ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ
BILIM MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
JÁRIMBETOV QURBANBAY QUDAYNAZAROVICH,
SAGIDULLAEVA JÁMIYLA NURÍLLAEVNA
ÁDEBIYATTANÍW TEORIYASÍ
5120100 – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat
baǵdarı studentleri ushın sabaqlıq
NÓKIS - 2020
2
ЎOК: 001.1.80
КБК: 81.2 (Қорақалпоқ)
Járimbetov Q., Sagidullaeva J. Ádebiyattanıw teoriyası. 5120100 –
Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat baǵdarı studentleri ushın
sabaqlıq. Nókis. « » baspası. 2020-jıl. 142 bet.
Adеbiyattanıw teoriyası
“Adabiyattanıw teoriyası” páni – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq
tili) bakalavriat baǵdarınıń 1-kursında oqıtılatuǵın tiykarǵı pánlerdiń biri. Bul
sabaqlıq 1-kurs studentleriniń bilim dárejesin esapqa alıp dúzilgen. Sabaqlıqta
pánniń maqseti hám wazıypaları, kórkem ádebiyattıń qásiyetleri hám principleri,
kórkem shıǵarmanıń mazmunı hám forması, kórkem obraz hám onıń túrleri, ádebiy
túrler hám janrlar, kórkem shıǵarmanıń syujeti, konflikti hám kompoziciyası,
kórkem shıǵarmanıń tili, kórkem súwretlew quralları hám usılları, qosıq qurılısı,
kórkem metodlar hám stil, ádebiy process haqqında teoriyalıq túsinikler beriledi.
Sabaqlıqtaǵı adebiy-teoriyalıq túsinikler adebiyattanıw iliminiń sońǵı
jetiskenlikleri hám dúnya ádebiyatı menen qaraqalpaq ádebiyatı úlgileriniń
mısalında sáwlelendirilgen.
Sabaqlıq joqarı oqıw orınlarınıń filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili)
bakalavriat baǵdarınıń studentlerine arnalǵan.
PPiikkiirr bbiillddiirriiwwsshhiilleerr::
K.Allambergenov – Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq
institutı qaraqalpaq ádebiyatı kafedrasınıń professorı, filologiya ilimleriniń doktorı.
Q.Orazımbetov – Qaraqalpaq mámleketlik universiteti qaraqalpaq ádebiyatı
kafedrasınıń professorı, filologiya ilimleriniń doktorı.
3
AVTORLARDAN
Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriw, kadrlar tayarlaw máselesine
mámleketlik siyasat dárejesinde itibar qaratılǵan. Ózbekstannıń hár tárepleme
rawajlanıwınıń tiykarın quraytuǵın jámiyettiń progressiv kúshleri esaplanǵan
bárkamal áwladtı tárbiyalawda strategiyalıq maqsette qabıl etilgen “Bilimlendiriw
haqqında”ǵı Nızam1 hám “Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması”
2 bul
tarawdaǵı keń kólemli reformalardı ámelge asırıwdıń huqıqıy-normativ tiykarına
aylandı. Házirgi tez pát penen rawajlanıp baratırǵan dáwirde jámiyettiń ruwxıy
turmısında ayrıqsha orın tutatuǵın filolog qánigelerdi zaman talabına say jetik
kadrlar etip tayarlaw búgingi kúnniń talabı.
Bunıń ushın, birinshi náwbette, studentlerdi sapalı oqıw-metodikalıq
ádebiyatlar menen támiyinlew kún tártibine qoyılǵan áhmiyetli máselelerdiń biri
bolıp tabıladı. Sonlıqtan, elimizde kórkem ádebiyatqa hám kitap ónimlerin basıp
shıǵarıwǵa bolǵan itibardıń mámleketlik siyasat dárejesine kóteriliwi de tosınnan
bolǵan qubılıs emes3.
Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde studentlerdi kórkem
ádebiyattı izertleytuǵın arnawlı ilim – ádebiyattanıw iliminiń tiykarǵı túsinik hám
terminleri menen tanıstırıw, olarda ádebiyattanıw ilimine tiyisli dáslepki teoriyalıq
túsiniklerdi hám bilim kónlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde “Ádebiyattanıw
teoriyası” páni oqıtıladı. Bul pánde dúnya ádebiyatı tuwralı házirgi zaman
ilimindegi tiykarǵı túsinikler menen tanıstırıladı, ádebiyattanıwdıń nızamların,
tártiplerin, qaǵıydaların biliw hám olardı ámeliy tallawlar barısında paydalana
alıwda, kórkem ádebiyattı túsiniwde studentlerdi zárúr bolǵan bilimler, ádebiy
terminler menen qurallandıradı.
1 Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон
тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 20-29-бб. 2 Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайѐрлаш Миллий дастури”. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон
тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 31-61-бб. 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини
ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича
комиссия тузиш тўғрисида”ги Фармойиши. // “Халқ сўзи”, 2017 йил, 13-январь.
4
Ádebiyattanıwǵa tiyisli dáslepki sabaqlıq S.Axmetov hám Q.Sultanovlardıń
avtorlıǵında “Ádebiyattanıw” degen atamada 1987-jılı basılıp shıqtı. Bunnan soń
usı pánge tiyisli sabaqlıq baspadan shıqqan joq. Biraq usı atamada 1994-jılı
xrestomatiya (avtorları S.Axmetov hám Q.Sultanovlar), oqıw qollanbası xızmetin
atqaratuǵın “Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi”
(avtorları S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar, Nókis, “Bilim”, 1994) jarıq
kórdi. Degen menen, S.Axmetov hám Q.Sultanovlar tárepinen járiyalanǵan
sabaqlıqqa 30 jıldan aslam waqıt boldı. Bul sabaqlıq sezilerli dárejede eskirdi. Al,
S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar tárepinen tayarlanǵan sózlik bolsa,
dúnya ádebiyattanıwınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyattanıwınıń sońǵı
dáwirdegi jetiskenliklerin esapqa alıp jańalawdı, jańa termin hám túsinikler menen
bayıtıwdı talap etedi.
Ǵárezsizlik dáwirinde usı pánge tiyisli oqıw qollanba 2012-jılı professor
Q.Járimbetov tárepinen “Ádebiyattanıwdan sabaqlar” atamasında
“Qaraqalpaqstan” baspasınan shıǵarıldı. Bul oqıw qollanbası joqarı oqıw
orınlarınıń filolog studentlerine arnalıwı menen birge, akademiyalıq licey hám
kásip-óner kolledjleriniń oqıwshıları hám oqıtıwshıları, ulıwma, ádebiyat
máseleleri menen qızıǵıwshı keń jámiyetshilik wákillerine baǵıshlandı.
“Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵı usı qollanba materialları tiykarında keńeytilip,
jańa teoriyalıq maǵlıwmatlar, ádebiyatlar menen bayıtılıp, filologiya hám tillerdi
oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat tálim baǵdarınıń oqıw rejesi hám pán
baǵdarlamasına sáykes tayarlandı.
Ádebiyattanıw, onıń bir tarawı esaplanǵan ádebiyat teoriyası boyınsha joqarı
oqıw orınlarınıń studentleri ushın arnalǵan sabaqlıqlar shıǵarıw máselesi ózbek
ádebiyattanıwında álle qashan qolǵa alındı. Máselen, I.Sultannıń “Adabiyot
nazariyasi” (1980, 2005), T.Babaevtıń “Adabiyotshunoslik asoslari” (2002),
E.Xudayberdievtiń “Adabiyotshunoslikka kirish” (2003, 2007), D.Quranovtıń
“Adabiyotshunoslikka kirish” (2004), “Adabiyot nazariyasi asoslari” (2018),
H.Umurovtıń “Adabiyot nazariyasi” (2002, 2004) h.t.b. sabaqlıqları járiyalandı.
Biz “Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵın jazıw barısında tiyisli orınlarda usı
5
teoriyalıq ádebiyatlardan paydalandıq, olardıń tájiriybelerin úyrendik. Ayırım
orınlarda ózlerimizdiń jekke kózqaraslarımızdı bildirdik. Sonday-aq kitaptı jazıw
barısında ózbek ádebiyatshıları B.Sarimsoqov, U.Juraqulov, Q.Yuldoshev,
M.Yuldosheva hám basqalardıń dıqqatqa ılayıq ilimiy-teoriyalıq pikirlerin1,
ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek ádebiyattanıw iliminde kórkem ádebiyatqa
baylanıslı bildirilgen jańasha kózqaraslardı, ilimiy tallawlardı2 esapqa aldıq.
Bul pándi oqıtıwǵa jańasha kózqarastan jantasıw rossiyalı ilimpazlar
tárepinen tayarlanıp, professor L.V.Chernectiń redaktorlıǵında járiyalanǵan
“Vvedenie v literaturovedenie” (2000) sabaqlıǵında ushırasadı. Sabaqlıqta
ádebiyattanıw boyınsha túsinikler terminologiyalıq baǵdarda alfavit tártibinde
berilgen. Biz sabaqlıqtı jazıw barısında usı kitaptaǵı ayırım tájiriybelerdi de
úyrenip shıqtıq. Sonıń menen birge kitaptı jazıw barısında E.V.Xalizevtiń “Teoriya
literaturı” (2000) atamasındaǵı sabaqlıǵında keltirilgen ilimiy-teoriyalıq
pikirlerinen siltemeler aldıq.
Sonday-aq sabaqlıqta tiykarǵı teoriyalıq túsiniklerdi beriwde ХIХ ásirdegi
belgili rus teoretigi V.G.Belinskiydiń, ХХ ásirdegi rus ádebiyatshıları
N.A.Gulyaev, A.N.Bogdanov, L.T.Yudkevich, Ya.Elsberg hám taǵı basqalardıń
erterekte járiyalanǵan ilimiy-teoriyalıq áhmiyetke iye pikirlerinen, miynetlerinen
paydalanıldı.
Sabaqlıqta shet el ádebiyatshılarınıń tájiriybeleri de dıqqattan tıs qalmadı.
Máselen, kitaptaǵı tiykarǵı túsinikler Yel universiteti (AQSh) professorı Paul
Fraydıń joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan “Ádebiyat teoriyası” (“Theory of
Literature”, 2012) kitabındaǵı túsinikler menen salıstırmalı úyrenildi.
1 Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004; Жўрақулов У. Назарий поэтика
масалалари: Муаллиф. Жанр. Хронотоп (Илмий-назарий тадқиқотлар, адабий-танқидий мақолалар).
Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2015; Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил
асослари. Тошкент, “Kamalak”, 2016. 2 Мустақиллик даври адабиѐти. Адабий-танқидий мақолалар, бадиалар. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги
нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2006; Расулов А.Танқид, талқин, баҳолаш. Тошкент, “Фан”, 2006.
6
1-tema: KIRISIW. PÁNNIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ.
KÓRKEM ÁDEBIYATTÍŃ QÁSIYETLERI HÁM PRINCIPLERI
Jobası:
1. Ádebiyattanıw ilimi tuwralı ulıwma túsinik.
2. Ádebiyattanıw – filologiya iliminiń bir tarawı.
3. Kórkem ádebiyat hám ádebiyattanıw ilimi.
4. Ádebiyattanıw tarawları: a) ádebiy sın (kritika), b) ádebiyat tariyxı,
c) ádebiyat teoriyası, d) tekstologiya, e) bibliografiya, f) paleografiya.
Tayanısh sózler: filologiya, kórkem ádebiyat, ádebiyattanıw, ádebiy kritika,
ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, tekstologiya, bibliografiya, paleografiya.
Sırtqı dúnyanı úyreniw kóp ilimlerdiń járdeminde iske asırıladı. Olar,
tiykarınan, eki toparǵa bólinedi: tábiyattı úyrenetuǵın ilimler – bular biologiya,
fizika, geografiya, ximiya t.b. hám adamnıń ruwxıy dúnyasın, ruwxıy xızmetin
úyrenetuǵın ilimler – bular tariyx, filosofiya, kórkem óner ilimleri
(iskusstvoznaniya), ekonomika, sociologiya, psixologiya, filologiya. Bulardı,
kóbinese, gumanitar ilimler dep ataydı.
Filologiya – adamnıń ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimlerdiń biri. Filologiya
termini áyyemgi grek tilindegi fileo – jaqsı kóriw, logos – sóz degen sózlerden
kelip shıǵıp, sózge ıqlas degen mánisti ańlatadı. Filologiya ilimi ayırım-ayırım,
biraq bir-biri menen tıǵız baylanıslı eki tarawdan turadı. Birinshisi – lingvistika,
yaǵnıy til bilimi. Ol eski latın tilindegi lingua degen sózden kelip shıǵıp, “til”
degen mánisti ańlatadı. Lingvistika tildiń qubılısların hám ózgesheliklerin
úyrenedi, dúnya xalıqlarınıń erte zamanlarda sóylegen, jazǵan yamasa házirgi
zamanda sóylep atırǵan, jazıp atırǵan tilleriniń rawajlanıw zańlılıqların úyrenedi.
Filologiyanıń ekinshi tarawı – kórkem ádebiyat haqqındaǵı ilim. Onı
ádebiyattanıw ilimi dep ataydı.
Ádebiyattanıw ilimi úlken úsh tarawdan turadı. Olardıń hárbiriniń
úyrenetuǵın nıshanası (obyekti), zatı, maqseti hám wazıypaları bar. Bular –
ádebiyat sını (kritikası), ádebiyat tariyxı hám ádebiyat teoriyası. Solay etip,
7
ádebiyattanıw kórkem ádebiyattıń zańlılıqların, qásiyetlerin, rawajlanıw tariyxın,
sonday-aq házirgi ádebiy processti úyrenedi.
Al, kórkem ádebiyat degenniń ózi ne? Kórkem ádebiyat – kórkem ónerdiń bir
túri. Kórkem óner bolsa, adamnıń ruwxıy talapların qanaatlandıratuǵın ruwxıy
xızmettiń bir túri. Kórkem ónerdiń túrleri: súwretshilik (jivopis), músinshilik
(skulptura), arxitektura, teatr, xoreografiya, muzıka, kórkem ádebiyat.
Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń bir túri sıpatında adamnıń ruwxıy
mútájlikleriniń biri bolǵan kórkem-estetikalıq talaplardı qanaatlandıradı. Adam
sana-sezimge iye bolǵanlıqtan, tek ǵana materiallıq talaplardı (awqat, kiyim-
kenshek, turaq jay h.t.b.) qanaatlandırıp qoymastan, ruwxıy talaplardı da (kórkem
sózge, kórkem oyınlarǵa, ilim-bilimge h.t.b. bolǵan talaplardı) qanaatlandıradı.
Ádebiyattanıwdıń úyrenetuǵın obyekti kórkem ádebiyat bolıp esaplanadı. Kórkem
ádebiyat ruwxıy talaplardıń biri sıpatında qáliplesedi. Ol uzaq evolyuciyalıq
rawajlanıw jolların basıp ótedi, ósedi, bayıp baradı, ideyalıq, kórkemlik jaqtan
jetilisedi. Sonlıqtan, kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, rawajlanıw jolların,
zańlılıqların, ideyalıq-kórkemlik dárejesin izertleytuǵın arnawlı ilim talap etiledi.
Bunday ilimdi joqarıda aytqanımızday, ádebiyattanıw dep ataydı. Ádebiyattı
izertlewdiń barısında kórkem ádebiyattı úyrenetuǵın ádebiy sın (ádebiy kritika),
ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası degen tarawlar qáliplesedi hám olar úshewi
tutas bir ilimdi – ádebiyattanıw ilimin quraydı.
Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları antik Greciya
alımları Platon, Aristotel hám orta ásir islam civilizaciyası dáwiriniń alımları Abu
Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı h.t.b. tárepinen islengen. Mısalı, Aristotel
(b.e.sh. 384-322) “Poetika” degen kitap jazıp, onda sóz óneriniń tábiyatı, túrleri
haqqında dáslepki ilimiy túsinikler beredi. Farabiy (870-950) usı “Poetika”
kitabına túsinikler beretuǵın arnawlı miynet jazadı. Alisher Nawayı (1441-1501)
“Mezonul avzon” (“Ólshemler tárezisi”) kitabında qosıq ólshemleri tuwralı
teoriyalıq túsinikler hám texnikalıq qaǵıydalar beredi. Biraq ádebiyattanıw óz
aldına qánigelesken pán sıpatında XVIII ásirde Batıs Evropada qáliplesti. Ol
kórkem adebiyattıń kúshli rawajlanıwı, tábiyat hám gumanitar ilimlerdiń túrlerge
8
bólinip qánigelesiwi nátiyjesinde ósip shıqtı. Ádebiyattanıwdıń qáliplesiwinde
XVIII ásir nemec alımları Yogann Gerderdiń (1744-1803), Fridrix Gegeldiń
(1770-1832), francuz filosofı Deni Didronıń (1713-1784), rus ádebiyatshıları
V.G.Belinskiydiń (1811-1848), N.G.Chernıshevskiydiń (1828-1889) xızmetleri
ullı.
XIX ásirde ádebiyattanıw ilimi jáne de kúshli rawajlanıp, óziniń ishki
tarawlarına bólinip ketedi. Mısalı, ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy sın,
milliy ádebiyatlar, áyyemgi ádebiyat, klassikalıq ádebiyat, házirgi zaman ádebiyatı
h.t.b. bolıp qánigelesedi.
Joqarıda ádebiyattanıw ilimi ádebiy sın, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası
bolıp úsh tarawǵa bólinedi degen edik. Endi ádebiy sın degenimiz qanday túsinik?
Onı, kóbinese, xalıqaralıq termin menen ádebiy kritika dep te ataydı. Ol áyyemgi
grek tilindegi kritika – pikirlew, tallaw degen sózden kelip shıqqan. Ádebiy sın
ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası sıyaqlı kórkem ádebiyattıń qásiyetlerin,
tábiyatın úyrenedi, ayırım shıǵarmalardı tallaydı. Biraq ádebiy sın, tiykarınan,
házirgi ádebiy processte házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha
beredi, sın pikirler aytadı. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalar tuwralı jámiyettiń
házirgi talaplarınan, ádebiy talǵamlarınan kelip shıǵıp baha beredi. Ádebiy sın
kórkem shıǵarmalardıń jámiyetlik mazmunın, áhmiyetin, kórkemligin ashıp beredi,
olardıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin aytıp, kitap oqıwshılarǵa olar tuwralı
túsinikler beredi, ádebiy shıǵarmalardı túsinip qabıllaw ushın jol-jobalar beredi.
Solay etip, ádebiy sın kitap oqıwshılardıń ádebiy-estetikalıq talǵamın (diydisin)
jetilistiredi.
Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy sın XX ásirdiń 30-jıllarında júzege keledi.
Ádebiyat tariyxı – ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kórkem
ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń milliy
ádebiyatlarǵa bóliniw tariyxın úyrenedi. Ádebiyat tariyxı itibarlı jazıwshılardıń
dóretiwshiligin, sonday-aq jámiyetshilikke keńnen málim bolǵan ayırım
shıǵarmalardı óz aldına qarastıradı. Ádebiyat tariyxı sonıń menen birge ádebiy
janrlardıń, obrazlardıń evolyuciyalıq rawajlanıwın baqlaydı. Ádebiyat tariyxı ilimi
9
ádebiyat teoriyası, ádebiyat kritikası salaları menen tıǵız baylanıslı rawajlanadı,
olardıń jetiskenliklerin izertlewdiń barısında keń paydalanadı. Ádebiyat tariyxı
izertlenip otırǵan ádebiyattıń iyesi bolǵan xalıqtıń tariyxı menen tıǵız baylanısta
úyreniliwi kerek.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı XX ásirdiń 30-jıllarınan baslap ilimiy jaqtan
izertlene basladı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın izertlewshilerden N.Dáwqaraevtı,
Q.Ayımbetovtı, I.Saǵıytovtı, M.Nurmuhammedovtı, S.Axmetovtı, Q.Maqsetovtı,
K.Mámbetovtı, S.Bahadırovanı atap ótiwge boladı.
Ádebiyat teoriyası – kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem
ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı
nızamların, ádebiy janrlardıń, syujetlerdiń kórkemlik tábiyatın, kórkem
shıǵarmanıń mazmunı menen formasınıń sáykesligi máselesin úyrenedi.
Ádebiyat teoriyası kórkemlikke (poetikaǵa) baylanıslı bir qatar máselelerdi,
atap aytqanda, kórkem shıǵarma dóretiwdiń usılların hám shártlerin, kórkem
metod penen uslubtıń (stildiń) ulıwma nızamların qaraydı. Sonday-aq ádebiyat
teoriyası kórkem shıǵarmanıń tili hám súwretlew quralları, qosıq qurılısı
máselelerin úyrenedi. Ádebiyat teoriyası ózine tiyisli barlıq máselelerdi qaraǵanda
ádebiyat kritikası menen ádebiyat tariyxı erisken jetiskenliklerdi keń paydalanadı,
olarǵa súyenedi.
Sonıń menen birge kórkem ádebiyattı úyreniwdiń barısında ádebiyattanıw
ilimi járdemshi ilimlerdi de paydalanadı. Olar – tekstologiya, bibliografiya,
paleografiya ilimleri.
Tekstologiya eski latın tilindegi tekstum – baylanısıw, birlesiw hám logos-
sóz degennen kelip shıǵıp, folklor yamasa jazba ádebiyat shıǵarmasın qayta
jazıp yamasa qayta basıp, onıń tiykarǵı túp nusqasın tiklew mánisin bildiredi.
Sebebi, bir dáwirlerde payda bolǵan shıǵarmalar waqıttıń ótiwi menen túrli
kátiblerdiń qayta kóshiriwi barısında túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı ózgerislerge
ushırawı múmkin. Qaraqalpaq xalqınıń ullı klassik shayırı Berdaq “Shayırlar
qálem alǵalı, Xatqa tuwrı salǵan emes” dep jazǵanda usı jaǵdaylardı da kózde
tutqan bolsa kerek. Tekstologiya ilimi jazıwshılardıń yamasa folklorlıq
10
shıǵarmalardıń birneshe jazba nusqaların, variantların salıstıra otırıp, olardıń túp
nusqasın yamasa tiykarǵı mazmunın tikleydi, baspaǵa tayarlanıwın támiyinleydi,
shıǵarmanıń jazılıw tariyxın, túp nusqasın anıqlawǵa járdem beredi. Tekstologiya
ádebiyattanıw iliminiń bir bólegi esaplanadı. Tekstologiya ilimi menen
shuǵıllanatuǵın alımdı tekstolog dep ataydı.
Bibliografiya – eski grek tilindegi biblio – kitap hám grapho – jazaman
degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti
bildiredi. Bibliografiyanıń tiykarǵı maqseti kórkem ádebiyat shıǵarmaların
yamasa ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar hám olardıń avtorları,
basılǵan ornı, jılı, qısqasha mazmunı tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw bolıp
esaplanadı.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde Q.Bayniyazov kórkem ádebiyat
shıǵarmalarınıń, S.Axmetov qaraqalpaq ádebiyatshı alımları menen kritikleriniń
hám olardıń miynetleriniń bibliografiyasın dúzip shıqtı.
Paleografiya áyyemgi grek tilindegi palaros – eski, áyyemgi hám grapho
degen sózlerden kelip shıqqan. Paleografiya áyyemgi jazba esteliklerdi, olardıń
jazılıw usılların, sırların, imlasın, materialların (qaǵaz, teri, tas hám t.b.), jazılǵan
waqtın, ornın anıqlaytuǵın ilim. Paleografiya filologiya iliminiń bir tarawı bolıp
qáliplesken, ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.
Ádebiyattanıw ilimi kórkem ádebiyattıń tariyxın, poetikasın, metodologiyasın
úyreniw ushın filosofiya hám tariyx ilimleri menen de tıǵız baylanısadı. Sebebi,
kórkem ádebiyattıń ózi, onıń bir kórinisi bolǵan milliy ádebiyat belgili bir tariyxıy
sharayatlarda dóreydi, rawajlanadı. Al, ayırım filosofiyalıq ideyalar kórkem
ádebiyatta kórkem obrazlar arqalı sáwleleniwi múmkin. Mısalı, ullı klassik
shayırlar Omar Hayyam, Alisher Nawayı, Maqtımqulı, Ájiniyaz, Berdaqlar quda
hám insan, jámiyet hám adam, ómir hám ólim sıyaqlı ózleriniń tereń filosofiyalıq
ideyaların kórkem shıǵarmalarda bergen.
Kórkem ádebiyat ta kórkem ónerdiń bir túri bolıp esaplanadı hám óziniń
ayrıqsha qásiyetlerine iye boladı. “Ádebiyat” ataması arab tilindegi “adab” sózinen
alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha “jaqsı minez-qulq” degendi ańlatadı. Sonıń
11
menen birge “ádebiyat” ataması rus tilinde hám bir qatar Evropa tillerinde
“literature” degen atama menen júritiledi. Ol latın tilindegi litera – hárip sózine,
tura qaraqalpaq tilindegi lıq, lik suffikslerine sáykes kelip, orta ásirlerde tasqa
basıw (litos-tas), kitap baspası, baspasóz degendi ańlatqan. Soń XVIII-XIX
ásirlerde Evropada hám Rossiyada literatura ulıwma ádebiyat yamasa “kórkem
ádebiyat” túsinigin ańlata baslaǵan, oǵan deyin kórkem ádebiyat túsinigin poeziya
degen atama menen júrgizgen.
Orta ásir musılman Shıǵısı ellerinde de ilimiy, tariyxıy, didaktikalıq hám
kórkem shıǵarmalardıń hámmesin jıynaqlap ádebiyat termini menen ataw dástúri
kórinbeydi. Ol dáwirlerde poeziyalıq shıǵarmalardı nazm, sheyr dep ataǵan,
prozalıq shıǵarmalardı nasr (dizilmegen, shashpa sóz degendi ańlatadı) dep
júritken. Erte dáwirdegi qaraqalpaq kórkem sóz ónerinde poeziyalıq shıǵarmalardı
jır dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı qara sóz yamasa nasır dep ataǵan. Kórkem
shıǵarmalardıń barlıq túrlerin, janrların ańlatatuǵın kórkem ádebiyat termini Orta
Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında XX
ásirdiń baslarında qollanıla baslaǵan1.
Ádebiyat degen atama keń mániske iye boladı. Ulıwma xatqa túsirilgen hám
jámiyetlik mazmunǵa iye shıǵarmalardı ádebiyat degen termin menen júritedi.
Ilim-izertlew tarawına tiyisli miynetlerdi ilimiy ádebiyat, huqıq, nızamǵa tiyisli
miynetlerdi yuridikalıq ádebiyat, medicina tarawına tiyisli miynetlerdi
medicinalıq ádebiyat dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı
jıynaqlı bir termin menen kórkem ádebiyat dep júritedi. Kórkem ádebiyattı,
kóbinese, qısqasha ǵana ádebiyat dep te ataydı.
Kórkem ádebiyat – jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik
turmıstı, insannıń ruwxıy keshirmelerin obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri.
Haqıyqatında da, kórkem ádebiyat sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar
kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan,
1 Ádebiyat hám ádebiyattanıw terminleri haqqında keńirek maǵlıwmatlardı qarańız: Бобоев T.
Aдaбиѐтшунослик асослари. Tошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 6-10-бб.
12
oǵan túrli estetikalıq sezimlerdi sińirip jan beredi, adam xarakterin, onıń ishki
dúnyasın ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı. Ol
tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám olar tuwralı durıs túsiniklerdi kórkem
obrazlar menen beredi. Sonıń ushın da, kórkem ádebiyattıń sociallıq, turmıslıq
áhmiyeti úlken, ol adamdı tárbiyalaw xızmetin de atqaradı.
Kórkem ádebiyat XIX ásirde jasaǵan ullı rus sınshısı V.Belinskiydiń
kórsetkenindey, kórkem ónerdiń (sániyattıń) basqa da túrlerinen óziniń jetekshilik
qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. Shınında da, sóz óneri kórkem ónerdiń
basqa tarawlarına salıstırǵanda joqarı orında turadı. V.Belinskiydiń 1841-jılı
jazılǵan “Poeziyanıń túrlerge bóliniwi” degen belgili maqalasında táriplewi
boyınsha “Poeziya” (demek, kórkem ádebiyat) – kórkem ónerdiń eń joqarı túri.
Kórkem ónerdiń basqa túrleri obraz jaratıwda paydalanatuǵın materiallardıń
jaǵdayına qaray anaw ya mınaw dárejede sheklengen boladı… mısalı, skulptura
(músinshilik) adam denesi formasınıń sulıwlıǵın beredi, adam kelbetin súwretlew
arqalı onıń oy-pikirin, deneniń bir máwrittegi kórinisin, jaǵdayın bere aladı.
Súwretshilik óneri de (jivopis) adamnıń ishki dúnyasın bere aladı, biraq ol da adam
yamasa tábiyat kórinisiniń bir momentin ǵana kórsetiw menen sheklenedi. Muzıka,
kóbinese, adamnıń jan terbelislerin beredi, biraq muzıkanıń bergen ideyaların
seslerden ajıratıw múmkin emes, al sesler bolsa jan sezimlerdi oyatqanı menen
aqıl-oyǵa anıq hesh nárse ayta almaydı. Al, poeziya (kórkem ádebiyat) adamnıń
erkin tili menen jaratıladı. Poeziya – bul hawaz, bul súwret, bul anıq aytılǵan aqıl-
oy. Sonlıqtan da, poeziya basqa barlıq ónerlerdiń elementlerin ózine qamtıydı”1.
Rasında da, sóz óneri basqa ónerlerdiń shıǵarmalarınıń jaratılıwında da jedel
qatnasadı. Mısalı, pyesa saxnalastırılıwı ushın, eń dáslep, onıń ádebiy nusqası –
dramalıq shıǵarma jarıqqa shıǵıwı kerek, kinofilm ekranlastırılıwı ushın onıń aldı
menen scenariyi (ádebiy teksti) jazıladı yamasa nama (muzıka) jazılıwı ushın oǵan
qosıq teksti tayar bolıwı shárt. Álbette, geyde kórkem ónerdiń basqa tarawları
(muzıka, kino taǵı basqalar) ádebiy shıǵarmalardıń jazılıwına sebep bolıwı
múmkin. Biraq kópshilik orınlarda kórkem sóz óneri kórkem ónerdiń ulıwma
1 Белинский В. Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948.
13
rawajlanıwına ayrıqsha sebepshi bolıp otıradı. Máselen, súwretshi jaqsı kórkem
shıǵarmanı oqıp, onıń syujetinen yamasa ideyalıq mazmunınan ilhamlanıp ájayıp
kartina dóretiwi múmkin, al kompozitor ájayıp simfoniya yamasa balet muzıkasın
jazıwı múmkin. Solay etip, kórkem ádebiyat – qorshap turǵan ortalıqtı, turmıstı,
jámiyetti, adamdı, onıń ishki dúnyasın, ruwxıy tolǵanısların kórkem obrazlar arqalı
sáwlelendiretuǵın kórkem ónerdiń bir túri.
Kórkem ádebiyat rawajlanıwdıń uzaq tariyxıy jolların basıp ótken.
Adamzat oylawınıń, sonıń ishinde kórkem oylawınıń dáslepki basqıshı
mifologiyada kórinedi. Mifologiya negizi “mif” sózinen jasalǵan atama. “Mif”
grek sózi bolıp, onıń mánisi “sóz, áńgime” degendi bildiredi, ádebiyatta áyyem
zamanlarda bolǵan yamasa bolmaǵan waqıyalar tuwralı jeterli dálili joq qıyalıy
áńgimeler degen mazmunda qollanıladı. Júdá erte zamandaǵı adamlardıń pútkil
álem, barlıqtıń, tábiyat qubılıslarınıń mánisin, payda bolıw sebeplerin
túsinbegenliginiń nátiyjesinde sol qubılıslar háqqında ápsanalıq, legenda túrindegi
batırlar, qudaylar tuwralı ózleriniń isenimin hám qıyalların bayan etken túsinikleri,
kózqarasları miflerde berilgen. Bunday kózqaraslar, dúnyatanıwları ápsana,
legenda, ańız hám áńgimeler túrinde uzaq waqıtlar adamlardıń yadında, ańında
jasap kelgen. Sonıń ushın da, áyyemgi adamnıń dúnyatanıwı, kórkem oylawı
tuwrıdan-tuwrı mifler menen baylanıslı. Hárqanday miftiń tiykarında konkret
nárseler jatadı, biraq bul nárselerdiń atqaratuǵın funkciyası reallıqqa iye emes.
Máselen, ushar at. Bul mifologiyalıq obrazda eki real predmet bar. Bular at penen
qanat. Biraq bul eki real nárseniń birigip bir funkciyanı atqarıwı mifti júzege
keltiredi. Qısqası, áyyemgi adamnıń álem, tábiyat qubılısları tuwralı túsinikleri,
olardıń ańındaǵı fantaziyalar mifti payda etedi.
Kórkem sóz óneriniń keyingi basqıshı – xalıq awızeki ádebiyatı, yaǵnıy
folklor. Jazıwdıń ele payda bolmaǵan dáwirinde kórkem shıǵarmalar awızeki
dóretilgen hám atqarıwshılıq yamasa awızeki kórkem bayanlaw jolı menen
tarqalǵan. Sonlıqtan, folklorlıq shıǵarmalar hár dáwirdiń talaplarına muwapıq
ózgerip baradı. Usı jaǵdaylardı esapqa alıp, folklorlıq shıǵarmalardı ilimde
jámáátlik (kollektivlik) dóretpeler dep ataydı.
14
Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dóreydi. Olar
basqa avtorlar tárepinen ózgertilmeydi. Rawajlanǵan ádebiyatta hárbir itibarlı
jazıwshınıń jekke (individual) stili boladı.
Folklorlıq shıǵarmalarda obraz jasaw ápiwayı usıl menen iske asırıladı. Jazba
ádebiyatta obraz jasaw biraz quramalasadı. Kórkem obrazǵa avtordıń jekke
kózqarasları, jekke poziciyası sińdiriledi. Realistlik ádebiyatta, kóbinese,
personajlardıń obrazları olardıń jekke xarakterleri arqalı jaratıladı. Shıǵarmalarda
hárbir personajdıń basqalardı qaytalamaytuǵın jekke minez-qulqın, is-háreketlerin,
ishki keshirmelerin, sóylew ózgesheligin, sırtqı portretin beriw arqalı xarakter
jaratıladı. Usı xarakter personajdıń obrazın isenimli, kórkem etip kórsetedi.
Xarakter jaratıw – bul jańa dáwir realistlik ádebiyatınıń jemisi.
Kórkem ádebiyattıń basqa kórkem ónerlerden baslı ayırmashılıqlarınıń biri –
ol kórkem obrazdı til (sóz) arqalı jasaydı. Músinshi (skulptor) kórkem obraz
jaratıwdıń materialı retinde tas, gips, mármer, bronza usaǵan materiallardı
paydalanadı, súwretshi boyaw menen qıl qálemdi, kompozitor muzıka jaratıw
ushın ne túrli seslerdi paydalanadı. Al, jazıwshı (shayır) obraz jaratıw ushın
sózlerdi paydalanadı. Ol shıǵarmalarda waqıyanı sóz benen kórkemlep súwretleydi
yamasa sóz benen ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi beredi. Demek, kórkem
shıǵarma dóretiwdiń baslı shártleriniń biri – bul kórkem tildi tolıq meńgeriw, onı
kórkem obraz jaratıw ushın sheberlik penen paydalana biliw.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Filologiya qanday ilim hám ol neshe tarawdan turadı?
2. Ádebiyattanıw iliminiń izertlew obyekti ne?
3. Ádebiyattanıw qanday tarawlardan turadı?
4. Ádebiy sın degen ne?
5. Ádebiyat tariyxı degen ne?
6. Ádebiyat teoriyası degen ne?
7. Ádebiyattanıwǵa járdemshi ilimler qaysılar?
8. Bibliografiya ilimi neni úyrenedi?
9. Tekstologiya ilimi neni úyrenedi?
15
10. Paleografiya ilimi neni úyrenedi?
11. Kórkem ádebiyat termini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde
qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında qashan qollanıla baslaǵan?
12. Kórkem ádebiyattıń baslı wazıypası neden ibarat?
13. Kórkem ádebiyattıń baslı qásiyеtleri?
14. Kórkem ádebiyattıń basıp ótken tariyxıy jolı haqqında túsinik beriń.
2-tema. KÓRKEM SHÍǴARMANÍŃ MAZMUNÍ HÁM FORMASÍ
Jobası:
1. Kórkem shıǵarmanıń mazmunı haqqında túsinikler. Tema, problema, ideya.
2. Kórkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik.
3. Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri, janrlıq formalar, syujetler,
kompoziciya, kórkem til.
Tayanısh sózler: mazmun, tema, problema, ideya; forma, janrlıq formalar,
syujet, kompoziciya, kórkem til.
Tábiyatta, jámiyette, turmısta hárbir zattıń, qubılıstıń, kórinislerdiń,
waqıyalardıń mazmunı hám forması boladı. Olar bir-biri menen tıǵız baylanıslı,
bir-birin tolıqtırıp turadı. Kórkem ádebiyatta da mazmun hám forma birligi
saqlanadı. Biraq mazmun jetekshi orında turadı. Basqasha aytqanda, kórkem
shıǵarmada qanday da bir waqıyanı yamasa adamdı mázi súwretlep qoymaydı.
Olar tuwralı qurǵaq maǵlıwmatlar beriw menen sheklenbeydi. Qanday da bir ideya
hám mazmundı solar arqalı aytadı. Súwretlenip atırǵan syujet arqalı, adamlardıń
obrazları arqalı jazıwshı óziniń sırtqı dúnyaǵa, jámiyetke, turmısqa bolǵan
qatnasın, kózqarasın bildiredi, yaǵnıy shıǵarmanı ideyalar menen, mazmun menen
toltıradı. Biraq hárqanday jaqsı ideya ózinen ózi mazmun dárejesine kóterile
almaydı. Ol kórkem forma menen beriledi. Shıǵarmada forma (kórkemlik) tómen
bolsa eń jaqsı, eń tereń mazmun tiyisli dárejede berilmey qaladı. Jazıwshınıń
aytajaq oy-pikiri, ideyası qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatlar dárejesinde qalıp
qoyadı. Basqasha aytqanda, shıǵarmada kórkem obraz jasalmay qaladı.
16
Kórkem shıǵarmada jazıwshı jámiyetlik turmıstaǵı, adam táǵdirindegi qanday
da bir máselelerdi, problemalardı kóteredi. Usı problemalardı qozǵaw arqalı óziniń
aytajaq oy-pikirin, basqasha aytqanda, ideyasın beredi. Sonday-aq jazıwshı kórkem
shıǵarmanı dóretiwdiń barısında belgili bir kózqaraslardı, principlerdi basshılıqqa
aladı. Olardı ózi jaratqan obrazlarǵa sińdiredi. Demek, kórkem shıǵarmanıń
mazmunı temadan, problemadan hám ideyadan turadı eken. Tema – bul kórkem
shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı, syujetlik materialları. Mısalı,
T.Qayıpbergenovtıń “Maman biy ápsanası” romanınıń teması – XVIII ásirdegi
qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısı, sociallıq hám tariyxıy jaǵdayları.
Problema (másele) – bul jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik,
tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler. Problema − bul
hárbir dáwir ádebiyatınıń yamasa jekke shıǵarmanıń tariyxıy, sociallıq
jaǵdaylardan kelip shıǵıp kóteretuǵın áhmiyetli máselesi.
Ideya – kórkem shıǵarmada avtordıń ózi súwretlep atırǵan waqıyalarǵa,
adamlarǵa bolǵan kózqarasları, olarǵa bergen bahaları, basqasha aytqanda, ideya −
shıǵarmada kóterilgen máselelerdiń, jaratılǵan obrazlardıń, xarakterlerdiń,
súwretlengen waqıyalardıń nátiyjelerinen kelip shıǵatuǵın juwmaqlar, obrazlı oy-
pikirler. Mısalı, “Maman biy ápsanası” romanında jazıwshınıń ideyası XVIII
ásirdegi qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısın súwretlew arqalı olardıń xalıq
sıpatında qáliplesiw, milliy ózligin saqlaw, dúnya xalıqları arasında teń jasaw, onıń
millet sıpatında rawajlanıw hám milliy ǵárezsizlikke erisiw máseleleri bolıp
esaplanadı.
Eger de shıǵarmada jetilisken kórkem forma bolmasa (tartımlı syujet,
kompoziciya, kórkem til h.t.b.), jazıwshınıń aytajaq jaqsı oy-pikirleri, ideyaları
qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatnama dárejesinde qalıp qoyadı. Bul jóninde
Belinskiy bılay jazadı: “Qosıq − qanday ájayıp oy-pikirlerge tolı bola bersin,
dáwirdiń qanday ótkir máselelerin kótere bersin, eger de ol poeziya menen
(kórkem forma menen) suwǵarılmasa, onda bul qosıqta ájayıp oy-pikirler de, ótkir
máseleler de bolıwı múmkin emes, ondaǵı táwir degen nárselerdiń barlıǵı, iske
aspaytuǵın jaqsı niyetlerden ǵana ibarat bolıp qaladı”. Demek, shıǵarmanıń
17
mazmunın beriw ushın jazıwshınıń tek ǵana tereń oy-pikir hám ideyalardıń iyesi
bolıp qalıwı jetkiliksiz, jazıwshı tereń oy-pikirdi kórkemlep beretuǵın, kórkem
pikirley alatuǵın, yaǵnıy kórkem obraz jarata alatuǵın talantqa iye bolıwı tiyis.
Olay bolmasa jazıwshı óz pikirin tuwra aytatuǵın jurnalist, publicist yamasa
ilimpazdan ayırması bolmay qaladı. Solay etip, kórkem forma shıǵarmanıń
problemasın, temasın, ideyalıq mazmunın sáwlelendiriw ushın, olardı oqıwshıǵa
tartımlı etip jetkeriw ushın xızmet etedi. Olay bolsa kórkem shıǵarmada tereń
mazmun menen kórkem forma birligi saqlanıwı shárt, usı eki shárttiń, yaǵnıy
mazmun menen formanıń teń saqlanıwı ǵana haqıyqıy kórkem shıǵarmanı
dóretedi. Belinskiy forma menen mazmun tuwralı bılay jazadı: “Forma mazmunnıń
kórinisi bolǵanlıqtan mazmun menen sonshelli dárejede ajıralmas baylanıslı,
formanı mazmunnan ajıratıw, mazmundı joq etiw degen sóz hám kerisinshe,
mazmundı formadan ajıratıw formanı joq etiw degen sóz”1.
Kórkem formanıń quram bólekleri mınalardan ibarat: syujet, yaǵnıy
súwretlenetuǵın waqıyalar, kompoziciya, yaǵnıy shıǵarmanıń qurılısın
túrlendiretuǵın, quramalastıratuǵın kórkem usıl, janrlar (jazıwshınıń ideyasın beriw
obrazlardıń qanday janrda súwretlegenligine de baylanıslı). Kórkem formanıń eń
áhmiyetli bólegi – bul kórkem til. Kórkem ádebiyatta til waqıyalardı, oy-pikirlerdi,
ideyalardı tek ǵana qurǵaq bayanlaw quralı emes, al olardı oqıwshıǵa obrazlı túrde
kórkemlep jetkeriw quralı.
I.Yusupov “Shógirme” qosıǵında qaraqalpaq xalqınıń uzaq ótmishine,
tariyxına kóz jiberedi, onıń xalıqlıq kelbeti, táǵdiri, dúnya jámiyetshiliginde ornı
tuwralı tereń oy-pikir júritedi. Bular shıǵarmanıń mazmunı bolıp esaplanadı. Biraq
onda shayırdıń oy-pikiri qurǵaq bayanlanbaydı, al kórkemlep beriledi. Shayır
kórkem formanıń elementi bolǵan simvolikalıq obrazdı tabıslı isletedi. Bul qosıqta
shógirme qaraqalpaq xalqınıń simvollıq obrazı bolıp kórinedi. Shayırdıń baslı
máqseti milliy bas kiyim shógirmeni súwretlew emes, al sol shógirme obrazı arqalı
1 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948, стр. 38.
18
qaraqalpaq xalqınıń tariyxın, milliy xarakterin, onıń xalıqlıq táǵdirin beriw bolıp
tabıladı.
Kúniń bar ma jazda kúye túspegen,
Órde tursań ıǵıńnan jel espegen,
Óttiń talay telpek dirildespeden,
Tariyxlardı kórip ótken shógirme.
Qaraqalpaqlardıń ózligin, milliy ǵárezsizligin saqlaw ushın alıp barǵan
gúresleri, olardıń tariyxındaǵı awır hám sınaqlı kúnler “telpek dirildespe” obrazına
sheberlik penen jámlengen.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Kórkem shıǵarmanıń mazmunı degen ne?
2. Tema degen ne?
3. Problema degen ne?
4. Ideya degen ne?
5. Kórkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik beriń.
6. Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri tuwralı túsinik beriń.
7. Janrlıq formalarǵa neler kiredi?
8. Kórkem tildiń kórkem obraz jasawdaǵı xızmetin aytıp beriń.
3-tema. KÓRKEM OBRAZ HÁM ONÍŃ TÚRLERI
Jobası:
1. Obraz haqqında ulıwma túsinik.
2. Obrazlardıń estetikalıq qásiyetleri boyınsha bóliniwi (qaharmanlıq obraz,
tragediyalıq obraz, satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar h.t.b.).
3. Obrazlardıń janrlıq belgileri boyınsha bóliniwi (epikalıq obrazlar, dramalıq
obrazlar, lirikalıq obrazlar).
4. Tiplik obraz.
5. Obraz hám xarakter.
19
Tayanısh sózler: kórkem obraz, qaharmanlıq obraz, tragediyalıq obraz,
satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar, epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar,
lirikalıq obrazlar, tiplik obraz, xarakter.
Kórkem obraz – kórkem ónerdiń hám kórkem ádebiyattıń baslı shárti.
Kórkem ádebiyat sırtqı dúnyanı qalay bolsa solay fotografiyalıq usılda kórsetpeydi.
Al, onı qayta islep, kórkemlep sáwlelendiredi. Eger de kórkem shıǵarma turmıslıq
materiallardı, adamlardı, waqıyalardı qurǵaq bayanlasa, onda ol ápiwayı bayanlaw
yaki málimleme dárejesinde qalıp qoyadı. Kórkem shıǵarma bolıw ushın birinshi
gezekte sol waqıyalar, adamlar, oy-pikirler kórkemlep, yaǵnıy kórkem obraz
túrinde beriliwi shárt. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı Ibrayım
Yusupov kórkem obraz jaratıwdıń shártlerin tómendegishe aytadı: “Jurnalist dáwir
ruwxın qálbine sińdiriw menen anıq is-háreket, faktler ańlıydı hám solar arqalı is-
háreket súwretlemesin beredi. Jazıwshınıń oylaw, obraz jaratıw usılı basqasha: ol
dáwir ruwxın sana-sezimine sińdirip alıp, sol zaman adamınıń minez-qulqı, oy-
pikiri, maqseti, umtılısı, psixologiyası, onı qorshaǵan jámiyet hám tábiyat
qubılısların úyrenip, óz júrek seziminen ótkizedi”1.
Kórkem obraz ádebiyatta birneshe túrlerge bóliniwi múmkin. Mısalı,
estetikalıq qásiyetlerdiń sáwleleniwine qaray obrazlar tragediyalıq, qaharmanlıq,
komediyalıq, satiralıq yamasa yumorlıq bolıp shártli túrde bóliniwi múmkin. Bul
jaǵdayda kórkem obrazdıń estetikalıq qásiyetleri kózde tutıladı. Mısalı, Berdaqtıń
“Amangeldi” shıǵarmasında Asan atalıqtıń obrazı – hám qaharmanlıq, hám
tragediyalıq obraz. Ol xalıqtıń isi, ar-namısı ushın qurban boladı. Onıń is-
háreketleri oqıwshıda húrmet-izzet, maqtanısh sezimlerin oyatadı, sonıń menen
birge qayǵılı, hásiretli, qıynalıw sezimlerin oyatadı. Bular estetikalıq sezimler.
Demek, bul obrazdı tragediyalıq obraz dep bahalaymız. Sonıń menen birge usı
taqılettegi obrazlardı qaharmanlıq obrazlarǵa jatqarıwımız múmkin. Eger de
1 Әй, ўaқыт Бол, бол. Жебеўшим... Ӛзбекстан қаҳарманы, шайыр Ибрайым Юсупов пенен сәўбет. //
“Еркин Қарақалпақстан”. 4-ноябрь, 2004-жыл.
20
personajdıń is-háreketi úlken jámiyetlik mazmunǵa iye bolsa, personaj xalıqtıń isi,
ar-namısı ushın yamasa qanday da bir ullı gumanistlik ideyalar ushın qurban bolsa,
onda onı qaharmanlıq obrazlar toparına jatqarıwımız múmkin.
Sonıń menen birge tragediyalıq obrazdıń barlıǵı qaharmanlıq obraz bola
bermeydi. Mısalı, iygilikli maqsetlerge erise almay, sonıń jolında qurban bolǵan
ádebiy personajdıń obrazı tragediyalıq obraz, biraq ol qaharmanlıq obraz bolmawı
múmkin. Shekspirdiń “Romeo hám Djulyetta” tragediyasında birin-biri súygen
jaslar muhabbat jolında qurban boladı. Biraq olar qaharmanlıq obraz bola almaydı.
Sebebi, olardıń is-háreketleri batırlıq is-háreketler emes. Sonıń ushın, olar ápiwayı
tragediyalıq obrazlar bolıp esaplanadı.
Kórkem obraz unamlı hám unamsız bolıp ajıratılıwı múmkin. Unamlı obraz
ózinde jámiyetlik normalarǵa say belgilerdi, jaqsı qásiyetlerdi jámleydi, onıń is-
háreketleri xalıq tilegine, máplerine, ideallarına say iske asırıladı. Mısalı, Alpamıs,
Gúlayım, Maman biy, Asan atalıq, Amangeldi batır obrazları usı talaplarǵa juwap
beredi hám unamlı obrazlar bolıp esaplanadı.
Unamsız obraz ózinde jámiyetlik normalarǵa sıyıspaytuǵın qásiyetlerdi
jámleydi. Mısalı, Sháleke bay (“Teńin tapqan qız”), Ǵodalaq (“Súymegenge
súykenbe”) obrazları xalıqtıń etikalıq túsiniklerine sáykes emes. Bul personajlar
kámbaǵallardıń awır jaǵdayın óz mápleri ushın paydalanıp jası úlken bolıwına
qaramastan, olardıń jas qızların hayallıqqa alıwǵa umtıladı. Olardıń bul is-háreketi
insanıylıq, ádep-ikramlılıq normalarına sıyıspaydı. Sonıń ushın da, olardıń
obrazları unamsız.
Folklorda, klassikalıq ádebiyatta, sonday-aq sovet dáwirindegi ádebiyatta
obrazlar, kóbinese, qatań túrde unamlı hám unamsız bolıp bólinetuǵın edi. Mısalı,
Nawayınıń “Farhad-Shiyrin” dástanınıń bas qaharmanı Farhad joqarı
adamgershilikli, tereń bilimli, júregi girshiksiz taza ideal adam obrazında
súwretlenedi. Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında Gúlim hám oǵan jaqın tilekles
personajlar adamgershilikli, insaplı, kóbinese, jábirkesh etip súwretlenedi, al
Aqmaq patsha hám onıń átirapındaǵılar miyrimsiz, oysız, insanıylıq qásiyetlerdi
ayaq astı etken ar-namıssız etip súwretlenedi. Biraq realistlik ádebiyatta, geyde
21
ayırım obrazlarda unamlı hám unamsız qásiyetler aralas jámleniwi múmkin.
Mısalı, ullı rus jazıwshısı M.Yu.Lermontovtıń (1814-1841) “Biziń zamanımızdıń
qaharmanı” romanınıń bas qaharmanı Pechorin sımbatlı, aqıllı, oqımıslı, júris-turısı
mádeniyatlı jigit. Sonıń menen birge onıń minez-qulqında menmenlik bar, ol
unamsız is-háreketlerdi de isleydi. Pechorin Kavkazda xızmette júrgeninde úyden
shıqpaǵan jas tatar qızı Belanıń táǵdirine bile tura jónsiz aralasıp, onıń ólimine
sebepshi boladı.
Kórkem obrazlar janrlıq principler boyınsha da ajıratılıwı múmkin. Mısalı,
epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar yamasa lirikalıq obrazlar.
Epikalıq obraz degende shıǵarmadaǵı personajdıń is-háreketleri, basınan
keshirgen waqıyaları arqalı sáwlelendirilgen obrazdı túsinemiz. Epikalıq obrazlar
waqıyalardıń rawajlanıwı arqalı qáliplesedi, basqasha aytqanda, epikalıq súwretlew
arqalı qáliplesedi.
Qaraqalpaq ádebiyatında epikalıq obraz jasawdıń jaqsı úlgilerin Berdaqtıń
“Aqmaq patsha” dástanında, T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı” roman-
trilogiyasında, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad” roman-tetralogiyasında, “Shırashılar”
romanında kóriwge boladı.
Lirikalıq obraz shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleriniń, kewil-
keypiniń, ruwxıy keshirmeleriniń sáwleleniwi, beriliwi arqalı jaratıladı. Lirikalıq
obrazǵa lirikanıń baslı qásiyetleri sińdirilgen boladı.
Qıstıń kúni qar gúller, yarım, sen júrgen jerde,
Jupar iyis shashar jerler, yarım, sen júrgen jerde,
Bostanǵa dóner shóller, yarım, sen júrgen jerde,
Ózgeshe sayrar búlbiller, yarım, sen júrgen jerde,
Qádemińe qayıl jer, yarım, sen júrgen jerde.
(I.Yusupov).
Bul shıǵarmada obraz waqıyalardı súwretlew arqalı jasalmaydı, al lirikalıq
qaharmannıń súygen yarǵa bolǵan muhabbat sezimlerin beriw arqalı jasaladı.
Dramalıq obrazlar, tiykarınan, dramaturgiyada jaratıladı. Personajlardıń is-
háreketlerin saxnada kórsetiw ushın súwretlew – dramalıq obraz jasawdıń baslı
22
shárti. Eger de epikalıq obraz kitap oqıwshınıń abstrakt oylaw, súwretlengen
waqıyanı kóz aldına elesletiw uqıbına mólsherlep jaratılsa, dramalıq obraz
personajlardıń sóylewi (dialog, monolog) hám bas personajlardıń ruwxıy
dramasınıń keskinlesiwi dramalıq obrazdıń xarakterli belgilerinen bolıp tabıladı.
Mısalı, ullı dramaturg Shekspirdiń “Otello” tragediyasında shiyelenisken waqıyalar
iyrimine túsken Otellonıń ruwxıy dramasın kórsetiw arqalı dramalıq obraz
jaratılǵan.
Kórkem shıǵarmalarda tiplik obraz degen de túsinik bar. Onı tómendegishe
túsindiriw múmkin. Tiplik obraz – kórkem shıǵarmada súwretlenip atırǵan dáwirge
tán bolǵan ulıwmalıq, ortaq belgilerdi, sol dáwir adamlarınıń qásiyetlerin ózine
jámlegen, personajlardıń tipiklestirilgen obrazı. Eń baslısı, biz tiplik obraz arqalı
jazıwshı súwretlep otırǵan dáwirdi bir tutas túsinip hám onıń baslı belgilerin durıs
ańlay alamız. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanındaǵı Jaqsılıq
Dáwletov, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”ındaǵı Qudaybergen Shundıy, Qunnazar
aqsaqal (1-2-kitaplarda), K.Mámbetovtıń “Hújdan”ındaǵı Qasım,
O.Ábdiraxmanovtıń “Bosaǵa” romanındaǵı Nazar h.t.b. personajlar súwretlenip
atırǵan dáwirdiń ózgesheliklerin, qarama-qarsılıqların, adamlardıń uqsas
xarakterlerin ózine sińirgen hám xarakterleri real ashılǵan tiplik obrazlar. Sonıń
menen birge tiplik obrazlar qaharmanlardıń individual, jekke minez-qulqına,
xarakterine qarsı kelmeydi. Jazıwshı jekke belgiler menen ulıwmalıq, tipiklik
belgilerdi tıǵız birlestirse, yaǵnıy jekke belgiler arqalı tiplik jaǵdaylardı berse − ol,
demek, sheberlik degen sóz.
Obraz hám xarakter. Kórkem shıǵarmada obraz jaratıw, kóbinese, qaharman
xarakterin ashıw arqalı iske asirıladı. Xarakter termini sózlik mánisi boyınsha grek
tilindegi charekter – ózine tán ózgeshelik, belgi degendi ańlatadı. Jazıwshı ózi
jaratıp otırǵan obrazdıń isenimliligin, kórkemligin, tásirsheńligin kúsheytiw ushın
qaharman xarakterin jaratadı. Onıń jekke adamgershilik qásiyetleri, minez-qulqı,
oy-órisi, ishki dúnyası, rúwxıy jaǵdayları, is-háreketleri sol qaharman jasap turǵan
social-jámiyetlik ortalıq, tariyxıy sharayatlar menen tıǵız baylanısta súwretlenedi.
Kórkem shıǵarmadaǵı, mısalı, romandaǵı yaki dramadaǵı barlıq qatnasıwshılardıń
23
xarakterleri jaratıla bermeydi, al bas qaharmanlardıń hám olarǵa kútá jaqın
personadlardıń xarakterleri jaratıladı. Mısalı, Sh.Seyitovtıń “Shırashılar”
romanındaǵı bas qaharman Esjan ǵarrı obrazı onıń jekke xarakteri arqalı ashılǵan.
Esjan ǵarrı óz miyneti menen kún keshiretuǵın, aq kóńil, keń peyil, miymandos
adam. Ol XX ásirdiń basında júz bergen awdarıspaqlardı, púqaralıq urıslardı jaman
kóredi. Adamlardıń ne ushın aqlarǵa hám qızıllarǵa bólinip qan tógispe urıs
júrgizetuǵınlıǵına túsinbeydi. Ol úyine kelgen qızıllarǵa da, aqlarǵa da shay-súwın
berip otıra beredi. Jazıwshı Esjan ǵarrınıń jekke xarakterin ashıw arqalı jaqsı
insanǵa tán ullı gumanistlik qásiyetlerdi bere alǵan hám qan tógispe urıslarǵa jek
kóriwshilik sezimlerin oyata alǵan.
Folklorlıq dóretiwshilikte, sonday-aq áyyemgi hám orta ásirler
ádebiyatlarında jekke xarakter jaratıw dástúri joq. Olarda qaharmanlar ózleriniń is-
háreketleri, idealları arqalı pútin bir xalıqtıń, qáwimniń, sociallıq topardıń
jıynaqlanǵan obrazın bere aladı. Máselen, Alpamıs óziniń is-háreketi, arzıw-
ármanları arqalı feodallıq ala awızlıqtan bólinip ketken gúlli Qońırat eliniń
birlesiw, tınısh-tatıw, amanlıqta jasaw ármanların sáwlelendiredi.
Qaharman obrazın onıń jekke xarakteri arqalı jaratıw dástúri jańa burjuaziyalıq
Evropa ádebiyatında qáliplesken hám XIX ásir realistlik ádebiyatta gúllep
rawajlanǵan.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Kórkem obraz degenimiz ne? Onıń qanday túrleri bar?
2. Kórkem obraz estetikalıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?
3. Komediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.
4. Tragediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.
5. Unamlı hám unamsız obrazlar tuwralı ne bilesiz?
6. Kórkem obraz janrlıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?
7. Epikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.
8. Lirikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.
9. Dramalıq obrazlar haqqında túsinik beriń.
24
4-tema. ÁDEBIY TÚRLER HÁM JANRLAR
Jobası:
1. Ádebiy túrler hám janrlar tuwralı ulıwma túsinikler.
2. Epikalıq túr tuwralı ulıwma túsinik.
3. Epostin ishki bóliniwi: dástanlar, ertekler, mifler, ańızlar, romanlar,
povestler, gúrrińler, novellalar, ocherkler, eske túsiriwler (memuarlar), tımsallar,
anekdotlar h.t.b.
4. Házirgi zaman romanınıń sıpatlı belgileri.
Tayanısh sózler: janr, epos, dástan, ertek, mif, ańız, roman, povest, gúrriń,
novella, ocherk, eske túsiriw (memuar), tımsal, anekdot.
Janr francuz sózi bolıp, túr, jınıs degendi ańlatadı. Janr kórkem sóz óneriniń
rawajlanıwınıń barısında qáliplesken túrler bolıp esaplanadı. Ádebiy túr yamasa
janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri,
tematikalıq, mazmunlıq qásiyetleri bir-birine uqsas yamasa kútá jaqın bolǵan
shıǵarmalardıń toparına aytıladı. Janr – bul turmıs shınlıǵın kórkem súwretlewdiń
barısında jazıwshı (shayır) niyet etken ideyalardı beriwdiń usıllarınıń biri. Eger
jazıwshı turmıs haqıyqatlıǵın, óziniń ideyasın waqıyalardı súwretlew, yaǵnıy
syujetler arqalı bermekshi bolsa, onda ol súwretlewdiń epika túrin tańlaydı. Eger
sóz ustası óziniń aytajaq ideyasın ishki sezimler, ruwxıy keshirmeler arqalı
emocional (tásirsheń) formada bermekshi bolsa, onda ol ádebiyattıń lirika túrine
múrajat etedi. Solay etip, turmıs shınlıǵın, ruwxıy keshirmelerdi kórkem
sáwlelendiriw boyınsha hárbir ádebiy túrdiń (janrdıń) ózine tán kórkemlik
múmkinshilikleri, súwretlew qurallarınan paydalanıw usılları, qullası, hárbir
janrdıń ózine tán turaqlı kórkemlik qaǵıydaları qáliplesedi. Ádebiy túrdi, janrdı
durıs tańlaw, janrdıń múmkinshiliklerinen durıs paydalanıw shıǵarmanıń qunın
kóterip, jazıwshınıń sheberligin arttıradı. Sonıń ushın da, ayırım kórnekli
jazıwshılar tuwralı óz janrınıń ustası yamasa sheber romanshı, sheber lirik, sheber
satirik, sheber dramaturg dep ataydı.
25
Shıǵarmanıń qaysı ádebiy túrge (epos, lirika, drama) tiyisliligine qaray onıń
janrlıq ózgeshelikleri anıqlanadı. Mısalı, epikalıq janrlar, lirikalıq janrlar, dramalıq
janrlar, liro-epikalıq janrlar. Hárbir ádebiy jınıs (túr) óziniń ishki bóliniwlerine iye.
Mısalı, epos bolsa roman, povest, gúrriń, oсherk, yadnamalar (eske túsiriwler) hám
t.b. bolıp jiklenedi. Lirika – ǵázzeller, muxammesler, rubayılar, sonetler, oktavalar
bolıp ajıraladı. Dramalıq túr komediya, tragediya, drama, melodrama hám t.b.
bolıp tarmaqlanadı.
Shıǵarmalardı bayanlaw túrine qaray geyde proza janrı yamasa poeziya janrı
dep te ajıratıw ushırasadı. Bul terminler, kóbinese, ámeliy is babında ǵana
qollanıladı. Negizinde, proza hám poeziya ádebiy janrlar emes, al kórkem tildiń
formaları, túrleri bolıp tabıladı.
Solay etip, kórkem ádebiyattı úsh túrge bóliw (epos, lirika, drama) ilimde
Aristotel zamanınan berli dástúr bolıp kiyatır. Bul qádeni sońǵı dáwirlerdegi
ádebiyatshı alımlar da quwatlap kelmekte. Degen menen, kórkem ádebiyatta
shıǵarmalardıń sonday túrleri bar, olardı tolıǵı menen yaki lirikaǵa, yaki epikaǵa,
yaki dramaǵa jatqarıp bolmaydı. Aytayıq ballada, poema janrlarında jazılǵan
shıǵarmalar ózinde lirikalıq qásiyetlerdi de, epikalıq qásiyetlerdi de jámleydi.
Mısalı, I.Yusupovtıń “Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq” poeması lirikalıq
sezimlerdi beriwden baslanadı, sońınan epikalıq syujet (waqıya) baslanadı,
waqıyalar arasında jáne de lirikalıq sheginisler berip barıladı. Nátiyjede, shıǵarma
liro-epikalıq sıpatqa iye boladı.
Ayırım shıǵarmalarda hám lirikalıq, hám dramalıq qásiyetler teńnen
qollanıladı. Sonlıqtan, olarǵa liro-dramalıq shıǵarmalar dep janrlıq atama beriledi.
Mısalı, I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ıǵbalı” shıǵarması hám dramaturgiya, hám lirika
talaplarına ılayıqlap jazılǵan. Onda lirikalıq sezimler, keshirmeler beriledi, sonıń
menen birge dramaturgiyanıń elementleri de qollanıladı. Bunday shıǵarmalardı
janrlıq belgileri boyınsha liro-dramalar dep ataydı. Bunday birneshe janrlıq
belgilerdi ózinde jámleytuǵın shıǵarmalardı ádebiyattanıwda qospaq janrlar dep
te júritiledi.
26
Kórkem ádebiyattaǵı usınday hám basqa da janrlıq qubılıslardı úyrengen
ádebiyatshı alımlar olardı ádebiyattıń tórtinshi túri dep belgilewdi usınadı. Olardıń
birewleri satiranı óz aldına túr dep qarap, onı ádebiyattıń tórtinshi túri dep
esaplawdı usınıs etedi1.
Ekinshileri liro-epikalıq janrdaǵı shıǵarmalardı (poemalardı, balladalardı,
tımsallardı), sonday-aq ádebiy publicistikalıq shıǵarmalardı (ocherklerdi, pamflet,
felyetonlardı) ayrıqsha túrlerge jatqaradı2. Al, úshinshileri bolsa, naqıl-maqallar,
jumbaqlar, aforizmler, gnomalar, xokku, fard, epigramma sıyaqlı kishi janrlardı
toplap, olarǵa paremiyalar dep atama berip, ádebiyattıń tórtinshi túri bolatuǵının
tastıyqlaydı3. Sonıń menen birge joqarıda keltirilgen qospaq janrlardı ádebiyattıń
aralıq túrleri dep, al ádebiy-publicistikalıq janrlardaǵı shıǵarmalardı (ocherk, esse
h.t.b.) ádebiy túrlerge qosılmaytuǵın bólek formalar dep qabıllawdı usınatuǵın
ádebiyatshılar da bar4. Biraq bul pikirler ele usınıslar dárejesinde turıptı. Sonlıqtan,
sabaqlıqlarda, oqıw qollanbalarında janrlıq tallawlar ádebiyattıń burınǵı úsh túri
tiykarında júrgizilmekte.
* * *
EPOS
Epos termini áyyemgi grek tilinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha
áńgime, ertek degendi bildiredi. Epos – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Óziniń janrlıq
qásiyeti boyınsha waqıyanı hám oǵan qatnasatuǵın adamlardı kórkem bayanlap,
súwretlep beretuǵın shıǵarmalardıń túri. Epikalıq shıǵarmada, eń birinshi
náwbette, syujet bolıwı kerek. Áyyemgi grek filosofı Aristotel (b.e.sh. 384-322)
birinshi márte kórkem ádebiyattı epos, drama, lirika dep úlken úsh toparǵa bólgen
edi. Onıń aytıwı boyınsha, eger jazıwshı (Aristoteldiń termini boyınsha “poet”)
waqıyalardı bayanlaǵanda olardan ózin bólek tutsa, olarǵa ózi qatnaspay olar
tuwralı sırttan qalıs bayanlasa, onda bul shıǵarma epos túrine jatadı. Ol mısal
1 Эльсберг Я. Сатира. // Словарь литературоведческих терминов. Москва, “Просвещение”, 1974, сс. 342-343. 2 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.T. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Москва,
“Высшая школа”, 1970, сс. 324-331, 335-339. 3 Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004, 80-81, 88-89-бб.
4 Хализев В.Е. Теория литературы. Изд. 2-е. Москва, “Высшая школа”, 2000, cc. 316-318.
27
retinde Gomerdiń “Iliada” hám “Odisseya” dástanların keltiredi. XIX ásirde
jasaǵan ullı rus ádebiyatshısı V.G.Belinskiy de (1811-1848) usı pikirdi quwatlap,
eposta jazıwshı (poet) bolıp ótken waqıyalardıń ápiwayı bayanlawshısı ǵana bolıp
esaplanadı dep aytqan edi. Mısalı, Aybektiń “Nawayı”, Muxtar Áwezovtıń “Abay
jolı” romanlarında, Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gúlsarı” povestinde,
T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı” trilogiyasında, Sh.Seyitovtıń
“Xalqabad” roman-tetralogiyasında avtorlar súwretlenip atırǵan waqıyalarǵa ózleri
tikkeley qatnaspaydı, al olardı sırttan bayanlaydı, olarda avtordıń roli kórinbeydi,
avtorlar waqıyalardan ózlerin bólek tutadı, tek bayanlawshı sıpatında kórinedi.
Epikalıq shıǵarmalardıń jáne bir baslı qásiyeti − syujettiń rawajlanıwınıń
barısında personajlardıń ara qatnasıqlarında qarama-qarsılıq (konflikt) rawajlanadı.
Al, bul konflikt personajlardıń jekke xarakterlerin qáliplestiredi. Mısalı,
Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gulsarı” povestinde qarapayım miynetkesh jigit, xalıq
wákili Tanabay menen sovetlik dáwirdegi rayonlıq partiya basshıları arasında
qatań qarama-qarsılıq kelip shıǵadı. Mine, usı konflikttiń barısında Tanabaydıń
ádalatlıq ushın gúresten tayınbaytuǵın minezi, xalıq mápin hámme nárseden joqarı
qoyatuǵın hasıl qásiyeti kórinedi. Qullası, konflikt tiykarında Tanabaydıń jekke
xarakteri qáliplesedi.
Epos termini ádebiyattanıw iliminde eki mániste qollanıladı: birinshisi –
ulıwma epikalıq shıǵarmalar mánisinde, yaǵnıy ádebiy túr sıpatında, ekinshisi –
xalıq eposları, xalıq dástanları mánisinde. Mısalı, “Alpamıs”, “Qoblan” dástanları
ilimde eposlar dep te atala beredi.
Súwretlenetuǵın waqıyalardıń kólemine, waqıttıń uzınlı-qısqalıǵına baylanıslı
epostıń úlken, ortasha hám kishi túrleri qáliplesken. Úlken formalarına epopeyalar,
qaharmanlıq dástanlar, romanlar kiredi.
Epopeya termini bayanlaytuǵın waqıyaları kólemi boyınsha kútá úlken hám
quramalı, súwretleytuǵın waqtı uzaq, turmıstıń túrli táreplerin keń qamtıytuǵın
shıǵarmalar toparın belgilew ushın qollanıladı. Epopeya óz ishine birneshe
romanlardı qamtıwı múmkin. Mısalı, L.Tolstoydıń “Urıs hám paraxatshılıq”,
M.Sholoxovtıń “Tınısh Don”, M.Áwezovtıń “Abay jolı”, qaraqalpaq jazıwshıları
28
T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”,
K.Mámbetovtıń “Posqan el” romanları eki, úsh, tórt romanlardı óz ishine aladı hám
epopeyanıń úlgisi bola aladı.
Roman turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jekke táǵdirlerdi, waqıyalardı keń
kólemde, tutas syujet ishinde súwretleytuǵın shıǵarma. Roman janrı óziniń
kótergen máseleleri jaǵınan da, turmıstı keń qamtıwı jaǵınan da birneshe gúrriń
hám povestlerdiń wazıypasın bir shıǵarma kóleminde atqara aladı. Sonıń ushın da,
roman janrı basqa janrlarǵa qaraǵanda kútá quramalı hám qospalı, birneshe
janrlardıń belgilerin ózine sińirgen sintetikalıq sıpatqa iye. Usınday qásiyetleri
menen de ol realistlik ádebiyattıń, ulıwma, hárqanday milliy ádebiyattıń jetilisken
janrı bolıp esaplanadı. Belinskiydiń durıs kórsetkenindey, roman − bul xalıqtıń
joqarı rawajlanǵanlıǵınıń belgisi.
Qaraqalpaq ádebiyatında roman janrı shın mánisinde XX ásirdiń 50-jıllarınıń
aqırında qáliplesti hám rawajlanıw jolına tústi. Usı jılları qaraqalpaq ádebiyatında
dáslepki romanlar A.Begimovtıń “Balıqshınıń qızı”, J.Aymurzaevtıń “Ámiwdárya
boyında”, Ó.Ayjanovtıń “Aral qushaǵında” romanları járiyalandı. Bul janr sońınan
T.Qayıpbergenovtıń “Sońǵı hújim” (1960), “Qaraqalpaq qızı” (1963),
K.Sultanovtıń “Aq dárya” (1963) romanları menen tolıstı. Sonıń menen birge
qaraqalpaq ádebiyatı házirgi romannıń roman-dilogiya (T.Qayıpbergenovtıń
“Qaraqalpaq qızı”), roman-trilogiya (T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”)
hám roman-tetralogiya (Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”) sıyaqlı birneshe túrleri menen
jáne de bayıdı, onıń súwretlew múmkinshilikleri keńeydi, kórkemlik dárejesi kem-
kem ósip barmaqta. Bulardıń barlıǵı milliy kórkem dástúrler menen birge pútkil
dúnya ádebiyatınıń roman dóretiwdegi tájiriybeleriniń birikpesinen (sintezinen)
payda bolǵan qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq rawajlanıwındaǵı jańa ózgeshelikler
bolıp esaplanadı.
Qaraqalpaq romanınıń payda bolıw, qáliplesiw, rawajlanıw jolların, ondaǵı
geypara teoriyalıq máseleler qaraqalpaq ádebiyatshıları J.Narımbetovtıń
«Karakalpakskiy roman», Á.Qojıqbaevtıń “Qaraqalpaq romanı”, Z.Nasrullaevanıń
“Problema tipa i xaraktera v sovremennoy karakalpakskoy proze”,
29
S.Bahadırovanıń “Roman hám dáwir”, P.Nurjanovtıń “Házirgi qaraqalpaq romanı
poetikası (kompoziciyalıq hám janrlıq-stillik ózgeshelikleri)” hám “Házirgi
qaraqalpaq romanı (syujet hám konflikt poetikası)”,, Z.Bekbergenovanıń
“Qaraqalpaq romanlarında kórkem sóz poetikası (1980-2010-jıllar)” degen
atamalardaǵı miynetlerinde izertlengen.
Povest kólemi jaǵınan ortasha bolǵan epikalıq shıǵarmanıń bir túri. Ol
romannan kishi, gúrrińnen úlken. Povestte romandaǵı sıyaqlı jámiyetlik turmıs
waqıyaları, qaharman táǵdiri keń kólemli epikalıq baǵıtta alınbaǵan menen óziniń
kótergen máselesi jaǵınan, qaharmanlar xarakterin súwretlewi menen de onnan
áhmiyeti tómen emes. Romanda birneshe tariyxıy dáwirdiń mazmunı birneshe
waqıyalar hám kóp sanlı qaharmanlar obrazı arqalı ashılsa, al povestte solardıń bir
bólegi tereńirek sáwleleniwi múmkin. Sonıń ushın da, másele onıń kóleminde
yamasa qaysı janrlıq túrge kirgiziliwinde emes, kórkem shıǵarmanıń sol janrlıq
formanı qalay atqara biliwinde, jazıwshı sheberliginde bolıwı kerek. V.G.Belinskiy
roman menen povestti usı baǵdardan qarap, bir-birewiniń arasına diywal qoyıp
birotala ajıratıp taslamaǵan, olardı oǵırı uqsas hám baylanıslı dep qaraǵan. Usınday
sebeplerge baylanıslı bazı bir shıǵarmalardı geyde povest, geyde roman dep
esaplaydı. Al, M.Sholoxovtıń “Adamnıń táǵdiri” shıǵarması bolsa, ádebiyatshı
alımlar tárepinen bazda gúrriń, al geypara orınlarda povest sıpatında júritiledi hám
bular teoriyalıq jaqtan hám is júzinde aytarlıqtay qáte emes.
Kórkem ádebiyattıń bir janrı sıpatında povest basqa xalıqlar ádebiyatında
erteden-aq rawajlanǵan bolsa, al qaraqalpaq ádebiyatında bul janrlıq túr XX ásirdiń
30-jılları qáliplesti hám óziniń rawajlanıw jolına tústi. Usı waqıtları dóregen
M.Dáribaevtıń “Mıńlardıń biri”, Á.Shamuratovtıń “Eski mektepte” povestlerinen
baslap T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı”, “Uyqısız túnler”, “Tánhá ózine málim
sır”, Sh.Seyitovtıń “Qashqın”, “Kóp edi ketken tırnalar”, “Isine tirkelip tigilsin!...”,
G.Esemuratovanıń “Jiyren”, U.Pirjanovtıń “Qarda qalǵan izler...”, “Apreldiń sońǵi
aqshamı”, E.Ótepbergenovtıń “Qumar” povestlerine shekem qaraqalpaq povesti
óziniń túrlishe janrlıq, stillik formalarda rawajlanıw jolların bastan keshirdi.
Qaraqalpaq povestiniń rawajlanıw jolları, obraz jaratıw sheberligi máseleleri
30
Q.Kamalovtıń “Qaraqalpaq povesti”, J.Esenovtıń “Sheberliktiń sırları” ilimiy
miynetlerinde sáwlelengen.
Gúrriń waqıyanı ıqsham jáne qısqa túrde sáwlelendiretuǵın kishi janr.
Gúrrińde syujet, kóbinese, bir qaharmannıń átirapına shólkemlesken boladı.
Qaraqalpaq ádebiyatında N.Dáwqaraevtıń “Internatta”, I.Yusupovtıń “Seydan
ǵarrınıń gewishi”, U.Pirjanovtıń “Ǵarrılar”, “Shıra may” degen gúrrińleri usı
janrdıń talaplarına tolıq juwap beretuǵın shıǵarmalar bolıp esaplanadı.
Novella janrlıq belgileri boyınsha gúrrińge bir qansha jaqın. Novella italyan
tilindegi novella – jańalıq degen sózden alınıp, qaharman ómirindegi keskin bir
jaǵdaydı qısqa, ótkir hám kórkem psixologiyalıq usılda súwretleytuǵın kishi
epikalıq janrdıń bir túri bolıp tabıladı. Novella tómendegi janrlıq belgilerge iye
boladı: a) bir qaharmannıń basınan keshken waqıya qısqa, ıqsham súwretlenedi; b)
syujet kútilmegen jerden baslanadı; v) personajlar sanı kútá sheklengen boladı; g)
shıǵarmada oǵırı qısqa waqıtqa kóp jıllıq waqıyalardıń mazmunı sıydırıp jiberiledi.
Qaraqalpaq ádebiyatında bul janrdıń jaqsı úlgileri sıpatında jazıwshı
A.Sultanovtıń, házirgi dáwirde M.Tawmuratovtıń novellaların esaplawǵa boladı.
Ocherk óziniń kólemi hám súwretlew usılları jaǵınan gúrrińge jaqın janr.
Ocherkte házirgi turmıstıń waqıyaları hám qaharmanları súwretlenedi. Ocherk anıq
materillarǵa, faktlerge, maǵlıwmatlarǵa kóbirek súyenedi, jazıwshınıń fantaziyası
(kórkem qıyalı) sheklengen boladı. Qaraqalpaq ádebiyatında Ó.Xojaniyazov,
S.Sáliev, O.Ábdiraxmanov h.t.b. ocherk jazıwda kózge túsken sheber jazıwshılar
bolıp esaplanadı.
Epikanıń bul túri kórkem ocherk hám jurnalistikalıq ocherk bolıp ajıraladı.
Kórkem ocherkte kórkem shártlilikler kóbirek qollanılsa, jurnalistikalıq ocherkte
turmıstaǵı konkret adam yaki waqıya tuwralı anıq maǵlıwmatlar keltirilip, turmıs
shınlıǵı dálme-dál beriledi. Ocherk kúndelikli turmıstaǵı zárúrli máselelerdi keskin
kóteredi. Bul jaǵınan ol basqa janrlarǵa qaraǵanda kútá operativ (shaqqan) janr
bolıp esaplanadı.
Tımsal – aqıl beriw, úgit-násiyat mazmunına iye satiralıq usılda jazılǵan
shıǵarma. Tımsal, kóbinese, allegoriyalıq (astarlap aytıw) usılın qollanadı.
31
Qaraqalpaqsha tımsal degen atamanıń ózi de “tımsallap aytıw”, yaǵnıy “astarlap
aytıw” degendi bildiredi. Tımsalda kishigirim syujet qollanıladı, haywanlar, quslar,
ósimlikler, geyde adamlar personajlar sıpatında kirgiziledi. Olardıń qásiyetlerin,
biologiyalıq ózgesheliklerin beriw arqalı adamlardıń jıynaqlanǵan obrazların
beredi. Mısalı, qasqır ashkóz, nápsiqaw, túlki sum, mákkar, eshek aqılsız, ójet
adamlardıń obrazların beredi.
Dúnya ádebiyatında tımsal kútá eski janrlardan. Onıń ustaları bolıp tómendegi
jazıwshılar sanaladı: Ezop (Antik Greciya, b.e.sh. 5-6 á.á.), Fedr (Antik Rim, b.e.
1-á.), Lafonten (Franciya, 17-á.), Krılov (Rossiya, 18-19 á.á.), Mixalkov (Rossiya,
20-21 á.á.). Qaraqalpaq ádebiyatında D.Aytmuratovtıń tımsalları usı janrdıń eń
jaqsı úlgilerinen bolıp tabıladı.
Ádebiyattanıw iliminde tımsaldıń qaysı túrge tiyisli ekenligi haqqında talaslı
pikirler bar. Geypara ádebiyatshılar tımsaldıń syujetke qurılıwına hám onıń
aqırında keltiriletuǵın avtordıń aqıl-násiyat aytıwına tiykarlanıp, onı liro-epikaǵa
jatqaradı. Jáne bir ádebiyatshılar tımsaldaǵı syujettiń rawajlanıwına, konflikttiń
sheshiliwine tiykarlanıp, ol tek epikalıq túrge tiyisli dep esaplaydı. Bul máselede
biz keyingi kózqarastı qollaymız.
Tımsal qosıq penen de, proza menen de jazıla beredi.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Ádebiy túrler neshege bólinedi?
2. Epikalıq túr tuwralı túsinik beriń.
3. Epikanıń ishki bóliniwi haqqında nelerdi bilesiz?
4. Mif degenimiz ne? Onıń ańızdan ayırmashılıǵı nede?
5. Kishi epikalıq janrlar (gúrriń, ocherk, novella) tuwralı túsiniklerińizdi
bildiriń. Olardıń bir-birinen ayırmashılıqları nede?
6. Povest janrına anıqlama beriń.
7. Roman degenimiz ne?
8. Ne ushın tımsal epikaǵa kiredi?
9. Qospaq janrlar haqqında nelerdi bilesiz?
32
5-tema. LIRIKA TUWRALÍ TÚSINIK
Jobası:
1. Lirikanıń termin sıpatında qáliplesiwi.
2. Ádebiyattıń lirika túri hám onıń baslı qásiyetleri. Lirikalıq qaharman.
3. Lirikanıń tipologiyalıq bóliniwi:
3.1. Meditativ lirika – jámiyetlik hám turmıs temasındaǵı oy-pikirlerdi
emocional (tásirli) sezimler arqalı beretuǵın janr.
3.2. Intim lirika yamasa sezim lirikası tánha jekke sezimlerdi beretuǵın janr.
3.3. Peyzaj lirikası yamasa súwretlew lirikası.
4. Lirikanıń mazmun boyınsha jikleniwi: didaktikalıq yamasa aqıl-násiyat
qosıqları, muhabbat yaki ashıqlıq qosıqları, odalar yamasa qaraqalpaqsha táriyip
qosıqları, elegiyalar yaki qaraqalpaqsha nalısh qosıqları, publicistikalıq qosıqlar,
filosofiyalıq qosıqlar, epigrammalar, epitafiyalar, yumor hám satiralıq qosıqlar.
5. Lirikanıń forma boyınsha jikleniwi: ǵázzeller, murabbalar, rubayılar,
tórtlikler, muxammesler, muashshaq yamasa akrostix, lirikalıq poema, sonetler,
oktavalar, sekstinalar, erkin qosıq yamasa verlibr h.t.b.
Tayanısh sózler: lirika, lirikalıq obrazlar, lirikalıq qaharman, meditativ lirika,
intim lirikası, peyzaj lirikası, didaktikalıq qosıqlar, lirikanıń mazmunı boyınsha
jikleniwi, lirikanıń forması boyınsha jikleniwi.
Lirika termini áyyemgi grek tilinde sózlik mánisi boyınsha muzıka ásbabın
(lira) ańlatqan. Biraq bul sóz ádebiy termin sıpatında b.e.sh. III ásirden baslap
ellinizm dáwirinde qollanıla baslaǵan. Sońın ala lirika termini antik grek ádebiyatı
menen qatar antik Rim ádebiyatında, jańa dáwirde Batıs Evropa ádebiyatında
qollanıla baslaǵan. XVIII-XIX á.á. rus ádebiyatında termin sıpatında qáliplesken.
Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatlarında, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyatında
lirika termin retinde XX ásirdiń birinshi yarımında qáliplesti.
Lirikanıń janrlıq qásiyetleri. Qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw
iliminde lirikalıq shıǵarmalar, kóbinese, qosıq degen termin menen júritiledi.
Qosıq shıǵısı boyınsha folklorlıq termin. Sazǵa, namaǵa qosıp aytıw degendi
33
ańlatadı. Túrkiy xalıqlar sóz ónerinde erte dáwirlerden beri qollanıladı. Mısalı,
Maxmud Qashqariydıń “Devanu luǵatit túrk”, Yusuf Has Hajibtiń “Kutadǵu bilig”
shıǵarmalarında “qoshuǵ” yamasa “qóshiq” túrinde qollanılǵan1.
Biraq qaraqalpaq ádebiyatında qosıq termininiń qollanılıw ózgesheligi bar.
Rawajlanǵan ádebiyatlarda namaǵa salıp aytılatuǵın lirik shıǵarmalardı hám
taqmaqlap oqılatuǵın (deklamaciya etiletuǵın) ritmik tekstlerdi ayırım-ayırım
terminler menen ataydı. Mısalı, rus ádebiyatında “pesnya”, ózbek ádebiyatında
“qo’shiq” – bul nama menen muzıkaǵa salıp aytılatuǵın poetikalıq janr, al “stix”
hám “sheyr” muzıkalıq ásbaplardan, namadan ǵárezsiz ritmik tekst. Al,
qaraqalpaq ádebiyatında bolsa, qosıq termini menen muzıkaǵa qosıp aytılatuǵın
shıǵarmanı da, muzıkadan ǵárezsiz shıǵarmanı da túsinedi. Qosıq termininiń
bunday qásiyetin qaraqalpaq ádebiyatshısı N.Dáwqaraev dáslepki márte anıqlaǵan
edi2.
Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde qosıq
degen termin arqalı tek ǵana namaǵa salıp aytılatuǵın poeziyalıq shıǵarmanı emes,
al ulıwma adamnıń ishki sezimlerin, kewil tuyǵıların, ruwxıy tolǵanısların
beretuǵın hám taqmaqlap aytılatuǵın lirikalıq shıǵarmalardı da túsinedi. Demek,
kópshilik jaǵdaylarda (eger de lirikalıq shıǵarma proza menen jazılmaǵan
jaǵdayda) qosıq penen lirika bir mánisti bildiretuǵın sinonim terminler bolıp
tabıladı.
Lirika ádebiyattıń tiykarǵı úsh túriniń biri (epos, drama, lirika). Ol sırtqı
dúnyanı sáwlelendiriwde epos penen dramadan qatań ajıralıp turadı. Eger epos
penen dramanıń baslı qásiyetleri waqıyalardı bayanlaw hám personajlardıń is-
háreketlerin usı waqıyalarǵa, sharayatlarǵa baylanıstırıp kórsetiwden ibarat bolsa,
lirika waqıyalardı bayanlap otırmaydı. Lirika sırtqı ortalıqtıń tásirinen payda
bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret yamasa nalısh sezimlerin, ruwxıy tuyǵılar
menen keshirmelerdi, oy-pikirlerdi emocional (tásirsheń) formada beredi. Epos
hám dramadaǵıday lirikada da ádep-ikramlılıq, aqıl-násiyat (didaktika), ıshqı-
1 Раззоқов X., Мирзаев T., Собиров O, Имомов K. Ўзбек xaлқ oғзaки ижоди. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 75-
бет. 2 Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. 2-том. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1977, 128-бeт.
34
muhabbat, turmıs h.t.b. máseleler, temalar kóterile beriwi múmkin. Biraq lirikada
bul máseleler menen temalar waqıyalardı obyektiv súwretlew arqalı emes, al
shayırlardıń subyektiv (jekke) sezimlerin beriw arqalı óz sheshimin tabadı.
Lirikalıq shıǵarmanıń oraylıq tulǵası – lirikalıq qaharman. Lirikalıq
shıǵarmalarda, tiykarınan, shayırdıń óziniń ishki keshirmeleri beriledi, sonlıqtan,
ayırım jaǵdaylarda shayırdı lirikalıq qaharman sıpatında qabıl aladı, yaǵnıy shayır
menen lirikalıq qaharmandı bir qosıp túsinedi. Biraq lirikada berilgen sezimlerdi,
ruwxıy keshirmelerdi tek shayırdıń jekke turmısına baylanıslı dep túsiniwge
bolmaydı. Sonlıqtan, “lirikalıq men”di yaki “lirikalıq qaharman”dı tánha shayırdıń
ózi dep qabıllawǵa bolmaydı. Shayır ózinen basqanıń da ishki dúnyasına, ruwxıy
jaǵdayına kiriw uqıbına iye, “lirikalıq men” arqalı kóp adamlardıń ishki dúnyasın,
túrli sezimlerin, ruwxıy keshirmelerin, júrek dártlerin bere aladı. (Bunday uqıptı
ádebiyatta talant dep ataydı). Sonıń ushın da, lirikalıq qaharman – bul shayırdıń
ózi emes, al kórkem ádebiy obraz. Demek, lirikalıq shıǵarmalardaǵı
qaharmanlardı eki toparǵa ajıratqan jón boladı: subyektiv qaharman, yaǵnıy
shıǵarmanıń tiykarǵı personajı, qosıqtaǵı barlıq kewil keshirmeleri subyektiv
(lirikalıq) qaharmannıń atınan beriledi; obyektiv qaharmanlar, yaǵnıy
shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannan basqa qatnasıwshılar. Obyektiv qaharmanlar
lirikalıq sezimlerdi, keshirmelerdi beriwde járdemshi xızmet atqaradı.
Juldız aqtı dese aqshamǵı waqta,
Dárhal sen túseseń yadıma meniń.
Jasın tústi dese jasıl daraqqa,
Dárhal sen túseseń yadıma meniń.
Izmir shóllerinen esken samallar,
Túrkiy tilde jollap qayǵılı xabar,
Iyesin joǵaltqan bir at jániwar,
Tınbay segbir tartar yadımda meniń.
Shayır I.Yusupovtıń ataqlı ilim ǵayratkeri akademik M.Nurmuhammedovtıń
mezgilsiz qaytıs bolıwına baylanıslı jazǵan joqlaw qosıǵında adamnıń ruwxıy
keshirmelerinen bolǵan qayǵı-hásiret sezimleri beriledi. Lirikalıq qaharman óziniń
35
jaqın dostın onıń ólimi sebepli eslep, qayǵılı, hásiretli sezimlerge beriledi, onı
joqlaydı, aqshamları aqqan juldızǵa, jasıl terekke túsken jasınǵa teńeydi, onı joqlap
atırǵan xalıqtı iyesin joǵaltıp segbir tartıp júrgen atqa megzetedi. Bul qosıqta
akademiktiń ólimi qayǵılı sezimlerdi oyatatuǵın sırtqı tásir, yaǵnıy obyektiv obraz
bolıp xızmet etedi. Iyesin joǵaltqan at obrazı da obyektiv obraz, ol da lirikalıq
sezimlerdi tereńletiw ushın járdemshi obraz xızmetin atqaradı.
Lirika ishki sezimlerdi, ruwxıy jaǵdaylardı beretuǵın janr bolǵanlıqtan, ol
qısqa, ıqsham bolıwı kerek. Sebebi, lirikalıq shıǵarma bir momenttegi sezimlerdi
beredi. Eger de lirikalıq shıǵarma kóp sozılıp ketse, ol zerigerli bolıp ketedi, onıń
kórkemlik dárejesi tómenleydi.
Lirikada epikalıq formadaǵı syujetler bolmaydı. Lirikada ushırasatuǵın
kishigirim syujetler ishki sezimlerdi oyatıw ushın, olarǵa túrtki bolıw ushın, olardı
tısqa shıǵarıw ushın paydalanıladı. Mısalı, Ájiniyazdıń “Bir janan” qosıǵında qısqa
ǵana syujet bar. Lirikalıq qaharman uyqıda jatırǵanda tún ortasında namálim bir
gózzal onıń kózine kórinip, jilwa-naz benen onı oyatadı, oǵan shiyrin-sheker sózler
aytıp kózden ǵayıp boladı. Lirikalıq qaharman aqıl-huwshın joǵaltıp, ózinen
ketedi. Bul kishkene ǵana syujet lirikalıq qaharmanda sezimler dizbegin oyatadı,
onda ıshqı-muhabbat sezimleri oyanadı. Bul onıń namálim janandı ápsanawiy
gózzalarǵa teńep, onıń sulıw portretin súwretlegeninen kórinedi. Demek, bul
qosıqtaǵı keltirilgen kishkene waqıya epikalıq syujet sıpatında áhmiyetli emes, al
ol lirikalıq qaharmanda ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi oyatıw ushın
áhmiyetli.
Lirikalıq shıǵarmalardı estetikalıq qásiyetlerine, yaǵnıy hár qıylı sezimlerdi,
ruwxıy keshirmelerdi beriw jaǵdaylarına qaray, sáwlelendirgen temasına,
mazmunına qaray shártli túrde hár qıylı toparlarǵa bólip júr. Lirikanı jiklewdiń keń
tarqalǵan hám kóbirek moyınlanǵan usılları tómendegishe: 1. Oy-pikirler lirikası
yamasa onı ilimiy ádebiyatta meditativ lirika dep ataydı. Bul termin grekshe
meditacio degen sózden alınıp, sózlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi
bildiredi. Kóbinese, jámiyetlik, siyasiy, sociallıq turmıslıq, filosofiyalıq,
didaktikalıq temalardı qozǵap, olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin
36
emocional túrde beredi. 2. Sezim lirikası yamasa ilimiy tilde intim lirikası dep
ataladı. Bul kútá ishki, kútá tereń sezim degendi bildiredi. Lirikanıń bul túri tánha
lirikalıq qaharmanǵa tiyisli, onıń júrek tórinde jatırǵan sezimlerdi beredi.
Sonlıqtan, lirikanıń bul túri qaraqalpaqsha pinhamı lirika degen atamaǵa say
keledi. Ol, kóbinese, saǵınısh, kúyinish, nalısh, ıshqı-muhabbat, ayralıq h.t.b.
temalardı sáwlelendiredi. Lirikanıń bul túrine Ájiniyazdıń ıshqı-muhabbat
qosıqları, I.Yusupovtıń “Saǵınıw”, “Qız dáwranı atlı altın taxtıńnan”, “Kewil
aspanımda juldızlar sónik” h.t.b. qosıqları mısal bola aladı. 3. Súwretlew lirikası
yamasa, kóbinese, onı peyzaj lirikası dep júritedi. Lirikanıń bul túri adamdı
qorshap turǵan zatlardı, qalanıń, awıldıń kórinislerin, sonday-aq tábiyat
kórinislerin, qubılısların súwretleydi. Súwretlew lirikası adamda súyiniw, túńiliw
h.t.b. sezimlerdi oyata aladı. Mısalı:
Keshe gúrlep turǵan Úshsay portında,
Búgin korabller qoyımshılıǵı.
Kóship ketken balıqshılar jurtında,
Jatar jayrap kemelerdiń sınıǵı.
Espe qumǵa ermek bolıp kómilgen,
Essiz paroxodlar, kater, barjalar.
Palubalar qumnan zorǵa kóringen,
Kayutaǵa kirgen samal zar jılar.
(I.Yusupov. “Korabller qoyımshılıǵındaǵı eles”).
Bul qatarlarda lirikalıq qaharman teńiz jaǵasındaǵı kewilsiz kórinislerdi
súwretlew arqalı Aral apatshılıǵı sebebinen payda bolǵan qayǵılı, muńlı, hásiretli
sezimlerdi beredi.
Ádebiyattanıw iliminde lirikalıq shıǵarmalardı mazmunı, tematikası
boyınsha toplap, janrlıq túrlerge jiklew dástúri bar. Mısalı, didaktikalıq lirika,
muhabbat lirikası, elegiyalar (qaraqalpaqsha nalısh qosıqları), publicistikalıq lirika,
yumor-satiralıq lirika h.t.b.
Olardan didaktikalıq lirika aqıl-násiyat, úgit mazmunına iye bolıp keledi.
Didaktikalıq janrdaǵı shıǵarmalar sociallıq turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı,
37
jámiyetlik qatlamlardıń ara qatnasların, sonday-aq jekke adamnıń júris-turısın,
jámiyettegi ornın, insanıylıq kelbetin etikalıq kózqaraslardan, yaǵnıy ádep-
ikramlılıq, adamgershilik pazıyletler, adam huqıqları, puqaralıq wazıypalar
kózqaraslarınan sáwlelendiredi. Mısalı:
Qazı bolsań ádil bolıp yol sorǵıl,
Bay, paqırıw, bek, sultana teń turǵıl,
Biyhaq jábir etip rishwa (para – Q.J.) almaǵıl,
Xudayıńnı házir biliń, yaranlar.
Patsha bolsań ádilden qoy qazını,
Puqaranıń qısh áyleme yazını,
Sózle haqtıń ayat-hádiys sózini,
Biymáni sózni aytmań, yaranlar.
Ǵaniy (bay – Q.J.) bolsań qayır-saqawat áyle,
Jetim-ǵáriyiplerge shápáát áyle,
Meshit bina qılıp, ibadat áyle,
Xudanı yadıńa alıń, yaranlar.
(Ájiniyaz. “Násiyhat’’).
Didaktikalıq shıǵarmalar ádebiyattıń úsh túrinde de (lirikada, epikada,
dramada) jazıla beredi. Sonıń ushın, didaktikalıq shıǵarmalardı didaktikalıq
ádebiyat degen termin menen de júritedi.
Didaktikalıq lirika tuwralı qarań: Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları – biziń
ruwxıy ǵáziynemiz. Nókis, 1998; Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń
janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Nókis, “Bilim”, 2004; Turdıbaev Q.
Didaktikalıq shıǵarmalar – ruwxıy baylıǵımız. Nókis, “Bilim”, 2009.
Publicistikalıq lirika. Termin eski latın tilindegi “publikus” degen sózden
alınıp, jámiyetlik, kópshilik degendi bildiredi, kórkem ádebiyattıń yamasa
jurnalistikanıń bir janrı bolıp esaplanadı. Publicistika házirgi kúnniń áhmiyetli
siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy, huqıqıy h.t.b. máselelerin
sáwlelendiredi. Publicistikanıń baslı talabı – ǵalaba oqıwshınıń, yaǵnıy publikanıń
diydisin, talǵamın, talapların esapqa alıw, áhmiyetli jańa ideyalardı, waqıyalardı,
38
jámiyetlik mazmunǵa iye kúnniń jańalıqların keń xalıqqa járiya etiw, jetkeriw
bolıp esaplanadı.
Lirikada da kópshilik jaǵdaylarda publicistikalıq pafos, publicistikalıq ruwx
qatnasadı. Sonlıqtan, publicistikalıq qásiyetlerge iye lirikalıq shıǵarmalardı
ádebiyattanıwda publicistikalıq lirika degen termin menen ataydı. Lirikalıq
shıǵarmadaǵı publicistikalıq qásiyetler hám belgiler kórkem-estetikalıq sezimler
arqalı beriledi, atap aytqanda lirikalıq qaharmannıń jekke ruwxıy jaǵdayları,
ruwxıy keypiyatları, daǵdarısları, tolǵanısları arqalı beriledi.
Publicistikalıq lirikada turmıstıń konkret tárepleri, jańa waqıyalar, tariyxıy
faktler, adam atları, geografiyalıq, toponimikalıq atamalar, kóbinese, búrkelmesten
sol turısında beriledi. Mısalı, Kúnxojanıń “Umıtpaspan”, “Yaranlar”, Berdaqtıń
“Bıyıl”, “Salıq”, “Xalıq ushın”, “Jaqsıraq”, Ájiniyazdıń “Bardur”, “Ellerim bardı”,
“Kóriń” qosıqlarında waqıyalar, adam atları, geografiyalıq atamalar ózgertilmesten
beriledi, bul olarǵa belgili dárejede ocherklik belgiler beredi, nátiyjede, olar
publicistikalıq sıpatlarǵa iye boladı.
Publicistikalıq qosıqlardaǵı hár qıylı sociallıq motivler, tariyxıy, turmıslıq
faktler, ocherklik qásiyetler kórkem-estetikalıq talaplarǵa baǵınǵan halda, yaǵnıy
kórkem fantaziya, kórkem obrazlar arqalı beriledi.
Táriyip yamasa maqtaw qosıqları kóterińki estetikalıq sezimler tiykarında
dóreydi hám oqıwshılarda usı sezimlerdi oyatıw uqıbına iye boladı, kóterińki stilde
jazılıp, óziniń sáwlelendiriw obyektin maqtawǵa baǵdarlaydı, sol arqalı maqtanısh
sezimlerin beredi. Mısalı, Ájiniyazdıń “Ellerim bardı”, “Bardur”, Ayapbergen
Muwsaevtıń “Táriyip”, Qazı Máwliktiń “Shımbay bayazı”, Ibrayım Yusupovtıń
“Ózbekstan” hám t.b. táriyip qosıqları tuwılǵan jer, el-xalıq tuwralı maqtanısh
sezimlerin beredi.
Lirikanıń mazmunı boyınsha ajıratıwdıń jáne bir túri bul ıshqı-muhabbat,
ashıqlıq qosıqları yamasa muhabbat lirikası bolıp esaplanadı. Janrlıq qásiyetleri
boyınsha muhabbat lirikası lirikalıq qaharmannıń júrek tórinen shıqqan móldir
sezimlerdi beredi. Lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri insanǵa tán tabiyiy
(jınısıy) ıshqınıń tiykarında payda boladı hám olar sırtqı dúnyawiy tásirlerdiń
39
nátiyjesinde, atap aytqanda jámiyetlik tártiplerdiń, úrp-ádetlerdiń, turmıslıq
normalardıń tásiri nátiyjesinde, sonday-aq dúnyanı kórkem tanıwdıń nátiyjesinde
etikalıq hám estetikalıq qásiyetlerge iye boladı. Muhabbat qosıqlarında lirikalıq
qaharmandı adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan shın kewilden súyiw sezimleri
biyleydi. Ádebiyattanıw iliminde muhabbat qosıqların intim lirikaǵa jatqaradı.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde intim lirikanı pinhamı lirika degen termin
menen ataw jaǵdayları da ushırasadı.
Qaraqalpaq ádebiyatında muhabbat lirikasınıń eń jaqsı úlgilerin Ziywar shayır
(Ájiniyaz), Qazı Máwlik, I.Yusupov, T.Mátmuratov, X.Dáwletnazarov,
J.Izbasqanov, B.Genjemuratov hám taǵı basqalar dóretti.
Muhabbat lirikası tuwralı tómendegi miynetlerde keńirek maǵlıwmatlar
beriledi:
Járimbetov Q. Ashıq Ziywar. Nókis, “Bilim”, 1998; Járimbetov Q. XIX ásir
qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Nókis, “Bilim”,
2004, 106-126-bb.
Elegiyalar yaki nalısh qosıqları. Lirika turmıstıń tek jaqtılı, kóterinki, yoshlı
daqıyqaların beriw menen sheklenbeydi, al onıń kewilsiz, qarańǵı táreplerin de
sáwlelendiredi. Kóp ǵana lirikalıq shıǵarmalar adam ómirindegi kewilsizlikten,
sátsizliklerden tuwılatuǵın ǵamlı, hásiretli, nalıshqa tolı sezimlerdi, ruwxıy
terbelislerdi, daǵdarıslardı beredi. Bunday motivtegi lirikalıq shıǵarmalardı
elegiyalar dep júritedi. Sońǵı jılları qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde elegiyalardı
nalısh qosıqları dep ataw úrdis bolıp kiyatır.
Sezimler eńireydi,
Kókiregim ǵamlı…
Álwidaǵ aytısqan aqırǵı demler,
Aqırǵı baǵıslar qıynar meni, wa-ah!...
Bunda tek baxıttan kúlsin kúlgenler,
Meni kúldirmey jaq bir ǵáriyp arwaq!
(Sh. Seyitov. “Ekinshi neka”).
40
Satiralıq lirika. Satiralıq obraz ádebiyattıń úsh túrinde de (eposta, dramada,
lirikada) jaratıla beredi. Satira turmıstaǵı unamsız qubılıslardı, hádiyselerdi,
waqıyalardı hám adamlardı, kóbinese, unamsız obrazlar arqalı sáwlelendiredi.
Satiralıq obraz mazmun menen formanıń, turmıs penen idealdıń sáykes bolmaǵan
jaǵdayların ashıq-aydın kórsetip beredi. Satiralıq lirikada turmıstıń ayırım unamsız
tárepleri: jamanlıq, zulımlıq, nadanlıq, insapsızlıq, ashkózlik satiralıq pafos penen
áshkaralanadı. Turmıslıq, jámiyetlik ólshemlerge, ulıwmainsanıylıq qásiyetlerge,
talaplarǵa, ádep-ikramlılıq ólshemlerine sáykes kelmeytuǵın unamsız kórinisler,
hádiyseler, minez-qulıqlar, is-háreketler ótkir til menen ájiwa qılınadı. Mısalı,
Berdaqtıń “Kálan usta” qosıǵında on barmaǵınan óneri tamǵan sheber ustanıń
jaramas peyili áshkara etiledi. Ol buyırtpashılardıń pulın alıp, biraq mútájin
pitkermeydi, sózinde turmaydı, aldaydı.
Bunsha ıqrarsız bolǵanıń,
Buyırarma eken alǵanıń,
Ustalı el buzılǵanın,
Sennen kórdik, Kálan usta.
Hámme saǵan qarar eken,
Eldiń mútáji bar eken,
Peyliń qapıńday tar eken,
Kálan emes, yalan usta.
Lirikanı kórkem forması boyınsha bóliw dástúri de bar. Bul jaǵdayda
lirikalıq shıǵarmalardıń mazmunı emes, al onıń forması esapqa alınadı. Mısalı,
bántleri (strofa), qatar sanları, buwın sanları, uyqas túrleri hám basqa da qosıq
ólshemleri esapqa alınadı.
Mısalı, ǵázzeller eki qatarlı bántlerden turadı, bul bántlerdi báyit dep ataydı,
uyqasları: birinshi bánt a-a, ekinshisi b-a, úshinshisi v-a bolıp solay kete beredi.
Hárbir báyittiń ekinshi qatarı birinshi báyitke (a-a ǵa) uyqasıp keledi. Nawayınıń
ǵázzelleri usı janrdıń klassikalıq úlgisi bolıp esaplanadı. Ǵázzel aruz ólsheminde
jazıladı. Qaraqalpaq ádebiyatında I.Yusupov, M.Qarabaev, Á.Ótepbergenov
41
ǵázzeller jazadı. Qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ǵázzeller barmaq (sillabika)
ólsheminde jazıladı.
Saǵan qarashıq, basqaǵa – sır, gúmandur kózleriń, (a)
Uqqanǵa quyash, uqpaǵanǵa dumandur kózleriń. (a)
Jup gáwhar peshanańdaǵı saǵan – kóz, maǵan – tilsim, (b)
Biri – jeyran oynaqshıǵan, biri – jalındur kózleriń. (a)
(M.Qarabaev).
Rubayı – tórt qatardan turatuǵın, juwmaqlawshı pikirdi bildiretuǵın usı 4
qatar pútin bir ǵárezsiz shıǵarma bolıp tabıladı. Uyqasları – AAAA, kóbinese,
AABA túrinde keledi. Rubayı klassikalıq poeziyada, kóbinese, filosofiyalıq
temada, aruz ólsheminde jazıladı.
Rubayınıń tártibi boyınsha ol eki bólimnen: analiz hám sintezden turadı.
Birinshi qatarda oy-pikir, másele beriledi, onı tezis dep ataydı, ekinshi qatarda usı
tezis rawajlandırıladı. Úshinshi qatarda qarama-qarsı pikir beriledi, onı antitezis
dep ataydı. Tórtinshi qatarda qoyılǵan máseleniń sheshimi, yaǵnıy oy-pikirlerdiń
juwmaǵı beriledi. Bunı sintez dep ataydı. Tómendegi mısaldı usı tártip penen
tallawǵa boladı.
Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya,
Men ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya,
Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman,
Túsindirer adam sende boldı ma dúnya.
(Omar Hayyam).
Tórtlikler: Rubayıǵa uqsaǵan, onıń menen únles, tematikası sheklenbegen,
biraq barmaq (sillabika) ólsheminde jazıladı.
Qaraqalpaq ádebiyatında tórtlikler I.Yusupovta kóbirek ushırasadı.
Birewler keń peyillikke shaqırar,
“Mendey hújdanlı bol” desip ah urar,
Sen bazarǵa barıp tıńlap kór: hárkim –
Ózinde joq zattı izlep baqırar…
(I.Yusupov).
42
Murabba – arab tilindegi sózlerden alınǵan. Tórt qatarlı bántlerden ibarat
qosıqlar, klassikalıq ádebiyatta murabbalardı Yassawiy, Mashrab, Muqımiy kóp
jazdı. Qaraqalpaq murabbaları shártli túrde murabba dep atalıp, olar, tiykarınan,
barmaq ólsheminde jazılǵan.
Muxammesler – hárbir bánti bes qatardan ibarat qosıqlar, uyqasları: birinshi
bánt A, A, A, A, A, ekinshi bánt B, B, B, B, A, úshinshi bánt V, V, V, V, A, h.t.b.
Hárbir bánttiń besinshi qatarı birinshi bántke uyqasadı. Klassikalıq muxammesler
aruz ólsheminde jazıladı. Biraq qaraqalpaq muxammesleri, tiykarınan, barmaq
(sillabika) ólshemine súyenip jazıladı.
Muashshaq – sóz oyınına tiykarlanǵan forma. Onda qosıq qatarlarınıń bas
háriplerin, joqarıdan tómen oqısaq, qanday da bir adamnıń atı yamasa basqa bir
atama kelip shıǵadı. Evropa ádebiyatında qosıqtıń bunday túrin akrostix dep
ataydı (grek tilindegi akros shettegi, stichos – qosıq degen sózlerden alınǵan).
Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında shayır Baxtıyar Ǵenjemuratovtıń lirikasında
akrostixlar kóbirek ushırasadı.
Gúllábı qawınday shireń tamıp tur,
Úh! erniń, kózleriń ne dep janıp tur?!
«Lawlap órtenbeske qoymaspan!» dey me,
Isen, kúlim qaldı… bul shın – anıqdur.
Sáteń murtlı, murtsız hám saqallılar,
Tolı ǵoy átirapıń, olar naǵıp júr?!
Arsız saǵal yańlı jalańqaya bir zat,
Náyleyin, qálbimde qańsılap shawıp júr…
(B.Genjemuratov).
Evropa ádebiyatınan kirgen lirikalıq formalar: ekilikler (dvustishie), altılıqlar
– sekstinalar, oktavalar – segizlikler, sonetler – tórt qatarlı eki bántten hám úsh
qatarlı eki bántten ibarat, jámi 14 qatarlı qosıq. Sonettiń ustası Shekspir bolıp
esaplanadı. Qaraqalpaq ádebiyatında sonetler I.Yusupov hám M.Qarabaevta
ushırasadı.
Geyde jasawǵa da bolmas qumarıń,
43
Qayǵı hám sátsizlik kesapatınan.
Waqıt ótken sayın gónerer bári,
Mártebeń páseyer tússe atınan.
Kóldiń jarasıǵı – quslar qıyqıwı,
Júrekke tán názik sezim ikramlıq.
Tatlı qıyal, tereń oyǵa uytıwı,
Ájayıp hádiyse bolıwı zańlı.
Tınıs alıw – jasawdıń bir salası,
Tuńǵısh ıshqı – ómirdegi baslı kún.
“Súyseń júrekten súy” - deymiz danasıp,
Júrek joytar qoldan ushqan jaslıǵın.
Barlıq táshwishlerge júrek biyqarar,
Hárkim miynetinen ráhát, sıy tabar.
(M.Qarabaev).
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Lirika termininiń mánisi?
2. Lirika termini qashan qáliplesti?
3. Lirikanıń baslı qásiyetleri?
4. Lirikalıq qaharman obrazı degende neni túsinesiz?
5. Lirikanıń mazmunı boyınsha bóliniwi haqqında túsinik beriń.
6. Lirikanıń forması boyınsha bóliniwi haqqında ne bilesiz?
7. Lirika neshe tipke bólinedi?
8. Peyzaj lirikası tuwralı túsinik beriń.
9. Intim lirikası tuwralı túsinik beriń.
10. Meditativ (oy-pikirler) lirikası tuwralı túsinik beriń.
44
6-tema. DRAMA
Jobası:
1. Drama – kórkem ádebiyattıń túrleriniń biri.
2. Epos hám dramanıń uqsaslıqları: syujet, xarakter jaratıw, bayanlaw tili.
3. Dramaturgiyanıń ózine tán qásiyetleri.
4. Dramaturgiyanıń janrlarǵa bóliniwi haqqında qısqasha maǵlıwmat.
5. Dramaturgiya hám teatr, kino óneri, telekórsetiw, radioesittiriw.
6. Dramaturgiya hám estrada (jeńil saxna kórinisleri: miniatyura, intermediya
hám basqa da teatrlastırılǵan kórinisler).
Tayanısh sózler: drama, dramaturgiya, pyesa, komediya, drama, tragediya,
tragikomediya, melodrama, dramaturgiya hám teatr, scenariy, libretto,
kinoscenariy, radioscenariy, telescenariy, teatr dramaturgiyası, kinodramaturgiya,
teledramaturgiya, radiodramaturgiya, intermediya, miniatyura, parodiya.
Dramaturgiya – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Ol kórkem sóz óneri sıpatında
ádebiyattıń epika hám lirika túrleri menen tıǵız baylanıslı, biraq onıń ózine tán
janrlıq qásiyetleri bar. Sonlıqtan, drama Aristotel zamanınan berli ádebiyattıń bir
túri sıpatında esaplanıp, házirgi dáwirlerge shekem óziniń janrlıq qásiyetlerin
saqlap kelmekte. Degen menen, drama ádebiy túr sıpatında basqa da túrler menen
jaqınlıq, uqsaslıq baylanıslarǵa iye. Mısalı, ayırım dramalıq shıǵarmalarda lirikalıq
elementler ushırasadı. Ásirese, bular qatnasıwshılardıń monologlarında, muzıkalı
dramalarda personajlardıń ariyalarında (atqarǵan lirikalıq qosıqlarında) anıǵıraq
hám tolıǵıraq kórinedi. Mısalı, “Ǵárip ashıq” muzıkalı dramasındaǵı Ǵárip penen
Shaxsánemniń ariyaları lirikalıq sezimlerge, rúwxıy tolǵanıslarǵa tolı.
Ásirese, dramalıq shıǵarmalardıń epikalıq shıǵarmalar menen baylanısları,
uqsaslıqları kóbirek bayqaladı.
Eger epikalıq shıǵarmalardıń (roman, gúrriń, dástan h.t.b.) tiykarın syujet
quraytuǵın bolsa, dramalıq shıǵarmalardıń da tiykarın syujet quraydı. Anıǵıraq
aytsaq, epikalıq shıǵarmalarda waqıya (syujet) óziniń baslanıwına, rawajlanıwına,
joqarı shıńına (kulminaciyasına), sheshimine iye bolıwı múmkin. Dramalıq
45
shıǵarmalardıń basım kópshiliginde syujet usınday jollar menen rawajlanadı hám
juwmaqlanadı. Qálegen epikalıq shıǵarma menen dramalıq shıǵarmanı syujettiń
rawajlanıw nızamları boyınsha salıstırsaq, joqarıdaǵıday uqsaslıqlardı kóriwimiz
múmkin.
Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalarda syujetti rawajlandırıwdıń birden bir
nátiyjeli jolı – bul konfliktti (personajlar arasındaǵı qarama-qarsılıqtı) sheber
paydalanıw. Ádebiyattıń bul eki túrinde de syujettiń rawajlanıwına tiykar bolatuǵın
elementlerdiń biri – bul konflikt. Mısalı, Shekspirdiń “Romeo hám Djulyetta”
tragediyasında orta ásirlerdegi feodallıq jánjellerge tiykarlanǵan Montekki hám
Kapuletti familiyaları (urıwları) arasındaǵı qarama-qarsılıq, jawlasıw jaǵdayları
birin-biri súygen Romeo hám Djulyettanıń táǵdirine tásir etip, tiykarǵı syujetti
rawajlandıradı. Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalardaǵı talaplardıń biri – bul
xarakter jaratıw. Eki túrdegi shıǵarmalarda da qaharman xarakteri jaratılıwı tiyis,
yaǵnıy qaharmannıń obrazı onıń is-háreketleri, ishki tolǵanısları, keshirmeleri,
personajlar menen ara qatnasıqları, sóylew ózgesheligi, monologları, dialogları
arqalı kórinedi. Demek, xarakter jaratıw epikaǵa da, dramaǵa da tiyisli talaplardıń
biri bolıp tabıladı.
Dramanıń janrlıq qásiyetleri. Drama áyyemgi grek tilindegi drao yamasa
drage sózinen alınıp, sózlik mánisi boyınsha “háreket etiw” degen mánisti
ańlatadı. Demek, terminologiyalıq atamanıń ózi dramalıq shıǵarmanıń háreketlerdi
kórsetiwge baǵdarlanǵanın bildiredi. Bunıń sebebi dramanıń sóz óneri sıpatında
payda bolıwı teatr óneri menen baylanıslı, yaǵnıy saxnada obraz jasap, onı
tamashagóylerge kórsetiw menen baylanıslı. Olay bolsa dramalıq shıǵarmalardıń
“tutınıwshı”sı (paydalanıwshısı) teatr bolıp tabıladı. Sonlıqtan, dramalıq
shıǵarmalardıń janrlıq qásiyetleri teatr (saxna) óneriniń ózgeshelikleri menen
belgilenedi.
Dramalıq shıǵarmalardı, kóbinese, pyesa dep te júritedi (francuz tilindegi piese
– pútin, tutas degen sózden alınǵan).
Solay etip, pyesa yamasa dramalıq shıǵarma saxna jaǵdaylarına
mólsherlenedi, anıǵıraq aytsaq, pyesanı saxnada oynaw, kórsetiw shártleri
46
dramaturg tárepinen esapqa alınıwı tiyis. Eger de jazıwshı teatr tábiyatın bilmese,
saxna sharayatlarınan xabarsız bolsa, ol itibarlı dramalıq shıǵarma jaza almaydı
hám dramaturg bola almaydı. Demek, dramaturg pyesanı saxna ushın, onı saxnada
kórsetiw ushın jazadı, olay bolsa saxnadaǵı kórsetiwdiń waqıt muǵdarın esapqa
alıwı tiyis. Eń úlken degen dramalıq shıǵarmalar eki yarım yaki úsh saat
dawamında kórsetiledi. Dramaturg usı mólsherden kelip shıǵıp, pyesanıń kólemin
shekleydi. Shıǵarmanı saxnalıq waqıtqa mólsherlep jazıw dramaturgiyanıń basqa
ádebiy túrlerden baslı ózgeshelikleriniń biri bolıp tabıladı.
“Drama” sóziniń ózi “háreket”, “qıymıl” degendi ańlatadı dep joqarıda aytqan
edik. Olay bolsa, dramaturg óz shıǵarmasında personajlardı qıymıl-qozǵalıs, is-
háreket jaǵdaylarında kórsetiwi kerek, basqasha aytqanda, dramada personajlardıń
obrazları olardıń qıymıl-háreketleri menen ashıladı. Dramalıq obrazlar
tamashagóydiń pyesanı saxnada kórip qabıllawı ushın jaratıladı.
Dramalıq obraz jaratıw ushın personajlardı qıymıl-háreketlerine say sóyletiw
kerek boladı. Sonlıqtan, dramalıq shıǵarmalarda personajlardıń dialogları (júzbe-
júz sóylesiwleri, sáwbetleri) hám monologları áhmiyetli orın tutadı.
Dialoglar arqalı personajlardıń is-háreketleriniń mánisi ashıladı. Dramalıq
shıǵarmalarda dialoglar jaǵdaylardı shiyelenistiriwge, yaǵnıy dramalıq halatlardı
kúsheytiwge, personajlardıń xarakterlerin ashıwǵa járdem beretuǵın tiykarǵı
qurallardan bolıp esaplanadı. Dramada monologlardıń óz xızmeti bar. Monolog
járdeminde personajdıń ishki dúnyası, ruwxıy halatı, tolǵanısları beriledi,
nátiyjede, monolog xarakterlerdiń hár tárepleme ashılıwına járdem beredi. Epikalıq
shıǵarmadaǵı monologlar oqıwǵa mólsherlengen bolsa, dramalıq shıǵarmadaǵı
monologlar aktyordıń dawıslap aytıwına shaqlanadı. Dramalıq shıǵarmalarda
monologlar saxnada kórsetiw múmkin bolmaǵan ruwxıy halatlardı sáwlelendiredi.
Dramanıń jáne bir ózgesheligi sonda, pyesanıń jazılıwı, hátteki, onıń baspada
járiyalanıwı ele istiń yarımı bolıp esaplanadı. Pyesadaǵı kórkem til menen
jaratılǵan obrazlar endigi jaǵında saxnada oyın menen kórsetilse ǵana tolıq obraz
dárejesine kóteriledi. Demek, dramalıq shıǵarmalardıń ekinshi ómiri, basqasha
aytqanda, haqıyqıy ómiri saxnada dawam etedi.
47
Eger de epikalıq yamasa lirikalıq shıǵarmalardaǵı obrazlardı kitap oqıwshı
óziniń abstrakt oylaw qábileti menen kóz aldına elesletetuǵın bolsa, dramalıq
obrazlar teatr saxnasında artistlerdiń rollerde oynawı arqalı tikkeley kóz benen
kórip qabıllawǵa mólsherlenedi. Dramalıq shıǵarmalardıń basqa ádebiy túrlerden
baslı ayırmashılıǵı da usında dep biliw kerek.
Dramada kóp qollanılatuǵın kórkem ámellerdiń biri – bul ekspoziciya. Bul
ámel epikada da qollanıladı. Biraq dramada onıń paydalanılıwı kútá zárúrli.
Ekspoziciya latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan.
Ekspoziciya shıǵarma syujetiniń quram bólegi bolıp, onda waqıyalar bolıp ótetuǵın
orınlar, shárt-sharayatlar avtor tili menen súwretlenedi, shıǵarmaǵa qatnasatuǵın
personajlar menen tanıstıradı. Ekspoziciya syujetke anıqlıq kirgiziwshi, avtor
ideyaların túsiniwge járdem beriwshi ámel bolıp xızmet etedi.
Epos penen lirika sıyaqlı drama da birneshe janrlıq túrlerge bólinedi.
Olardıń hárbiri ózine tán janrlıq qásiyetlerge iye. Mısalı, tragediyanı alsaq, onıń
basqa janrlardan ózgeshe qásiyetleri bar. Tragediyadaǵı bas qaharman ózin
qorshaǵan jámiyette, óziniń jekke táǵdirinde adam jeńip bolmas konfliktler menen
ayqasıp, óziniń jan dúnyasın kórsetedi, jaqsılıq ushın, ullı ideyalar ushın gúreste,
kóbinese, qaza tabadı. Syujet ornı tolmas joǵaltıw, tereń qayǵı-hásiret penen
tamamlanadı. Dúnya ádebiyatında Esxildiń “Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey”,
Sofokldiń “Patsha Edip”, Evripidtiń “Medeya”, Shekspirdiń “Otello”, “Gamlet”,
“Romeo hám Djulyetta” shıǵarmaları tragediya janrınıń haqıyqıy úlgileri bolıp
tabıladı.
Dramaturgiyanıń komediya, tragediya, drama, tragikomediya, melodrama
janrları bar. Olar ózine tán janrlıq qásiyetlerge hám belgilerge iye boladı.
Komediya – grekshe comos – kewilli alaman, toplım, ode – qosıq, jır.
Dramaturgiyanıń bir janrı. Komediya dramaturgiyanıń eń áyyemgi hám eń keń
taralǵan janrlarınıń biri bolıp tabıladı. “... komediya dep personajlardıń
kemshilikleri, ázzi tárepleri, adasıwları, qátelikleri ústinen kúliwshi dramalıq
shıǵarmalardı ataydı. Kúlki usılardıń hámmesine qarsı gúreste tiykarǵı qural bolıp
48
tabıladı”1. Demek, komediyada waqıyalar, adam minez-qulqı kúlkili etip
súwretlenedi, qaharmanlar kúlkili jaǵdaylarǵa túsip otıradı. Konflikt komediyalıq
usılda sheshiledi. Komediyada kúlki, házil arqalı adamlardaǵı, turmıstaǵı,
jámiyettegi kemshiliklerdi kórsetedi.
Komediya óz aldına janr sıpatında b.e.sh. VI ásirde grek ádebiyatında payda
bolǵan. Antik komediyanıń tiykarın salıwshı Aristofan. Komediya sońınan antik
rim ádebiyatında rawajlanǵan. Plavt, Terenciy h.t.b. komik jazıwshılar rim teatrı
ushın komediyalar dóretken. Orta ásir hám Oyanıw dáwirindegi Evropa
ádebiyatında kóplep komediyalar payda bolǵan. ХVII ásirdiń ekinshi yarımınan
baslap komediya rus dramaturgiyasında janr bolıp qáliplesken. D.I.Fonvizin,
A.S.Griboedov, N.V.Gogol, A.N.Ostrovskiy usaǵan komediya janrınıń ustaları
ósip jetisken.
Qaraqalpaq ádebiyatında komediya janrı Sovet hákimiyatı jılları teatr óneriniń
payda bolıwı menen birge qáliplesti. Qaraqalpaq dramaturgiyasında Á.Ótepovtıń
“Teńin tapqan qız”, S.Xojaniyazovtıń “Súymegenge súykenbe” komediyaları
tamashagóylerdiń dıqqat orayında boldı. Sońǵı dáwirlerde D.Aytmuratovtıń
“Yalǵanshınıń isi”, K.Raxmanovtıń “Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek”, “Laqqılar
emlewxanada”, “Ínjıqtıń muhabbatı”, S.Jumaǵulovtıń “Kúyewińdi berip tur”,
“Ekstrasens”, Q.Mátmuratovtıń “Ómirbek hám tazsha” h.t.b. shıǵarmaları
komediya janrınıń jetiskenliklerinen esaplanadı.
Tragediya – grekshe tragos – eshki hám ode – qosıq degen sózlerden.
Dramalıq shıǵarmalardıń izi qayǵı menen pitetuǵın janrlıq túri. Ol, eń dáslep,
áyyemgi Greciyada qudaydıń atına eshki soyıp tamasha ótkeriwge baylanıslı kelip
shıqqan hám tragediyanıń ataması da “eshki” hám “qosıq” sózleriniń birikpesinen,
yaǵnıy “eshki haqqında qosıq” degen maǵanadan kelip shıqqan. Áyyemgi
Greciyada tragediyanıń eń rawajlanǵan dáwiri b.e.sh. V ásir bolıp esaplanadı.
Sonnan berli tragediya birneshe rawajlanıw basqıshların bastan keshirdi. Onıń
rawajlanıwında Esxil, Sofokl, Evripid sıyaqlı dramaturglerdiń, ásirese, inglis
1 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное
пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сс. 357-358.
49
dramaturgi Shekspirdiń roli ayrıqsha kúshli. Shekspirdiń “Gamlet”, “Romeo-
Djulyetta”, “Korol Lir”, “Otello” tragediyaları pútkil dúnya ádebiyatındaǵı
tragediyanıń ájayıp úlgileri bolıp esaplanadı.
Tragediayalıq shıǵarmalar basqa janrdaǵı dóretpelerden ózine negiz etip alǵan
konfliktleriniń oǵırı keskinligi hám tereńligi, olarda social-jámiyetlik
sharayatlardıń tereń sáwleleniwi, filosofiyalıq jaqtan da oyshıllıǵı menen ayrıqsha
sıpatlanıp turadı. Tragediya tariyxıy rawajlanıwdıń ayrıqsha áhmiyetli burılıs
jaǵdayların ótkir hám keskin túrde sáwlelendirip otıradı. Sonıń ushın,
V.G.Belinskiy tragediyanı “dramalıq poeziyanıń joqarı basqıshı, onıń gúltajı” dep
bahalaǵan.
ХХ ásir qaraqalpaq ádebiyatında S.Májitovtıń “Ernazar alakóz”,
M.Dáribaevtıń “Kóklen batır”, “Árman”, J.Aymurzaevtıń “Aygúl-Abat” h.t.b.
dóretpeler itibarlı tragediyalıq shıǵarmalar sıpatında belgili. Sonday-aq ǵárezsizlik
dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatında T.Allanazarovtıń “Aydos biy”,
T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba“ (“Mıń tillaǵa bahalanǵan gelle)” h.t.b.
tragediyaları dıqqatqa ılayıq.
Drama qatardaǵı dramaturgiyalıq janr sıpatında (komediya, tragediya sıyaqlı)
óz aldına orınǵa iye. “Drama (grekshe – ámeliyat, háreket) – insan xarakteri hám
táǵdirin dramalıq jaǵdayda kórsetiwshi, turmıstıń quramalı demlerin
qaharmanlardıń ámeliy iskerligi – háreketleri járdeminde sáwlelendiriwshi saxnalıq
shıǵarma”1. Ádebiyatshılar qaharmanlar ortasında salmaqlı hám kúshli
soqlıǵısıwlar sáwlelenetuǵın, tragediya hám komediyanıń ortasında aralıq orındı
iyeleytuǵın dramanıń janr sıpatında payda bolıwın, ádette, ХVIII ásir francuz
aǵartıwshılıq teatrı menen baylanıstıradı2. Demek, drama komediya hám tragediya
janrlarına salıstırǵanda bir qansha keyinirek payda boldı. Ol ХIХ ásirde óz aldına
janr sıpatında ayrıqsha rawajlandı. Dúnya ádebiaytında drama janrınıń
rawajlanıwında francuz dramaturgleri Volter, Didro, J.B.Molyer, nemec
dramaturgleri G.E.Lessing, F.Shiller, I.Gyote, rus jazıwshıları A.N.Ostrovskiy,
1 Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 517-бет.
2 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное
пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, стр. 350.
50
N.V.Gogol, A.P.Chexov, ózbek jazıwshıları M.Behbudiy, Hamza, A.Sholpan,
A.Fitrat hám basqalardıń dóretiwshilik xızmetleri úlken.
Dramalıq shıǵarmalarda háreket etiwshi personajlar – ádettegidey qayǵı hám
shadlıqtı kewlinen keshiriwshi, sonıń menen birge tragediyalıq hám komediyalıq
qaharmanlarday bir táreplemeliliginen ayrılǵan qarapayım adamlar... ХVIII ásirde
payda bolǵanınan baslap ХIХ ásirdiń ortalarına shekem rus (A.N.Ostrovskiy hám
onıń dawamshıları) hám shet el realist jazıwshıları (G.Ibsen) dóretiwshiliginde
drama turmıslıq shıǵarmalar sıpatında rawajlandı1. Qaraqalpaq ádebiyatında
Q.Mátmuratovtıń “Bir úyde eki ómir” shıǵarması usınday kórkemlik talaplarǵa say
dóretilgen.
Sonday-aq dramaturgiyada eki janrdıń qásiyetlerin ózinde birlestirgen
saxnalıq dóretpeler de bar. Mısalı, buǵan tragikomediyalardı keltirsek boladı. Olar
dramalıq shıǵarmalarda bir waqıttıń ishinde tragediyanıń hám komediyanıń
belgilerin birlestire alǵan saxnalıq dóretpeler. Máselen, házir teatr saxnasınan orın
alıp júrgen K.Raxmanovtıń “O dúnyaǵa mirát”, M.Nızanovtıń “Eki dúnyanıń
áweresi” shıǵarmaları buǵan mısal bola aladı.
Melodrama dramaturgiyanıń bir janrı. Onda dialoglar, monologlar muzıka
menen almasıp turadı yamasa olar qosıq túrinde muzıka járdemi menen atqarılıp
baradı. Bul janrdı, kóbinese, “muzıkalı drama” degen atama menen de júrgizedi.
Qaraqalpaq ádebiyatında S.Májitovtıń “Baǵdagúl”, S.Xojaniyazovtıń “Aysha”,
A.Begimov hám T.Allanazarovlardıń “Gárip Ashıq” shıǵarmaları dáslepki
muzıkalı dramalardan bolıp esaplanadı. Házirgi ádebiy processte
K.Allambergenovtıń “Ámir Temir hám Er Edige (Ullı atlanıs)” tariyxıy muzıkalı
dramasın usı janrdaǵı kórkemlik izlenislerdiń biri sıpatında bahalasaq boladı.
Dramaturgiya hám teatr. Joqarıda aytıp ótilgenindey, dramaturgiya teatr
menen ajıralmas baylanıslı. Dramalıq shıǵarma teatr ushın jazıladı. Dramadaǵı
dialoglar, monologlar aktyorlardıń saxnada oynap, háreket etiwi barısında aytıladı,
ekspoziciyalar aktyorlardıń háreket etiw sharayatın kórsetiw ushın jazıladı.
1 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное
пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сc. 350-351.
51
Dramadaǵı konflikt saxnada xarakterdiń ashılıwın támiyinlew ushın dúziledi. Bir
sóz benen aytqanda, dramalıq shıǵarmanıń haqıyqıy ómiri teatr saxnasında
keshedi. Sonıń ushın da, Aristotel dramanı is-háreketke elikleytuǵın shıǵarma, oy-
pikirdi bayanlaw arqalı emes, qıymıl-háreketler arqalı beretuǵın shıǵarma dep
ataydı1.
Al, V.G.Belinskiy bolsa dramanıń teatr menen baylanısın tómendegishe
sıpatlaydı: “Dramatikalıq poeziya (shıǵarma) saxna ónerisiz shontıq bolıp qaladı:
adamdı tolıq túsiniw ushın onıń qalay háreket etetuǵının, sóyleytuǵının biliw azlıq
etedi, sonıń menen birge onıń qalay háreket etetuǵının, qalay sóyleytuǵının, qalay
sezetuǵının kóz benen kóriw kerek hám qulaq penen esitiw kerek”2. Bunday
sıpatlarǵa iye shıǵarma dóretiw ushın dramturgtıń jazıw uqıbına, ádebiy bilimlerge
iye bolıwı ele jetkiliksiz. Ol saxna óneriniń sırların da biliwi tiyis. Kóp ǵana ullı
dramaturgler teatr menen baylanıslı bolǵan. Mısalı, dúnya dramaturgiyasınıń
klassigi Vilyam Shekspir teatrda aktyor hám rejissyor bolıp islegen. Teatr menen
óz-ara baylanısta bolǵan dramaturgler drama jazıw barısında belgili teatr
qánigelerinen másláhátler alıp turǵan. Belgili qaraqalpaq dramaturgleri
T.Allanazarov, S.Xojaniyazov teatrda rejissyor, J.Aymurzaev aktyor bolip islegen,
T.Seytjanov, P.Tilegenov teatr menen tıǵız baylanısta bolǵan, házirgi
dramaturglerden Q.Mátmuratov teatrda ádebiy másláhátshi bolıp islegen.
Dramaturglerdiń teatr menen bunday tıǵız baylanısları olardıń dramalıq
shıǵarmalarınıń tabıslı bolıwın támiyinlegen. Sebebi, olar ádebiy bilimlerden
tısqarı saxna sırların da jaqsı ózlestirgen.
Olay bolsa, dramanı ózine ǵárezli etip baylap qoyǵan teatr qanday óner? Onıń
qanday sırları bar?
Teatr – bul birneshe kórkem ónerlerdiń bir ónerge qosılıp háreket etiwinen
jaralǵan sintetikalıq (qospaq) óner. Onda oyın kórsetiw (aktyorlıq) ónerinen
baslap, rejissyorlıq, súwretshilik (dekoraciya), muzıka, xoreografiya ónerleri,
sonday-aq texnikalıq ónerler: jarıq beriw, saxnanı bezew, grimlew, kostyum tańlaw
1 Тимофеев Л.И., Tураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. M., “Просвещение”, 1974, стр. 70. 2 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-x томах. T. 2. Moсквa. ГИХЛ, 1948, стр. 351.
52
h.t.b. jámlenedi hám olardıń barlıǵı dramalıq (ádebiy) shıǵarmanı saxnaǵa
kóshirip, janlı kórsetiw ushın xızmet qıladı. Sonıń ushın da, teatr – sintetikalıq
óner.
Birinshi náwbette, teatr – saxna óneri, yaǵnıy is-háreketti, qıymıl-
qozǵalıslardı kórkem sóz benen bir qosıp beretuǵın óner. Bul háreketlerdi saxnada
aktyor atqaradı. Aktyorlar dramadaǵı personajlardı saxnada qayta “tiriltip” jańa
obrazlar jaratadı. Saxnadaǵı obrazlar ádebiy obrazlar tiykarında jaratıladı. Degen
menen, saxnadaǵı shıǵarma ádebiy shıǵarmanıń anıq kóshirmesi emes, al ádebiy
shıǵarmanıń tiykarında jaratılǵan jańa kórkem óner shıǵarması. Sonlıqtan,
dramaturgiya hám teatr bir-birin tolıqtırıp turadı, olar birinen biri ǵárezli. Teatr
óneriniń rawajlanıwı menen onnan opera, balet sıyaqlı ónerler ósip shıǵadı.
Operada atqarıwshılıq (qosıq hám muzıka) óneri, balette muzıka hám xoreografiya
ónerleri jetekshilik etken menen, bári bir olar da obraz jaratıwda ádebiy tekstke
tiykarlanadı. Opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekstti libretto dep ataydı.
Dramaturgiya házirgi dáwirde teatrdan basqa kino ónerinde, telekórsetiw
(teleteatr), radioesittiriw ónerlerinde ádebiy tiykar bolıp qatnasadı. Sebebi, bul
kórkem ónerler texnikalıq qurallar hám usıllar menen qanshelli támiyinlense de,
obraz jaratqanda bári bir kórkem-ádebiy tekstke tiykarlanadı. Bul ónerlerdegi
dramalıq tekstlerdi scenariy dep ataydı (kinoscenariy, radioscenariy, telescenariy).
Kinematografiya texnikalıq progresstiń nátiyjesi sıpatında XIX ásirdiń
aqırında payda bolǵan. Ol teatrǵa salıstırǵanda jáne kóbirek ónerlerdiń sintezinen
(qospaǵınan) dórelgen óner. Teatrǵa qaraǵanda kóp ǵana texnikalıq jetiskenliklerdi
keń qollanadı hám oǵada kóp sanlı tamashagóylerdi ózine qarata aladı. Kino óneri
teatrǵa qaraǵanda waqıyalardı, sharayatlardı sáwlelendiriwde sheklenbegen keń
múmkinshiliklerge iye. Demek, onıń tamashagóylerdi qızıqtırıwda, ózine
jámlewde teatrǵa qaraǵanda kóp artıqmashlıǵı bar.
Televidenie tamashagóylerdi ózine jámlestiriwde kinematografiyaǵa
qaraǵanda da keń múmkinshiliklerge iye. Televidenie texnikalıq jetiskenliklerdiń
sońǵı sózi, sońǵı nátiyjelerinen bolıp tabıladı. Televidenie arqalı teatr zalınan jazıp
alınǵan dramalıq shıǵarmalar, telekórsetiw ushın arnawlı jazılǵan teledramalar
53
kórsetiledi. Demek, teledramalardıń da tiykarın kórkem-ádebiy tekst (telescenariy)
quraydı eken, al telescenariydiń tiykarı – dramaturgiya.
Radioesittiriw arqalı beriletuǵın dramalıq shıǵarmalar da texnikalıq
jetiskenliklerge súyenip efirge tarqatıladı. Olardıń tiykarın radioscenariy quraydı.
Radiodramaturgiya tıńlawshılar ushın jazıladı. Sonlıqtan, onda tıńlawshılardıń
sharayatları esapqa alınadı. Ekspoziciyaliq sharayatlarǵa, aktyorlardıń oyınlarına
túsinikler berip barıladı.
Solay etip, dramaturgiyanı házirgi zamannıń texnikalıq jetiskenlikleri
tiykarında teatr dramaturgiyası, kinodramaturgiya, teledramaturgiya,
radiodramaturgiya dep shártli túrde jiklew múmkin.
Dramaturgiya estrada ónerinde de qatnasadı. Estrada keń xalıqtıń estetikalıq
talǵamına hám tamashalawına mólsherlengen sintetikalıq (qospaq) óner.
Estradanıń quramında kóplegen kórkem ónerlerdiń, sonıń ishinde teatr óneriniń
elementleri jámlengen. Qosıq atqarıwshılıq, muzıka, xoreografiya, teatr yamasa
teatrlastırılǵan kórinisler, cirk sıyaqlı ónerler estrada ónerin quraydı. Estrada
tamashasınıń barısında kishi kólemli teatr janrları intermediya (latınsha
intermedius – ortada turıwshı), miniatyura, parodiyalar keń qollanıladı. Olar
kólemi kishi pyesa yamasa teatr kórinisi bolıp, kóbinese, komediyalıq xarakterge
iye bolıp keledi. Intermediya hám miniatyuralar kishi kólemli dramalıq janrlar
bolıp esaplanadı. Sebebi, olarda dramaturgiyanıń belgileri bar.
Solay etip, dramaturgiya ádebiy túrlerdiń ishindegi eń quramalısı bolıp
tabıladı. Dramalıq shıǵarma, joqarıda aytılǵanınday, ápiwayı ádebiy bayanlaw
emes, al personajlardıń saxnadaǵı qıymıl-qozǵalıslarına, is-háreketlerine kórkem
tekstti qosıp qabıllawǵa mólsherlengen. Dramaturgiya barlıq ádebiyatlarda kúshli
rawajlana bermeydi, al teatr óneri rawajlanǵan ellerde gúllep ósedi. Teatr bolsa,
kórkem óneri joqarı rawajlanǵan jámiyette payda boladı hám ósedi.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Drama termininiń mánisi?
2. Dramanıń janrlıq qásiyetleri?
3. Dramanıń janrlarǵa bóliniwi haqqında túsinik beriń.
54
4. Komediya janrı tuwralı ne bilesiz?
5. Tragediya janrı tuwralı ne bilesiz?
6. Dramaturgiyanıń drama janrı haqqında túsinik beriń.
7. Dramaturgiya hám teatrdıń óz-ara baylanısı tuwralı qanday túsinikke iyesiz?
8. Scenariy degenimiz ne?
9. Miniatyura qanday janr?
10. Intermediya haqqında túsinik beriń.
7-tema. KÓRKEM SHÍǴARMANÍŃ SYUJETI, KONFLIKTI HÁM
KOMPOZICIYASÍ
Jobası:
1. Syujet tuwralı ulıwma túsinik.
2. Klassikalıq syujet hám onıń elementleri: ekspoziciya, waqıyanıń baslanıwı,
waqıyanıń rawajlanıwı, waqıyanıń kulminaciyası, waqıyanıń sheshimi (final).
3. Syujetten tısqarı (tiykarǵı syujetke kirmeytuǵın) elementler: prolog, epilog,
járdemshi (qaptal) syujetler, epizodlar, detallar, portretler, lirikalıq sheginisler.
4. Konflikt haqqında ulıwma túsinik. Konflikt (qarama-qarsılıq) shıǵarmanıń
syujetin rawajlandıratuǵın kórkem usıl. Personajlar arasındaǵı konflikt. Jámiyetlik
toparlar, qatlamlar arasındaǵı konflikt (jekke hám jámiyetlik konfliktler).
5. Lirikalıq shıǵarmadaǵı syujet hám konflikt. Lirikalıq qaharman menen sırtqı
ortalıq arasındaǵı konflikt.
6. Kompoziciya tuwralı ulıwma túsinikler.
Tayanısh sózler: syujet, klassikalıq syujet, ekspoziciya, waqıyanıń baslanıwı,
waqıyanıń rawajlanıwı, waqıyanıń shıńı (kulminaciya), waqıyanıń sheshimi (final);
syujetten tısqarı elementler: prolog, epilog, járdemshi (qaptal) syujetler, epizodlar,
detallar, portretler, lirikalıq sheginisler; konflikt, lirikalıq shıǵarmalardaǵı konflikt
hám syujet, kompoziciya.
Syujet francuzsha “nárse”, “mazmun” degendi ańlatadı, kórkem
shıǵarmalarda obraz jaratıw ushın qollanıladı. Syujet – bul kórkem shıǵarmada
55
súwretlenetuǵın waqıyalardıń, hádiyselerdiń, sonday-aq personajlardıń is-
háreketleriniń belgili bir tártipke túsken dizimi yamasa jıynaǵı.
Jazıwshı personajlardıń obrazın jaratıw ushın syujetti paydalanadı. Syujettiń
rawajlanıwı arqalı personajlardıń is-háreketleri kórinedi, olardıń kelbeti, xarakteri
ashıladı. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq qızı” romanında syujet birneshe
baǵdarda rawajlanadı. Bas qaharman Jumagúl – syujettiń oraylıq tulǵası. Tiykarǵı
waqıyalar usı Jumagúlge qatnaslı rawajlanadı. Basqa personajlardıń xarakterleri
(mısalı, Turımbettiń, Gúlbiy kempirdiń xarakterleri h.t.b.) Jumagúlge qatnaslı
ashıladı. Syujet barlıq waqıtta bir formada, bir baǵdarda rawajlana bermeydi. Ol
mudamı ózgeriwde boladı. Folklorlıq dóretpelerde hám klassikalıq ádebiyatlardaǵı
syujetlerde waqıyalar menen personajlar, kóbinese, bir tártipte, izbe-iz, basqıshpa-
basqısh rawajlanadı. Olarda waqıt penen waqıyalardıń izbe-izligi saqlanıp baradı.
Bunday syujetlerde waqıyanıń hárbir basqıshın belgileytuǵın elementleri, bólekleri
boladı. Syujet qarama-qarsı keyiptegi, kózqarastaǵı personajlardıń is-háreketleri
arqalı rawajlanadı, yaǵnıy konflikt arqalı rawajlanadı. Syujettegi usı konflikttiń
baslanıwı waqıyanıń baslanıwı dep ataladı. Mısalı, “Qaraqalpaq qızı” romanında
Záripbaydıń óz qızı Jumagúldi anası menen qosıp úyden quwıp jiberiw epizodı
syujettiń (waqıyanıń) baslanıwı bolıp tabıladı.
Waqıya baslanǵan soń onıń hár tárepleme ósip barıwı, personajlar arasında
konflikttiń keskinlesiwi waqıyanıń rawajlanıwı dep ataladı. Waqıya rawajlanıp
shegine jetedi. Bunı syujettiń shıńı yamasa kulminaciyası dep ataydı.
Waqıyanıń rawajlanıwı shıńına jetken soń personajlardıń qarama-qarsılıǵı
(konflikt) hár qıylı formalarda sheshiledi. Bunnan soń syujetti rawajlandırıwǵa,
dawam etiwge zárúrlik bolmay qaladı. Bunı syujettiń sheshimi yamasa final dep
júritedi. Bul klassikalıq syujettiń sıpatlaması.
Syujet iliminde syujetten tısqarı elementler degen túsinik bar. Geyde
syujetler baslı waqıyalarǵa tikkeley baylanıspawı múmkin, biraq syujettiń
rawajlanıwına, obrazlar jaratıwǵa belgili dárejede tásir jasawı múmkin. Bunday
syujetlerdi qaptal syujetler yamasa járdemshi syujetler dep atawǵa boladı.
Aytayıq, epikalıq shıǵarmanıń basında gezlesetuǵın prolog, kirisiw bólimleri,
56
ortasında ushırasatuǵın qıstırma syujetler, epizodlar, lirikalıq sheginisler,
shıǵarmalardıń ayaǵında ushırasatuǵın epilog, sońǵı sóz h.t.b. tiykarǵı syujetke
kirmeydi, oǵan járdemshi bolıp xızmet etedi. Mısalı, Berdaqtıń “Aqmaq patsha”
dástanında avtor shıǵarmanı qalay jazǵanın, ol tuwralı óziniń jekke oy-pikirlerin
beredi. Bular syujetke tikkeley enisip ketpeydi, ol ózinshe ajıralıp turadı. Bul
bólimdi ádebiyattanıw termini menen kirisiw yamasa prolog dep atawımız
múmkin. Dástannıń ortasında avtor, Záriwdiń basınan keshken qorlıqlı waqıyaların
onıń tilinen bayanlaydı. Bul da tiykarǵı syujetke tikkeley baylanıspaydı. Bul syujet
Aqmaq patsha obrazın tolıqtırıw ushın hám jaqsılıq penen jamanlıq, miyrim-
shápáát hám zulımlıq tuwralı avtordıń oy-pikirlerin tereńletiw ushın xızmet etedi.
Bul syujet qosımsha yamasa járdemshi syujet dep ataladı. I.Yusupovtıń
“Aktrisanıń ıǵbalı” poemasınıń ortalarında teatr tuwralı hám jas aktrisanıń táǵdiri
tuwralı avtordıń monologi (lirikalıq sheginis) bar. Ol tiykarǵı syujetke
baylanıspaydı, al Arıwxannıń, Ábdiramannıń obrazların tolıqtırıw ushın xızmet
etedi. Demek, lirikalıq sheginisler de syujetten tısqarı elementlerge kiredi.
Sonı da aytıw kerek, lirikalıq shıǵarmalarda da geyde syujet qollanıladı.
Lirikalıq syujette epikalıq obraz jaratılmaydı. Lirikadaǵı syujet hár qıylı lirikalıq
sezimlerdi oyatıw ushın xızmet etedi. Muńlı yamasa kóterińki, túńiliw yamasa
súysiniw usaǵan estetikalıq sezimlerdi beriw ushın túrtki bolıp xızmet etedi.
Mısalı, I.Yusupovtıń “Keshki ińirde urıqlıqtan” dep baslanatuǵın qosıǵında
kishkene syujet bar. Qosıqta lirikalıq qaharman kishkene bala obrazında kórinedi.
Onıń ájapası boy jetken qız aq boz atlı jigitti qosıq etip aytıp júredi. Bir kúni qawın
atızda qız kúndegiden ózgeshe, kewli buzılǵan, kózi jaslı halda otıradı. Usı máháli
jiydeliktiń artında attıń kisnegen sesti esitiledi. Qız asıǵıs túrde kóziniń jası menen
úkesin súyip, meni umıtpa dep qolına bir alma beredi hám sol aq boz atlı jigitke
mingesip qashıp ketedi. Úkesi izinde jılap qaladı, almasın ılaqtırıp jiberedi.
Qosıqtaǵı kishkene syujetten izbe-iz rawajlanatuǵın epikalıq waqıyanı
izlewdiń keregi joq, syujet oqıwshıda lirikalıq sezimlerdi oyatıw ushın xızmet
etedi. Qosıqta syujet arqalı lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleri, ruwxıy
57
jaǵdayları, kewil daǵdarısları sheber beriledi. Demek, syujet bul qosıqta lirikalıq
sezimlerdi oyatadı.
Kórkem shıǵarmada syujetti rawajlandırıwda konflikt (qarama-qarsılıq)
áhmiyetli orın tutadı. Konflikt latın sózinen alınǵan bolıp, soqlıǵısıw degen
mánisti bildiredi. Konflikt kórkem shıǵarmalardaǵı personajlardıń qarama-
qarsılıǵın yamasa personajlar toparları arasındaǵı qarama-qarsılıqtı, sonday-aq
personaj benen sırtqı ortalıq arasındaǵı qarama-qarsılıqtı ańlatadı. Hárqanday
syujet konflikt bolmasa rawajlanbaydı. Mısalı, Berdaqtıń “Aqmaq patsha”
dástanında Gúlim menen Aqmaq patsha arasındaǵı konflikt waqıyanı rawajlandırıp
baradı. “Qaraqalpaq qızı” romanında Jumagúl menen qáyin enesi arasındaǵı
konflikt waqıyanı qızıqlı etip beriwde tásirin tiygizedi. Jumagúldiń obrazı, onıń
qáyin enesiniń hám kúyewi Turımbettiń obrazları usı konflikt arqalı ashıladı.
Sonday-aq usı romanda jámiyetlik toparlar arasındaǵı konflikt bar. Bir jaǵınan
Dúysenbay hám onıń tárepdarları, ekinshi jaǵınan Jumagúl hám onıń tileklesleri
konfliktke túsedi. Sebebi, olardıń mápleri, dúnyaǵa kózqarasları bir-birine qayshı
keledi. Jumagúl hám onıń tárepdarları jańa zaman ushın, hayal-qızlar huqıqı ushın
gúresedi, al olardıń qarsılasları hayal-qızlardıń huqıqın, ar-namısın, máplerin
moyınlamaydı, kózge ilgisi kelmeydi.
Lirikalıq shıǵarmalarda da konflikt bar. Biraq ol epikalıq hám dramalıq
shıǵarmalardaǵıday waqıyanıń izbe-iz, basqıshpa-basqısh rawajlanıwı arqalı,
yaǵnıy syujettiń rawajlanıwı arqalı kórinbeydi, al, kóbinese, lirikalıq qaharman
menen sırtqı ortalıq, sırtqı dúnya arasındaǵı qarama-qarsılıqlar arqalı kórinedi.
Mısalı, Ájiniyazdıń “Dáwran bolmadı” qosıǵında lirikalıq qaharman óziniń
táǵdirine nalısh etedi. Ol ózin tillá sazǵa megzetedi, biraq onı shertetuǵın maman
bolmaydı, ózin alǵır qusqa megzetedi, biraq onı baplaytuǵın qálpesi, sayadı
(ańshısı) bolmaydı. Qırman alsa samal espeydi. Kárwan kelse júgi bolmaydı, ya
watan tapsa elatı joq. Bul jerde lirikalıq qaharman sırtqı dúnyaǵa, jámiyetke,
turmısqa qarsı narazılıq bildiredi, jekke táǵdirine nalıydı. Olar arasında konflikt
kórinedi. Bunı lirikalıq konflikt dese boladı.
58
Konflikt geyde “kolliziya” degen termin menen de júritiledi. Kórkem konflikt
tariyxında burınǵı sovet ádebiyatında 1940-jıllardıń aqırı hám 1950-jıllardıń
baslarında “konfliktsizlik teoriyası” degen tendenciya (aǵım) ústemlik etti. Bul
aǵımnıń túsinigi boyınsha sovet jámiyeti bir-biri menen tilekles klasslardan
(jumısshılar hám diyxanlardan) jáne zıyalılar qatlamınan turadı. Olardıń maqsetleri
bir (socialistlik jámiyet qurıw) bolǵanlıqtan, aralarında antagonistlik (hesh
kelisimge kelmeytuǵın) qarama-qarsılıqlar joq. Demek, kórkem ádebiyatta da
keskin konfliktler sáwlelendirilmewi tiyis. Kóplegen jazıwshılar “konfliktsizlik
teoriyası”nıń usınday tiykarsız túsinigin qabıllap, onı basshılqqa alıp shıǵarmalar
jazdı. Mısalı, qaraqalpaq jazıwshılarınan usı dáwirde “konfliktsizlik teoriyası”nıń
tásiri menen J.Aymurzaev “Erbay batır”, X.Seyitov “Jarısqan jaslar”,
B.Qayıpnazarov “Palwanbek”, “Bir kolxozda” poemaların, T.Nájimov “Jańa jer
ústinde bayraq”, S.Xojaniyazov “Aq altınlı atızdıń adamları” povestlerin jazdı,
basqa da bir qatar dramalıq hám lirikalıq shıǵarmalar dóredi. Olarda qaharmanlar
ayrıqsha irkinishke ushıramay-aq turmıslıq, jámiyetlik qıyınshılıqlardı ańsat jeńip
kete beredi, dramalıq yamasa lirikalıq qaharmanlar ruwxıy tolǵanıslardı yamasa
ruwxıy daǵdarıslardı kewilde keshirmeydi.
Negizinde, “konfliktsizlik teoriyası” ádebiyattıń, sonıń ishinde syujettiń
kórkemligin tómenletip, personajlardıń obrazların kútá ápiwayılastırıp jiberedi.
Sonlıqtan, “konfliktsizlik teoriyası” 1950-jıllardıń ortalarınan baslap óz tásirin
joǵalttı.
Kompoziciya
Kórkem shıǵarmada waqıyalar bastan aqırına dizilip jazıla bermeydi, al
jazıwshı olardı óziniń aytajaq ideyasına, sáwlelendirgen temasına, kótergen
máselesine ılayıq etip jaylastıradı. Demek, kompoziciya kórkem shıǵarmanıń
qurılısı degendi ańlatadı. Kompoziciya eń juwmaǵında kórkem obrazdı jaratıwǵa,
kótergen máselelerdi ótkirlestirip beriwge xızmet etedi. Folklorlıq shıǵarmanıń
kompoziciyası kútá ápiwayı, túsiniwge ańsat bolıp keledi. Onda waqıyalar
xronologiyalıq (xronos – waqıt) tártipte jaylastırıladı. Mısalı, batırlıq dástanlarda
59
waqıyalar izbe-iz tártipte beriledi, bas qaharmannıń tuwılıwı, batır bolıp ósiwi,
batırlıq isler kórsetiwi, eń sońında maqset-muradına jetisiwi. Biraq realistlik
shıǵarmanıń kompoziciyası biraz quramalı bolıp keledi, waqıyalar waqıt tártibin,
izbe-izligin saqlamaydı. Kóp nárselerge oqıwshınıń óziniń ańlawı ushın isharat
etiledi. Ayırım syujetlerdiń basında-aq waqıyanıń sheshimi berilip, sońınan
waqıyanıń rawajlanıwı beriliwi múmkin. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq
tamshı” povestinde waqıya basınan baslanbaydı, al waqıya qashshan tamamlanıp
ketken, waqıt ótip ketken. Bas personaj monshada otırıp, basına úlken bir tamshı
suw tamǵanda ótken ómirin kóz aldına keltiredi. Usınnan soń waqıya súwretlenedi.
Bunday kompoziciyalıq usıllar oqıwshılardıń dıqqatın awdarıw hám obrazlardıń
kórkemligin kóteriw, sonday-aq baslı ideyalardı tartımlı etip beriw ushın
qollanıladı. Mısalı, házirgi zamannıń belgili rus jazıwshısı Valentin Rasputin
(1937-2015) óziniń “Mariyanıń pulları” povestinde syujetti qızıqlı kompoziciyalıq
qurılıs penen beredi. Waqıya 1960-jıllardıń basında Sibir elatlarınıń birinde bolıp
ótedi. Qarapayım kolxozshı hayal Mariyanı hadal adam dep kolxoz dúkanına
satıwshı etip tayınlaydı. Esap-sanaq jumısına jetik emes Mariyanıń moynına pul
túsedi. Awılı menen pul jıynasa da Mariyanıń qarızınan qutılǵanday pul
toplanbaydı. Sonda Mariya qalada jasaytuǵın ǵárejetli aǵayininen qarız pul
sorawǵa kúyewi Kuzmanı jiberedi. Kuzma aǵayininiń úyine kelip, esiginiń
qońırawın qolları qaltırap basadı. “Házir esik ashıladı” degen sózler menen povest
tamamlanadı. Aǵayini Mariya ushın qarız berdi me, bermedi me, Mariyanıń
bunnan keyingi táǵdiri qanday boldı? Bul jaǵı oqıwshılarǵa jumbaq bolıp qaladı.
Jazıwshı Mariyanıń táǵdirin basınan aqırına shekem beriwdi maqset etpeydi. Onıń
baslı maqseti Mariyanıń táǵdirin hám onıń awılın súwretlew arqalı 1960-jıllardaǵı
Sovetler elinde kolxoz awılınıń ábiger, áptada turmısın kórsetiw hám kolxoz-
sovxoz dúziminiń abadan turmıs keshiriwge jaramsız ekenin, onıń túpkilikli
reformaǵa (qayta qurıwǵa) mútáj ekenin kórsetiw bolıp esaplanadı.
Lirikalıq shıǵarmanıń kompoziciyası ózgeshe boladı. Onda waqıyalardıń
jaylastırılıwı berilmeydi. Al, sezimler dúnyasın, ruwxıy tolǵanıslar dúnyasın
jaylastırılıwı beriledi.
60
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Syujet degenimiz ne?
2. Klassikalıq syujet degenimiz ne?
3. Syujettiń elementleri haqqında túsinik beriń.
4. Syujetten tısqarı elementlerge neler kiredi?
5. Lirikalıq shıǵarmalarda syujet ne ushın qollanıladı?
6. Konflikt degenimiz ne?
7. Konflikt jáne qanday atama menen júritiledi?
8. “Konfliktsizlik teoriyası” haqqında nelerdi bilesiz?
9. Lirikalıq shıǵarmalarda konflikt qalay júz beredi?
10. Kompoziciya degenimiz ne?
8-tema. KÓRKEM TIL. KÓRKEM LEKSIKA, KÓRKEM FONETIKA
Jobası:
1. Ádebiy til hám sóylew tili haqqında túsinikler.
2. Kórkem ádebiy til hám onıń ózgeshelikleri.
3. Kórkem tildiń leksikası (kórkem leksika) hám kórkem obraz.
4. Kórkem tildiń fonetikalıq dúzilisi.
Tayanısh sózler: ádebiy til, sóylew tili, kórkem leksika, antonimler,
omonimler, sinonimler, frazeologizmler, arxaizmler, neologizmler, dialektizmler,
varvarizmler, jargonlar, kásiplik leksika, kórkem fonetika, epifora, anafora,
assonans, alliteraciya, onomatopeya, fonografiya (“normadan shıǵınıw”).
Ádebiy til – sóylewdiń hám jazıwdıń belgili bir ólshemlerine, qaǵıydalarına
iye bolǵan, ulıwma xalıqqa, onıń barlıq qatlamlarına ortaq bolǵan, xalıqtıń
(millettiń) jámiyetlik, ruwxıy, mádeniy turmısına xızmet ete alatuǵın til. Ilim,
mádeniyat hám kórkem ádebiyat shıǵarmaları ádebiy tilde jazıladı. Hárbir xalıqtıń
tili dialektlerge bóliniwi múmkin. Olar leksikalıq, fonetikalıq jaqtan ózgesheleniwi
múmkin. Dialektler ulıwma xalıqlıq tildiń normalarına úylespeydi, sonlıqtan, olar
61
jergilikli áhmiyetke iye boladı. Qatnas quralı bolǵan til mádeniyat rawajlanǵan
sayın bir dialekt yamasa qáwimlik til sheńberinen shıǵıp, ulıwma ádebiy sóylew
hám jazıw tiline birlesedi.
Ádebiy til óziniń sáwlelendiriw obyektine qaray birneshe túrlerge ajıralıwı
múmkin:
1. Ilimiy til – ilimiy tilde obrazlı súwretlewler qollanılmaydı. Ilimiy til oy-
pikirdi dáreklerdiń, materiallardıń tallanıwı tiykarında anıq beriwi kerek. Ilimiy til,
tiykarınan, qánigelerge baǵdarlanadı.
2. Publicistikalıq til – keń xalıq túsiniklerine, onıń qabıllaw uqıbına
tiykarlanadı. Mısalı, gazeta hám jurnallardıń, telekórsetiw, radioesittiriw tili –
publicistikalıq til.
3. Kórkem til – ulıwma ádebiy tildiń bir túri. Ol tek xabarlaw quralı bolıp
qalmastan, adamǵa ruwxıy azıq, estetikalıq zawıq baǵıshlaydı. Ol túsiniklerdi, oy-
pikirlerdi, hár qıylı maǵlıwmatlardı, waqıyalardı, ishki sezimlerdi kórkem obraz
tiykarında súwretlep beredi. Demek, kórkem til kórkem obraz jaratıwdıń baslı
quralı eken.
Kórkem tildiń leksikası
Eger de shıǵarmada kórkem til hálsiz bolsa, onda ol kórkem shıǵarma
dárejesinde emes. Kórkem tildiń bir qansha talapları bar. Kórkem til bolıw ushın
onıń tiyisli elementleri boladı. Kórkem obraz jaratıw ushın jazıwshı leksikalıq
elementlerdi mol paydalandı. Tildiń kórkemligin, emocionallıǵın kóteriw ushın,
onıń mánisin tereńlestiriw ushın leksikalıq elementler kóbirek xızmet etedi. Mısalı,
antonimler, omonimler, sinonimler, frazeologizmler, arxaizmler, neologizmler,
dialektizmler, varvarizmler, jargonlar h.t.b. kóp qollanıladı.
Kórkemlew qurallarınıń keń qollanılatuǵın túrleriniń biri antonimler.
(Grekshe anti – qarsı, onyma – at, isim degendi bildiredi). Mánisleri boyınsha
bir-birine qayshı keletuǵın sózler (aq-qara, bay-jarlı, batır-qorqaq, joqarı-tómen).
Antonim kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarına kiredi hám gáptiń tásirsheńligin
kúsheytiw ushın qollanıladı. Mısalı:
Aldım-artım bolıp tastay qarańǵı,
62
Ushıradım jabıwsız malday boranǵa,
Jazım qısqa aylanıp, qaldım ısıranǵa,
Mezgilsiz boraǵan qalıń qar etti.
(Abbaz Dabılov).
Bul jerde “aldım-artım”, “jaz-qıs” sózleri antonimler bolıp, olar qosıqtıń
emocionallıǵın kúsheytip turıptı.
Omonimler – grek tilinde homos – birdey hám onyma – isim, at degen
mánide. Mánisi jaǵınan hár qıylı, al aytılıwı hám jazılıwı jaǵınan birdey sózler.
Omonimler kórkem súwretlew quralı retinde ádebiy shıǵarmanıń obrazlılıǵın,
tásirin kúsheytedi.
Sinonimler – grekshe synonymos – birdey atama mánisinde. Mánisi birdey,
al aytılıwı hám jazılıwı hár qıylı sózler. Bunday sinonim sózler, kóbirek,
poeziyalıq shıǵarmalarda oy-sezimlerdiń tásirli jetkeriliwin támiyinleydi, sonday-
aq sóz oyını retinde hám stilistik qaytalawdan qutılıw ushın jiyi paydalanıladı.
Mısalı:
Oyshıl jaqsı jigit bilimpaz keler,
Aytqan gáplerine túsimpaz keler,
Aqılsızdıń qásiyeti az keler,
Aqmaqlar xızmet etpes xalıq ushın.
(Berdaq).
Arxaizmler – grekshe archaios – áyyemgi, eski sózinen. Házirgi zaman
tilinde qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski sózlerdi yamasa sóz birikpelerin filologiya
iliminde arxaizmler dep júritedi. Arxaizm kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarına
jatadı hám súwretlenip otırǵan dáwirdiń ruwxın (koloritin), personajlardıń til
ózgesheligin beriw ushın qollanıladı. Mısalı:
Onseri bel menen siyseri ketpen,
Jantaq dásteletip, tamır gewletken.
Kegeyli, Esimjap, Xanjap, Qızketken,
Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.
(I.Yusupov).
63
“Qunnazar aqsaqaldıń ózi usınday, kemsawatlılıǵınan qattı qıynalıp júr.
“Sawatlı” dep Mádiyarǵa, Sayımbetke, suyıqlaw bolsa da báshiri Muratqa súyenip
is alıp baradı. Sekretar Saparovtıń datxanası belsendilerge úmmá-dúm”.
(Sh.Seyitov).
Bul jerde “onseri”, “siyseri” salmaqtı belgileytuǵın ertedegi ólshem birlikleri.
Eger de shayır “úsh kilo bel, bes kilo ketpen” dep qollanǵanda qosıqtıń kórkemligi
buzılar edi. Sebebi, gáp burınǵı waqıttaǵı qazıw jóninde bolıp atır. Sonlıqtan, avtor
dáwir ruwxın beriw ushın “onseri, siyseri” arxaizmlerin durıs qollanǵan. Ekinshi
mısalda XX ásirdiń 20-30-jıllarındaǵı Qaraqalpaqstannıń jámiyetlik-siyasiy turmısı
súwretlenedi, sonlıqtan, avtor sol dáwirdegi xalıqtıń sóylew tilindegi “báshir”,
“datxana” sózlerin orınlı qollanadı.
Neologizmler – grek sózi neos – jańa, logos – sóz – jańa sóz mánisinde.
Neologizm belgili bir tariyxıy dáwirlerde jámiyettiń rawajlanıwı nátiyjesinde
hárbir tilge kirgen jańa sózler. Neologizmler tek ǵana xalıqtıń awızeki sóylew
tilinde ushırasıp qalmastan, ol jazba tilde, ádebiyatta da qollanılıp, sol arqalı tildiń
kórkemliligi, tásirliligi kórinedi.
Mine, mınaw “Uyalı ataw” –
“Uyalı ataw” – Qıyal atawı –
Qıyaldrom qıyallarǵa, –
Bunnan qıyal ushar bárha!
(Sh. Seyitov. “Qıyal atawı”).
Bul mısalda “qıyaldrom” avtor tárepinen oylap tabılǵan jańa sóz – neologizm
bolıp tabıladı.
Dialektizmler – 1) Til biliminde: Ádebiy tilde ushıraspaytuǵın belgili bir
dialektke tiyisli sózlerdi yamasa sóz birikpelerin aytadı; 2) Ádebiyattanıwda:
kórkem shıǵarmada personaj tilin daralastırıw, ózinsheligin beriw maqsetinde
qollanılatuǵın dialektlik sózler hám sóz birikpeleri. Dialektizmler – kórkemlew
qurallarınıń bir túri.
Tandır japqan jeńgeylerden bar mirát,
Ruxsat joq awız tiymey ótiwge,
64
Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat,
Asıq, dostım, biziń jaqqa jetiwge.
(I.Yusupov).
Bul qosıqtaǵı “tandır japqan” sóz dizbegi arqa dialektke (Shımbay govorına)
tán bolıp, bul orında ádebiy tildegi «nan japqan» sózin qollanǵanda qosıqtaǵı
ırǵaq, uyqasıqtıń muzıkalılıǵı buzıladı.
Frazeologizmler – grekshe fhrasis – gáp, sóz, logos – bilim degen mániste.
Kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın obrazlı sózlerdiń birikpesi. Olar, tiykarınan,
bir-birinen ajıralmaytuǵın turaqlı birikpeler bolıp keledi. Olardı qollanıw arqalı
jazıwshı obrazlılıqtı kúsheytedi. Mısalı, “Ol quwanǵanınan kókiregi qarıs
ayırılıp, ókpesin qolına alıp juwırıp keldi”. Bul jerde adamnıń qattı quwanǵan
halatı frazeologizmlerdiń járdeminde kórkem hám anıq berilgen.
Varvarizmler – latınsha barbaris – kelgindi sózinen qáliplesken atama.
Kórkem shıǵarmada basqa tilllerden kirgen sózlerdi, sóz birikpelerin, gáplerdi
varvarizmler dep ataydı. Varvarizmler súwretlew qurallarınıń biri bolıp,
kóbinese, shıǵarma jazılıp atırǵan tilde ekvivalent sózler tabılmaǵan jaǵdaylarda
qollanıladı. Varvarizmniń túrleri bar. Francuz tilinen kirgen sózler gallicizm,
nemec tilinen kirgen sózler germanizm, arab tilinen kirgen sózler arabizm, parsı
tilinen kirgen sózler parsizm yamasa iranizm, túrkiy tillerden kirgen sózler
túrkizm dep ataladı.
Varvarizmlerdi kózsiz qollana beriwge bolmaydı, bul jaǵdayda shıǵarmanıń
tili shubarlanıp, onıń kórkemlik dárejesi tómenleydi. Sonlıqtan, varvarizmlerdi
súwretlep otırǵan dáwir ruwxın, tipik sharayatlardı beriw ushın, qaharman
xarakterin daralastırıw ushın qollanadı. Varvarizmler avtor jaratıp otırǵan obrazdı
bayıtıw, kórkeytiw ushın járdem beredi.
«… A-al, ózińiz neǵıp júrsiz mobiliyzaciyanıń mapazında, aqsaqalsız… Nu
chto-j, bir bandit kulak qamalǵan eken, siz ne, advokatsız ba!... “Wákildiń barıwın
kútiń!” dep, xat jazǵan bolsa, nu chto-j, ispolkom-húkúwmet, kútiń, nu chto-j,…
– Oybay-aw, - dedi hawlıǵıp, jındı ma, birew ayǵaylap júgirip keledi, - dedi
aytıp awız jıyǵan joq. – Tınısh! - dedi Tayırov qolın joqarı kóterip. – Sizge
65
balaqay, kim ikani kirek emes, ne degeni kerek. Tak-chto, qulaǵıńızdı tutıp
turǵaysız, - dep gá tatarsha, gá orısshanı sapırıstırdı da Sayımbetti bir tekshe
tómenletip, wazdı basqardı da kete berdi. – Sóz oblasttıń kórnekli rabotnigi, usı
Xalqabadtıń qızı Shotan qızı Sulıwshashqa…» (Sh.Seyitov).
Mısaldaǵı astı sızılǵan sózler kórkem shıǵarmada túrli millet wákilleriniń
obrazın individuallastırıw máqsetinde qollanılǵan.
Jargon – francuzsha jargon – buzılǵan til degendi ańlatadı. Belgili bir
toparlarǵa ǵana túsinikli bolǵan jasalma til. Jargon shártli til retinde qollanılıp,
aytılatuǵın pikirler, túsinikler jumbaqlastırılıp basqalar ushın túsiniwge qıyın
boladı. Mısalı, “Alpamıs” dástanında Alpamıs óziniń qalıńlıǵı Barshındı izlep
shıqqanda Qarajan qalmaq penen ushırasadı hám qalıńlıǵın izlep júrgenin jargon
menen astarlap aytadı:
Aldın baslap ketken ol qara narım,
Keyninen ketkendi quba ingeni,
Ortasında ketti aqsha botası,
Moynında ketkendi altın buydası.
(“Alpamıs” dástanınan).
Bul jerde Alpamıs, “qara nar” dep Barshınnıń atası Baysarını, “quba ingen”
dep onıń anasın, “aqsha bota” dep Barshınnıń ózin aytıp turıptı.
Vulgarizm – latınsha bulgaris – turpayı degendi bildiredi. Kórkem
shıǵarmalarda ushırasatuǵın, ádebiy tildiń ólshemlerine úylespeytuǵın, turpayı
yamasa stilistikalıq jaqtan natuwrı sózler.
Vulgarizmler, kóbinese, qaharmannıń tilinen tuwra gápler menen beriledi hám
onıń daralanǵan ózgesheligin, jekke xarakterin, ol jasaǵan ortalıqtı, onıń mádeniy
dárejesin beriw ushın qollanıladı. Mısalı: “Diywaldıń arjaǵında bolsa quda-
qudaǵay bolarınıń aldındaǵı sınaqtan ótip, óziniń kim ekenligin kórsetip qoyıw
ushın eki qatın jaq jarıstırıp atırǵan edi:
- Óziń pasmanda bolsań da kewiliń aspanda” sharıqlaydı-á!
- Kim pasmanda? Kimdi bassınasań sen, shirkin. Kókiregine qara bunıń.
Kókiregińdi qara jer basqır!
66
- Kelmey atırıp iyttey qappa!
- Iyt sendey boladı!”
(Uzaqbay Pirjanov . “Qızıl kendirdiń gúlleri” povestinen).
Kásiplik leksika kórkem tilde tiyisli orınlarda qollanıladı. Bunda qanday da
bir kásip-kárge tiyisli sózler tildiń obrazlılıǵın, súwretlewdiń isenimliligin arttırıw
ushın qollanıladı. Mısalı, balıqshılıqqa, diyqanshılıqqa, teńizshilikke,
baǵmanshılıqqa, sharwashılıqqa, qurılısqa, oqıtıwshılıqqa h.b. kásiplerge tán sózler
jazıwshınıń yamasa ádebiy qaharmannıń tilinde qollanıladı.
Onseri bel menen siyseri ketpen,
Jantaq dásteletip, tamır gewletken,
Kegeyli, Esimjap, Qanjap, Qızketken,
Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.
(I.Yusupov).
Bul mısalda onseri bel, siyseri ketpen, qazıw, beldar sózleri diyqanshılıq
kásibine tiyisli sózler bolıp esaplanadı. Jáne bir mısal:
Aldın baslap ketken ol qara narım,
Keyninen ketkendi quba ingeni,
Ortasında ketti aqsha botası,
Moynında ketkendi altın buydası.
(“Alpamıs” dástanınan).
Bul mısalda qara nar, ingen, bota, buyda sózleri sharwashılıq kásibine
tiyisli sózler.
Kórkem fonetika (Kórkem tildiń fonetikalıq dúzilisi)
Poeziya yamasa proza tiliniń seslik quramına, onıń túrli-túrli qubılıwlarına
kórkem fonetika delinedi. Dawıslı hám dawıssız seslerdiń, pátli hám pátsiz
buwınlardıń, tıńǵınıń (pauzanıń), intonaciyanıń, sózlik hám seslik qaytalawlardıń
tiyisli orınlarda qollanılıwı kórkem fonetikalıq qubılıslardan.
Kórkem teksttiń seslik dúzilisi kópshilik jaǵdaylarda seslik qaytalawlar arqalı
kórinedi. Seslik qaytalawlar súwretlenip atırǵan obyektti (adam, waqıya, peyzaj
h.t.b.) yamasa ishki sezimlerdi kórkemlep beriwde úlken orın tutadı. Mısalı, qosıq
67
qatarlarınıń aqırındaǵı uyqaslar seslik qaytalawdıń bir túri. Seslik qaytalawdıń
bunday túrin ilimde epifora dep ataydı. Epiforalar qosıq tekstiniń qulaqqa jaǵımlı
esitiliwin támiyinleydi hám onıń kórkemligin arttıradı. Mısalı:
Miynet penen jandı qıynap,
Kórmey bir kún qonaq sıylap,
Ishpey-jemey maldı jıynap,
Qashan ráhátlanadursań?
(Berdaq).
Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń aqırında ǵana emes, al basında da
ushırasadı. Seslerdiń qosıq qatarlarınıń basında qaytalanıwın ilimiy tilde anafora
yamasa birgelkili baslanıw dep júritedi. Anafora qosıqtıń tásirsheńligin
(emocionallıǵın) támiyinlew ushın qollanılatuǵın kórkem usıl. Anafora sózlerdiń
intonaciyasın kúsheytiw menen birge ırǵaqqa da tásir jasaydı.
Dáwletiy panah!
Sen meniń dáryamdı burǵanıń joq,
Sen meniń ulımdı urǵanıń joq,
Sen meniń haqımdı jırǵanıń joq,
Sen maǵan húkimdar bolıp, eńsemde turǵanıń joq!
Sonda hám sen qurıǵanıń joq!
Sen barsań házirgi shahsımaqlarda!
(Sh. Seyitov. “Góristandaǵı gúbirliler”).
Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń ortalarında da ushırasadı.
Oylanbasań árman jaman,
Gúreskende dárman jaman,
Nadan bolma, aman-aman,
Jaqın-juwıqtı bilgeysiz.
(Berdaq).
Qosıq qatarlarında dawıslı seslerdiń qaytalanıwın assonans degen atama
menen ańlatadı. Assonanslar qosıqta uyqastıń tolıq emes túrin dúziwde qollanıladı.
Ańlarsań ba? Men ózimdi baxıtlı sezsem,
68
Tanıladı janım kózimnen,
Tasar kewlim. Kókiregimde sesler siresken,
Hám: Shıqsam-der sırtqa ishimnen.
(Dáwlen Aytmuratov).
Gápte yamasa qosıq qatarlarında dawıssız seslerdiń jiyi-jiyi qaytalanıp keliwi
(kópshilik jaǵdaylarda sózdiń basında qaytalanıwı) alliteraciya dep ataladı.
(Latınsha al qaraqalpaqsha ǵa-ge, qa-ke hám da-de, ta-te jalǵawlarına sáykes
keledi, littera – hárip degendi ańlatadı). Mısalı:
Kózim salsam qay bir qusqa,
Qustan qustıń túri basqa,
Tarlan salmay ótken bosqa,
Suńqardıń qádirini bilmes.
(Abbaz Dabılov).
yamasa:
Qap-qapaq qashıń qaqarǵa qaqıshan súmbilleriń,
Kep-kirpik kózlerińdur tıyǵı jawhar tilleriń.
(Ájiniyaz).
Bul mısallarda q, k, t sesleri jiyi-jiyi qaytalanıp qosıqtıń emocional
tásirsheńligin kúsheytip, onıń kewilge qonımlılıǵın támiyinlep tur.
Biraq sonı da aytıw kerek, alliteraciyalardı shennen tısqarı qollanıw
shıǵarmanıń kórkemligine ziyan keltiredi.
Kórkem shıǵarmada seslik eliklewler ónimli qollanıladı. Olardı ilimde
onomatopeya dep te ataydı. Tábiyattaǵı yamasa átiraptaǵı hár qıylı seslerge,
ısqırıq, kúlki, jılawǵa, sonday-aq haywanlardıń, quslardıń dawıslarına eliklew hám
olardı xatqa túsiriw seslik eliklewler dep ataladı.
Buldozershi-i!
Ayda-ayda-a!
Gúr-gúrr…
Dir-dir silkindi jer!
Gúrs-gúrs! Parsh-parsh! Gúrtildiler!...
69
Jarq-jurq, jarq-jurq…
(Shawdırbay Seyitov. “Qıyal atawı”).
Bul mısalda jazıwshı seslik eliklewlerdi qollanıw arqalı jer ózlestiriw sıltawı
menen gózzal tábiyattı jónsiz qurtıwshılar hám tábiyat qorıqshıları arasındaǵı
keskinlesken jaǵdaydı (keskin konfliktti) kórkem súwretlep beredi.
Kórkem shıǵarmada avtor personajdıń túrli keypiyatın beriw, onıń
xarakterindegi ózgerislerdi tolıq kórsetiw ushın jazıwda bir kontekstte bir sózdi hár
túrli fonografik (seslerdi sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde arttırıp
jazıw) kórinislerde isletedi.
Rus ilimpazı N.S.Trubeckoy «Til sesleriniń ózgeriske ushırap aytılıwı
adamnıń psixologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı»1 dep atap kórsetse, qaraqalpaq
ilimpazı A.Bekbergenov kórkem shıǵarma tilindegi bunday fonetikalıq
qubılıslardı, yaǵnıy sózdiń buzılıp аytılıwın shıǵarmа оbrazlılıǵı ushın
paydalanılıwı múmkin dep tastıyıqlaydı2. Ózbek ádebiyatshısı D.Quranov
sózlerdiń bunday “normadan shıǵınıp” aytılıw qubılısın, birinshiden, dáwir ruwxın
sáwlelendiriw ushın, ekinshiden, orın koloritin beriw ushın, úshinshiden, personaj
tilin individuallastırıw ushın, tórtinshiden, súwretlew predmetine múnásibetlerdi
sáwlelendiriw ushın qollanıladı3 dep keltiredi. Usınday kórkem-estetikalıq
maqsetlerge bola ádebiy shıǵarmalarda tildegi túpkilikli sózler hár qıylı fonetikalıq
ózgerislerge ushırap qollanıladı. Máselen, Sh.Seyitovtıń «Shırashılar» romanında
bunday qubılıs eshekli Esjan ǵarrını ortaǵa alǵan aǵalı-inili Aman menen Orazdıń
sırtınan ańlıp kiyatırǵan Ǵarlınıń obrazın onıń óziniń ishki oyları arqalı ashıwda
tómendegishe sheber qollanılǵan:
“Bul dúnya men ushın alaqannan da tar, qurıp qalǵan dúnya!.. – Sarsıldı jigit.
– Maǵan endi tınısh jasaw joq, biytárep jasaw jo-oq! Áshirdiń ólimi kútedi meni,
Áshirdi-ińń!.. Sárdardıń wádesi qáne, úylendirgeni qáne! Mınaw ǵarrınıń qızın
hám men túwe ózinen de qızǵanıp, Aǵajan iyshanǵa inam etpekshi!.. Bizge yar
1 Трубецкой Н.С. Основы фонологии. 2-е издание. Москва, “Апсект Пресс”, 2000. стр. 24.
2 Бекбергенов А. Кӛркем шығарма тилин үйрениўдиң айырым мәселелери. ∕∕ “Әмиўдәрья”, 2003, № 5-6, 122-
б. 3 Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. Darslik. Toshkent, “Navoiy universiteti”, 2018, 261-262-bb.
70
qushuw jo-oq, Áshirdey gellemiz bir jaqqa, ózimiz bir jaqqa jumalap, gór
qushıw, jer qushıw ba-ar!..» (Shawdırbay Seyitov. “Shırashılar”). Sonday-aq:
Górista-an!
Jańa górdiń joq sańlaǵı!..
Dúmpekler! – Dúmpek bolıp qurıǵan adam!..
(Shawdırbay Seyitov. “Góristandaǵı gúbirliler”).
Bunda seslik ózgerisler orın koloritin beriw ushın qollanılǵan. Biraq bul usıl
arqalı shayır óziniń ómir hám ólim, iyman hám insap, hújdan hám hújdansızlıq,
mehir hám ǵázep, gúná hám sawap túsinikleri haqqındaǵı emocional (tásirsheń)
oy-pikirlerin beredi.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Ádebiy til hám sóylew tili haqqında túsinik beriń.
2. Kórkem ádebiy til hám onıń ózgeshelikleri tuwralı túsinigińizdi aytıń.
3. Kórkem tildiń leksikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday quralları bar?
4. Varvarizm hám vulgarizmlerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı nede? Olar kórkem
shıǵarmada qanday maqsette qollanıladı?
5. Kórkem tildiń fonetikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday túrleri bar?
6. Assonans hám alliteraciya degenimiz ne? Olardıń bir-birinen ayırmashılıǵı
bar ma?
7. Anafora hám epiforalarǵa sıpatlama beriń, bir-birinen parqın ajıratıń.
8. Onomatopeya degenimiz ne?
9. Kórkem shıǵarmada seslerdi sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde
arttırıp jazıw qanday kórkemlik xızmet atqaradı?
9-tema. SÚWRETLEW QURALLARÍ HÁM USÍLLARÍ
Jobası:
1. Kórkem tilde troplardıń (awıspalı mánistegi sózlerdiń) xızmeti.
2. Kórkem tilde stilistikalıq figuralardıń (kórkem súwretlew usıllarınınıń)
xızmeti.
3. Kórkem punktuaciya.
71
Tayanısh sózler: troplar, metafora, epitet, metonomiya, sinekdoxa, giperbola,
litota, ironiya, simvol, teńew, janlandırıw, allegoriya; stilistikalıq figuralar,
ritorikalıq sorawlar, intonaciya, pauza, ritorikalıq qaratpalar, úndewler,
tákirarlawlar, antiteza, inversiyalar; kórkem punktuaciya.
Kórkem súwretlew qurallarınıń keń tarqalǵan túri – troplar – basqa nársege
aynalıw, ózgeriw mánisin ańlatadı. Kórkem shıǵarmada troplar bir nárseni
súwretlew ushın sózdiń túpkilikli mánisinde emes, al basqa ózgergen, awıspalı
mánisinde beredi. Mısalı, “Mına jaman ketegimnen kirip-shıqqanıma shúkir etip
júrmen”. Bul jerde “jaman ketek” tawıq ketek yamasa iyt ketekti ańlatpaydı, al usı
sózlerdi aytıwshı adamnıń turaq jayın ańlatadı. Ketek sózi menen ol óziniń turaq
jayınıń sánsiz hám tómen jaǵdayda ekenin obrazlı túrde bildirip tur.
Troplardıń (awıspalı mánis beriwdiń) birneshe túrleri bar: metafora, epitet,
metonimiya, sinekdoxa, giperbola, teńew, litota, ironiya, allegoriya, simvol (ramz,
nıshan), janlandırıw (olicetvorenie) h.t.b.
Metafora – grekshe awıstırıw, ózgertiw sózinen (meta – qaytadan, phora –
kóshiremen). Kórkem súwretlew qurallarınıń biri. Metafora – zatlardı bir-birine
megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri. Metafora teńewdey etip
zatlardı salıstırmaydı, al uqsatadı, megzetedi. Mısalı, “Ol arıslanday jigit” degen
gápte jigit arıslanǵa salıstırıladı hám ol teńew bolıp sanaladı, al “Ol arıslan jigit
edi” degen gápte jigit arıslanǵa megzetiledi hám ol metafora bolıp esaplanadı.
Sánemler qolında tillá saz edim,
Háwijge keltirer jánan bolmadı.
Tuǵırımda talpınǵan alǵır baz edim,
Qálpe-sáyyadlarım maman bolmadı.
(Ájiniyaz).
Ómir jıldırım-aw, waqıt jıldırım!..
Awıl saǵınıshı – Aq tulpar-aw bul!..
(Sh.Seyitov)
72
Birinshi mısalda lirik qaharman ózin tilla sazǵa megzetedi, biraq onı kámine
keltirip shertetuǵın sazende bolmaytuǵınına nalıydı. Jáne de lirik qaharman ózin
talpınıp turǵan alǵır qusqa megzetedi, biraq qustıń babın biletuǵın qálpe,
ańshılardıń bolmaǵanına nala qıladı. Shayır ómirge, zamanǵa narazılıq, táǵdirge
nalısh sezimlerin awıspalı mániste beredi.
Ekinshi mısalda ómirdiń ulıwma dúnya ólsheminde kútá qısqa ekenligi
jıldırım metaforası menen awıspalı mániste beriledi. Al, saǵınısh sezimleri aq
tulpar metaforası menen berilgen. Nátiyjede, metaforalar obrazdı kórkemlep
beriwge, avtordıń aytajaq ideyasın oqıwshıǵa kórkemlep jetkeriwge járdem beredi.
Epitet – grekshe epitophios – anıqlıq mánisinde. Epitet zat hám qubılıslardıń
sapasın, sıpatın ayqınlastırıw ushın qollanıladı. Epitet kórkem súwretlewdiń eń jiyi
qollanılatuǵın túri, ol arqalı jazıwshı-shayırlar qaharmannıń yamasa súwretlenip
atırǵan zattıń, qubılıstıń birden kózge túserlik ayqın belgisin atap kórsetedi, solay
etip, onı kózge ayqınıraq etip elesletedi.
Bálent shıń basların ańsasa tarlan,
Talmas qanatları kókte sharq urar,
Qayda baǵlar, gózzal tawıs taranǵan,
Qayda qaldı kókti súzgen minarlar.
(Sh.Seyitov).
Metonimiya – grekshe metha – qaytadan, nimios – ataw, qaytadan ataw
degendi ańlatadı. Súwretlew qurallarınıń biri. Sózlerdiń awıspalı mánisine
tiykarlanǵan súwretlew. Metonimiyada súwretlenip atırǵan zat yamasa waqıya
basqa at penen súwretlenedi. Mısalı, “Qazan qaynap atır”. Negizinde, qazan emes,
al ondaǵı awqat qaynap atır. “Tandır órtedim”. Tandır órtenbeydi, al onıń ishindegi
otındı jaqtım degen mánisti bildiredi. “Qala uyqılap atır”. Qala emes, al ondaǵı
adamlar uyqılap atır.
Taylar nur simirgen túski jasqalar,
Mallar mańqıyısqan qayda shańlaǵıń?!
(Sh.Seyitov).
73
“Izbasqan eshek peshti jaǵalap barıp, qurıldınıń tas tóbesinde zińireydi”.
(Sh.Seyitov).
Bul mısalda taylardıń shańqay túste quyash nurına shaǵılısqan súwdı simiriwi
kútá obrazlı etip berilgen. “Taylar súw simirgen túski jasqalar”’ dep túwra
mánisinde aytqannan góre “taylar nur simirgen” dep beriw qosıq qatarlarınıń
tásirsheńligin joqarı dárejege kóterip turadı.
Sinekdoxa – grekshe synecdoche – uqsatıw mánisinde. Kórkem shıǵarmada
bir pútinniń ornına onıń bir bólshegin alıp súwretlew usılı. Mısalı, shayır
I.Yusupov óziniń Berdaqqa arnalǵan qosıǵında:
Sen qosıqsań jırtıq úyde tuwılǵan,
Ash xalıqtıń ármanına juwılǵan.
- degen qatarlardaǵı “qosıqsań” degen sóz arqalı sen pútkil qaraqalpaq xalqınıń
ármanın jırlawshı úlken bir poeziya, ádebiyat dúnyasısań degen mánini obrazlı
túrde sinekdoxa arqalı jetkerip tur. Sonıń ushın, bul súwretlew usılı metonimiyanıń
bir túri sıpatında qaraladı.
Tırnaqqa zar edik, kórdiń, ah, quday!..
Tırnaqqa zar edik, berdiń, ah, quday!..
(Baxtıyar Genjemuratov).
Mısalda adamnıń bir múshesi bolǵan tırnaq arqalı pútin bir adam (perzent,
náreste) mánisi berilip tur. “Perzentke zar edik” dep tuwra mániste aytılmay,
“tırnaqqa zar edik” dep awıspalı mániste aytılıp tur. Shayır bul jerde sinekdoxanı
qollanıw arqalı perzentli bolǵan adamnıń quwanısh sezimlerin obrazlı etip bergen.
- Olardıń qulaǵı kóp…
- Seniń qulaǵıńa ne-e bir, qorǵasın quyıldı ma!... Sen de kóbeyt qulaǵıńdı!
Jaqanıńdı jumsa, Sıdıǵıńdı saq iyttey qulaǵın tikireytip qoymaymısań!...
(Sh.Seyitov).
Giperbola – ulǵaytıp kórsetiw, bórttirip súwretlew. Kórkem shıǵarmada
anaw yaki mınaw nárselerdi, sharayatlardı, kórinislerdi, personajlardı, olardıń is-
háreketlerin shennen tısqarı bórttirip kórsetiw giperbola dep júritiledi. Giperbola
folklorlıq shıǵarmalarda oǵada kóp qollanıladı. Mısalı, qaharmanlıq dástanlarda
74
batırlar jawdıń kóp láshkerin bir ózi qırıp taslaydı, adam qanı dáryaday aǵadı h.t.b.
Giperbola realistlik ádebiyatta da qollanıladı. Mısalı, I.Yusupovtıń “Seydan
ǵarrınıń gewishi” gúrrińinde Seydan ǵarrınıń gewishi mıń jamawı bar etip
súwretlenedi, onda tawıqlar ǵurıq basıp, shójeleydi. Negizinde, olay bolıwı
múmkin emes. Giperbola súwretlenip atırǵan zatqa yamasa obrazǵa oqıwshınıń
dıqqatın ayrıqsha qaratıw ushın qollanıladı. Giperbola kórkem súwretlew
qurallarınıń áhmiyetli bir túri bolıp sanaladı.
Litota – grekshe litotes – ápiwayılıq, kishilik. Litota súwretlep atırǵan zattı
yamasa adamdı obrazlı etip kórsetiw ushın qollanıladı, ol giperbolaǵa (ulǵaytıwǵa)
qarama-qarsı túsinik. Súwretlenip otırǵan zattı kútá kishireytip beredi. Mısalı,
“Shappattay bala”, “Taqıyaday awıl” (awıldıń kishiligin kórsetiw ushın), “Bir
tutam kún” (kúnniń kútá qısqalıǵın kórsetiw ushın).
Bir qıldan názikdur qıpsha belleri,
Buwın-buwın, tarqanalı álleri,
Shekerden mazalı shiyrin tilleri,
Taza náwjawanlar qaraqalpaqtadı.
(A.Muwsaev).
Mısalda shayır qızdıń belin qıldan jińishke etip hádden tıs kishireytip
kórsetedi. Al, úshinshi qatarda qıpsha bel sulıw qızdıń sóylegen sózleri shekerden
mazalı dep ulǵaytıp, asıra súwretleydi. Avtor litota menen giperbolanı bir waqıtta
qollanıp, obrazdı túrlendirip jibergen.
Ironiya – grekshe eroneia – jortaǵa degendi ańlatadı. Belgili bir qubılıstı,
adamnıń minez-qulqın mısqıllaw, dálkeklew maqsetinde qollanılatuǵın kórkem
súwretlewdiń bir túri. Aytıwshı óz sózin tuwra mánisinde bermesten, onı astarlap,
oǵan basqasha mánis júklep beredi. Sózdiń formasına qaraǵanda ol maqtap atırǵan
sıyaqlı, al haqıyqatında mazmunı oǵan qarama-qarsı keledi, mısqıllap kúlip
atırǵanın kóremiz. Mısalı:
Dosan bala qara eshekke mingende,
Eshegi ózine yarashqan eken.
Íq Íq diyip jolǵa túsip júrgende,
75
Kórgen qız-jawanlar qarasqan eken.
Pay, zańǵardıń esheginiń jorǵası,
Kórip hayran qalar qurbı-qurdası,
Bóktergide bolsa ala dorbası,
Baqsha andazası kelisken eken.
(A.Muwsaev).
Mısalda júrisi joq jaman, qaseki qara eshek jorǵa etip súwretlenedi. Bul jerde
jortaǵa maqtaw arqalı kúliw, mısqıllaw mánisi berilip tur.
Ironiyanı shıǵarmanıń kontekstine qarap bayqawǵa boladı, ol ápiwayı házil
yamasa áshkaralaw mazmunında bolıwı múmkin.
Simvol – grekshe symbolon – shártli belgi degendi ańlatadı. Kórkem
shıǵarmada shártli túrdegi astarlı mánide qollanılǵan súwretlew usılı. Ol ádebiyatta
metaforanıń bir túri sıpatında da qollanıladı. Simvol sózlerdiń mánisleri turaqlı
bolıp keledi. Olardı qollanıw arqalı avtor qanday da bir qubılıstı, túsinikti yamasa
zattı ańlatadı. Simvolikalıq súwretlew arqalı da jazıwshı-shayırlar turmıs
haqıyqatlıǵın, kewil keshirmelerin tásirli hám obrazlı túrde óz oqıwshılarına
jetkerip otıradı. Mısalı:
Suw boyında shayqatılǵan janım qara tal,
Maǵan balzam sen tımıqta shaqırǵan samal.
I.Yusupovtıń “Qara tal” qosıǵında uzaqtan buldırap kórinetuǵın biyik qara tal
tuwılǵan jerdiń simvolı (nıshanı) sıpatında súwretlenedi.
Berdaq shıǵarmalarında “gúl”, “búlbil” sıyaqlı simvollıq obrazlar jiyi
qollanıladı.
Gúl boldım gúl jaynamadım,
Oyshıl boldım, oylamadım,
Búlbil boldım, sayramadım,
Hádiyse az bolǵan emes.
Berdaq gúl menen jaqsı zamandı, búlbil obrazı menen shayırdı astarlap
beredi.
Simvol termini ózbek ádebiyatında ramz dep júritiledi.
76
Teńewler. Awıspalı mániste súwretlewdiń bir túri. Kórkem shıǵarmada bir
zattı, túsinikti, qubılıstı ekinshi bir zat, túsinik yaki qubılıs penen salıstırıp
kórsetiw. Qaraqalpaq tilinde jazılǵan kórkem shıǵarmalarda teńewler -day-dey, -
tay-tey qosımtaları hám yańlı, kibi, misli degen kómekshi sózler járdeminde
jasaladı.
Azıwıń bar altın saplı qashawday,
Eki sawrıń eki bólek atawday,
Hár tuyaǵıń bir boz orda otawday,
Siyne salıń kelgen Shaybas gúreńim.
(Abbaz Dabılov. “Bahadır” dástanınan).
Janlandırıw. Kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın shártli ámellerdiń biri.
Súwretlenip otırǵan zatqa, qusqa, haywanǵa til pitip, adamday bolıp sóyleydi,
oylaydı. Janlandırıw, kóbirek, folklorlıq shıǵarmalarda qollanıladı. Xalıq
erteklerinde, dástanlarında tawlar gúmbirlep saza berip tilge keledi, batırdıń atına
qıyın-qıstaw waqıtta til pitip, adamday sóylep atadı.
Janlandırıw realistlik ádebiyatta da qollanıladı. Mısalı, I.Yusupovtıń
“Aktrisanıń ıǵbalı” poemasında bas qaharman Arıwxan ózin baxıtlı sezgen
minutlarda báhárde qaytıp kiyatırǵan jıl quslarına múrájat etip, quwanıshlı
sezimlerin olar menen bólisedi.
Hey qubladan ushqan sonalı ǵazlar!
Shınnan ba usı mendegi ıǵbal?
- Iǵbalıń bar desip, ǵańqıldar ǵazlar.
Janlandırıw, ásirese, tımsal janrında kútá kóp qollanılatuǵın tiykarǵı kórkem
ámel bolıp esaplanadı. Mısalı, belgili shayır D.Aytmuratovtıń “Qulp hám urı”,
“Qoraz hám pıshıq”, “Qarabaraq hám qańbaq”, “Pıshıq erli-zayıplılıqta”, “Qoyan
máslikte” h.t.b. tımsallarında haywanlar, quslar, ósimlikler, zatlar adamlarday
bolıp sóylesedi, itibarlı pikirler aytadı. Biraq olardıń sóylegen sózlerinde, is-
háreketlerinde adamlarǵa tán minez-qulıq, ádetler, oy-pikirler, sezimler beriledi.
Janlandırıw alǵashqı dáwirdegi mifologiyalıq dóretiwshilikten qalǵan
miyraslardan. Alǵashqı dáwirde adamlar tábiyat sana-sezimge iye dep túsingen.
77
Sonlıqtan, olar óz miflerinde, erteklerinde, qosıqlarında janlı-jansız tábiyattı
sóyleytuǵın, oylaytuǵın etip sáwlelendirgen. Al, jańa dáwir ádebiyatında
janlandırıw kórkem shártliliktiń, kórkem ámellerdiń biri bolıp tabıladı. Oqıwshı
kórkem shıǵarmada zattıń, tábiyattıń adamday háreket etiwine, sóylegenine
isenbeydi, biraq bunı biykarlamaydı, sebebi, bul qubılıstı obraz jaratıwdaǵı,
ideyanı sáwlelendiriwdegi kórkem shártlilik dep qabıllaydı.
Allegoriyalar – grekshe allos – basqa, ózge, agareno – aytaman degen
mánisti ańlatadı. Kórkem ádebiyatta awıspalı mániste súwretlew qurallarınıń biri.
Shıǵarmada abstrakt pikir yaki túsiniktiń ornına anıq bir zattıń yamasa qubılıstıń
súwretlemesi, obrazı beriledi. Oqıwshı usı obrazǵa qarap ne haqqında gáp
baratırǵanın biledi. Bunı astarlap beriw yamasa astarlap súwretlew dep te júritedi.
Astarlap súwretlew erteklerde, ásirese, haywanlar haqqındaǵı erteklerde, sonday-
aq tımsallarda jiyi-jiyi ushırasadı. Mısalı, xalıq dóretiwshiligi úlgilerinde
haywanlar obrazları arqalı adamlarǵa tán geypara qásiyetlerdi, ádetlerdi túsiniwge
boladı. Túlki óziniń is-háreketleri menen mákkar, sum, quw adamdı esletedi.
Qasqır obrazı ashkózlikti, zulımlıqtı, eshek obrazı pámsizlikti, ójetlikti, maymıl
obrazı jeńilteklikti, wájsizlikti bildiredi.
Tarǵıl pıshıq
Boldı ól degen ashıq
Jolbarıs qızına.
Qánáátlenbeydi anaw-mınaw qızdıń nazına.
Qoydıń qızı Qozıbiyke semiz,
Iyttiń qızında qásiyet kemis.
Saǵaldıń qızı jalataylaw zárre,
Maymıldıń qızınıń ayaǵı árre-tárre.
(D.Aytmuratov. “Pıshıq erli-zayıplılıqta”).
Bul shıǵarmada óziniń shama-sharqın, hal-jaǵdayın bilmeytuǵın, maqtanshaq,
pámsiz adamlardıń minez-qulqı, is-háreketleri tıshqannan basqaǵa kúshi
jetpeytuǵın pıshıq obrazı arqalı allegoriya (astarlap súwretlew) usılında beriledi.
78
Súwretlew usılları (stilistikalıq figuralar)
Hárbir jazıwshınıń ózine tán gáp qurıw usılı bar. Jazıwshı shıǵarmalarınıń gáp
qurılısın túrli formalarda (qısqa, uzın) beriwi múmkin. Usılayınsha, ol ózi jazıp
atırǵan tildi poetikalıq, grammatikalıq jaqtan bayıtadı. Jazıwshı geyde gáplerdi
kútá quramalı ráwishte dúzedi, bir gápte birneshe jay gápler, qospa gápler,
baǵınıńqı qospa gápler ushırasıwı múmkin. Gáptiń bunday dúzilisi ullı rus
jazıwshısı L.N.Tolstoydıń shıǵarmalarında kóp ushırasadı.
Jazıwshı óziniń talǵamına qaray, shıǵarmaların oqıwshılardıń qanday toparına
baǵıshlawına qaray gáp qurılısın ápiwayı dúziwi múmkin. Mısalı, Sh.Aytmatovtıń
shıǵarmalarında asa quramalı gápler onsha ushıraspaydı. Gápler, tiykarınan, qısqa,
biraq mánili etip dúzilgen. Degen menen, usınday gápler menen-aq Sh.Aytmatov
kútá tereń filosofiyalıq oylardı bere alǵan.
A.S.Pushkinniń “Kapitan qızı” shıǵrmasında da gápler ápiwayı, jaydarı,
túsinikli etip dúzilgen.
Demek, jazıwshı óz shıǵarmasında turmıstı súwretlewde, ishki sezimlerdi
beriwde belgili bir sintaksislik normalarǵa baǵınadı, olardı tereńletedi, bayıtadı.
Shıǵarmalardaǵı sintaksislik poetikanıń jaǵdayı shıǵarmanıń qanday oqıwshılardıń
talǵamına mólsherlengenine de baylanıslı boladı. Mısalı, T.Jumamuratov,
S.Nurımbetov óz shıǵarmalarınıń tilin kútá keń oqıwshılar qatlamınıń talǵamın
esapqa alıp jazsa, I.Yusupov, J.Izbasqanov oqıwshılardıń bilimli, estetikalıq
talǵamı joqarı qatlamın kózde tutıp jazadı. Berdaq penen Ájiniyaz tuwralı da usılay
aytsa boladı.
Kórkem sintaksiste hár qıylı usıllar qollanıladı. Mısalı, ritorikalıq sorawlar,
intonaciya, pauza, ritorikalıq qaratpalar, úndewler, tákirarlawlar, antitezalar,
inversiyalar kóp qollanıladı. Bulardı sintaksislik figuralar yamasa stilistikalıq
figuralar dep te júritedi.
Ritorikalıq soraw – grekshe reytor – orator, sheshen, dilwar degen sózden
alınǵan. Kórkem shıǵarmada oqıwshınıń dıqqatın awdarıw ushın qurılǵan, biraq
juwap talap etpeytuǵın soraw gáp, sintaksislik figura. Súwretlenip atırǵan
sharayattı hám avtordıń oy-pikirin ótkirlestiriw ushın qollanıladı.
79
Ǵań-ǵań, ǵań-ǵań qobızım,
Táǵdiyr – zalım, oǵı uzın!
Arqırasqan arqarlar,
Nege jım-jırt joq ızıń?!
Dúnya menen dasqal taw,
Tıńlaymısań, asqar taw?!
(Sh.Seyitov. “Sárkarda hám túyege aynalǵan arqarlar
haqqında qobız benen jırlanatuǵın ertek-dástan” poemasınan).
Ritorikalıq úndewler. Kórkem shıǵarmada kóterińki, shaqırıq túrinde
ushırasatuǵın gápler, stilistikalıq figuralardıń biri. Olar oy-pikirdi, túsiniklerdi,
sezimlerdi emocional túrde berip, olardıń kórkemligin kúsheytedi. Mısalı:
Muhabbat ilahiy ullı qubılıs,
Qolıńızdan kelse ashıq bop jasań!
(Xaliyla Dáwletnazarov. “Qolıńızdan kelse ashıq bop jasań!... ”).
Ritorikalıq qaratpalar. Kórkem shıǵarmada kóterińki stildegi qaratpa gápler
túrinde ushırasatuǵın sintaksislik (stilistikalıq) figuralardıń biri. Ritorikalıq
qaratpalar oqıwshılardıń dıqqatın awdarıw, qaharmanlardıń ruwxıy halatın beriw,
lirizmdi kúsheytiw ushın qollanılatuǵın usıl.
Mıń órkeshli túyedey sarǵısh qumlar,
Mıń ásirlik ǵápletti silkip tasla!
Mıń ásirlik kemkewil móhmin qumlar,
Mıń ásirlik hásiretti silkip tasla!
(Baxtıyar Genjemuratov. “Mıń ásirlik ǵápletti silkip tasla!”).
Poetikalıq tákirarlaw – kórkem shıǵarmanıń tásirliligin kúsheytiw, onıń
ideyalıq mazmunın tereńletiw, qaharmanlardıń ishki dúnyasın tolıǵıraq ashıp
kórsetiw ushın qollanılatuǵın sintaksislik usıl. Bunday usıldı qollanǵan tekst
ishinde yamasa gápte bir sóz yaki birneshe sózler qaytalanıp keledi. Biraq
qaytalanǵan sózlerdiń hárbiri ózinshe kórkem-estetikalıq júk kóterip turadı.
Poetikalıq tákirarlawdıń alliteraciya, anafora, epifora sıyaqlı túrleri bar. (Olardıń
anıqlamaları “Kórkem fonetika” bóliminde berilgen.)
80
Watanım – keń mazmun ómirime ol,
Watanım – anamday áziz gúlbaǵım.
Orden taqpasa da óńirime ol,
Orden dep bilemen bergen ıǵbalın.
(Tólepbergen Mátmuratov).
Birinshi qatardaǵı “Watan” sózi arqalı tuwılǵan jer, el-xalıq hám onda jasap
atırǵan lirikalıq qaharman túsiniledi, ekinshi qatarda qaytalanǵan “Watan” arqalı
lirikalıq qaharmannıń watanǵa muhabbat, húrmet sezimleri beriledi. Úshinshi
qatardaǵı “Orden” sózi sıy-húrmettiń rásmiy nıshanı retinde tuwra mánisinde
berilgen, al tórtinshi qatardaǵı tákirarlanǵan “Orden” awıspalı, yaǵnıy metaforalıq
usılda lirikalıq qaharmannıń ómiri, ıǵbal-nesiybesi, táǵdiri mánisin berip tur.
Antitezalar – grekshe antithesis – qarama-qarsı mánisin bildiredi, jiyi
qollanılatuǵın poetikalıq figuralardan bolıp tabıladı. Antitezalar menen
antonimlerdi birdey dep túsiniwge bolmaydı. Antonimler sózlerdiń mánilik
qarama-qarsılıǵı bolsa (kún-tún, ashshı-dushshı, aq-qara h.t.b.), antiteza waqıya-
hádiyselerdiń, oy-pikirlerdiń qarama-qarsılıǵın beredi. Antitezada qarama-qarsı
obrazlar, sharayatlar, kontrast kórinisler qollanıladı, solar arqalı avtordıń ideyası
ashıladı. Mısalı:
Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya?
Men dúnyadan ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya?
Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman,
Túsindirer adam, sende boldı ma dúnya?
(Omar Hayyam).
Orta ásirlik ullı alım hám shayır Omar Hayyamnıń bul rubayısında materiallıq
dúnyanıń mángiligi, onıń birlemshiligi, onı túsindiriwde aqıl-huwıshtıń ázziligi,
demek, aqıl-estiń, ruwxtıń ekilemshiligi haqqındaǵı ideya kontrast (qarama-qarsı)
oy-pikirler, túsinikler menen berilip tur.
Antiteza shıǵarmalarda oy-pikirdiń, ishki sezimlerdiń tásirsheń beriliwin
támiyinlep, oqıwshıda estetikalıq zawıq oyatadı.
81
Inversiya – latınsha inversio – orın almastırıw degendi ańlatadı. Kórkem
tekstte avtordıń stilistikalıq maqset penen sózlerdiń mánisi boyınsha izbe-izligin,
grammatikalıq tártibin buzıp, ádettegiden basqasha ornalastırıwı inversiya dep
ataladı. Inversiya usılı menen jazǵanda gáp aǵzaları óz tártibi menen jaylaspay orın
almasıwı múmkin, baslawısh gáptiń izinde, bayanlawısh gáptiń basında kele beriwi
múmkin. Mısalı:
Júregimde mámleket bar –
shegarası joq.
Bir ájep ummannıń
jaǵısında ol.
Bul jerde mıltıq joq –
atılmaydı oq
Sazlar bar,
Reńler bar
hám Qosıqlar bar…
(Baxtıyar Genjemuratov).
Bul qosıq qatarların gáp qurılısı nızamına boysındırǵanda tómendegishe bolar
edi: “Júregimde shegarası joq mámleket bar. // Ol bir ájep ummannıń jaǵısında. //
Bul jerde mıltıq joq, oq atılmaydı”. Biraq bunday jaǵdayda tekst qosıq dárejesine
kóterile almay, ápiwayı ǵana xabar gápler bolıp qalar edi, avtor inversiya usılın
qollanıw arqalı sózlerdiń tásirsheńligin, teksttiń intonaciyasın, ırǵaǵın kúsheytken.
Solay etip, ádebiyattanıw iliminde bunday stilistikalıq figuralar poetikalıq
sintaksis degen termin menen de júritiledi.
Poetikalıq sintaksiske kórkem punktuaciyalardı da kirgizsek boladı.
Kórkem punktuaciya. Kórkem ádebiyatta oy-pikirdi, ishki sezimlerdi
tásirsheń hám tartımlı jetkeriwde kórkem fonetika, kórkem leksika, poetikalıq
sintaksis penen birge kórkem punktuaciyanıń atqaratuǵın xızmeti óz aldına.
Demek, irkilis belgileri kórkem shıǵarma tiliniń bir elementi bolıp tabıladı.
Ádebiyattanıwda kórkem shıǵarmanıń tili haqqında ilimiy-teoriyalıq pikirler
rus filologları V.V.Vinogradov, L.I.Timofeev, V.E.Xalizev, V.B.Tomashevskiy
82
hám taǵı basqalardıń, ózbek ádebiyatshıları I.Sultan, T.Babaev, E.Xudayberdiev,
H.Umurov, D.Quranov hám basqalardıń, qaraqalpaq ádebiyatshıları S.Axmetov,
Q.Sultanov, K.Mámbetov, Q.Járimbetov hám taǵı basqalardıń miynetlerinde
ushırasadı. Usılardıń ishinde irkilis belgileriniń kórkemlik xızmeti boyınsha itibarlı
pikirler L.I.Timofeev, V.B.Tomashevskiy, H.Umurovlardıń miynetlerinde
berilgen. Máselen, ózbek ilimpazı H.Umurov gápte bir ǵana útir belgisiniń
qoyılıwı arqalı tekstte kórkemliktiń támiyinleniwin, al onıń qoyılmay alıp taslanıwı
gáptiń intonaciyasınıń, ásirese, mánisiniń pútkilley ózgerip ketiwine ayrıqsha
tásirin tiygizetuǵınlıǵın mısallar menen dálilleydi. Jáne bir ózbek izertlewshisi
Q.Yolchiev óziniń internette járiyalaǵan maqalasında kóp noqat hám sızıqshanıń
kórkemlik xızmetin tallawǵa ayrıqsha itibar beredi1.
Al, ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyattanıwında irkilis belgileriniń
kórkemlik xızmeti haqqında pikirler ilimpaz Q.Orazımbetovtıń házirgi qaraqalpaq
lirikasındaǵı formalıq izlenislerge baǵıshlanǵan ilimiy miynetlerinde sáwlelengen.
Atap aytqanda, ilimpaz B.Genjemuaratovtıń qosıqlarında irkilis belgileriniń,
máselen, noqat belgisiniń shayırdıń ishki talabına baylanıslı dástúriy qosıq
formasındaǵıday (hár qatardıń keynine) emes, al avtordıń niyetin ashıw maqsetinde
prozalıq shıǵarmalardaǵıday óziniń tiyisli jerlerine qoyılǵanlıǵın jekke stillik
izlenislerdiń biri sıpatında unamlı bahalaydı2.
Qullası, kórkem shıǵarmada “mayda-shúyde” sıyaqlı túsiniklerge orın
joq. Eń kishi bólekshe – mikroelement te shıǵarmada úlken áhmiyetke iye
boladı, oǵan itibarsız bolǵan jazıwshı insanıylıqtan ayrılıwı, “xalıq
oqıtıwshısı”, “sezimler tárbiyashısı” (Sh.Aytmatov) bolıwı múmkin bolmasa
kerek3.
Solay etip, jazıwshı-shayırlar kórkem shıǵarmada irkilis belgilerin
belgili bir maqsette (ideyanı kúsheytiw ushın), shıǵarma obrazlılıǵı ushın,
kórkem teksttiń emocionallıǵın (tásirsheńligin) arttırıw ushın qollanadı.
1 Йўлчиев Қ. Игнабарг шеър ва тиниш белгилари. // Ziyonet.uz.
2 Oразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик (80-жыллар). Нӛкис, “Билим”,
1992, 109-110-бб. 3 Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Шарқ”, 2002, 138-бет.
83
Házirgi ádebiy processte talantlı shayır S.Ibragimovtıń lirikalıq
shıǵarmalarında kórkemlikti támiyinlewde, avtordıń oylaǵan niyetin júzege
shıǵarıwda kórkem punktuaciya ayrıqsha orındı iyeleydi. Avtordıń bizge “Dalalar”
(1982), “Besinshi máwsim” (1986), “Jer menen aspannıń aralıǵında” (1990),
“Tańlamalı qosıqlar” (2016) dep atalǵan poetikalıq toplamları belgili. Onıń bir
ǵana «Jer menen aspannıń aralıǵında» toplamınıń ózinde 345 jerde sızıqshanıń
qollanılǵanlıǵın kórsek boladı. Bul belgini shayırdıń dóretiwshiligine tán “avtorlıq
punktuaciya” dep atasaq ta boladı. Sebebi, sızıqshanıń lingvistikalıq sıpatına
keletuǵın bolsaq, ol tekstte qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı,
sebep mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi tásirli
hám ıqsham etip jetkerip beriw qásiyetine iye. Qaraqalpaq poeziyasında irkilis
belgileri talantlı shayırlar Sh.Seyitov, S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń
poeziyasında jekke stillik xızmetlerde qollanılıwshı “avtorlıq punktuaciya”
dárejesine erisken dep ayta alamız. Máselen, S.Ibragimov lirikasında sızıqsha
belgisi avtordıń aytajaq ideyasın jetkerip beriwde eń áhmiyetli quralǵa aylanǵan:
Biraq men qarnı ash materialistpen,
ertekke orın joq zamanǵa dárek –
bilemen, xameleon degen kesirtke
tirishilik ushın ekenin hálek.
Bul shuwmaqta avtordıń dáslepki eki qatarda bildirilgen pikirlerine sońǵı eki
qatardaǵı pikirleri sebep sıpatında keltirilgen. Shayır bizdi qorshaǵan jámiyettegi
ayırım unamsız qubılıslardı sızıqsha belgisi arqalı ashıp beredi. Ol haqqında
oqıwshılarda pikir oyatadı.
Awzınan
qan kóbik burqırap
qara nar
iyesiz, ámengersiz qańǵırıp baratır.
Qara nar jer dizerlep
qulaǵan máhál
ıńırandı bul dúnya –
84
jańǵırıp baratır
jańǵırıp baratır…
Usı jańǵırıqta –
biygúna lashlar.
Usı jańǵırıqta – dúnyanıń dárti.
Usı jańǵırıqtıń ózi de
ja-ar-tı!..
(B.Genjemuratov).
Qosıqta irkilis belgilerine ayrıqsha kórkemlik wazıypa júklengen. Máselen,
bul shıǵarmada kóp noqat, úndewli kóp noqat hám uzın sızıqshalar jiyi qollanılǵan
hám shayırdıń emocional oy-pikirlerin beriwde kórkemlik xızmet atqarǵan.
Ásirese, bul shıǵarmadaǵı «Usı jańǵırıqtıń ózi de ja-ar-tı!..» degen gáptiń astarın
(podtekstin) túsiniw ushın úndewdiń kóp noqat belgisi menen qosarlanıp
qollanılıwı hám “jartı” sóziniń seslik ózgeriske (“ ja-ar-tı”) ushırawı ayrıqsha
kórkemlik funkciya atqarıp tur. Sonday-aq shayır qosıqta sızıqshalarǵa da ayrıqsha
kompoziciyalıq wazıypa júkleydi. Sebebi, sızıqshanıń lingvistikalıq xızmetine
keletuǵın bolsaq, ol qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı, sebep
mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi ıqsham hám
tásirsheń jetkerip beriwdiń bir usılı. B.Genjemuratovtıń joqarıdaǵı qosıǵında bolsa,
sızıqsha belgisi túsindiriwshilik xızmette qollanılǵan hám avtordıń negizgi aytajaq
ideyasın tereńlestiriwge xızmet etken.
Sh.Seyitov prozalıq shıǵarmalarında da irkilis belgilerine ayrıqsha wazıypa
júkleydi. Máselen, onıń «Isine tirkelip tigilsin!...» (1986) povestinde nahaqtan
qamalǵan miliciya xızmetkeri Ábilqasım Maxmudovtıń haqıyqatlıqtı qayta tiklew
ushın tiyisli orınlarǵa jazǵan shaǵım arzasına «Isine tirkelip tigilsin!...» degen
birgelkili, húkimli juwaplardıń kele beriwi tubalawshılıq dáwirindegi
administrativlik-buyrıqpazlıq sistemanıń bir kórinisi bolıp tabıladı. Shıǵarmada usı
ideyanı beriw ushın avtor úndew hám kóp noqat belgilerin orınlı paydalanadı.
Ásirese, irkilis belgilerinen ónimli hám orınlı paydalanıw jaǵdayı jazıwshınıń
85
dóretiwshilik stiline aylanıp barǵanlıǵın onıń sońǵı romanlarınan da kóriwge
boladı.
Ulıwma, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında, ásirese, poeziyada irkilis
belgilerinen kórkemlik xızmette paydalanıw talantlı shayırlar Sh.Seyitov,
S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń lirikasına tán stillik ózgesheliklerdiń biri
bolıp, bul formalıq ayrıqshalıqlar usı kórkem sóz sheberleriniń poetikalıq pikirlew
ózgesheliginen hám olardıń ishki dóretiwshilik talabınan tuwılǵan kórkemlik
izlenisler bolıp tabıladı.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Trop terminiń mánisi?
2. Metafora degenimiz ne?
3. Epitet degenimiz ne?
4. Metonimiya degenimiz ne?
5. Sinekdoxanıń metonimiyadan ayırmashılıǵı nede?
6. Teńew tuwralı túsinik beriń.
7. Janlandırıw degenimiz ne?
8. Simvollıq súwretlew tuwralı túsinik beriń.
9. Allegoriya degenimiz ne? Ol qaysı janrdaǵı shıǵarmalarda ushırasadı?
10. Stilistikalıq figuralarǵa neler kiredi? Mısallar keltiriń.
11. Ádebiy tekstte kórkem punktuaciyanıń atqaratuǵın xızmeti qanday?
12. Kórkem punktuaciyanıń qanday túrlerin bilesiz hám olarǵa mısallar keltiriń.
10-tema. QOSIQ QURÍLÍSÍ
Jobası:
1. Qosıq – kórkem tildiń bir forması.
2. Qosıq hám kórkem obraz.
3. Qosıq qurılısınıń tiykarları (ırǵaq-ritm, intonaciya, qosıq ólshemleri,
bántler, uyqaslar h.t.b.).
4. Qosıq ólsheminiń túrleri: a) barmaq yamasa sillabikalıq ólshem. b) aruz
ólshemi. c) tonikalıq ólshem. d) sillabo-tonikalıq ólshem.
86
5. Qosıq bántleri (strofalar) – qosıq ólsheminiń bir elementi. Olardıń túrleri:
ekilikler, úshlikler, tórtlikler, beslikler, altılıqlar h.t.b.
6. Uyqaslar haqqında túsinik hám olardıń túrleri: birgelkili uyqaslar, ishki
uyqaslar, redifli uyqaslar.
Tayanısh sózler: qosıq qurılısınıń tiykarları: ırǵaq, ólshem, bánt, uyqas;
ólshemniń túrleri: barmaq yamasa sillabikalıq ólshem, aruz ólshemi, tonikalıq
ólshem, sillabo-tonikalıq ólshem; bánttiń túrleri: ekilikler, úshlikler, tórtlikler,
beslikler, altılıqlar, segizlikler, onlıqlar; uyqas hám onıń túrleri: birgelkili uyqaslar,
ishki uyqaslar, redifli uyqaslar.
1. Kórkem tildiń túrleri bar. Olar arqalı jazıwshı súwretleydi, obraz jaratadı,
óziniń aytajaq oy-pikirin, ishki sezimlerin, ruwxıy jaǵdayların beredi. Kórkem
ádebiyatta onıń eki forması keńnen hám erte zamanlardan berli qollanıladı: proza
hám poeziya.
Proza menen jazılǵan shıǵarmalarda joqarıdaǵı aytılǵan qásiyetler ápiwayı
sintaksislik konstrukciyalar arqalı (gápler arqalı) beriledi. Oy-pikirler, súwretlewler
izbe-iz logikalıq jaqtan tiykarlanǵan túrde beriliwi múmkin. Proza tili menen,
kóbinese, epikalıq shıǵarmalardı (romanlardı, gúrriń, ocherklerdi) jazıw úrdis bolıp
ketken. Al, negizinde, epikalıq shıǵarmalar qosıq qatarları menen de jazıla beriwi
múmkin. Mısalı, qosıq penen jazıılǵan roman, qosıq penen jazılǵan povest, qosıq
penen jazılǵan ocherk ádebiy ámeliyatta ushırasıp turadı.
Qosıq (poeziya) – bul da kórkem tildiń bir forması.
Biraq oy-pikirdi, ishki sezimlerdi yamasa waqıyalardı qosıq penen beriwdiń
ózgeshelikleri bar. Qosıq, eń birinshi náwbette, ritmge (ırǵaqqa) tiykarlanǵan
bolıwı, yaǵnıy qosıqtıń tili kóterińki, emocional, tásirsheń hám ekspressivlik
qásiyetlerge iye bolıwı tiyis. Sonıń menen birge proza tilinde morfologiyalıq,
sintaksislik ólshemlerden basqa sheklengenlik joq, al qosıq óziniń qatań
normativlerine, ólshemlerine baǵınadı.
Qosıq penen jazılǵan shıǵarmalar ólshemli qatarlarǵa iye bolıwı, qatarlarda
buwın sanları esapqa alınıwı kerek. Juwmaqlanǵan bir oy-pikirdi yamasa
87
sezimlerdi beriw ushın qosıq tórt qatardan yamasa bes qatardan, ayırım jaǵdaylarda
altı qatardan turatuǵın bántlerge (strofaǵa) toplanadı.
Solay etip, poeziya yamasa proza ádebiy janrlar emes, olar kórkem tildiń
formaları bolıp tabıladı. Biraq ádebiy ámeliyatta, kúndelikli baspasózde proza janrı
yamasa poeziya janrı dep qollanılatuǵın jaǵdaylar ushırasıp turadı. Biraq olardı
ilimiy jaqtan tallap qaraǵanımızda janrlıq talaplarǵa juwap bere almaydı. Al,
kórkem tildiń formaları ekeni málim boladı.
2. Qosıq ólshemleri haqqında túsinik hám olardıń túrleri. Qosıq óziniń
tábiyatı boyınsha qatań ólshemlerge baǵınadı. Sonlıqtan, qosıqtıń ólshemlerine
tiykarlanǵan hám solar arqalı prozadan ajıralıp turatuǵın qosıq qurılısınıń túrleri
bar. Sonıń bir túri – sillabikalıq qosıq ólshemi. Grek tilindegi sillabi – buwın
degen sózden alınǵan. Onıń baslı talapları mınalar: sózler belgili bir qatarlarǵa, al
qatarlar belgili bir bántlerge jámleniwi kerek. Qatarlardıń buwın sanları teń bolıwı
kerek. 7-8 yamasa 10-11 buwınlı. Uyqas, kóbinese, birgelkili bolıp keledi. aaab
yamasa aaba. Ayırım jaǵdaylarda shalıs (abab) yamasa qamaw (abba) uyqasları
qollanıladı, qosıqlar, kóbinese, tórt qatarlı bántlerge jámlengen boladı. Mısalı:
Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp,
Dizeńdi sızlatıp belińdi búgip,
Qolıńdı qabartıp, miynetin shegip,
Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq.
Bul mısalda joqarıda keltirilgen talaplardıń barlıǵı kórinedi. Demek, qosıq
sillabikalıq ólshemde jazılǵan. Bunday ólshemdi eski túrkiy ádebiyatta barmaq
ólshemi degen termin menen júritken. Házirgi zamanda bul termin ózbek
ádebiyatında qollanıladı. Barmaq ataması, sonday-aq qaraqalpaq ádebiyatında da
sillabika ólsheminiń sinonimi retinde qollanılıp turadı.
Shıǵıs xalıqları poeziyasında (arab, parsı, eski túrkiy) qosıq ólsheminiń keń
tarqalǵan túri aruz ólshemi bolıp esaplanadı. Ol sillabikadan qatań ajıralıp turadı.
Aruz sozılmalı hám qısqa buwınlardıń qosıq qatarında belgili tártipte awmasıp
keliwine tiykarlanadı. Onıń kelip shıǵıwı arab poeziyası menen baylanıslı.
88
Aruzda dawıssız sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar sozılmalı bolıp
keledi. Al, dawıslı sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar qısqa buwın bolıp
esaplanadı.
Qaraqalpaq poeziyasında aruz ólshemi qollanılmaydı, derlik.
Tonikalıq ólshem pátlerdiń qatardaǵı tártipleri. Bul termin grek tilindegi
tonus – pát degen sózden alınǵan. Eski rus qosıqları tonikalıq ólshem menen
jazılǵan. Rus tilinde pát turaqlı emes. Ol sózdiń basındaǵı, ortanǵı yamasa aqırǵı
buwınlarına túse beredi, jıljımalı bolıp keledi. Sonlıqtan, rus qosıqları páttiń
baǵdarına tiykarlanadı. Biraq XVIII-XIX ásirlerde rus poeziyasında, atap aytqanda
Lomonosov, Jukovskiy, Tredyakovskiy, Pushkin, Lermontov tárepinen qosıq
ólshemi keskin ózgeredi. Bular tonikalıq ólshem menen birge, sillabikanı da qosıp
paydalandı. Nátiyjede, XIX ásirdegi rus poeziyasında sillabo-tonikalıq qosıq
ólshemi payda boldı.
XX ásirde Evropa hám rus shayırları kórkem izleniwshilik jolında túrli qosıq
ólshemlerin tájiriybe etip kóredi. Olar dástúrli sillabikalıq yamasa sillabо-tonikalıq
ólshemlerdi buzıp, jańa formalardı qollanadı. Burınǵı bir tegis, buwın sanları teń
qatarlar buzılıp, qosıq uzınlı-qısqalı qatarlar menen jazıla baslaydı. Hátteki,
uyqaslarǵa da kewil bólmeytuǵın boladı. Bánt (strofa) sanları turaqlı emes, bunday
qosıq forması erkin qosıq yamasa verlibr dep ataladı. Qaraqalpaq poeziyasında
erkin qosıqtıń dáslepki belgileri XX ásirdiń 30-jılları kórine basladı
(Á.Shamuratov, J.Aymurzaev, D.Názbergenov qosıqları). Biraq sillabika qosıq
ólsheminde tárbiyalanǵan qaraqalpaq oqıwshıları bunday ólshemdegi qosıqlardı
qabıllawǵa tayar emes edi. Sońınan 1940-50-60-jılları erkin qosıq onsha kórinbey
qaladı. Tek 1970-80-jılları, sonday-aq 1990-jılları ol qaytadan janlanıp poeziyada
kórkem qubılıs sıpatında ornıǵa basladı. Shayırlar Sh.Seyitov, B.Genjemuratov,
S.Ibragimov, Sh.Ayapov, K.Kárimov h.t.b. tereń izlenip, qaraqalpaq poeziyasına
verlibr formasın endiredi.
Qosıq bántleri haqqında túsinik
Qosıq qatarlarınıń belgili bir juwmaqlanǵan, tamamlanǵan oy-pikirdi yamasa
sezimlerdi beretuǵın toparına bánt delinedi yamasa strofa dep ataladı. Bántlerdiń
89
ózine tiyisli qurılısı bar. Bántler eki qatardan yamasa 4, 5, 6, 8 qatardan ibarat
bolıwı múmkin. Eski túrkiy jırlarda belgili baslı bánt formaları bolmaǵan. Jırlar
shubırtpa qatarlar menen berilgen. Tek XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında
bánttiń formaların kóremiz. Ulıwma, Shıǵıs poeziyasında, sonıń ishinde túrkiy
poeziyada bántler tómendegi qatar ólshemlerinen ibarat:
Ekilikler, yaǵnıy eki qatardan turatuǵın qosıq bántleri. Eski kitabıy poeziyada
ǵázzel janrı eki qatarlı bántler menen, yaǵnıy báyitler menen jazıladı. Uyqas tártibi
AA, BA, VA, h.t.b. Shıǵıs poeziyasınıń másnewiy túri de eki qatarlı bántler
menen jazıladı. Uyqas túri aa, bb, vv. Ǵázzellerdegi eki qatarlı bántlerdi báyitler
dep júritedi.
Rubayılar tórt qatardan turadı. Biraq usı tórt qatar bánttiń ózi ǵárezsiz óz
betinshe shıǵarma bolıp esaplanadı. Sonday-aq murabbalar da tórt qatarlı qosıqlar
menen jazıladı.
XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyası burınǵı jır úlgisinen ózgerip, kóbinese, tórt
qatarlı bántlerden ibarat qosıq qurılısına ótedi. Biraq olardı murabbalar dep shártli
túrde aytıw múmkin, sebebi, murabba 4 qatarlı bántler bolıwı menen, kóbinese,
aruz ólsheminde jazıladı. XIX ásir qaraqalpaq poeziyasında, sonday-aq bes qatarlı
bántlerden ibarat qosıq formaları payda boldı. Bunı xalıq tilinde muxalles dep
ataydı, ol ádebiyattanıwda muxammesler dep ataladı. Muxammesler Ájiniyaz
poeziyasında ushırasadı. Shıǵıs poeziyasında altılıqlar, segizlikler, hátteki, onlıqlar
ushırasadı. XX ásir qaraqalpaq poeziyasında bántlerdiń Evropa poeziyasınan
ózlestirilgen túrleri ushırasadı. Mısalı, sekstinalar altı qatarlı, oktavalar segiz
qatarlı bántlerden ibarat, sonetler on tórt qatarlı bántlerden ibarat qosıqlar.
Uyqaslar. Uyqaslar qosıqtı seslik jaqtan bezegende úlken áhmiyetke iye.
Xalıqaralıq terminologiya menen rifma dep ataladı. Áyyemgi grek tilinde
úylesimli, uyqaslı degen mánisti ańlatadı. Ózbek ádebiyatında uyqas qofiya dep
ataladı.
Uyqas qosıq bántin (strofasın) shólkemlestiriwde rol oynaydı, ol, kóbinese,
qosıq qatarlarınıń sońında uqsas, geyde birdey seslik qaytalawlar arqalı qollanıladı.
Kimseler hádden zor boldı,
90
Birazlar shınnan xor boldı,
Lashınǵa qurǵan tor boldı,
Tordı hesh kim buzǵan emes.
Mısalda qatarlardıń sońǵı sózleri seslik jaqtan uyqasıp keledi. Uyqas qosıqtıń
ırǵaǵın kúsheytedi, intonaciyalıq qásiyetin kóteredi, emocionallıq tásirsheńligin
arttıradı, oqıwdı jeńilletedi, jaǵımlı etedi. Klassikalıq poeziyada uyqasqa ayrıqsha
itibar berilgen, al sońǵı dáwir poeziyasında uyqaslardıń túrleri ózgerip, bayıp ketti.
Uyqaslar birneshe túrlerge bólinedi. Olardı shártli túrde tómendegishe jiklewge
boladı. Jup uyqaslar – bunda eki qatardıń aqırı uyqasıp keledi.
Bir xosh sezim kiyatırǵanda baslanıp, -A
Bir-birewdi súye almappız jasqanıp. -A
Biz bilmeppiz ol muhabbat ekenin, -B
Táǵdir bizdi ayra salıp keterin. -B
Jup uyqaslar AA, BB, VV formasında ushırasadı.
Birgelkili uyqaslar:
Ǵáriplerdiń múlkin alıp jılattıń, -A
Kóz aldıńda iytlerińe talattıń, -A
Saw denemdi tayaq urıp qanattıń, -A
Azap bergenlerge ǵazap berermen. -B
Birgelkili uyqaslar AAAB formasında qollanıladı.
Shalıs uyqaslar – birinshi hám úshinshi qatarları, ekinshi hám tórtinshi
qatarları uyqasıp keledi.
Bul dúnya dúnya bolǵalı -A
Patsha ádil bolǵan emes, - B
Shayırlar qálem alǵalı -A
Xatqa tuwrı salǵan emes. -B
Shalıs uyqaslar AB, AB formasında qollanıladı.
Qamaw uyqas – birinshi qatar menen tórtinshi qatar, ortada 2, 3-qatarlar
uyqasıp keledi.
Sennen alıs ketip, kórdim shamamdı -A
91
Sirá, eseygenim biykar ma deymen. -B
Baladay bir taban shıqpaǵan úyden, -B
Sennen alıs ketip kórdim shamamdı. -A
Qamaw uyqaslar ABBA formasında qollanıladı.
Sonday-aq uyqaslar AABA formasında jiyi qollanıladı.
Qayrawda bir ǵaz tur qanatın qaǵıp, -A
Ǵańqıldaydı eki kózden qan aǵıp, -A
Ayaqtaǵı jipti shaynap jániwar, -B
Óz erkime ketsem deydi ılaǵıp. -A
Uyqaslardıń bul forması qaraqalpaq klassikalıq poeziyasında siyreklew
qollanıladı. Biraq házirgi zaman poeziyasında jiyi-jiyi ushırasadı. Uyqaslardıń bul
forması Shıǵıs ádebiyatındaǵı klassikalıq rubayılarda turaqlı qollanılǵan
uyqaslardıń biri.
Redifli uyqas – qosıq qatarlarınıń aqırında bir sózdiń yamasa sóz dizbeginiń
qaytalanıp keliwi redifli uyqas dep ataladı. Mısalı:
Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya - a
Men dúnyadan ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya - a
Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman - a
Túsindirer adam sende boldı ma dúnya - a
Qosıq qurılısı hám onıń qaǵıydaları tuwralı tómendegi ádebiyatlarda tolıǵıraq
berilgen: Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń
evolyuciyası hám tipologiyası. Nókis, “Bilim”, 2004; Orazımbetov Q. Qosıq
teoriyası. Oqıw qollanba. Toshkent, Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy
kutubxonasi nashriyoti, 2010.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Qosıqtıń kórkem obraz jaratıwdaǵı áhmiyeti qanday?
2. Qosıq ırǵaǵı (ritmi) tuwralı túsinik beriń.
3. Dúnya poeziyasında qosıq ólshemleriniń qanday túrleri bar?
4. Barmaq yamasa sillabikalıq ólshem tuwralı túsinik beriń.
5. Aruz ólshemi haqqında túsinik beriń.
92
6. Qosıq bántleri (strofalar) hám olardıń túrleri tuwralı túsinik beriń.
7. Shıǵıs poeziyasındaǵı ekilikler menen Evropa poeziyasındaǵı ekilik
(dvustishie)lerdiń qanday ayırmashılıqları bar?
8. Uyqaslar hám olardıń túrleri haqqında túsinik beriń.
11-tema. KÓRKEM METODLAR. STIL
Jobası:
1. Kórkem metod haqqında túsinik.
2. Metodlar tariyxına sholıw.
3. Metodlardıń tipleri: realistlik emes metodlar, realistlik metodlar.
4. Klassicizm hám onıń baslı belgileri.
5. Sentimentalizm hám onıń belgileri.
6. Romantizm metodı.
7. Modernizm.
8. Realizm metodı hám onıń belgileri. Áshkaralawshı realizm hám onıń baslı
qásiyetleri.
9. Socialistlik realizm metodı haqqında.
Tayanısh sózler: metod, metodika, kórkem metod, realistlik emes metodlar,
klassicizm, sentimentalizm, romantizm, modernizm, realistlik metodlar, realizm
metodı, áshkaralawshı realizm, socialistlik realizm.
Jazıwshı kórkem shıǵarmanı jaratqanda belgili bir metodtı basshılıqqa aladı.
Metod – grekshe methodos – izertlew jolı degendi ańlatadı.
Kórkem metod yamasa dóretiwshilik metod – sırtqı dúnyanı, jámiyetti,
adamdı kórkem-estetikalıq tanıwdıń, sáwlelendiriwdiń principleri, usılları.
Basqasha aytqanda, jazıwshı ózi súwretlep otırǵan dúnyanı, jámiyetlik turmıstı
qalay bolsa solay kórsetpesten, olardı tereń úyrenedi, oy-pikir eleginen ótkeredi,
oǵan ideyalıq-emocionallıq baha beredi. Kórkem obrazlarǵa belgili bir ideyalardı,
oy-pikirlerdi, estetikalıq principlerdi sińdiredi. Solay etip, jazıwshıda turmıstı,
ómirdi sáwlelendiriwdiń belgili bir usılları, talapları, principleri qáliplesedi. Ol usı
93
principlerdi basshılıqqa alıp kórkem obraz jaratadı, sol arqalı óziniń ideyaların, oy-
pikirlerin beredi.
Eskertiw: Metod penen metodika – hár qıylı túsinikler: Metod jazıwshınıń
kózqarasları, ideyalıq poziciyaları menen baylanıslı, al metodika, bul jumıs
islewdiń yamasa jumıstıń usılı, texnikası bolıp esaplanadı. Mısalı, ádebiyattı oqıtıw
metodikası, ádebiyattı izertlew metodikası.
Kórkem metodlar házirgi ilimde shártli túrde realistlik metodlar hám
realistlik emes metodlar dep bólinedi. Antik dáwir ádebiyatı, orta ásir ádebiyatı,
tiykarınan, realistlik emes metodlar arqalı jazılǵan. Jazıwshı realistlik emes
metodqa súyenip jazǵanda óziniń turmısqa bolǵan kózqarasların, qatnasın,
bahaların haqıyqıy turmıstı, real ómirdi súwretlew arqalı bermeydi. Waqıyalar,
adamlar, sharayatlar, turmıs haqıyqatlıǵınan uzaq, kóbinese, qıyalıy súwretlenedi,
realistlik súwretlewden góre jazıwshınıń fantaziyası (toqıması) baslı orındı tutadı.
Máselen, Esxildiń “Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey” tragediyasında waqıyalar
realistlik emes. Personajlar, syujetler mifologiyalıq usılda súwretlenedi. Sebebi,
antik dáwir ádebiyatı ulıwma mifologiyalıq syujetlerge tiykarlanǵan, orta ásir
ádebiyatı tuwralı da usını aytıw múmkin. XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında
realizmniń ayırım belgileri bar. Sociallıq turmısqa baylanıslı geypara qosıqlarda
turmıs real súwretlenedi. Mısalı, Berdaqtıń “Salıq”, “Jaz keler me”, “Zamanda”,
“Bolǵan emes” h.t.b. shıǵarmalarında, turmıs realistlik principler tiykarında
sáwlelenedi. ХIХ ásir qaraqalpaq ádebiyatında, degen menen, realistlik emes
metod, anıǵıraq aytqanda, romantikalıq metod basım turadı. Mısalı, Ájiniyazdıń
muhabbat qosıqları haqıyqıy turmıstan uzaq, ondaǵı lirikalıq qaharman hám ol
ashıq bolǵan gózzal hayal real turmısta joq. Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanı da
romantikalıq metod penen jazılǵan, onda realizmniń tek ayırım belgileri bar.
XVII-XVIII ásirlerde Evropa ádebiyatında bir qatar realistlik emes aǵımlar
payda boldı. Solardıń ishinde klassicizm aǵımı qatań normaǵa túskenligi menen
ajıralıp turadı, onıń payda bolıwı Franciyadaǵı “absolyut” dúzimniń kúsheyiwi
menen baylanıslı. Klassicizmniń baslı ideyalıq talapları: mámleketlik ideyalardıń,
mámleket mápiniń hámme nárseden ústin turıwı, jekke adam mápleriniń mámleket
94
máplerine baǵındırılıwı, jekke adamnıń joqarı grajdanlıq, patriotlıq sezimlerdi,
qásiyetlerdi iyelewi. Mámleket mápi ushın ózin qurban etiwge tayar turıwı menen
belgilenedi. Bul klassicizmniń ideyalıq talapları bolıp esaplanadı.
Klassicizm atamasınıń payda bolıwı antik grek-rim ádebiyatınıń hám kórkem
óneriniń eń jaqsı ideyaların, kórkemlik úlgilerin ózlestiriw menen baylanıslı.
Jazıwshılar usı klassikalıq ádebiyattan, mádeniyattan úlgi alǵan, olardı qayta
tiklegen, sonlıqtan, bul aǵımdaǵı shıǵarmalardı klassicistler hám usı aǵımdaǵı
ádebiyatlardı klassicizm ádebiyatı dep ataydı. Klassicizmniń kórkemlik talapları
bar. Olardıń biri – janrdıń tazalıǵın saqlaw. Kórkem shıǵarmalar joqarı hám
tómengi janrlarǵa bólinedi.
1. Joqarı janrlarǵa: tragediyalar, epikalıq poemalar, bálent párwaz odalar
kiredi.
Bunday janrdaǵı shıǵarmalardıń bas qaharmanları bolıp koroller, gerсoglar,
sárkardalar, rıcarlar h.t.b. súwretlenedi.
2. Tómen janrlarǵa: komediya, satira, tımsal h.t.b. kiredi. Olardıń
personajları bolıp ápiwayı miynetkeshler, qalalılar, ónermentler, sawdagerler,
diywanalar h.t.b. qatnasadı.
Klassicizmniń baslı principleriniń biri – bul kórkem shıǵarmanıń
racionalizmge tiykarlanıwı. Basqasha aytqanda, kórkem shıǵarmada aqıl-oy baslı
orınǵa shıǵıwı kerek, syujet qatań logikaǵa baǵınıp rawajlanıwı kerek, ishki
sezimlerge orın bolmawı tiyis. Shıǵarmada mámleketlik ideyalar hám puxaralıq
wazıypalardıń sáwleleniwine baslı dıqqat beriledi, al jekke adamnıń taǵdiri,
mápleri, ishki sezimleri esapqa alınbaydı. Klassicizm basshılıqqa alǵan bul
racionalizm filosofiyası XVII-XVIII ásirlerde Franciyada ústemlik etken
absolyutizm ideologiyası talaplarına juwap beretuǵın edi.
Realistlik emes metodlardıń bir kórinisi sentimentalizm aǵımı bolıp tabıladı.
Francuz tilindegi sentiment – sezim degen sózden alınǵan termin. XVIII ásirdiń
ekinshi yarımında Evropa ádebiyatında hám kórkem ónerinde qáliplesken aǵım.
Sentimentalizm wákilleri adam tábiyatınıń jetekshi tárepi aqıl-oy emes, al tábiyiy
sezimler dep esapladı. Usı tábiyiy sezimlerdi (mısalı, súyiwshilik sezimlerdi)
95
jetilistiriw, tárbiyalaw arqalı pák júrekli, keń peyil, hadal adamlardı tárbiyalaw
múmkin. Usınday tárepleri menen sentimentalizm belgili dárejede aǵartıwshılıq
ideyalarına jaqınlasıp ketedi. Kórkem ádebiyatta demokratiyalıq ideyalardı
beriwde sentimentalizmniń áhmiyeti kúshli. Sentimentalizm ádebiyatınıń baslı
qaharmanları, kóbinese, ápiwayı diyqanlar, shopanlar bolıp keledi. Olardıń kóńli
pák sezimlerge tolı, olar da shın kewilden súye aladı, olar da óz muhabbatına
sadıq bola aladı. Sentimentalizm qaharmanları obyektiv sharayatlarda emes, al,
kóbinese, subyektiv sharayatlarda súwretlenedi. Jasıl maqpalday shópler menen
qaplanǵan jaylawlarda mańqıyǵan semiz mallar, domalanıp otlap júrgen semiz
qoylar, betiniń almasınan qan tamǵan diyqan qızları, toq turmıs keshirip atırǵan
kewilli diyqanlar – mine, sentimentalist jazıwshılar súwretleytuǵın awıl kórinisi.
Mısalı, XVIII ásirdiń ekinshi yarımında jasaǵan Rossiya jazıwshısı N.Karamzinniń
(1766-1826) “Biyshara Liza” (“Bednaya Liza”) povestinde ápiwayı awıl
diyqanınıń qızı Liza aq kókirek, júregi taza, sulıw etip súwretlenedi. Ol sın-sımbatı
kelisken Erast degen dvoryan jigitti shın júreginen súyedi. Óziniń joqarı qatlam
wákili bolıwına qaramastan, Erast ta qarapayım diyqan qızı Lizanı súyedi.
Jámiyetlik qatlamlasıw principi olardıń muhabbatına irkinish bola almaydı. Bul
jaǵday, álbette, real sırtqı ortalıqqa, obyektiv tariyxıy sharayatlarǵa avtordıń
subyektiv qatnası bolıp tabıladı.
Kórkem ádebiyattaǵı (XVIII á.) sentimentalizm aǵımınıń kórnekli wákilleri
Russo, Didro (Franciya), Lessing (Germaniya), Karamzin, Dmitriev (Rossiya)
bolıp tabıladı.
Kórkem ádebiyattaǵı aǵartıwshılıq aǵımı Evropada XVII-XVIII ásirlerde
jetekshilik etti. Aǵartıwshı-jazıwshılar óz shıǵarmalarında jámiyetlik progress,
teńlik, ádillik, erkin miynet, insan erkinligi, insannıń ruwxıy rawajlanıwı sıyaqlı
demokratiyalıq ideyalardı alıp shıqtı. Aǵartıwshılardıń isenimi boyınsha adamlardı
bilimlendiriw, aǵartıw, miynetke tárbiyalaw, olarǵa jaqsı qásiyetlerdi sińdiriw jolı
menen ǵana jámiyettegi túrli illetlerden: nadanlıqtan, ǵapıllıqtan, qalaqlıqtan
qutqarıp, jaqtı hám abadan turmısqa alıp shıǵıw múmkin. Aǵartıwshılıq aǵımı
klassicizm aǵımına qarsı gúreste qáliplesti, shıńlandı. Eger de klassicizm
96
ádebiyatınıń qaharmanları imperatorlar, koroller, dvoryanlar, rıcarlar bolsa,
aǵartıwshılıq ádebiyatınıń personajları túrli jámiyetlik qatlamlardıń wákilleri bolıp
tabıladı. Ápiwayı miynet adamları, sawdagerler shıǵarmanıń personajları sıpatında
qatnasa beredi. Mısalı, Angliyanıń aǵartıwshı jazıwshısı Daniel Defo (1660-1731)
“Robinzon Kruzo“ (1719) romanında bas qaharman Robinzon shıǵısı boyınsha
dvoryan yaki rıcar emes, al sawdagershilik penen shuǵıllanatuǵın qarapayım jigit,
mayda burjuaziya wákili. Ol óziniń miynetkeshligi menen, ruwxınıń kúshliligi
menen adamdı ezip taslaytuǵın uzaq jıllar dawam etken jalǵızlıqtan qutılıwǵa
erisedi.
Aǵartıwshılıq ádebiyatı qarapayım adamlardı, olardıń turmısın, ómir ushın
gúresin, ruwxıy dúnyasın súwretlewi menen kórkem ádebiyattıń tematikasın,
qaharmanların, ideyalıq mazmunın demokratiyalastırıp, keń xalıqtıń estetikalıq
diydisine, jámiyetlik idealına ılayıqlastırıp jiberedi. Aǵartıwshılıq aǵımı, sonday-aq
sırtqı ortalıqtı obyektiv súwretlewge umtılıwı menen kórkem ádebiyatta realistlik
súwretlew principlerin qáliplestirdi, realizm metodınıń ósip shıǵıwına tiykar saldı.
Aǵartıwshılıq aǵımınıń tiykarǵı wákilleri: Volter, Didro, Bomarshe
(Franciya), Defo, Svift (Angliya), Lessing, Shiller, Gyote (Germaniya), Fonvizin,
Novikov, Radishev (Rossiya).
Aǵartıwshılıq ideyaları musılman shıǵısı ádebiyatında da keń sáwlelengen.
Mısalı, Yusuf Has Hajib “Qutadǵu bilig“, Axmed Yugnakiy “Xibatul Haqoyıq“,
Nizamiy hám Nawayı “Xamsa“ dástanlarında, sonday-aq XIX ásir qaraqalpaq
shayırları Ájiniyazdıń (“Nasiyhat“, “Bolurmı“), Berdaqtıń (“Jaqsıraq“, “Xalıq
ushın“, “Izler edim“) qosıqlarında aǵartıwshılıq ideyaları onıń bir kórinisi
didaktizm arqalı keń sáwlelengen.
Romantizm realistlik emes metodlardan biri bolıp, XVIII ásirdiń aqırı XIX
ásirdiń basındaǵı Evropa hám Amerika ádebiyatlarında qáliplesti. Romantizm
ádebiyatınıń iri wákilleri Angliyada Bayron hám Shelli, Germaniyada Gofman,
Franciyada Gyugo, Polshada A.Mickevich, AQShta Kuper, Longfello, Rossiyada
Jukovskiy, Pushkin, Lermontov bolıp tabıladı. Bunday jazıwshılar óz
dóretiwshiliginde ańlı, sanalı túrde romantizm metodın tańlap aladı, olar
97
romantizmdi tereń úyrenedi, onıń teoriyasın islep shıǵadı. Olar klassicizmniń qatań
sheklengen estetikalıq ólshemlerin buzıp, obraz jaratıwda, janr tańlawda, syujetti
paydalanıwda erkin háreket etedi. Romantizmniń baslı belgileri tómendegiler:
jazıwshı óz shıǵarmasında, eń birinshi náwbette, insannıń ruwxıy umtılısların,
estetik idealların, arzıw-ármanların, tilek-talapların subyektiv kózqaraslardan
emocional poetikalıq til menen sáwlelendiredi. Qaharman obrazı obyektiv
sharayatlar fonında yaki tariyxıy-social jaǵdaylar tiykarında súwretlenbeydi, al
haqıyqıy turmıstan uzaq, kórkem shártliliklerdi kútá keń paydalanǵan halda, geyde
fantastikalıq sharayatlarda súwretlenedi. Mısalı, Aleksandr Pushkinniń
“Baqshasaray fontanı” poemasında Qırım xanı Gerey óziniń háremin ǵayrı
jurtlardan tutqın etip ákelingen sulıwlar menen tolıqtırıp turadı. Biraq Gerey
haqıyqıy muhabbattıń qanday bolatuǵının bilmeydi, ómirinde júrek sawdasına
shatılıp kórmegen. Onıń ushın sulıwlar tek kóńil xoshlıǵı, hárem jarasıǵı.
Kúnlerdiń kúninde xristian dinindegi Mariya degen jas hám sulıw qız musılman
dinindegi Gerey xannıń háremine tutqın etip ákelinedi. Ádette, óziniń jabayı
tileklerin tez qandıratuǵın Gerey bul saparı Mariyanıń aldında toqtap qaladı. Gerey
ómirinde birinshi márte haqıyqıy muhabbat “keselligine” shatıladı. Gerey xannıń
jabayı sezimlerge tolı júreginde hayalǵa degen hasıl sezimler, haqıyqıy muhabbat
sezimleri oyanadı. Miyrim-shápaat, muhabbat sezimlerin bilmeytuǵın varvar
romantikalıq rıcarǵa aynaladı.
Poemada qaharmanlar tariyxıy sharayatlar fonında obyektiv jaǵdaylarda
súwretlenbeydi, al subyektiv sharayatlarda avtordıń idealları tiykarında
súwretlenedi.
Shıǵıs ádebiyatınıń dástanları, ǵázzelleri, muxammesleri romantikalıq uslubta
jazılǵan. Bul tuwralı belgili ádebiyat teoretigi Izzat Sultan bılay jazadı: “Orta
ásirlerdegi barlıq Shıǵıs ádebiyatı romantikalıq ruwx penen suwǵarılǵan.
Ferdawsiy, Xısraw Dehlawiy, Nizamiy, Rustaveli, Jamiy, Lutfiy, Nawayı hám
basqa da kóp ǵana shayırlardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri bar”1.
1 Иззaт Султoн. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 370-бeт.
98
Olardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri anıq kórinedi: árman etken
zaman, sharayatlar ideal etip súwretlenedi. Máselen, Nawayı “Xamsa”sında
makedoniyalı Iskender ideal patsha súwretinde kórinedi. Nawayınıń “Farhad hám
Shiyrin” dástanında Farhad tek ǵana shahzada emes, al ájayıp ónerler iyesi, alım,
kóńli jaqsılıqqa tolı kámil insan. Shiyrin gózzal bolıwı menen birge tereń
bilimlerge iye danıshpan, muhabbatına sadıq qız. Farhad penen Shiyrin ideal
shahzada, ideal hayal obrazlarında kórinedi.
XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında da romantizmniń baslı belgileri
kórinedi. Ájiniyazdıń muhabbat lirikasındaǵı gózzal qız yamasa janan –
romantikalıq obrazlar. (Mısalı, “Bir páriy”, “Bir janan” hám basqa da qosıqları).
Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanındaǵı syujet romantikalıq principte
súwretlengen. Waqıyalar, qaharmanlar uzaq ótmishte bolǵan etip súwretlenedi. Bas
qaharman Gúlim ideal hayal obrazında kórinedi.
Romantikalıq súwretlew principi tek belgili bir dáwir ádebiyatına tiyisli dep
waqıt ólshemi menen sheklep taslawǵa bolmaydı. Romantizm metodı realizm
metodı menen qatar qollanıla beriwi múmkin, hátteki, bir jazıwshınıń hám
romantikalıq, hám realistlik usıllarda jazılǵan shıǵarmaları bolıwı múmkin. Bul
jazıwshınıń ózi tańlaǵan súwretlew obyektin, ideyaların qaysı dóretiwshilik metodı
menen sáwlelendiriwdi tańlawına baylanıslı. Mısalı, Pushkinniń “Baqshasaray
fontanı”, “Kavkaz tutqını”, “Cıganlar” poemaları romantizm metodı menen
jazılǵan bolsa, “Kapitan qızı”, “Dubrovskiy” povestleri, “Evgeniy Onegin” romanı
realizm metodı menen jazılǵan. Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupovtıń “Dala
ármanları” poeması, “Báhár hám sen” ǵázzeller dúrkini romantikalıq usılda
jazılǵan.
Solay etip, romantizm metodı kórkem dóretiwshilikte realizm menen qatar
keń qollanılatuǵın kórkem metod bolıp tabıladı.
Modernizm XX ásirdiń birinshi yarımında ádebiyat hám kórkem óner
maydanına kelgen kórkem-estetikalıq baǵdarlardıń biri. Bul termin francuz
tilindegi moderne – jańa, zamanagóy degen sózlerden kelip shıqqan. Modernizm
wákilleri óz shıǵarmalarında sırtqı ortalıqtı, jámiyetti obyektiv súwretlewden bas
99
tartıp, olardı subyektiv kózqaraslardan, yaǵnıy dúnyanı jazıwshı qanday tárizde
kórgisi kelse, sonday baǵdarda sáwlelendiredi. Modernizm jámiyetlik turmıstı hám
jekke adamdı obyektiv hám tariyxıy sharayatlar fonında sáwlelendiretuǵın realizm
metodına qarsı boldı. Modernizm ádebiyatı qaharmanları atı shıqqan batırlar
yamasa tariyxıy adamlar emes, al jámiyettegi elespesiz kishkene adamlar.
Qarapayım adamnıń ishki dúnyası, onıń tereń ruwxıy daǵdarısları, onıń
úmitsizlikke, túskinlikke beriliw jaǵdayları modern jazıwshılardıń baslı súwretlew
obyekti bolıp tabıladı. Modernizm ádebiyatı oqıwshıǵa aqıl úyretip, jámiyetti
dúzetiw jolların siltemeydi, al jekke adamnıń ishki dúnyasın, ruwxıy daǵdarısların
tereń túsiniwdi, úyreniwdi maqset etip qoyadı. Sonıń ushın da, modernshi
jazıwshılar tereń psixologiyalıq súwretlewdi keń qollanadı.
Modernizmniń ekzistencializm, syurrealizm, ekspressionizm, absurd sıyaqlı
kórinisleri bar. Modernizmniń Batıs Evropa ádebiyatındaǵı iri wákilleri Marsel
Prust (1871-1922), Alber Kamyu (1913-1960, Franciya), Frans Kafka (1883-1924,
Avstriya), Djeyms Djoys (1882-1941, Irlandiya) h.t.b. Olardan Alber Kamyu
xalıqaralıq Nobel sıylıǵına miyasar boldı.
Sovet ádebiyatı hám ádebiyattanıw ilimi modernizm ádebiyatına unamsız
qatnas jasadı. Onı ruwxıy túskinlikti, dúnyaǵa subyektiv kózqaraslardı
sáwlelendiriwde ayıpladı, sovet ádebiyatına jat realistlik emes baǵdar sıpatında
túsindirdi. Negizinde, modernizm ádebiyatı insandı tanıwda, onıń ishki dúnyasın
túrlendirip beriwde úlken tabıslarǵa eristi. Modernizm dúnyani kórkem tanıwdıń,
kórkem sáwlelendiriwdiń bir túri sıpatında dúnyanıń kóplegen ádebiyatlarında
kórine basladı. Sonıń ishinde ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek ádebiyatında da
modernizmniń tiykarǵı belgilerine iye kóplegen lirikalıq shıǵarmalar, gúrrińler,
povestler, romanlar payda boldı. Qaraqalpaq shayırı Saǵınbay Ibragimov
modernizm baǵdarında bir qatar lirikalıq shıǵarmalar jazdı. Olarda modernizmniń
absurd túriniń belgileri kóbirek ushırasadı. Máselen, shayırdıń tómendegi qosıq
qatarlarında modernizmniń joqarıda keltirilgen belgileri tolıq kórinedi:
Jayǵasa almadım tórt pasılǵa men,
pasıldan-pasılǵa
100
eńsem shıdamas –
qutılmaq moyınǵa túsken júklerden
joq maǵan. Besinshi máwsimińdi ash…
Realizm metodı. Realizm metodına tiykarlanıp jazılǵan shıǵarmalarda adam
hám onıń dógeregi, real jámiyetlik ortalıq, tariyxıy sharayatlar baslı orınǵa shıǵadı.
Jazıwshınıń pikirlewi, estetikalıq kózqarasları, súwretlew principleri obyektiv
turmıs hám tariyxıy sharayatlar menen baylanıstırıladı. Tariyxıy sharayatlar hám
adam táǵdiri obyektiv súwretlenedi. Personajlar real turmıs sharayatlarında yamasa
tariyxıy sharayatlarda háreket etedi. Realistlik shıǵarmada hám waqıt, hám orın
máseleleri haqıyqıy súwretlenedi. Shıǵarmada qıyalıy zamanlar, sharayatlar
berilmeydi, al tariyxqa, turmısqa sáykes etip beriledi. Waqıyalardıń bolıp ótken
geografiyalıq ornı da haqıyqıy turmısqa say keledi. Romantikalıq shıǵarmadaǵıday
qıyalıy patshalıq emes, al konkret elat, qala, awıl súwretlenedi. Mısalı,
T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanında 1980-jıllardaǵı turǵınlıq
dáwirindegi awıl turmısı beriledi. Waqıya qaraqalpaq awıllarınıń birinde bolıp
ótedi. Personajlar haqıyqıy turmıs sharayatlarında háreket etedi. Olar arasındaǵı
konflikt real turmıs sharayatlarınan, personajlardıń qarama-qarsı poziciyalarınan
kelip shıǵadı. Romandı oqıǵanda biz 1970-jıllardaǵı qaraqalpaq awılınıń turmısı,
adamlardıń turmıs tárizi, oy-pikiri tuwralı anıq realistlik súwretlewler, túsinikler
alamız, maǵlıwmatlar alamız. Biraq realistlik shıǵarma bul hújjetli (dokumental)
shıǵarma emes, ol turmıstı real súwretleytuǵın kórkem shıǵarma. Realizm
metodınıń túrleri bar. XIX ásirdegi Evropa ádebiyatında onıń áshkaralawshı
(kritikalıq) forması qáliplesti. Bunda jazıwshı turmıs waqıyaların, adamlardı
búrkemey haqıyqıy turmıstaǵıday etip, ashıq súwretleydi. Nátiyjede, jámiyetlik
turmıstaǵı kóp ǵana illetler, kemshilikler ashıp taslanadı, áshkaralanadı. Mısalı,
Balzaktıń “Gopsek”, “Evgeniya Grande” shıǵarmalarında Franciya burjuaziyasınıń
ashkózlik, nápsiqawlıq, jırtqıshlıq qásiyetleri áshkaralanadı. Balzak pulǵa tabınǵan
adamlardıń minez-qulqın, xarakterin, ishki dúnyasın anıq súwretler menen ashıp
taslaydı. Gopsek ushın bul dúnyanıń quwanıshı tek aqsha, hámme nárseni ol aqsha
menen ólsheydi, kúsh-qúdiret aqshada dep biledi. Gopsek ushın “dúnyadaǵı eń
101
jaǵımlı muzıka – bul altın teńgelerdiń sıńǵırlısı”. Usı obrazlar arqalı Balzak XIX
ásirdiń birinshi yarımındaǵı Franciya jámiyetiniń tiykarǵı kemshiliklerin ashıp
taslaydı, olardı ótkir sınǵa aladı, áshkaralaydı.
Socialistlik realizm. Sovet dáwiri ádebiyatında realizmniń eń jetilisken túri
dep socialstlik realizm metodın usındı. 1934-jılı SSSR jazıwshılarınıń I syezdinde
socialistlik realizm metodı sovet ádebiyatınıń rásmiy metodı sıpatında qabıllandı
hám onı sovet jazıwshıları dóretiwshilik xızmetinde basshılıqqa alıwı tiyis boldı.
Bul metodtıń tiykarǵı baǵdarı jámiyetti, turmıstı revolyuciyalıq rawajlanıw,
revolyuciyalıq ózgerisler, revolyuciyalıq túsinikler ruwxında súwretlewden ibarat.
Klasslıq qarama-qarsılıq, klasslıq gúres, jámiyetlik qozǵalańlar, sociallıq
revolyuciyalar usı metodtıń súyenetuǵın metodologiyalıq tiykarları boladı.
Hárqanday shıǵarmalarda súwretlengen jámiyetlik qarama-qarsılıqlardan
revolyuciyalıq ideyalar izlendi, hátteki, ótmish ádebiyatınan klasslıq qarama-
qarsılıq, revolyuciyalıq motivler izlendi. Socialistlik realizm metodı, kóbinese,
tariyxıy shárayatlardı esapqa almaydı. Revolyuciyalıq awdarıspaqlar, klasslıq
gúres, ideyalar kórkem shıǵarmalarǵa zorlap engiziledi. Socialistlik realizm metodı
sırtqı ortalıqtı, jámiyetlik turmıstı, tariyxıy sharayatlardı obyektiv sáwlelendiriw
ushın, sonday-aq biziń ótmishtegi ádebiyatımızdı, ulıwma ruwxıy dúnyamızdı
obyektiv bahalaw ushın jaramsız bolıp qaldı. Bul metod kóbirek mámleketlik
siyasatqa, tar kommunistlik ideologiyaǵa baǵındırılǵan metod boldı. XX ásirdiń
30-50-jılları socialistlik realizm metodına súyengen sovet ádebiyatı kompartiyanıń
ideologiyalıq quralına aylanıp ketti. Nátiyjede, sovet ádebiyatınıń
ulıwmainsanıylıq mazmunı jarlılanıp ketti. Ol tar klasslıq yamasa partiyalıq
máplerge baǵındırıldı. Házirgi waqıtta socialistlik realizm metodı dóretiwshilik
xızmette qollanılıwdan shıǵıp, tek tarıyxıy áhmiyetke iye bolıp qaldı.
Kórkem shıǵarmanıń stili
Stil – áyyemgi grek tilinde mum jabıstırılǵan taqtayshaǵa sızıp jazatuǵın
qálemsheni ańlatqan. Kórkem ádebiyatta stil kórkem usıllardıń (ádislerdiń) jıynaǵı.
Stil – bir shıǵarmaǵa, bir jazıwshıǵa tán bolıwı múmkin. Sonday-aq jazıwshılar
102
toparınıń stili bolıwı múmkin. Hárbir jazıwshı sırtqı dúnyanı ózinshe túsinedi,
ózinshe qabıllaydı, ózinshe sáwlelendiredi. Demek, stil – jekke dóretiwshilikke tán
ádebiy qubılıs. Hárqanday qálem tutqan jazıwshıda stil bola bermeydi, stil
tájiriybeli jazıwshıda boladı. Stildiń beriliwi jazıwshınıń estetikalıq ideallarına,
túsiniklerine baylanıslı, ol kórkem tilge kóbirek baylanıslı. Jazıwshınıń stili,
kóbinese, personajlardı, waqıyalardı kórkem til menen súwretlep beriwde kórinedi.
Sonday-aq stil syujetlerdi tańlawda, qurıwda, shıǵarmalardıń kompoziciyalıq
dúzilisinde de kórinedi. Mısalı, xalıq erteklerinen syujetti bayanlawda jekke stildi
izlewdiń keregi joq. Al, daralanǵan dóretiwshilikte ol bar. Mısalı,
T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı” povestinde, syujettiń ózinshe rawajlanıw stili
bar. Jazıwshı waqıyanı basqıshpa-basqısh bayanlap otırmaydı, al waqıyanı
bayanlawda ózinshe usıl qollanadı. Waqıyanıń rawajlanıwına bir suwıq tamshı suw
sebep boladı. Demek, bul jazıwshı stiliniń bir kórinisi.
M.Lermontov “Biziń zamanımızdıń qaharmanı” romanında ayırım-ayırım
syujet beredi. Olar bir-birinen ǵárezsiz. Biraq hámmesinde bas qaharman sıpatında
Pechorin qatnasadı. Lermontov syujetlerdi qızıqlı kompoziciyalıq usılda quradı.
Kavkazǵa baylanıslı syujetlerdi súwretlegende ekzotikaǵa (rus oqıwshıları ushın
jańalıq bolǵan Kavkaz tábiyatı kórinisleri, Kavkaz xalıqları turmısı h.t.b.) kóbirek
kewil bóledi. Bul XIX ásirdegi rus oqıwshılarınıń talǵamı menen tıǵız baylanıslı.
Demek, Lermontov syujetlerdi súwretlewde óziniń jekke stiline iye jazıwshı.
Stil jazıwshınıń ideyasın beriwge, obrazlar jaratıwǵa, xarakterdi jaratıwǵa
xızmet etedi. Ádebiy stil dara dóretiwshilik penen baylanıslı. Adebiyatta jekke
stiller bar, sonday-aq ulıwma aǵımlardıń stili bolıwı múmkin.
Stil jazıwshınıń sheberliginiń ósiwi menen qáliplesedi.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Kórkem metod tuwralı túsinik beriń.
2. Metodlar tariyxına sholıw jasań.
3. Metodlardıń tipleri (realistlik metodlar, realistlik emes metodlar) tuwralı
nelerdi bilesiz?
4. Klassicizm hám onıń baslı belgileri haqqında túsinik beriń.
103
5. Sentimentalizm hám onıń belgileri haqqında túsinik beriń.
6. Romantizm metodı tuwralı túsinik beriń.
7. Realizm metodı tuwralı túsiniklerińizdi bildiriń.
8. Áshkaralawshı realizm tuwralı túsinik beriń.
9. Socialistlik realizm metodı ne ushın házirgi ádebiyatta qollanıwdan shıǵıp
qaldı?
10. Stil degenimiz ne?
12-tema. ÁDEBIY PROCESS HAQQÍNDA ULÍWMA TÚSINIK
Jobası:
1. Ádebiy process haqqında túsinikler.
2. Ádebiy processtiń rawajlanıw nızamlılıqları haqqında túsinik. Ádebiy dástúr
hám jańashıllıq.
3. Ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar.
4. Kórkem awdarma hám ádebiy process.
5. Ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları (baspasóz, radioesittiriw,
televidenie, internet tarmaqları).
Tayanısh sózler: ádebiy process, ádebiy processtiń rawajlanıw nızamlılıqları:
ádebiy dástúr hám jańashıllıq, ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar, kórkem
awdarma hám ádebiy process, ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları.
Ádebiy process – bul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń qanday
da bir tariyxıy dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik, janrlıq h.t.b.
ózgerislerge ushırap rawajlanıwı, basqasha aytqanda, házirgi ádebiy aǵım,
háreket. Ádebiy hárekettiń barısında ayırım gónergen ideyalar, kórkem formalar
dáwir talabına ılayıq jańalanıp baradı. Bul jańalanıw ádebiy stillerdiń, ádebiy
aǵımlardıń, ádebiy baǵdarlardıń jańalanıwına alıp keledi. Házirgi dáwirde ádebiy
process kútá quramalı. Ol bir ǵana milliy ádebiyat shegarasında joqarı dárejede
rawajlana almaydı. Al, dúnya ádebiyatı menen tıǵız baylanısta, óz-ara tásirleniw
jaǵdayında rawajlanadı.
104
Ádebiy dástúr hám jańashıllıq. Ádebiy dástúr uzaq waqıtlar dawamında
qáliplesedi, shıǵarmalardıń tematikalarında, ideyalarında, tilinde syujetlik
qurılısında turaqlı dástúrler payda boladı. Mısalı, orta ásirlik Shıǵıs ádebiyatında
“Хamsa” jazıw dástúri bar edi. Tayar syujetke “Хamsa” jazıwshı óziniń kishigirim
jańalıǵın kirgizip jazatuǵın edi. Bul dástúrdi buzbaytuǵın edi.
Qaraqalpaq jırawları uzaq ásirler dawamında jır ónerin rawajlandırıp keldi.
Bul bekkem dástúr boldı. Biraq XIX ásirde qaraqalpaqlardıń rawajlanǵan feodallıq
bazar qatnasıqlarına aralasa baslawı hám Shıǵıs ádebiyatı úlgilerin ózlestiriwi
kórkem sóz ónerindegi eski dástúrlerdi buzıp jańalap jiberdi. Óz aldına ǵárezsiz
kishi kólemli lirikalıq qosıqlar payda boldı. Shıǵıs ádebiyatınan muxammes,
muashshaq, ǵázzel, murabba usaǵan janrlar kirgizilip, ádebiyat jańalandı. Hátteki,
dástanlar da burınǵı batırlıq jırlar úlgisinde emes, al tórt qatarlı bántlerden
turatuǵın, belgili bir uyqas, buwın tártibine túsken shıǵarmalar túrine kiredi.
Mısalı, “Aqmaq patsha”, “Shejire” dástanları usı tártipte jazılǵan.
Hárqanday ádebiyat basqa ádebiyatlardıń tásirine ushıraydı, kúshli
rawajlanǵan ádebiyatlardan úlgi aladı, onıń dástúrlerin ózine beyimlestiredi,
qáliplestiredi. Mısalı, XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı ózinen aldınǵı
rawajlanǵan Shıǵıs ádebiyatınıń úlgilerin paydalandı. Aytayıq, qıssalar, ashıqlıq
dástanlar, hár qıylı lirikalıq formalar Shıǵıs ádebiyatınıń tásirinde qaraqalpaq
ádebiyatına da endi. Al, ХХ ásirde rus hám Evropa ádebiyatınıń tásiri menen
roman, povest, gúrriń, ocherk janrları payda boldı hám rawajlandı.
Ádebiy baylanıslar ádebiyattıń túrleniwine, jańalanıwına, kúshli
rawajlanıwına sharayat jasaydı.
Ádebiy baylanıslar kópshilik jaǵdayda jazıwshılardıń óz-ara qatnasıǵı,
ádebiyat háptelikleri, dekadaları hám ádebiy awdarmalar arqalı iske asadı. Ádebiy
baylanıslar, ásirese, XX ásirde kúsheydi. Dúnya xalıqları hám mámleketleriniń óz-
ara jaqınlasıwı, tıǵız qatnasıwı, ruwxıy, mádeniy, turmıslıq jaqlardan baylanısıwı
adebiy baylanıslardıń kúsheyiwine alip keledi. Jazıwshılardıń qatnasıwında
ótkeriletuǵın kóplegen xalıqaralıq ushırasıwlar, simpoziumlar, konferenciyalar
ádebiy processti rawajlandırıwǵa úlken úles qosadı.
105
Kórkem ádebiyattıń rawjlanıwı kórkem awdarmaǵa kóp baylanıslı. Birde bir
milliy ádebiyat tek ǵana óziniń shıǵarmaları menen sheklenip qalmaydı. Al,
qońsılas xalıqlar ádebiyatınan, sonday-aq dúnya ádebiyatınan nusqalar awdarıp
bayıtıp baradı. Kórkem awdarma ádebiyattı tematikalıq, ideyalıq, syujetlik
tamanlardan, sonday-aq janrlar boyınsha, kórkemlew quralları boyınsha
rawajlandıradı, bayıtadı. Kórkem awdarmanıń evolyuciyalıq jolı uzaq. Máselen,
áyyemgi yamasa orta ásirlik awdarmalar házirgi awdarmadan ózgeshelenip turadı.
Olarda túp nusqanıń originallıǵın saqlaw onshama qatal uslanbaǵan, awdarmashı
tekstke erkin qatnas jasaǵan. Hátteki, ózinen qosımshalar kirgizgen. Bul dáwirdegi
awdarmalardıń baslı maqseti – ádebiyattıń basqa tildegi jaqsı úlgileri menen
jergilikli oqıwshını tanıstırıw, xabardar etiw. Mısalı, turkmen shayırı
Maqtımqulınıń kóp ǵana qosıqları Ájiniyaz h.b. shayırlar tárepinen
qaraqalpaqshaǵa yamasa ózbekshege erkin túrde awdarılǵan, qosımsha qatarlar
kirgizilgen, onıń ideyasın rawajlandırǵan.
Awdarma jańa dáwirde ózgeshe tús aladı. Shıǵarmanıń túp nusqası
(originallıǵı) awdarıwdıń barısında jaqsı saqlanıwı kerek. Túp nusqa avtorınıń
ideyalıq niyeti, kórkemlik sheberligi awdarmada beriliwi kerek. Mısalı, Pushkinniń
shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan N.Dáwqaraev, Q.Áwezov, J.Aymurzaev,
I.Yusupov, M.Seytniyazov, T.Jumamuratov h.t.b. túp nusqanı saqlawǵa háreket
etken. Pushkinniń ideyalıq tereńligi, súwretlew quralların paydalanıw sheberligi
awdarmalarda belgili dárejede kórinedi.
Kórkem ádebiyattıń rawajlanıwında ǵalaba xabarlandırıw qurallarınıń ornı
ayrıqsha. Gazetalarda, jurnallarda, kitaplarda, toplamlarda kórkem shıǵarmalar
basılıp jámiyetshilikke usınıladı, televizorda yamasa radioda oqıladı. Ádebiy
kritika olarǵa óz bahasın berip baradı. Kritika ulıwma kitap oqıwshılardıń,
jámiyettiń sociallıq talaplarınan, estetikalıq talǵamlarınan kelip shıǵıp
shıǵarmalarǵa pikir aytadı, baha beredi. Bul process ǵalaba xabarlandırıw quralları
arqalı iske asırıladı. Solay etip, ǵalaba xabarlandırıw qurallarınıń ádebiyattı
rawajlandırıwda ornı ayrıqsha. Házirgi waqıtta itibarlı jańa shıǵarmalardı
106
prezentaciya etiw (tanıstırıw) máresimi jiyi-jiyi ótkerilmekte. Bunday ilajlar
ádebiy processti túrlendiredi, bayıtıp baradı.
Ilim hám texnikanıń kúshli rawajlanǵan házirgi dáwirinde kórkem
shıǵarmalardıń hám ádebiy sınnıń internet tarmaqları arqalı keń tarqalıw
múmkinshiligi tuwıldı. Shet tillerin biletuǵın oqıwshılar dunyada júz berip atırǵan
ádebiy jańalıqlar menen tez tanısıw múmkinshiligine iye.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Ádebiy process degenimiz ne?
2. Ádebiy processtiń rawajlanıw nızamlılıqların bilesiz be? Túsinigińizdi beriń.
3. Ádebiy dástúr hám jańashıllıqtıń ádebiy processte tutqan ornı qanday?
4. Ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar ádebiy processtiń rawajlanıwına
qanday tásir etedi?
5. Kórkem awdarmanıń ádebiy processke tásiri qanday?
6. Házirgi ádebiy processte qanday awdarma shıǵarmalardı bilesiz?
7. Ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları (baspasóz,
radioesittiriw, televidenie, internet tarmaqları)nıń baylanısı haqqında túsinik
beriń.
8. Házirgi waqıtta jańa shıǵarmalardı prezentaciya etiwdiń áhmiyeti nede?
TIYKARǴÍ TÚSINIK HÁM TERMINLER (GLOSSARIY)
Ádebiyat – “ádebiyat” ataması arab tilindegi “adab” sózinen alınǵan bolıp,
sózlik mánisi boyınsha “jaqsı minez-qulq” degendi ańlatadı.
Ádebiyattanıw – filologiya iliminiń bir tarawı. Kórkem ádebiyat haqqındaǵı
ilim.
Ádebiy kritika – áyyemgi grek tilindegi kritika – pikirlew, tallaw degen
sózden kelip shıqqan. Ádebiy sın, tiykarınan, házirgi ádebiy processte házir payda
bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha beredi, sın pikirler aytadı.
Ádebiyat tariyxı – ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kórkem ádebiyattıń
payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń milliy ádebiyatlarǵa bóliniw
tariyxın úyrenedi. Ádebiyat tariyxı itibarlı jazıwshılardıń dóretiwshiligin, sonday-
107
aq jámiyetshilikke keńnen málim bolǵan ayırım shıǵarmalardı óz aldına
qarastıradı. Ádebiyat tariyxı sonıń menen birge ádebiy janrlardıń, obrazlardıń
evolyuciyalıq rawajlanıwın baqlaydı.
Ádebiyat teoriyası – kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem
ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı
nızamların, ádebiy janrlardıń, syujetlerdiń kórkemlik tábiyatın, kórkem
shıǵarmanıń mazmunı menen formasınıń sáykesligi máselesin úyrenedi.
Ádebiy process – bul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń qanday
da bir tariyxıy dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik, janrlıq h.t.b.
ózgerislerge ushırap rawajlanıwı, basqasha aytqanda, házirgi ádebiy háreket.
Ádebiy til – sóylewdiń hám jazıwdıń belgili bir ólshemlerine, qaǵıydalarına
iye bolǵan, ulıwma xalıqqa, onıń barlıq qatlamlarına ortaq bolǵan, xalıqtıń
(millettiń) jámiyetlik, ruwxıy, mádeniy turmısına xızmet ete alatuǵın til.
Ádebiy túrler hám janrlar – ádebiy túr yamasa janr degende estetikalıq
sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri, tematikalıq, mazmunlıq
qásiyetleri bir-birine uqsas yamasa kútá jaqın bolǵan shıǵarmalardıń toparına
aytıladı.
Allegoriya – grekshe allos – basqa, ózge, agareno – aytaman degen mánisti
ańlatadı. Kórkem ádebiyatta awıspalı mánistegi súwretlew qurallarınıń biri.
Antonim – grekshe anti – qarsı, onyma – at, isim degendi bildiredi.
Mánisleri boyınsha bir-birine qayshı keletuǵın sózler. Kórkem leksikanıń bir túri.
Antitezalar – grekshe antithesis – qarama-qarsı mánisin bildiredi, jiyi
qollanılatuǵın poetikalıq figuralardan bolıp tabıladı.
Ańız – lаtınsha legenda – оqıwǵa ılayıq degendi ańlatadı. Xalıq аwızeki
dóretiwshiliginiń bir janrı. Ańız belgili bir tariyxıy waqıyalardıń yamasa tariyxıy
adamlardıń átirapında payda bolǵan áńgimeler, shıǵarmalar.
Aruz – Shıǵıs xalıqları poeziyasında (arab, parsı, eski túrkiy) qosıq
ólsheminiń keń tarqalǵan túri. Aruz sozılmalı hám qısqa buwınlardıń qosıq
qatarında belgili tártipte awmasıp keliwine tiykarlanadı.
108
Arxaizmler – grekshe archaios – áyyemgi, eski sózinen. Házirgi zaman
tilinde qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski sózler yamasa sóz birikpeleri.
Áshkaralawshı (kritikalıq) realizm – realizm metodınıń bir túri. XIX
ásirdegi Evropa ádebiyatında qáliplesken. Bunda jazıwshı turmıs waqıyaların,
adamlardı búrkemey haqıyqıy turmıstaǵıday etip, ashıq súwretleydi. Nátiyjede,
jámiyetlik turmıstaǵı kóp ǵana illetler, kemshilikler ashıp taslanadı, áshkaralanadı.
Barmaq ólshemi – eski túrkiy ádebiyatta buwın sanlarınıń teńligine
tiykarlanatuǵın qosıq ólshemlerinıń bir túri.
Ballada – francuzsha ballet sózinen alınıp, аyaq оyın qosıǵı degendi
bildiredi. Ballada qospaq janrǵa, yaǵnıy liro-epikalıq janrǵa kiredi. Balladada
kishkene syujet paydalanıladı, sonıń menen birge shayırdıń jekke sezimleri, ishki
keshirmeleri beriledi.
Bánt (strofa) – grekshe – burılıs mánisinde. Shayırdıń shıǵarmada аytajaq
bolǵan оy-pikiriniń bir bólegin ózinde jámlestiriw, belgili sistema arqalı uyqasqa
túsken qosıqtıń bir bólegi. Uyqasıq principi boyınsha bánt eki, úsh, tórt, on tórt
qatarlı bolıp keledi.
Bibliografiya – eski grek tilindegi biblio – kitap hám grapho – jazaman
degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti
bildiredi.
Detal – bólekshe. Óz aldına mániske iye bola almaytuǵın, biraq оbrazdı
tolıqtırıw hám kórkemlew ushın áhmiyetke iye bolatuǵın kórkem shıǵarmanıń
bóleksheleri.
Dialog – grekshe dialogos – eki adamnıń óz-ara sóylesiwi. Kórkem
shıǵarmada waqıyanı túsindiriwge, xarakterdi ashıwǵa járdem beretuǵın usıllardıń
biri. Dramalıq shıǵarmalar, tiykarınan, dialoglar formasında beriledi. Epikalıq
shıǵarmalardа da dialoglar jiyi qollanıladı. Olar personajdıń til ózgesheligin
beriwge yamasa qanday da bir jaǵdaydı kórsetiwge járdem beredi.
Drama – áyyemgi grek tilindegi drao yamasa drage sózinen alınıp, sózlik
mánisi boyınsha “háreket etiw” degen mánisti ańlatadı. Drama – kórkem
ádebiyattıń bir túri. Ol teatr saxnasında kórsetiw ushın jazıladı.
109
Dramalıq obraz – personajlardıń is-háreketlerin saxnada kórsetiw ushın
jaratılatuǵın obraz.
Ekspoziciya – latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan.
Ekspoziciya járdeminde waqıyalar bolıp ótetuǵın orınlar, shárt-sharayatlar avtor tili
menen súwretlenedi, shıǵarmaǵa qatnasatuǵın personajlar menen tanıstıradı.
Epos – bul termin áyyemgi grek tilinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha
áńgime, ertek degendi bildiredi. Epos termini ádebiyattanıw iliminde eki mániste
qollanıladı: birinshisi – ulıwma epikalıq shıǵarmalar mánisinde, yaǵnıy ádebiy túr
sıpatında, ekinshisi – xalıq eposları, xalıq dástanları mánisinde.
Epika – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Óziniń janrlıq qásiyeti boyınsha waqıyanı
hám oǵan qatnasatuǵın adamlardı kórkem bayanlap, súwretlep beretuǵın
shıǵarmalardıń túri. Epikalıq shıǵarmada, eń birinshi náwbette, syujet bolıwı
kerek.
Epikalıq obraz – shıǵarmadaǵı personajdıń is-háreketleri, basınan keshirgen
waqıyaları arqalı sáwlelendirilgen obraz.
Epilog – sońǵı sóz mánisinde. Kórkem shıǵarmada tiykarǵı syujetke
kirmeytuǵın element.
Epopeya – bul termin bayanlaytuǵın waqıyaları kólemi boyınsha kútá úlken
hám quramalı, súwretleytuǵın waqtı uzaq, turmıstıń túrli táreplerin keń
qamtıytuǵın shıǵarmalar toparın belgilew ushın qollanıladı.
Fonografik (“normadan shıǵınıw”) qubılıslar – kórkem shıǵarmada seslerdi
sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde arttırıp jazıw. Ádebiy shıǵarmada
personajdıń túrli keypiyatın beriw, onıń xarakterindegi ózgerislerdi tolıq kórsetiw
ushın isletiledi.
Gúrriń – waqıyanı ıqsham jáne qısqa túrde sáwlelendiretuǵın kishi epikalıq
janr.
Ǵázzel – arabsha hayallarǵa muhabbat sózinen alınǵan. Ǵázzel aruz qosıq
qosıq qurılısı boyınsha jazılıp, 12-15 eki qatarlı bántlerden, yaǵnıy báyitlerden
turadı. Hárbir báyit tamamlanǵan pikirdi bildiredi. Ǵázzel a-a, b-a, v-a formasında
uyqasıp keledi.
110
Xarakter – grek tilindegi charekter – ózine tán ózgeshelik, belgi degendi
ańlatadı. Ádebiy shıǵarmalarda óziniń jekke adamgershilik qásiyetleri, minez-
qulqı, oy-órisi, ishki dúnyası, rúwhıy jaǵdayları, is-háreketleri arqalı oqıwshınıń
yaki tamashagóydiń yadında uzaq saqlanıp qalatuǵın obraz.
Ideya – kórkem shıǵarmada kóterilgen máselelerdiń, jaratılǵan obrazlardıń,
xarakterlerdiń, súwretlengen waqıyalardıń nátiyjelerinen kelip shıǵatuǵın
juwmaqlar, obrazlı oy-pikirler.
Intermediya – latınsha intermedius – ortada turıwshı degen sózden
alınǵan. Kishi kólemli teatr janrlarınıń biri.
Ironiya – grekshe eroneia – jortaǵa degendi ańlatadı. Belgili bir qubılıstı,
adamnıń minez-qulqın mısqıllaw, dálkeklew maqsetinde qollanılatuǵın kórkem
súwretlewdiń bir túri.
Janr – francuz sózi bolıp, túr, jınıs degendi ańlatadı. Janr – bul turmıs
shınlıǵın kórkem súwretlewdiń barısında jazıwshı (shayır) niyet etken ideyalardı
beriwdiń usıllarınıń biri.
Járdemshi (qaptal) syujetler – tiykarǵı syujetke kirmeytuǵın, biraq
personajlar obrazın tolıqtırıw ushın qollanılatuǵın syujet túri.
Klassikalıq syujet – bir tártipte, izbe-iz, basqıshpa-basqısh rawajlanatuǵın
syujet.
Klassicizm – realistlik emes metodlardıń bir túri. Onıń baslı principleriniń biri
– bul kórkem shıǵarmanıń racionalizmge tiykarlanıwı. Basqasha aytqanda, kórkem
shıǵarmada aqıl-oy baslı orınǵa shıǵıwı kerek, syujet qatań logikaǵa baǵınıp
rawajlanıwı kerek, ishki sezimlerge orın bolmawı tiyis.
Komediya – grekshe comos – kewilli alaman, toplım, ode – qosıq, jır.
Dramaturgiyanıń bir janrı. Komediyada kúlki, házil arqalı adamlardaǵı, turmıstaǵı,
jámiyettegi kemshiliklerdi kórsetedi.
Kompoziciya – latınsha – compositio – dúzilis, qurılıs degendi ańlatadı.
Kórkem shıǵarmalardaǵı waqıyalardıń, оbrazlardıń, bólimlerdiń avtordıń oylaǵan
ideyasın ashıw maqsetinde bir-biri menen tıǵız baylanısta jaylastırılıwı.
111
Konflikt – latın sózinen alınǵan bolıp, soqlıǵısıw degen mánisti bildiredi.
Konflikt kórkem shıǵarmalardaǵı personajlardıń qarama-qarsılıǵın yamasa
personajlar toparları arasındaǵı qarama-qarsılıqtı, sonday-aq personaj benen sırtqı
ortalıq arasındaǵı qarama-qarsılıqtı ańlatadı.
“Konfliktsizlik teoriyası” – burınǵı sovet ádebiyatında, sonıń ishinde
qaraqalpaq ádebiyatında 1940-jıllardıń aqırı hám 1950-jıllardıń baslarında ústemlik
etken tendenciya (aǵım). Qaharmanlarınıń maqsetleri bir (socialistlik jámiyet
qurıw) bolǵanlıqtan, aralarında antagonistlik (hesh kelisimge kelmeytuǵın)
qarama-qarsılıqlar berilmeydi.
Kórkem obraz – kórkem ónerdiń hám kórkem ádebiyattıń baslı shárti.
Kórkem ádebiyat penen óner shıǵarmalarında turmıs haqıyqatlıǵın belgili bir
usıllarda sáwlelendirgen jámiyetlik qubılıslar, tábiyiy kórinisler hám adamlardıń
minez-qulqı, ádep-ikramlılıǵı (xarakteri). Ádebiy dóretpelerde, kóbirek, obraz
atamasında jazıwshı tárepinen súwretlengen insan minez-qulqı, onıń dúnyaǵa
kózqarası, oy-pikiri hám sezimler álemi túsiniledi.
Kórkem til – ulıwma ádebiy tildiń bir túri.
Kórkem shıǵarmanıń mazmunı – onıń sáwlelendirgen materialı, kótergen
probleması hám aytajaq jańa ideyasınan turadı.
Kórkem shıǵarmanıń forması – kórkem shıǵarmanıń mazmunın qabıllawǵa
járdemlesetuǵın onıń zatlıq tárepi.
Kórkem fonetika – poeziya yamasa proza tiliniń seslik quramı, onıń túrli-
túrli qubılıwları.
Qospaq janrlar – eki ádebiy túrdiń belgileri qosılıp, aralasıp qollanılǵan
shıǵarmalar (máselen, liro-epikalıq yaki liro-dramalıq shıǵarmalar).
Libretto – opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekst.
Lirika – grekshe lyrikos – “lira ásbabına qosıp aytıw” degen mánisti ańlatadı.
Áyyemgi greklerdiń “lira” dep atalatuǵın tarlı muzıka ásbabınıń atınan kelip
shıqqan termin. Kórkem ádebiyattıń bir túri.
Literatura – ádebiyat Evropa tillerinde “literature” degen atama menen
júritiledi. Ol latın tilindegi litera – hárip sózine, tura qaraqalpaq tilindegi lıq, lik
112
suffikslerine sáykes kelip, orta ásirlerde tasqa basıw (litos-tas), kitap baspası,
baspasóz degendi ańlatqan.
Lirikalıq obraz – lirirkalıq shıǵarmalarda ishki sezimleri, kewil-keypi,
ruwxıy keshirmeleriniń sáwleleniwi, beriliwi arqalı jaratılǵan obraz.
Lirikalıq (subyektiv) qaharman – lirikalıq shıǵarmanıń oraylıq tulǵası.
Lirikalıq sheginisler – epikalıq shıǵarmada аvtordıń waqıyalarǵa, tábiyat
kórinislerine, personajlarǵa, оlardıń is-háreketlerine qatnasınıń, kózqarasınıń
bildiriliwi. Lirikalıq sheginis ulıwma kompoziciyalıq ámellerdiń biri.
Liro-epika – qospaq janrdıń bir túri. Ózinde hám lirikanıń, hám epikanıń
qásiyetlerin sińdirgen boladı.
Liro-drama – qospaq janrdıń bir túri. Ózinde hám lirikanıń, hám dramanıń
qásiyetlerin sáwlelendiredi.
Metod – jazıwshınıń kózqarasları, ideyalıq poziciyaları menen baylanıslı
dóretiwshilik metod.
Metodika – bul jumıs islewdiń yamasa jumıstıń usılı, texnikası, ámelleri.
Mif – grek sózi bolıp onıń mánisi “sóz”, “áńgime” degendi bildiredi.
Modernizm – XX ásirdiń birinshi yarımında ádebiyat hám kórkem óner
maydanına kelgen kórkem-estetikalıq baǵdarlardıń biri. Bul termin francuz
tilindegi moderne – jańa, zamanagóy degen sózlerden kelip shıqqan.
Monolog – grekshe monos – bir hám logos – sóz. Kórkem shıǵarmada
qaharmannıń kópshilikke yamasa ózine qarata аytqan sózleri. Моnоlоg, kóbinese,
dramalıq shıǵarmalarda ushırasadı.
Muashshaq – arabsha bezelgen, pardozlanǵan degen mánisti bildiredi.
Túrkiy poeziyaǵa arab poeziyasınan kirip kelgen. Qosıq qatarlarınıń eń basındaǵı
háriplerdi joqarıdan tómen qaray oqıǵanda bir adamnıń atı, laqabı yamasa basqa
bir atama kelip shıǵadı.
Murabba – arab tilindegi sózlerden alınǵan. Tórt qatarlı bántlerden ibarat
qosıqlar. Murabba a-a-a-a, b-b-b-a, v-v-v-a úlgisinde uyqasıp keledi.
Muxammes – arabsha “beslik” sózinen alınǵan. Muxammes bes qatardan
turatuǵın birneshe bántlerden ibarat lirikalıq qosıq. Hárbir bánti bes qatardan ibarat
113
qosıqlar, uyqasları: birinshi bánt A, A, A, A, A, ekinshi bánt B, B, B, B, A,
úshinshi bánt V, V, V, V, A h.t.b. Hárbir bánttiń besinshi qatarı birinshi bántke
uyqasadı.
Novella – italyan tilindegi novella – jańalıq degen sózden alınap, qaharman
ómirindegi keskin bir jaǵdaydı qısqa, ótkir hám kórkem psixologiyalıq usılda
súwretleytuǵın kishi epikalıq janrdıń bir túri.
Omonimler – grek tilinde homos – birdey hám onyma – isim, at degen
mánide. Mánisi jaǵınan hár qıylı, al aytılıwı hám jazılıwı jaǵınan birdey sózler.
Oy-pikirler lirikası – meditativ lirika. Bul termin grekshe meditacio degen
sózden alınıp, sózlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi bildiredi. Kóbinese,
jámiyetlik, siyasiy, sociallıq turmıslıq, filosofiyalıq, didaktikalıq temalardı qozǵap,
olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin emocional túrde beredi.
Ocherk – anıq materiallarǵa, faktlerge, maǵlıwmatlarǵa kóbirek súyenetuǵın,
jazıwshınıń fantaziyası (kórkem qıyalı) sheklengen formada beriletuǵın kishi
epikalıq janr.
Oktavа – segiz qatarlı, 1-6-qatarlardıń taq qatarları “а” uyqasqa, jup qatarları
“b” uyqasqa, 7-8-qatarlar óz-ara uyqasqa iye Batıs lirikasındaǵı qosıqtıń túri.
Onomatopeya – seslik eliklewler. Tábiyattaǵı yamasa átiraptaǵı hár qıylı
seslerge, ısqırıq, kúlki, jılawǵa, sonday-aq haywanlardıń, quslardıń dawıslarına
eliklew hám olardı xatqa túsiriw.
Paleografiya – áyyemgi grek tilindegi palaros – eski, áyyemgi hám grapho
degen sózlerden kelip shıqqan. Paleografiya filologiya iliminiń bir tarawı bolıp
qáliplesken, ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.
Paremiya – naqıl-maqallar, jumbaqlar, aforizmler, gnomalar, xokku, fard,
epigramma sıyaqlı kishi janrlardı toplap, olardıń jıynaqlanǵan ulıwmalıq ataması.
Poeziya – kórkem tildiń eki forması bar: poeziya hám proza. Demek, poeziya
– kórkem tildiń ritmikalıq bir forması.
Poema – grek sózi poieo – dóretiw, dóretiwshilik mánisinde. Liro-epikalıq
janrdıń bir túri.
Pyesa – francuz tilindegi piese – pútin, tutas degen sózden alınǵan.
114
Povest – kólemi jaǵınan ortasha bolǵan epikalıq shıǵarmanıń bir túri. Povestte
romandaǵı sıyaqlı jámiyetlik turmıs waqıyaları, qaharman táǵdiri keń kólemli
epikalıq baǵıtta alınbaǵan menen óziniń kótergen máselesi jaǵınan, qaharmanlar
xarakterin súwretlewi menen de onnan áhmiyeti tómen emes.
Proza – kórkem tildiń bir forması.
Problema (másele) – bul jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik,
tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler.
Prolog – grek tilinen, prolodos – kiris sóz, alǵı sóz mánisinde. Kitap
oqıwshısınıń kórkem shıǵarmaǵa qızıǵıwshılıǵın arttırıw maqsetinde qollanılatuǵın
kompoziciyalıq ámellerdiń biri.
Realizm – latın tilinen, realis – shın, haqıyqıy degen mániste. Qıyalıy
súwretlewlerdi emes, al real turmıslıq sharayatlardı súwretlep beriwdi maqset
etetuǵın kórkem metod.
Ritorikalıq soraw – grekshe reytor – orator, sheshen, dilwar degen sózden
alınǵan.
Ritorikalıq úndewler – kórkem shıǵarmada kóterińki, shaqırıq túrinde
ushırasatuǵın gápler, stilistikalıq figura.
Roman – turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jekke táǵdirlerdi, waqıyalardı keń
kólemde, tutas syujet ishinde súwretleytuǵın shıǵarma.
Romantizm – realistlik emes metodlardıń biri. Ol XVIII ásirdiń aqırı XIX
ásirdiń basında Evropa hám Amerika ádebiyatlarında qáliplesti. Real turmıslıq
sharayatlardı emes, al qıyalıy súwretlewlerdi beriwdi maqset etetuǵın kórkem
metod.
Rubayı – tórt qatardan turatuǵın, juwmaqlawshı pikirdi bildiretuǵın usı 4
qatar pútin bir ǵárezsiz shıǵarma bolıp tabıladı. Uyqasları – AAAA, kóbinese,
AABA túrinde keledi. Rubayı klassikalıq poeziyada, kóbinese, filosofiyalıq
temada, aruz ólsheminde jazıladı.
Sezim lirikası – intim lirikası. Bul termin latın tilindegi intimus sózinen
alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha kútá tereń, kútá ishki degendi bildiredi. Ol
115
qaraqalpaqsha “pinhamı lirika” dep te júritiledi. Lirikanıń bul túri tánha lirikalıq
qaharmanǵa tiyisli, onıń júrek tórinde jatırǵan sezimlerdi beredi.
Sentimentalizm – realistlik emes metodlardıń biri. Francuz tilindegi
sentiment – sezim degen sózden alınǵan termin. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında
Evropa ádebiyatında hám kórkem ónerinde qáliplesken aǵım. Sentimentalizm
wákilleri adam tábiyatınıń jetekshi tárepi aqıl-oy emes, al tábiyiy sezimler dep
esapladı.
Sillabika – qosıq ólshemi. Grek tilindegi sillabi – buwın degen sózden
alınǵan. Barmaq ólsheminiń ekinshi ataması.
Sillabo-tonika – qosıq ólsheminiń bir túri. Grek tilindegi sillabi – buwın,
tonus – pát degen sózlerden alınǵan. XVIII-XIX ásirlerde rus poeziyasında, atap
aytqanda Lomonosov, Jukovskiy, Tredyakovskiy, Pushkin, Lermontovlar tárepinen
qosıq ólshemi keskin ózgeredi. Bular tonikalıq ólshem menen birge, sillabikanı da
qosıp paydalandı. Nátiyjede, XIX ásirdegi rus poeziyasında sillabo-tonikalıq qosıq
ólshemi payda boldı.
Scenariy – dramalıq shıǵarmalar ushın jazılǵan kórkem tekst.
Sintaksislik figuralar yamasa stilistikalıq figuralar. Kórkem sintaksiste
qollanılatuǵın hár qıylı usıllar. Mısalı, ritorikalıq sorawlar, intonaciya, pauza,
ritorikalıq qaratpalar, úndewler, tákirarlawlar, antiteza, inversiyalar kóp
qollanıladı.
Sonet – italyansha sonare – jańǵırıw mánisin bildiredi. Sonet on tórt qatarlı
lirikalıq qosıqtıń túri. Ol eki tórtlik, eki úshlikten yamasa úsh tórtlik, bir ekilikten
turadı hám qatań uyqas formasına iye.
Stil – áyyemgi grek tilinde mum jabıstırılǵan taqtayshaǵa sızıp jazatuǵın ushı
ushqır qálemsheni ańlatqan. Kórkem ádebiyatta stil kórkem usıllardıń (ádislerdiń)
jıynaǵı.
Súwretlew lirikası – peyzaj lirikası. Lirikanıń bul túri adamdı qorshap
turǵan zatlardı, qalanıń, awıldıń kórinislerin, sonday-aq tábiyat kórinislerin,
qubılısların súwretleydi.
116
Syujet – francuzsha “nárse”, “mazmun” degendi ańlatadı, kórkem
shıǵarmalarda obraz jaratıw ushın qollanıladı. Syujet – bul kórkem shıǵarmada
súwretlenetuǵın waqıyalardıń, hádiyselerdiń, sonday-aq personajlardıń is-
háreketleriniń belgili bir tártipke túsken dizimi yamasa jıynaǵı.
Syujetten tısqarı elementler – tiykarǵı syujetke kirmeytuǵın elementler.
Tekstologiya – eski latın tilindegi tekstum – baylanısıw, birlesiw hám logos-
sóz degennen kelip shıǵıp, folklor yamasa jazba ádebiyat shıǵarmasın qayta jazıp
yamasa qayta basıp, onıń tiykarǵı túp nusqasın tikleytuǵın ilim.
Teatr – bul birneshe kórkem ónerlerdiń bir ónerge qosılıp háreket etiwinen
jaralǵan sintetikalıq (qospaq) óner.
Tema – bul kórkem shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı,
syujetlik materialları.
Tiplik obraz – kórkem shıǵarmada súwretlenip atırǵan dáwirge tán bolǵan
ulıwmalıq, ortaq belgilerdi, sol dáwir adamlarınıń qásiyetlerin ózine jámlegen
obraz.
Tonikalıq ólshem – bul pátke tiykarlanǵan ólshem. Bul termin grek tilindegi
tonus – pát degen sózden alınǵan.
Tórtlik – rubayıǵa uqsaǵan, onıń menen únles, tematikası sheklenbegen, biraq
barmaq (sillabika) ólsheminde jazılatuǵın lirikalıq qosıq.
Tragediya – dramaturgiyada syujet ornı tolmas joǵaltıw, tereń qayǵı-hásiret
penen tamamlanatuǵın shıǵarmalar.
Trop – basqa nársege aynalıw, ózgeriw mánisin ańlatadı. Kórkem súwretlew
qurallarınıń keń tarqalǵan túri. Kórkem shıǵarmada troplar bir nárseni súwretlew
ushın sózdiń túpkilikli mánisin emes, al basqa ózgergen, awıspalı mánisin beredi.
Tımsal – aqıl beriw, úgit-násiyat mazmunına iye satiralıq usılda jazılǵan
shıǵarma.
Verlibr – francuzsha vers – еrkin degen, libres – sheyr, qosıq sózlerinen
alınǵan аtаmа. Dástúrli qosıq qurılısınıń ólshemlerine baǵınbaytuǵın lirika janrı.
Verlibrdiń qatarlarınıń buwın sanları teń bolmay, uzınlı-qısqalı bolıp keliwi
múmkin, geyde bir sózdiń ózi de bir qatardı аńlаtаdı.
117
ÓZBETINSHE JUMÍSLAR USHÍN TAPSÍRMALAR
1. Ájiniyazdıń “Dáwran bolmadı” qosıǵınıń ekinshi shuwmaǵınıń sońı 1975-
jılǵı “Tańlamalı shıǵarmaları”nda “Shóllerdе yúgúrgán ahıw-jáyrandı, Sayalaǵan
shenli dáwran bolmadı” dep tamamlanadı. Al, 1988-jılǵı “Tańlamalı
shıǵarmaları»nda “Shóllerde yúgúrgán ahıw-jáyrandı, Sayad alǵan shenli dáwran
bolmadı” dep berilgen. Usı qosıq qatarların tekstologiyalıq jaqtan salıstırıń hám
qaysısı durıs ekenligin anıqlań.
2. Berdaqtıń 1987-jılǵı “Saylandı shıǵarmaları”nda “Aqmaq patsha” dástanınıń
ekspoziciyasında “Qosın tigip Sasıq kólge” degen qatarlar bar. Shayırdıń 1997-jılǵı
“Tańlamalı shıǵarmaları”nda bul qatarlar “Qosın tigip Quwlı kólge” dep
keltirilgen. Sizińshe, qaysı toplamdaǵı dástannıń teksti, syujet qurıw, uyqas tańlaw
ózgeshelikleri shayırdıń stiline jaqın dep oylaysız?
3. Berdaqtıń “Altı qız” qosıǵında Qosımbet tazdıń hám onıń arbasına mingen
altı qızdıń ólimin súwretlew tragizm be yaki komizm be?
4. T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanındaǵı Jaqsılıq Dáwletov
obrazı estetikalıq qásiyetleri boyınsha qanday obrazǵa kiredi? Unamlı ma yaki
unamsız obraz ba?
5. Tımsal ne ushın epikaǵa kiredi? Mısallar menen dálilleń.
6. I.Yusupovtıń “Ǵazlardıń qanatında” qosıǵı lirikanıń qaysı tipine kiredi?
7. I.Yusupovtıń “Sallana-dolana barar bir jánan” qosıǵı lirikanıń qaysı tipine
kiredi?
8. I.Yusupovtıń “Sallana-dolana barar bir jánan” qosıǵında kishigirim syujet
qollanılǵan. Bul syujet qaraqalpaq folklorı kóp tomlıǵınıń 77-87-tomlarında
berilgen “Ármanlı dúnya” ráwayatınıń syujeti menen uqsas. Siz qalay oylaysız, bul
folklorlıq dástúr me yaki folklorizm be?
9. Poema yaki balladalar (qospaq janrlar)dan lirikanıń tiplerine (súwretlew
lirikası, pinhamı lirika, oy-pikir lirikasına) mısallar (úzindiler) alıwǵa bola ma?
10. Lirikalıq qaharman degende kimdi túsinesiz? Shayırdıń ózin be yamasa
qosıqta sáwlelengen ádebiy tulǵanı ma?
118
11. Lirikada oktava, sonet hám muashshaqlardı «konservativ forma» dep ataydı?
Ne ushın? Mısallar menen dálilleń.
12. Qaraqalpaq ádebiyatında haqıyqıy ǵázzeller, rubayılar bar ma? Pikirińizdi
mısallar menen dálilleń.
13. Lirikada syujet qollanıla ma? Eger qollanılsa, qosıqta ol ne ushın xızmet
etedi. Pikirińizdi mısallar menen túsindiriń.
14. S.Xojaniyazovtıń “Súymegenge súykenbe” komediyasınıń ekinshi aktinde
Áwezdiń “Kelip turman men bayardıń joǵında, Sallana, dolana bir shıq jananım”
degen ariyası házirgi kúnde estrada qosıq atqarıwshıları tárepinen “Kelip turman
men bayardıń jolında, Sallana, dolana bir shıq jánanım” dep atqarılıp júr. Buǵan
jekke qatnasıńızdı bildiriń.
15. Poema, balladalardı ne ushın “qospaq” yaki “aralas janrlar” degen ulıwmalıq
atama menen ataydı?
16. Tórtinshi ádebiy túr haqqında kózqaraslardı keltiriń.
17. Xronologiyalıq syujettiń kompoziciyası menen xronologiyalıq emes
syujettiń kompoziciyasınıń abzallıqları hám kemshiliklerin anıqlań. Bul tapsırmanı
dápterińizde keste túrinde orınlań.
18. “Qaptal syujet” degenimiz ne hám oǵan ádebiy shıǵarmalardan mısallar
keltiriń.
19. Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında hám T.Qayıpbergenovtıń “Maman
biy ápsanası” romanında kóshpeli syujettiń qollanılıw ózgesheliklerin anıqlań.
20. J.Esenov epikalıq shıǵarmalardıń kompoziciyasın syujet qurıw
ózgesheliklerine qaray parallel (Tek prolog hám tiykarǵı syujetten yaki tek tiykarǵı
syujet hám epilogtan turatuǵın) kompoziciya hám úsh múyeshli sheńberli
(Prolog+tiykarǵı syujet+epilog) kompoziciya dep ekige bólip qaraydı. Qaraqalpaq
prozasınan kompoziciyanıń usı eki túrine mısallar tabıń.
21. Syujetten tıs elementlerge neler kiredi hám olarǵa ádebiy shıǵarmalardan
mısallar keltiriń.
22. Shıǵarmanıń bayanlaw usılı kompoziciyaǵa kire me?
119
23. “Konfliktsizlik teoriyası” degenimiz ne hám oǵan ХХ ásir qaraqalpaq
ádebiyatı tariyxınan mısallar keltiriń.
24. Ádebiyattanıwda antonim, antiteza hám oksyumoron degen terminler
ushırasadı. Olardıń parqı nede? Mısallar keltire alasız ba?
25. Kórkem shıǵarmalarda dialektizm, varvarizm hám vulgarizmler ne ushın
qollanıladı. Olardı shennen tıs qollanıwdıń ádebiy tekstke qanday tásiri bar?
26. Házirgi dáwir ádebiyatınan neologizmlerge mısallar keltiriń.
27. Omonim sózler qollanılatuǵın tórtliktiń túri ne dep ataladı? Buǵan
qaraqalpaq poeziyasınan mısallar keltire alasız ba?
28. Kórkem tildiń fonetikalıq ózgesheliklerine neler kiredi? Mısallar keltiriń.
29. Onomatopeya degenimiz ne? Oǵan mısallar keltiriń.
30. Geyde kórkem shıǵarmanıń tilinde gáptegi bir sózdi buzıp, yaǵnıy sózdegi
bir sesti sozıp (Ya-a!, Namıs-tı-ı!, Ja-ar-tı!) yaki arttırıp (Jalǵızımm!) qollanılıw
jaǵdayları ushıraydı. Bul seslik ózgeshelikler kórkem shıǵarmada ne ushın
qollanıladı dep oylaysız? Pikirlerińizdi qosımsha mısallar menen tolıqtırıń.
31. Kórkem punktuaciyanıń ádebiy teksttegi xızmeti qanday? Mısallar keltiriń.
32. Dúnya poeziyasında neshe qosıq ólshemi bar? Qaraqalpaq poeziyasınıń
qosıq ólshemi qanday?
33. Verlibr degende neni túsinesiz? Oǵan dúnya hám qaraqalpaq poeziyasınan
mısallar keltire alasız ba?
34. Bántlik formaları boyınsha qosıqtıń qanday túrlerin bilesiz? Qaraqalpaq
poeziyasında bántlik forması boyınsha qanday qosıq formaları rawajlanǵan?
35. Uyqas formaǵa qatnaslı element pe yaki mazmunǵa ma?
36. S.Ibragimov poeziyasında modernizm aǵımınıń belgileri kórine me? Eger
kórinse, mısallar menen dálilleń.
37. Aǵartıwshılıq aǵımı degende neni túsinesiz? Oǵan Shıǵıs hám Batıs
ádebiyatınan mısallar keltiriń.
38. Realizm metodi degende neni túsinesiz? Onıń súwretlew principleri qanday?
39. Stil degenimiz ne hám ol hámme jazıwshı-shayırlarda bola ma?
40. Ádebiy process degenimiz ne hám ol qalay rawajlanadı?
120
TESTLER
Ádebiyattanıw neshe tarawdan turadı?
A. eki tarawdan: ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası
B. úsh tarawdan: ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, ádebiy sın
C. tórt tarawdan: lingvistika, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, ádebiy sın
D. úsh tarawdan: bibliografiya, tekstologiya, paleografiya
Ádebiyattanıwǵa járdemshi ilimler qaysılar?
A. ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, ádebiy sın
B. bibliografiya, tekstologiya, paleografiya
C. tariyx, filosofiya, psixologiya
D. pedagogika, xоreografiya, muzıka
Ádebiyattanıwdıń ayırım nızamları, tártipleri, qaǵıydaların islep shıqqan
antik dáwir alımları:
A. Platon, Aristotel
B. Evripid, Platon
C. Farabiy, Álisher Nawayı
D. Bualo, Gegel
Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları orta ásir
islam civilizaciyası dáwiriniń qaysı alımları tárepinen islengen?
A. Abu Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı
B. Az Zamaxshariy, Maxmud Qashqariy
C. Ibn Sino, Al Beruniy
D. Ibn Rushd-ibn Rashid, Maxmud Qashqariy
Ádebiyattanıw qánigelesken óz aldına pán sıpatında qashan hám qay
jerde qáliplesti?
A. XVIII ásirde, Batıs Evropada
121
B. XVII ásirde, Batıs Evropada
C. XVI ásirde, Italiyada
D. XVIII ásirde, Rossiyada
Kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń
milliy ádebiyatlarǵa bóliniw tariyxın úyrenetuǵın ádebiyattanıwdıń tarawı:
A. ádebiyat sını
B. ádebiyat teoriyası
C. ádebiyat tariyxı
D. paleografiya
Házirgi ádebiy proсesske, házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha
beretuǵın ádebiyattanıwdıń tarawı:
A. bibliografiya
B. ádebiyat teoriyası
C. ádebiyat tariyxı
D. ádebiy sın
Kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem ádebiyattıń tariyxıy
rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı nızamların
úyrenetuǵin ádebiyattanıwdıń tarawı:
A. ádebiyat tariyxı
B. ádebiy sın
C. ádebiyat teoriyası
D. tekstologiya
Kórkem ádebiyat, ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar
tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw menen shuǵıllanatuǵın ilim:
A. tekstologiya
B. paleografiya
122
C. bibliografiya
D. ádebiyat tariyxı
Jazıwshılardıń dóretpeleriniń yamasa folklorlıq shıǵarmalardıń birneshe
jazba nusqaların, variantların salıstıra otırıp, onıń túp nusqasın qayta tiklew
menen shuǵıllanıwshı ilim:
A. paleografiya
B. bibliografiya
C. tekstologiya
D. ádebiyat teoriyası
Kórkem ádebiyat termini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde
qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında qashan qollanıla basladı?
A. XX ásirdiń baslarında
B. XIX ásirdiń baslarında
C. XVIII ásirdiń baslarında
D. XVII ásirdiń baslarında
Kórkem ádebiyattıń basıp ótken tariyxıy jolı:
A. mifologiya, folklor, jazba ádebiyat
B. folklor, jazba ádebiyat
C. romantikalıq ádebiyat, realistlik ádebiyat
D. romantizm, realizm, modernizm
Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri:
A. janrlıq formalar, syujetler, kompoziciya, kórkem til
B. tema, janrlıq formalar, syujetler
C. problema, kompoziciya, kórkem til
D. ideya, janrlıq formalar, syujetler
123
Kórkem shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı:
A. tema
B. ideya
C. problema
D. fabula
Kórkem shıǵarmada jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik,
tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler:
A. problema
B. ideya
C. tema
D. podtekst
Kórkem shıǵarmada avtordıń ózi súwretlep atırǵan waqıyalarǵa,
adamlarǵa bolǵan kózqarasları, olarǵa bergen bahaları:
A. ideya
B. problema
C. tema
D. koncepciya
Estetikalıq qásiyetlerine qaray obrazlar qanday túrlerge bólinedi?
A. unamlı, unamsız, qaharmanlıq, komediyalıq, tragediyalıq, yumorlıq
B. lirikalıq, epikalıq, dramalıq
C. liro-dramalıq, dramalıq, komediyalıq
D. mifologiyalıq, realistlik
Janrlıq qásiyetlerine qaray obrazlar qanday túrlerge bólinedi?
A. epikalıq, lirikalıq, dramalıq
B. liro-epikalıq, liro-dramalıq
C. tımsallıq, erteklik
124
D. fantastikalıq, realistlik
Kórkem shıǵarmada súwretlenip atırǵan dáwirge tán bolǵan ulıwmalıq,
ortaq belgilerdi ózine jámlegen obraz?
A. tiplik obraz
B. komediyalıq obraz
C. tragediyalıq obraz
D. xarakter
Subyektiv personajdıń ishki sezimleriniń, kewil-keypiniń, ruwxıy
keshirmeleriniń sáwleleniwi arqalı jaratılatuǵın obraz?
A. lirikalıq obraz
B. epikalıq obraz
C. dramalıq obraz
D. liro-epikalıq obraz
Personajdıń is-háreketleri, basınan keshirgen waqıyaları arqalı
sáwlelendirilgen obraz – bul...
A. epikalıq obraz
B. lirikalıq obraz
C. dramalıq obraz
D. subyektiv obraz
Xarakter termini sózlik mánisi boyınsha ... degendi ańlatadı.
A. grek tilindegi charekter – ózine tán ózgeshelik, belgi
B. latın tilindegi charekter – ózgeshelik
C. francuz tilindegi charekter – belgi
D. rus tilindegi xarakter – qásiyet
Ádebiy túrler neshege bólinedi?
125
A. úshke: epika, lirika, drama
B. tórtke: epika, lirika, drama, liro-epika
C. úshke: mifologiya, folklor, jazba ádebiyat
D. beske: epika, lirika, drama, liro-epika, liro-drama
Aralas (qospaq) janrlarǵa qaysılar kiredi?
A. poema, ballada
B. tımsal, balet
C. liro-drama, ertek
D. poema, povest
Epos termini qanday mánini bildiredi?
A. áńgime, ertek
B. ańız-áńgime
C. waqıya
D. bayanlaw
Qaharman ómirindegi keskin burılıs jasalǵan máwritti qısqa hám ótkir
kórkem psixologiyalıq túrde súwretlewshi prozanıń kishi janrlıq túri.
A. gúrriń
B. novella
C. povest
D. esse
Tımsal qaysı ádebiy túrge kiredi?
A. lirika
B. liro-epika
C. drama
D. epika
126
Lirika termin sıpatında qaysı dáwirden baslap qollanıla basladı?
A. oyanıw dáwirinen
B. ellinizm dáwirinen
C. XIХ ásirden baslap
D. ХХ ásirden baslap
Kórkem shiǵarmada jamiyettiń, jekke adamnıń turmısındaǵı keskin
halatlardı, jekke turmıs penen jámiyet arasındaǵı qarama-qarsılıqlardan
kelip shıqqan ruwxıy daǵdarıslardı, ishki sezimler menen keshirmelerdi
sáwlelendiriw – bul:
A. gumanizm
B. lirizm
C. tragizm
D. dramatizm
“Pyesa” sóziniń mánisi?
A. francuz tilindegi piese – pútin, tutas degen sózden alınǵan
B. grek tilindegi tamashagóyler ushın orın degen túsinikten alınǵan
C. francuz tilindegi bólek, bólshek degen sózden alınǵan
D. roman tillerindegi tutas degen sózden alınǵan
Dramalıq shıǵarmalarda jaǵdaylardı shiyelenistiriwge, yaǵnıy dramalıq
halatlardı kúsheytiwge, personajlardıń xarakterlerin ashıwǵa járdem
beretuǵın tiykarǵı qural – bul:
A. dialog
B. monolog
C. polilog
D. ishki monolog
127
Dramalıq shıǵarmalarda personajdıń ishki dúnyası, ruwxıy halatı,
tolǵanısların beretuǵın kórkem usıl – bul:
A. monolog
B. dialog
C. polilog
D. polilog
Opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekstti ne dep ataydı?
A. ariya
B. scenariy
C. libretto
D. inscenirovka
Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalarda syujetti rawajlandırıwdıń birden
bir nátiyjeli jolı:
A. konflikt
B. syujet
C. kompoziciya
D. fabula
Lirikada konflikt qalay júz beredi?
A. lirikalıq qaharman menen sırtqı ortalıq arasında
B. lirikalıq qaharman menen obyektiv qaharmanlar arasında
C. dramalıq qaharmanlar menen sırtqı ortalıq arasında
D. avtor hám lirikalıq personaj arasında
Syujet – bul ...
A. grekshe “zat”, “nárse”
B. francuzsha “nárse”, “mazmun”
C. latınsha “mazmun”
128
D. francuzsha “zatlıq mazmun”
Ekspoziciya …
A. latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan
B. grek tilindegi expositio – túsindirme degen sózden alınǵan
C. inglis tilindegi expositio – túsindir degen sózden alınǵan
D. nemis tilindegi expositio – túsindiriwshi degen sózden alınǵan
“Qaraqalpaq qızı” romanında Záripbaydıń óz qızı Jumagúldi anası
menen qosıp úyden quwıp jiberiw epizodı – bul:
A. syujettiń (waqıyanıń) baslanıwı
B. syujettiń (waqıyanıń) rawajlanıwı
C. syujettiń (waqıyanıń) shıńı (kulminaciya)
D. syujettiń (waqıyanıń) sheshimi (final)
Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında Záriwdiń basınan keshken
qorlıqlı waqıyaların óziniń tilinen bayanlawı:
A. qaptal syujet
B. tiykarǵı syujet
C. syujettiń (waqıyanıń) rawajlanıwı
D. syujettiń (waqıyanıń) kulminaciyası
I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ıǵbalı” poemasınıń ortalarında berilgen teatr
tuwralı hám jas aktrisanıń táǵdiri tuwralı avtordıń monologi – bul:
A. lirikalıq sheginis
B. waqıyanıń rawajlanıwı
C. waqıyanıń shıńı
D. qaptal syujet
129
Kórkem konflikt tariyxında burınǵı sovet ádebiyatında 1940-jıllardıń
aqırı hám 1950-jıllardıń baslarında qanday tendenciya (aǵım) ústemlik etti?
A. “konfliktsizlik teoriyası”
B. sxematizm
C. realizm
D. romantizm
Kompoziciya – bul ... degendi ańlatadı.
A. latınsha “dúzilis”, “qurılıs ”
B. francuzsha “nárse”, “mazmun”
C. francuzsha “ayaq oyını”
D. latınsha “soqlıǵısıw”
Kórkem shıǵarmalardıń aldın ala burınnan tayarlanılǵan keste boyınsha
yamasa basqa bir jazıwshılardıń dóretpeleriniń úlgisinde jazılıwı – bul:
A. sxematizm
B. kóshpeli syujet
C. motiv
D. ádebiy tásir
Onseri bel menen siyseri ketpen... Astı sızılǵan sózler:
A. arxaizm
B. istorizm
C. neologizm
D. varvarizm
Kórkem shıǵarmalarda ushırasatuǵın, ádebiy tildiń ólshemlerine
sıymaytuǵın, turpayı yamasa stilistikalıq jaqtan natuwrı sózler:
A. vulgarizm
B. jargon
130
C. dialektizm
D. varvarizm
Geypara shıǵarmalarda ólgen adamlarǵa da tiri adamlar sıyaqlı qatnas
jasaladı. Bular ádebiyattanıwda ne dep ataladı?
A. apostrofa
B. epitafiya
C. marsiya
D. epigramma
Francuzsha “buzılǵan til” degen mánini ańlatatuǵın belgili bir toparlarǵa
ǵana túsinikli bolǵan jasalma til.
A. jargon
B. vulgarizm
C. varvarizm
D. dialektizm
Taxta kópir taqur-tuqır,
Taǵalı torı tepsiner. Teksttiń seslik dúzilisin anıqlań.
A. alliteraciya
B. assonans
C. anafora
D. epifora
“Trop” sóziniń mánisi?
A. awıspalı mánistegi sóz
B. gónergen sóz
C. basqa nársege aylanıw
D. tuwra mánidegi sóz
131
Bálent shıń tarların ańsasa tarlan,
Talmas qanatları kókte sharq urar... Troptıń túrin anıqlań.
A. teńew
B. epitet
C. giperbola
D. metafora
Óttim taw hám taslaqlardan,
Tırna kózli bulaqlardan. Troptıń qaysı túri?
A. litota
B. giperbola
C. metonimiya
D. metafora
Sózlerdi bilqastan jazbay, úlgi noqat qoyıp ketiw – bul:
A. umolchanie (úndemey qalıw)
B. ellipsis
C. apostrofa
D. inversiya
Tırnaqqa zar edik, kórdiń, ah, quday!..
Tırnaqqa zar edik, berdiń, ah, quday!.. Troptıń qaysı túri?
A. metonimiya
B. sinekdoxa
C. metafora
D. epitet
Jerińnen, suwıńnan ráhát kórdim, Janıma jaǵımlı samalıń seniń.
Kórkem súwretlew usılın tabıń.
A. gradaciya
B. inversiya
132
C. parallelizm
D. antiteza
Óz aldına mániske iye bola almaytuǵın, biraq obrazdı tolıqtırıw hám
kórkemlew ushın áhmiyetke iye bolatuǵın kórkem shıǵarmanıń bóleksheleri:
A. simvol
B. detal
C. allegoriya
D. járdemshi obraz
Kórkem shıǵarmada seslik eliklewler jáne qanday atama menen ataladı?
A. oksyumoron
B. eliklewish sózler
C. onomatopeya
D. stilistikalıq figura
Sıldır-sıldır qamısqa, Sırǵam tústi háwjar. Súwretlewdiń qanday túri?
A. assonans
B. alliteraciya
C. onomatopeya
D. fonografiya
«Jooo... joq... qızımdı Aydostıń hesh balasına bermeymen, birewge ara
túsip kelgen bolsa, oǵan da bermeymen!». Seslik qubılıstıń qaysı túri
berilgen?
A. assonans
B. alliteraciya
C. onomatopeya
D. fonografiya (“normadan shıǵınıw”)
133
Poeziya, proza – bular:
A. janr
B. túr
C. kórkem tildiń formaları
D. qosıq qurılısınıń elementleri
Sillabika qosıq ólshemi nege tiykarlanadı?
A. Qosıq qatarlarındaǵı sózlerdiń buwın sanına
B. Dawıssız sezlerdiń sozılıńqı-qısqalıǵına
C. Pátke
D. Pátke hám sózlerdiń buwın sanına
Qosıq qatarlarınıń belgili bir juwmaqlanǵan, tamamlanǵan oy-pikirdi
yamasa sezimlerdi beretuǵın toparı?
A. bánt
B. ólshem
C. shuwmaq
D. kuplet
Tariyxıy talaplar, kóbinese, qaysı metodqa tán?
A. romantizm
B. realizm
C. klassicizm
D. modernizm
Qaharmanları haqıyqıy turmıstan bir qansha uzaqta turatuǵın, qıyalıy
sharayatlarda háreket etetuǵın kórkem metod?
A. romantizm
B. realizm
C. klassicizm
134
D. sentimentalizm
Milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń belgili bir dáwirde
estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik h.t.b. ózgerislerge ushırap
rawajlanıwı – bul:
A. ádebiy process
B. ádebiyat tariyxı
C. ádebiy sın
D. ádebiyat teoriyası
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYaTLAR
Baslı ádebiyatlar
1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Tошкент, “Maънавият”,
2008. 123 бет.
2. Каримов И.А. Aдабиѐтга эътибор – келажакка, маънавиятга эътибор.
Toшкент, “Ўзбекистон”, 2009. 40 бет.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 12 январдаги «Китоб
маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб
мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш
бўйича комиссия тузиш тўғрисида»ги Фармойиши. // “Халқ сўзи”, 2017,
13-январь.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. Ўзбекистон
Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Oлий
таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
№2909-сонли Қарори.
135
6. Ўзбекистон Республикасининг “Taълим тўғрисида”ги Қонуни. ∕∕ Баркамол
авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Toшкент, “Шарқ”, 1997,
20-29-бб.
7. Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайѐрлаш Mиллий дастури”. ∕∕
Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Toшкент,
“Шарқ”, 1997, 31-61-бб.
Teoriyalıq hám metodikalıq ádebiyatlar
1. Ахметов С., Султанов Қ. Әдебияттаныў. Сабақлық. Нӛкис,
“Қарақалпақстан”, 1987. 268 бет.
2. Ахметов С., Султанов Қ. Әдебияттаныў. Хрестоматия. Нӛкис, “Билим”,
1994. 268 бет.
3. Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының
орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Оқыў қолланба. Нӛкис, “Билим”,
1994. 240 бет.
4. Әй, ўaқыт Бол, бол. Жебеўшим... Ӛзбекстан қаҳарманы, шайыр Ибрайым
Юсупов пенен сәўбет. // “Еркин Қарақалпақстан”. 4-ноябрь, 2004-жыл.
5. Баҳадырова С. Роман ҳәм дәўир. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1978. 168 бет.
6. Бекбергенов А. Кӛркем шығарма тилин үйрениўдиң айырым мәселелери.
∕∕ “Әмиўдәрья”, 2003, № 5-6.
7. Бекбергенова З. Қарақалпақ романларында кӛркем сӛз поэтикасы (1980-
2010-жыллар). Монография. Нӛкис, “Илим”, 2016. 205 бет.
8. Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948.
9. Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Дарслик. Тошкент, “Ўзбекистон”,
2002. 558 бет.
10. Введение в литературоведение. Литературное произведение: основные
понятия и термины. Под редакцией Л.В.Чернец. Москва, “Высшая школа”,
2000. 545 cтр.
11. Генжемуратов Б. Әдебий ағымлар ҳәм жӛнелислер. Оқыў қолланба.
Нӛкис, “Илим”, 2012. 64 бет.
136
12. Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.T. Теория литературы в связи с
проблемами эстетики. Москва, “Высшая школа”, 1970. 380 стр.
13. Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. 2-том, Нӛкис,
“Қарақалпақстан”, 1977. 290 бeт.
14. Жәримбетов Қ. Ашық Зийўар (Әжинияздың ашықлық лирикасының
жанрлық ӛзгешеликлери, образлар дүньясы). Нӛкис, “Билим”, 1998. 40
бет.
15. Жәримбетов Қ. Бердақтың нәсиятлары – бизиң руўхый ғәзийнемиз.
Нӛкис, ҚР “Руўхый мәденият ҳәм ағартыў” жәмийетлик орайы, 1998. 24
бет.
16. Жәримбетов Қ. ХIХ әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери
ҳәм раўажланыў тарийхы. Монография. Нӛкис, “Билим”, 2004. 188 бет.
17. Ja’rimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. Woqi’w qollanba. No’kis,
“Qaraqalpaqstan”, 2012. 96 bet.
18. Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари: Муаллиф. Жанр. Хронотоп
(Илмий-назарий тадқиқотлар, адабий-танқидий мақолалар). Тошкент, Ғафур
Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2015. 355 бет.
19. Иззат Султон. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980. 408 бет.
20. Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асослари. Тошкент, “Kamalak”,
2016. 464 бет.
21. Йўлчиев Қ. Игнабарг шеър ва тиниш белгилари. // Ziyonet.uz.
22. Қожықбаев Ә. Қарақалпақ романы. Нӛкис, “Билим”, 1977. 219 бет.
23. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. Darslik. Toshkent, A.Qodiriy
nomidagi xalq me’rosi nashriyoti, 2004. 224 bet.
24. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. Darslik. Toshkent, “Navoiy
universiteti”, 2018. 480 bet.
25. Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Сабақлық. Нӛкис, “Билим”, 1995. 216
бет.
26. Мустақиллик даври адабиѐти. Адабий-танқидий мақолалар. Тошкент,
Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2006. 288 бет.
137
27. Нарымбетов Ж. Каракалпакский роман. Ташкент, “ФАН”, 1974. 128 стр.
28. Насруллаева З. Проблема типа и характера в современной каракалпакской
прозе. Нукус, “Каракалпакстан”, 1984. 231 стр.
29. Нуржанов П. Ҳәзирги қарақалпақ романы поэтикасы (композициялық ҳәм
жанрлық-стильлик ӛзгешеликлери). Нӛкис, “Билим”, 2008, 116 бет.
30. Нуржанов П. Ҳәзирги қарақалпақ романы (сюжет ҳәм конфликт
поэтикасы). Нӛкис, “Билим”, 2009. 128 бет.
31. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик
излениўшилик (80-жыллар). Монография. Нӛкис, “Билим”, 1992. 124 бет.
32. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың
эволюциясы ҳәм типологиясы (1970-2000-жыллар). Монография. Нӛкис,
“Билим”, 2004. 188 бет.
33. Orazimbetov Q. Qosiq teoriyasi. O’quv qo’llanma. Toshkent, Alisher Navoiy
nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. 88 bet.
34. Paul H.Fry. Theory of literature. Yalе university press, USA, 2012. 384 p.
35. Поспелов Г.Н. Теория литературы. Москва, “Просвещение”, 1978. 351
стр.
36. Раззоқов X., Мирзаев T., Собиров O, Имомов K. Ўзбек xaлқ oғзaки ижоди.
Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980. 358 бет.
37. Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004.
38. Словарь литературоведческих терминов. Москва, “Просвещение”, 1974.
513 стр.
39. Трубецкой Н.С. Основы фонологии. 2-е издание. Москва, «Апсект
Пресс», 2000.
40. Турдыбаев Қ. Дидактикалық шығармалар – руўхый байлығымыз. Нӛкис,
“Билим”, 2009, 136 бет.
41. Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси. Дарслик. Тошкент, “Шарқ” нашриѐт-
матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2002. 252 бет.
42. Хализев В.Е. Теория литературы. Изд. 2-е. Москва, “Высшая школа”,
2000. 240 бет.
138
43. Хudoyberdiev E. Adabiyotshunoslikka kirish. Draslik. Toshkent, “Iqtisod-
Moliya”, 2007. 304 бет.
Internet sаytlаrı
44. http://www.ziyonet.uz
45. http://www.edu.uz
46. http://www.cheloveknauka.ru
47. http:// www.dissercat.com
48. http:// www.ziyouz.com
49. http://www.kitob.uz
50. http://www.wikipedia.ru
51. http://www.abdikamalov.narod.ru
139
MAZMUNÍ
Avtorlardan…………………………………………………………………………3
1-tema. Kirisiw. Pánniń maqseti hám wazıypaları. Kórkem ádebiyattıń qásiyetleri
hám principleri...........................................................................................................6
2-tema. Kórkem shıǵarmanıń mazmunı hám forması.............................................15
3-tema. Kórkem obraz hám onıń túrleri..................................................................18
4-tema. Ádebiy túrler hám janrlar...........................................................................24
5-tema. Lirika tuwralı túsinik.................................................................................32
6-tema. Drama........................................................................................................44
7-tema. Kórkem shıǵarmanıń syujeti, konflikti hám kompoziciyası.....................54
8-tema. Kórkem til. Kórkem leksika, kórkem fonetika..........................................60
9-tema. Súwretlew quralları hám usılları................................................................70
10-tema. Qosıq qurılısı...........................................................................................85
11-tema. Kórkem metodlar. Stil.............................................................................92
12-tema. Ádebiy process haqqında ulıwma túsinik..............................................103
Tiykarǵı túsinik hám terminler (Glossariy)...........................................................106
Ózbetinshe jumıslar ushın tapsırmalar..................................................................117
Testler....................................................................................................................120
Paydalanılǵan ádebiyatlar......................................................................................134
140
MUNDARIJA
Мuаlliflardan......…...………………………………………………………………3
1-mavzu. Kirish. Fanning maqsad va vazifalari. Badiiy adabiyotninig o’ziga xos
xususiyatlari va tamoyillari.......................................................................................6
2-mavzu. Badiiy asar mazmuni va shakli................................................................15
3-mavzu. Badiiy obraz va uning turlari...................................................................18
4-mavzu. Adabiy turlar va janrlar...........................................................................24
5-mavzu. Lirika haqida tushuncha..........................................................................32
6-mavzu. Drama......................................................................................................44
7-mavzu. Badiiy asar syujeti, konflikti va kompoziciyasi......................................54
8-mavzu. Badiiy til. Poetik leksika, poetik fonetika...............................................60
9-mavzu. Tasvirlash vositalari va ifoda usullari......................................................70
10-mavzu. She’r tuzilishi.........................................................................................85
11-mavzu. Ijodiy metodlar. Uslub...........................................................................92
12-mavzu. Adabiy jarayon haqida tushincha........................................................103
Asosiy tushincha va terminlar (Glossariy)............................................................106
Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar…………………………………………….117
Testlar……………………………………………………………………………120
Foydalanilgan adabiyotlar.....................................................................................134
141
СОДЕРЖАНИЕ
Oт авторов…………………………………………………………………………3
1-тема. Введение. Цель и задачи предмета. Специфические особенности и
принципы художественной литературы ...............................................................6
2-тема. Содержание и форма художественной литературы..............................15
3-тема. Художественный образ и его виды.........................................................18
4-тема. Роды и жанры литературы.......................................................................24
5-тема. Понятие о лирике….................................................................................32
6-тема. Драма.........................................................................................................44
7-тема. Сюжет, конфликт и композиция художественного произведения…..54
8-тема. Художественный язык. Художественная лексика, художественная
фонетика.................................................................................................................60
9-тема. Изобразительные средства и стилистичесике приѐмы…….................70
10-тема. Стихосложение.......................................................................................85
11-тема. Творческие методы. Стиль………..…..................................................92
12-тема. Понятие о литературном процессе….................................................103
Основные понятия и термины (Глоссарий)......................................................106
Задания для самостоятельных работ………………………………………..117
Тесты…………………………………………………………………………..120
Использованная литература...............................................................................134
142
JÁRIMBETOV QURBANBAY QUDAYNAZAROVICH,
SAGIDULLAEVA JÁMIYLA NURÍLLAEVNA
ÁDEBIYATTANÍW TEORIYASÍ
5120100 – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası)
bakalavriat baǵdarı studentleri ushın
sabaqlıq
Qaraqalpaq tilinde
Nókis - 2020
Redaktorı:
Хudojnigi:
Operatorı:
Teriwge berilgen waqtı _____. Basıwǵa ruхsat etilgen waqtı _____. Qaǵaz
formatı ______. Ofset usılında basıldı. Garniturası - «Times KRKP». Kólemi ____
baspa tabaq. ____ shártli baspa tabaq. ______ esap baspa tabaq. Jámi ____
nusqada. Bahası shártnama boyınsha. Buyırtpa _______
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen baspa хızmeti menen
shuǵıllanıw ushın 2008-jıl 30-sentyabrde A1 №114 licenziyası berilgen.
« » baspası: 230100
Nókis qalası, Qaraqalpaqstan kóshesi, 9
«Nókis poligrafkombinatı» JSHJ
Mánzil: Nókis qalası, Qaraqalpaqstan kóshesi, 9.
Top Related