¿ñýõ ó÷èð

2 Чóëóóí ìàíäàë: - Дэлхийнгадаадбадотоод

õ¿÷íèé ¿éë àæèëëàãàà áà íºëºº, ç¿é òîãòîë

- Чóëóóëãèéí ºãºðшèë áà óóð àìüñãàëûí õàìààðàë

- Оðîí íóòãèéí ãàäàðãà, óóë, òàë, ýðäýñ ÷óëóóëàã, ÷óëóóëãèéí шèíæ ÷àíàð

- Чóëóóëàã äàâõàðãûí õºäºë㺺í- Мîíãîë îðíû ãàçðûí ãàäàðãûí õîòãîð, ã¿äãýðèéí îíöëîã- Óóë áà òàëûí õýâ шèíæ, áàéðшëûí ç¿é òîãòîë- Àшèãò ìàëòìàëûí àíãèëàë, òºðë¿¿ä- Àæ àõóéä ãàçðûí ãàäàðãûí íºëºº

3 Õèéí ìàíäàë áà äýëõèéí óóð àìüñãàë:

- Õèéí ìàíäëûí äóëààíû ãîðèì, àãààðûí äàðàëò áà ÷èéã, õóð òóíàäàñ,

- Óóð àìüñãàëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ, àãààðûí îð÷èë óðñãàë

- Àãààðûí шèíæ ÷àíàð- Цàã àãààð áà óóð àìüñãàëûí ÿëãàà- Мîíãîë îðíû óóð àìüñãàëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ- Óóð àìüñãàëûí ýëåìåíò¿¿äèéí ãàçàðç¿éí õóâààðèëàëò- պ人 àæ àõóéí óóð àìüñãàë- Бàéãàëèéí íºõöëèéí ÿëãàà áà íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí

õºãæèë 4 Óñàí ìàíäàë:

- Далайтэнгис,гол,нуурынóñíû шèíæ ÷àíàð, íàìàã áà ìºñòëºã

- Óñíû áîõèðäîë, ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ

- Óñíû ãóðâàí òºëºâ, áàéãàëü äàõü óñíû ýðãýëò- Дэлхийндалайбахуурайгазрынусныхэлбэрүүд- Мîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ, íóóðûí ãàðàë ¿¿ñýë, óñíû ãîðèì- Мºñºí ãîë, îëîí æèëèéí öýâäýã

5 Бèîìàíäàë áà ãàçàðç¿éí á¿ðõýâ÷: - Оðãàíèçìóóäûí á¿ëãýìäýë,

õºðñíèé шèíæ ÷àíàð- Ãàçàðç¿éí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðèéí

ÿëãàà

- Õºðñíèé шèíæ ÷àíàð, ÿëçìàã, Мîíãîë îðíû õºðñíèé òàðõàëò

- Бàéãàëèéí á¿ñ, á¿ñë¿¿ð ¿¿ñýõýä íºëººëñºí õ¿÷èí ç¿éëñ, ÿëãàà áà îíöëîã

- Мîíãîë îðíû á¿ñ íóòãèéí ãàçàðç¿é, á¿ñ á¿ðèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí îíöëîã

10дугаарангийнсурагчдынхувьдгазарзүйнзурагуншиж,ашиглах,юмсынхарилцанхамааралддүгнэлтõèéõ ÷àäâàðûã õàðüöàíãóé ñàéí ýçýìшñýí áàéäàã òóë õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àëü áîëîõ “ìýäëýã á¿òýýõýä” ÷èãëýñýí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàõàä íü àíõààðíà. Ү¿íèé òóëä òºðºë á¿ðèéí çóðàã, äèàãðàìì, ãàçðûí çóðàãòàé àæèëëóóëàõ, ìýäýýëëèéí íýã õýëáýðèéã íºãººä шèëæ¿¿ëýõ çàìààð шèíý ìýäëýã ýçýìш¿¿ëýõ áîëîìæèéã àëü áîëîõ ýðæ õàéõûã çºâëºæ áàéíà. Жèшýý íü: “Ãàðàãóóä íàðàíä îéð îðшèõ òóòàì íàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä íü èõ áàéäàã” ãýñýí òîäîðõîéëîëòûã áýëíýýð ºãºõã¿éãýýð ñóðàã÷äàà𠺺ðñ人ð íü ãàðãóóëàõûí òóëä äàðààõ çóðàã ºã÷ àæèëëóóëíà (Зóðàã 2.1).

“Зóðãààñ ¿çýõýä íàðàíä õàìãèéí îéðõîí îðшèõ Бóä ãàðàã áàðàã 50 êì/ñåê õóðäòàéãààð íàðûã òîéðîí ýðãýæ áàéõàä õàìãèéí õîë îðшèõ Дэлхийвангарагнарыгхамгийнудаанбуюу10-аасдоошкм/секõóðäòàéãààð òîéðîí ýðãýäýã. Ýíý íü Бóä ãàðàãòàé õàðüöóóëàõàä áàðàã 5 äàõèí óäààí ýðãýäýã ãýñýí ¿ã áîëíî” ãýõ ìýòýýð ñóðàã÷èä àëü áîëîõ ººðèéí ¿ãýýð ñàíààãàà èëýðõèéëæ ñóðàõ íü áèäíèé õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í áîëíî.

Õºòºëáºðèéí àãóóëãàä äóðäñàí ÷àäâàðûã ýçýìш¿¿ëýõýä ñóðàã÷äûí ººðñäèéí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë áºãººä ¿¿íä ÷èãëýñýí àðãàç¿éã áàãш ººðºº ñàéòàð áýëòãýñýí áàéõ íü ç¿éòýé.

Ү¿íèéã äîîð çàðèì æèшýýí äýýð òîäðóóëàí òàéëáàðëàÿ.

“График, диаграмм ашиглан юмс,¿çýãäëèéí õîîðîíäîõ õàìààðëûã ãàðãàõ, ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ” ÷àäâàðûã хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыгäîð äóðäñàí 2 æèшýýí äýýð íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çüå.

Жишээ 1: ªãºãäñºí çóðàã àшèãëàí àãààðûí äàðàëòûí çºðººíººñ ñàëõèíû õ¿÷ õýðõýí õàìààðäàã òàëààð òàéëáàðëàõ (Зóðàã 2.2); Ү¿íèé òóëä ºìíºõ ÿìàð ìýäëýãò ¿íäýñëýí õýä õýäýí ¿éë àæèëëàãààíû äàðààëëûã ã¿éöýòãýõ çàìààð ä¿ãíýëò ãàðãàíà (Õ¿ñíýãò 2.1)

5

- Газарзүйн бүс, бүслүүрийн ялгаа

- Монгол орны бүс нутгийн газарзүй, бүс бүрийн нийгэм-эдийн засгийн онцлог

10 дугаар ангийн сурагчдын хувьд газарзүйн зураг уншиж, ашиглах, юмсын харилцан хамааралд дүгнэлт хийх чадварыг харьцангуй сайн эзэмшсэн байдаг тул хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ аль болох “мэдлэг бүтээхэд” чиглэсэн идэвхтэй үйл ажиллагаанд суралцахад нь анхаарна. Үүний тулд төрөл бүрийн зураг, диаграмм, газрын зурагтай ажиллуулах, мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх замаар шинэ мэдлэг эзэмшүүлэх боломжийг аль болох эрж хайхыг зөвлөж байна. Жишээ нь: “Гарагууд наранд ойр орших тутам нàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä нь их байдаг” гэсэн тодорхойлолтыг бэлнээр өгөхгүйгээр сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулахын тулд дараах зураг өгч ажиллуулна (Зураг 2.1).

“Зургаас үзэхэд наранд хамгийн ойрхон орших Áуд гараг бараг 50 км/сек хурдтайгаар нарыг тойрон эргэж байхад хамгийн хол орших Äэлхий ван гараг нарыг хамгийн удаан буюу 10-аас доош км/сек хурдтайгаар тойрон эргэдэг. Энэ нь Áуд гарагтай харьцуулахад бараг 5 дахин удаан эргэдэг гэсэн үг болно” гэх мэтээр сурагчид аль болох өөрийн үгээр санаагаа илэрхийлж сурах нь бидний хүлээгдэж буй үр дүн болно.

Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд

Хөтөлбөрийн агуулгад дурдсан чадварыг эзэмшүүлэхэд сурагчдын өөрсдийн идэвхтэй үйл ажиллагаа чухал бөгөөд үүнд чиглэсэн аргазүйг багш өөрөө сайтар бэлтгэсэн байх нь зүйтэй. Үүнийг доор зарим жишээн дээр тодруулан тайлбарлая.

“График, диаграмм ашиглан юмс, үзэгдлийн хоорондох хамаарлыг гаргах, учир шалтгааныг тайлбарлах” чадварыг хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыг дор дурдсан 2 жишээн дээр нарийвчлан авч үзье.

Жишээ 1: Өгөгдсөн зураг ашиглан агаарын даралтын зөрөөнөөс салхины хүч хэрхэн хамаардаг талаар тайлбарлах (Зураг 2.2); Үүний тулд өмнөх ямар мэдлэгт үндэслэн хэд хэдэн үйл ажиллагааны дарааллыг гүйцэтгэх замаар дүгнэлт гаргана (Хүснэгт 2.1)

Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь

Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай

Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд

5

- Газарзүйн бүс, бүслүүрийн ялгаа

- Монгол орны бүс нутгийн газарзүй, бүс бүрийн нийгэм-эдийн засгийн онцлог

10 дугаар ангийн сурагчдын хувьд газарзүйн зураг уншиж, ашиглах, юмсын харилцан хамааралд дүгнэлт хийх чадварыг харьцангуй сайн эзэмшсэн байдаг тул хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ аль болох “мэдлэг бүтээхэд” чиглэсэн идэвхтэй үйл ажиллагаанд суралцахад нь анхаарна. Үүний тулд төрөл бүрийн зураг, диаграмм, газрын зурагтай ажиллуулах, мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх замаар шинэ мэдлэг эзэмшүүлэх боломжийг аль болох эрж хайхыг зөвлөж байна. Жишээ нь: “Гарагууд наранд ойр орших тутам нàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä нь их байдаг” гэсэн тодорхойлолтыг бэлнээр өгөхгүйгээр сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулахын тулд дараах зураг өгч ажиллуулна (Зураг 2.1).

“Зургаас үзэхэд наранд хамгийн ойрхон орших Áуд гараг бараг 50 км/сек хурдтайгаар нарыг тойрон эргэж байхад хамгийн хол орших Äэлхий ван гараг нарыг хамгийн удаан буюу 10-аас доош км/сек хурдтайгаар тойрон эргэдэг. Энэ нь Áуд гарагтай харьцуулахад бараг 5 дахин удаан эргэдэг гэсэн үг болно” гэх мэтээр сурагчид аль болох өөрийн үгээр санаагаа илэрхийлж сурах нь бидний хүлээгдэж буй үр дүн болно.

Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд

Хөтөлбөрийн агуулгад дурдсан чадварыг эзэмшүүлэхэд сурагчдын өөрсдийн идэвхтэй үйл ажиллагаа чухал бөгөөд үүнд чиглэсэн аргазүйг багш өөрөө сайтар бэлтгэсэн байх нь зүйтэй. Үүнийг доор зарим жишээн дээр тодруулан тайлбарлая.

“График, диаграмм ашиглан юмс, үзэгдлийн хоорондох хамаарлыг гаргах, учир шалтгааныг тайлбарлах” чадварыг хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыг дор дурдсан 2 жишээн дээр нарийвчлан авч үзье.

Жишээ 1: Өгөгдсөн зураг ашиглан агаарын даралтын зөрөөнөөс салхины хүч хэрхэн хамаардаг талаар тайлбарлах (Зураг 2.2); Үүний тулд өмнөх ямар мэдлэгт үндэслэн хэд хэдэн үйл ажиллагааны дарааллыг гүйцэтгэх замаар дүгнэлт гаргана (Хүснэгт 2.1)

Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь

Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай

5

- Газарзүйн бүс, бүслүүрийн ялгаа

- Монгол орны бүс нутгийн газарзүй, бүс бүрийн нийгэм-эдийн засгийн онцлог

10 дугаар ангийн сурагчдын хувьд газарзүйн зураг уншиж, ашиглах, юмсын харилцан хамааралд дүгнэлт хийх чадварыг харьцангуй сайн эзэмшсэн байдаг тул хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ аль болох “мэдлэг бүтээхэд” чиглэсэн идэвхтэй үйл ажиллагаанд суралцахад нь анхаарна. Үүний тулд төрөл бүрийн зураг, диаграмм, газрын зурагтай ажиллуулах, мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх замаар шинэ мэдлэг эзэмшүүлэх боломжийг аль болох эрж хайхыг зөвлөж байна. Жишээ нь: “Гарагууд наранд ойр орших тутам нàðûã òîéðîí ýðãýõ õóðä нь их байдаг” гэсэн тодорхойлолтыг бэлнээр өгөхгүйгээр сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулахын тулд дараах зураг өгч ажиллуулна (Зураг 2.1).

“Зургаас үзэхэд наранд хамгийн ойрхон орших Áуд гараг бараг 50 км/сек хурдтайгаар нарыг тойрон эргэж байхад хамгийн хол орших Äэлхий ван гараг нарыг хамгийн удаан буюу 10-аас доош км/сек хурдтайгаар тойрон эргэдэг. Энэ нь Áуд гарагтай харьцуулахад бараг 5 дахин удаан эргэдэг гэсэн үг болно” гэх мэтээр сурагчид аль болох өөрийн үгээр санаагаа илэрхийлж сурах нь бидний хүлээгдэж буй үр дүн болно.

Зураг 2.1. Гарагууд нарыг тойрох хурд

Хөтөлбөрийн агуулгад дурдсан чадварыг эзэмшүүлэхэд сурагчдын өөрсдийн идэвхтэй үйл ажиллагаа чухал бөгөөд үүнд чиглэсэн аргазүйг багш өөрөө сайтар бэлтгэсэн байх нь зүйтэй. Үүнийг доор зарим жишээн дээр тодруулан тайлбарлая.

“График, диаграмм ашиглан юмс, үзэгдлийн хоорондох хамаарлыг гаргах, учир шалтгааныг тайлбарлах” чадварыг хэрхэн эзэмшүүлэх вэ? Энэ чадварыг дор дурдсан 2 жишээн дээр нарийвчлан авч үзье.

Жишээ 1: Өгөгдсөн зураг ашиглан агаарын даралтын зөрөөнөөс салхины хүч хэрхэн хамаардаг талаар тайлбарлах (Зураг 2.2); Үүний тулд өмнөх ямар мэдлэгт үндэслэн хэд хэдэн үйл ажиллагааны дарааллыг гүйцэтгэх замаар дүгнэлт гаргана (Хүснэгт 2.1)

Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь

Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай

Зураг 2.2. Салхины хүч агаарын даралтаас хамаарах нь

Зураг 2.3. Хуурай газрын ºндºр ба далайн гүний эзлэх талбай

32 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 33Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Хүснэгт 2.1. Зураг ашиглан дүгнэлт гаргах чадварын жишээ

Өмíөх мэдëэг Àжëыí дàðààëàë ТàйëáàðДаралтынхуваарилалтынижилóòãûã èçîáàðààð èëýðõèéëäýã;

À-À1 áà В-В1 –èéí õîîðîíäîõ çàéã хэмжихюмуунүдээрбаримжааланèæèë õýìæýýòýé ãýäãèéã òîäîðõîéëíî.

Õýðâ 1 ñì-ò 1 êì-èéã áàãòààñàí ãýæ ¿çâýë àäèëõàí 1 êì çàéòàé áàéíà ã.ì.

Изобардээрдаралтынхэмжээгòîîãîîð òýìäýãëýäýã

À-À1 áà В-В1 –èéí õîîðîíäîõ äàðàëòûí çºðººã îëíî.

À-À1=4 ãПà (1008-1004=4)B-B1= 12 ãПà (1008-996=12)

Даралтынөөрчлөлтихáîë èçîáàðóóä îéð îéðõîí, ººð÷ëºëò áàãà áîë õîë çàéòàé òàòàãääàã;

Ýíäýýñ ¿çâýë “À-À1-èéí õîîðîíä ñàëõèíû õ¿÷ áàãà, В-В1 –èéí õîîðîíä ñàëõèíû õ¿÷ èõ” ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàíà.

Ижилхэн1кмзайтайболовчÀ-À1-èéí õîîðîíä äàðàëòûí çºðºº íü В-В1 –èéíõýýñ áàãà (3 äàõèí áàãà) áàéíà.

Àãààð èõ äàðàëòòàé ãàçðààñ áàãà äàðàëòòàé ãàçàð ëóó óðñàæ ñàëõè ¿¿ñäýã;

Зóðàãò ¿ç¿¿ëñýíýýð áîë ñàëõè À öýãýýñ À1 ð¿¿, В öýãýýñ В1 ð¿¿ ÷èãëýí ¿ëýýíý.

Ó÷èð íü À áà В öýã äýýð äàðàëò хамгийнихбуюу1008гПаáàéãàà.

Цèêëîí áà ýñðýãöèêëîíû ÿëãàà “Ýíý çóðàã äýýð ýñðýãöèêëîíûã ä¿ðñýëñýí áàéíà” ãýñýí ä¿ãíýëò ãàðãàíà.

Ýñðýãöèêëîíä äàðàëò òºâ人 èõ áºãººä ñàëõè òºâººñºº ãàäàãш ÷èãëýäýã.

Жишээ 2: ªãºãäñºí çóðàã àшèãëàí õóóðàé ãàçàð áà äàëàéí ёðîîëûí õîòãîð ã¿äãýðèéí äóíäàæ ºíäðèéã õàðüöóóëàõ (Зóðàã 2.3); Ү¿íèé òóëä ãðàôèê, áîñîî áà õýâòýý òýíõëýã äýýðõ òîîí õóâààðèéã óíшèõ, õóâü (%)-èéí òóõàé ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëèéí ¿íäñýí ìýäëýã шààðäàãäàíà. Ýíý ÷àäâàðûã ýçýìш¿¿ëýõèéí òóëä ñóðàã÷äûã ¿éë àæèëëàãààíä “äóóäñàí” òîäîðõîé àñóóëòûã áàãш òàâüæ àæèëëóóëíà.

Àсууëò Õàðиуëòыí жишээ Тàйëáàð- Õóóðàé ãàçðûí èõýíõ íü

õýäýýñ õýäýí ìåòðèéí ºíäºð, äàëàéí ёðîîëûí èõýíõ íü õýäýí ìåòð ã¿í байнавэ?

Õóóðàé ãàçðûí 20,9% íü 0-1000 ì (ä.ò.ä 1000 ì) –èéí ºíäºðòýé áàéõàä äàëàéí ёðîîëûí èõýíõ ньбуюу50гаруйхувьнь3000-6000 ì ã¿í áàéíà.

Бîñîî òýíõëýã äýýð ºíäºð áà ã¿íèéã êì-ýýð ¿ç¿¿ëñýí áà òýìäýãëýãýýã 0, 2, 4 ãýõ÷ëýí àëãàñàæ òàâüæýý. 3-6 êì-èéí ã¿íòýé õýñýã çîíõèëæ áàéãàà òóë íèéëáýðýýð íü àâ÷ áîëíî (13,9+23,2+16,4=53,5%)

- Далайнтөвшнөөсдээшáà äîîш 4-5 êì-ò îðшèõ ãàçðóóäûí òàëáàéã õàðüöóóëààðàé

Õóóðàé ãàçàðò èéì ºíäºðòýé õýñýã 0,5%-èéã (ìàш áàãà) ýçýëæ áàéõàä äàëàéí ёðîîëä 4-5 êì ã¿íòýé õýñýã 23,2%-èéã (õàìãèéí èõ) ýçýëæ áàéíà.

Зóðàã äýýð 4-5 êì-èéí ºíäºðò õàðãàëçàõ òîîã õàðüöóóëíà. Õýðýâ шóóä òîîã òàâèàã¿é áîë õýâòýý òýíõëýã äýýðõ %-èéã ¿ç¿¿ëñýí òîîã õàðãàëçóóëæ àâíà.

- Далайнтөвшнөөсдээш(ä.ò.ä) áà äîîш îðшèõ ãàçðóóäûí òàëáàé õýð çýðýã байнавэ?Үүнийгхуурайãàçàð áà äàëàéí ёðîîëûí õóâüä õàðüöóóëààðàé.

Õóóðàé ãàçðûí 4000 ì-ýýñ äýýш ºíäºðòýé õýñýã 0,5%-èéã ýçýëæ áàéõàä äàëàéí ёðîîëä 6 êì-ýýñ ã¿íòýé ãàçàð äºíãºæ 1,0%-èéã ýçýëæ áàéíà. Ýíäýýñ ¿çâýë èõ ºíäºð áà èõ ã¿í õýñýã ìàш áàãà òàëáàé ýçýëíý.

Зóðãààñ àæèãëàõàä õóóðàé ãàçðûí õóâüä 2000 ì-ýýñ ºíäºð õýñýã áàãà áàéõàä äàëàéä áîë 6000 ì-ýýñ ã¿í õýñýã áàãà áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

- Õóóðàé ãàçðûí õàìãèéí ºíäºð öýã áà äàëàéí ёðîîëûí õàìãèéí ã¿í öýãèéã íýðëýæ òóñ á¿ðèéíõ íü õýìæýýã áè÷ýýðýé.

Õóóðàé ãàçðûí õàìãèéí өндөрцэгЖомолунгма(буюуÝâåðåñò) íü ä.ò. äýýш 8848 ì, äàëàéí õàìãèéí ã¿í Мàðèàíû õîíõîð íü ä.ò. äîîш 11022 ì

Ýíý íü 7 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí ìýäëýã áºãººä òóõàéí ñóäàëæ áóé ñýäýâòýé õîëáîîòîé ºìíºõ ìýäëýãèéã ñýðãýýí ñàíàõ áàéäëûã шàëãàæ áóé õýìæ¿¿ð îëíî.

Õөòөëáөðийí үíэëгээíий àðгà зүй

Үнэлгээ хийх зөвлөмæ

Сургалтынүйлажиллагаанысалшгүйнэгчухалхэсэгболүнэлгээюм.10-рангидгазарзүйнхичээлээрдэлхийн мандлуудын шинж чанар, байгалийн үзэгдэл юмсын онцлог, тархалт байршилт, хоорондохõàìààðëûí ç¿é òîãòîë ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ çàìààð ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, ñóäàëãààíû àðãà áàðèëä ñóðàëöäàã. Бàéãàëèéí ãàìшèãò ¿çýãäë¿¿äèéí òàëààð îéëãîæ óõààðàí áîëçîшã¿é аюултохиолдохүедзөвшийдвэртэйаргахэмжээавах,өөртөөболонбусдадтуслахмэдлэгчадвартайáîëîõ, ò¿¿í÷ëýí èíòåðíýò, ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåì, ãàçàðç¿éí çóðàã çýðýã ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã

àшèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, ¿íýëãýý ºãºõ, ãðàôèê, äèàãðàìì, òîéì çóðàã çîõèîõ, óíшèõ, áàéãàëü áà íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí óÿëäààã òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ, ¿íýëãýý дүгнэлтөгөх,ахуйамьдралдаахэрэглэхмэдлэгчадваруудыгэзэмшүүлэхзорилготавьсан.Иймдүнэлгээíü äýýðõ çîðèëãî õýðõýí õàíãàãäñàíûã ¿íýëýõ шàëãóóð áîëíî.

Үíýëãýý íü òóõàéí ñóäëàãäàõóóíû àãóóëãà, àðãà ç¿éòýé íÿãò óÿëäààòàé õèéãäýí, ýýëæèò áîëîí íýãæ хичээлийн явцад илэрч хэрэгжинэ. Дараах хүснэгтэд “Агаарын даралт” сэдэвтэй ээлжит хичээлийгæèшýý áîëãîí àâëàà. (Õ¿ñíýãò. 3.1, 3.2, 3.3).

Хүснэгт.3.1. Үнэлэх ерºнхий чадварууд (Агаар мандал сэдвийн хүрээнд)

Ñýäýâ Юугүнэлэхвэ?

Àãà

àðû

í äà

ðàëò

, äàð

àëòû

í õó

âààð

èëàë

ò

• Ñóðàõ áè÷ãèéí òóðшèëòûã õèéæ àæèãëàñíààð àãààðûí äàðàëò, õýâèéí äàðàëò, èõ áà áàãà äàðàëòûí òóõàé òàéëáàðëàõ ÷àäâàð

• Àãààðûí äàðàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ, òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ ÷àäâàð

• Àãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëò ò¿¿íä íºëººëõ õ¿÷èí ç¿éëñ, á¿ñëýã áàéäëûã òàéëáàðëàõ, çóðàãëàõ ÷àäâàð

• ДэлхийнагаарындаралтынхуваарилалтыгМонголоронтойхарьцуулждүгнэлтгаргах÷àäâàð

• Àãààðûí äàðàëòûí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, öàã õóãàöààíû ººð÷ëºëòèéã äàðàëòûí õóâààðèëàëòûí çóðãààñ èçîáàð àшèãëàí óíшèõ, òîäîðõîéëîõ, çóðàã çîõèîõ ÷àäâàð

• Àãààðûí äàðàëòûí çºð¿¿ãýýð ãàäàðãûí õàðüöàíãóé ºíäðèéã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð• Àãààðûí äàðàëòûí òóõàé ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ öàã àãààðûí áàéäàëä ¿íýëãýý ºãºõ, òîîí

ìýäýýëëýýð ãðàôèê áàéãóóëàõ ÷àäâàð• Цàã àãààðûí ìýäýý, äàðàëòûí òóõàé ìýäëýã ÷àäâàðàà àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýõ ÷àäâàð

Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãш òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí ýçýìшñýí ìýäëýã ÷àäâàðûã òîãòìîë, áîäèòîé, á¿òýýë÷, ¿íýí çºâ, шóäàðãà ¿íýëæ áîëîõóéöààð òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëñýíýýð ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã èëð¿¿ëýõ, õÿíàõàä õÿëáàð áîëæ óëìààð áàãшèä ººðèéíõºº õè÷ýýëèéã ñóäëàí ñàéæðóóëàõàä íü ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõûã ñàéòàð àíõààð÷ ¿íýëãýýã òºëºâëºëò, ÿâö, ¿ð ä¿í ãýñýí шàòëàëòàéãààð õèéõ íü ç¿éòýé áîëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë õýçýý, õýðõýí, ÿìàð àðãààð ÿàæ ¿íýëýõýý õè÷ýýëèéí áýëòãýë õèéõ ¿åäýý íàðèéí òºëºâëºæ, õè÷ýýëèéí ÿâöàä àæèãëàí ñóäàëæ ä¿ãíýí öýãíýõ áà ¿íýëãýýíèé áîäèò ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí äàðààãèéí õè÷ýýëèéí áýëòãýëýý õèéõäýý õýðýãæ¿¿ëíý. Ү¿íèé òóëä ýõëýýä òóõàéí ñóäëàãäàõóóíû зорилго,зорилт,агуулга,аргазүйгээнарийвчлантодорхойлохньчухалюм.

Тóõàéí ñóäëàãäàõóóíû îíöëîãèéã õàðãàëçàí ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã ÷àäâàðûã èëð¿¿ëýí ¿íýëýõ äààëãàâðûã òºëºâëºõ人 äàðààõ ç¿éëñèéã àíõààðíà

Үíýëãýýã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ íü ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä íºëººëäºã. Ñóðàëöàã÷äûí íàñ ñýòãýõ¿é, ôèçèîëîãèéí îíöëîã, õóâü õ¿íèé áîëîí ñóäëàãäàõóóíû îíöëîã, òóõàéí àíãèéí ñóðàëöàõóéí åðºíõèé òºëºâ áàéäàë çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëñèéã àíõààðàõ íü áàãшèéí ¿¿ðýã áîëíî. Тóõàéëáàë, áàãà àíãèä èäýâõèæ¿¿ëýõ òîãëîîìûí àðãûã ¿íýëãýýíäýý àшèãëàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã áîë ñóóðü áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ, òàéëáàðëàí ÿðèõ, áè÷èãëýõ, çóðàãëàõ, ýâë¿¿ëýõ, á¿òýýõ, àæèãëàõ, òààìàãëàõ, ñîðèë òóðшèëò ÿâóóëàõ, ä¿ãíýõ çàìààð ìýäëýã á¿òýýõ ¿éëä õýðõýí ñóðàëöàæ áóéä àíõààðëàà õàíäóóëæ, õàðèí àõëàõ àíãèéíõíû õóâüä òîîöîîëîõ, àíàëèç õèéõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéí íýã õýëáýðèéã íºãººä шèëæ¿¿ëýõ, ä¿ãíýõ, ýíãèéí òóðшèëò õèéæ, шèíæëýõ óõààíû õÿëáàðшóóëñàí òàéëáàðûã ºãºõ ÷àäâàðûã ýçýìшèæ áóé çýðãèéã ¿íýëýõýä ÷èãëýãäýíý.

• Суралцагчнэгбүрдгарчбайгааахицдэвшил,сурахаргабарилынөөрчлөлтийгбодитойгоорилрүүлэхáàéäëààð äààëãàâðûã òºëºâëºõ

• Үнэлгээнийшалгуурыгилрүүлэхдээдаалгавруудньхүндээсхөнгөнрүүшилжихдарааллыгбаримтлах• Биедаахболонбагааражиллахбайдлаарасуудалдолонталаасньбүтээлчээрхандажчадахуйцаар

äààëãàâðóóäûã òºëºâëºõ• Сорилтуршилтхийх,мэдээллийгцуглуулахболовсруулж,үнэлгээдүгнэлтөгөхзэргээрмэдлэгбүтээх

¿éëä äààëãàâðóóä ÷èãëýãäñýí áàéõ• Мэдлэгчадварааахуйамьдралдааашиглажчадахэсэхийгилрүүлэхбайдлаардаалгаврыгбэлдэнэ.

Бàãш áýëòãýæ òºëºâëºñºí ¿íýëãýýíèé ÿâöûã àæèãëàõäàà òýìäýãëýë õºòëºõ íü äàðàà äàðàà÷èéí õè÷ýýëèéí áýëòãýë õèéõýä òóñ äýì áîëíî. Тóõàéëáàë:

• Мэдлэгийгухамсартайэзэмшижбуйбайдлыгилрүүлсэнэсэх• Авъяасчадвараахөгжүүлэнасуудалдбүтээлчээрхандажбуйбайдал• Үүрэгхариуцлагааухамсарлан,бусдадүлгэржишээбайхууцхөдөлмөрлөсөнбайдал• Үнэлгээбодитой,үнэнзөв,хичээлийгхэрзэрэгидэвхжүүлсэнбайдлыгилрүүлэндүгнэхэдболомжтой

ýñýõèéã õÿíàíà.

34 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 35Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Үíýëãýýíèé ¿ð ä¿íä àíàëèç õèéõ íü õè÷ýýëèéí õºòºëáºðºº ñàéæðóóëàõàä òóñòàé. Ү¿íä:

• Суралцагчдынсурлагынамжилтыгбодитойүнэлэхбайдалбиелэсэнэсэх• Мэдлэг,чадвардахьахиц,дутагдлыгилрүүлэхбайдалөгөөжтэйбайсанэсэх• Сургалтын үйл явцыг жолоодоход анхаарах зүйлээ тодруулахад үнэлгээний гүйцэтгэх үүргийг

òîäðóóëàõ• Нэгжболонээлжитхичээлийнхөтөлбөрөөсайжруулахадүнэлгээнийтөлөвлөлтөөтусгахзэрэг

“Àãààðûí äàðàëò, äàðàëòûí õóâààðèëàëò” ñýäâýýð ¿íýëãýýã õýðõýí òºëºâëºõ òàëààð àâ÷ ¿çüå ( Õ¿ñíýãò.3.2).Хүснэгт.3.2. Үнэлгээг тºлºвлºх, үр дүнг тооцох

Ñýä

ýâ

¯íэëгээг áîëîвсðууëàх үе шàò

Æишээëсэí àгууëгыí үíэëгээíий шàëгууð

¯íэëгээ

¯íэëгээг уðьдчиëàí òөëөвëөх

¯íэëгээíий явц

¯íэëгээíий үð дүí

Àгà

àðы

í дà

ðàëò

, дàð

àëòы

í ху

вààð

иëàë

ò

- Àãààðûí äàðàëò, õýâèéí äàðàëò, èõ áà áàãà äàðàëòûã òîäîðõîéëæ áàéâàë

- Àãààðûí äàðàëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëæ, òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàâàë

- Àãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëò ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ, á¿ñëýã áàéäëûã òàéëáàðëàæ, çóðàãëàæ áàéâàë

- Дэлхийнагаарындаралтынõóâààðèëàëòûã Мîíãîë îðîíòîé õàðüöóóëæ ä¿ãíýëò ãàðãàâàë

- Àãààðûí äàðàëòûí îðîí çàéí õóâààðèëàëò, öàã õóãàöààíû ººð÷ëºëòèéã äàðàëòûí õóâààðèëàëòûí çóðãààñ èçîáàð àшèãëàí óíшâàë

- Даралтынхуваарилтынзургаасцагàãààðûí áàéäëûã òîäîðõîéëáîë

- Даралтынзураглал,графикхийжáàéâàë

- Àãààðûí äàðàëòûí çºð¿¿ãýýð õàðüöàíãóé ºíäºð òîäîðõîéëîõ áîäëîãî áîäâîë

- Àãààðûí äàðàëòûí òóõàé ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëæ öàã àãààðûí áàéäàëä ¿íýëãýý ºãâºë

- Цàã àãààðûí ìýäýý, äàðàëòûí òóõàé ìýäëýã ÷àäâàðàà àõóé àìüäðàëäàà õýðýãëýæ ÷àäâàë

- Даалгаврыгãàðãàñàí шàëãóóðûã èëð¿¿ëýõýýð õ¿íäýýñ õºíãºí ð¿¿ шèëæèõýýð òºëºâëºæ õèéíý.

- Ñóðàëöàã÷ íýã á¿ðä ãàð÷ áàéãàà àõèö äýâшèë, ñóðàõ àðãà áàðèëûí ººð÷ëºëòèéã áîäèòîéãîîð èëð¿¿ëýõ áàéäëààð äààëãàâðûã òºëºâëºíº.

- Àñóóäàëä îëîí òàëààñ íü á¿òýýë÷ýýð õàíäàæ ÷àäàõóéöààð äààëãàâðóóäûã òºëºâëºæ õèéíý.

- Мýäýýëëèéã öóãëóóëàõ áîëîâñðóóëæ, ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ºãºõºä äààëãàâðóóä ÷èãëýãäñýí áàéíà.

- Мýäëýã ÷àäâàðàà àõóé àìüäðàëäàà àшèãëàæ ÷àäàõ ýñýõèéã èëð¿¿ëýõ áàéäëààð äààëãàâðûã áýëäýíý.

- Мýäëýãèéã óõàìñàðòàé ýçýìшèæ áóé áàéäëûã èëð¿¿ëýõ

- Àâъÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýí àñóóäàëä á¿òýýë÷ýýð õàíäàæ áóé áàéäëûã àæèãëàõ

- Ү¿ðýã õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàí, áóñäàä ¿ëãýð æèшýý÷ áàéõóóöààð õºäºëìºðëºõ çýðãèéã õàðãàëçàõ

- Үíýëãýý áîäèòîé, ¿íýí çºâ áàéñàí ýñýõèéã àæèãëàõ

- Õè÷ýýëèéã õýð çýðýã èäýâõæ¿¿ë-ñýí áàéäëûã èëð¿¿ëýí ä¿ãíýõ

- Ñóðàëöàã÷äûí ñóðëàãûí àìæèëòûã áîäèòîé ¿íýëýõ áàéäàë áèåëýñýí ýñýõ

- Мýäëýã, ÷àäâàð äàõü àõèö, äóòàãäëûã èëð¿¿ëýõ áàéäàë ºãººæòýé áàéñàí ýñýõ

- Ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûã æîëîîäîõîä àíõààðàõ ç¿éëýý òîäðóóëàõ

- Íýãæ áîëîí ýýëæèò õè÷ýýëèéí õºòºëáºðºº ñàéæðóóëàõàä ¿íýëãýýíèé òºëºâëºëòºº òóñãàõ

Дээрххүснэгтээсбидюугүнэлэх,үнэлгээнийшалгуурыгхэрхэнгаргах,үнэлгээнийтөлөвлөлт,явцадюугàíõààðàõûã ìýäýæ àâñàí áîë îäîî äýýðõ шàëãóóðò òîõèðñîí æèшèã äààëãàâðûã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ æèшýýã àâ÷ ¿çüå (Õ¿ñíýãò. 3.3).

Үнэлгээний æишиг даалгавар боловсруулах

Үíýëãýý õèéõ çºâëºìæèä ò¿шèãëýí “Àãààðûí äàðàëò” ñýäâýýð õîёð æèшèã äààëãàâàð áîëîâñðóóëñíûã õàìòäàà àæèãëàÿ.

Даалгаваруудньхөнгөнөөсхүндрүү,энгийнээснарийнруучиглэнгүйцэтгэхүүргийнхувьдсудлагдахууныàãóóëãûí äýñ äàðààã àëäàãäóóëàëã¿é, ñóðàã÷äûí áèå äààæ õèéõ áîëîí áàãààðàà ã¿éöýòãýõ äààëãàâðóóä áàéõ õýðýãòýé. Ү¿íèéã áàãшèéí õè÷ýýëèéí òºëºâëºëòºä òóñãàí äààëãàâàð ã¿éöýòãýõ õóãàöààã ÷ íàðèéí òºëºâëºñºí áàéõ íü ç¿éòýé.

Изобарыг зураглах: Изобар гэдэг нь ижил даралттай агаарын тоон утгуудыг холбосон муруйшугамãýäãèéã ºìíºõ àíãèóääàà ìýääýã áîëñîí. Õàðèí ñóðàã÷èä ººðñ人 èæèë óòãóóäûã õîëáîæ çóðàõäàà ìóðóé шóãàì ¿¿ñãýõ ¿¿, ýñâýë шóãàì áàðüæ шóëóóíààð õîëáîæ áàéíà óó ãýäãèéã áàãш àæèãëàí ä¿ãíýíý.

Ихбагадаралтынмужуудыгтодорхойлох:Муруйшугамуудынтөвдньихтоонутгабайнауу,эсвэлхамгийнáàãà òîîí óòãà áàéíà óó ãýäãèéã àæèãëàí òîãòîîíî. Àãààðûí èõ áîëîí áàãà äàðàëò ¿¿ññýí ¿åä öàã àãààðûí áàéäàë ÿìàð áàéäàã òàëààð àæèãëàñàí ç¿éëñ äýýðýý ¿íäýñëýí ÿðèëöàí ìýäëýãýý áàòàëãààæóóëæ áóéã ¿íýëíý.

Изобарыгунших:Муруйшугамуудынхоорондынзайойрбайх,холбайхынучрыгтайлбарлаж,улмаарàãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëò, шèëæèëòèéí ç¿é òîãòîë, ó÷èð шàëòãààíûã ºãºãäñºí çóðãàí äýýð òàéëáàðëàíà. Тóõàéí íºõöºëä öàã àãààðûí ÿìàð òºëºâ áèé áîëñîí, öààшäàà õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áîëîõ òàëààð òºñººëºí ÿðèõ çýðýã ÷àäâàðûã ÷àäâàðûã õàðãàëçàí ¿íýëíý. ( Õ¿ñíýãò.3.3).

Хүснэгт.3.3. Жишиг даалгавар боловсруулах

10

Изобарыг унших: Муруй шугамуудын хоорондын зай ойр байх, хол байхын учрыг тайлбарлаж, улмаар агаарын даралтын хуваарилалт, шилжилтийн зүй тогтол, учир шалтгааныг өгөгдсөн зурган дээр тайлбарлана. Тухайн нөхцөлд цаг агаарын ямар төлөв бий болсон, цаашдаа хэрхэн өөрчлөгдөж болох талаар төсөөлөн ярих зэрэг чадварыг чадварыг харгалзан үнэлнэ. ( Хүснэгт.3.3).

Хүснэгт.3.3. Жишиг даалгавар боловсруулах

-Агаарын даралтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж тайлбарлах

-Агаарын даралтын хуваарилалт түүнд нөлөөлх хүчин зүйл,бүслэг байдлыг тайлбарлах

-Агаарын даралтын орон зайн хуваарилалт,цаг хугацааны өөрчлөлтийг даралтын хуваарилалтын зургаас изобар ашиглан унших

-Даралтын хуваарилтын зургаас цаг агаарын байдлыг тодорхойлох

Зургийг уншиж дараах асуултад хариулаарай.

A. Австрали тивийн агаарын даралт хэвийн даралттай харьцуулахад ямар зөрөөтэй байгааг тайлбарлаарай.

B. Австрали тив агаарын даралтын ямар бүсэд орших вэ? Учрыг тайлбарлаарай.

C. Изобарыг ашиглан Автрали тивийн баруун эргийн дагуу даралтын градиентийг тооцоолж олоорой.

D. Австрали тив хамгийн хуурай тив юм. Үүний учрыг даралтын хуваарилалттай холбон тайлбарлаарай.

E. Зургаас энэ тохиолдолд Автралийн баруун хэсэгт цаг агаарын ямар төлөв байдалтай байгааг тодорхойлоорой.

-Агаарын даралтын зөрүүгээр гадаргын харьцангуй өндөр тодорхойлох

t01=200C, t0

2=150C, P1=920 гПа, P1=840 гПа бол уулын харьцангуй өндрийг тооцоолж олоод өндөр ихсэхэд агаарын даралт яагаад буурдаг шалтгааныг тайлбарлаарай.

Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний шалгуурт үндэслэсэн жишиг даалгаврын жишээ

-Агаарын даралт, хэвийн даралт, их ба бага даралтыг тодорхойлох

Зураг дээрх (А, Б) цэгүүдийг ажиглаад агаарын даралтын тоон утгыг ашиглан изобараар дүрсэлж дараах асуултад хариулаарай.

A. 450-ын өргөрөг дээр 00С температуртай үед далайн түвшин дээрх агаарын даралтын хэмжээ..................

B. Их даралтын муж хаана үүсэх вэ? C. Бага даралтын муж хаана үүсэх

вэ? D. Хамгийн их, бага даралт нь

хэвийн даралтаас хэр зэрэг зөрөөтэй вэ?

А

Б

36 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 37Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

10

Изобарыг унших: Муруй шугамуудын хоорондын зай ойр байх, хол байхын учрыг тайлбарлаж, улмаар агаарын даралтын хуваарилалт, шилжилтийн зүй тогтол, учир шалтгааныг өгөгдсөн зурган дээр тайлбарлана. Тухайн нөхцөлд цаг агаарын ямар төлөв бий болсон, цаашдаа хэрхэн өөрчлөгдөж болох талаар төсөөлөн ярих зэрэг чадварыг чадварыг харгалзан үнэлнэ. ( Хүснэгт.3.3).

Хүснэгт.3.3. Жишиг даалгавар боловсруулах

-Агаарын даралтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлж тайлбарлах

-Агаарын даралтын хуваарилалт түүнд нөлөөлх хүчин зүйл,бүслэг байдлыг тайлбарлах

-Агаарын даралтын орон зайн хуваарилалт,цаг хугацааны өөрчлөлтийг даралтын хуваарилалтын зургаас изобар ашиглан унших

-Даралтын хуваарилтын зургаас цаг агаарын байдлыг тодорхойлох

Зургийг уншиж дараах асуултад хариулаарай.

A. Австрали тивийн агаарын даралт хэвийн даралттай харьцуулахад ямар зөрөөтэй байгааг тайлбарлаарай.

B. Австрали тив агаарын даралтын ямар бүсэд орших вэ? Учрыг тайлбарлаарай.

C. Изобарыг ашиглан Автрали тивийн баруун эргийн дагуу даралтын градиентийг тооцоолж олоорой.

D. Австрали тив хамгийн хуурай тив юм. Үүний учрыг даралтын хуваарилалттай холбон тайлбарлаарай.

E. Зургаас энэ тохиолдолд Автралийн баруун хэсэгт цаг агаарын ямар төлөв байдалтай байгааг тодорхойлоорой.

-Агаарын даралтын зөрүүгээр гадаргын харьцангуй өндөр тодорхойлох

t01=200C, t0

2=150C, P1=920 гПа, P1=840 гПа бол уулын харьцангуй өндрийг тооцоолж олоод өндөр ихсэхэд агаарын даралт яагаад буурдаг шалтгааныг тайлбарлаарай.

Үнэлгээний шалгуур Үнэлгээний шалгуурт үндэслэсэн жишиг даалгаврын жишээ

-Агаарын даралт, хэвийн даралт, их ба бага даралтыг тодорхойлох

Зураг дээрх (А, Б) цэгүүдийг ажиглаад агаарын даралтын тоон утгыг ашиглан изобараар дүрсэлж дараах асуултад хариулаарай.

A. 450-ын өргөрөг дээр 00С температуртай үед далайн түвшин дээрх агаарын даралтын хэмжээ..................

B. Их даралтын муж хаана үүсэх вэ? C. Бага даралтын муж хаана үүсэх

вэ? D. Хамгийн их, бага даралт нь

хэвийн даралтаас хэр зэрэг зөрөөтэй вэ?

А

Б

Àðгà зүй

- Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõ: Õºòºëáºðèéí ýõíèé õýñýãò áóé òºðºë á¿ðèéí ãàçàðç¿éí çóðàã, ãåîä¿ðñëýë àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìшñýíýýð àãóóëãûí òîãòîëöîîíû áóñàä á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä болохчулуунболонхийн,усанболоншиммандалдахьюмс,үзэгдлийнтархалт,байршилтынучиршалтгааныгсудална.Ингэхдээгазарзүйнсудалгааныаргабарилболон“газарзүйнхэл”эзэмшүүлэхэдàíõààðíà.

- Мэдээлэлхарилцаанытехнологи(МХТ)ашиглах:Төрөлбүрийнгазарзүйнзураг,юмс,үзэгдлийнгэрэлзурагбабүдүүвч,диаграммзэргийгхичээлдашиглахнэгаргазамньинтернэтюм.Тухайлбал,дэлхийнãàäààä áà äîòîîä õ¿÷íèé ¿éë÷ëýëýýð ÿâàãääàã ¿éë ÿâöóóä, àãààð äàõü ¿çýãäë¿¿ä, òýäãýýðèéí ó÷èð шàëòãààí, äýëõèéí ãàäàðãà äýýðõ òàðõàëò õóâààðèëàëòûí ç¿é òîãòëûã òàíèí ìýäýõ, òàéëáàðëàõûí òóëä ãàçðûí çóðàã, ÃМÑ, GoogleEarth пðîãðàìì, ñàíñðûí çóðàã, âèäåî, êèíî ãýðýë çóðàã, ñõåì àшèãëàí äàñãàë äààëãàâàð õèéõ, áèå äààí àæèëëóóëàõàä ñóðàã÷äûã ÷èãë¿¿ëíý. Ýíý íü МÕТ-èéã ãàçàðç¿éí ñóðãàëòàä àшèãëàõ áîëîìæèéã áàãш ñóðàã÷äàä îëãîæ áàéíà. Õàìãèéí íààä çàõ íü èíòåðíýò àшèãëàí цахимгазрынзургууд,цагагаарынмэдээашиглахзэрэгньүүнийнэгжишээюм.Ингэснээр“мэдлэгээººðºº á¿òýýõ”, õèéõ ÿâöäàà ñóðàëöàõ” àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä äºõºì áîëíî. Жèшýý íü: íàðíû аймгийнгарагуудынтухайзаахадтандбэлэнүзүүлэнбайхгүйбайгаагэжбодъё.Интернэтээсхэрхэнолж болох вэ? Үүний тулд цэсэн дээрGoogle.com (mozilla firefox)-ийг нээж “гарагууд” гэж бичээд“зураг”(images)гэсэнцэсийгдарахаднарныаймгийггарагуудыгүзүүлсэнхэдэнмянганзураг,бүдүүвчáàéõ æèшýýòýé (Зóðàã 4.1).

11

ДӨРӨВ. ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙ

- Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх: Хөтөлбөрийн эхний хэсэгт буй төрөл бүрийн газарзүйн зураг, геодүрслэл ашиглах арга барил эзэмшсэнээр агуулгын тогтолцооны бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүд болох чулуун болон хийн, усан болон шим мандал дахь юмс, үзэгдлийн тархалт, байршилтын учир шалтгааныг судална. Ингэхдээ газарзүйн судалгааны арга барил болон “газарзүйн хэл” эзэмшүүлэхэд анхаарна.

- Мэдээлэл харилцааны технологи (МХТ) ашиглах: Төрөл бүрийн газарзүйн зураг, юмс, үзэгдлийн гэрэл зураг ба бүдүүвч, диаграмм зэргийг хичээлд ашиглах нэг арга зам нь интернэт юм. Тухайлбал, дэлхийн гадаад ба дотоод хүчний үйлчлэлээр явагддаг үйл явцууд, агаар дахь үзэгдлүүд, тэдгээрийн учир шалтгаан, дэлхийн гадарга дээрх тархалт хуваарилалтын зүй тогтлыг танин мэдэх, тайлбарлахын тулд газрын зураг, ГМС, GoogleEarth программ, сансрын зураг, видео, кино гэрэл зураг, схем ашиглан дасгал даалгавар хийх, бие даан ажиллуулахад сурагчдыг чиглүүлнэ. Энэ нь МХТ-ийг газарзүйн сургалтад ашиглах боломжийг багш сурагчдад олгож байна. Хамгийн наад зах нь интернэт ашиглан цахим газрын зургууд, цаг агаарын мэдээ ашиглах зэрэг нь үүний нэг жишээ юм. Ингэснээр “мэдлэгээ өөрөө бүтээх”, хийх явцдаа суралцах” арга барил эзэмшүүлэхэд дөхөм болно. Жишээ нь: нарны аймгийн гарагуудын тухай заахад танд бэлэн үзүүлэн байхгүй байгаа гэж бодъѐ. Интернэтээс хэрхэн олж болох вэ? Үүний тулд цэсэн дээр Google.com (mozilla firefox)-ийг нээж “гарагууд” гэж бичээд “зураг” (images) гэсэн цэсийг дарахад нарны аймгийг гарагуудыг үзүүлсэн хэдэн мянган зураг, бүдүүвч байх жишээтэй (Зураг 4.1).

Зураг 4.1. Google.com-оос зураг олж ашиглах үе шат

Гэвч англи хэл дээр бичиж хайх нь илүү өргөн сонголттой байдаг. Үүний тулд мэргэжлийн нэр томьѐог мэдэх шаардлага гарах ба “Газарзүйн англи-монгол толь” (Е.Áатчулуун. Газарзүйн англи-монгол толь. УÁ., 2012) ашиглахыг танд зөвлөж байна. Монгол хэл дээр ч газарзүйн хичээлд ашиглаж болох маш элбэг материал бий гэдгийг хэлэх нь илүүц биз ээ.

Хэрэв дэлхийн аль ч өнцөг буланд орших нутаг орны байрлалыг мэдэх, түүнийг газрын зураг болон сансрын зураг дээр олох шаардлага гарвал мөн дээрх байдлаар (Google.com руу орж) цэсээ гаргаад “Газрын зураг” (Maps) гэсэн товчийг дарна. Энэ нь GoogleEarth-руу хамгийн хялбар замаар орох нэг зам юм. Мөн шууд http://earth.google.com/ хаягаар орсон ч болно. Жишээ болгож буй зураг дээр Сэлэнгэ аймгийн төв Сүхбаатар хотын байрлалыг үзүүлжээ (Зураг 4.2).

Зураг (images) цэс

Нарны аймгийн зураг

Санчир гараг г.м

Зураг 4.1. Google.com-оос зураг олж ашиглах үе шат

Ãýâ÷ àíãëè õýë äýýð áè÷èæ õàéõ íü èë¿¿ ºðãºí ñîíãîëòòîé áàéäàã. Ү¿íèé òóëä ìýðãýæëèéí íýð òîìüёîã ìýäýõ шààðäëàãà ãàðàõ áà “Ãàçàðç¿éí àíãëè-ìîíãîë òîëü” (Е.Бàò÷óëóóí. Ãàçàðç¿éí àíãëè-ìîíãîë òîëü. ÓБ., 2012) àшèãëàõûã òàíä çºâëºæ áàéíà. Мîíãîë õýë äýýð ÷ ãàçàðç¿éí õè÷ýýëä àшèãëàæ áîëîõ ìàш ýëáýã ìàòåðèàë áèé ãýäãèéã õýëýõ íü èë¿¿ö áèç ýý.

Õýðýâ äýëõèéí àëü ÷ ºíöºã áóëàíä îðшèõ íóòàã îðíû áàéðëàëûã ìýäýõ, ò¿¿íèéã ãàçðûí çóðàã áîëîí сансрынзурагдээролохшаардлагагарвалмөндээрхбайдлаар(Google.comрууорж)цэсээгаргаад“Газрынзураг” (Maps) гэсэн товчийгдарна.ЭнэньGoogleEarth-руухамгийнхялбарзамааророхнэг

замюм.Мөншуудhttp://earth.google.com/хаягаарорсончболно.ЖишээболгожбуйзурагдээрСэлэнгэàéìãèéí òºâ Ñ¿õáààòàð õîòûí áàéðëàëûã ¿ç¿¿ëæýý (Зóðàã 4.2).

12

Дэлгэцийн баруун гар талын дээд өнцөгт байгаа цэсүүдээс сонгон тухайн газрын сансрын зураг (Satellite), цаг агаар (Weather), хотгор гүдгэр (Terrain)-ийн байдал гэхчлэн илүү өргөн мэдээлэл авч болох ба зургийн зүүн гарын дээд булан буй заагч “сум”-ыг ашиглан бусад газруудыг олох, “+”, “-“ тэмдгээр нь зургаа багасгах юмуу томруулан харж болно. Äýëãýöèéí ç¿¿í äýýä ºíöºã äýõ "More" öýñíýýñ Photo,Video,Wikipedia,Webcamsçýðãèéãñîíãîæ áóñàä íýìýëò ìýäýýëýë ãýðýë çóðàã, âèäåî, òåêñò ã.ì) àâ÷ áîëíî. GoogleEarth ïðîãðàììûã àøèãëàí сонирхож буй ямар ч зүйл (газар орон, гол мөрөн, уул нуур, далайн ѐроол г.м )-ээ ãàçàðç¿éí ñîëáèëöëîîð нь õàéëò õèéõ, çàé хýìæèõ, òàëáàéг òîîöîîëîõ, õîòãîð ã¿äãýð áîëîí ãàäàðãà äýýðõ ç¿éëñèéã (áàéøèí áàðèëãà ã.ì) 3 õýìæýýñò (3D) áàéäëààð ч õàðàõ бîëîìæòîé.

- Хичээл хоорондын холбоог харгалзах: Дэлхийн мандлуудад явагдах физик үзэгдлийг тайлбарлахад хичээлийн агуулга чиглэгдэх учир физикийн хичээлийн мэдлэг, чадварыг ашиглана. Жишээ нь: агаарын даралтын хуваарилалтын тухай үзэхэд физикийн хичээл дээр үзсэн Торричеллийн туршлага, агаар халах хөрөх, усны төлөв байдал өөрчлөгдөх зэрэг мэдлэг чадвартай холбоно. Уур амьсгалын график байгуулах, бэлэн график ашиглан анализ дүгнэлт хийх зэрэгт математикийн хичээлийн мэдлэг чадвартай нь холбоно. Интернэтээс цахим газрын зураг хайх, GoogleEarth ашиглан мэдээлэл цуглуулах зэрэгт мэдээлэл зүйн хичээлтэй холбогдоно. Ус ба агаарын химийн найрлага, эрдэс чулуулгийн өгөрших явц зэрэгт химийн хичээлтэй холбогдоно. Хичээлийн шинжлэх ухааны түвшин нэлээд өндөр байгааг харгалзан үзвэл тэр болгон монгол хэл дээр уншиж судлах нэмэлт материал ховор байгаа тохиолдолд интернэтээс мэдээлэл авахад англи хэлний мэдлэг чадварыг шаардаж байгааг анхаарна уу.

Зураг 4.3. Хичээл хоорондын холбоог харгалзах

Математик: График, х, у тэнхлэг г.м Физик: Агаар

халах, хөрөх, юмсын физик шинж г.м

Хими:Агаарын ба эрдсийн

химийн найрлага г.м

Мэдээлэл зүй: интернэт, Google.com ашиглах

Англи хэл: Цахим газрын зураг унших г.м.

Биологи: амьдралын

орчин, гэрэл дулаан г.м

Газарзүй Уур амьсгалын график, зүсэлт

байгуулах, юмсын учир шалтгаан

тайлбарлах

Зураг 4.2. Google maps-ийг ашиглах

Дэлгэцийн баруун гар талын дээд өнцөгт байгаа цэсүүдээс сонгон тухайн газрын сансрын зураг(Satellite), öàã àãààð (Weather), õîòãîð ã¿äãýð (Terrain)-èéí áàéäàë ãýõ÷ëýí èë¿¿ ºðãºí ìýäýýëýë àâ÷ áîëîõ áà çóðãèéí ç¿¿í ãàðûí äýýä áóëàí áóé çààã÷ “ñóì”-ûã àшèãëàí áóñàä ãàçðóóäûã îëîõ, “+”, “-“ òýìäãýýð íü зургаабагасгахюмуутомрууланхаржболно.Дэлгэцийнзүүндээдөнцөгдэх"More"цэснээсPhoto,Video,Wikipedia,Webcams зэргийг сонгожбусаднэмэлтмэдээлэл гэрэл зураг, видео, текст г.м) авчболно.GoogleEarth пðîãðàììûã àшèãëàí ñîíèðõîæ áóé ÿìàð ÷ ç¿éë (ãàçàð îðîí, ãîë ìºðºí, óóë íóóð, äàëàéí ёðîîë ã.ì )-ýý ãàçàðç¿éí ñîëáèöëîîð íü õàéëò õèéõ, çàé õýìæèõ, òàëáàéã òîîöîîëîõ, õîòãîð ã¿äãýð áîëîí ãàäàðãà äýýðõ ç¿éëñèéã (áàéшèí áàðèëãà ã.ì) 3 õýìæýýñò (3D) áàéäëààð ÷ õàðàõ áîëîìæòîé.

- Õичээë хîîðîíдыí хîëáîîг хàðгàëзàх: Дэлхийн мандлуудад явагдах физик үзэгдлийгòàéëáàðëàõàä õè÷ýýëèéí àãóóëãà ÷èãëýãäýõ ó÷èð ôèçèêèéí õè÷ýýëèéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã àшèãëàíà. Жèшýý íü: àãààðûí äàðàëòûí õóâààðèëàëòûí òóõàé ¿çýõýä ôèçèêèéí õè÷ýýë äýýð ¿çñýí Тîððè÷åëëèéí òóðшëàãà, àãààð õàëàõ õºðºõ, óñíû òºëºâ áàéäàë ººð÷ëºãäºõ çýðýã ìýäëýã ÷àäâàðòàé õîëáîíî. Óóð àìüñãàëûí ãðàôèê áàéãóóëàõ, áýëýí ãðàôèê àшèãëàí àíàëèç ä¿ãíýëò õèéõ çýðýãò ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëèéí ìýäëýã ÷àäâàðòàé нь холбоно. Интернэтээс цахим газрын зурагõàéõ, GoogleEarth àшèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çýðýãò ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëòýé õîëáîãäîíî. Óñ áà àãààðûí õèìèéí íàéðëàãà, ýðäýñ ÷óëóóëãèéí ºãºðшèõ ÿâö çýðýãò õèìèéí õè÷ýýëòýé õîëáîãäîíî. Õè÷ýýëèéí шèíæëýõ óõààíû ò¿âшèí íýëýýä ºíäºð áàéãààã õàðãàëçàí ¿çâýë òýð áîëãîí ìîíãîë õýë äýýð óíшèæ ñóäëàõ íýìýëò ìàòåðèàë õîâîð áàéãàà òîõèîëäîëä èíòåðíýòýýñ ìýäýýëýë àâàõàä àíãëè õýëíèé ìýäëýã ÷àäâàðûã шààðäàæ áàéãààã àíõààðíà óó.

- Ñîðиë, òуðшиëò хийх: Тóõàéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé àíãèä ýñâýë ãýðòýý õèéõ áîëîìæòîé òóðшèëòûí çààâðûã áàãш áýëäýæ ºãºõ áà òóðшèëòûí ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëòèéã ñóðàã÷äààð ãàðãóóëíà. Ýíý ÿâöàä àæëàà òºëºâëºõ, òºëºâëºñºí ç¿éëäýý áýëòãýõ, íÿìáàé àæèëëàæ ñóðàõ, çîðüñîí ç¿éëäýý õ¿ðýõèéí òóëä ººðèéãýý äàé÷ëàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, áè÷èõ, ÿðèõ ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Жèшýý íü:

1) 250 ìë õýìæýýòýé 2 шèëýí ñàâûã óñààð ä¿¿ðãýýä òóñ á¿ðèéíõ íü òåìпåðàòóðûã òåðìîìåòðýýð хэмжинэ.Ижилсавандусхийсэнболтемпературньадилбайхёстой.

2) Ñàâíû àìñðûã íýãèéã íü öàãààí, íºãººã íü õàð ºíãèéí öààñààð á¿ðõýæ, íààäàã öààñààð òîãòîîíî.3) Тóñ á¿ðèéíõ íü äýýð 50 ñì çàéä 150 âò-èéí 2 ÷èéäýí ºëãºæ, ÷èéäýíãýý àñààíà.4) Óñíû òåìпåðàòóðûã 1 ìèí, 5 ìèí, 10 ìèíóò òóòàìä õýìæèæ õàðüöóóëíà.5) Дүгнэлт:Хувинтай усанд энергидамжих үйлявцяагаадялгаатайбайсныг тайлбарлахдаалгавар

ºãíº.

12

Дэлгэцийн баруун гар талын дээд өнцөгт байгаа цэсүүдээс сонгон тухайн газрын сансрын зураг (Satellite), цаг агаар (Weather), хотгор гүдгэр (Terrain)-ийн байдал гэхчлэн илүү өргөн мэдээлэл авч болох ба зургийн зүүн гарын дээд булан буй заагч “сум”-ыг ашиглан бусад газруудыг олох, “+”, “-“ тэмдгээр нь зургаа багасгах юмуу томруулан харж болно. Äýëãýöèéí ç¿¿í äýýä ºíöºã äýõ "More" öýñíýýñ Photo,Video,Wikipedia,Webcamsçýðãèéãñîíãîæ áóñàä íýìýëò ìýäýýëýë ãýðýë çóðàã, âèäåî, òåêñò ã.ì) àâ÷ áîëíî. GoogleEarth ïðîãðàììûã àøèãëàí сонирхож буй ямар ч зүйл (газар орон, гол мөрөн, уул нуур, далайн ѐроол г.м )-ээ ãàçàðç¿éí ñîëáèëöëîîð нь õàéëò õèéõ, çàé хýìæèõ, òàëáàéг òîîöîîëîõ, õîòãîð ã¿äãýð áîëîí ãàäàðãà äýýðõ ç¿éëñèéã (áàéøèí áàðèëãà ã.ì) 3 õýìæýýñò (3D) áàéäëààð ч õàðàõ бîëîìæòîé.

- Хичээл хоорондын холбоог харгалзах: Дэлхийн мандлуудад явагдах физик үзэгдлийг тайлбарлахад хичээлийн агуулга чиглэгдэх учир физикийн хичээлийн мэдлэг, чадварыг ашиглана. Жишээ нь: агаарын даралтын хуваарилалтын тухай үзэхэд физикийн хичээл дээр үзсэн Торричеллийн туршлага, агаар халах хөрөх, усны төлөв байдал өөрчлөгдөх зэрэг мэдлэг чадвартай холбоно. Уур амьсгалын график байгуулах, бэлэн график ашиглан анализ дүгнэлт хийх зэрэгт математикийн хичээлийн мэдлэг чадвартай нь холбоно. Интернэтээс цахим газрын зураг хайх, GoogleEarth ашиглан мэдээлэл цуглуулах зэрэгт мэдээлэл зүйн хичээлтэй холбогдоно. Ус ба агаарын химийн найрлага, эрдэс чулуулгийн өгөрших явц зэрэгт химийн хичээлтэй холбогдоно. Хичээлийн шинжлэх ухааны түвшин нэлээд өндөр байгааг харгалзан үзвэл тэр болгон монгол хэл дээр уншиж судлах нэмэлт материал ховор байгаа тохиолдолд интернэтээс мэдээлэл авахад англи хэлний мэдлэг чадварыг шаардаж байгааг анхаарна уу.

Зураг 4.3. Хичээл хоорондын холбоог харгалзах

Математик: График, х, у тэнхлэг г.м Физик: Агаар

халах, хөрөх, юмсын физик шинж г.м

Хими:Агаарын ба эрдсийн

химийн найрлага г.м

Мэдээлэл зүй: интернэт, Google.com ашиглах

Англи хэл: Цахим газрын зураг унших г.м.

Биологи: амьдралын

орчин, гэрэл дулаан г.м

Газарзүй Уур амьсгалын график, зүсэлт

байгуулах, юмсын учир шалтгаан

тайлбарлах

Зураг 4.3. Хичээл хоорондын холбоог харгалзах

38 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 39Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

- Ýкскуðс хийх: Ýðäýñ ÷óëóóëàã, ºãºðшèë, óñ, ñàëõèíû ¿éë àæèëëàãàà, õºðñíèé ¿å äàâõàðãà, óðãàìàë àìüòíû àìüäðàõ îð÷íû ÿëãàà çýðãèéã ñóäëàõûí òóëä ñóðãóóëü îð÷èìä áîëîí îðîí íóòàã ñóäëàëûí ìóçåéä ýêñêóðñ õèéõ íü àшèãòàé. Тóõàéëáàë, ãîëûí õºíäèéí ýëåìåíò¿¿ä - ýðýã, äýíæ, òîõîéðîë, ö¿íõýýë ¿¿ñýõ, æàëãà ãàíãà çýðãèéã ýêñêóðñýýð ÿâæ àæèãëàõ íü òèéì ÷ õ¿íäðýëòýé áèш. Оðîí íóòãèéí ìóçåéä óðãàìàë àìüòíû áîëîí õºðñ, ÷óëóóëãèéí áàÿëàã öóãëóóëãà áèé.

- ¯зэгдëийг àжигëàх, хэмжих, судëàх, áичигëэë хийх: Óñíû óðñãàëûí õóðä, ñàëõèíû õóðä õ¿÷, àãààð, õºðñíèé òåìпåðàòóðûí ººð÷ëºëò, æèëèéí áà õîíîãèéí ÿâö çýðãèéã õýìæèëò õèéõ çàìààð òîäîðõîéëóóëàõ, æèëèéí áà õîíîãèéí äóíäàæ óòãûã òîîöîîëîõ, õýìæèëòèéí ¿ð ä¿íãýý ãðàôèêààð ä¿ðñëýõ, òýíäýýñýý íýãòãýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýã àðãà ç¿éã õýðýãëýíý.

- Ãàзàðзүйí зуðгуудыг òуëгàí хàðьцууëàх: Ãàçàðç¿éí ººð ººð çóðãóóäûã òóëãàí õàðüöóóëàõ òàëààð ºìíºõ àíãèéí çºâëºìæèä òîäîðõîé äóðäñàí. Õàðèí òîäîðõîé íýã ç¿éëèéí õóâüä çóðãèéã õýðõýí харьцуулж,мэдээлэлолжболохталаарнэгжишээавъя.ДундадАзийннутагторшдогАралнуурынòàëáàé öàã õóãàöààíû õóâüä õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã äàðààõ çóðãààñ àæèãëàæ ä¿ãíýëò õèéí ó÷ðûã òàéëáàðëààðàé.

Зураг.4.4. Арал нуурын талбай

Ñуðгàëòыí хэðэгëэгдэхүүí

- Íàðíû àéìãèéí ãàðèãóóäûí á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí ãàðèã õîîðîíäûí çàé áîëîí õýëáýð, õýìæýýã ¿ç¿¿ëñýí çàãâàð, á¿ä¿¿â÷ çóðàã, ãýðýë çóðàã (Вåá õóóäàñ: wikipedia.org/wiki/Planet)

- Дэлхийнфизикгазарзүйнзураг,уурамьсгалынболонагаарынтемператур,даралтынхуваарилалт,óðãàìàë, àìüòíû òàðõàëò áîëîí õºðñíèé õýâ шèíæèéí òàðõàëòûí çóðàã

- Янзбүрийнуурамьсгалынхэвшинжийгүзүүлсэнуурамьсгалындиаграмм,уурамьсгалынэлементийнòîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

- Ýðäýñ ÷óëóóëãèéí öóãëóóëãà, òºðºë á¿ðèéí õýâ шèíæèéí õºðñíèé äýýæ, ãàçðûí ãàäàðãûí õýëáýð ä¿ðñèéí ìàêåò, çàãâàð, áëîê äèàãðàììóóä (3 õýìæýýñò äèàãðàìì), àìüòàí óðãàìëûí õàòààäàñ, öóãëóóëãà

- ИнтернэташигланGoogle.com-хайлтаасдэлхийнмандлуудадявагддагүзэгдэлюмстайхолбоотойçóðàã, áóñàä ìýäýýëýë, GoogleEarth пðîãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðãóóä áà öàõèì àòëàñ çýðãèéã îëæ àшèãëàõ áîëîìæòîé.

Хавсралт: Çурагзүйн зарим тусгагийн ялгаа

14

ТАВ. ÑÓÐÃÀËТÛÍ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН

- Нарны аймгийн гаригуудын бүрэлдэхүүн болон гариг хоорондын зай болон хэлбэр, хэмжээг үзүүлсэн загвар, бүдүүвч зураг, гэрэл зураг (Веб хуудас: wikipedia.org/wiki/Planet)

- Дэлхийн физик газарзүйн зураг, уур амьсгалын болон агаарын температур, даралтын хуваарилалт, ургамал, амьтны тархалт болон хөрсний хэв шинжийн тархалтын зураг

- Янз бүрийн уур амьсгалын хэв шинжийг үзүүлсэн уур амьсгалын диаграмм, уур амьсгалын элементийн тоон үзүүлэлтүүд

- Эрдэс чулуулгийн цуглуулга, төрөл бүрийн хэв шинжийн хөрсний дээж, газрын гадаргын хэлбэр дүрсийн макет, загвар, блок диаграммууд (3 хэмжээст диаграмм), амьтан ургамлын хатаадас, цуглуулга

- Интернэт ашиглан Google.com-хайлтаас дэлхийн мандлуудад явагддаг үзэгдэл юмстай холбоотой зураг, бусад мэдээлэл, GoogleEarth программ, цахим газрын зургууд ба цахим атлас зэргийг олж ашиглах боломжтой.

Хавсралт: Зурагзүйн зарим тусгагийн ялгаа

АШИГЛАСАН ÍÎÌ, МАТЕРИАЛ

1. Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998

2. “Газарзүй-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мөнхийн үсэг, 2011 3. Батчулуун. Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 2001

Синусиод тусгаг Робинсоны тусгаг

Меркаторын цилиндр тусгаг Мольвайдын тусгаг

Ñèíóñèîä òóñãàã Ðîáèíñîíû òóñãàã

14

ТАВ. ÑÓÐÃÀËТÛÍ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН

- Нарны аймгийн гаригуудын бүрэлдэхүүн болон гариг хоорондын зай болон хэлбэр, хэмжээг үзүүлсэн загвар, бүдүүвч зураг, гэрэл зураг (Веб хуудас: wikipedia.org/wiki/Planet)

- Дэлхийн физик газарзүйн зураг, уур амьсгалын болон агаарын температур, даралтын хуваарилалт, ургамал, амьтны тархалт болон хөрсний хэв шинжийн тархалтын зураг

- Янз бүрийн уур амьсгалын хэв шинжийг үзүүлсэн уур амьсгалын диаграмм, уур амьсгалын элементийн тоон үзүүлэлтүүд

- Эрдэс чулуулгийн цуглуулга, төрөл бүрийн хэв шинжийн хөрсний дээж, газрын гадаргын хэлбэр дүрсийн макет, загвар, блок диаграммууд (3 хэмжээст диаграмм), амьтан ургамлын хатаадас, цуглуулга

- Интернэт ашиглан Google.com-хайлтаас дэлхийн мандлуудад явагддаг үзэгдэл юмстай холбоотой зураг, бусад мэдээлэл, GoogleEarth программ, цахим газрын зургууд ба цахим атлас зэргийг олж ашиглах боломжтой.

Хавсралт: Зурагзүйн зарим тусгагийн ялгаа

АШИГЛАСАН ÍÎÌ, МАТЕРИАЛ

1. Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998

2. “Газарзүй-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мөнхийн үсэг, 2011 3. Батчулуун. Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 2001

Синусиод тусгаг Робинсоны тусгаг

Меркаторын цилиндр тусгаг Мольвайдын тусгаг Мîëüâàéäûí òóñãàã Мåðêàòîðûí öèëèíäð òóñãàã

Àшигëàсàí íîм, мàòеðиàë

1. Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998

2. “Ãàçàðç¿é-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мºíõèéí ¿ñýã, 20113. Бàò÷óëóóí. Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 20014. Газарзүйнболовсролынстандарт.БСØУЯ,Бага,дундболовсролынстандарттөсөл.УБ.,20035. Ãàçàðç¿éí Бîëîâñðîëûí Оëîí Óëñûí Õàðòè (Оð÷óóëñàí Ëîìáîðèí÷èí). ÓБ., 19946. Шàãäàð.Ш. Мîíãîëûí ãàçàðç¿éí òîâ÷ òîëü áè÷èã. ÓБ., 2006, 20077. CanadianNationalStandardsforGeography:AStandards-BasedGuidetoK-12Geography8. EducationalStandardsinGeographyfortheIntermediateSchoolCertificate.DeutscheGesellschaftfur

Geographie(DGfG).,2007www.geographie.de9. InternationalCharteronGeograhyEducation;InternationalGeographicalUnion,CommissiononGeograhy

Education.,200610. Hartwig Haubrich (Hrsg). Geographie unterrichten lernen:Die neue Didaktik der Geographie konkret.

Oldenbourg.200611. PathTowardWorldLiteracy:AStandards-BasedGuidetoK-12Geography,NationalGeographicSociety;

(Washington,DC.,NationalGeographicSociety,2000).

40 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 41Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

3.2. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 11 įÃÝÝÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ

Îðшиë

Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 ä¿ãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä äàðààõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷èãò òóëãóóðëàâ. Ү¿íä:

• Газарзүйнболовсролынстандартбахэрэгжүүлэхзөвлөмж• Ерөнхийболовсролынсургуулийнсургалтынталаарбаримтлахбодлого• ГазарзүйнБоловсролынОлонУлсынХарти• Газарзүйнтогтвортойхөгжлийнболовсролынтунхаглал• Боловсролын стандарт ба киррикюлимийг шинэчлэн хөгжүүлэх болон сургалтын хөтөлбөр

áîëîâñðóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàë• 12жилийнсургалтынтөлөвлөгөө,хөтөлбөрүүд• Бусадулсорныгазарзүйнболовсролынстандарт

Çөвлөмæийн зорилго

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 äóãààð àíãèä ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãш íàðò àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ñóðãàëòûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàí, ÷àíàðûã äýýшë¿¿ëýõýä íü òóñëàõàä îðшèíî.

Зºâëºìæ íü îðшèë, àãóóëãà, ¿íýëãýý, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿é, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîí õàâñðàëò ãýñýí ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.

Хөтөлбөрийг боловсруулахад баримталсан зарчим

12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 ä¿ãýýð àíãèéí “Ãàçàðç¿é” õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõàä Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí 12 æèëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººã ¿íäýñ áîëãîæ, Оëîí óëñûí ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí Õàðòèä òóñãàñàí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí óõàãäàõóóíûã ñóäëàõ çàð÷èìä íèéö¿¿ëñýí áîëíî.

Дэлхийнбүснутагба улсорон гэхчлэн тодорхойнутагдэвсгэрийнхүрээндэхнийгэм-эдийн засгийнãàçàðç¿éí àñóóäëûã ñóäëàõàä õºòºëáºðèéí àãóóëãà ÷èãëýõ áîëîâ÷ ò¿¿íä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã áàéãàëü-íèéãìèéí õàìààðàëä íü àâ÷ ¿çýõ çàð÷ìûã áàðèìòàëëàà. Т¿¿í÷ëýí òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõóéö áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàí àñóóäëûã äýâш¿¿ëýõ, òààìàãëàë ãàðãàõ, газарзүйн төрөл бүрийн мэдээлэл ашиглан таамаглал батлах юмуу шинээр гарч ирсэн шалтгааныгòàéëáàðëàõ ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàõ íü ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí çîðèëãî õýìýýí ¿çýæ áàéíà.

Õөòөëáөðийí àгууëгà

Хүлээгдэæ буй ерөнхий үр дүн

Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í á¿ðýýð õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã íàðèéâ÷ëàõ áîëîí ò¿¿íèéã ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíèé öàãò áàãòààí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õàðãàëçàí äàðààõ 4 ç¿éë äýýð àâ÷ ¿çëýý. Ү¿íä:

Õүëээгдэж áуй еðөíхий үð дүí Тàйëáàð1. Газарзүйн судалгааны аргууд

(сэдэвчилсэн зураг унших, ашиглах, зохиох, ГМС болон бусад геодүрслэл)-ыг нийгэм-эдийн засгийн газарзүйн салбарт ашиглах арга барил эзэмших, тэдгээрийн үндсэн дээр бүс нутгийн онцлогийг тодорхойлох;

Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãóóä áîëîí ÃМÑ-ûã íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ñàëáàðò àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõ шààðäëàãà ç¿é ёñîîð òàâèãäàæ áàéíà. Ó÷èð íü ýíý õè÷ýýëýýð äýëõèéí óëñ îðíóóäûí îíöëîã, á¿ñ íóòãèéí ÿëãààã ñóäàëäàã òóë óëàìæëàëò àðãóóä (òîîí ìýäýýëýë, ãðàôèê, äèàãðàìì áîëîâñðóóëàõ, ãàçàðç¿éí çóðàã àшèãëàõ ã.ì)-ààñ ãàäíà ÃМÑ-èéã íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ñàëáàðò àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìшèõ íü õè÷ýýëèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ãîë ¿ð ä¿í áîëíî. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí үзэгдэл,юмсыгдүрслэнүзүүлсэнгазарзүйнтөрөлбүрийнçóðàã óíшèæ íóòàã äýâñãýðèéí ÿëãààã ãàðãàõ õàðüöóóëàõûí тулдзурагзүйнаргуудыгхэрэглээболгохньччухалюм.

2. Нийгмийн хºгжилд нºлººлдºг хүчин зүйлс (түүхэн болон газарзүйн, нийгэм-улс тºрийн г.м)-ийн талаар ойлгож, мэдсэний үндсэн дээр улс орнуудын хºгжлийн түвшинг шалгуур үзүүлэлтийн дагуу ангилах, харьцуулах, дүгнэлт гаргах;

Ýíý íü òóõàéí óëñ îðíû õºãæèë íü äàí ãàíö áàéãàëèéí íºõöºë óóð àìüñãàëûí òààòàé áàéäëààñ шàëòãààëàõã¿é, íèéãýì-óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë íºëººòýé áîëîõûã îéëãîæ óõààðñàíààð ñàéí çàñàãëàë, çºâ áîäëîãî, ººðèéí õàð àìèà áîäîõ áèш, õ¿í àðäàà áîäñîí çºâ õàíäëàãàòàé улстөрчидбайхньюуюунаасчухалгэдэгүзэлбодолтөлөвшинөгэсэнүгюм.Ингэснээрөнөөдөр11дүгээрàíãèä ñóðàëöàæ áàéãàà õ¿¿õäýä òºëºâшñºí ¿çýë áîäîë 10-20 æèëèéí äàðàà ÿìàð ÷ òºðëèéí àæèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ýíý áàéð ñóóðèíààñ óëñ îðîí, õ¿í àðäûíõàà òºëºº ñýòãýë ãàðãàäàã èðãýí áîëæ òºëºâшèõ íü àãóóëãûí òîãòîëöîîíû ýíý á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í áîëíî.

3. Хүн ам, нийгэм-эдийн засгийн үзүүлэлтийн нутаг дэвсгэрийн ялгааг байгаль-нийгмийн харилцан хамааралд нь авч үзэн харьцуулах;

Õ¿í àìüäàð÷ áàéãàà ë áîë òóõàéí íóòàã äýâñãýðò áàéãàëü-нийгмийнхамааралүүснэ.Иймдхүнам,нутагдэвсгэрийнòóõàé àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã íü òîîöîí, íóòàã äýâñãýðèéí ÿëãààã õàðüöóóëàõ ÷àäâàð ýçýìшèíý.

4. Дэлхийн улс орнууд болон бүс нутгийн соёлын ялгааг ойлгох, бусдын зан заншил, түүх соёлыг хүндэтгэх, тулгамдсан аливаа асуудлыг хамтдаа шийдвэрлэх;

11 ä¿ãýýð àíãèéí õºòºëáºðèéí õàìãèéí ãîë õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã ýíý õýñýã õýìýýí ¿çýæ áîëíî. ªíººãèéí õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàð÷ áóé íýã áýðõшýýë áîë òåððîðèçì áºãººä ¿¿íèéã áàãàñãàõ, àðèëãàõûí òóëä õàðèëöàí îéëãîëöîõ, áóñäûí çàí çàíшëûã õ¿íäýòãýõýýñ ýõýëíý. Ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýñíýýð 2001 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 11-íèé ¿éë ÿâäàë íü îð÷èí ¿åä çºâõºí ìýäëýã îëãîõ áîëîâñðîëûã ÷óõàëä òàâüæ, ýíõ òàéâíû áîëîâñðîëûí òàëààð îðõèãäóóëñíûã õ¿í òºðºëõòºíä ñàíóóëñàí ãýæ ¿çäýã. Ãàçàðç¿éí ñóðãàëò íü ñîёëûí áîëîâñðîë îëãîõîä ãîë ¿¿ðýãòýé áºãººä ýíý çîðèëãûã õàíãàõ ÿâäàë õè÷ýýëèéí õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿í áèëýý.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг

Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëàâ. Ñóäëàãäàõóóíû öàãèéã áàðèìæààëàí áàãш ººðºº ººð÷ëºí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Ү¿íä:

1) Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãóóä (5-8 öàã)2) Дэлхийнулсорнуудынхөгжлийнялгаабабүснутаг(8-10цаг)3) Õ¿í àì áà ñóóðüшèë (12-15 öàã)4) Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë áà áàéãàëèéí íººö àшèãëàëò (18-20 öàã)5) Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí íóòàã äýâñãýð-ãàçàðç¿éí õîëáîî õàìààðàë (20-22 öàã)6) Ñóäàëãàà õèéõ (5-8 öàã)

Ýíý õè÷ýýëýýð äýëõèéí á¿ñ íóòãóóä, óëñ îðíû òóõàé ñóäëàõ ÿâöäàà íèéãìèéí õºãæëèéí ÿëãàà, ò¿¿íä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã òàéëáàðëàõ, òîäîðõîé àñóóäëûí õ¿ðýýíä óëñ îðíóóäûí íºõöºë áàéäëûã ойлгожмэдэхньнэгголзорилгоюм.АНУ,Германзэрэгулсадгазарзүйнхичээлээрбүснутаг,улсорнуудыг“асуудалд-суурилсан” (issues-based) аргаар судлах явдлыг чухалчилж байна. Энэ нь “тодорхойлох”áàéäëààð ñóäàëäàã áàéñàí óëàìæëàëò àðãààñ äàâóó áºãººä ñóðãàëòûí ÿâöàä àëèâàà àñóóäëûã ýðýãö¿¿ëýí áîäîæ çºâ шèéäâýð ãàðãàæ ñóðàõàä íü ñóðàëöàã÷äàä òóñàëäàã õýìýýí ¿çýõ áîëëîî. Ñóðàã÷äàä ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõäýý ýíýõ¿¿ “àñóóäàëä ñóóðèëàõ” õàíäëàãûã áàðèìòëàõàä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõûã áàãш íàðò çºâëºæ áàéíà. Зàðèì æèшýý àâ÷ ¿çüå.

Жишээ 1: Õºãæèíã¿é áà ÿäóó áóóðàé îðíóóä äàõü òýãш áóñ áàéäëûí òàëààð ìýäëýã îëãîõûí òóëä òîäîðõîé æèшýýí äýýð õàðüöóóëæ áîëíî. Жèшýý íü: Õàëóóí á¿ñýä îðшäîã õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýêñпîðòûí ãîë бүтээгдэхүүнийнэгнькофеюм.Нөгөөталаарүүнийгхөгжингүйорнуудынхүнамынөдөртутмынхэрэглээãýæ ¿çýæ áîëíî. Ү¿íä òóëãóóðëàí çàðàãäàæ áóé íýã àÿãà êîôåíû ¿íèéã õàðüöóóëàõ çàìààð õºãæëèéí ÿëãààã õàðüöóóëàõ, îðëîãûí ÿëãààíä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ, òýãш áóñ õóâààðèëàëòûí шàëòãààíûã òàéëáàðëàæ áîëíî (Зóðàã 2.1).

42 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 43Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Áîдиò жишээ ¯йë àжиëëàгàà ÄүгíэëòÍýã àÿãà êîôåíû ¿íèéí õóâààðèëàëòûã ¿ç¿¿ëñýí äèàãðàììûã ¿ç¿¿ëíý.

Зураг 2.1. Кофены үнэ

Àÿãà êîôå 3000 òºã ãýæ ¿çâýë õýí õýäýí òºãðºãèéí àшèã õ¿ðòýæ áàéãààã òîîöîîëæ ÿðèëöàíà. À. Õýäýí õóâü íü тариаланчидочихвэ?Б. Õýí õàìãèéí èõ àшèã хүртэжбөайнавэ?В. Àшãèéí èõýíõ íü àëèíä ньногдожбайнавэ?-õºãæèæ áàéãàà îðîíä-õºãæèíã¿é îðîíäÃ. Ýíäýýñ ÿìàð ä¿ãíýëò гаргажболохвэ?

Үíèéí èõýíõ õýñýã (%) íü õóäàëäàà ýðõëýã÷èéí àшèã áîëæ áàéõàä õàìãèéí багабуюудөнгөж3%ньë òàðèàëàí÷äàä î÷èæ áàéãàà íü õºäºëìºðèéí õóâààðèëàëòûí òýíöâýðòýé áèш áàéäëûã èëòãýæ áàéíà. Ýíäýýñ õºãæëèéí ÿëãààíä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ, õóâààðèëàëòûí òýãш áóñ áàéäëûí òàëààð îéëãîæ àâàõ áîëíî.

Жишээ 2: “Тîäîðõîé õóãàöààíä óëñ îðíû àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òöýä ãàðñàí ººð÷ëºëòºä àíàëèç ä¿ãíýëò õèéõ” - Ýíý ÷àäâàðûã ýçýìшñýíýýð áàéãàëü-íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººã òàéëáàðëàõ, àëèâàà ç¿éëñèéí ó÷èð шàëòãààíä ººðèéí ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ õàíäàæ ñóðàõ àðãà áàðèëûã áèé áîëãîäîã. Ү¿íèé òóëä àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òöèéí ººð÷ëºëò íü ìýäýãäýõ¿éö àëü íýã óëñûí áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé (Àðãà ç¿éí õýñýãò ýíý òàëààð äóðäñàíûã ¿çíý ¿¿). Жèшýý íü: 1960 áà 2000 îíä Тàéâàí óëñûí ýêñпîðòûí á¿òýö õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ç¿¿ëñýí äèàãðàìì (Зóðàã 2.2)-ûã ñîíãîí àâ÷ суралцагчдыгүйлажиллагаанд“хөтөлж”болохюм.Үүнд:

a) 1960-ààñ 2000 îíû õîîðîíä àæ ¿éëäâýðèéí àíõäàã÷ áîëîí õîёðäàã÷ ñàëáàðûí ýêñпîðòîä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã õàðüöóóëàí òîäîðõîéëîõ;

b) Шèíýýð àæ ¿éëäâýðæñýí îðíóóäàä ¿éëäâýðèéí ºíäºð òåõíîëîãè ÷óõàë áàéð ñóóðèéã ýçýëäãèéí ó÷ðûã æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ;

c) Øинээражүйлдвэржсэнорнуудынэдийнзасгийнхөгжилньхүнамынамьдралдямарнөлөөүзүүлжáîëîõûã æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ ãýõ ìýò.

6

Жишээ 2: “Тодорхой хугацаанд улс орны аж ахуйн салбарын бүтцэд гарсан өөрчлөлтөд анализ дүгнэлт хийх” - Энэ чадварыг эзэмшсэнээр байгаль-нийгмийн хүчин зүйлсийн нөлөөг тайлбарлах, аливаа зүйлсийн учир шалтгаанд өөрийн үзэл бодлын үүднээс хандаж сурах арга барилыг бий болгодог. Үүний тулд аж ахуйн салбарын бүтцийн өөрчлөлт нь мэдэгдэхүйц аль нэг улсын бодит жишээн дээр тулгуурлах нь илүү үр дүнтэй (Арга зүйн хэсэгт энэ талаар дурдсаныг үзнэ үү). Жишээ нь: 1960 ба 2000 онд Тайван улсын экспортын бүтэц хэрхэн өөрчлөгдсөнийг үзүүлсэн диаграмм (Зураг 2.2)-ыг сонгон авч суралцагчдыг үйл ажиллагаанд “хөтөлж” болох юм. Үүнд:

1) 1960-аас 2000 оны хооронд аж үйлдвэрийн анхдагч болон хоѐрдагч салбарын экспортод гарсан өөрчлөлтийг харьцуулан тодорхойлох;

2) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудад үйлдвэрийн өндөр технологи чухал байр суурийг эзэлдгийн учрыг жишээн дээр тайлбарлах;

3) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудын эдийн засгийн хөгжил нь хүн амын амьдралд ямар нөлөө үзүүлж болохыг жишээн дээр тайлбарлах; гэх мэт.

Зураг 2.2. Тайван улсын экспортын бүтэц (1960, 2000 онд)

Жишээ 3: Мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх, хувиргах замаар мэдлэг бүтээх үйлд багш хөтлөхдөө суралцагчдын аливаа асуудлыг олж харах чадвар, тухайн асуудалд өмнөх мэдлэгээ хэрхэн ашиглаж байгааг илрүүлэн, мэддэгээс мэддэггүй рүү нь хандуулах

замаар бие даан суралцах үйлийг дэмжинэ. Тухайлбал, зургийг нэрийг багш өгөлгүй, харин сурагчид сумны чиглэлүүдийг нэрлэн бичихдээ асуудал дэвшүүлж таамаглал дэвшүүлж, асуудлаа нэгтгэн дүгнэлт хийх чадвартай болно. Венесуэлээс Бразил, АНУ руу, зүүн өмнөд Азиас Япон руу, Саудын Арабаас АНУ, Европ, зүүн Ази руу, ОХУ-аас Европ руу экспортлох бүтээгдэхүүн юу байж болох талаар тухайн

Хөдөө аж ахуй

Түүхий эд

Цахилгаан бараа аж ахуй Нэхмэл (гутал, хувцас)

Машин техник аж ахуй Тоглоом, спортын хэрэгсэл

Зураг. 2.3. Газрын тосны экспортын гол чиглэл

Зураг 2.2. Тайван улсын экспортын бүтэц (1960, 2000 онд)

Жèшýý 3: Мýäýýëëèéí íýã õýëáýðèéã íºãººä шèëæ¿¿ëýõ, õóâèðãàõ çàìààð ìýäëýã á¿òýýõ ¿éëä áàãш õºòëºõ人 ñóðàëöàã÷äûí àëèâàà àñóóäëûã îëæ õàðàõ ÷àäâàð, òóõàéí àñóóäàëä ºìíºõ ìýäëýãýý õýðõýí àшèãëàæ áàéãààã èëð¿¿ëýí, ìýääýãýýñ ìýääýãã¿é ð¿¿ íü õàíäóóëàõ çàìààð áèå äààí ñóðàëöàõ ¿éëèéã äýìæèíý. Тóõàéëáàë, çóðãèéã íýðèéã áàãш ºãºëã¿é, õàðèí ñóðàã÷èä ñóìíû ÷èãëýë¿¿äèéã íýðëýí áè÷èõäýý асуудалбуюутаамаглалдэвшүүлж,àñóóäëàà íýãòãýí ä¿ãíýëò õèéõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

6

Жишээ 2: “Тодорхой хугацаанд улс орны аж ахуйн салбарын бүтцэд гарсан өөрчлөлтөд анализ дүгнэлт хийх” - Энэ чадварыг эзэмшсэнээр байгаль-нийгмийн хүчин зүйлсийн нөлөөг тайлбарлах, аливаа зүйлсийн учир шалтгаанд өөрийн үзэл бодлын үүднээс хандаж сурах арга барилыг бий болгодог. Үүний тулд аж ахуйн салбарын бүтцийн өөрчлөлт нь мэдэгдэхүйц аль нэг улсын бодит жишээн дээр тулгуурлах нь илүү үр дүнтэй (Арга зүйн хэсэгт энэ талаар дурдсаныг үзнэ үү). Жишээ нь: 1960 ба 2000 онд Тайван улсын экспортын бүтэц хэрхэн өөрчлөгдсөнийг үзүүлсэн диаграмм (Зураг 2.2)-ыг сонгон авч суралцагчдыг үйл ажиллагаанд “хөтөлж” болох юм. Үүнд:

1) 1960-аас 2000 оны хооронд аж үйлдвэрийн анхдагч болон хоѐрдагч салбарын экспортод гарсан өөрчлөлтийг харьцуулан тодорхойлох;

2) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудад үйлдвэрийн өндөр технологи чухал байр суурийг эзэлдгийн учрыг жишээн дээр тайлбарлах;

3) Шинээр аж үйлдвэржсэн орнуудын эдийн засгийн хөгжил нь хүн амын амьдралд ямар нөлөө үзүүлж болохыг жишээн дээр тайлбарлах; гэх мэт.

Зураг 2.2. Тайван улсын экспортын бүтэц (1960, 2000 онд)

Жишээ 3: Мэдээллийн нэг хэлбэрийг нөгөөд шилжүүлэх, хувиргах замаар мэдлэг бүтээх үйлд багш хөтлөхдөө суралцагчдын аливаа асуудлыг олж харах чадвар, тухайн асуудалд өмнөх мэдлэгээ хэрхэн ашиглаж байгааг илрүүлэн, мэддэгээс мэддэггүй рүү нь хандуулах

замаар бие даан суралцах үйлийг дэмжинэ. Тухайлбал, зургийг нэрийг багш өгөлгүй, харин сурагчид сумны чиглэлүүдийг нэрлэн бичихдээ асуудал дэвшүүлж таамаглал дэвшүүлж, асуудлаа нэгтгэн дүгнэлт хийх чадвартай болно. Венесуэлээс Бразил, АНУ руу, зүүн өмнөд Азиас Япон руу, Саудын Арабаас АНУ, Европ, зүүн Ази руу, ОХУ-аас Европ руу экспортлох бүтээгдэхүүн юу байж болох талаар тухайн

Хөдөө аж ахуй

Түүхий эд

Цахилгаан бараа аж ахуй Нэхмэл (гутал, хувцас)

Машин техник аж ахуй Тоглоом, спортын хэрэгсэл

Зураг. 2.3. Газрын тосны экспортын гол чиглэл Зураг. 2.3. Газрын тосны экспортын гол чиглэл

ВенесуэлээсБразил,АНУруу,зүүнөмнөдАзиасЯпонруу,СаудынАрабаасАНУ,Европ,зүүнАзируу,ОХУ-аас Европ руу экспортлох бүтээгдэхүүн юу байж болох талаар дүгнэлт хийлгэхдээ тухайн улсîðíóóäûí áàéãàëèéí íººö, õ¿í àì, õºäºëìºðèéí íººö, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âшèí, ýðýëò õýðýãöýý çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàí ¿çýõèéã áàãш çºâëºíº.

Õөòөëáөðийí үíэëгээíий àðгà зүй

Үнэлгээний æишиг даалгавар боловсруулах аргачлал

11-ð àíãèä ñóðàëöàã÷èä ººð ººðñäèéí ñóðàëöàõóéí òîäîðõîé àðãà áàðèëòàé áîëñîí áàéäàã, ò¿¿ãýýðýý äàìæóóëàí òºðºë á¿ðèéí шèíæëýõ óõààíààñ ñóðàëöäàã õýäèé ÷ áèä ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààíû судалгааныаргатайтанилцуулж,газарзүйнхэлсоёлыгэзэмшүүлэхэдонцгойанхаараххэрэгтэйцагүеюм.Ýíý ¿åýñ óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí шàëãóóð àðãà÷ëàëóóäûã õàðüöóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëäîã òóë ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, íýãòãýõ, ä¿ãíýõ, ººðèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëòýý ãàçàðç¿éí çóðàã àшèãëàí èëýðõèéëýõ, á¿ñ íóòàã, óëñ îðíóóäàä òóëãàìäñàí àëèâàà àñóóäëûã ººðèéí àìüäðàëûí îðîí çàéòàé óÿëäóóëàí õàðüöóóëàõ, ¿íýëýõ, æèшýýëýõ, îëîí óëñ ¿íäýñòíèé ò¿¿õ ñîёë, çàí çàíшèë, ñîёë áîëîí óëñ îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã õ¿íäýòãýõ, ñàéí ç¿éëñýýñ ñóðàëöàõàä íü ñóðàëöàã÷äûã äýìæèõ шààðäëàãà ç¿é ёñîîð óðãàí ãàð÷ áàéíà.

Иймд суралцагчдыг мэдлэг чадварыг үнэлэхдээ ч үнэлгээг зөв, үр дүнтэй байхуйцаар төлөвлөжçîõèîí áàéãóóëàõ íü áàãш ñóðàã÷äàä àëü àëèíä íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãш òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí ìýäñýí, ñóðñíûã áàéíãà òîãòìîë, áîäèòîîð, á¿òýýë÷ýýð, ¿íýí çºâ, шóäàðãà ¿íýëæ áîëîõóéöààð õè÷ýýëýý òºëºâëºñíººð ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã èëð¿¿ëýõ, õÿíàõàä õÿëáàð áîëæ óëìààð áàãшèä ººðèéíõºº õè÷ýýëèéã ñóäëàí ñàéæðóóëàõàä íü ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõûã ñàéòàð àíõààð÷ ¿íýëãýýã òºëºâëºëò, ÿâö, ¿ð ä¿í ãýñýí шàòëàëòàéãààð õèéõ íü ç¿éòýé (Õ¿ñíýãò. 3.1).

Хүснэгт.3.1. Үнэлгээг тºлºвлºх, үр дүнг тооцох

Үíýëãýýã áîëîâñðóóëàõ

Жèшýýëñýí àãóóëãà

Үíýëãýý

Үíýëãýýã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ Үíýëãýýíèé ÿâö Үíýëãýýíèé ¿ð ä¿í

Дэлхийн улс тºрийн зураг-Дэлхийнфизикãàçàðç¿éí áîëîí óëñ òºðèéí çóðãèéí ÿëãààã òîäîðõîéëáîë-Óëñ òºðèéí çóðãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ó÷èð шàëòãààíûã çºâ òàéëáàðëàâàë-Оëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, îíöëîã, à÷ õîëáîãäëûã á¿ñ íóòãààð íü àíãèëæ ãàçðûí çóðàãò òàéëáàðëàâàë ãýõ ìýò

-Дэлхийнулсòºðèéí çóðãèéí шèíæ ÷àíàðóóäûã òîäîðõîéëîõ, íýðëýõ-Óëñ òºðèéí çóðãèéí îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ-Óëñ òºðèéí çóðãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿å÷ëýëèéã õ¿ñíýãòýýð èëýðõèéëýõ-Б¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ãîëëîõ óëñ îðíóóäûã ãàçðûí çóðàãò çààõ, äýâòýðòýý òýìäýãëýõ-Оëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ

Дэлхийнулстөрийнçóðàãò çàðèì óëñ îðíûã çààëãàõ, íýðë¿¿ëýõ, ÿðèëöàõ-Óëñ òºðèéí çóðãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿å шàòûã çºâ òîäîðõîéëîõ-Б¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí шèíæ ÷àíàðòàé áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõ, Мîíãîë óëñòàé õàðüöóóëàí ä¿ãíýõ, ¿íýëýõ

-Óëñ á¿ð ººð ºí㺺ð òýìäýãëýãäñýí áîëîõûã îëæ õàðàõ-Íèéñëýë õîòóóä, õ¿í àì èõòýé õîòóóäûí òýìäýãëýãýý, áè÷èãëýë ÿëãààòàéã àæèãëàõ-Óëñ òºðèéí çóðàã áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºãäºõ áîëîìæòîé ãýäãèéã ä¿ãíýí õýëýõ-Б¿ñ íóòãèéí íèéòëýã шèíæèéã ôèçèê ãàçàðç¿éí çóðàãòàé õîñëóóëàí ä¿ãíýõ-Оëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûã ýäèéí çàñàã óëñ òºð, áèçíåñèéí ñîíèðõëîîð íü àíãèëàõ ãýõ ìýò.

ХөтөлбөрттусгагдсанагуулгыгсудлахявцадболонүрдүнгилрүүлэхдээюугньүнэлэхталаарурьдчилантөлөвлөвөлзүйтэйбөгөөдчадваржсанмэдлэгбуюуК1-К4рүүшаталсанбайдлаарүнэлэхээртөлөвлөж,óëìààð ìýäëýãýý õýðýãëýõ ÷àäâàð îëæ áóé òàëûã íü èë¿¿ áàðèìòëàí ¿íýëíý. Тóõàéëáàë, òóõàéí ñóðàã÷èéí ºìíºõ ìýäëýã ÷àäâàðûã ºíººãèéí áàéäàëòàé õàðüöóóëæ, òýäíèé ìýäëýã ÷àäâàðûí õóðä, ÷àíàð, ñóðàëöàõ аргаэзэмшижбайгаагньажиглаххэрэгтэйюм(Хүснэгт.3.2).

44 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 45Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Хүснэгт.3.2. Үнэлэх ерºнхий чадварууд

Ñэдэв ¯íэëгээ хийх жишээДэлхийн улс орнууд ба бүс нутаг

- Óëñ òºðèéí çóðàãò ãàðñàí ººð÷ëºëòèéí шàëòãààíûã çóðàã àшèãëàí òîäîðõîéëæ áóé áàéäàë

- Óëñ îðíóóäûã õºãæëèéí ÿëãààã èëýðõèéëýõ шàëãóóðóóäûã õàðüöóóëæ, òîîöîîëîõ, òàéëáàðëàõ, ¿íýëãýý ºãºõ (íýã õ¿íä íîîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ áà á¿õ ¿íäýñòíèé àç æàðãàëûí èíäåêñ ã.ì)

- тодорхойбүснутагюмууулсорныгазарзүйнтодорхойлолтгаргахаргаáàðèë ýçýìшñýí áàéäàë

Дэлхийн хүн ам - Õ¿í àìûí òàðõàëò ñóóðшèëòàä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõ, òàéëáàðëàõ (ò¿¿õýí, áàéãàëü îð÷íû, òåõíîëîãèéí äýâшëèéí, шèëæèí ñóóðшèëòûí ã.ì)

- Õ¿í àìûí íÿãòшèë èõ áà áàãà ãàçàð îðîí, á¿ñ íóòãèéí шèíæ ÷àíàðûã õàðüöóóëàõ, шàëòãààíûã òàéëáàðëàõ

- Ãàçàð àшèãëàëòûí õýâ шèíæ¿¿äèéã ÿëãàí òîäîðõîéëîõ (îðшèí ñóóã÷äûí, àìðàëò ñóâèëëûí, õóäàëäàà-àðèëæààíû, õºäºº àæ àõóéí, òýýâýð-õàðèëöààíû, îëîí íèéòýä çîðèóëñàí ã.ì)

- Õîòæèëòîîñ ¿¿äýëòýé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áîëîí ãàçàðç¿éí áóñàä ¿çýãäýë, òýäãýýðèéí шàëòãààíûã ä¿ãíýõ ÷àäâàð

- Õîòæèëò áà àæ ¿éëäâýðæèëò, òýýâýðò íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñèéã íýãòãýí àâ÷ ¿çýõ, ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ, ¿ð ä¿íã èëýðõèéëýõ ÷àäâàð

Эдийн засгийн хºгжил ба байгалийн нººцийн ашиглалт

- Àæ ¿éëäâýðèéí àíõäàã÷, õîёðäîã÷, ãóðàâäàã÷ ñàëáàðûã àíãèëàõ, æèшýýëýõ, ¿íýëýõ ÷àäâàð

- Àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òýýìæ áîëîí çàðäàëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéã òîäîðõîéëîõ, ººðèéí ä¿ãíýëòýý ãðàôèê, äèàãðàììààð èëýðõèéëýõ ÷àäâàð

- Дэлхийнажахуйнсалбартусбүрийнгазарзүйнбайршил,тархалтынó÷èð шàëòãààí, íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã ÿëãàæ, æèшýýãýýð òàéëáàðëàæ ÷àäàõ áóé ýñýõ ã. ì

Дэлхийн эдийн засгийн харилцан хамаарал

- Оëîí óëñûí õºäºëìºðèéí ãàçàðç¿éí õóâààðèëàëòûí ºíººãèéí áàéäàëä ä¿ãíýëò ºãºõ çàìààð àæèëëàõ õ¿÷, ò¿¿íèé шèëæèëòèéí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ, çóðàãëàõ

- Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíèê òåõíîëîãèéí îëîëò àìæèëòûã íýâòð¿¿ëæ áóé àæ àõóéí ñàëáàðóóä, òýäãýýðèéí õºãæëèéí õóðäûã õàðüöóóëàõ, ¿íýëýõ, ä¿ãíýõ

- Бàéãàëèéí íººöèéí òàðõàëòûí ãàçàðç¿éí îíöëîãèéã àшèãëàëòûí áàéäàë áîëîí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëòýé íü õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ

- Бàéãàëèéí íººöººñ õàðààò óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí ä¿ð òºðõèéã àæèãëàõ õàðüöóóëàõ, õºãæëèéí ãàðöûã òîäîðõîéëîõ ã.ì

Тóõàéí æèëèéí ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, õè÷ýýëèéí àãóóëãààñ õàìààð÷ ñóðàëöàã÷äûí õèéæ ã¿éöýòãýõ äààëãàâðóóä àíãè á¿ðò ººð ººðèéí îíöëîãòîé áàéäàã.

11 ä¿ãýýð àíãèéí õóâüä ñóðàëöàõóéí òîäîðõîé àðãà ýçýìшñýíèé ¿íäñýí äýýð ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, ä¿ãíýõ, çóðàãëàõ çýðãýýð íýëýýä ñóáüåêòèâ õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà (Õ¿ñíýãò. 3.3). Интернэтийнболон телевиз, сонин сэтгүүл зэргээсмэдээмэдээлэлавчашиглахдааальболох үнэнìýäýýëëèéã àâ÷ ñóðàõûí òóëä òóõàéí ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ ¿íäñýí ñàéò (ñòàòèñòèêèéí õîðîî, òóõàéí ÷èãëýëèéí ÿàìäûí ñàéò ãýõ ìýò), ºäºð òóòìûí ñîíèí ñýòã¿¿ëèéã óíшèõ õýðýãòýéã çºâëºæ áàéíà.

Дэлхийн нийгэм эдийн засаг, бүс нутгийн аж ахуй, хүн ам, нутаг дэвсгэрийн ялгаа хуваарилалтынòàëààð ñóäàëäàã òóë ýäãýýð íü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëýýñ ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿éä òóëãóóðëàíà.

Хүснэгт.3.3. (Эдийн засгийн газарзүйн голлох аргазүй)

Үíýëýõ ÷àäâàðóóä Үíýëãýýíèé шàëãóóðò ¿íäýñëýñýí æèшèã äààëãàâðûí æèшýýТºðºë á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëýë öóãëóóëæ, áîëîâñðóóëàõ, àшèãëàõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ

Тýýâðèéí çàíãèëàà õîòóóä, Àæ ¿éëäâýðèéí òºâ, öýã, çàíãèëàà, á¿õèé ãàçðóóäûã ãàçðûí çóðàãò òýìäýãëýýðýé.Далайнголбоомтуудыгнэрлээрэй.

Мýäýýëëèéí õýëáýð¿¿äèéã íýãýýñ íºãººä шèëæ¿¿ëýõ

Зóðàã äèàãðàììààñ òîîí ìýäýýëýë ãàðãàõ, òîîí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàí ãðàôèê, äèàãðàìì áàéãóóëàõ äààëãàâðóóä áàãòàíà.

Кàðòîãðàìì äèàãðàìì, ñõåì, ãðàôèê áàéãóóëàõ

Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí á¿òöýýð ñõåì õèéãýýðýé. Зàðèì óëñ îðíû õ¿í àìûí íàñ õ¿éñèéí á¿òöèéí ñóâàðãà áàéãóóëæ õàðüöóóëààðàé.

Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ñýäýâ÷èëñýí çóðãèéã óíшèõ, õýðýãëýõ, áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð

Оðîí íóòãèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéã áýëòãýõ, ¿¿íèé òóëä ãàçàðç¿éí ýõ ñóðâàëæóóäûã àшèãëààðàé.

ЭнэудаабидSOLOболонBloomынтаксономыгчухалчилсангүй,харингазарзүйнчадвархэрхэнбийáîëæ õºãæèæ áàéãààã ¿íýëýõýýð ìýäýýëëýýñ ìýäëýã á¿òýýõ àðãàç¿éã ñîíãîæ àâëàà.

Мýäýýëëýýñ ìýäëýã á¿òýýõ àðãàç¿é íü òóõàéí àãóóëãûí õ¿ðýýíä ìýäýýëëèéã îðóóëàõ, àíãèëàõ, ò¿¿âýðëýõ, ä¿ãíýõ ÷àäâàðûã áèé áîëãîíî. Ñóðàëöàã÷èéí òàíèí ìýäýõ ñîíèðõîë íü шèëýí ñîíãîõ шèíæ ÷àíàðòàé байдаг.Иймдгазарзүйнхичээлийгсонирхон,судлахынтулдмэдээллээссэдэлжүүлэх,амьдралынбодитêîíòåêñò äýýð áóóëãàí õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõàä áàãш àðãà ç¿éãýý ÷èãë¿¿ëíý. Мýäýýëëèéã òýð ÷èãýýð íü òîãòîîõ áóñ, ìýäýýëëèéí ìºí ÷àíàðûã îéëãîõ, ñóäàëæ áóé àãóóëãàäàà íèéö¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéã õóðààíãóéëàí тоймлох,схемчлэх,нарийвчлантодруулахзэргээрмэдээлэлтэйажиллахаргазүйдсуралцахюм(Зураг.3.1).

9

Тухайн жилийн газарзүйн сургалтын хөтөлбөр, хичээлийн агуулгаас хамаарч суралцагчдын хийж гүйцэтгэх даалгаврууд анги бүрт өөр өөрийн онцлогтой байдаг.

11 дүгээр ангийн хувьд суралцахуйн тодорхой арга эзэмшсэний үндсэн дээр мэдээллийг цуглуулах, боловсруулах, дүгнэх, зураглах зэргээр нэлээд субьектив хандлагатай болсон байна (Хүснэгт. 3.3). Интернэтийн болон телевиз, сонин сэтгүүл зэргээс мэдээ мэдээлэл авч ашиглахдаа аль болох үнэн мэдээллийг авч сурахын тулд тухайн мэдээллийг түгээх үндсэн сайт (статистикийн хороо, тухайн чиглэлийн яамдын сайт гэх мэт), өдөр тутмын сонин сэтгүүлийг унших хэрэгтэйг зөвлөж байна. Дэлхийн нийгэм эдийн засаг, бүс нутгийн аж ахуй, хүн ам, нутаг дэвсгэрийн ялгаа хуваарилалтын талаар судалдаг тул арга зүй нь мэдээлэл цуглуулах боловсруулах, мэдээллээс мэдлэг бүтээх арга зүйд тулгуурлана.

Хүснэгт.3.3. (Эдийн засгийн газарзүйн голлох аргазүй)

Үнэлэх чадварууд Үнэлгээний шалгуурт үндэслэсэн жишиг даалгаврын жишээ Төрөл бүрийн эх сурвалжаас мэдээлэл цуглуулж, боловсруулах, ашиглах, дүгнэлт гаргах

Тээврийн зангилаа хотууд, Аж үйлдвэрийн төв, цэг, зангилаа, бүхий газруудыг газрын зурагт тэмдэглээрэй. Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон аймуудыг шугамаар холбож газрын зурагт дүрслээрэй.

Мýäýýëëèéí õýëáýð¿¿äèéã íýãýýñ íºãººä øèëæ¿¿ëýõ

Òîîí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàí ãðàôèê, äèàãðàìì áàéãóóëàõ; çóðàã äèàãðàììààñ òîîí ìýäýýëýë ãàðãàõ

Картограмм диаграмм, схем, график байгуулах

Аж үйлдвэрийн салбарын бүтцээр схем хийгээрэй. Зарим улс орны хүн амын нас хүйсийн бүтцийн суварга байгуулж харьцуулах

Нийгэм эдийн засгийн газарзүйн сэдэвчилсэн зургийг унших, хэрэглэх, боловсруулах чадвар

Орон нутгийн нийгэм-эдийн засгийн газарзүйн мэдээллийг бэлтгэх, үүний тулд газарзүйн эх сурвалжуудыг ашиглах

Энэ удаа бид SOLO болон Bloomын таксономыг чухалчилсангүй, харин газарзүйн чадвар хэрхэн бий болж хөгжиж байгааг үнэлэхээр мэдээллээс мэдлэг бүтээх аргазүйг сонгож авлаа. Мэдээллээс мэдлэг бүтээх аргазүй нь тухайн агуулгын хүрээнд мэдээллийг оруулах, ангилах, түүвэрлэх, дүгнэх чадварыг бий болгоно. Суралцагчийн танин мэдэх сонирхол нь шилэн сонгох шинж чанартай байдаг. Иймд газарзүйн хичээлийг сонирхон, судлахын тулд мэдээллээс сэдэлжүүлэх, амьдралын бодит контекст дээр буулган хичээлийг явуулахад багш арга зүйгээ чиглүүлнэ. Мэдээллийг тэр чигээр нь тогтоох бус, мэдээллийн мөн чанарыг ойлгох, судалж буй агуулгадаа нийцүүлэх, мэдээллийг хураангуйлан тоймлох, схемчлэх, нарийвчлан тодруулах зэргээр мэдээлэлтэй ажиллах аргазүйд суралцах юм (Зураг. 3.1).

Зураг. 3.1. Мэдээлэлтэй ажиллах аргазүйн үе шат

Мэдээлэл өгнө.

Гол ухагдахуун

буюу газарзүйн

хэлийг ялгана.

Гол санааг тэмдэглэнэ.

Мэдээллийн бусад

хэлбэрт шилжүүлнэ. зураглах гэх

мэт

Мэдээллийг дүгнэнэ.

Бусад мэдээлэлтэй нэгтгэж шинэ

мэдлэг бүтээнэ.

Зураг. 3.1. Мэдээлэлтэй ажиллах аргазүйн үе шат

Жèшýý áîëãîæ àâñàí äàðààõ ìýäýýëýëòýé àæèëëàõäàà ºãºãäñºí àëõìûí äàãóó àíàëèç õèéí ÿðèëöàí àñóóäàëä íóõàöòàé õàíäàõ, íýìæ ýðýë õàéãóóë õèéõ, ººðèéí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, àñóóäàë äýâш¿¿ëýõ çýðãýýð ñóðàëöàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàíà.

Мэдээлэл: Бàéãàëèéí íººöèéí õýðýãëýýíèé 80%-èéã ýçëýõ ºíäºð õºãæèëòýé îðíû õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äóíäàæ ò¿âшèí íü áóóðàé îðíûõîîñ áàðàã 18 äàõèí èõ áàéäàã àæ. ªíäºð õºãæèëòýé ãýãäýõ 30 ãàðóé îðíû èõýíõ íü óóð àìüñãàëûí òààòàé íºõöºë. Үðæèë шèìòýé õºðñ á¿õèé ãàçàð áàéðëàíà. Жèшýý íü: ÀÍÓ, Кàíàä, Àâñòðàëè áîëîí Бàðóóí Еâðîпûí óóð àìüñãàë íü Àôðèêèéí öºë, З¿¿í Àìíºä Àçèéí õýò ÷èéãëýã, òðîпèêèéí ìóññîíû óóð àìüñãàëààñ ÿëãààòàé. Ýäãýýð îðíû íèéò õ¿í àì íü 1,2 тэрбумбуюудэлхийнхүнамын23%-ийгэзлэхболовчдэлхийнэрдсийнболонэрчимхүчнийнөөцийн80% îð÷ìûã ýçýëíý.

Àëхàм Êейс áуþу мэдээëэëòэй àжиëëàх үе шàò1 Мýäýýëëèéã óíшèæ òàíèëöààä ãîë àãóóëãûã òýìäýãëýõ2 Õýä õýäýí ñàíàà ãàðñàí áîë ÿëãàí àíãèëàõ3 Ãàçàð îðîí, óëñóóäûí íýðèéã ò¿¿âýðëýæ, ãàçðûí çóðàãò òýìäýãëýõ4 Бàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëûã îëæ õàðàõ, ººðèéí îðíûõòîé õàðüöóóëàõ5 ªìíºõ ìýäëýã, ìýäýýëëèéã ñýðãýýí ñàíàõ, íýãòãýõ6 Мýäëýãýý öýãöëýõ, шèíý ñàíàà äýâш¿¿ëýõ, ä¿ãíýõ, áóñäàä òàéëáàðëàõ

Үнэлгээ хийх зөвлөмæ

“Õ¿í àì” ãýñýí íýãæ õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä õ¿í àìûí òîî, íÿãòшèë, íóòàãшèëòûã õàðóóëñàí êàðòîãðàììûí íýãýí õýëáýð áîëñîí àíàìîðô çóðãèéã òàéëáàðëàí õ¿ðãýæ áàéíà. Àíàìîðô íü õýëáýð ä¿ðñã¿é ãýñýí óòãàòàé ¿ã áîëîâ÷ çóðãèéí àãóóëãààñ õàìààð÷ ¿ç¿¿ëýõ ç¿éë èë¿¿ òîäîðõîé òóñãàãäñàí áàéäàã. Кàðòîãðàìì, картодиаграммынаргыгтухайннутагдэвсгэрийнхэлбэр,хэмжээндньшингээжөгдгөөрөөонцлогюм.

46 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 47Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Àíàìîðô çóðãèéã àæèãëàõ, óëñ òºðèéí çóðàãòàé õàðüöóóëàõ, òîîí ìýäýýëëèéã êàðòîãðàììûí àðãààð èëýðõèéëýõ äàñãàë äààëãàâðûí çàðèì õóâèëáàðûã ¿ç¿¿ëüå. Ү¿íä:

1. Дэлхийнхүнамынтоонэгэнт7тэрбумхүрчээ.Гэвчхүнамынтоо,нутагшилтыгхаруулсанзургийгäýëõèéí óëñ òºðèéí çóðàãòàé õàðüöóóëàí àæèãëààä õ¿í àìûí òîîãîîð ýõíèé 5-ä îðäîã óëñóóäûã нэрлэжбичнэүү.Дэлхийнулстөрийнзургийгашиглаарай.

10

Жишээ болгож авсан дараах мэдээлэлтэй ажиллахдаа өгөгдсөн алхмын дагуу анализ хийн ярилцан асуудалд нухацтай хандах, нэмж эрэл хайгуул хийх, өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, асуудал дэвшүүлэх зэргээр суралцах арга барилд суралцана. Алхам

1 Мэдээллийг уншиж танилцаад гол агуулгыг тэмдэглэх 2 Хэд хэдэн санаа гарсан бол ялган ангилах 3 Газар орон, улсуудын нэрийг түүвэрлэж, газрын зурагт тэмдэглэх 4 Байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг олж харах, өөрийн орныхтой харьцуулах 5 Өмнөх мэдлэг, мэдээллийг сэргээн санах, нэгтгэх 6 Мэдлэгээ цэгцлэх, шинэ санаа дэвшүүлэх, дүгнэх, бусдад тайлбарлах

3.2. Үнэлгээ хийх зөвлөмж

“Хүн ам” гэсэн нэгж хичээлийн хүрээнд хүн амын тоо, нягтшил, нутагшилтыг харуулсан картограммын нэгэн хэлбэр болсон анаморф зургийг тайлбарлан хүргэж байна. Анаморф нь хэлбэр дүрсгүй гэсэн утгатай үг боловч зургийн агуулгаас хамаарч үзүүлэх зүйл илүү тодорхой тусгагдсан байдаг. Картограмм, картодиаграммын аргыг тухайн нутаг дэвсгэрт нь шингээж өгдгөөрөө онцлог юм.

Анаморф зургийг ажиглах, улс төрийн зурагтай харьцуулах, тоон мэдээллийг картограммын аргаар илэрхийлэх дасгал даалгаврын зарим хувилбарыг үзүүлье. Үүнд:

1. Дэлхийн хүн амын тоо нэгэнт 7 тэрбум хүрчээ. Гэвч хүн амын тоо, нутагшилтыг харуулсан зургийг дэлхийн улс төрийн зурагтай харьцуулан ажиглаад хүн амын тоогоор эхний 5-д ордог улсуудыг нэрлэж бичнэ үү. Дэлхийн улс төрийн зургийг ашиглаарай.

Зураг 3.2. Дэлхийн хүн амын тоо Зураг. 3.3. Дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Байгалийн нөөцийн хэрэглээний 80%-ийг эзлэх өндөр хөгжилтэй орны хүн амын амьжиргааны дундаж түвшин нь буурай орныхоос бараг 18 дахин их байдаг аж. Өндөр хөгжилтэй гэгдэх 30 гаруй орны ихэнх нь уур амьсгалын таатай нөхцөл. Үржил шимтэй хөрс бүхий газар байрлана. Жишээ нь: АНУ, Канад, Австрали болон Баруун Европын уур амьсгал нь Африкийн цөл, Зүүн Амнөд Азийн хэт чийглэг, тропикийн муссоны уур амьсгалаас ялгаатай. Эдгээр орны нийт хүн ам нь 1,2 тэрбум буюу дэлхийн хүн амын 23%-ийг эзлэх боловч дэлхийн эрдсийн болон эрчим хүчний нөөцийн 80% орчмыг эзэлнэ.

10

Жишээ болгож авсан дараах мэдээлэлтэй ажиллахдаа өгөгдсөн алхмын дагуу анализ хийн ярилцан асуудалд нухацтай хандах, нэмж эрэл хайгуул хийх, өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, асуудал дэвшүүлэх зэргээр суралцах арга барилд суралцана. Алхам

1 Мэдээллийг уншиж танилцаад гол агуулгыг тэмдэглэх 2 Хэд хэдэн санаа гарсан бол ялган ангилах 3 Газар орон, улсуудын нэрийг түүвэрлэж, газрын зурагт тэмдэглэх 4 Байгаль орчны тулгамдсан асуудлыг олж харах, өөрийн орныхтой харьцуулах 5 Өмнөх мэдлэг, мэдээллийг сэргээн санах, нэгтгэх 6 Мэдлэгээ цэгцлэх, шинэ санаа дэвшүүлэх, дүгнэх, бусдад тайлбарлах

3.2. Үнэлгээ хийх зөвлөмж

“Хүн ам” гэсэн нэгж хичээлийн хүрээнд хүн амын тоо, нягтшил, нутагшилтыг харуулсан картограммын нэгэн хэлбэр болсон анаморф зургийг тайлбарлан хүргэж байна. Анаморф нь хэлбэр дүрсгүй гэсэн утгатай үг боловч зургийн агуулгаас хамаарч үзүүлэх зүйл илүү тодорхой тусгагдсан байдаг. Картограмм, картодиаграммын аргыг тухайн нутаг дэвсгэрт нь шингээж өгдгөөрөө онцлог юм.

Анаморф зургийг ажиглах, улс төрийн зурагтай харьцуулах, тоон мэдээллийг картограммын аргаар илэрхийлэх дасгал даалгаврын зарим хувилбарыг үзүүлье. Үүнд:

1. Дэлхийн хүн амын тоо нэгэнт 7 тэрбум хүрчээ. Гэвч хүн амын тоо, нутагшилтыг харуулсан зургийг дэлхийн улс төрийн зурагтай харьцуулан ажиглаад хүн амын тоогоор эхний 5-д ордог улсуудыг нэрлэж бичнэ үү. Дэлхийн улс төрийн зургийг ашиглаарай.

Зураг 3.2. Дэлхийн хүн амын тоо Зураг. 3.3. Дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

Байгалийн нөөцийн хэрэглээний 80%-ийг эзлэх өндөр хөгжилтэй орны хүн амын амьжиргааны дундаж түвшин нь буурай орныхоос бараг 18 дахин их байдаг аж. Өндөр хөгжилтэй гэгдэх 30 гаруй орны ихэнх нь уур амьсгалын таатай нөхцөл. Үржил шимтэй хөрс бүхий газар байрлана. Жишээ нь: АНУ, Канад, Австрали болон Баруун Европын уур амьсгал нь Африкийн цөл, Зүүн Амнөд Азийн хэт чийглэг, тропикийн муссоны уур амьсгалаас ялгаатай. Эдгээр орны нийт хүн ам нь 1,2 тэрбум буюу дэлхийн хүн амын 23%-ийг эзлэх боловч дэлхийн эрдсийн болон эрчим хүчний нөөцийн 80% орчмыг эзэлнэ.

Зураг 3.2. Дэлхийн хүн амын тоо Зураг 3.3. Дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

2. Зóðàã.3.4-ò õ¿í àìûí íóòàãшèëòûã êàðòîãðàììûí àðãààð èëýðõèéëñýí áàéíà. Õ¿í àìûí òºâëºðºë буюунягтшилХятад,Энэтхэгулсадихбайгааньхарагдажбайна.Дэлхийдхүнамынтоогоорэхний5-ä áàãòäàã ÀÍÓ-ûí õ¿í àìûí íÿãòшèë 31 õ¿í/ êì2, ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýðýý äýëõèéä 144-ðò îðäîã òóë èéì багаболжхумигдажзурагджээ.Австрали,Японулсуудыгхарьцууланбусадмэдээллийгцуглууланáîëîâñðóóëæ ä¿ãíýí áè÷ýýðýé.

11

2. Зураг.3.4-т хүн амын нутагшилтыг картограммын аргаар илэрхийлсэн байна. Хүн

амын төвлөрөл буюу нягтшил Хятад, Энэтхэг улсад их байгаа нь харагдаж байна. Дэлхийд хүн амын тоогоор эхний 5-д багтдаг АНУ-ын хүн амын нягтшил 31 хүн/ км2, энэ үзүүлэлтээрээ дэлхийд 144-рт ордог тул ийм бага болж хумигдаж зурагджээ. Австрали, Япон улсуудыг харьцуулан бусад мэдээллийг цуглуулан боловсруулж дүгнэн бичээрэй.

Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн

3. Харин зураг 3.5-т үзүүлсэнээр хүүхдийн хоол хүнсний дутагдал буюу өлсгөлөн байдлаараа Энэтхэг улс тэргүүлж байгаа нь тодорхой харагдаж байна. Энд хүүхдийн нас баралтын ихэнх нь хоол хүнсний дутагдлаас үүдэлтэй байдаг.

Үнэлгээний шалгуур тодорхой байх нь ардчилсан, шударга байхын гол шалгуур болдог. Учир нь шалгуур тодорхой байснаар суралцагч өөрийн үнэлгээ хийх боломж бүрддэг. Ямар шалгуураар үнэлэх нь болсноор яаж гүйцэтгэх вэ гэдгийн удирдамж нь болдог. Шалгуур нь ихэвчлэн шаардлага байдлаар боловсруулагдсан байдаг. Ер нь аливаа шалгуур, шаардлагыг багш урьдчилан боловсруулсаны дараагаар суралцагчдадаа танилцуулж, тэдгээрийн саналыг тусгах нь илүү үр дүнтэй. Шалгууруудаа сонгосны дараагаар яаж гүйцэтгэсэн байвал ямар оноо өгөх вэ гэдгээ сайтар тунгаан бодсоны эцэст боловсруулна.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг боловсруулан хэрэглэх талаар 2 жишээ авья.

1. Амьдралын таатай нөхцөлтэй улс орнуудын газрын зургийг ажиглан дараах чиглэлээр дүгнэлт хийж бичнэ үү. А. Амьдрахад байгалийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнууд, шалтгаан Б. Нийгмийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнуудын шалтгаан, мөн чанар

таатай таагүй

11

2. Зураг.3.4-т хүн амын нутагшилтыг картограммын аргаар илэрхийлсэн байна. Хүн

амын төвлөрөл буюу нягтшил Хятад, Энэтхэг улсад их байгаа нь харагдаж байна. Дэлхийд хүн амын тоогоор эхний 5-д багтдаг АНУ-ын хүн амын нягтшил 31 хүн/ км2, энэ үзүүлэлтээрээ дэлхийд 144-рт ордог тул ийм бага болж хумигдаж зурагджээ. Австрали, Япон улсуудыг харьцуулан бусад мэдээллийг цуглуулан боловсруулж дүгнэн бичээрэй.

Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн

3. Харин зураг 3.5-т үзүүлсэнээр хүүхдийн хоол хүнсний дутагдал буюу өлсгөлөн байдлаараа Энэтхэг улс тэргүүлж байгаа нь тодорхой харагдаж байна. Энд хүүхдийн нас баралтын ихэнх нь хоол хүнсний дутагдлаас үүдэлтэй байдаг.

Үнэлгээний шалгуур тодорхой байх нь ардчилсан, шударга байхын гол шалгуур болдог. Учир нь шалгуур тодорхой байснаар суралцагч өөрийн үнэлгээ хийх боломж бүрддэг. Ямар шалгуураар үнэлэх нь болсноор яаж гүйцэтгэх вэ гэдгийн удирдамж нь болдог. Шалгуур нь ихэвчлэн шаардлага байдлаар боловсруулагдсан байдаг. Ер нь аливаа шалгуур, шаардлагыг багш урьдчилан боловсруулсаны дараагаар суралцагчдадаа танилцуулж, тэдгээрийн саналыг тусгах нь илүү үр дүнтэй. Шалгууруудаа сонгосны дараагаар яаж гүйцэтгэсэн байвал ямар оноо өгөх вэ гэдгээ сайтар тунгаан бодсоны эцэст боловсруулна.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг боловсруулан хэрэглэх талаар 2 жишээ авья.

1. Амьдралын таатай нөхцөлтэй улс орнуудын газрын зургийг ажиглан дараах чиглэлээр дүгнэлт хийж бичнэ үү. А. Амьдрахад байгалийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнууд, шалтгаан Б. Нийгмийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнуудын шалтгаан, мөн чанар

таатай таагүй

Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн

3. Харинзураг3.5-түзүүлсэнээрхүүхдийнхоолхүнснийдутагдалбуюуөлсгөлөнгийнбайдлаарЭнэтхэгóëñ òýðã¿¿ëæ áàéãàà íü òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Ýíä áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí íàñ áàðàëòûí èõýíõ íü õîîë õ¿íñíèé äóòàãäëààñ ¿¿äýëòýé áàéäàã ãýäýã ä¿ãíýëò ãàðãàíà.

Үíýëãýýíèé шàëãóóð òîäîðõîé áàéõ íü àðä÷èëñàí, шóäàðãà áàéõûí ãîë шàëãóóð áîëäîã. Ó÷èð íü шалгууртодорхойбайснаарсуралцагчөөрийнүнэлгээхийхболомжбүрддэг.Ямаршалгуураарүнэлэхíü òîäîðõîé áîëñíîîð ÿàæ ã¿éöýòãýõ âý ãýäãèéí óäèðäàìæ íü áîëäîã. Шàëãóóð íü èõýâ÷ëýí шààðäëàãà áàéäëààð áîëîâñðóóëàãäñàí áàéäàã. Еð íü àëèâàà шàëãóóð, шààðäëàãûã áàãш óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëñàíû äàðààãààð ñóðàëöàã÷äàäàà òàíèëöóóëæ, òýäíèé ñàíàëûã òóñãàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé. Шàëãóóðóóäàà ñîíãîñíû äàðààãààð ÿàæ ã¿éöýòãýñýí áàéâàë ÿìàð îíîî ºãºõ âý ãýäãýý ñàéòàð òóíãààí áîäñîíû ýöýñò áîëîâñðóóëíà.

Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð õ¿ëýýãäýæ áóé ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýä àшèãëàõ шàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áà äààëãàâðûã áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõ òàëààð 2 æèшýý àâüÿ.

1. Àìüäðàëûí òààòàé íºõöºëòýé óëñ îðíóóäûí ãàçðûí çóðãèéã àæèãëàí äàðààõ ÷èãëýëýýð ä¿ãíýëò õèéæ áè÷íý ¿¿.

a) Àìüäðàõàä áàéãàëèéí òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí óëñ îðíóóä, шàëòãààí

b) Íèéãìèéí òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí óëñ îðíóóäûí шàëòãààí, ìºí ÷àíàð

11

2. Зураг.3.4-т хүн амын нутагшилтыг картограммын аргаар илэрхийлсэн байна. Хүн

амын төвлөрөл буюу нягтшил Хятад, Энэтхэг улсад их байгаа нь харагдаж байна. Дэлхийд хүн амын тоогоор эхний 5-д багтдаг АНУ-ын хүн амын нягтшил 31 хүн/ км2, энэ үзүүлэлтээрээ дэлхийд 144-рт ордог тул ийм бага болж хумигдаж зурагджээ. Австрали, Япон улсуудыг харьцуулан бусад мэдээллийг цуглуулан боловсруулж дүгнэн бичээрэй.

Зураг.3.4. Хүн амын нягтшил Зураг.3.5. Хүүхдийн ºлсгºлºн

3. Харин зураг 3.5-т үзүүлсэнээр хүүхдийн хоол хүнсний дутагдал буюу өлсгөлөн байдлаараа Энэтхэг улс тэргүүлж байгаа нь тодорхой харагдаж байна. Энд хүүхдийн нас баралтын ихэнх нь хоол хүнсний дутагдлаас үүдэлтэй байдаг.

Үнэлгээний шалгуур тодорхой байх нь ардчилсан, шударга байхын гол шалгуур болдог. Учир нь шалгуур тодорхой байснаар суралцагч өөрийн үнэлгээ хийх боломж бүрддэг. Ямар шалгуураар үнэлэх нь болсноор яаж гүйцэтгэх вэ гэдгийн удирдамж нь болдог. Шалгуур нь ихэвчлэн шаардлага байдлаар боловсруулагдсан байдаг. Ер нь аливаа шалгуур, шаардлагыг багш урьдчилан боловсруулсаны дараагаар суралцагчдадаа танилцуулж, тэдгээрийн саналыг тусгах нь илүү үр дүнтэй. Шалгууруудаа сонгосны дараагаар яаж гүйцэтгэсэн байвал ямар оноо өгөх вэ гэдгээ сайтар тунгаан бодсоны эцэст боловсруулна.

Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг тус бүрээр хүлээгдэж буй үр дүнг үнэлэхэд ашиглах шалгуур үзүүлэлт ба даалгаврыг боловсруулан хэрэглэх талаар 2 жишээ авья.

1. Амьдралын таатай нөхцөлтэй улс орнуудын газрын зургийг ажиглан дараах чиглэлээр дүгнэлт хийж бичнэ үү. А. Амьдрахад байгалийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнууд, шалтгаан Б. Нийгмийн таатай нөхцөл бүрдсэн улс орнуудын шалтгаан, мөн чанар

таатай таагүй

2. Мîíãîë áàíêíààñ ãàðãàñàí “Õàíшèéí ìýäýý” 2011-12-20”-íä ¿íäýñëýí ìºíãºíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð, èíôëÿöè çýðãèéã òîäîðõîéëîîðîé. Õýðýâ ÷è ÀÍÓ áîëîí Еâðîпûí îðíóóäààð àÿëàõààð áîëáîë ìºíãºí ä¿íã шèëæ¿¿ëýí òîîöíî óó. 500000төгрөгөөрхэдэнюаньхудалданавахвэ?500000рубльтэйхүнманайхэдэнтөгрөгтэйтэнцэххэмжээниймөнгөтэйгэсэнүгвэ?

Валютыннэр Íýãæ Төгрөгвалюттай ªºð÷ëºëòÀÍÓ USD 1375.56 0.11Еâðî EU 1789.4 -1.44ОÕÓ RUS 42.94 -0.34БÍÕÀÓ CHN 216.97 0.21Япон JPN 17.65 -0.01БÍÑÓ SKOR 1.17 -0.02

Õөòөëáөðийг хэðэгжүүëэх àðгà зүй

Õºòºëáºðò äóðäñàí õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿éã õýðõýí àшèãëàõ òàëààð çàðèì æèшýýí äýýð àâ÷ ¿çüå.

• Бодитжишээндээрсуралцах:11дүгээрангидаагазарзүйнхичээлүзсэнээрдэлхийнөөрөөрөнцөгáóëàí äàõü õ¿ì¿¿ñèéí àõóé àìüäðàëûã ñóäàëæ, ºíºº ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàìäààä áóé àñóóäëóóäûã òóíãààõ, ººðèéí ¿çýë áîäëûã ¿¿äíýýñ õàíäàõ ÷àäâàð ýçýìшèõ ÿâäàë áèëýý. Ү¿íèé òóëä òóõàéí ãàçàð îðîí, àæ àõóéí îíöëîãèéã àâ÷ ¿çýõäýý áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàí ñóäëàõ шààðäëàãà ãàðíà. Жèшýý íü: êîôåíû ¿íý õàðüöóóëàõ áàéäëààð õºãæëèéí ÿëãààã ñóäëàõ òóõàé 2.2-ò äóðäñàíûã ¿çíý ¿¿.

• Газарзүйнмэдээлэлтэйажиллахаргазүйнжишээ:Тархмалдиаграммашиглах

ªìíºõ àíãèóääàà áàãàíàí, òîéðãîí ãýõ ìýò äèàãðàììûí îëîí òºðë¿¿äèéã àшèãëàõ ÷àäâàð ýçýìшñýí байгаа. 11 дүгээр ангид юмсын хоорондын хамаарлыг үзүүлдэг тархмал диаграмм ашиглах аргаáàðèë ýçýìшèíý. Ү¿íèé òóëä äèàãðàìì àшèãëàí äàñãàë, äààëãàâàð õèéõ çàìààð ñóðàã÷äûí á¿òýýë÷ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ íü ÷óõàë. Жèшýý íü:

Диаграммдээр7орныхүнамынтөрөлтбанасбаралтынтүвшинг (2004оныбайдлаар)үзүүлжээ(Зóðàã 4.1). Зóðãèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

a) 1000 õ¿íä íîãäîõ òºðºëò 36 áà 1000 õ¿íä íîãäîõ íàñ áàðàëò 24 áàéãàà îðíûã íýðëý. b) Тàíçàíè óëñûí õ¿í àìûí áàéãàëèéí ºñºëòèéã òîîöîîëæ ãàðãààðàé.c) Хүнамынбайгалийнөсөлтхамгийнөндөрболонхамгийнбагаорныгнэрлэ.d) БостванулсынхүнамыннасбаралтынтүвшинАНУ-аасөндөрбайгаашалтгаанюувэ?Тайлбарла.

13

Зураг 4.1. 1000 хүн амд ногдох тºрºлт ба нас баралт

Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх арга зүй: Тоон мэдээлэл боловсруулан дүгнэлт гаргах, учир шалтгааныг байгаль, нийгэм, хүний хүчин зүйлтэй холбон баримт жишээгээр нотлох нь газарзүйн судалгааны тодорхой арга барил эзэмшүүлж буй нэг хэлбэр юм. Жишээ болгож Мавритани улсын хүн амын төрөлт ба нас баралт 20 дугаар зууны туршид хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг үзүүлсэн диаграммыг авч үзье. Энэ диаграммыг хэрхэн ашиглаж болох вэ? Асуултад хариулах, бусдынхтай зөрж байвал өөрийн санаагаа хамгаалах, хариултаа нотлохын тулд эх сурвалжтай холбох гэх мэт олон арга байж болно. Харин багшийн асуултын тавил зөв, тодорхой байхаас гадна асуултаар дамжуулан шинэ мэдээлэл өгөхөд анхаарна. Жишээ нь: Мавритани улсыг тэр болгон хүн мэдэхгүй байж болох учраас “Энэтхэгийн далайн оршдог” гэдгийг тодотгож өгөх гэх мэт. Энэ нь дор хаяад тухайн улсын газарзүйн байрлалыг мэдэх, Энэтхэгийн далайн талаар орон зайн төсөөлөл “тархинд үүсэх” зэрэг ач холбогдолтой болно.

Төрөлт (1000 хүн тутамд)

Нас баралт (1000 хүн тутамд)

Он

Төрөлт ба нас баралт 1000 хүн тутамд, жилээр

Зураг 4.1. 1000 хүн амд ногдох тºрºлт ба нас баралт

48 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 49Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

• Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх арга зүй: Тоон мэдээлэл боловсруулан дүгнэлтãàðãàõ, ó÷èð шàëòãààíûã áàéãàëü, íèéãýì, õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîí áàðèìò æèшýýãýýð íîòëîõ íü газарзүйнсудалгаанытодорхойаргабарилэзэмшүүлжбуйнэгхэлбэрюм.ЖишээболгожМавританиóëñûí õ¿í àìûí òºðºëò áà íàñ áàðàëò 20 äóãààð çóóíû òóðшèä õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðñíèéã ¿ç¿¿ëñýí диаграммыгавчүзье.Энэдиаграммыгхэрхэнашиглажболохвэ?Асуултадхариулах,бусдынхтайçºðæ áàéâàë ººðèéí ñàíààãàà õàìãààëàõ, õàðèóëòàà íîòëîõûí òóëä ýõ ñóðâàëæòàé õîëáîõ ãýõ ìýò îëîí àðãà áàéæ áîëíî. Õàðèí áàãшèéí àñóóëòûí òàâèë çºâ, òîäîðõîé áàéõààñ ãàäíà àñóóëòààð äàìæóóëàí шèíý ìýäýýëýë ºãºõºä àíõààðíà. Жèшýý íü: Мàâðèòàíè óëñûã òýð áîëãîí õ¿í ìýäýõã¿é áàéæ áîëîõ ó÷ðààñ “Ýíýòõýãèéí äàëàéí îðшäîã” ãýäãèéã òîäîòãîæ ºãºõ ãýõ ìýò. Ýíý íü äîð õàÿàä òóõàéí óëñûí ãàçàðç¿éí áàéðëàëûã ìýäýõ, Ýíýòõýãèéí äàëàéí òàëààð îðîí çàéí òºñººëºë “òàðõèíä ¿¿ñýõ” çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.

13

Зураг 4.1. 1000 хүн амд ногдох тºрºлт ба нас баралт

Газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэх арга зүй: Тоон мэдээлэл боловсруулан дүгнэлт гаргах, учир шалтгааныг байгаль, нийгэм, хүний хүчин зүйлтэй холбон баримт жишээгээр нотлох нь газарзүйн судалгааны тодорхой арга барил эзэмшүүлж буй нэг хэлбэр юм. Жишээ болгож Мавритани улсын хүн амын төрөлт ба нас баралт 20 дугаар зууны туршид хэрхэн өөрчлөгдөж ирснийг үзүүлсэн диаграммыг авч үзье. Энэ диаграммыг хэрхэн ашиглаж болох вэ? Асуултад хариулах, бусдынхтай зөрж байвал өөрийн санаагаа хамгаалах, хариултаа нотлохын тулд эх сурвалжтай холбох гэх мэт олон арга байж болно. Харин багшийн асуултын тавил зөв, тодорхой байхаас гадна асуултаар дамжуулан шинэ мэдээлэл өгөхөд анхаарна. Жишээ нь: Мавритани улсыг тэр болгон хүн мэдэхгүй байж болох учраас “Энэтхэгийн далайн оршдог” гэдгийг тодотгож өгөх гэх мэт. Энэ нь дор хаяад тухайн улсын газарзүйн байрлалыг мэдэх, Энэтхэгийн далайн талаар орон зайн төсөөлөл “тархинд үүсэх” зэрэг ач холбогдолтой болно.

Төрөлт (1000 хүн тутамд)

Нас баралт (1000 хүн тутамд)

Он

Төрөлт ба нас баралт 1000 хүн тутамд, жилээр

Тºðº

ëò á

à íà

ñ áà

ðàëò

100

0 õ¿

í òó

òàì

ä æ

èëýý

ð

Тºðºëò

Íàñ áàðàëò

ОíЗураг 4.2. Мавритани улсын хүн амын ºсºтл

Даалгавар:

a) 1960-аадоноосхойшМавританыхүнамынтөрөлтбуурсанголшалтгаанюубайжболохвэ?b) Тóñ óëñûí õ¿í àìûí áàéãàëèéí ºñºëò 20 äóãààð çóóíä õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðñíèéã òîäîðõîéëæ

áè÷ýýðýé.

Бие даан аæиллах арга зүйд сургах æишээ:

Àëèâàà ñóðãàëò ñóðãàõ áà ñóðàõ ãýñýí ¿íäñýí õîёð òàëòàé áºãººä áèä ñóðàëöàã÷èéí ººðòºº òóñëàõ óõààíûã íü äýìæüå ãýâýë ñóðãàõ ¿éëä áèш, õàðèí òýäíèé ººðºº áèå äààí ñóðàõ ¿éëèéã äýìæèõýä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ ёñòîé.

Үүнджишээболгон“Минийсонирхожбуйорон”сэдэвтсудалгаагхийлгэжболохюм.Судалгаагдараах¿å шàòòàéãààð õèéæ áîëíî.

Хүснэгт 4.1. Газарзүйн судалгааны аргачлалÀëхàм ¯йë àжиëëàгàà Æишээ Тîдðууëгà

1 Ñóðàã÷èä áàã áîëîí õóâààãäàæ ñóäëàõ óëñàà ñîíãîí, áàãèéí íýðýý òîìüёîëíî.

Бàã á¿ðò íýð îíîîæ áîëíî. Жèшýý íü: “Ýðýë÷èí”, “Кîôåíû ýõ íóòãààð”, “Тóòàðãûí òàðèàëàí”, “Тàíèë áóñ Кîñòà Ðèêà” ãýõ ìýòýýð áàãèéí íýð íü ñóäëàõ ãýæ áóé óëñûíõàà îíöëîãèéã èëýðõèéëñýí áàéæ áîëíî.

Ñóðàã÷ á¿ð íýã îðíûã ñîíãîí àæèëëàæ áîëîõ áîëîâ÷ áàãààð àæèëëàõ, õàìòðàí шèéäâýð ãàðãàõ õàíäëàãà òºëºâш¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ 5-6 ñóðàã÷ íýã áàã áîëíî. Õýðýâ ñóðàã÷ áèå äààí ñóäàëãàà õèéõèéã õ¿ñâýë áàñ äýìæèõ õýðýãòýé.

2 Тóõàéí óëñûí áàéãàëü-íèéãìèéí òîäîðõîéëîëò ãàðãàíà.

Ү¿íèé òóëä ãàçàðç¿éí çóðàã áà áóñàä ýõ ñóðâàëæ àшèãëàíà.

Ãàçàðç¿éí áàéðëàë, õèëëýõ óëñóóä, áàéãàëèéí åðºíõèé òºðõ, õ¿í àìûí òîî ãýõ ìýò

3 Óëñûí õºãæëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîí ýäèéí çàñãèéí ãîëëîõ ñàëáàðûí òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëíà.

ХХИ,НэгхүндногдохДНБ,Хүүхдийнýíäýãäýë, ÿäóóðëûí ò¿âшèí çýðãèéã èíòåðíýòýýñ àâíà. 11-ð àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä àíãëè õýë äýýð àшèãëàõ áîëîìæòîé. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Human_Development_Index

Жишээнь:“GDPpercapita”õ¿ñíýãòýä Кîñòà Ðèêà 11,927 амдол,ХХИ-0.744буюу69-ä îðæ áàéãààã Мîíãîë (0.653буюу110-рбайр)-тойõàðüöóóëàõ

4 Оëæ öóãëóóëñàí ç¿éëäýý áîëîâñðóóëàëò õèéíý.

Тîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã îí îíîîð íü буюуМонголорныхтойхарьцууланäèàãðàìì áàéãóóëàõ ã.ì.

Ямарүзүүлэлтийгхаруулахãýæ áàéãààãààñ õàìààðàí äèàãðàììûí òºðºë, õýëáýðèéã çºâ ñîíãîæ àâàõàä àíõààðíà.

5 Тóõàéí óëñûí õóâüä îíöëîã ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð 1-2 ç¿éëèéã ñóäàëæ îëíî.

Жèшýý íü: Кîñòà-Ðèêà óëñ êîôåíû òîì ýêñпîðòëîã÷, “Àç æàðãàëòàé äýëõèé” èíäåêñýýð äýëõèéä íýãä îðñîí ã.ì

Ñуðгàëòыí хэðэгëэгдэхүүí

• Дэлхийн болон бүс нутгийн улс төрийн газрын зураг, бүс нутгийн болон дэлхийн эдийн засгийнãàçàðç¿éí ñýäýâ÷èëñýí çóðãóóä çàì òýýâýð, õ¿í àìûí шèëæèõ õºäºë㺺í, íººöèéí õóâààðèëàëò, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëò ãýõ ìýò

• ИнтернэташигланGoogle.com-хайлтаасдэлхийнулсорнуудыннийгэм-эдийнзасгийнүзүүлэлтийнòàðõàëò, õóâààðèëàëòûã ¿ç¿¿ëñýí ãàçàðç¿éí çóðàã, òóõàéí á¿ñ íóòãèéí õ¿í àì, àæ àõóéí îíöëîãèéã èëýðõèéëæ ÷àäàõóéö ãýðýë çóðàã áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéã ýðæ õàéõ, ñîíãîëò õèéæ öóãëóóëàõ, ñóðãàëòàä õýðýãëýõ;

• GoogleEarthпрограмм,цахимгазрынзургуудбацахиматласзэргийгашиглах;• Төрөл бүрийн тоонмэдээлэл: Хүн ам, аж үйлдвэр, мал аж ахуйн гэх мэт үзүүлэлтийг ашиглана.

“Ãåîãðàôèÿ â шêîëå” ñýòã¿¿ëä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãàðäàã ó÷èð õýðýãëýâýë äºõºìòýé• Дэлхийнболонбүснутгийнулстөрийнгазрынзураг,эдийнзасгийнгазарзүйнсэдэвчилсэнзургууд:

çàì òýýâýð, õ¿í àìûí шèëæèõ õºäºë㺺í, íººöèéí õóâààðèëàëò, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýëò ãýõ ìýò

• Улсорнуудынонцлог,хөгжилднөлөөлөххүчинзүйлс(далайтэнгистхолойроршихбайдал,байгальöàã àãààð, õºðñíèé ¿ðæèë шèì, àшèãò ìàëòìàë, õ¿í àìûí òîî ã.ì), àìüæèðãààíû ò¿âшèí, çàí çàíшèë, ñîёëûí îíöëîãèéã õàðóóëñàí ãýðýë çóðãóóä

• Google.comбаGoogleEarthпрограмм,цахимгазрынзургуудбацахиматласзэргийгашиглах;• Төрөлбүрийнтоонмэдээлэл:хүнамынтоо,өсөлт,шилжилтийнмэдээ,ажүйлдвэрийнбүтээгдэхүүний

íýð òºðºë, á¿òýýìæ, ýêñпîðò áà èìпîðò, ìàëûí òîî òîëãîé ãýõ ìýò.

Àшигëàсàí íîм, мàòеðиàë

- Бàãà, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðò (MNS 5001-4 5 : 98), ñòàíäàðò÷ëàë õýìæèëç¿éí ¿íäýñíèé òºâ, ÓБ., 1998

- “Ãàçàðç¿é-4” Ñóðàõ áè÷èã. ÓБ., Мºíõèéí ¿ñýã, 2011- Бàò÷óëóóí.Е. Ñóðãóóëèéí ãàçàðç¿éí îíîë-àðãàç¿é. ÓБ., 2001- Газарзүйнболовсролынстандарт.БСØУЯ,Бага,дундболовсролынстандарттөсөл.УБ.,2003- Ãàçàðç¿éí Бîëîâñðîëûí Оëîí Óëñûí Õàðòè (Оð÷óóëñàí Ëîìáîðèí÷èí). ÓБ., 1994- CanadianNationalSatandardsforGeography:AStandards-BasedGuidetoK-12Geography- GeographyforKeyStage3,2009:3rdedition.,OxfordUniversityPress- OllyPhillipson.HeinemannIGCSEGeography.2010:EndorsedbyUniversityofCambridgeInternational

Examinations.

50 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 51Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Õàвсðàëò: Ýэëжиò хичээëд áэëòгэх àðгà зүй

Ээлжит хичээлийн сэдэв: Дэлхийн зам тээвэр

Õàìðàõ õ¿ðýý: XI àíãè Оðîõ öàã: 1

Зîðèëãî: À÷àà áàðàà, õ¿ì¿¿ñ, ìýäýýëëèéí îðîí çàéí шèëæèõ õºäºë㺺íèé ãîë õýðýãñýë áîëîõ òýýâðèéí òºðë¿¿äèéí à÷ õîëáîãäîë, ãîë ÷èãëýë, îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áîîìòóóäûí ãàçàðç¿éí îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàëä ñóðãàí, ýäèéí çàñãèéí áîëîâñðîë îëãîõîä àíõààðíà

Зîðèëò: Тээврийнтөрлүүдийгтодорхойлох Тэдгээрийнгүйцэтгэхүүргийгтодорхойлох,жишээгээртайлбарлах,дүгнэлтөгөх Дараагийнхичээлийнсуурьмэдлэгийголгох

Àðãà, àðãûí õîñëîëóóä: Мэдээлэлцуглуулах,боловсруулах, Тооцоолох, SWOTанализхийх, Харилцанярилцах, Асуудалдэвшүүлэншийдвэрлүүлэх

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: Ерөнхийболовсролын12жилийнсургуулийн11дүгээрангийнхөтөлбөр,зөвлөмж Газарзүй-5сурахбичиг Сэдэвчилсэнгазарзүйнзургууд Статистикийнмэдээлэл Интернэтийнматериалууд

Õè÷ýýëèéí ÿâö:Бàãшèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà Бàãшèéí àíõààðàõ ç¿éëñ

Ñýäýëæ¿¿ëýõ - 10 ìèí

Тýýâðèéí òºðë¿¿äèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã æèшýýãýýð òàéëáàðëóóëàõ

ªìíºõ ìýäëýãòýý ò¿шèãëýí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áîëîí ººðèéí íóòàã îðíû æèшýýí äýýð òàéëáàð õèéíý.

Ярилцахтайлбарлахболомжийг÷ºëººòýé îëãîõîä àíõààð÷ çºâ ñàíàà á¿ðèéã ñàìáàðò òýìäýãëýõ õýðýãòýé.

Б¿òýýõ –10 ìèí

Тîîí ìýäýýëýë, ãàçðûí çóðãèéí òóñëàìæòàé ìýäëýõ á¿òýýõ ¿éëä õºòºëíº.

Ñòàòèñòèê òîî áàðèìòûã àшèãëàí ãðàôèê áàéãóóëàõ, ãàçðûí çóðãààñ òýýâðèéí ÷èãëýë áàéðшëûí îíöëîã, çîð÷èã÷ òýýâýð, à÷àà ýðãýëò çýðýã ¿ç¿¿ëýëòèéã ä¿ãíýæ, ó÷èð шàëòãààíûã òàéëáàðëàíà.Тýýâðèéí шèíý òºðë¿¿äèéí òàëààð ä¿ãíýëò õèéæ ÿðèëöàíà.

À÷àà ýðãýëò, à÷àà òýýâýð, çîð÷èã÷ ýðãýëòèéí òàëààð áîäëîãî áîäóóëàõ, áîäëîãî çîõèîëãîõ äààëãàâàð ºã÷ òàéëáàðëóóëíà. Мàíàé îðîíä шèíýýð õºãæèõ èðýýä¿éòýé òýýâðèéí òºðë¿¿äèéã íýðë¿¿ëæ ó÷èð шàëòãààíûã íü ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë, ãàçàðç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñ, õ¿í àìòàé õîëáîí òàéëáàðëóóëíà.Бàòàòãàõ

–10 ìèí Багшийн тэмдэглэх хүснэгт:

Ñóðàëöàã÷äûí íýðñ Àñóóëòàä õàðèóëñàí

Зóðàãò òàéëáàðëàñàí

Тîîöîîëæ çóðàãëàñàí Бóñàä

1. 2. 3.

Үíýëýõ-4 ìèí

Õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýã ñóðàëöàã÷äûí äààëãàâàð ã¿éöýòãýñýí áàéäàë, ä¿ãíýëò õèéõ ÷àäâàð çýðãýýð ¿íýëíý.

Ñòàíäàðò áà ñòàíäàðò áóñ ¿íýëãýýã õýðýãëýíý.

ªðãºæ¿¿ëýõ

GoogleEarth пðîãðàììûã àшèãëàí äýëõèéí òîìîîõîí çàìûí ñ¿ëæýýíèé çóðàãò ä¿ãíýëò ºãºõМàíàé îðîíä õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé çàì òýýâðèéí òºðë¿¿äèéí òàëààð (ìåòðî ãýõ ìýò) ººðèéí ä¿ãíýëòýý áè÷èõ

3.3. ЕÐӨÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 12 ÄÓÃÀÀÐ ÀÍÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÕӨТӨËÁӨÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÇӨÂËӨÌÆ

Îðшиë

Çөвлөмæийн зорилго

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 12 äóãààð àíãèä ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãш íàðò àðãà ç¿éí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ñóðãàëòûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàí, ÷àíàðûã äýýшë¿¿ëýõýä íü òóñëàõàä îðшèíî.

Зºâëºìæ íü îðшèë, àãóóëãà, ¿íýëãýý, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãàç¿é, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîí õàâñðàëò ãýñýí ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.

Хөтөлбөрийг боловсруулахад баримталсан зарчим

Еðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 12 äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä ìàíàéä áóé ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ ãàäíà áóñàä óëñ îðíû ýíý ò¿âшèíä хэрэглэгддэг стандарт, сургалтын хөтөлбөрийн агуулгыг нэлээд харгалзав. Ялангуяа ГазарзүйнБîëîâñðîëûí Оëîí Óëñûí Õàðòè áîëîí Ãàçàðç¿éí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí òóíõàãëàëûí ¿çýë ñàíààíä ¿íäýñëýí, Кàíàäûí Оíòàðèî ìóæèéí Ãàçàðç¿éí áîëîí áàéãàëèéí óõààíû õè÷ýýëèéí ñòàíäàðò, Ãåðìàí, ÀÍÓ-ûí Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, àõëàõ àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí àãóóëãà áîëîí манайднэвтэрчэхлээдбайгааКембрижийнгазарзүйнсургалтынхөтөлбөр,шалгалтынасуулт(IGCSE)-ûí åðºíõèé ÷èãèéã áàðèìòëàâ.

ªìíºõ àíãèóääàà ñóäàëñàí ãàçàðç¿éí àãóóëãàä ¿íäýñëýí îð÷èí ¿åä òóëãàìäàæ áóé áàéãàëü-íèéãìèéí àñóóäëûã ñóäëàõ, ãàçàðç¿éí ñóðãàëòààð äàìæóóëàí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò áà òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààðõ ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõ çàð÷ìûã áàðèìòàëñàí áîëíî. Ү¿íòýé óÿëäàí õè÷ýýëèéí àãóóëãàä “экологийнулмөр”,“дамзарцуулагдсанус”(virtualwater),“усангаралтайөвчин”зэрэгшинэухагдахуунíýëýýä îðæ áàéãàà áîëíî.

Õөòөëáөðийí àгууëгà

Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû äàðààõ 4 á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã àâ÷ ¿çëýý. Ýíý íü:

1. Ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà, õýðýãñë¿¿ä (10-12 öàã)2. Бàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä (18-20 öàã)3. Бàéãàëü îð÷èí áà íèéãýì (20-22 öàã)4. Бàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíò (22-25 öàã) çýðýã áîëíî.

12 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷äûí ýçýìшâýë çîõèõ ìýäëýã, ÷àäâàð áà õýðýãëýýã àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã òóñ á¿ðýýð òàéëáàðëàÿ.

1) Газарзүйн судалгааны арга, хэрэгслүүд:

ªìíºõ àíãèóäûí õºòºëáºðò ÷ ýíý õýñãèéã òóñàä íü ÿëãàí îðóóëñàí. 12 àíãèéí õóâüä ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû òàëààð ýçýìшñýí ìýäëýã ÷àäâàðàà óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýõýýñ ãàäíà áàéãàëü-íèéãìèéí ýëåìåíò¿¿äèéí òàðõàëòûã òîäîðõîéëîõ, ñîíãîí àâñàí ãàçàðç¿éí àñóóäàëä àíàëèç õèéõäýý çàéíààñ òàíäàí ñóäëàë, Ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã àшèãëàõ àðãà áàðèë ýçýìшèíý.

Жèшýý íü: Àãààðààñ àâñàí ãîëûí ýðýã îð÷ìûí çóðãèéã àшèãëàí óñàí èäýõ¿éí ¿éë ÿâö áà ãîëûí òàòìûí àшèãëàëòûí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ ã.ì.

2) Байгаль орчны тулгамдсан асуудлууд

Кåìáðèæèéí áîëîí áóñàä õºãæèíã¿é îðíû ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí àãóóëãàä áàéãàëü îð÷èí ñóäëàë (Environmental science)-ын чиглэл давамгайлах болжээ. Иймд “байгаль орчны тулгамдсан асуудал”-ûã àãóóëãûí òîãòîëöîîíû á¿ðýëäýõ¿¿í áîëãîí àâàâ. Ãýâ÷ ¿¿íèéã çºâõºí áàéãàëüä õàìààòàé àñóóäëààð õÿçãààðëàõ áóñ õàðèëöàí óÿëäààíä íü àâ÷ ¿çäýã íü ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí íýã îíöëîã áèëýý. Жèшýý íü: хүнтөрөлхтөнийөмнөхурцаартавигдажбуйасуудлыннэгньуурамьсгалынөөрчлөлтюм.Хэдийгээрõ¿íýýñ ¿ë шàëòãààëäàã ìýò áîëîâ÷ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàì íü ò¿¿íä äàñàí зохицох (adaptation) буюу уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөг сааруулах (mitigation) явдал хэмээнäýëõèé íèéòýýð õ¿ëýýí çºâшººð÷ ÞÍЕÑКО-ãîîñ ÷ “óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ áîëîâñðîë”-ûã нэнчухалдтооцожбайна.Энэхүүболовсролыголгохньгазарзүйнсургалтынүүрэгюм.

52 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 53Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

“Àñóóäàë”-ûã äàí ãàíöààð íü áèш öîãöîîð íü àâ÷ ¿çýõèéí òóëä “îð÷íû áîõèðäîë, õîã õàÿãäàë, óñíû õîìñäîë, ýêîñèñòåìèéí ººð÷ëºëò” çýðýã îëîí òóëãàìäñàí àñóóäëààð ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõîä ýíýõ¿¿ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí àãóóëãà ÷èãëýãäýíý.

Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû ýíý á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä òóõàéí àñóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ ÷àäâàð òºëºâш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Ү¿íèé òóëä ñîíèí, ñýòã¿¿ë, òåëåâèçèéí ìýäýýíýýñ áàéãàëü îð÷íû òàëààð òóëãàìäàæ áóé íýã àñóóäëûã îëæ, ýíý òàëàà𠺺ðèéí ¿çýë áîäîë, ìýäðýìæ, ÿìàð àñóóëò ãàðãàæ áîëîõîîð áàéãàà çýðãýý òîäîðõîéëæ áè÷èõ, äàõèí ñàéòàð òóíãààæ áîäñîíû äàðàà áàãшèéí ºãñºí àñóóëòàä õàðèóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà õèéëãýæ áîëíî. Жèшýý íü: Мýäýýëëèéí õýðýãñýëä ýíý àñóóäàëä өөрбайрсууринаасхандсанзүйлбайнауу?Хэрэвчишийдвэргаргагчбайсанболямарбайрсуурьтайхандахвэ?гэхмэт.

Îíîëыí мэдээëэë: Äуëààíы áîхиðдîë

Усны температур нэмэгдсэнээс болж дулааны бохирдол үүснэ. Дулааны цахилгаан станц ба¿éëäâýðèéí àшèãëàãäñàí óñ ãîë, íóóð, òýíãèñò öóòãàõ ¿åä ýíý áîõèðäîë ¿¿ñíý. Óñíû òåìпåðàòóð áàãà õýìæýýãýýð ÷ ãýñýí íýìýãäýõýä óñàíä àãóóëàãäàõ õ¿÷èëòºðºã÷èéí òîî õýìæýý ìàш õóðäàí áóóðäàã òóë çàãàñ çýðýã óñíû àìüòäûã áººíººðºº ¿õýõ шàëòãààí áîëäîã. Õýðýâ äóëààí óñ íóóð, ãîë ðóó áàéíãà цутганорволусныоргамнизмыгбүхэлдньсөнөөжбайгаахэрэгюм.

Усныбохирдлынөөрнэгтөрөлньгазардоорхусныбохирдолюм.Хүндийнхүчнийулмаасусбайнгаäîîшîî ш¿¿ð÷ áàéäàã òóë ãàäàðãà äýýðõ àëü ÷ òºðëèéí áîõèðäîë ã¿íèé óñíû áîõèðäëûã ¿¿ñãýíý. ÿíèé усныголбохирдуулагчньхортоншавьжустгаххор,химийнбордоо,бензиншатахуунюм.Ялангуяаãàçàð áóëñàí шàòàõóóíû ñàâíààñ áåíçèí ш¿¿ðýõ íü õîðòîé áîõèðäîëä îðíî.

Óñíû õèìèéí шèíæ ÷àíàðûí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ óñíû õàòóóëàã ÷àíàð íü óñàí äàõü êàëüöè áà ìàãíèéí èîíû íèéëáýð àãóóëãààñ õàìààðäàã. Óñûã õàòóóëàã ÷àíàðààð íü:

- ìàш 纺ëºí /1.500-3.000ìã-ýêâ/äì3 õ¿ðòýë /- 纺ëºí /3.000 - 6.000ìãýêâ/äì3/- õàòóóâòàð / 6.000-9.000ìãýêâ/äì3/- ìàш õàòóó /9.000ìã-ýêâ/äì3-ýýñ äýýш/ ãýæ òóñ òóñ àíãèëíà

3) Байгаль орчин ба нийгэм

Ãàçàðç¿éí шèíæëýõ óõààí íü áàéãàëèéí áà íèéãìèéí óõààíû “ã¿¿ð” áîëäãèéí õóâüä ñóðãàëòûí àãóóëãàä чэнэхандлагыгбаримталдаг.Иймд“байгальорчинднийгмийнүзүүлэхнөлөө”,“нийгэмдбайгальорчны¿ç¿¿ëýõ íºëºº”-ã ñóäëàõàä ýíýõ¿¿ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí àãóóëãà ÷èãëýæ áàéíà.

Бàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí õàìààðàë, õàðèëöàí íºëººëëèéã òîäîðõîé æèшýýí äýýð àâ÷ ¿çýõèéã çºâëºæ áàéíà. Жèшýý íü: Õ¿í àìûí íÿãòшèë áàãà, àìüäðàëûí ò¿âшèí ºíäºð áîëîâ÷ ÿëãàðóóëæ áàéãàà õîã õàÿãäëààð ÿàãààä õºãæèíã¿é óëñóóä “òýðã¿¿ëäýã” (Õ¿ñíýãò 2.1) òàëààð ÿðèëöàæ áîëíî. Ү¿íèéã ººðèéí îðíûõòîé æèшèæ õàðüöóóëàõ íü óëìààð çºâ çàí ¿éë òºëºâшèõýä íýìýð áîëîõ áºãººä íºãºº òàëààð газарзүйнхичээлээрдамжуулантогтвортойхөгжлийнболовсрололгожбуйнэгхэлбэрюм.

Хүснэгт 2.1. Хºгжлийн шалгуур үзүүлэлтүүд*

Үç¿¿ëýëò¿¿ä Õýìæ¿¿ð ÀÍÓ Япон Мåêñèê ИндонезÝð¿¿ë ìýíä Дундажнаслалт 77 81 71.5 68Õ¿í àìûí ºñºëò Жèëä 0.8% 0.2 % 1.7% 1.8 %Бàÿëàã НэгхүндногдохДНБ 29,240 $ 32,350 $ 3,840 $ 640 $Àìüäðàõ îðîí çàé Õ¿í àìûí íÿãòшèë 78 829 133 319Ýð÷èì õ¿÷íèé àшèãëàëò

Жèëä íýã õ¿íä (Btu) 351 168 59 18

Бîõèðäîë Жèëä íýã õ¿íä íîãäîõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò (òí)

20.4 9.3 3.5 2.2

Õîã õàÿãäàë Жèëä íýã õ¿íä íîãäîõ õîã (êã) 720 400 300 43*Environmental Science, P 19

Ү¿íèéã öààшèä “ýêîëîãèéí óë ìºð”-èéí òóõàé ìýäëýã îëãîõ, ò¿¿íèéã òîîöîîëîí ãàðãàõ ÷àäâàð îëãîõîä õýðýãëýæ áîëíî. Жèшýý íü: Зóðàã 2.1-ä õºãæèíã¿é îðíóóäàä íýã õ¿íèé ýêîëîãèéí óë ìºð íü õºãæèæ áóé îðíóóäûíõààñ äóíäæààð 4 äàõèí èë¿¿ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

Îíîëыí мэдээëэë: Ýкîëîгийí уë мөð

Õºãæèíã¿é îðîíä äýëõèéí íèéò õ¿í àìûí 20 îð÷èì õóâü àìüäàð÷ áàéãàà ÷ òýä äýëõèéí áàéãàëèéí íººöèéí 75 õóâèéã àшèãëàæ áàéíà. Ãýâ÷ íýã õ¿íä íîãäîõ õîã õàÿãäàë áà áîõèðäëûã òîîöîæ ¿çâýë õºãæèíã¿é îðíû “õýò õýðýãëýã÷èä” õºãæèæ áóé îðíóóäûíõààñ õîë “ò¿ð¿¿ëíý” (Õ¿ñíýãò 2.1).

Óëñ îðíóóäûí õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ÿëãààã èëýðõèéëýõ íýã àðãà болэкологийнулмөрийгтооцохявдалюм(Зураг2.1).Экологийнулìºð ãýäýã íü òóõàéí îðíû íýã õ¿íèéã äýìæèõýä õýäèé õýðèéí ¿ðæèë шèìòýé ãàçàð шààðäëàãàòàé áîëîõûã õàðóóëäàã. Ýíý íü áýë÷ýýð, ãàçàð òàðèàëàí, îéí ¿éëäâýðëýë, áàéшèí áàðèëãà áàðèõ çýðýãò àшèãëàãäàæ áóé ãàçðûí õýìæýýãýýð òîîöîãäîíî. Т¿¿í÷ëýí äàëàéí ãàðàëòàé õîîë õ¿íñ áýëòãýõ óñàí òàëáàé, ò¿ëшíèé шàòàëòààñ ¿¿äýëòýé àãààðûí áîõèðäëûã шèíãýýæ àâàõàä шààðäàãäàõ îéí òàëáàéã ÷ îðóóëæ òîîöíî.

5

3) Байгаль орчин ба нийгэм

Газарзүйн шинжлэх ухаан нь байгалийн ба нийгмийн ухааны “гүүр” болдгийн хувьд сургалтын агуулгад ч энэ хандлагыг баримталдаг. Иймд “байгаль орчинд нийгмийн үзүүлэх нөлөө”, “нийгэмд байгаль орчны үзүүлэх нөлөө”-г судлахад энэхүү бүрэлдэхүүн хэсгийн агуулга чиглэж байна. Байгаль орчин ба нийгмийн хамаарал, харилцуан нөлөөллийг тодорхой жишээн дээр авч үзэхийг зөвлөж байна. Жишээ нь: Хүн амын нягтшил бага, амьдралын түвшин өндөр боловч ялгаруулж байгаа хог хаягдлаар яагаад хөгжингүй улсууд “тэргүүлдэг” (Хүснэгт 2.1) талаар ярилцаж болно. Үүнийг өөрийн орныхтой жишиж харьцуулах нь улмаар зөв зан үйл төлөвшихэд нэмэр болох бөгөөд нөгөө талаар газарзүйн хичээлээр дамжуулан тогтвортой хөгжлийн боловсрол олгож буй нэг хэлбэр юм. Хүснэгт 2.1. Хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтүүд*

Хэмжүүр АНУ Япон Мексик Индонез Эрүүл мэнд Дундаж наслалт 77 81 71.5 68 Хүн амын өсөлт Жилд 0.8% 0.2 % 1.7% 1.8 % Баялаг Нэг хүнд ногдох ДНБ 29,240

$ 32,350 $

3,840 $ 640 $

Амьдрах орон зай

Хүн амын нягтшил 78 829 133 319

Эрчим хүчний ашиглалт

Жилд нэг хүнд (Btu) 351 168 59 18

Бохирдол Жилд нэг хүнд ногдох нүүрсхүчлийн хийн ялгаруулалт (тн)

20.4 9.3 3.5 2.2

Хог хаягдал Жилд нэг хүнд ногдох хог (кг) 720 400 300 43 *Environmental Science, P 19

Үүнийг цаашид “экологийн ул мөр”-ийн тухай мэдлэг олгох, түүнийг тооцоолон гаргах чадвар олгоход хэрэглэж болно. Жишээ нь: Зураг 2.1-д хөгжингүй орнуудад нэг хүний экологийн ул мөр нь хөгжиж буй орнуудынхаас дунджаар 4 дахин илүү байгаа нь харагдаж байна.

Онолын мэдээлэл: Экологийн ул мөр Хөгжингүй оронд дэлхийн нийт хүн амын 20 орчим хувь амьдарч байгаа ч тэд дэлхийн байгалийн нөөцийн 75 хувийг ашиглаж байна. Гэвч нэг хүнд ногдох хог хаягдал ба бохирдлыг тооцож үзвэл хөгжингүй орны “хэт хэрэглэгчид” хөгжиж буй орнуудынхаас хол “түрүүлнэ” (Хүснэгт 2.1). Улс орнуудын хүн амын хэрэглээний ялгааг илэрхийлэх нэг арга бол экологийн ул мөрийг тооцох явдал юм (Зураг 2.1). Экологийн ул мөр гэдэг нь тухайн орны нэг хүнийг дэмжихэд хэдий хэрийн үржил шимтэй газар шаардлагатай болохыг харуулдаг. Энэ нь бэлчээр, газар тариалан, ойн үйлдвэрлэл, байшин барилга барих зэрэгт ашиглагдаж буй газрын хэмжээгээр тооцогдоно. Түүнчлэн далайн гаралтай хоол хүнс бэлтгэх усан талбай, түлшний шаталтаас үүдэлтэй агаарын бохирдлыг шингээж авахад шаардагдах ойн талбайг ч оруулж тооцно.

Зураг 2.1. Экологийн ул мөр

Энэтхэг Мексик АНУ Их Британи

Зураг 2.1. Экологийн ул мºр

4) Бàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò áà òîãòâîðòîé õºãæèë

Ãàçàðç¿éí àãóóëãàä îðæ èðæ áóé íýã шèíý õàíäëàãà áîë áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òóõàé îéëãîëò юм.Жишээнь:Голынсавгазрыннэгдсэнменежментг.м.Агаар,ус,оймод,хөрс,ашигтмалтмалзэрэгíººöèéã áàéãàëü îð÷èíä õîð õºíººëã¿éãýýð, ç¿é çîõèñòîéãîîð àшèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõûí òóëä òºëºâëºãººòýé, õýòèéã õàðñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. Т¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é “õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò” ãýñýí шèíý íýðшèë áèäíèé àìüäðàëä îðæ èðýýä óäààã¿é áàéíà. Ýíý òàëààð áîëîâñðîë ìýäëýãòýé, ÷àäâàðòàé áàéæ ãýìýýíý õîãã¿é öýâýð îð÷èíä àæ òºðºõ èðãýí òºëºâшèõ áºãººä газарзүйнсургалтүүндчухалүүрэгтэйюм.

Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû ýíý á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò ãàçàðç¿éí á¿ðõýâ÷ äýõ áîäèñûí ýðãýëò, íèéãìèéí õýðýãëýý áà ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí òàëààð ìýäëýã (äàì çàðöóóëàãäñàí óñ ã.ì) ýçýìш¿¿ëýõýýñ ãàäíà áàéãàëèéí íººöèéí äîðîéòîëä íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷íû ¿éë ÿâö õýðõýí íºëººëäºã òàëààð òîäîðõîé æèшýýí äýýð òàéëáàðëàõ (ìîä áýëòãýõ, óóë óóðõàé, õîò õ¿ðýýãýý òýëýõ, õóóðàé ãàçðûí òàëáàé èõñýõ, õýìæýý õýòýðñýí çàãàñ÷ëàë ã.ì) ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä áàãш àíõààðíà. Жèшýý íü: Ýðýëò áà íèéë¿¿ëýëòèéí õàìààðëûã ãðàôèê àшèãëàí òàéëáàðëàõ ã.ì (Зóðàã 2.2).

Õөòөëáөðийí үíэëгээíий àðгà зүй

12 äóãààð àíãèéí ãàçàðç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä ¿íýëãýý íü áàéãàëü-íèéãìèéí àñóóäàëä àíàëèç õèéõ, òîîí áîëîí áè÷ãýí õýëáýðò ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ (äèàãðàìì çîõèîõ ã.ì), àñóóäàëä ººðèéí ¿çýë áîäëîîð õàíäàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðýãò ÷èãëýãäýíý. Үíýëãýýíèé шàëãóóð áà æèшèã äààëãàâàð æèшèã äààëãàâàð ÿìàð áàéæ áîëîõ, ò¿¿íèéã õýðõýí ¿íýëæ áîëîõ òàëààð õýä õýäýí æèшýý àâъÿ.

Øàëгууð 1: Графикдүрслэлийгашигланбайгаль-нийгмийнүзэгдэлюмсынхамаарлыггаргаж,шалтгааныгòîäîðõîéëîõ;

Äààëгàвàð: Тîðíàäîãèéí òîõèîëäîë áà àìü ¿ðýãäñýí õ¿íèé òîî 1950-2005 îíû õîîðîíä õýðõýí ººð÷ëºãäñºí áàéäàëä ä¿ãíýëò ãàðãàæ шàëòãààíûã òàéëáàðëààðàé.

7

шалгуур ба жèшèã äààëãàâàð жèшèã äààëãàâàð ямар байж болох, түүнийг хэрхэн үнэлж болох талаар хэд хэдэн жишээ авъя.

Шалгуур 1: График дүрслэлийг ашиглан байгаль-нийгмийн үзэгдэл юмсын хамаарлыг

гаргаж, шалтгааныг тодорхойлох;

Даалгавар: Торнадогийн тохиолдол ба амь үрэгдсэн хүний тоо 1950-2005 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаж шалтгааныг тайлбарлаарай.

Зураг 3.1. Торнадогийн үр дагавар (АНУ)

Үнэлэх байдал: 20 дугаар зууны дундаас эхлэн байгалийн гамшигт үзэгдэл нэмэгдэж байгааг энэ график харуулж байна. 1950-2005 он хүртэл 10, 10 жилийн дотор жилд дунджаар хэд удаа торнадо болсон, хэдээр нэмэгдсэн гэхчлэн тоон утгыг тодорхой гаргасан бол үнэлгээний оноо нэмэгдэнэ. Шалтгааныг байгаль орны өөрчлөлт болон уур амьсгалын дулааралтай холбон тайлбарлаж болно. Торнадо олон давтагдаж байгаа ч амь үрэгдсэн хүний тоо буурч байгааг нийгмийн хөгжлийн түвшин, хүн амын боловсролын түвшин нэмэгдсэн (байгалийн гамшгаас сэргийлэх боловсрол), урьдчилан сэргийлэх мэдээ гаргах тоног төхөөрөмж (хиймэл дагуулын ажиглалт, зайнаас тандан судалгааны үр дүн, зураглал г.м) болон мэдээлэл сайжирсан зэргээр тайлбарлахдаа асуудалд өөрийн байр сууринаас хэрхэн хандаж байгааг харгалзана.

Шалгуур 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтын зүй тогтлыг илэрхийлж, шалтгааныг тайлбарлахдаа асуудалд холбогдох бусад зүйлсийн талаар сэтгэн бодох, шийдвэрлэх чадвар эзэмшсэн байдал;

Зураг 3.2. Газар хөдлөлтийн голомтын тархалт

Даалгавар: Өмнөд Америкт 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí голомтын тархалтад үндэслэн äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã

òàéëáàðëààðàé. b) Газархөдлөлтийнголомтынгүнөөрөөрбайдагшалтгаанюувэ?

Торнадо, (жилд дунджаар) Амь үрэгдсэн хүний тоо (жилд дунджаар)

6

4) Байгалийн нөөцийн менежмент ба тогтвортой хөгжил

Газарзүйн агуулгад орж ирж буй нэг шинэ хандлага бол байгалийн нөөцийн менежментийн тухай ойлголт юм. Жишээ нь: Голын сав газрын нэгдсэн менежмент г.м. Агаар, ус, ой мод, хөрс, ашигт малтмал зэрэг нөөцийг байгаль орчинд хор хөнөөлгүйгээр, зүй зохистойгоор ашиглах, нөхөн сэргээх, хамгаалахын тулд төлөвлөгөөтэй, хэтийг харсан үйл ажиллагаа явуулах нь чухал болж байна. Түүгээр ч зогсохгүй “хог хаягдлын менежмент” гэсэн шинэ нэршил бидний амьдралд орж ирээд удаагүй байна. Энэ талаар боловсрол мэдлэгтэй, чадвартай байж гэмээнэ хоггүй цэвэр орчинд аж төрөх иргэн төлөвших бөгөөд газарзүйн сургалт үүнд чухал үүрэгтэй юм.

Агуулгын тогтолцооны энэ бүрэлдэхүүн хэсэгт газарзүйн бүрхэвч дэх бодисын эргэлт, нийгмийн хэрэглээ ба эрэлт нийлүүлэлтийн талаар мэдлэг (дам зарцуулагдсан ус г.м) эзэмшүүлэхээс гадна байгалийн нөөцийн доройтолд нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны үйл явц хэрхэн нөлөөлдөг талаар тодорхой жишээн дээр тайлбарлах (мод бэлтгэх, уул уурхай, хот хүрээгээ тэлэх, хуурай газрын талбай ихсэх, хэмжээ хэтэрсэн загасчлал г.м) чадвар эзэмшүүлэхэд багш анхаарна. Жишээ нь: Эрэлт ба нийлүүлэлтийн хамаарлыг график ашиглан тайлбарлах г.м (Зураг 2.2). Зураг 2.2. Газрын тосны үйлдвэрлэл ба үнэ Ãуðàв. ХӨТӨЛБӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ АРГА ЗҮЙ

Үнэлгээ нь суралцагчид тухайн судлагдахууныг судлах явцад болон судалсаны дараагаар цогц чадамжуудыг хэр зэрэг эзэмшсэн болохыг тодорхойлох үүднээс хийгдэж буй сургалтын нэгэн хэсэг юм. Гэтэл бид ихэвчлэн үнэлгээг дүгнэх гэдэг утгаар нь хэрэглэж, тухайн суралцагчийн сурч мэдэж буй, сурсан мэдсэн цогц чадамж ийм л түвшинд байна гээд дүгнээд орхих нь түгээмэл байдаг. Суралцах аргад хэр зэрэг суралцаж байгааг үнэлэх асуудал өнөө үед чухлаар тавигдаж байна. Үнэлгээний олон хувилбаруудыг ашиглан зөвхөн хичээлийн явцад л үнэлэх биш, харин тухайн суралцах үйлийн өмнө нь хийгээд дараа нь хийгдэх үйлүүд, танхимаас гадуур сурагчдын хийх үйлүүдийг бүгдийг нь багтаадгийг анхаарах хэрэгтэй. Үнэлгээний арга хувилбар, шаардлагыг боловсруулж, төлөвлөсөний дагуу хичээлийн явцад үнэлэн дүгнэсэний дараагаар ямар түвшинд байна, ямар зүйл дээр ололттой, алдаж байгааг тодруулан цаашид юунд анхааран ажиллах тухай саналыг боловсруулах зэрэг бүхий үйл ажиллагаагуудыг өөртөө багтаадаг.

12 дугаар ангийн газарзүйн хичээлийн хувьд үнэлгээ нь байгаль-нийгмийн асуудалд анализ хийх, тоон болон бичгэн хэлбэрт мэдээллийг боловсруулах (диаграмм зохиох г.м), асуудалд өөрийн үзэл бодлоор хандан дүгнэлт гаргах зэрэгт чиглэгдэнэ. Үíýëãýýíèé

Нэг

бар

рели

йн ү

нэ.

долл

араа

р

Нэг

өдр

ийн

барр

елий

н хэ

мж

ээ. м

янга

ар.

Он Зураг 2.2. Газрын тосны үйлдвэрлэл ба үнэ

Íэг

бар

рели

йн ү

нэ.

долл

араа

р

54 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 55Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

¯íэëэх áàйдàë: 20 äóãààð çóóíû äóíäààñ ýõëýí áàéãàëèéí ãàìшèãò ¿çýãäýë íýìýãäýæ áàéãààã ýíý ãðàôèê õàðóóëæ áàéíà. 1950-2005 îí õ¿ðòýë 10, 10 æèëèéí äîòîð æèëä äóíäæààð õýä óäàà òîðíàäî áîëñîí, õýäýýð íýìýãäñýí ãýõ÷ëýí òîîí óòãûã òîäîðõîé ãàðãàñàí áîë ¿íýëãýýíèé îíîî íýìýãäýíý. Шàëòãààíûã áàéãàëü îðíû ººð÷ëºëò áîëîí óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòàé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëíî. Тîðíàäî îëîí äàâòàãäàæ áàéãàà ÷ àìü ¿ðýãäñýí õ¿íèé òîî áóóð÷ áàéãààã íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿âшèí, õ¿í àìûí áîëîâñðîëûí ò¿âшèí íýìýãäñýí (áàéãàëèéí ãàìшãààñ ñýðãèéëýõ áîëîâñðîë), óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýý ãàðãàõ òîíîã òºõººðºìæ (õèéìýë äàãóóëûí àæèãëàëò, çàéíààñ òàíäàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, çóðàãëàë ã.ì) áîëîí ìýäýýëýë ñàéæèðñàí çýðãýýð òàéëáàðëàõäàà àñóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õýðõýí õàíäàæ áàéãààã õàðãàëçàíà.

Øàëгууð 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтынç¿é òîãòëûã èëýðõèéëæ, шàëòãààíûã òàéëáàðëàõäàà àñóóäàëä õîëáîãäîõ áóñàä ç¿éëñèéí òàëààð ñýòãýí áîäîõ, шèéäâýðëýõ ÷àäâàð ýçýìшñýí áàéäàë;

Äààëгàвàð: ªìíºä Àìåðèêò 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí ãîëîìòûí òàðõàëòàä ¿íäýñëýí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã òàéëáàðëààðàé.

b) Ãàçàð õºäëºëòèéí ãîëîìòûí ã¿í ººð ººð байдагшалтгаанюувэ?

c) Тектоникийн гаралтай гамшиг нь эдийнзасгийн байдалд хэрхэн нөлөөлөх вэ?ªºðèéíõºº ìýäýõ æèшýýí òóëãóóðëàí õàðèóëò áè÷ýýðýé.

d) Зàñãèéí ãàçðààñ òåêòîíèêèéí ãàðàëòàé ãàìшèãòàé õîëáîî á¿õèé ÿìàð àðãà õýìæýýã àâàõ õýðýãòýé гэжбодожбайна?

¯íэëэх áàйдàë: Тåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õºäºë㺺í áà îéðòîí íèéëýõ õèë çààãòàé õîëáîí òàéëáàðëàíà. Тåêòîíèêèéí ãàðàëòàé ãàìшèã íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé áàéõ íü õîâîð áºãººä ýäèéí çàñàãò ¿íýëýõ àðãàã¿é èõ õîð õîõèðîë ó÷ðóóëäàã, ýíý õýìæýýãýýð íèéãìèéí õºãæèëä íºëººëäºã, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, ÿäóóðàë çýðýã “ãèíæèëñýí” àñóóäàë ¿¿ñãýäýã òàëààñ íü òîäîðõîéëæ áîëíî.

Засгийн газраас авах бодлогын хувьд бол юуны өмнө хүн амд гамшгаас сэргийлэх, бэлэн байхболовсрол олгоход анхаарах нь чухал болох санааг гаргаж болно. Энд жишээ нь Японы газархөдлөлтөөсжишээлжболохюм.

Øàëгууð 3: Бàéãàëü îð÷íû ººð÷ëºëòèéã òîäîðõîé æèшýýí äýýð ñóäàëæ, шàëòãààí áà ¿ð äàãàâàðûã èëýðõèéëýõ çàìààð ãàçàðç¿éí òºñººëºë õýð çýðýã ýçýìшñýí áàéäàë;

Äààëгàвàð: Муррей-Дарлинг голын мөрний олон жилийн горимын жилийн дундаж үзүүлэлтийгõàðóóëñàí ãðàôèêèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

a) Муррей-Дарлингголынсистемямартивд,ямаруурамьсгалынбүсэдоршдогвэ?b) Голынгоримгэжюувэ?Хэрхэнтодорхойлохвэ?c) 2006-2008оныхоорондохжилийннийтурсацыголонжилийндундажтайньхарьцуулантооцоолж

шàëòãààíûã òàéëáàðëààðàé.d) Ãîëûí óðñàö áàãàñàõ õóãàöààíä ýäèéí çàñàã áà íèéãýìä ãàðñàí ¿ð äàãàâàðûí òàëààð òºñººë뺺

áè÷èæ, шàëòãààíàà òàéëáàðëààðàé.

8

c) Тектоникийн гаралтай гамшиг нь эдийн засгийн байдалд хэрхэн нөлөөлөх вэ? Өөрийнхөө мэдэх жишээн тулгуурлан хариулт бичээрэй.

d) Засгийн газраас тектоникийн гаралтай гамшигтай холбоо бүхий ямар арга хэмжээгаваххэрэгтэйгэжбодожбайна?

Үнэлэх байдал: Тектоникийн хавтангийн хөдөлгөөн ба ойртон нийлэх хил заагтай холбон тайлбарлана. Тектоникийн гаралтай гамшиг нь хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй байх нь ховор бөгөөд эдийн засагт үнэлэх аргагүй их хор хохирол учруулдаг, энэ хэмжээгээр нийгмийн хөгжилд нөлөөлдөг, хүн амын эрүүл мэнд, ядуурал зэрэг “гинжилсэн” асуудал үүсгэдэг талаас нь тодорхойлж болно. Засгийн газраас авах бодлогын хувьд бол юуны өмнө хүн амд гамшгаас сэргийлэх, бэлэн байх боловсрол олгоход анхаарах нь чухал болох санааг гаргаж болно. Энд жишээ нь Японы газар хөдлөлтөөс жишээлж болох юм.

Шалгуур 3: Байгаль орчны өөрчлөлтийг тодорхой жишээн дээр судалж, шалтгаан ба үр дагаварыг илэрхийлэх замаар газарзүйн төсөөлөл хэр зэрэг эзэмшсэн байдал;

Даалгавар: Мóððåé-Дарлинг голынмөрнийолонжилийн горимынжилийндундаж¿ç¿¿ëýëòèéã õàðóóëñàí ãðàôèêèéã àшèãëàí äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

a) Мóððåé-Дарлингголынсистемямартивд,ямаруурамьсгалынбүсэдоршдогвэ? b) Голынгоримгэжюувэ?Хэрхэнтодорхойлохвэ? c) 2006-2008 îíû õîîðîíäîõ æèëèéí íèéò óðñàöûã îëîí æèëèéí äóíäàæòàé íü õàðüöóóëàí òîîöîîëæ шàëòãààíûã òàéëáàðëààðàé. d) Ãîëûí óðñàö áàãàñàõ õóãàöààíä ýäèéí çàñàã áà íèéãýìä ãàðñàí ¿ð äàãàâàðûí òàëààð òºñººë뺺 áè÷èæ, шàëòãààíàà òàéëáàðëààðàé.

Зураг 2.3. Муррей-Äарлинг голын горим Шалгуур 4: Тодорхой жишээн дээр үндэслэн нийгэм-эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийн асуудалд өөрийн байр сууринаас цогц хандан дүгнэлт гаргаж, тайлбарлах;

Даалгавар: Сонгон авсан зарим бүс нутаг дахь ÿäóóðëûí ò¿âшèí 1981-2001 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаарай.

a) “Үнэмлэхүй ядуурал”-ыгхэрхэнтодорхойлохвэ? b) 1981-2001 оны хооронд аль бүс нутагт ядуурал буурсан байна вэ? Үүний

шалтгаанюувэ?

Оëîí æèëèéí ºìíº

2007-2008

2006-2007

Зураг 3.3. Муррей-Дарлинг голын горим

7

шалгуур ба жèшèã äààëãàâàð жèшèã äààëãàâàð ямар байж болох, түүнийг хэрхэн үнэлж болох талаар хэд хэдэн жишээ авъя.

Шалгуур 1: График дүрслэлийг ашиглан байгаль-нийгмийн үзэгдэл юмсын хамаарлыг

гаргаж, шалтгааныг тодорхойлох;

Даалгавар: Торнадогийн тохиолдол ба амь үрэгдсэн хүний тоо 1950-2005 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаж шалтгааныг тайлбарлаарай.

Зураг 3.1. Торнадогийн үр дагавар (АНУ)

Үнэлэх байдал: 20 дугаар зууны дундаас эхлэн байгалийн гамшигт үзэгдэл нэмэгдэж байгааг энэ график харуулж байна. 1950-2005 он хүртэл 10, 10 жилийн дотор жилд дунджаар хэд удаа торнадо болсон, хэдээр нэмэгдсэн гэхчлэн тоон утгыг тодорхой гаргасан бол үнэлгээний оноо нэмэгдэнэ. Шалтгааныг байгаль орны өөрчлөлт болон уур амьсгалын дулааралтай холбон тайлбарлаж болно. Торнадо олон давтагдаж байгаа ч амь үрэгдсэн хүний тоо буурч байгааг нийгмийн хөгжлийн түвшин, хүн амын боловсролын түвшин нэмэгдсэн (байгалийн гамшгаас сэргийлэх боловсрол), урьдчилан сэргийлэх мэдээ гаргах тоног төхөөрөмж (хиймэл дагуулын ажиглалт, зайнаас тандан судалгааны үр дүн, зураглал г.м) болон мэдээлэл сайжирсан зэргээр тайлбарлахдаа асуудалд өөрийн байр сууринаас хэрхэн хандаж байгааг харгалзана.

Шалгуур 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтын зүй тогтлыг илэрхийлж, шалтгааныг тайлбарлахдаа асуудалд холбогдох бусад зүйлсийн талаар сэтгэн бодох, шийдвэрлэх чадвар эзэмшсэн байдал;

Зураг 3.2. Газар хөдлөлтийн голомтын тархалт

Даалгавар: Өмнөд Америкт 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí голомтын тархалтад үндэслэн äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã

òàéëáàðëààðàé. b) Газархөдлөлтийнголомтынгүнөөрөөрбайдагшалтгаанюувэ?

Торнадо, (жилд дунджаар) Амь үрэгдсэн хүний тоо (жилд дунджаар)

7

шалгуур ба жèшèã äààëãàâàð жèшèã äààëãàâàð ямар байж болох, түүнийг хэрхэн үнэлж болох талаар хэд хэдэн жишээ авъя.

Шалгуур 1: График дүрслэлийг ашиглан байгаль-нийгмийн үзэгдэл юмсын хамаарлыг

гаргаж, шалтгааныг тодорхойлох;

Даалгавар: Торнадогийн тохиолдол ба амь үрэгдсэн хүний тоо 1950-2005 îíû хооронд хэрхэн өөрчлөгдсөн байдалд дүгнэлт гаргаж шалтгааныг тайлбарлаарай.

Зураг 3.1. Торнадогийн үр дагавар (АНУ)

Үнэлэх байдал: 20 дугаар зууны дундаас эхлэн байгалийн гамшигт үзэгдэл нэмэгдэж байгааг энэ график харуулж байна. 1950-2005 он хүртэл 10, 10 жилийн дотор жилд дунджаар хэд удаа торнадо болсон, хэдээр нэмэгдсэн гэхчлэн тоон утгыг тодорхой гаргасан бол үнэлгээний оноо нэмэгдэнэ. Шалтгааныг байгаль орны өөрчлөлт болон уур амьсгалын дулааралтай холбон тайлбарлаж болно. Торнадо олон давтагдаж байгаа ч амь үрэгдсэн хүний тоо буурч байгааг нийгмийн хөгжлийн түвшин, хүн амын боловсролын түвшин нэмэгдсэн (байгалийн гамшгаас сэргийлэх боловсрол), урьдчилан сэргийлэх мэдээ гаргах тоног төхөөрөмж (хиймэл дагуулын ажиглалт, зайнаас тандан судалгааны үр дүн, зураглал г.м) болон мэдээлэл сайжирсан зэргээр тайлбарлахдаа асуудалд өөрийн байр сууринаас хэрхэн хандаж байгааг харгалзана.

Шалгуур 2: Тодорхой юмс, үзэгдлийн тархалтын зүй тогтлыг илэрхийлж, шалтгааныг тайлбарлахдаа асуудалд холбогдох бусад зүйлсийн талаар сэтгэн бодох, шийдвэрлэх чадвар эзэмшсэн байдал;

Зураг 3.2. Газар хөдлөлтийн голомтын тархалт

Даалгавар: Өмнөд Америкт 1990-2006 îíû õîîðîíä òîõèîëäñîí ãàçàð õºäëºëòèéí голомтын тархалтад үндэслэн äàðààõ àñóóëòàä õàðèóëààðàé.

a) Ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìòûí îðîí çàéí òàðõàëòàä èëýð÷ áàéãàà ç¿é òîãòëûã

òàéëáàðëààðàé. b) Газархөдлөлтийнголомтынгүнөөрөөрбайдагшалтгаанюувэ?

Торнадо, (жилд дунджаар) Амь үрэгдсэн хүний тоо (жилд дунджаар)

Зураг 3.2. Газар хºдлºлтийн голомтын тархалт

Øàëгууð 4: Тîäîðõîé æèшýýí äýýð ¿íäýñëýí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ öîãö õàíäàí ä¿ãíýëò ãàðãàæ, òàéëáàðëàõ;

Äààëгàвàð: Ñîíãîí àâñàí çàðèì á¿ñ íóòàã äàõü ÿäóóðëûí ò¿âшèí 1981-2001 îíû õîîðîíä õýðõýí ººð÷ëºãäñºí áàéäàëä ä¿ãíýëò ãàðãààðàé.

a) “Үнэмлэхүйядуурал”-ыгхэрхэнтодорхойлохвэ?b) 1981-2001оныхоорондальбүснутагтядууралбуурсанбайнавэ?Үүнийшалтгаанюувэ?c) СахараасурагшихАфрикийнядуурлынтүвшингОйрхДорнодбаХойдАфрикийнбүснутагтай

õàðüöóóëæ, ÿëãààã òàéëáàðëààðàé.

9

c) Сахараас урагших Африкийн ядуурлын түвшинг Ойрх Дорнод ба Хойд Àôðèêèéí á¿ñ íóòàãòàé õàðüöóóëæ, ÿëãààã òàéëáàðëààðàé.

Зураг 2.4. Ядуурлын түвшин, зарим бүс нутгаар (хоногт 1 ам дол хүрэхгүй орлоготой хүмүүсийн эзлэх хувь, 1981-2001 он)

Äөðөв. ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙ Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä àшèãëàõ òºðºë á¿ðèéí àðãà ç¿éí òàëààð ºìíºõ àíãèóäûí çºâëºìæèä òîäîðõîé äóðäñàí. 12 äóãààð àíãèéí õóâüä ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Ү¿íèéã õýðõýí ã¿éöýòãýæ áîëîõ òàëààð 2 æèшýý àâъÿ. Экскурс-судалгаа хийх арга зүй Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí хувьд ангиас гадуурх нэг хэлбэр болох экскурсийг “аялал хийх” төдийхнээр ойлгох явдал түгээмэл байдаг. Гэвч энэ нь хамт олны “аялал”-ààñ ýðñ ялгаатайбөгөөдхичээлийнхамгийнонцлогхэлбэрюм.Экскурс õè÷ýýëýýð ñóðàã÷äûí õàìò îëîн төлөвшихэд сайн талтайгаас гадíà õàìãèéí ãîë íü ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû ¿íäñýí õýëáýð áîëîõ àæèãëàëò, òóðшèëò, õýìæèëò õèéõ çàìààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íèéãýý ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä áîëîâñðóóëæ, àíàëèç õèéõ, àëèâàà àñóóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàж сурах боломжийг олгодгоороо танхмийí õè÷ýýëýэñ äàâóó òàëòàé. Ýêñêóðñ íü õýäèéãýýð àíãèàñ ãàäóóð õè÷ýýëëýõ õýëáýð áîëîâ÷ 50-60 õóâü íü àíãèä õèéãäýíý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ó÷èð íü ýêñêóðñýä áýëòãýõ ¿å (ýõíèé шàò), òóõàéí ãàçàð äýýðýý õèéõ ¿éë àæèëëàãàà (õîёð äàõü шàò), àíàëèç õèéõ (ãóðàâ äàõü шàò) буюу эргээд ангид хийх үйл ажиллагааãýñýí 3 õýñãýýñ á¿ðäýíý. Эхний буþу бэлтгэл үе шат нь ñóðàã÷äàä àæèë àìüäðàëàà óðüä÷èëàí òºëºâëºõ, ãàð÷ áîëçîшã¿é ýðñäëèéã òîîöîí àëèâàà ç¿éëä áýëòãýëòýé õàíäàæ ñóðàõ àìüäðàõ óõààíû чадвар эзэмшүүлэхэд хэрэгтэй чухал хэсэг юм. Хамгийн наад зах нь экскурсэд явахºäðèéíõºº öàã àãààðûí áàéäëûг мэдэж өмсөх хувцсаа тохируулан ñîíãîõ, õóâèéí ýä ç¿éëñýý íÿãò íÿìáàé á¿ðòãýí àâ÷ ÿâàõ çýðýã àõуйн талаасаа төдийгүй ñýòãýë ç¿éí õóâüä ÷ áýëäýæ ñóðíà. Хоёр дахь үе нь багаар ажиллах, áóñäûã ñîíñîõ, òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ, õèéõ ãýñýí ç¿éëèéíõýý àðä íü ãàð÷ ñóðàõ, àëèâàà ç¿éëèéã ýõëýõèéí ºìíº ñàéòàð áîäîæ òóíãààí çºâ шèéäâýð ãàðãàõ çýðýã ÷àäâàð òºëºâшèõýä íºëººëíº.

-Сахараас урагших Африк -ªмнºд Ази -Зүүн Ази ба далайн орнууд -Ëатин Америк -Îйрх Дорнод ба Хойд Африк

Зураг 3.4. Ядуурлын түвшин, зарим бүс нутгаар (хоногт 1 ам дол хүрэхгүй орлоготой хүмүүсийн эзлэх хувь, 1981-2001 он)

Õөòөëáөðийг хэðэгжүүëэх àðгà зүй

Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä àшèãëàõ òºðºë á¿ðèéí àðãà ç¿éí òàëààð ºìíºõ àíãèóäûí çºâëºìæèä òîäîðõîé äóðäñàí. 12 äóãààð àíãèéí õóâüä ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû àðãà áàðèë ýçýìш¿¿ëýõýä àíõààðíà. Ү¿íèéã õýðõýí ã¿éöýòãýæ áîëîõ òàëààð 2 æèшýý àâъÿ.

Экскурс-судалгаа хийх арга зүй

Ãàçàðç¿éí ñóðãàëòûí õóâüä àíãèàñ ãàäóóðõ íýã õýëáýð áîëîõ ýêñêóðñèéã “àÿëàë õèéõ” òºäèéõíýýð îéëãîõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéäàã. Ãýâ÷ ýíý íü õàìò îëíû “àÿëàë”-ààñ ýðñ ÿëãààòàé áºãººä õè÷ýýëèéí õàìãèéí онцлог хэлбэр юм. Экскурс хичээлээр хамт олон төлөвших сайн талтайгаас гадна хамгийн гол ньãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû ¿íäñýí õýëáýð áîëîõ àæèãëàëò, òóðшèëò, õýìæèëò õèéõ çàìààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íèéãýý ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä áîëîâñðóóëæ, àíàëèç õèéõ, àëèâàà àñóóóäàëä ººðèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàæ ñóðàõ áîëîìæèéã îëãîäãîîðîî òàíõìèéí õè÷ýýëýýñ äàâóó òàëòàé. Ýêñêóðñ íü õýäèéãýýð àíãèàñ ãàäóóð õè÷ýýëëýõ õýëáýð áîëîâ÷ 50-60 õóâü íü àíãèä õèéãäýíý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ó÷èð íü ýêñêóðñýä áýëòãýõ ¿å (ýõíèé шàò), òóõàéí ãàçàð äýýðýý õèéõ ¿éë àæèëëàãàà (õîёð äàõü шàò), àíàëèç õèéõ (ãóðàâ äàõü шàò) буюуэргээдангидхийхүйлажиллагаагэсэн3хэсгээсбүрдэнэ.

Эхнийбуюубэлтгэлүешатньсурагчдадажиламьдралааурьдчилантөлөвлөх,гарчболзошгүйэрсдлийгòîîöîí àëèâàà ç¿éëä áýëòãýëòýé õàíäàæ ñóðàõ àìüäðàõ óõààíû ÷àäâàð ýçýìш¿¿ëýõýä õýðýãòýé ÷óõàë хэсэгюм.Хамгийннаадзахньэкскурсэдявахөдрийнхөөцагагаарынбайдлыгмэдэжөмсөххувцсааòîõèðóóëàí ñîíãîõ, õóâèéí ýä ç¿éëñýý íÿãò íÿìáàé á¿ðòãýí àâ÷ ÿâàõ çýðýã àõóéí òàëààñàà òºäèéã¿é ñýòãýë ç¿éí õóâüä ÷ áýëäýæ ñóðíà.

Õîёð äàõü ¿å íü áàãààð àæèëëàõ, áóñäûã ñîíñîõ, òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ, õèéõ ãýñýí ç¿éëèéíõýý àðä íü ãàð÷ ñóðàõ, àëèâàà ç¿éëèéã ýõëýõèéí ºìíº ñàéòàð áîäîæ òóíãààí çºâ шèéäâýð ãàðãàõ çýðýã ÷àäâàð òºëºâшèõýä íºëººëíº.

Ãóðàâ äàõü ¿å íü á¿õýëäýý ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ, àíàëèç ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿å áºãººä 12 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä áóñäàä èëòãýõ, ò¿¿íä áýëòãýõ, òîäîðõîé çààñàí õóãàöààíä ñàíààãàà òîâ÷ òîäîðõîé èëýðõèéëæ ñóðàõ, èíãýõäýý ãàçàðç¿éí õýëýýð õàðèëöàõ ÷àäâàð ýçýìшäýã ÷óõàë õýñýã áîëíî. Ýíý ãóðâàí ¿å шàòûã õîîðîíä íü öîãö áàéäëààð ñàëãàëã¿é àâ÷ ¿çýõýä áàãшèéí àðãà ç¿é ÷èãëýãäýíý. Ýêñêóðñèéí 3 ¿å шàòûã òîðäîðõîé òàëáàéä ýêîñèñòåìèéí ñóäàëãààã õýðõýí õèéõ æèшýýí äýýð àâ÷ ¿çüå (Õ¿ñíýãò 4.1).

56 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 57Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Хүснэгт 4.1. Экскурс хичээлийн 3 үе шат

I шàò:Бýëòãýë ¿å

II шàò:Ãàçàð äýýð õèéõ ¿éë àæèëëàãàà

III шàò:Àíàëèç õèéõ (àíãèä õèéíý)

Õýðýãëýãäýõ ç¿éëñýý áýëòãýíý.

- Тîìðóóëàã÷ шèë- ªí㺠ºíãèéí ýñãèé

áàë, - Дэвтэр,үзэг

õàðàíäàà, - Цààñàí ñàìáàð- 4 ш ãàäàñ- 50 ì îð÷èì óòàñ- Мåòð

1. 10 õ 10 ì õýìæýýòýé òàëáàé õýìæèæ 4 ¿ç¿¿ðò íü ãàäàñ çîîíî. Ãàäàñíóóäàà óòñààð õîëáîæ “õàшàà” òàòíà. Ýíý íü ñóäàëãààíû òàëáàé áîëíî.

2. Тàëáàé äîòîðõ îíöëîã ç¿éëñèéã àæèãëàí ñàìáàð äýýð òàíèõ òýìäãýýð òýìäýãëýíý. Тóõàéëáàë, áóëàã, îéí çºðºã, çàì, ýëñýí äîâöîã, õýñýã äýðñ, òîì ÷óëóó ãýõ ìýò.

3. Мîä, шàâüæ, шîðãîîëæíû ¿¿ð, òàðâàãàíû í¿õ çýðýã îðãàíèçìóóäûã òºëººëºõ ç¿éëñèéã òýìäýãëýõ òàíèõ òýìäãèéã ñîíãîí àâíà. Т¿¿íèéãýý ñàìáàðûí äîîä өнцөгттэмдэглэнэ.Дэвтэрдээрээбичсэнчболно.

4. Àìüòàí óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí òàëààð äýâòýðòýý áè÷íý.

5. Àìüäðàëûí îð÷èí ÿìàð áàéãààã àæèãëàí áè÷èãëýë õèéíý. Жèшýý íü:

- Íàðíû ãýðëèéã õýð õ¿ëýýí àâäàã áîëîõ: ýýâýð áà сүүдэрхажуугийнальньболох?;

- Õºðñíèé шèíæ: ýëñýðõýã, шàâàðëàã, ñèéðýã áà íÿãò альньболох?

- Тóíàäàñ: õàìãèéí ñ¿¿ëä õýçýý òóíàäàñ îðñîí, õýð èõ òóíàäàñ óíàäàã ã.ì.

- Гадаргынус:горхибулагбайгааэсэх?- Ургамлынбүрхэвчямарболох?- Àшèãëàëò: Тàëáàé àшèãëàëò, áîðäîî áà óñàëãàà

õýðýãëýñýí ýñýõèéã õ¿ì¿¿ñýýñ àñóóæ ìýäíý.6. Дарааньнарийвчлансудлахаарболталбайгаа2м

õ 2 ì áîëãîí áàãàñãàæ áîëíî. Жèшýý íü: òîìðóóëàã÷ шèëýýð õºðñíèé шèðõýã, ìîäíû íàâ÷, шàâüæ, ºò çýðãèéã õàðæ íàðèéâ÷èëñàí áè÷èãëýë õèéõ ã.ì.

1. Мýäýýëëýý áîëîâñðóóëàõ: Àíãèäàà èðýýä õýýð õèéñýí

ñàìáàð, áè÷ñýí ç¿éëñýý àшèãëàí àñóóëò ãàðãàíà.

2. Àíàëèç õèéõ: 10ì õ 10ì òàëáàéä àæèãëàñàí

ç¿éëñýý òîäîðõîéëæ áè÷íý.2ì õ 2ì òàëáàéä àæèãëàñàí

ç¿éëñýý òîäîðõîéëæ áè÷íý.3. Дүгнэлтгаргах:- Бàãèéíõàí áè÷ñýí ç¿éëñýý

õàðüöóóëæ, ÿìàð ÿëãààòàé áàéãààã ÿðèëöàíà.

- Àìüòàä á¿ðèéí àìüäðàõ îð÷íû òàëààðõ ÿëãààã ÿðèëöàíà.

4. Тààìàãëàë äýâш¿¿ëýõ: Óëèðëûí ÿëãàà áîëîí ò¿éìýð, ¿åð òîõèîëäâîë ÿìà𠺺ð÷ëºëò ãàð÷ áîëîõ òàëààð òààìàãëàë ãàðãàíà.

Бодит амьдрал дээрх асуудлыг газарзүйн үүднээс судлах

Бèäíèé àìüäðàëä ãàçàðç¿éä õàìààðäàãã¿é àñóóäàë ¿ã¿é. Ãàçàðç¿é íü çºâõºí “óëàìæëàëò” ãýæ ¿çýæ áîëîõ ñýäâ¿¿ä (óóë, óñ ãýõ ìýò áàéãàëèéí ç¿éëñ, óëñ îðíóóäûí ÿëãàà, õ¿í àì, àæ àõóéí îíöëîã ãýõ ìýò)-ýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é ºëñãºëºí, õîîë õ¿íñíèé õýðýãëýý, çýâñýãò ìºðãºë人í, äàéí, òåððîðèçì, ä¿ðâýãñýä, ýõèéí ýíäýãäýë ãýõ ìýò îð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàìäàæ áóé á¿õ ë àñóóäàë õàìààòàé. Ýíý хэрээргазарзүйнсудалгааны“сэдэв”чөргөн.Эдгээрийг(ЮУ?)байршилтайньхолбон(ХААНА?)нутагдэвсгэрийн хүрээнд авч үзэн, учир шалтгааныг (ЯАГААД?) тайлбарлах нь газарзүйн үүрэг бөгөөдсургалтынзорилгочухамүүндоршино.Жишээнь:усныхэрэглээгхэрхэнсудлахвэ?Үүнийгөрхгэрийнõ¿ðýýíä ñóäëàõûí òóëä áàãш äàðààõ áàéäëààð àñóóëò áîëîâñðóóëæ ñóðàã÷äààð ã¿éöýòã¿¿ëíý.

1) Íýã õîíîã (ýñâýë äîëîî õîíîã) äàõü ãýðèéíõýý óñíû õýðýãëýýã òîîöîîëîõ (Ãýð á¿ëèéí ãèш¿¿í á¿ðò õóóäàñ òàðààæ ºãººä öóãëóóëæ àâ÷ èðíý).

2) Ãýðèéíõýý óñíû õýðýãëýýã áàãàñãàæ áîëîõ àðãà çàìûã ÿðèëöàæ áè÷èõ (Ү¿íèé òóëä áàãш äàðààõ áàéäëààð ìýäýýëýë áýëäýí ºã÷ õàðüöóóëàëò õèéëãýíý)

- Ш¿ä óãààõàä 5 ëèòð - Ãàðàà óãààõàä 4 ëèòð- Ш¿ðш¿¿ðò óñàíä îðîõîä íýã ìèíóòàä 20 ëèòð- Оíãîöîíä óñàíä îðîõîä 100-200 ëèòð- Угаалгынмашинаарюмугаахаднэгэргэлтэндээ200литр- Àâòî ìàшèí äàðàëòòàé óñààð óãààõàä öàãò 500 ëèòð, óñ 纺æ óãààõàä 50 ëèòð óñ òóñ òóñ çàðöóóëàãääàã.

Ýâäýðõèé öîðãîîð 1 ìèíóòàä 25 äóñàë óñ äóñäàã áîë:

Цàãò 0.54 ëèòð, Õîíîãò 13 ëèòð, Õîíîãò 90 ëèòð, Жèëä 33112 ëèòð öýâýð óñ àëäàãääàã. Ýíý íü ¿ð ашиггүйгээрцэвэрусыгагсажбайгаасгаднажилд3807972төгрөгүржбайгаахэрэгюм.

3)Сурагчийнажлынхуудасбуюутараахматериалбэлтгэнхийлгүүлэх

11

ìºðãºë人í, äàéí, òåððîðèçì, ä¿ðâýãñýä, ýõèéí ýíäýãäýë ãýõ ìýò îð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàìäàæ áóé á¿õ ë àñóóäàë õàìààòàé. Ýíý õýðýýð ãàçàðç¿éí судалгааны “сэдэв” ч өргөн. Эäãýýðèéã (ÞÓ?) áàéðøèëòàé íü õîëáîí (ÕÀÀÍÀ?) íóòàã äýâñãýðèéí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýí, ó÷èð øàëòãààíûã (ßÀÃÀÀÄ?) òàéëáàðëàõ ë ãàçàðç¿éí ¿¿ðýã áºãººä ñóðãàëòûí çîðèëãî ÷óõàì ¿¿íä îðøèíî. Æèøýý íü: усны хэрэглээг хэрхэн судлах âý? ¯¿íèéã ºðõ ãýðèéí õ¿ðýýíä ñóäëàõûí òóëä áàãø äàðààõ áàéäëààð àñóóëò áîëîâñðóóëæ ñóðàã÷äààð ã¿éöýòã¿¿ëíý.

1) Íýã õîíîã (ýñâýë äîëîî õîíîã) äàõü ãýðèéíõýý óñíû õýðýãëýýã òîîöîîëîõ (Гэр бүлийн гишүүн бүрт хуудас тарааж өгөөд цуглуулж авч ирнэ).

2) Гэрийнхээ усны хэрэглээг багасгаж болох арга замыг ярилцаж бичих (¯¿íèé òóëä áàãø äàðààõ áàéäëààð ìýäýýëýë áýëäýí ºã÷ õàðüöóóëàëò õèéëãýíý)

3) Ñóðàã÷èéí àæëûí õóóäàñ áóþó òàðààõ ìàòåðèàë áýëòãýí õèéëã¿¿ëýõ

- Шүд угаахад 5 литр - Гараа угаахад 4 литр - Шүршүүрт усанд ороход нэг минутад 20 литр - Онгоцонд усанд ороход 100-200 литр - Угаалгын машинаар юм угаахад нэг эргэлтэндээ 200 литр - Авто машин даралттай усаар угаахад цагт 500 литр, ус зөөж угаахад 50 литр ус тус

тус зарцуулагддаг. Эвдэрхий цоргоор 1 минутад 25 дусал ус дусдаг бол: Цагт 0.54 литр Хоногт 13 литр Хоногт 90 литр Жилд 33112 литр цэвэр ус алдагддаг. Энэ нь үр ашиггүйгээр цэвэр усыг агсаж байгаас гадна жилд 3 807 972 төгрөг үрж байгаа хэрэг юм.

Сурагчийн ажлын хуудас 1 Хичээлийн сэдэв: УСНЫ ХЭРЭГЛЭЭ

Анги........ Сурагчийн нэр

Шийдвэрлэх асуудал Хэрэв та хоногт 100 литр ус хэрэглэдэг бол нэг долоо хоногт хэдий хэмжээний ус хэрэглэх вэ? Хэрэв хоногт хэрэглэх усны хэмжээгээ 30 литрээр багасгаж чадвал долоо хоногт хэдэн литр ус хэмнэж чадах вэ?

Ярилцах сэдэв: Бид гэр орон, сургууль дээрээ маш их ус хэрэглэдэг. Жишээ нь: Крантаа хаахгүйгээр шүдээ угаахад 4-5 л Гараа угаахдаа 4-5 л 20 минут шүршүүрт ороход 20 л онгоцонд усанд ороход 200 л Энэхүү усны хэрэглээг багасгах арга зам бий юу? Тэгвэл хэдий хэр ус хэмнэж болохыг тооцоолж

гаргаарай. Хэрэв стаканд (100 мл)ус хийж шүдээ угаавал,

шүршүүрт 15 минут ордог байснаа 10 минут болговол тус тус хэр зэрэг ус хэмнэж болох вэ?

Багаар ажиллах даалгавар: 1. Танай гэрийнхэн усаа хаанаас

авдаг вэ? 2. Танайхан хоногт болон долоо

хоногт хэр зэрэг ус хэрэглэдэг болохоо мэдэх үү?

3. Гэртээ хэрэглэх усны хэмжээг багасгах арга зам бий юу?

4. Голын ус юунаас болж бохирддог вэ?

12

Сурагчийн ажлын хуудас 2

Шийдвэрлэх асуудал: Äам зарцуулагдах усны сарын хэрэглээг тооцох Á¿òýýãäýõ¿¿í Б В Г

Äолоо хоногт

Ñàðд Äам уñíû хэмжээ

1. Цагаан бóäàà

300 гр 1200 ãð 3600 ë

2. Мах

3. Кофе

4. Öàé

5. Жүржийн шүүс

6. Æèìñ (Ìàíãî)

Íèéò ......литр Даалгавар:

1. Дээрх хүснэгтэд гэрийнхээ хамгийн их хэрэглэдэг 6 хүнсний зүйлийг нэрлэн бичээд долоо хоногийн хэрэглээг гарган “Б” баганыг бөглөөрэй. Аль төрлөөс нь хамгийн их хэрэглэдэг болохыг ажиглаарай. Долоо хоногийн хэрэглээг 4-өөр үржүүлж сарын хэрэглээгээ ”В” баганад бичнэ. 2. Сар бүр хэрэглэдэг хүнсний зүйлсийг үйлдвэрлэхэд зарцуулагдсан “дам” усны хэмжээг тооцоолон гаргаж “Г” баганад бичээд нийлбэрийг гаргана. Нийт танай гэрийнхний хэрэглэдэг хүнсний бүтээгдэхэүүн үйлдвэрлэхэд хэдий хэмжээний ус зарцуулагдсан байна вэ? Нүдэнд харагдаж, гарт баригдахгүй ч энэ их усыг бид “дам” байдлаар хэрэглэдэг байна.

3. 1 кг хөвөн 20000 л ус зарцуулна. Танд хичнээн ширхэг хөвөн даавуун цамц байдаг вэ? Нэг цамц ба жинсээ жинлэх байдлаар бүх хэмжээг гаргаад хичнээн дам ус хэрэглэж байгаагаа тооцож гаргаарай. 4. “Дам ус”-ны хэрэглээг хэрхэн багасгаж болох талаар ярилцан санаагаа жагсаан бичнэ үү.

5. Ховд ба Буянт голын усыг тарвас, амтат гуа тариалахад ашигладаг. Нэг кг тарвас ургуулахад ойролцоогоор хичнээн литр ус зарцуулагдах вэ? Нэг кг тарвасыг худалдахад ямар үнэтэй вэ? Тарвас тариалахад зарцуулсан усыг энэ үнээр нөхөж чадах уу? Үгүй бол яагаад?

1. Ашиглах мэдээлэл:

Хоол хүнсэнд орох дам усны хэмжээ (1 кг-д ойролцоогоор): 1. Жүржийн шүүс: 25 л 2. Цагаан будаа: 3000 л 3. Лимон: 1000 л 4. Цай: 10000 л 5. Шар буурцаг: 2000 л 6. Мах: 16000 л 7. Какоа: 10000 л 8. Кофе: 20000 л 9. Халуун орны

жимс: 1000 л 10. Буудай: 2000 л

58 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 59Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

12

Сурагчийн ажлын хуудас 2

Шийдвэрлэх асуудал: Äам зарцуулагдах усны сарын хэрэглээг тооцох Á¿òýýãäýõ¿¿í Б В Г

Äолоо хоногт

Ñàðд Äам уñíû хэмжээ

1. Цагаан бóäàà

300 гр 1200 ãð 3600 ë

2. Мах

3. Кофе

4. Öàé

5. Жүржийн шүүс

6. Æèìñ (Ìàíãî)

Íèéò ......литр Даалгавар:

1. Дээрх хүснэгтэд гэрийнхээ хамгийн их хэрэглэдэг 6 хүнсний зүйлийг нэрлэн бичээд долоо хоногийн хэрэглээг гарган “Б” баганыг бөглөөрэй. Аль төрлөөс нь хамгийн их хэрэглэдэг болохыг ажиглаарай. Долоо хоногийн хэрэглээг 4-өөр үржүүлж сарын хэрэглээгээ ”В” баганад бичнэ. 2. Сар бүр хэрэглэдэг хүнсний зүйлсийг үйлдвэрлэхэд зарцуулагдсан “дам” усны хэмжээг тооцоолон гаргаж “Г” баганад бичээд нийлбэрийг гаргана. Нийт танай гэрийнхний хэрэглэдэг хүнсний бүтээгдэхэүүн үйлдвэрлэхэд хэдий хэмжээний ус зарцуулагдсан байна вэ? Нүдэнд харагдаж, гарт баригдахгүй ч энэ их усыг бид “дам” байдлаар хэрэглэдэг байна.

3. 1 кг хөвөн 20000 л ус зарцуулна. Танд хичнээн ширхэг хөвөн даавуун цамц байдаг вэ? Нэг цамц ба жинсээ жинлэх байдлаар бүх хэмжээг гаргаад хичнээн дам ус хэрэглэж байгаагаа тооцож гаргаарай. 4. “Дам ус”-ны хэрэглээг хэрхэн багасгаж болох талаар ярилцан санаагаа жагсаан бичнэ үү.

5. Ховд ба Буянт голын усыг тарвас, амтат гуа тариалахад ашигладаг. Нэг кг тарвас ургуулахад ойролцоогоор хичнээн литр ус зарцуулагдах вэ? Нэг кг тарвасыг худалдахад ямар үнэтэй вэ? Тарвас тариалахад зарцуулсан усыг энэ үнээр нөхөж чадах уу? Үгүй бол яагаад?

1. Ашиглах мэдээлэл:

Хоол хүнсэнд орох дам усны хэмжээ (1 кг-д ойролцоогоор): 1. Жүржийн шүүс: 25 л 2. Цагаан будаа: 3000 л 3. Лимон: 1000 л 4. Цай: 10000 л 5. Шар буурцаг: 2000 л 6. Мах: 16000 л 7. Какоа: 10000 л 8. Кофе: 20000 л 9. Халуун орны

жимс: 1000 л 10. Буудай: 2000 л

Ñуðгàëòыí хэðэгëэгдэхүүí

- Оð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàðààä áóé õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäòàé õîëáîîòîé òîî áàðèìò, ìýäýý ñýëò, áîäèò êåéñ¿¿äèéã àшèãëàõ áà ýíý íü ÿìàð ÷ ò¿âшèíä áàéæ áîëíî. Жèшýý íü: öºëæèëò áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, óñíû õîìñäîëòîé õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿ä çýðýã íü ìîíãîë îðíû õóâüä áîëîí äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä, ýñâýë äýëõèéí àëü íýã íóòàã îðîí, á¿ñ íóòãèéí ò¿âшèíä ÷ áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü áàãш ººðèéí áîëîìæîîð õààíààñ ÿìàð òºðëèéí ìýäýýëýë öóãëóóëàí àшèãëàõ áîëîìæòîé áàéíà ãýäãýýñ õàìààðíà.

- Тºðºë á¿ðèéí ãàçàðç¿éí çóðãóóä: Ýíý íü ºìíºõ àíãèóäàä õýðýãëýãääýã шèã çºâõºí äýëõèéí áîëîí монголорныфизикгазарзүйнзурагюмуууурамьсгалын,малажахуйнгэхмэтсэдэвчилсэнзургуудаарõÿçãààðëàãäàõã¿é, íýëýýä íàðèéâ÷èëñàí ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé ãëîáàë àñóóäëóóäûã òóñãàñàí çóðàãíóóä áàéõ íü çîõèñòîé. Жèшýý íü: äýëõèéí óëñ îðíóóäûí óñíû õýðýãëýý áà ãà÷èãäëûã ¿ç¿¿ëñýí çóðàã, õºðñíèé бохирдол,хуртанадасныхуваарилалтбуюугандуу,хуурайбүсийнталбайннэмэгдэлтгэхмэтбайжáîëíî. Õýäèéãýýð ýíý òºðëèéí çóðàã áýëýí õýâëýãäñýí áàéäàãã¿é ÷ èíòåðíýò, áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ îëîõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

- Ãàçàðç¿éí áóñàä ä¿ðñëýë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí çóðãààñ áóñàä ãåîä¿ðñëýë¿¿ä áîëîõ ãýðýë çóðàã, ñàíñðûí çóðàã, шîã çóðàã çýðãèéã àшèãëàíà. Жèшýý íü: àшèã îëîõûí ¿¿äíýýñ çºâõºí çîîñíû í¿õýýð õàðæ áàéãàëü îð÷èíä áîäëîãîã¿é õàíäñàíààñ áîëæ ãîë ìºðºí õàòàæ шèðãýæ áàéãàà õ¿íèé áîë÷èìã¿é ¿éëäèéã õàðóóëñàí шîã çóðàã áàéëàà ãýæ áîäîõîä ò¿¿íèéã àшèãëàí àñóóäàë äýâш¿¿ëæ, õýëýëö¿¿ëýã õèéõ áàéäëààð ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî.

- Тîîí ìýäýýëë¿¿ä: Ãàçàðç¿éí áîëîâñðîëûí íýã ÷óõàë ÷àäâàð áîë ººð ººð ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëýë цуглуулах чадвар байдаг. Иймд сонин, сэтгүүл, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, ном, гарынàâëàãà, èíòåðíýò çýðãýýñ õè÷ýýëýýð ñóäàëæ áóé ñýäýâòýé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí òîîí ìýäýýëýë öóãëóóëàí õè÷ýýëä õýðýãëýíý. Т¿¿í÷ëýí æèë á¿ð ãàðäàã Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ìýäýýã ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîí àшèãëàæ áîëíî. Жèшýý íü: õ¿í àìûí òîîëëîãûí ä¿í, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë áà ñîëèëöîî, äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý ãýõ ìýò.

• Геотехнологи ба мэдээлэл харилцааны хэрэгсэл: Интернэт болон Газарзүйн мэдээллийн систем,GoogleEarth пðîãðàìì: ÿëàíãóÿà èíòåðíýòèéí “Youtube” пðîãðàììààñ âèäåî ä¿ðñëýë¿¿äèéã àâ÷

хэрэглэх, Google.com-хайлтаас байгаль-нйигмийн тулгамдсан асуудал, байгаль орчны тогтвортойõºãæèë áà îð÷íû áîõèðäîëòîé õîëáîîòîé çóðàã, äèàãðàìì, öàõèì ãàçðûí çóðàã, àòëàñ áîëîí áóñàä ìýäýýëë¿¿äèéã àшèãëàõ áîëîìæòîé.

- Àéìàã, îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëë¿¿ä, íóòãèéí èðãýäèéí ÿðèà, àæèãëàëò: 12 äóãààð àíãèä áàéãàëü-íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã ÿíç á¿ðèéí ò¿âшèíä (îðîí íóòàã, ñóì, àéìàã, óëñ îðîí, áóñàä á¿ñ íóòàã, äýëõèéí õýìæýýíä) ãàçàðç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàõ òóë îðîí íóòãèéí õîëáîãäîëòîé ýäãýýð ìýäýýëë¿¿ä íü ñóðãàëòûí ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áàéõ áîëíî. Жèшýý íü: íóòàã îðíû ãîë ãîðõè, íóóðûí óñíû ò¿âшèí, ýðýã îð÷ìûí áàéäàë, îé ìîä, óðãàìëûí á¿ðõýâ÷ îëîí æèëèéí ºìíº ÿìàð áàéñàí, îäîî ÿìàð áîëñíûã áàðèìò íîòîëãîîòîéãîîð ÿðüñàí ÿðèà, òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð õîò ñóóðèí ãàçðûí ºí㺠òºðõ õýðõýí ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ç¿¿ëñýí ãýðýë çóðàã ãýõ ìýòèéã àшèãëàæ áîëíî.

Àшигëàсàí íîм, мàòеðиàë

- БатчулуунЕ.Юмчмаа.Г.нар.“Усчандманьэрдэнэ”Багшнартзориулсансургалтынхөтөлбөр.ДБХС.ÓБ., 2010

- CambridgePre-USyllabus.CambridgeInternationalLevel3.Pre-UCertificateinGEOGRAPHY- CambridgeInternationalA&ASLevelGeographySyllabuscode9696ForexaminationinJuneandNovember2012- UNIVERSITY OF CAMBRIDGE INTERNATIONAL EXAMINATIONS. Cambridge International Level 3

Pre-UCertificate- www.cie.org.uk- http://www.cie.org.uk/qualifications/academic/uppersec/aice- http://www.phschool.com/science/environmental_science/- http://www.nexuslearning.net/books/Holt_Env_Science/

Õàвсðàëò 1: Ýýëæèò õè÷ýýë (Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí æèшýýí äýýð)

Ñэдэв: Óсíы хэðэгëээ-дàм зàðцууëàгдсàí ус

Зîðèëãî: Íóòãèéíõàà ãîë ìºðäèéí ñàâ ãàçðûí óñíû àшèãëàëòûí áàéäàëä ¿íýëýëò ºã÷, öààшäûí ¿ð àшèãòàé çàðöóóëàëòûí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ, óñíû äàì õýðýãëýýíèé òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ

Çîðиëò: - Íóòãèéí ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû õýðýãëýýíèé òºðë¿¿äòýé òàíèëöàõ (óíäíû áà àõóéí çîðèóëàëòààð

õýðýãëýæ áóé áàéäàë- Мàë àæ àõóéí áà ¿éëäâýðèéí çîðèëãîîð àшèãëàæ áóé áàéäëûã ñóäëàõ- Ãàçàð òàðèàëàíä çàðöóóëæ áóé áàéäàëòàé òàíèëöàõ - Ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí óóë óóðõàéí ñàëáàðò óñûã õýðýãëýæ áóé òàëààð ñóäàëæ ìýäýõ- Дамзарцуулагдсануснытухаймэдэх

Ýзэмших мэдëэг:- Ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû õýðýãëýýíèé òºðë¿¿ä- Мàë àæ àõóéí áà ¿éëäâýð, ãàçàð òàðèàëàíãèéí óñíû çàðöóóëàëò- Ýð÷èì õ¿÷íèé áîëîí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí óñíû õýðýãëýý - Óñíû áîõèðäîëò áîëîí ýð¿¿ë àõóé

Ýзэмших чàдвàð: - Ãîëûí àé ñàâûí óñûã àðèãëàõ õàìãààëàõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã áóñàäòàé õóâààëöàõ- Дамзарцуулагдсанусыгтооцоолох

Àðãàç¿é: Óñûã ¿ð àшèãòàé çàðöóóëæ áóé ýñýõ òàëààð ýðýãö¿¿ëýí áîäîõ, шèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðò суралцахаданхаарна.Өнгөцхарахадихэнххүмүүсусыгбидзөвхөнхоолундандболонюмугаахгэхчлэнахуйнзориулалтаарлихашигладагюмшигсанадаг.Эсвэлүйлдвэртихашигладаггэжүзэхньчбий.Ãýâ÷ ¿íýí õýðýãòýý óñíû õýðýãëýýíèé èõýíõ õóâèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð ýçýëäýã áºãººä àõóéí õýðýãëýý хамгийнбагахувийгэзэлнэ.Сүүлийнүед“бүтээгдэхүүндшингэсэнус”буюу“дамзарцуулагдсанус”-ыгóñíû õýðýãëýýíä òîîöîõ áîëëîî. Ýíý òàëààð àõëàõ àíãèéíõàíä îéëãóóëàõ íü ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî áîëîõûã àíõààðíà.

Õэðэгëэгдэхүүí: - Óñíû õýðýãëýýã ¿ç¿¿ëñýí äèàãðàìì, çóðàã- Цàõèëãààí ñòàíöûí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òóõàé ìýäýý, áàðèìò, çóðàã ñýëò- Оðõèãäñîí ñóâàã шóóäóó, õóäàã, óñëàëòûí ñèñòåìèéí áàðèëãûí ãýðýë çóðàã, áóñàä áàðèìòóóä- Мîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí çóðàã, àéìàã áà ñóìûí çóðàã

60 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 61Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

¯íэëгээ: “Ñóðàã÷èéí àæëûí õóóäàñ” -ä áóé äààëãàâðûã õèéëãýõ áà áóñàä çàìààð ¿íýëíý.

Õичээëийí явц:

Õè÷ýýëèéí ¿å шàò Бàãшèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà \áîëîìæèò õàðèóëò\

Ñýäýë òºð¿¿ëýõ (5 ìèí)

ХовдбаБуянтголынусыгюундзарцуулдагвэ?Нийгэм-эдийнçàñãèéí ñàëáàðóóäûí óñ õýðýãëýýã ãàðãóóëàõàä ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëíý.

Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðûí óñíû õýðýãëýýã äàðààõ áàéäëààð æàãñààí áè÷íý: - Õ¿í àìûí óíäíû áà àõóéí - Мàë àæ àõóéí - Үéëäâýðèéí - Ãàçàð òàðèàëàíãèéí - Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûí - Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí

Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí óñûã ÿìàð зорилгоорашиглагдагвэ?Õàìãèéí èõ àшèãëàäàã ñàëáàðààñ íü ýõëýí äàðààëóóëæ áè÷ýýðýé.

Ãîëûí ñàâ ãàçàðò ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, õîòûí óñàí õàíãàìæ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, õàäëàí, óóë óóðõàé çýðýã á¿õèé ë õýëáýðýýð óñûã àшèãëàæ áàéíà. Ү¿íýýñ áîëæ Бóÿíò ãîë Õîâä ãîëä õ¿ðýõýý áîëüæýý.

Àñóóäàë äýâш¿¿ëæ, шèéäâýðë¿¿ëýõ (20 ìèí)

Тàðâàñ, àìòàò ãóà, õóëóó çýðãèéã Õîâäûíõîí èõ òàðèàëäàã Ýäãýýðèéã òàðüñàí òàëáàéã æèë äàðààëàí àшèãëàäàãã¿é áîëîõûã òàéëáàðëààä ýíý íü óñíû àшèãëàëòàä õýð çýðýã íºëººëäºã áîëîõûã ãàðãóóëíà. Ãîëûí óñûã ñàëààëóóëàõ, ñóâàã òàòàõ íü óñíû õîìñäîëä õýð çýðýã нөлөөлөхвэ?

Тàðâàñ, àìòàò ãóà, õóëóó òàðèàëàõàä ìàш èõ óñ îðäîã òàëààð áîäèò æèшýýí äýýð òóëãóóðëàí ãàðãàæ ÿðèëöàíà.

ХовдбаБуянтголширгэхюмууáîõèðäîí õýðýãëýõ àðãàã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ÿìàð ¿ð äàãàâàð гарахвэ?(Асуултньбайгалийнáîëîí íèéãìèéí á¿õ ç¿éëñ õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé áàéäãèéã ãàðãóóëàõàä îðшèíî). Зàðèì ãýðýë çóðàã ¿ç¿¿ëíý (Чèõýðòýéí ãîëîîñ òàòñàí ñóâàã ãýõ ìýò)

Õîòûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ ìºí ë ãîëûí áîõèðäëûí äèéëýíõ шàëòãààí áîëäîã.

Õîâä áà Бóÿíò ãîëûí óñ áàãàñàæ áóé шàëòãààíûã íýðë¿¿ëíý. Ñàâ ãàçðààñ ìîä îãòëîõ íü óñ áàãàñàõàä íºëººëæ áóé æèшýý ãàðãóóëíà.

Бóÿíò ãîëûí ñàâ ãàçðààñ áóðãàñ, óëèàñ, õàðãàíà àâ÷ ò¿ëшèíä õýðýãëýäýã. Зóëçàãàí ìîäûã óðãàæ ã¿éöýõýýñ íü ºìíº ìàë èääýã. Жèшýý íü: ÿìàà, òýìýý БуянтголынэхболохДэлүүнийхавцалäàõü áîð áóðãàñûã ò¿ëшèíä õýðýãëýõ áà ìàë èäñýíýýñ áàðàã óñòñàí. Бóðãàñ óðãàæ ñýðãýõ íü õÿëáàð óðãàìàë òóë õ¿í, ìàëûí íºëººã áàãàñãàâàë õÿëáàðõàí ñýðãýõ áîëîìæòîé.Õîâä ãîëûí ýõ àâäàã Õîòîí, Õóðãàí íóóð îð÷èìä 1970-1988 îí õ¿ðòýë õºðºº ðàì àæèëëàæ îëîí æèë èõýýõýí õýìæýýíèé ìîä áýëòãýæ áàéñíû óëìààð шèíýñýí îéí íººö õîìñäîæ óëìààð õóóðàéшèëò, öýâäãèéí õàéëàëò íýìýãäýõ ãîë ¿íäñýí шàëòãààí áîëñîí ãýõ ìýò

Óñ àшèãëàëòûí æèëèéí òºëºâëºãºº õèéõ (10 ìèí)

Óñ àшèãëàëòûí òºëºâëºãºº õèéõ äààëãàâàð ºãíº. Жèшýý íü: íýã òàðèàëàí÷ íýã óäàà íîãîîãîî óñëàõäàà àâàõ óñíû õýìæýýã тогтоожөгнө.Ингэснээрхэннь÷, õýçýý ÷ ë óñ àâäàã, òàðèàëàí äóóññàí ÷ óñ íü òàëáàéã íü óãààãààä áàéæ ë áàéäàã ÿâäàë àðèëàõ òàëààð òàéëáàðëààä, óñ àшèãëàëòûí òºëºâëºãºº ãàðãóóëàõàä ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëíý.

Усашиглалтынбуюуусалгаатнормтогтоох,óñàëãààíû ãðàôèê çîõèîõ äààëãàâðûã ã¿éöýòãýíý. Íóòãèéí çàðèì æèшýý: Бàÿí-ªëãèéí Цýíãýë ñóìàíä Íîãîîí àëò õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 1500 ìàë÷íû áýë÷ýýð àшèãëàã÷äûí 34 á¿ëýã áàéãóóëàãäàí áýë÷ýýð àшèãëàëòûí òºëºâëºãºº ãàðãàí àæèëëàñàí ãýõ ìýò.Дунджаарусалгаатайтариаланд1га-дүрòàðèà 2.5 ìÿíãàí òîíí, óëààí áóóäàé 2.4 ìÿíãàí òîíí, íîãîîí òýæýýë 2.9 ìÿíãàí òîíí, òºìñ 3.0 ìÿíãàí òîíí, õ¿íñíèé íîãîî 3.2 ìÿíãàí òîíí, æèìñ æèìñãýíý 6.0 ìÿíãàí òîíí ãýñýí óñëàëòûí äóíäàæ íîðìòîéã àíõààðàõ

Íýãòãýí ä¿ãíýõ(5 ìèí)

Õîâä, Бóÿíò ãîëûí óñíû нөөцбагасахньИхнуурынõîòãîðûí íóóðóóäàä õýðõýí íºëººëºõ òàëààð ýðýãö¿¿ëýí áîäîæ õàìààðëûã á¿ä¿¿â÷ýýð çóðàãëààðàé.

Ихнуурынхотгорыннууруудынусбагасна-çàãàñ õîâîðäîíî-ýðýã îð÷ìûí óðãàìàë áàãàñíà-àìüòàí öººðíº-ìàëûí òýæýýë áàãàñíà-óëìààð áèäíèé àìüäðàëä íºëººëíº ãýõ ìýò.

Õàвсðàëò 2. Ãàçàðç¿éí îéëãîëòûã äýëõèé íèéòèéí ºìíº òóëãàð÷ áóé àñóóäëûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ íü

ªìíºä Àçè Õүí àм áà íөөцÕ¿í àìûí ºñºëò áàéãàëèéí íººöºä хэрхэннөлөөлжбайнавэ?Бàíãëàäåш (Õàðüöóóëàõ:Ãàéòè)

Øàшíààс үүдэëòэй мөðгөëдөөíШàшíû ÿëãàà çºð÷èë ìºðãºëäººí ¿¿ñýõ шàëòãààí болдоггазархаанабайдагвэ?Кàшìèð (Харьцуулах:ХойдИрланд)

З¿¿í ºìíºä Àçè Тîгòвîðòîй хөдөө àж àхуйТîãòâîðòîé õºäºº àæ àõóéä õýðõýí хүрэхвэ?Мàëàéç (Õàðüöóóëàõ: Кàìåðóí, ÀÍÓ-ûí áàðóóí õýñýã)

Õүíий эðх Ýðõ ÷ºëººòýé áàéõ íü ÿàãààä õ¿íèé ¿íäñýí ýðõýä тооцогддогвэ?Кàìпó÷(Õàðüöóóëàõ: Кóáà, ÀÍÓ)

Япон Äэëхийí эдийí зàсàг Дэлхийнэдийнзасагтхудалдааямарүүрэггүйцэтгэдэгвэ?Япон(Õàðüöóóëàõ: Кîëóìá, ÀÍÓ)

Áàйгàëийí гàмшиг Бàéãàëèéí ãàìшãèéí íºëºº ÿàãààä ãàçàð á¿ð ººð байдагвэ?Япон (Õàðüöóóëàõ: (Бàíãëàäåш, ÀÍÓ)

ОÕÓ Îëîí òөðх áà үíдэсòэí ªºð ¿íäýñòí¿¿ä ñîёëûí ÿëãààòàé байдалдхэрхэндасанзохицохвэ?ТÓÕÍ (Õàðüöóóëàõ: Бðàçèë, ÀÍÓ)

Áàйгàëь îðчíы áîхиðдîë Бàéãàëü îð÷íû áîõèðäîë ÿìàð ¿ð äàãàâðò õ¿ðãýõ вэ?Àðàë òýíãèñ (Õàðüöóóëàõ: Мàäàãàñêàð, ÀÍÓ)

З¿¿í Àçè Õүí àмыí өсөëò Õ¿í àìûí ºñºëòèéã õýðõýí çîõèöóóëàõ боломжтойвэ?Хятад(Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ)

Óëс òөðийí өөðчëөëò Óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò õ¿ì¿¿ñ áîëîí ãàçàð îðîíä ямарнөлөөүзүүлэхвэ?Õîíêîíã(Õàðüöóóëàõ: БÍÑÓ, Тàéâàíü, Ñèíãàпóð, Кàíàä)

Àâñòðàëè, Шèíý Зеланд/Далайнîðíóóä

Äэëхийí ууð àмьсгàëыí өөðчëөëòДэлхийндулааралямарүрдагавартхүргэхвэ?Àâñòðàëè áà Шèíý Зåëàíä(Õàðüöóóëàõ: Õºãæèæ áóé îðíóóä, Оéðõ Дорнод,АНУ)

Тусгààð òîгòíîëТусгаартогтнолыншалтгаанбаүрдагаварюувэ?Àвсòðàëи (Харьцуулах:Фолклендынарлууд,АНУ)

Õîéä Àôðèê/Бàðóóí ºìíºä Àçè

Ãàзðыí òîс áà íийгэм Ãàçðûí òîñíû áàÿëàã óëñ ¿íäýñòíèéã хэрхэнөөрчилдөгвэ?Ñàóäûí Àðàâ(Õàðüöóóëàõ: Вåíåñóýë, Àëÿñêà)

Өëсгөëөí Хүнамөлсгөлөнднэрвэгдэхшалтгаанюувэ?Ñóäàí(Õàðüöóóëàõ: Ýíýòõýã, Кàíàä)

62 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

Ñàõàðààñ óðàãшèõ Àôðèê

Øиíэ үíдэсòэí áүðэëдэхÍèãåðè(Õàðüöóóëàõ: ªìíºä Àôðèê, Кàíàä)

Íяðàйí áà хүүхдийí íàс áàðàëò Ýð¿¿ë ìýíäèéí óëìààñ ñàÿ ñàÿ õ¿¿õýä çîâëîíä учирчбуйшалтгаанюувэ?Тºâ Àôðèê (Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ)

Ëàòèí Àìåðèê Õîòжиëò Õîòæèëò áà õîò õ¿ðýýãýý òýëýõ шалтгаанбаүрдагаварюувэ?Мåêñèê(Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ)

Õөгжиë Õºãæèë íü õ¿í àì áà ãàçàð îðîíä ÿìàð íºëºº үзүүлдэгвэ?Амазонк(Õàðüöóóëàõ: З¿¿í Еâðîп)

Еâðîп Áүс íуòгийí íэгдэë Б¿ñ íóòãèéí íýãäëèéí äàâóó ñºðºã òàë юувэ?Еâðîп(Õàðüöóóëàõ: ÀÍÓ, Мåêñèê, Кàíàä)

Õîг хàягдëыí меíежмеíò Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí òàëààð îðîí íóòãèéí òºäèéã¿é äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä àâ÷ ¿çýõ болсоншалтгаанюувэ?БаруунЕвроп(Харьцуулах:Япон,АНУ)