Post on 02-Jun-2018
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
1/148
Elementet themelore t sistemitekonomik socialist
Ekonomiks i Tranzicionit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
2/148
Prmbajtja
! Socializmi/komunizmi;
! Roli i partis n ekonomi;
! Pronsia kolektive mbi mjetet e prodhimit;
!
Planifikimi qndror;! Aspekte t rndsishme.
2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
3/148
I njihni kta m posht!?
3
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
4/148
Socializmi/komunizmi!
KOMUNIZMI /SOCIALIZMI sht koncepti i nj shoqrie t lir pandarje dhe shfrytsim, ku njerzimi sht i liruar nga shtypjet dhevarfria;! Shoqria socliliste/komuniste nuk sht e ndar n baz t qeverisjes,
regjioneve, apo klasave;
! Sistemi socialist ekonomit e komanduara sistem me planifikim
qndror sistem i tipit Sovjetik etj.! Variacione t ndryshme t doktrins t Karl Marksit n t ciln
sht e bazuar socializmi/komunizmi;! Marksizm-Leninizmi: modifikimet e bra bazuar n idet e Vladimir
Leninit;! Forma m e prhapur e komunizmit/socializmit;
!
Trockizmi: sipas Leon Trotsky! Maoizmi: sipas Mao Zedong.
! N shkurt 1945, n Konferencn e Jalts, Europa u nda n Lindje dhen Perendim;
4
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
5/148
Rust n Berlin Amerikant n Ivo Jima
5
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
6/148
Krijimi i demokracive popullore: Rust nBerlin!
6
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
7/148
Vendet socialiste para 1989
7
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
8/148
Vendet socialiste sot
8
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
9/148
Socializmi/komunizmi (vazh.)
! Aspektet e prbashkta t sistemeve ekonomike nn
format e ndryshme t socliazmit/komunizmit:
1. Jeta ekonomike ka qen nn kontrollin e nj partie t vetme,
edhe nse nuk sht quajtuar Partia Komuniste;
2.
Institucionet ekonomike kan qen t bazuara n pronsinkolektive, apo shtetrore, t mjeteve t prodhimit;
3. Planifikimi i kryer nga qendra, ka qen i obligueshm, dhe
gjithashtu ishte edhe mekanizmi i vetm koordinues, me nj
rol n rritje, edhe pse ansor, t institucioneve t tregut.
9
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
10/148
Kontrolli i ekonomis nga Partia!
10
!
N vendet socialiste partia e ka kontrolluar ekonomin;! Shqipri dhe Kore e veriut: Partia e Puns
! Jugosllavi: Lidhja Komuniste;
! Hungari: Partia e Socialiste e Puntorve;
! Ideologjia e real-socializmit:
!
Ishte nj grumbull normash dhe kodesh t t folurit dhe t brit, tdefinuara nga paria (lideri), dhe njkohsisht nuk ishte tem ediskutimit dhe veanrisht pr kritika;
! Ideologjia e predikuar n komunizm kishte pak t bnte me idet eMarksit dhe Engelsit;
! Nomenklatura (nga rusishtja: list e koduar), simbol i
privilegjeve n socializm;! Prfshin t drejtn pr t vendosur njerzit n pozitat e larta kye;
! Psh. gati n trsi pozitat ekzekutive n sfern ekonomike, prej antarvet qeveris e deri te menaxhert e kompanis, ishin pjes e nj liste ttill.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
11/148
Kontrolli i ekonomis nga Partia! (vazh.)
11
!
Administrata;! Sistemi socialist karakterizohej me byrokraci t lart;
! Ekzistonte nj numr i madh i mekanizmave zyrtar koordinues (agjensive)t cilat kryenin funksione q n ekonomin e tregut zakonisht kryehennga vet tregu;
! Zyra e planifikimit;
! Zyra e mimeve;
! Banka investuese;
! Zyra e puns ;
! Prve koordinimit, burokracia shtetrore ishte prgjegjse edhe prndrmarrjet
!
Vetqeverisja, sht ideja e dhnies s t drejtave puntorvepr t menaxhuar me mjetet e prodhimit;
! Pjes e sistemit Jugosllav nga 1950, deri n zhbrjen e shtetit;
! Vetqeverisja, nga vendet tjera komuniste, u konsiderua si komunizm ifsheht dhe u asociua me inefiencn, korrupsionin, dhe jobarazin.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
12/148
Pronsia kolektive mbi mjetet e prodhimit
12
!
N t gjitha shtetet socialiste, prve Jugosllavis, u bsocializimi i prons mbi mjetet e prodhimit;
! Konsumi asnj her nuk u socializua;! Prona mbi mjetet e konsumit quhej pron personale, e jo private
pasi q prona private konsiderohej koncept kapitalist;
!
Pronsia shoqrore;! N t gjitha vendet socialiste, mjetet e prodhimit ishin n pronsin e
shtetit: n industri, tregtin e brendshme, dhe shrbime (transporti,bankat, kompanit e sigurimit);! Mjetet e prodhimit kaluan n duart e shtetit prmes nacionalizimit;
! N Jugosllavi, q ishte nj prjashtim, u prvetsua koncepti i prons
shoqrore, si karakteristik e veant e sistemit vetqeveriss;! Mjetet e prodhimit (asetet) nuk i takonin shtetit mirpo popullit n trsi;
! Sektori i bujqsis, n shumicn e vendeve socialiste, u kolektivizua,dhe u krijuan koperativat;
! N BRSS, procesi i kolektivizimit u prcoll me terror.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
13/148
Pronsia kolektive mbi mjetet e prodhimit (vazh.)
13
! Pronsia tjetr;
! Prona private n disa vende socialiste (Poloni dhe Jugosllavi)
ishte e koncentruar kryesisht n sektorin e bujqsis;
! N vitin 1953 Jugosllavia hoqi dor n trsi nga koperativizimi, si
pjes e procesit t largimit nga influenca Ruse;! N sektort tjer, prona private verehet edhe n tregtis
me pakic dhe n artizanate (psh. n Gjermani);
! Ekonomia joformale ishte prezente edhe n sistemin
socialist, por ishte m mir t quhej ekonomi n hije;
! Kishte pr baz korrupsionin dhe vjedhjen e prons
shtetrore, q shpesh konsiderohej si e askujt;
! Ndrlidhja e nomenklaturs me aktivitetet ilegale (psh. me mafian)
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
14/148
Planifikimi qndror
14
!
Shpesh shtetet socialiste njihen edhe si shtete meekonomi t planifikuar;
! Plani sht nj teknik pr t prcaktuar hapat q duhetndrmarr me qllim t arritjes s qllimeve t
parashtruara, dhe at me koherenc dhe efiiencmaksimale;
! Plani faktikisht sht mekanizm koordinues, ndrsa nekonomin e tregut kt funksion e kryen tregu;
!
Plani i mundsonte regjimit t kontrollonte gjithka q ndodhte
n fushn e ekonomis;! Planifikimi prpilohej n baz t periudhave t cilat i
mbulonte (pes vjeqar, vjetor, kuartal, mujor);
! M i rndsishmi ishte ai vjetor;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
15/148
Planifikimi qndror (vazh.)
15
!
N planifikim, koncepti m i rndsishm ishte bilanci;! Bilanci ishte nj tabel, e cila identifkonte burimet e oferts
dhe krkesn pr produktet individuale dhe grupore;
! Bilanci, n ann e oferts, tregon prodhimin e brendshmvendor, ndrsa n ann e krkess prezentonte shfrytzimin e
brendshm (produktet e ndrmjetme, konsumin dheinvestimet);
! Plani realizohej n njsi fizike, e jo n njsi monetare;
! Shum shpesh plani nuk operacionalizohej n mnyr
efiiente,;! Jo gjithher qllimet arriheshin, prve n disa sektor kyq tekonomis;
! Fakti q planet nuk realizoheshin n trsi, tregonte se nj pjes emadhe e burimeve njerzore dhe kapitale shkonin dm.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
16/148
Pr javn e ardhshme:
Identifikoni mbetjet e
socializmit/komunizmit nKosov!
16
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
17/148
Socializmi - Historia
Ekonomiks i Tranzicionit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
18/148
Prmbajtja
BRSS: Modeli Stalinist; Demokracit popullore n Europ;
2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
19/148
BRSS: Modeli Stalinist
Nuk ka rast n historin e shekullit 20 t transformimit t nj
shoqrie n socializim pa luft apo revolucion (Lavigne, 1999);
I pari i ktij lloji ishte Revolucioni i tetorit 1917 n Rusi i prir nga
Lenini.
Ky sistem (n nj vij me Marksin) bazohej mbi premisn:
nga secili bazuar n aftsit e tij/saj, te secili bazuar n nevojat e tij/saj
Ndrtimi i nj sistemi t bazuar mbi nj premis t till, do t
kalonte n dy faza:
E para, ndrtimi i socializmit;
Faz t ciln e arriti BRSS n 1977;
Kjo ishte vetm nj fantazi ideologjike, sepse nj faz e till asnj her nuk u
arrit;
E dyta, ndrtimi i komunizmit;
3
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
20/148
BRSS: Modeli Stalinist (vazh.)
Doktrina Leniniste mbi ekonomin (modifikimi i ideve tMarksit), bazohej si n vijim:
1. Partia merr n dor mekanizmat udhheqs t ekonomis;
2. E para krijon hapsir q mjetet e prodhimit t kaojn n
duart e shtetit;
Toka, indistria, bankat, aktivitetet e tregtis s jashtme
nacionalizohen;
3. Planifikimi bhet mekanizmi kryesor i kontrollit mbi
ekonomin;
4
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
21/148
BRSS: Modeli Stalinist (vazh.)
5
Doktrina Staliniste, bazohej n tri principe:1. Zhvillimi i industris s rnd e ila t t formonte bazn e pr
rritje afatgjate ekonomike;
2. Kolektivizimi i bujqsis; Zhvillimi i industris nuk do t mund t arrihej pa e nxjerr terpricn
nga sektori i bujqsis; Ideja ishte t inkurajoheshin fshatart prmes insentivave t tregut,
veanrisht ata fshatar t pasur (t njohur si kulak), t prodhinin dhe tshisnin m shum. N kt mnyr shteti do t eksportonte grur ndrsa dot importonte makinerit e nevojshme pr industrializim. Pr m tepr,bujqsia do t t ofronte lndn e par pr prodhimtarin dhe industrin eprpunimit t ushqimit, e cila do t plotsonte nevojat e fuqis puntoreurbane n rritje. N ann tjetr, industria do ti ndihmonte bujqsis tmodernizohej, prmes shitjes s paisjeve, plehrave, dhe produkteve
industriale n sektorin e konsumit. Kolektivizimi u realizua prmes terrorit dhe dhuns n pronart e
tokave (t ashtuquajturve kulakve) dhe t fshatarve; Miliona njerz u eliminuan, veanrisht nu Ukrain;
3. Planifikimi pes-vjeqar, u lanua si mekanizm mobilizues si dhemjet pr kontrollin e ekonomis.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
22/148
Krijimi i demokracive popullore: Rust n
Berlin!
6
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
23/148
Rust n Berlin Amerikant n Ivo Jima
7
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
24/148
Demokracit popullore n Europ
8
N shkurt 1945, n Konferencn e Jalts, Europa u nda nLindje dhe n Perendim;
Masat e para t cilat u ndrmorrn n pjesn e Europr nninfluencn Ruse ishin:
Nacializimi i industrive ishte masovik, dhe u prfundua brenda 4-5
viteve; N Gjermanin Demokratike situata ishte ndryshe, dhe sektori privat
ishte i rndsishm deri n vitin 1972;
N Gjermanin Demokratike, Poloni, dhe Hungari sektori i artizanateve dheshitja me pakic ishin n pronsin private;
Pronat e pronarve t mdhenj t tokave u konfiskuan dhe iu
shprndan fshatarve t varfr; U themeluan koperativat e para;
Europa Lindore nuk kishte nj sistem konsistent t planifikimit derin vitin 1960; planifikimi realizohej prmes programeve investuese.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
25/148
Socializmi n vendet e treta
9
KinaMao Zedong; Partia komuniste erdhi n fuqi n 1949; N vitin 1978 Kina filloi me reformat fundamentale, dhe lvizjes drejt
t ashtuquajturit Socializmit t Tregut; Kjo nnkupton ekzistencn e nj sektori t fuqishm privat i cili do t
koekzistoj me sektorin tradicional shtetror, pastaj me nj autonimi nrritje t krahinave, dhe zvendsim t planifikimit me mekanizmatmakroekonomike.
KubaFidel Kastro; Konunistt erdhn n fuqi n 1959 pas revolucionit t udhhequr nga
Kastro;
Mbeti nn influencn Ruse;
VietnamiHo Chi Minh; Sikur Kina, edhe Vitnami realizoi reforma t fuqishme pr t
orientuar ekonomin e saj drejt ekonomis s tregut, pa e zvogluarndikimin e partis n ekonomi.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
26/148
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
27/148
Socializmi dhe fundi i tij (vazh.)
11
Shteti Fillimi i regjimit socialist Rnia e regjimit socialist
Mongolia 1924: u shpall domokracia popullore.
1940-60: nacionlizimi dhe kolektivizmi.
1991: inicimi i sistemit shumpartiak
dhe tranzicionit n ekonomi t tregut.
Gjermania
Lindore
Tetor 1949: pjesa e pushtuar e
gjermanis nga Sovjetikt shpalled
demokraci popullore, apo Republika
Demokratike e Gjermanis. 1950-52:nacionalizimi dhe kolektivizmi n
shkall t gjer. Gusht 1961: u
ndrtua muri i Berlinit.
9 nntor 1989: fillon rrnimi i murit
t Berlinit. Qershor 1990: krijimi i
unionit monetar dhe ekonomik me
Germanin Federale. Tetor 1990:bashkimi i dy Gjermanive.
Kina Tetor 1949: shpalled Kina demokraci
popullore.
1978: reformohet ekonomia n
drejtim t ekonomis s tregut.
Vietnami 1945: pjesa veriore e vendit shpalleddemokraci popullore. 1976: u shpall
Republika Socialiste e Vietnamit si
rezultat i prfundimit t lufts dhe
dhe ibashkimit.
Gjat t 80-ve dhe 90-ve udhheqjakomuniste mbetet, ndrsa ekonomia
merr karaktetin e ekonomis s
tregut.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
28/148
Socializmi dhe fundi i tij (vazh.)
12
Shteti Fillimi i regjimit socialist Rnia e regjimit socialist
Korea e
Veriut
1948 : u shpall demokraci popullore.
1950-3: Lufta e Kores prfundon
me ndarjen prfundimtare t
Kores, n at t Jugut dhe t
Veriut; modeli Stalinist instalohet.
1991: ribashkimi fillon t diskutohet, mirpo
na ndonj arritje signifikante.
Kuba 1959: revolucioni Kubanez;
shpallja e Republiks Socialiste
t Kubs.
Nuk jan ndrmarr hapa t rndsishm
drejt pluralizmit apo ekonomis s tregut.
Hapje e limituar ndaj ekonomive botrore.
Europa
Lindore
Gjat 1945-8: komunistt
fitojn zgjedhjet. Shkurt 1948:
grusht-shteti i komunistve n
Prag. 1946-9: nacionalizimimasiv; prezentimi i planifikimit
qendror. 1948: kolektivizimi
fillon; ndrpritet n Poloni n
1956.
Polonia: qeveria e par jo-komuniste (shtator
1989). Hungari: fillimi i sistemit shumpartiak
n 1990. ekosllovakia: Revolucioni i
kadifenjt n nntr 1989. romania:prfundimi i regjimit t aueskut n dhjetor
1989. Bullgaria: zgjedhje t lira n 1991.
1990-2: tranzicioni drejt ekonomis s tregut
fillon.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
29/148
Performanca ekonomike e
vendeve socialiste
Ekonomiks i Tranzicionit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
30/148
Prmbajtja
?
Modeli i rritjes ekonomike n vendet socialiste;
Variantet e modelit t rritjes ekonomike n vendet
socialiste t Europs;
Performansa ekonomike - t dhnat/informatat; Crizat ekonomike n vendet socialiste;
2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
31/148
?
3
A mund t konsiderohet performansa e sistemitekonomik socialist si dshtim total?
A i arsyetoi mjetet/masat (koston e lart njerzore dhemateriale) progresi i arritur ekonomik n vendetsocialiste?
A do t mund t arrihej nj progres i till edhe dukeaplikuar ndonj sistem tjetr ekonomik?
A sht e mundur t vertetohet realisht progresi i arriturekonomik gjat periudhs socialiste?
- ? -
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
32/148
Modeli i rritjes ekonomike n vendet
socialiste
4
Ligji ekonomik baz i socializmit:
plotsimi i nevojave materiale dhe kulturore n rritje tpopullit prmes metodave/mjeteve pr zhvillim konstant dheprmirsim t prodhimit socialist, bazuar n nivel t lart tzhvillimit teknik.
? Qllimi kryesor ishte plotsimi i nevojave t popullit;
Strategjia e rritjes ekonomike q u zbatua n BRSS q ngaviti 1928 ishte bazuar mbi dy kontepte:
1. Teorin e riprodhimit;
Bazuar mbi idet e Marksit (Kapitali)dhe m von e modifikuar ngaLenini dhe Stalini;
2. Modelin e industrializimit.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
33/148
Modeli i rritjes ekonomike n vendet
socialiste (vazh.)
5
Strategjia e aplikuar mbi parimet e msiprme rezultoi n
definimin e prioriteteve si n vijim:
T investimeve mbi konsumin;
T industris mbi t gjith sektort e tjer t ekonomis;
T industris s rnd mbi vet industrin; T sektorit prodhues (t t mirave materiale) mbi aktivitetet
jo-produktive (shrbimet).
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
34/148
Modeli i rritjes ekonomike n Europn
socialiste
6
Vendeve t Europs socialiste iu imponua modeli Sovjetik i
rritjes ekonomike; Plani i Marshallit iu ofrua edhe vendeve t Europs Lindore dhe
Qndrore;
ekosllovakia e pranoi mirpo m von u detyrua t hjek dornga kyplan;
Adoptimi i modelit Sovjetik t rritjes ekonomike imponontevarsin n dy drejtime:
1. Modeli i industrializimit, si e dim, krkonte shfrytzim intensiv tlndve t para (kryesisht burimeve natyrore) dhe t energjis;
BRSS ishte vendi i vetm prej nga kto vende (q nuk ishin t pasura meburime natyrore) mund t furnizoheshin me kto burime;
2. BRSS u siguroi vendeve t Europs socialiste treg pr produktet etyre;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
35/148
Modeli i rritjes ekonomike n Europn
socialiste (vazh.)
7
Konsekuencat e modelit t adoptuar ishin t mdha:
Investimet n sektorin e prodhimit arritn nj pjesmarrje t
madhe n t hyrat kombtare, duke neglizhuar sektort e tjer
t ekonomis;
Edhe pse n vitet 1970 u b nj riorientim i investimeve (n sektort
jo-prodhues: shrbime, sektori i shndetsis, arsim, etj), n vitin1985 vetm 1/5 e fuqis puntore e ktyre vendeve ishe e punsuar
n kt sektor;
Nga investimet m s teprmi prfitoi industria e rnd
(industrit ekstraktive, eliku, ndrtimi i makineris s rnd,
industria kimike), duke forcuar njkohsisht lobin e tyre, q
prbnin pjesn m t madhe t nomenklaturs shtetrore.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
36/148
d li i i j k ik
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
37/148
Modeli i rritjes ekonomike n Europn
socialiste (vazh.)
9
Kto ndryshime nuk dhan rezultatet e pritura pr nj
numr shkaqesh;
1. Dhnia e prioritetit sektorve t ri industrial asnj her nuk
zvogloi rolin e industrive t rnda;
Grupeve lobiste t industrive t rnda (t prkrahur edhe nga sektori
i industris ushtarake, q ishte e ndrlidhur me kta sektor) arritnti mbajn t fuqishme sektort e industris s rnd;
2. Lidhja n mes t inovationeve dhe aplikimit t tyre n industri
ishte shum e dobt;
Menaxhert n ndrmarrje nuk kishin motivuar t aplikoninteknologjin e re, dhe preferonin m tepr prohimin rutinor i cili u
bnte t mundur q m leht t implementonin planin dhe t mernin
bonuse;
M d li i i j k ik E
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
38/148
Modeli i rritjes ekonomike n Europn
socialiste (vazh.)
10
Kto ndryshime nuk dhan rezultatet e pritura pr nj
numr shkaqesh (vazh.);
Konkurueshmria e produkteve t ktyre vendeve n tregun
botror ishte larg nga ajo e vendeve t Perndimit dhe vendeve
rishtas t industrializuara;
Kto vende eksportuan edhe m tutje produkte t ndrmjetme
(tekstil, produkte kimike, t elikut) dhe produkte pr konsum t
kualitetit t ult;
Ndrmarrjet n vendet socialiste nuk kishin mundsi t
bheshin pjes e rrjetave me kompanit multinacionalePerndimore, aspekt ky bri t pamundur transferin e
teknologjis.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
39/148
Matja e performansa ekonomike
11
Saktsisht, se far ishin rezultatet e zhvillimit ekonomik
n kto vende ishte dhe sht e vshtir t vrtetohet;
Jan disa veori q duhet specifkuar n kt kontekst:
1. Disa t dhna nuk jan publikuar kurr;
T dhnat e lidhura me sektorin e mbrojtjes; Disa t dhna demografike (incidenca e vdekjes dhe smundjes s
foshnjave);
Disa t dhnat sociale (krimi, incidentet n vendin e puns,
katastrofat natyrore);
Disa t dhna ekonomike (nuk kishte t dhna pr nivelet endryshme t mimeve dhe t pagave, prve atyre mesatare)
Disa t dhna financiare;
T dhnat mbi tregtin e jashtme t armatimit;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
40/148
Matja e performansa ekonomike (vazh.)
12
2. Normat e rritjes ekonomike sht ekzagjeruar pr shum
arsye:
S pari, autoritetet ishtin t interesuara t tregonin rritje m t
madhe ekonomike;
Menaxhert e ndrmarrjeve vet i fryenin numrat e autputit dhe t
plotsimit t planit, sepse kjo sillte pr ta bonuse t majme; Po t njjtit, jepnin numra m t vogl pr resurset q kishin n
dispozicion me qllim q t furnizoheshin me material apo tu
ofroheshin investime, q do tu mundsonte t realizonin planin m
leht;
T dhnat nuk ishin t sakta sepse metodologjia e e mbledhjes dhe
prpunimit t t dhnave ishte e gabueshme.
3. Nj problem i veant ishin t dhnat n sektorin e
bujqsis;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
41/148
Crizat ekonomike n vendet socialiste
13
Prve trendeve jo t mira ekonomike, vendet e Europs
socialiste u ballafaquan me kriza t thella ekonomike;
Sidomos kriza e viteve shtatdhjet u reflektua edhe n
ekonomit e ktyre vendeve;
Kjo kriz ndikoi n rregullimet n kushtet e kmbimit (terms of trade)
me Perndimin, duke rriur deficitin tregtar t tyre;
N t njjtn koh, kriza shkaktoi edhe rritjen e borxhit t tyre n
valuta konvertibile
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
42/148
Universiteti i PrishtinsFakulteti Ekonomik
EEkkoonnoommiikkssTTrraannzziicciioonnii
1. Veori t ekonomis Jugosllave
Jugosllavia u pavarsua n dhjetor t vitit 1918, dhe fillimisht u njoh si Mbretria a Srbve,
Kroatve dhe Slovenve ndrsa nga viti 1929 u njoh me emrin e saj Jugosllavi.
Republika Socialiste Federative e Jugosllavis u shpall n vitin 1945, pasi q Tito me forcat
partizane fitoi kundr forcave fashiste dhe levizjeve t brendshme nacionaliste.
Gjat lufts s ftoht, Jugosllavia iu bashkua bllokut t Vendeve t Painkuadruara. Kjo
ndodhi pasi q mardhniet me BRSS-n e udhhequr nga Stalini u prishn n vitin 1948. Prej
ksaj kohe Jugosllavia gjithashtu fillon krijimin e nj sistemi unik socialist t njohur si
Sistemi Socialist-Vetqeveriss.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
43/148
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
44/148
puntor. N vitin 1970, dhjet ndrmarrjet m t mdha prodhonin 22.8 prqind t
prodhimit industrial. Madhsia e madhe e ndrmarrjeve u konsiderua si e rrezikshme pr
Sistemin Socialist Vetqveriss, pasi q konsiderohej se fuqia e menaxhmentit t
ndrmarrjeve do t mund t kompromitonte sistemin. Si rezultat, me ndryshimet
kushtetuese nga viti 1974 (q kulmuan me kalimin e kushtetuts s vitit 1974) u ndrmorrn
hapa pr zbrthimin e tyre.
PlanifikimiPas viteve 1950 planifikimi u b diku m shum e diku m pak. Estrin (1983)
konsideron se sa i prket intensitetit t planifikimit n Jugosllavi, disa faza mund t vrehen.
Faza e par (195265) u karakterizua me planifikim t madh t ekonomis (kt faze Estrin
e quan si dora e dukshme). Faza e par karakterisohej me kontrolle t forta t investimeve
dhe tregtis s jashtme. Faza tjetr pason prej vitit 1965 74, e cila karakterizohej meprezenc t vogl t planit n udhheqjen e proceseve ekonomike. Gjat ksaj faze u
liberalizuan me t madhe mimet, investimet, dhe tregtia a jashtme. Faza e tret (1974
82) karakterizohet me largim nga parimet e fryms liberale t ushtruar gjat fazs s dyt.
mimet n periudhat e hershme mimet jan prcaktuar nga qendra. Reformat e vitit
1965 kishin pr qllim t zhvendosnin prcaktimin e kontrolluar t mimeve n mime t
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
45/148
Mund t theksohen disa nga problemet kryesore sa u prket investimeve. Nj ndr
kryesoret ishte dyfishimi i investimeve n republika (q pamundsonte prfitimet nga
ekonomit e shkalls, pasi q krijoheshin m tepr ndrmarrje q ishin t prfshira n
aktivitete t njjta), pastaj tejinvestimet si rezultat i ktij duplifikimi t investimeve, e t
tjera.
Synimi kryesor ishte investimi prmes kredive bankave pasi q shteti nuk lejonte
falimenitimin e ndrmarrjeve (apo kt e lejonte n raste t rralla). Pr m tepr, ishte e
pamundur ti vishet dikujt dshtimi. Kjo rriti hapsirn pr paprgjegjsi. Mosgadishmria e
bankave dhe a autoriteteve pr t falimentuar firmat joefiiente ishte nj faktor kryesor i
rritjes s kredis, e cila rritje ndikoi n rritjen e paras n qarkullim dhe me kt edhe t
inflacionit (shih tabeln me heret).
Sistemi bankar Sistemi bankar ka qen mjaft jofunksional. Ndr t tjera, mosaftsia e
sistemit shkaktoi shprthime inflacioniste unike n historin e re t Europs.
Bujqsia Sektori privat dominonte n bujqsin Jugosllave. N vitin 1985, 85 prqind etoks ishte n pronsi private, ndrsa sektori privat ishte prgjegjs pr 69 prqind t
dhi it t ji hth kt kt S kt i i l f b j i f hi t
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
46/148
Tregtia e jashtmeJugosllavia kishte lidhje m t fuqishme me tregjet e jashtme, si ato t
bllokut komunist ashtu edhe ato t bllokut kapitalist. N vijim jan t dhna disa veori t
regjimit tragtar t Jugosllavis me botn pas viteve gajshtdhjet:
1. Zero mbrojtje pr produktet bujqsore dhe lndt drusore; 10-40 prqind mbrojtje pr
produktet e konsumit dhe 17-60 prqind mbrojtje n produktet industriale; n vitin
1965 tarifat nominale u zvogluan prej mesatares 23.3. prqind n 10.5 prqind;
2. Nj mjet i vetm kmbimi u zgjodh. Nj numr i devaluimeve u realizua gjat
tetdhjetave t hershme q u shoqrua me nj mekanizm t norms s kmbimit
valutor, norm kjo q bazohej n rregullimin ditor t bazuar n lvizjet e nj shporte t
valutave t jashtme;
3. Alokimet e valuts s jashtme nga Banka Kombtare dhe kuotat e importit prcaktuan
lvizjen e importeve: qllimi ishte prfshirja gjithprfshirse e ekonomis Jugosllave n
ekonomin botrore dhe konvertibiliteti i trsishm i dinarit, mirpo vshtrsite q
pasuan me bilancin e pagesave i dhan fund ksaj shprese (shih diskutimin m posht).
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
47/148
2. Sektori i eksportit n Kosov dhe tranzicioni n ekonomin e tregut1
Kosova ka qen pjes integrale e Jugosllavis, dhe si e till ekonomia e saj q nga vitet pas
Lufts s II Botrore deri n mbarim t viteve nntdhjet duhet studiuar n kontekst t
ekonomis Jugosllave. Ky seksion ka karakter deskriptiv, dhe ka pr qllim ofrimin e nj
perspektive historike mbi tregtin e jashtme t Kosovs q nga vitet e pesdhjeta deri n
ditt e sotme. Mirpo, para se t hulumtojm m thell kto raporte ne do t sqarojm
kontekstin n t cilin ka funksionuar ekonomia e Kosovs n kt periudhe. Nuk duhet
harruar se prej viteve t pas Lufts s II Botrore e deri m sot ekonomia Kosovare sht
ballafaquar me tri realitete t ndryshme. Periudha e par Kosova pjes e ekonomis s
Jugosllavis socialiste konsiderohet deri n mbarim t viteve tetdhjeta; e dyta prfshin
n trsi vitet nntdhjet, kur Kosovs iu privuan n trsi t drejtat m bazike gj e cila u
reflektua edhe n raportet ekonomike; dhe i treti pas vitit 1999 kur Kosova realisht edhe u
pavarsua, veanrisht n aspektin ekonomik.
Sektori i eksportit n Kosov para vitit 1999
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
48/148
cilt kishin rolin kryesor n strukturat vendimarrse t ndrmarrjeve (t njohura ather si
Organizata t Puns s Bashkuar).
Kjo qasje liberale n ekonomin Jugosllave ishte prezente deri n t shtatdhjetat e vonshme kur
mekanizmat e tregut u eliminuan gati n trsi, dhe aktiviteti i pavarur i ndrmarrjeve u kufizua n
mas t madhe. Roli i shtetit n ekonomi u rrit me kto masa. Kto ndryshime u fuqizuan sidomos
me Kushtetutn e vitit 1974 (si dhe me disa ligje tjera t aprovuara t kohs). N at koh kto
lvizje u arsyetuan me faktin se si rezultat i mekanizmave t tregut ekonomia e Jugosllavis
ballafaqohej me cikle ekonomike t shpeshta, se mekanizmat e tregut ishin shkaktar t nivelit t
lart dhe n rritje t papunsis, dhe ato gjithashtu krijonin disparitet t brendshm dhe t
jashtm. Kto ndryshime rezultuan gjithashtu edhe si prpjekje pr t parandaluar rritjen enorme
e borxhit t jashtm.
Studiuesit e ndryshm e lidhin performansn e ekonomis Jugosllave pikrisht me kto dy faza.
E para fillon nga vitet pesdhjet e deri n fund t shtatdhjetave, dhe e dyta fillon aty ku
prfundon e para, pra n gjysmn e dyt t viteve tetdhjeta. Faza e par e zhvillimit ekonomik
u fokusua n zhvillimin rapid industrial me norma t larta t investimeve n industrin
prodhuese. Kjo periudh u prshkrua me rritje impresive t ekonomis (rritje t produktit
shoqror q ishte ekuilaventi i GDP-s s sotme edhepse nuk prfshinte disa sektor t cilt n
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
49/148
vitin 1979 kur bilanci negativ arriti vlern $7.2 miliard (shih figurn m posht).2Prej vitit
1965 deri n fillim t tetdhjetave eksportet shnuan rritje mesatare pr 15.4 prqind,
mirpo pas ksaj periudhe mbetn t pandryshuar n vitet n vijim. Mirpo, niveli i
importeve gjat t njjts periudh shnoi rritje edhe m t madhe; mesatarisht norma e
rritjes s importeve arriti nivelin afr 20 prqind percent n vit, me nj rnie substanciale
pas vitit 1981.
Eksportuest kryesor n Jugosllavi ishin regjionet/ republikat e zhvilluara, si Sllovenia,
Kroacia, dhe Srbia. Gjat viteve 1971 - 1988 kto tri Republika, s bashku me Vojvodinn,
kan gjeneruar s bashku rreth 80 prqind t eksportit total t Jugosllavis. Nga regjionet
m pak t zhvilluara, vetm Bosnja dhe Hercegovina ishte m aktive n aktivitetet
eksportuese, duke arritur shifrat n mes 8 dhe 14 prqind t totalit t eksportit Jugosllav pr
t njjtn periudh. Kontributi i tri regjioneve tjera (Kosovs, Malit t Zi dhe Maqedonis)
ishte shum i vogl Maqedonia: 5.1 prqind; Kosova: 2.0 prqind; dhe, Mali i Zi: 1.8
prqind mesatarisht pr periudhn 19711988.
Importi13
1616
13
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
50/148
Sa i prket Kosovs s ksaj periudhe, bilanci tregtar i saj tregon tendenca t njjta sikur ai i
Jugosllavis, veanrisht deri n t tetdhjetat. Deri n t shtatdhjetat e vonshme Kosova
kishte pozit relativisht t mir me botn (shih figurn n vijim), mirpo, pas ktyre viteve
situata ndryshoi n mnyr drastike. Niveli i ekportit shnoi rritje deri n vitin 1980, mirpo
pastaj mbeti i pandryshuar. Mirpo, importi shnoi rritje enorme duke arritur nivelin m t
lart n vitin 1979 kur bilanci negativ tregtar tejkaloi shumn prej $200 milion. Prej vitit
1984 bilanci tregtar u stabilizua pjesrisht dhe at si rezultat dy faktorve: s pari, i nj valet re reformash q u inicuan n kt koh; dhe s dyti, si rezultat i rnies t vazhdueshme t
aktivitetit ekonomik.
-250
-150
-50
50
150
250350
450
1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988-150
-100
-50
0
50
100
150200
250
1989 1991 1993 1995 1997 1999
EksportiImporti
Bilanci
tregtar
1990 - 98
1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1989 1991 1993 1995 1997 1999-250
-150
-50
50
150
250250
450
-150
-100
-50
0
50
100
150200
250
1971 - 86
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
51/148
eksportit t Kosovs. N kt periudh, boksiti, plumbi, zinku, nikli, kromi, dhe magneziumi
kan gjeneruar afr 50 prqind t totalit t eksportit t Kosovs. Mirpo, pjesmarrja e
metaleve n strukturn e prgjithshme t eksportit Kosovar fillon t bie n mnyr graduale
duke gjeneruar vetm 20 prqind t totalit t eksportit n mes t tetdhjetave. Prej ksaj
periudhe dominues n ekportin e Kosovs ishin kategoria e mjeteve dhe paisjeve; prej 10
prqind sa merrnin pjes n totalin e eksportit n t shtatdhjetat e vonshme, kjo kategori
mbulonte afrsisht 40 prqind t totalit t eksportit n vitin 1986. N kuadr t ksajkategorie produktesh, baterit dhe pjest rezerv t automjeteteve ishin m t
prfaqsuarat.
Struktura e eksportit Kosovar sipas industrive, 197686, n %
Nj komponent tjetr e rndsishme n totalin e eksportit t Kosovs ishin produktet e
1976-78 1979-81 1982-84 1985-86Prodhimet ushqimore, pijet, dhe duhani 5.09 5.89 3.38 1.25Produktet e tekstilit 25.46 21.07 15.52 12.18Prodhimi i energjis 0.00 0.32 2.11 6.81Metalet 45.79 30.34 23.62 23.85Prodhimi i makineris dhe i paisjeve 9.92 14.52 33.36 36.82T tjera 13.75 27.87 22.01 19.09TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
52/148
N kt kontekst, sht e rndsishme t thuhet dika edhe pr strukturn e eksportit
Kosovar n baz t nivelit t prpunimit t produkteve (tabela n vijim). Trendet tregojn
nj prmirsim kualitativ t eksportit t Kosovs. Prderisa n vitet e shtatdhjeta
eksportet Kosovare ishin t dominuara nga produktet e paprpunuara dhe gjysm t
prpunuara, situata ndryshon q nga fillimi i viteve tetdhjet kur eksportet dominohen
nga produktet e prfunduara.
Eksportet e Kosovs bazuar n nivelin e prpunimit, 197286, n %
Nga viti 1972 deri n vitin 1986 parnert kryesor t Kosovs ishin vendet socialiste, t cilat
absorbuan n mnyr konstante mbi 50 prqind t eksportit t Kosovs. sht interesante
se prderisa eksportet e Jugosllavis n kt periudh shkonin n drejtim t vendeve t
zhvilluara t Perendimit, eksportet e Kosovs drejt vendeve t OECD-s (pra t Perndimit)
shnonin rnie. Prqindja m e madhe e eksportit Kosovar n drejtim t vendeve socialiste
1972-74 1975-77 1978-80 1981-83 1984-86
Produktet e paprfunduara 8.46 3.99 5.76 3.53 3.53Produktet gjysm t
prfunduara82.77 67.98 54.78 37.40 34.40
Produktet finale 8.77 28.02 39.46 59.07 62.08TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
53/148
eksportit t Kosovs. Tjetr destinacion i rndsishm eksportues ishin SHBA-t; mesatarja e
eksportit n kt vend pr periudhn nn konsiderat ishte rreth 8 prqind e totalit. Gjat viteve
1973 deri n 1980 eksportet n SHBA arrinin nivelin prej 10 prqind. T tjera destinacione t
rndsishme t eksportit n vendet e zhvilluara ishin Greqia dhe Franca. Pr kompanit Kosovare,
tregjet e tjera botrore nuk kishin rndsi t veant.
Partnert kryesor tregtar t Kosovs, 1972 86, in %
Vrejtje: a T dhnat jan t agreguara pr Republikn Demokratike t Gjermanis (GDR) dhe pr
( )
1972-74 1975-77 1978-80 1981-83 1984-86
Vendet e OECD-s
Gjermaniaa 16.60 8.20 11.13 8.51 9.67
Italia 4.03 5.19 6.23 4.39 4.07SHBA-t 10.01 14.15 10.48 4.07 1.55Totali 30.64 27.54 27.84 16.97 15.29
Vendet socialisteBRSS 24.57 43.57 36.94 47.24 39.59ekosllovakia 18.40 8.35 7.49 17.17 13.21Shqipria 0.80 0.55 2.15 1.68 0.90Bullgaria 4.71 0.58 1.70 1.35 0.49Rumania 4.41 4.11 2.52 2.32 5.38Totali 52.89 57.16 50.80 69.76 59.57
Vendet tjera 16.47 15.29 21.37 13.27 25.14TOTALI 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
54/148
Sistemi Jugosllav i vetqeverisjes
Ekonomiks i Tranzicionit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
55/148
Prmbajtja
Vetqeverisja n Jugosllavi;
Konceptet dhe trendet zhvillimore n Jugosllavi;
Kosova n Jugosllavin socialiste;
Sektori i jashtm n Kosov.
2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
56/148
Jugosllavia
3
Historia e re:
Mbretria a Srbve, Kroatve dhe Slovenve (1929);
Tito dhe LN;
Prishja me BRSS-n;
Krijimi i bllokut t vendeve t painkuadruara;
Shprbrja n fillim t nntdhjetave;
Tensionet ndretnike t prhershme.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
57/148
Jugosllavia 1
4
Ekonomia:
Modeli Sovjetik i rritjes deri n fillim t pesdhjetave; Aplikimi i sistemit t vetqeverisjes;
Dallimi n pronsin mbi mjetet e prodhimit;
Fazat e zhvillimin ekonomik t vendit; T pesdhjetat mesi i t shtatdhjetave;
Mesi i shtatdhjetave
medi i tetdhjetave; Diferencat n zhvillimin ekonomik t rajoneve (krahinave dhe
republikave); Fondi federal pr prkrahjen e republikave dhe krahinave m pak t
zhvilluara;
Ciklet ekonomike;
Papunsia; Borxhi i jashtm;
Bilanci tregtar;
Differenca n paga;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
58/148
Jugosllavia 2
5
Bruto Produkti Shqror
1946
52 52
62 57
61 61
65 66
70 71
75 76
80 81
85 1986 1987 1988 1989
2.3 8.3 10.4 6.8 5.7 5.9 5.2 1.1 3.5 -1.1 -2.0 0.8
Inflacioni
195262 6373 7479 8085 1985 1986 1987 1988 1989
3.6 13 33.3 48.7 72.4 89.8 120.8 194.1 1,256
Borxhi n valut konvertibile ($ miliard)
1981 1986 1987 1988 1989
18.3 19.4 20.2 18.7 17.3
Norma e pagimit t borxhit
1981 1986 1989
21.0 45.0 (kulmi) 28.0
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
59/148
Jugosllavia 3
6
Organizatat Baz t Puns s Bashkuar sektori i
nrmarrjeve ishte i dominuar nga bizneset e mdha;
Planifikimi;
1952 65: u karakterizua me planifikim t madh t ekonomis
1965
74: karakterizohej me prezenc t vogl t planit nudhheqjen e proceseve ekonomike.
Gjat ksaj faze u liberalizuan me t madhe mimet, investimet, dhe
tregtia a jashtme
1974 82: karakterizohet me largim nga parimet e fryms
liberale t ushtruar gjat fazs s dyt;
mimetreformat pas 1965 nuk arritn t eliminojn
mimet e administruara;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
60/148
Jugosllavia 4
7
Investimet nuk prodhuan rezultatet e pritura;
Sistemi bankar ka qen mjaft jofunksional, duke shkaktuar
rregullime t mdha n treg;
Bujqsia ishte e dominuar nga sektori privat;
Nuk luajti ndonj rol t madh n ekonomi; Tregtia e jashtme: Jugosllavia kishte lidhje m t fuqishme
me tregjet e jashtme, si ato t bllokut komunist ashtu
edhe ato t bllokut kapitalist.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
61/148
Kosova
8
Shih tekstin: Sektori i eksportit n Kosov dhe
tranzicioni n ekonomin e tregut.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
62/148
Universiteti i Prishtins
Fakulteti Ekonomik
EEkkoonnoommiikkssTTrraannzziicciioonnii
Socializmi dhe kolapsi i tij n vendet e bllokut Lindor
T arriturat e socializimit assesi nuk mund t nnvlersohen. Ato mund t
prmblidhen n aspektet si n vijim:
Prmirssime drastike t standardit t jetess;
Industrializimi i shoqrive fshatare;
Reduktimi i varfris dhe i mungesave masive;
Rekonstruktimi i pas-lufts dhe garat n armatim
Mirpo, prkundr ktyre t arriturave, sistemi socialist u shemb gati n t gjitha
vendet t cilat kishin adaptuar kt system. Cilat jan arsyet pr ket?
Kryesoret jan si n vijim:
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
63/148
Sistemi prodhoi insentiva t gabuara, si:
Insentivat pr t prodhuar produkte me pak kualitet;
Insentiva pr t grumbulluar inpute dhe t krijoj inventar;
Insentiva pr tu br favore njri-tjetrit (edhe pse kjo nuk ishte e ligjshme);
Insentiva pr ti dhn informata t gabuara Qendrs
Insentiva pr tu dhn prioritet shtjeve politike se sa efiiencs ekonomike.
2. Selektimi
N sistemin socialist nuk kishte konkurenc t mirfillt dhe si rezultat nuk kishte
mekanizm t natyrshm t selektimit n tregfirmat joefiente dhe ato q
gjeneronin humbje nuk largoheshin nga tregu.
Si rezultat i numrit t madhe t monopoleve shtetrore dhe mungess s
konkurencs, ishte e pamundur t krahasoheshin firmat me nivele t
ndryshme t efiiencs.
Si rezultat edhe firmat e mira dhe ato t kqija mbetn n treg.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
64/148
4. Problemet me informatat
N sistemin e centralizuar socialist volumi i informatave t cilat do t duhej t
procesohej nga qendra (apo zyrat e planifikimit) ishte enorm dhe jasht
mundsive t ktyre institucioneve (Hayek).
Centralizimi tej mase nnkupton se autoritetet qndrore nuk mund t kishin
informata t mjaftueshme mbi preferencat e konsumatorit dhe mundsit
prodhuese (teknologjin, etj.).
Informatat n duart e planifikuesve ishin jo t besueshme.
5. Inefiienca
Inefiienca teknike: t mirat nuk jan prodhuar me koston m t ult (reduktimi i
shpenzimeve nuk ishte elementi m i rndsishm)
Efiienca alokative: mimet nuk e kan diktuar se cilat t mira t prodhohen. fardokombinimi tjetr ishte nn optimale.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
65/148
Mungesa e prfshirjes demokratike t qytetarve (dominimi nga nj partie,
privilegjet pr elitn politike, korrupsioni)
7. Mungesa e legjitimitetit politik
Sistemi njpartiak ishte i paqndrueshm, veanrisht pas revolucionit n teknologji
informativekur popullsia mund t krahasonte vetn me kualitetin e jets n
vendet e Perndimit.
Fuksionimit t sistemit do t mund ti zgjatej jeta me forc, mirpo jo pafundsisht,
veanrisht pasi prkrahja politike pr Polonin dhe Gjermanin
Demokratike u trhoq nga Bashkimi Sovjetik.
8. shtja e kombeve dhe animositetet ndretnike
N Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (mirpo edhe n vendet tjera mirpo n nj
shkall m t ult) ekzistonte mosbesim dhe antipati pr disa nacionalitete
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
66/148
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
67/148
Socializmi dhe kolapsi i tij n
vendet e bllokut lindor
Ekonomiks i Tranzicionit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
68/148
Prmbajtja
T arriturat e socializmit;
Faktort t cilt uan n prfundimin e sistemit socialist;
2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
69/148
T arriturat e socializmit
3
Prmirssime drastike t standardit t jetess;
Industrializimi i shoqrive fshatare;
Reduktimi i varfris dhe i mungesave masive;
Rekonstruktimi i pas-lufts dhe garat n armatim
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
70/148
Dshtimet e socializmit
4
1. Sistemi defektuos i
insentivave/nxitsve/motivuesve/ shtytsve;
T gjitha sistemet ekonomike (kapitaliste apo socialiste) kan
nevoj pr nj system t avancuar t insentivave (t
prkrahura nga nj sistem i prshtatshm monitorimi) i cili i
baraspeshon interesat e niveleve udhheqse (principal) meat t niveleve m t ulta (agents). N socializm ky sistem
ishte jofunksional dhe jo i qndrueshm.
N vendet socialiste sistemi i insentivave ekzistonte mirpo
ishte sistem i dobt me fokus n rritjen e prodhimit (mirpojo edhe rritjen e efiiencs).
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
71/148
Dshtimet e socializmit 1
5
Ndarja byrokratike e fitimeve dobsoi insentivat e firmave.
Synimet pr barazi orientuan raportin n mes t prkushtimitn pun dhe t pagave, dhe me kt zvogloi insentivat e
puntorve.
Sistemi prodhoi insentiva t gabuara, si:
Insentivat pr t prodhuar produkte me pak kualitet; Insentiva pr t grumbulluar inpute dhe t krijoj inventar;
Insentiva pr tu br favore njri-tjetrit (edhe pse kjo nuk ishte e
ligjshme);
Insentiva pr ti dhn informata t gabuara Qendrs;
Insentiva pr tu dhn prioritet shtjeve politike se sa efiiencs
ekonomike.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
72/148
Dshtimet e socializmit 2
6
2. Mungesa e nj mekanizmi t qndrueshm t
selektimit;
N sistemin socialist nuk kishte konkurenc t mirfillt dhe si
rezultat nuk kishte mekanizm t natyrshm t selektimit n
tregfirmat joefiente dhe ato q gjeneronin humbje nuk
largoheshin nga tregu. Si rezultat i numrit t madhe t monopoleve shtetrore dhe
mungess s konkurencs, ishte e pamundur t krahasoheshin
firmat me nivele t ndryshme t efiiencs.
Si rezultat edhe firmat e mira dhe ato t kqija mbetn n treg.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
73/148
Dshtimet e socializmit 3
7
3. Mungesa e inovacioneve dhe insentivave pr t
inovuar;
Ekonomit socialiste nuk mundn t mbajn nivelin e lart t
rritjes ekonomike si rezultat i mungess s aktiviteteve
inovative; gjithashtu, si rezultat i ksaj edhe standardi i jetess
nuk mund t ngritje. Kjo shkaktoi edhe mbetjen prapa t vendeve socialiste n
raport me ato kapitaliste.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
74/148
Dshtimet e socializmit 4
8
4. Problemet me informatat;
N sistemin e centralizuar socialist volumi i informatave t cilat
do t duhej t procesohej nga qendra (apo zyrat e planifikimit)
ishte enorm dhe jasht mundsive t ktyre institucioneve
(Hayek).
Centralizimi tej mase nnkupton se autoritetet qndrore nukmund t kishin informata t mjaftueshme mbi preferencat e
konsumatorit dhe mundsit prodhuese (teknologjin, etj.).
Informatat n duart e planifikuesve ishin jo t besueshme.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
75/148
Dshtimet e socializmit 5
9
5. Inefiienca e madhe;
Inefiienca teknike: t mirat nuk jan prodhuar me koston m
t ult;
Reduktimi i shpenzimeve nuk ishte elementi m i rndsishm;
Efiienca alokative: mimet nuk e kan diktuar se cilat t mira
t prodhohen. fardo kombinimi tjetr ishte nn optimale.
Tepr energji elektrike dhe lnd e par sht shfytzuar pr
t prodhuar nj njsi t autputit;
Reduktimi i shpenzimeve nuk ka qen shtje prioritare;
Mbipunsimitepric e fuqis puntore sht shfrytzuar naktivitetet sociale, ekonomike, dhe politike;
Prap, problemi i shpenzimeve paraqitet.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
76/148
Dshtimet e socializmit 6
10
6. Paaftsia pr t prmbushur nevojat bazike t
popullsis;
Mungesa e prgjithshme e produkteve bazike dhe rendet e
gjata t pritje shkaktuan paknaqsi t madhe t popullata.
Trazirat e koh pas kohshme dhe revoltat (Hungari, Poloni,
Gjermanin Demokratike, ekosllovaki, etj.) u manifestuan npaknaqsi t prgjithshme popullore.
Mungesa e prfshirjes demokratike t qytetarve (dominimi
nga nj partie, privilegjet pr elitn politike, korrupsioni)
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
77/148
Dshtimet e socializmit 7
11
7. Mungesa e legjitimitetit politik;
Sistemi njpartiak ishte i paqndrueshm, veanrisht pas
revolucionit n teknologji informativekur popullsia mund t
krahasonte vetn me kualitetin e jets n vendet e Perndimit.
Fuksionimit t sistemit do t mund ti zgjatej jeta me forc,
mirpo jo pafundsisht, veanrisht pasi prkrahja politike prPolonin dhe Gjermanin Demokratike u trhoq nga Bashkimi
Sovjetik.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
78/148
Dshtimet e socializmit 8
12
8. shtja e kombeve dhe animositetet ndretnike;
N Bashkimin Sovjetik dhe Jugosllavi (mirpo edhe n vendet
tjera mirpo n nj shkall m t ult), ekzistonte mosbesim
dhe antipati pr disa nacionalitete;
Konceptimi (apo rregullimet n konceptimin) se nacionaliteti
dominues trhiqte m tepr resurse se sa i takonin krijontepaknaqsi. N t njjtn koh, regjionet m t varfra t
vendit konsideronin se po eksploatoheshin nga regjionet m t
pasura. Si rezultat, mosbesimi i dyanshm u rrit.;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
79/148
Dshtimet e socializmit 9
13
Me dobsimin e Partis Komuniste dhe zgjerimin e reformave
politike dhe ekonomike kontrolli i situats nga autoritetetqndrore sa vinte e dobsohej me rast forca centrifugale
filluan t marrin form;
Derisa ekosllovakia u nda qetsisht (sepse kishte qeverisje
m t mir), Jugosllavia u nda me luft dhe shkatrrime (sepse,n mesin e faktorve t shumte, kishte edhe qeveri t keqe).
N disa vende udhheqsit politik e shfrytzuan situatn pr t
forcuar poziten e tyre n pushtet.
Lufta ishte n fakt edhe plumbi prfundimtar q shkatrroni
sistemin socialist.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
80/148
Implikimet e rnies Socializmit
Ekonomiks i Tranzicionit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
81/148
Prmbajtja
Tendencat ekonomike para rnies s Socializmit;
Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt ekonomis s
tregut;
Rezultatet e transformimit;
2
d k k
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
82/148
Tendencat ekonomike para rnies
3
Pr m tepr se tridhjet vite para kolapsit, u dgjuan zra
brenda vendeve komuniste se tendencat nuk ishin t mira: Rritja ekonomike ishte n rnie;
Produktiviteti i fuqis puntore (autputi pr puntor) dhe i kapitalit(autputi pr njsi t mjeteve fikse) ishte i ult;
Sidomos produktivetiti i kapitalit shnoi rnie masive pas mesit t 1970;
Progresi teknologjik po realizohej ngadale, dhe gapi n kt kontekstme vendet e perndimit po rritje vazhdimisht;
Shpenzimet n mbrojtje prbnin nj prqindje t madhe t GDP-s;
N BRSS, n vitet 80 ishin rreth 16% sipas CIAs;
N shum vende, sektori i bujqsis mbeti i pazhvilluar edhe
prkundr investimeve t mdha Bujqsia nuk i plotsonte nevojat e vendit (veanrisht n BRSS);
Standardi i jets dhe konsumi nuk ishin dika pr tu veuar.
Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
83/148
ekonomis s tregut
4
BRSS:
Prpjekjet e fundit pr reformn e sistemit n BRSS ishinperestrojka (restrukturimi) e prcjell ngaglasnost (hapja apoliria n qarkullimin e informataveqllimi ishte t sigurohejprkrahja pr reforma);
Faktori Gorbaqov;
1990: pluralizmi politik;
Vendimi pr mosprzirje n punt e e brendshme t vendeve t tjerat bllokut;
Dezintegrimi i BRSS dhe riintegrimi n kuadr t Komonvelthitt Vendeve t Pavaruara.
RDGJ:
Suksesi m i madh n bllokun socialist, shpejt fshihet nga harta(3 tetor 1990);
Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
84/148
ekonomis s tregut (vazh.)
5
Hungaria dhe Polonia:
Hungaria ishte e para q ndmori hapa drejt ekonomis stregut me adaptimin e legjislacionit pr ekonomin e tregut(aprovimin e ligjit mbi bankrotin n 1986);
Hungaria, gjithashtu fillion me aplikimin e sistemit bankar dy-nivelsh n 1987;
Problemet ishin n rritje, dhe me ndihmn e FMN-s dheBanks Botrore u realizuan masat e para ekonomike;
Edhe n Poloni reformat filluan n fund t iteve 80;
Lvizja Solidariteti;
Problemet ekonomike ishin n rritje (veanrisht inflacioni); U aktivizua programi ekonomik q nnkuptonte ndryshime
gjithprfshirse dhe t menjhershe n sistemin ekonomik;
SHOK TERAPIA
Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
85/148
ekonomis s tregut (vazh.)
6
ekosllovakia:
Situata ekonomike ishte m stabile; Edhe n rastin e ekosllovakis modeli Polak i shok terapis u
aplikua;
ekosllovakia u nda qetsisht pas Revolucionit t Kadifenjt;
Ndarjet n mes t ekve dhe Sllovakve kishin burimin n histori,etnicitet, gjuh, religjion.
Romania, Bullgaria, dhe Shqipria filluan reformat m von,pr dy arsye:
1. Ishin m pak t zhvilluara ekonomikisht;
2. Edhe me fillimin e jets pluraliste ato ende ishin tudhhequra figura t afrta me regjimin e vjetr;
Programet reformuse u lancuan n vitet 1991-1992.
Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt
k ( h )
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
86/148
ekonomis s tregut (vazh.)
7
Jugosllavia:
N vitin 1985 ishte shpallur nga UN si ekonomi e tregut nzhvillim;
Ajo far e lidhte ekonomin Jugosllave me doktrinn socialiste ishtesistemi njpartiak;
N 1989, qeveria adapton programin stabilizues, nj verzion i
avancuar i programit Polak; Programi konsistonte n: politik restriktive monetare, kontroll t
pagave, liberalizim t mimeve, shkurtime n shpenzimet buxhetore,dhe konvertibilitet t Dinarit (i cili u njsua (peg)me MarknGjermane);
Programi dshtoi pr shkak t mungess s konsensusit politik nmes t Republikave;
Shprbrja e Jugosllavis filloi me deklarimin e pavarsis t Sllovenisdhe Kroacis n vitin 1991.
Prpjekjet e fundit dhe hapat e par drejt
k i ( h )
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
87/148
ekonomis s tregut (vazh.)
8
Asistenca:
Vendet e G7, prmes programit PHARE (Pologne, Hongrie,
Assistance la Restructuration Economique) t implementuar
nga Komisionit European iu ofruan ndihm vendeve t Lindjes;
Fillimist iu akorduar Hungaris dhe Polonis e m von edhe vendeve
tjera t Lindjes; N 1991, Polonia, Hungaria dhe ekosllovakia nnshkruan t
ashtuquajturn Marrveshje t Europs me Komisionin.
E njjta logjik u prdor edhe n kontekst t Procesit
Stabilizim dhe Asocijim pas vitit 1999, me vendet e Europs
Juglindore.
Recesioni Transformues - GDP reale n
d i i
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
88/148
vendet n tranzicion
9
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
110.0
120.0
130.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
ShqipriaKroacia
Polonia
Sllovenia
Ish BRSS
Recesioni Transformues - Bruto prodhimi
i d i l d i i
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
89/148
industrial n vendet n tranzicion
10
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
110.0
120.0
130.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
Shqipria
Bosnja
Polonia
Sllovenia
Ish BRSS
Recesioni Transformues - Punsimi i
jith h d t t i i
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
90/148
prgjithshm n vendet n tranzicion
11
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
110.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
Shqipria
Bosnja
Hungaria
Ish BRSS
Recesioni Transformues - Punsimi n
i d t i d t t i i
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
91/148
industri n vendet n tranzicion
12
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Europa Lindore
BullgariaSllovenia
Hungaria
Ish BRSS
R i i T f
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
92/148
Recesioni Transformues
13
Papunsia e regjistruar n vendet n tranzicion
mimet e konsumit n vendet n tranzicion
1990 1991 1992 1993 1994 1998 1999
Europa Lindore 9.6 12.4 14.0 13.6 12.6 14.6
Maqedonia 24.5 26.2 27.7 30.0 41.4 47.0
Kroacia 14.1 17.8 16.6 17.3 18.6 20.8
Republika eke 0.7 4.1 2.6 3.5 3.2 7.5 9.4
Polonia 6.5 12.2 14.3 16.4 16.0 10.4 13Ish BRSS 0.1 0.8 1.1 2.1 3.2 2.7 1.7
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1999
Shqipria 35.5 193.1 85.0 21.5 8.0 12.7 -0.1
Bosnja 594.0 116.2 64218.3 38825.1 553.5 -12.1 -21.2 -0.6
Kroacia 609.5 123.0 663.6 1516.6 97.5 2.0 3.6 4.3
Taxhikistani 5.9 112.9 822.0 2884.8 350.3 628.1 422.4 27.5
Belorusia 4.7 94.1 971.2 1190.9 2219.6 709.3 52.7 293.7
Recesioni Transformues
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
93/148
Recesioni Transformues
14
Bilanci tregtar n vendet n tranzicion (milliard $)
Investimet e Jashtme Direkte n vendet n tranzicion (million $)
1989 1990 1991 1994 1995 1998 1999
Europa Lindore 2665 -1675 -4639 -13190 -22250 -40334 -37806
Shqipria -0.083 -0.150 -0.308 -0.410 -0.448 -0.589 -0.620
Polonia 1724 5627 -0.619 -4326 -6156 -18825 -18522
Sllovenia 0.192 -0.609 -0.257 -0.476 -1.176 -1048 -1409
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1998 1999
Europa Lindore 479 2332 3124 4141 3571 9215 14162 17249
Republika eke 132 513 1004 654 869 2562 2720 5108
Hungaria 311 1459 1471 2339 1416 4453 2036 1944
Polonia 10 117 284 580 542 1132 5129 6757
Sllovenia 4 65 111 113 128 176 165 83
Kazakistani 100 473 635 964 1158 950
Shqipria 20 58 53 70 45 45
Uzbekistani 9 48 73 -24 176 184
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
94/148
Stabiliteti makroekonomik
programi transformues
Ekonomiks i Tranzicionit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
95/148
Prmbajtja
!
Arsyet e recesionit ransformues;!
Programi i stabilizimit;
! Reformt strukturore;
! Qasjet n implementimin e programit stabilizues;
!
Qasja radikale dhe sekuenciale;
! Qllimet e programit stabilizues;
! Kontrolli i inflacionit;
! Kontrolli i deficitit buxhetor;
!
Stabilizimi i sektorit t jashtm;
2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
96/148
Arsyet e recesionit ransformues
3
1.
Shok nga ana e krkess e ngajjshme me at t nafts tviteve shtatdhjet, si dhe me recesinet e paslufts si
rezultat i zhvendosjes nga industrit e mbrojtjes;
2. Kolaps i institucioneve shtetrore, veanrisht i
mekanizmave pr zbatimin e ligjit;3. Politika ekonomike joefikase dhe populiste.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
97/148
1. Shoku n ann e oferts
4
!
Shoku n ann e oferts u gjenerua prmes derregulimitt mimeve dhe ndryshimeve n mimet relative;
! Shpejtsia me t ciln ndryshuan mimet relativekrkonte nj proces gjithprfshirs t ristrukturimit i ciliishte i pamundur me me kapacitetet investuese t ktyre
vendeve;! Deri afr gjysma e aktivitetit ekonomik u b jo-konkuruese
brenda nats;
! Autputi n kto industri shnont rnie t vazhdueshme pr shumvite, e n disa industri ra deri n zero;
!
Rritja n sektort konkuruse ishte i kufizuar pr shkak, para sgjithash, t potencialit investues, dhe nuk ishte i mjaftueshm pr tkompensuar pr humbjen e autputit n sektort joefiient.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
98/148
1. Shoku n ann e oferts [1]
5
!
Derregulimit t mimeve dhe ndryshimet n mimetrelative krijuan nevojn e rialokimit t resurseve si
rezultat i ndryshimeve t strukturn industriale dhe n
rrjedhat e tregtis ndrkombtare;
!
Recesioni, dhe si rrjedhoj, nevoja pr rialokimin eresurseve ishte e lidhur me nevojn pr korigjimin e
strukturs industriale t trashguar nga periudha
socialiste;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
99/148
1. Shoku n ann e oferts [2]
6
!
Korigjimi i strukturs industriale ishte i nevojshm prshkak t probleme si n vijim:
! Tej-militarizimi;
! Tej-industrializimi (q rezultoi me sektor t pazhvilluar t
shrbimeve;
! Raporte dhe trende t rregullta t tregtis ndrkombtare
(koncentrim i tregtis me vendet brenda bllokut);
! Firma shum t mdha dhe specializim i vogl i ndrmarrjeve
industriale dhe fermave bujqsore (mungesa e firmave dhe
fermave t vogla);
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
100/148
2. Kolapsi institucional
7
!
Efikasiteti i shtetit dhe kualiteti institucional nnkuptonaftsin pr t zbatuar rregullat dhe ligjet;
! Shteti humbi aftsin n:
! Mbledhjen s tatimeve;
! Kufizimin e ekonomis gri;
!
Sigurimin e t drejtave pronsore dhe kontraktuale;! Rendin dhe ligjin n prgjithsi (krimin ordiner dhe korrupsionin)
! E gjith kjo ndikon n krijimin e nj klime tpaprshtatshme biznesi e cila kufizon rritjen ekonomike.
! Dallimet n mes t vendeve t bllokut t vendeve ish-
socialitste ishin shuem t mdha (n njrn an vendet eEQL-s dhe n ann tjetr ato t ish-Bashkimit Sovjetikdhe t Ballkanit.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
101/148
3. Politikat e pafavoshme ekonomike
8
!
Institucionet jo-kualitative nuk mund t zhvillojn dhezbatojn politika q favorizojn rritjen ekonomike;
! Politikat ekonomike n kt kushte jan para s gjithash
populiste;
!Deficit i madh buxhetor; etj.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
102/148
Programi i stabilizimit
9
!
Programi i stabilizimit ishte i njllojt n t gjitha vendet,mirpo, renditja masave dhe shpejtsia e implementimit ishinato far i dalluan vendet;
! Programi stabilizues ishte nj kombinim i politikave monetaredhe atyre fiskale;
!
Programi i stabilizimit nnkupton nj paket masash:1. Liberalizimin e mimeve prmes reduktimit t subvencioneve n
mime t konsumit dhe t prodhimit dhe deregullimin emekanizmave pr vendosjen/prcaktimin e mimeve;
! mimet u liberalizuan gati n trsi, perve n sektort e banimit,shrbimeve publike, dhe energjis, t cilat m von gjithashtu u
liberalizuan;2. Balancimi i buxhetit t shtetit prmes rritjes n tatime, prmirsim
t efektivitetit n mbledhjen e tatimeve, dhe shkurtime nshpenzimet e qeveris;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
103/148
Programi stabilizues dhe reformat
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
104/148
Programi stabilizues dhe reformatstruktorore
11
!
Njkohsisht, politikat stabilizuese u prcolln mreformat strukturore t cilat kishin pr qllim krijimin e
nj ekonomie t tregut t bazuar n zhvillimin e sektorit
privat;
!
Reformat strukturore ishin nj agjend n vete:1. Fillimi i procesit t privatizimit dhe shprbrjes smonopoleve shtetrore;
2. Aplikimi i rregullave t konkurencs s lir, hyrja e lir n treg
nga bizneset, dhe treg i lir dhe fleksibil i puns;
3.
Krijimi i nj ambienti t prshtatshm pr biznes prmesreforms s sistemit financiar (veanrisht atij bankar) dhe
reforms n sistemin e tatimeve;
Programi stabilizues dhe reformat
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
105/148
Programi stabilizues dhe reformatstruktorore (vazh.)
12
!
Reformat strukturore(vazh.):4. Zhvillimi i nj sistemi t mbrojtjes sociale zvendsimin e
sistemit t ashtuquajtur nga djepi n varr, si dhe t kontrolloj
efektet e masave pr reduktimin e deficitit buxhetorsi dhe
transformimit strukturor;
5.
Dizajnimi i nj politike t re industriale me qllim tidentifikimit t fituesve dhe humbsve, identifikimi i
aktiviteteve t cilat kan nevoj pr mbshtetje dhe dizajnimi
i politikave pr prkrahje, si subvencionet, tarifat mbrojtse,
etj., dhe shtje t tjera;
!
Aspektet nn 1. deri n 3. planifikohet t aplikoheshin
menjher me qllim q reformat t fitonin kredibilitet.
Qasjet n implementimin e programit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
106/148
Qasjet n implementimin e programitstabilizues
13
!
Mnyra e reformimit:! Qasja RADIKALEn reforma dhe ajo SEKUANCIALE;
! Qasja radikale (reforma gjithprfshirse) nnkuptonndrmarrjen e sa m tepr reformave n koh sa m tshkurtr;
!
Qasja sekuenciale nnkupton reformimin e pjesshm dhe nfaza t sistemit;
! T dyja kto qasje kishin rreziqet e veta dhe mund tprodhonin rezultate t caktuara;
! Radikale qasje neoklasiste; sekuenciale modeli Kinez i
reformimit;! Edhepse, kushtet fillestare ishin faktor vendimtar n suksesin e
qasjes s caktuar, prap reformat gjithprfshirse u treguanm t suksesshme.
Qasja taktike n reformim reformat
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
107/148
Qasja taktike n reformim reformatgjitprfshirse
14
!
Qasja radikale prfshin:! Liberalizimin e shpejt t mimeve dhe t tregut, paralelisht me
nj program t fuqishm stabilizimi me qllim t kontrollit mbi
nivelin e mimeve;
! Aplikim i shpejt i konvertibilitetit t llogaris rrjedhse;
!
Krijimi i mundsive q pa kufizime t bhen pagesa dhe transfere pr
transakcione rrjedhse ndrkombtare;
! Hapja e menjhershme e tregut pr hyrje t firmave t reja n
treg;
Qasja taktike n reformim reformat
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
108/148
Qasja taktike n reformim reformatgjitprfshirse (vazh.)
15
!
Qasja radikale prfshin (vazh.):! Dhe ndrmarrja (ose s paku inicimi) e hapave t tjer t
rndsishm pr transformimin n ekonomi t tregut;
! Privatizimi i prons;
! Demonopolizimi i industrive;
!
Reforma e sistemit t tatimeve;
! Reforma e sistemit ligjor;
! Reforma e sistemit financiar;
! Reforma e shrbimit civil;
! Reforma e standardeve t kontabilitetit.
Qasja taktike n reformim reformat
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
109/148
Q sj t t e e o e o tgjitprfshirse (vazh.)
16
!
Mirpo, disa reforma mund t ndodhin brenda nats, e ttjerat jo;
! Shpejt mund t realizohen:
! Liberalizimi i tregut dhe i mimeve;
! Kufizimit e deprtimit t firmave t reja n treg;
!
Kontrolli i kmbimeve;
! Masat stabilizuese t mimeve;
! M t ngadalshme:
! Privatizimi mund t rea;lizohet relativisht shpejt, mirpo jo edhe
krijimi i strukturave qeverisjes korporative brenda ndrmarrjeve;
! Krijimi i institucioneve pr tregun, li t sistemit ligjor merr vite apo
dekada t tra;
Qasja taktike n reformim qasja
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
110/148
Q j q jsekuenciale
17
!
Andaj, a sht zgjidhja reformimi i ngadalt!?JO/PO
!JO: Qeverive iu sht dashur t ndrmarrin reforma
gjithprfshirse me qllim q qasja e tyre t jet kredibile si
dhe t ndryshojn sjelljen e firmave dhe individve.
! PO: Shih diskutimin e mprshm mbi efektet e recesionit
transformues (diskutimin mbi shokun n ann e oferts).
! Qasja sekuenciale n reformimin e sistemit konsistonte n:
! Liberalizimin e sektorve t pazhvilluar (si ai i bujqsis) dhe me
von shtrirja edhe n sektort e tjer t ekonomis;! Pas realizimit t reformave fillestare, u fillua me ndrtimin e ngadalt
t shtyllave kryesore institucionale t ekonomis s tregut;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
111/148
Qasja radikale vs. qasja sekuenciale
18
!
Shum nga kto vende nuk e kishin luksin t zgjidhnin nmes t ktyre dy opcioneve;
! Prpjekjet e mhershme pr reforma t pjesshme dshtuan,
pasi q ishin shum t kufizuara q t ndyshonin sistemin e
insentivave;
!
Reformat radikale ishin shum m t lehta n vendet ku
ndryshimet politike ishin radikale dhe solln ndryshime
rrnjsore (n EQL dhe shtetet e Baltikut);
! Aspekti gjeografik luajti nj rol t rndsishm;
! Vendet afr Europs Perendimore jan ekspozuar normave dhe
vlerave Europane, dhe te ta ishte m e leht t gjindej prkrahja pr
tu transformuar m shpejt n ekonomi funksionale t tregut.
Qllimet e programit stabilizues kontrolli i
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
112/148
Q p ginflacionit
19
!
N kontekst t inflacionit, zhvillimet i shohim n tri faza:1. Me liberalizimin e mimeve, mimet shnuan rritje
marramendse si rrjedhoj e teprics s paras n qarkullimq ishte akumuluar gjat socializmit;
! N socializm, niveli i inflacionit mbahej nn kontroll edheprkundr shtimit t sasis s paras n treg, pasi q mimet
prcaktoheshin nga zyrat e planifikimit;
2. Beteja pr t kontrolluar inflacionin (dy-tri vite pas fillimit ttransformimit) ishte joefikase sidomos n vendet q ishin mt ngadalta n reforma;
! Edhe n kt periudh, prgjegjs pr nivele t larta t inflacionit
ishin politikat ekspansive monetare;! Kredit me kushte t mira nga banka ishin prgjegjse kryesore pr
rritjen e inflacionit gjat ksaj faze;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
113/148
Qllimet e programit stabilizues kontrolli i
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
114/148
Q p ginflacionit
21
!
Politika restriktive fiskale ishte hapi tjetr i rndsishm istabilizimit;
! Debalancet fiskale vazhduan t ngriten edhe pas fillimit t
transformimit, dhe at pr arsye t ndryshme:
1.
Rnia e autputit shkaktoi reduktimin e t hyrave buxhetoredhe rriti nevojn pr shpenzime n mbrojtje sociale;
2. Me ndrprerjen totale t subvencioneve dhe programe
investuese, mnyrat pr t reduktuar shpenzimet qeveritare
ishin zvogluar n mas t madhe;
!
Diku u mendua q pr nj koh t mos paguheshin shrbyesit civil;3. Evazioni fiskal po bhej problem edhe m i madh n vendet
q kishin filluar transformimin;
Qllimet e programit stabilizues kontrolli i
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
115/148
Q p ginflacionit (vazh.)
22
!
Mnyra pr reduktimin e deficitit buxhetor ishte prmesfinancimit nga FMN-ja apo marrjes s borxhit nga jasht;
! T dyja kto ishin t lidhura me marrveshjet q duhej tbheshin me FMN-n pr nivel t caktuar shpenzimesh (tprcaktuar prmes raportit deficit/GDP) qeveritare e cilatsiguronte stabilitetin makroekonomik t vendit;
! Kjo binte ndesh me nevojat pr rritje shpenzimesh, sidomos nsektorin social.
! Nj mnyr pr t financuar deficitin buxhetor n disavende n fillim t tranzicionit ishte prmes huazimeve ngaBanka Qndrore;
!
Kjo shkaktonte rritjen e sasis s paras n qarkullim, dukeshkaktuar kshtu inflacion;
Qllimet e programit stabilizues stabilizimi
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
116/148
p gi sektorit t jashtm
23
!
N kontekst t stabilizimit t sektorit t jashtm, duhetpotencuar disa zhvillime:
1. Zhvleftsimi tejmase i valutave vendore;
! Devaluimi i vazhdueshm krkohej me qllim t promovimit t
ekporteve;
!
Mirpo me nivel t lart t inflacionit, (e diskutuam m heret)valuts menjhere i rritet vlera;
2. Fillimi i tranzicionit shkaktoi edhe riorientimin e tregtis nga
vendet CMEA n drejtim t vendeve t zhvilluara.
! Kjo u prcoll me marrveshje q nj numr vendesh bn me Eu-
n pr liberaliziin e tregtis;
! Nn 1 dhe 2 rezultan n performanc t mir t ktyre
vendeve n tregun e jashtm n fillim t viteve nntdhjet.
Qllimet e programit stabilizues stabilizimi
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
117/148
gi sektorit t jashtm (vazh.)
24
!
N kontekst t stabilizimit t sektorit t jashtm(vazh.)3. Borxhi i jashtm mbeti nj problem i madh pr kto vende;
! N kt kontekst, kto vende u ndihmuan prmes rishikimit t
pagess s borxhit nga ana e institucioneve dhe bankave
ndrkombtare;
!Kto marrveshje ishin n koordinim me FMN, ku vendet prkatsezotoheshin pr masa t caktuara ekonomike, dhe po t kishte ndonj
lvizje nga qeverit e vendeve jasht ktyre marrveshjeve ather
preferenca pt shlyrjen e borxhit do t trhiqeshin.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
118/148
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
119/148
Privatizimikonteksti dhe definimi;
Qllimet e privatizimit;Mekanizmat e privatizimit; Privatizimi i vogl dhe privatizimi i madh; Korniza institucionale;
Restitucioni; Metodat e privatizimit;
Restrukturimi dhe qeverisja korporative; Privatizimi n Kosov;
Efektet e privatizimit: t dhna bazuar nhulumtimet empirike n vendet n tranzicion;
2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
120/148
3
Shtylla kryesore e transformimi strukturor ishte
privatizimi apo transformimin e prons ngasektori shtetror/shoqror n at privat: Privatizimi nnkuptonte krijimin e nj sektori t
fuqishm (greenfield) privat; Privatizimi n raste t caktuara nnkuptonte
reformimin e firmave t vjetra pr privatizim tmtejm, apo me qllim t mbajtjes s tyre n pron tshtetit, mirpo kto t fundit q do t funksiononin nkushte t konkurencs;
Transformimi strukturor ishte parapar trealizohej s bashku me programet stabilizuesedhe me procesin e liberalizimit (shih diskutimin norn e kaluar);
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
121/148
4
Nga aspekti ligjor, privatizimi mund t definohet si
transfer ligjor i t drejtave pronsore nga shtetin sektorin privat; N rastin e pronsis shoqrore???
Nj pjes e madhe sht nacionalizuar s pari e pastaj privatizuar!
Sektori privat prfshin individt, entitetet ligjore,prfshir edhe t huajt;
Privatizimi, n kuptim t gjer, prfshin t gjithamasat t cilat kontribuojn n deshtetzimin eaktivitetit ekonomik;
Prfshir edhe krijimin e firmave krejtsisht t reja(privatizimi n Kosov prmes metods spin-off);
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
122/148
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
123/148
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
124/148
7
Qllimet financiare dhe stabilizuese ishin vetm iluzion;
Eksperienca ka treguar se jo vetm q nuk kan gjeneruarmjete pr shtetin, mirpo kostoja e privatizimit ishte shume elart; Pagesat pr kompanit konsulente dhe ato t kontabilitetit q bnin
vlersimin e aseteve t ndrmarrjeve;
Shpenzimet pr agjensionet q bnin privatizimin;
Rekapitalizimi apo konsolidimi i borxhit; Sa i prket stabilizimit, edhe ajo teprice e kursyer u zhduk si
rezultat i nivelit t lart t inflacionit.
Prvoja: N Poloni dominuan qllimet e barazis;
N ekosllovaki dominuan qllimet politike;
N Rusi dominuan motivet sociale dhe politike;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
125/148
8
Privatizimi n shkall t vogl;
Legjislacioni i krijuar pr privatizim t voglnnkuptonte transferimin e prons tek personat privat,kryesisht n shrbime dhe tregti, ndrtimtari, transport; Zyrtarisht nuk ishte e parapar pr t huaj;
Privatizimi i madh; Ishte i ngadalt n t gjitha vendet socialiste, pasi q
krkohej shum koh pr themelimin e mekanizmaveinstutucional, pregaditjen e kornizs ligjore, gjetjen eblersve, monitorimi dhe sekuencimin e procesit tprivatizimit, dhe selektimin e ndrmarrjeve q nuk do tprivatizohen fare apo q do t privatizohen m von; Sektort e energjis, telekomunikimeve, infrastruktur (portet dhe
hekurudhat), etj.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
126/148
9
N t gjitha vendet socialiste, qeveria ishte prgjegjse
pr organizimin dhe monitorimin e procesit tprivatizimit; Kshilli i Ministrave isht prgjegjs pr privatizimet e mdha
(edhe n Kosov);
Pjesa tjetr e privatizimit i besohej nj agjensioni t caktuar (si
n Kosov), ministrie, apo ndonj komiteti; Nivelit t qeverisjes lokale n raste t caktuara iu besua
privatizimi i vogl.
T drejtat pronsia n shum vende iu besuanagjensionit prgjegjs pr privatizimin (si n Kosov);
Pjes m e madhe e kompanive u shndrruan n kompaniaksionare, ndrsa pronar i ktyre aksioneve ishte shteti.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
127/148
10
Me qllim t arritjes s qllimeve pr barazi,
para fillimit t privatizimit n nj numr vendesu b restitucioni, pra kthimi i prons apokompensimi i prons s marr nga shteti gjatperiudhs socialiste; Implementimi i ktij procesi ishte i vshtir;
Procesi u politizua;
Duhej t merrej vendim si t bhej kompenzimi, n t mira,n para t gatshme, apo vauer t privatizimit);Kompenzimi ngriti edhe nj shtje t veshtir, pra t vlersimit real t
aseteve;
Ishte vshtir edhe t identifikoheshin pronart.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
128/148
11
Tri metodat kryesore t privatizimit jan:
1. Shitja investitorve t huaj;2. Shitja investitorve vendor;3. Dhnia pa kompensim, apo privatizimi masiv;
N secilin vend n tranzicion, gjithmon kto
metoda jan kombinuar, sipas nj sekuence si nvijim: selektimi i ndrmarrjeve pr tuprivatizuar; prpjekjet pr tua shitur oseinvestitorve t huaj apo vendas; si rrjedhoj eproblemeve me gjetjen e investitoreve, inicimi iprivatizimit masiv; shitja e aseteve shtetrore meqillim t kompletimit t procesit t privatizimit.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
129/148
12
1. Shitja investitorve t huaj;
Potenciali i kapitalit t huaj ishte i madh, n sjelljen e teknologjis,dijs, menaxhmentit, etj;
Privatizimi nuk mund t realizohej vetm prmes investitorve thuaj; Kapitali i huaj synon firmat m t mira t cilat edhe ahsu nuk kan nevoj t
madhe pr tu ristrukturuar;
2. Shitja investitorve vendor; Ishte e ngjajshme me metodn e par mirpo synonte trhjekjen e
kapitalit vendor n procesin e privatizimit; Privatizimi i vogl zyrtarisht nuk ishte i hapur pr t huajt, edhe pse prezenca
e kapitalit t huaj n kt kategori u vrejt prmes lidhjeve familjare apolidhjeve tjera t kooperimit;
Vendet t cilat aplikuan kt medod shpejt u ballafaquan mekufizime t kapitalit vendor; ekosllovakia ishte e para q inicoi modelin e shprndarjes s palimituar t
aseteve shtetrore.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
130/148
13
3. Skemat e privatizimit masiv u realizuan prmes
shprndarjes s aksioneve popullats, dhe at prmes dyvaranteve;i. Shprndarjes s vauerve apo kuponve, t cilat do t
shndrroheshin n aksione n kompanit aktive;
ii. Shprndarjes s aksioneve n fonde investuese apo kompaniholding t cilat ve kishin aksione n kto ndrmarrje;
Prvojat: ekosllovakimetoda i.;
Polonimetoda ii.;
Pa marr parasysh afinitetet ndaj ndonj metode t caktuar, tgjitha vendet n tranzicion kan aplikuar ndnj form t
privatizimit masiv, dhe at pr 3 arsye:a. Ishte metod m e shpejt se qasjet tjera;
b. Tingllonte shum mir nga aspekti politik, sepse ishte nj dhurat emadhe pr votuesit;
c. Dukej si nj hap i pa kthyeshm drejt ekonomis s tregut.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
131/148
14
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
132/148
Pjes federale e ish-Jugoslavis;
Prona e definuar bazuar n parimet e sistemit t
vetqeverisjes;
Privatizimi sipas ligjit t vitit 1989;
Rreth 20 ndrmarrje
Ndrprerje e procesit si pasoj e
suprimimit t autonomis;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
133/148
Prpjekjet e para n Kosovn e pas-lufts ishin n
vitin 2000; Komercializimi (transferimi i kontrollit pr 10 vite)
Shmangia e shtjes s pronsis;
Jo i suksesshm (interesim i vogl i investitorve);
Procesi i privatizimit filloi n vitin 2003; nnmbikqyrjen e Agjencis Kosovare t Mirbesimit; Pronsia diskutabile;
Pas fillimit n vitin 2003;
U prcoll me ndrprerje gjat vitit 2003-2004; Rrjedh normale gjat viteve 2005-2007; Ndrprerje gjat vitit 2008.
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
134/148
17
Metoda:
1. Spin offi rregullt;
2. Spin offspecial;
3. Likuidimi.
Mjetet nga procesi i privatizimit derdhen
n Fondin e mirbesimit i cili pastaj u
shprndahet puntorve (20%) dhe
kreditorve legjitim (80%);
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
135/148
18
Cili sht fituesi?
mimi m i lart (Spin-off i rregullt)Cka nse cmimi sht i njejt? Oferta sht e puntorit t NSH-s Oferta e dorzuar m hert
Cka nse nuk ka oferta? AKM/AKP mund ta ri-tenderoj ndrmarrjen
Kur mund t anulohet tenderi? Nse ka m pak se 3 oferta dhe mimi i oferts sht
jo-racional Nse ka bashkpunim jo-ligjor ndrmjet ofertuesve;
krcnim apo aktivitet tjetr ilegal
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
136/148
19
Hulumtimet empirike n lidhje me privatizimin
n vendet n tranzicion kan dhnprfundimet si n vijim (shih Havrylyshyn &McGettigan, 1999): Ndrmarrjet e privatizuara prgjithsisht kan
performuar m mir se ato shtetrore;
Firmat de novo kan performansn m t mire,duke u pasuar nga firmat e privatizuara nga jasht,ndrsa firmat e privatizuara nga brenda (ngamenaxhmenti apo puntort e kompanis), janperformuesit m t dobt;
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
137/148
20
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
138/148
Prmbajtja
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
139/148
Prmbajtja
Pjesa 1:
Transformimi i rolit t shtetit/institucioneve ntranzicion;
Reformat n qeveri/institucione n periudhn etranzicionit;
Intro 1
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
140/148
Intro 1
Socializm: sektor i komplikuar qeveritar i cili shtrihejn pjesn m t madhe t dimensioneve e jets;
N tranzicion: roli i shtetit pson ndryshimefundamentale;
Funksionet e qeveris tkurren n mas t madhe dhendryshon natyra e tyre; Qeveria nuk sht m instrumenti kryesor, por sht kryesisht
mekanizm q promovon aktivitetin privat;
Ridefinimi i rolit t shtetit do t thot: Shteti kufizon me t madhe prodhimin dhe distribuimin e t mirave;
Shteti ndrpren kontrollin mbi sektorin privat, ndrsa fokusohet nstabilitetin makroekonomik dhe ofrimin e nj shteti ligjor q promovonzhvillimin e sektorit privat dhe t konkurencs;
Shteti nuk ofron garanca pr nj standard jetsor pr t gjith, mirpoinkurajon prgjegjsi personale m t madhe sa u prket t ardhuravedhe mirqenies.
Intro 2
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
141/148
Intro 2
Edhe n tranzicion shteti luan rol t rndsishm;Tregjet dshtojn ose operojn n mnyr joefiiente n raste
si n vijim; T mirat publike si mbrojtja, ligji dhe rendi, dhe mbrojtja e mjedisit t
cilat nuk mund t ofrohen nga sektori privat;
T mirat me eksternalitete pozitive, apo efekte ansore pozitive(spillover effect), si shndetsia dhe edukimi;
Tregjet kan tendenc t mos plotsojn krkesn pr kto shrbime;
Monopolet natyrale, si prodhimi i gazit, rrjeti i transportit lokal, aposhrbime t tjera t cilat n mnyr m efiiente ofrohen nga njfirm;
Disa shrbime nuk mund t shtrihen n t gjitha sferat; Kompanit e sigurimit nuk mund t ofrojn sigurime pr largime nga
puna, rregullimet n shndet dhe t ngjajshme. Qeveria prmespensioneve dhe sigurimeve mund t ofroj dicka t till.
Intro 3
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
142/148
Intro 3
Prve q tregjet (sektori privat) dshtojn, edheqeverit n tranzicion dshtojn;
Intervenimit mund t udhhiqen nga qllimet politike; mundt jen edhe qllimet politike; politikat nuk implementohen;
etj.
Reformimi i sektorit qeveritar prfshin:
Kontrollin e fuqishm t shpenzimeve qeveritare;
Menaxhmentin m t mir t buxhetit;
Sistemin efikas t tatimeve;
Decentralizimin fiskal.
Ndryshimi i prioriteteve n shpenzimet
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
143/148
qeveritare
Zhvendosja e prioriteteve;
Qllimi sht t realizohet nj struktur e till e shpenzimeve
e cila sht konsistente me rolin dhe funksionet e qeveris nekonomin e tregut dhe q rezulton n rritjen ekonomike
afatgjat;
Disa karakteristika:
Subvencionet pr firma dhe konsumator kan shnuar rnie
drastike;
Shpenzimet pr mbrojtje sociale kan shnuar rritje t madhe; Asistenca sociale dhe benefitet pr t papunsuarit;
Ndryshimi i prioriteteve n shpenzimet
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
144/148
qeveritare (vazh.)
Investimet publike shnuan rnie n fillim ttranzicionit; Ruajtja e nivelit t pagave dhe e shpenzimeve t tjera
rrjedhse ishin prioritare, pasi q shpenzimet totale do tduhet t shkurtoheshin;
Prmirsimet n qasjen ndaj investimeve publike ishint nevojshme;Vendimet mbi investimet publike duhet t jen t integruara
n procesin buxhetor, pr t siguruar konsistence dhe arritjene targeteve makroekonomike;
Investimet publike duhet t depolitizohen; Q investimet publike t jen efiiente dhe efektive ather
ato duhet q sistematikisht t filtrohen sipak kritereveekonomike dhe financiare (psh. analiza cost benefit).
Kontrolli dhe menaxhmenti i buxhetit
8/11/2019 Ekonomiks Tranzicioni Prezentimet 2014 2015
145/148
Kontrolli dhe menaxhmenti i buxhetit
N tranzicion buxheti sht instrument ipolitiks ekonomike;
Mbajtja e stabilitetit makroekonomik;
Prcaktimi i prioriteteve t shpenzimeve; Dhe promovimi i shfrytsimit efiient t resurseve
publike;
Prpilimi dhe realizimi i buxheti sht detyr e
ekzekutivit, dhe kjo e fundit i