ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

JÁRIMBETOV QURBANBAY QUDAYNAZAROVICH,

SAGIDULLAEVA JÁMIYLA NURÍLLAEVNA

ÁDEBIYATTANÍW TEORIYASÍ

5120100 – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat

baǵdarı studentleri ushın sabaqlıq

NÓKIS - 2020

2

ЎOК: 001.1.80

КБК: 81.2 (Қорақалпоқ)

Járimbetov Q., Sagidullaeva J. Ádebiyattanıw teoriyası. 5120100 –

Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat baǵdarı studentleri ushın

sabaqlıq. Nókis. « » baspası. 2020-jıl. 142 bet.

Adеbiyattanıw teoriyası

“Adabiyattanıw teoriyası” páni – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq

tili) bakalavriat baǵdarınıń 1-kursında oqıtılatuǵın tiykarǵı pánlerdiń biri. Bul

sabaqlıq 1-kurs studentleriniń bilim dárejesin esapqa alıp dúzilgen. Sabaqlıqta

pánniń maqseti hám wazıypaları, kórkem ádebiyattıń qásiyetleri hám principleri,

kórkem shıǵarmanıń mazmunı hám forması, kórkem obraz hám onıń túrleri, ádebiy

túrler hám janrlar, kórkem shıǵarmanıń syujeti, konflikti hám kompoziciyası,

kórkem shıǵarmanıń tili, kórkem súwretlew quralları hám usılları, qosıq qurılısı,

kórkem metodlar hám stil, ádebiy process haqqında teoriyalıq túsinikler beriledi.

Sabaqlıqtaǵı adebiy-teoriyalıq túsinikler adebiyattanıw iliminiń sońǵı

jetiskenlikleri hám dúnya ádebiyatı menen qaraqalpaq ádebiyatı úlgileriniń

mısalında sáwlelendirilgen.

Sabaqlıq joqarı oqıw orınlarınıń filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq tili)

bakalavriat baǵdarınıń studentlerine arnalǵan.

PPiikkiirr bbiillddiirriiwwsshhiilleerr::

K.Allambergenov – Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq

institutı qaraqalpaq ádebiyatı kafedrasınıń professorı, filologiya ilimleriniń doktorı.

Q.Orazımbetov – Qaraqalpaq mámleketlik universiteti qaraqalpaq ádebiyatı

kafedrasınıń professorı, filologiya ilimleriniń doktorı.

3

AVTORLARDAN

Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriw, kadrlar tayarlaw máselesine

mámleketlik siyasat dárejesinde itibar qaratılǵan. Ózbekstannıń hár tárepleme

rawajlanıwınıń tiykarın quraytuǵın jámiyettiń progressiv kúshleri esaplanǵan

bárkamal áwladtı tárbiyalawda strategiyalıq maqsette qabıl etilgen “Bilimlendiriw

haqqında”ǵı Nızam1 hám “Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması”

2 bul

tarawdaǵı keń kólemli reformalardı ámelge asırıwdıń huqıqıy-normativ tiykarına

aylandı. Házirgi tez pát penen rawajlanıp baratırǵan dáwirde jámiyettiń ruwxıy

turmısında ayrıqsha orın tutatuǵın filolog qánigelerdi zaman talabına say jetik

kadrlar etip tayarlaw búgingi kúnniń talabı.

Bunıń ushın, birinshi náwbette, studentlerdi sapalı oqıw-metodikalıq

ádebiyatlar menen támiyinlew kún tártibine qoyılǵan áhmiyetli máselelerdiń biri

bolıp tabıladı. Sonlıqtan, elimizde kórkem ádebiyatqa hám kitap ónimlerin basıp

shıǵarıwǵa bolǵan itibardıń mámleketlik siyasat dárejesine kóteriliwi de tosınnan

bolǵan qubılıs emes3.

Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde studentlerdi kórkem

ádebiyattı izertleytuǵın arnawlı ilim – ádebiyattanıw iliminiń tiykarǵı túsinik hám

terminleri menen tanıstırıw, olarda ádebiyattanıw ilimine tiyisli dáslepki teoriyalıq

túsiniklerdi hám bilim kónlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde “Ádebiyattanıw

teoriyası” páni oqıtıladı. Bul pánde dúnya ádebiyatı tuwralı házirgi zaman

ilimindegi tiykarǵı túsinikler menen tanıstırıladı, ádebiyattanıwdıń nızamların,

tártiplerin, qaǵıydaların biliw hám olardı ámeliy tallawlar barısında paydalana

alıwda, kórkem ádebiyattı túsiniwde studentlerdi zárúr bolǵan bilimler, ádebiy

terminler menen qurallandıradı.

1 Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон

тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 20-29-бб. 2 Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайѐрлаш Миллий дастури”. ∕∕ Баркамол авлод – Ўзбекистон

тараққиѐтининг пойдевори. Тошкент, “Шарқ”, 1997, 31-61-бб. 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини

ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича

комиссия тузиш тўғрисида”ги Фармойиши. // “Халқ сўзи”, 2017 йил, 13-январь.

4

Ádebiyattanıwǵa tiyisli dáslepki sabaqlıq S.Axmetov hám Q.Sultanovlardıń

avtorlıǵında “Ádebiyattanıw” degen atamada 1987-jılı basılıp shıqtı. Bunnan soń

usı pánge tiyisli sabaqlıq baspadan shıqqan joq. Biraq usı atamada 1994-jılı

xrestomatiya (avtorları S.Axmetov hám Q.Sultanovlar), oqıw qollanbası xızmetin

atqaratuǵın “Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi”

(avtorları S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar, Nókis, “Bilim”, 1994) jarıq

kórdi. Degen menen, S.Axmetov hám Q.Sultanovlar tárepinen járiyalanǵan

sabaqlıqqa 30 jıldan aslam waqıt boldı. Bul sabaqlıq sezilerli dárejede eskirdi. Al,

S.Axmetov, J.Esenov hám Q.Járimbetovlar tárepinen tayarlanǵan sózlik bolsa,

dúnya ádebiyattanıwınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyattanıwınıń sońǵı

dáwirdegi jetiskenliklerin esapqa alıp jańalawdı, jańa termin hám túsinikler menen

bayıtıwdı talap etedi.

Ǵárezsizlik dáwirinde usı pánge tiyisli oqıw qollanba 2012-jılı professor

Q.Járimbetov tárepinen “Ádebiyattanıwdan sabaqlar” atamasında

“Qaraqalpaqstan” baspasınan shıǵarıldı. Bul oqıw qollanbası joqarı oqıw

orınlarınıń filolog studentlerine arnalıwı menen birge, akademiyalıq licey hám

kásip-óner kolledjleriniń oqıwshıları hám oqıtıwshıları, ulıwma, ádebiyat

máseleleri menen qızıǵıwshı keń jámiyetshilik wákillerine baǵıshlandı.

“Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵı usı qollanba materialları tiykarında keńeytilip,

jańa teoriyalıq maǵlıwmatlar, ádebiyatlar menen bayıtılıp, filologiya hám tillerdi

oqıtıw (qaraqalpaq tili) bakalavriat tálim baǵdarınıń oqıw rejesi hám pán

baǵdarlamasına sáykes tayarlandı.

Ádebiyattanıw, onıń bir tarawı esaplanǵan ádebiyat teoriyası boyınsha joqarı

oqıw orınlarınıń studentleri ushın arnalǵan sabaqlıqlar shıǵarıw máselesi ózbek

ádebiyattanıwında álle qashan qolǵa alındı. Máselen, I.Sultannıń “Adabiyot

nazariyasi” (1980, 2005), T.Babaevtıń “Adabiyotshunoslik asoslari” (2002),

E.Xudayberdievtiń “Adabiyotshunoslikka kirish” (2003, 2007), D.Quranovtıń

“Adabiyotshunoslikka kirish” (2004), “Adabiyot nazariyasi asoslari” (2018),

H.Umurovtıń “Adabiyot nazariyasi” (2002, 2004) h.t.b. sabaqlıqları járiyalandı.

Biz “Ádebiyattanıw teoriyası” sabaqlıǵın jazıw barısında tiyisli orınlarda usı

5

teoriyalıq ádebiyatlardan paydalandıq, olardıń tájiriybelerin úyrendik. Ayırım

orınlarda ózlerimizdiń jekke kózqaraslarımızdı bildirdik. Sonday-aq kitaptı jazıw

barısında ózbek ádebiyatshıları B.Sarimsoqov, U.Juraqulov, Q.Yuldoshev,

M.Yuldosheva hám basqalardıń dıqqatqa ılayıq ilimiy-teoriyalıq pikirlerin1,

ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek ádebiyattanıw iliminde kórkem ádebiyatqa

baylanıslı bildirilgen jańasha kózqaraslardı, ilimiy tallawlardı2 esapqa aldıq.

Bul pándi oqıtıwǵa jańasha kózqarastan jantasıw rossiyalı ilimpazlar

tárepinen tayarlanıp, professor L.V.Chernectiń redaktorlıǵında járiyalanǵan

“Vvedenie v literaturovedenie” (2000) sabaqlıǵında ushırasadı. Sabaqlıqta

ádebiyattanıw boyınsha túsinikler terminologiyalıq baǵdarda alfavit tártibinde

berilgen. Biz sabaqlıqtı jazıw barısında usı kitaptaǵı ayırım tájiriybelerdi de

úyrenip shıqtıq. Sonıń menen birge kitaptı jazıw barısında E.V.Xalizevtiń “Teoriya

literaturı” (2000) atamasındaǵı sabaqlıǵında keltirilgen ilimiy-teoriyalıq

pikirlerinen siltemeler aldıq.

Sonday-aq sabaqlıqta tiykarǵı teoriyalıq túsiniklerdi beriwde ХIХ ásirdegi

belgili rus teoretigi V.G.Belinskiydiń, ХХ ásirdegi rus ádebiyatshıları

N.A.Gulyaev, A.N.Bogdanov, L.T.Yudkevich, Ya.Elsberg hám taǵı basqalardıń

erterekte járiyalanǵan ilimiy-teoriyalıq áhmiyetke iye pikirlerinen, miynetlerinen

paydalanıldı.

Sabaqlıqta shet el ádebiyatshılarınıń tájiriybeleri de dıqqattan tıs qalmadı.

Máselen, kitaptaǵı tiykarǵı túsinikler Yel universiteti (AQSh) professorı Paul

Fraydıń joqarı oqıw orınları ushın arnalǵan “Ádebiyat teoriyası” (“Theory of

Literature”, 2012) kitabındaǵı túsinikler menen salıstırmalı úyrenildi.

1 Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004; Жўрақулов У. Назарий поэтика

масалалари: Муаллиф. Жанр. Хронотоп (Илмий-назарий тадқиқотлар, адабий-танқидий мақолалар).

Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2015; Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил

асослари. Тошкент, “Kamalak”, 2016. 2 Мустақиллик даври адабиѐти. Адабий-танқидий мақолалар, бадиалар. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги

нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2006; Расулов А.Танқид, талқин, баҳолаш. Тошкент, “Фан”, 2006.

6

1-tema: KIRISIW. PÁNNIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ.

KÓRKEM ÁDEBIYATTÍŃ QÁSIYETLERI HÁM PRINCIPLERI

Jobası:

1. Ádebiyattanıw ilimi tuwralı ulıwma túsinik.

2. Ádebiyattanıw – filologiya iliminiń bir tarawı.

3. Kórkem ádebiyat hám ádebiyattanıw ilimi.

4. Ádebiyattanıw tarawları: a) ádebiy sın (kritika), b) ádebiyat tariyxı,

c) ádebiyat teoriyası, d) tekstologiya, e) bibliografiya, f) paleografiya.

Tayanısh sózler: filologiya, kórkem ádebiyat, ádebiyattanıw, ádebiy kritika,

ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, tekstologiya, bibliografiya, paleografiya.

Sırtqı dúnyanı úyreniw kóp ilimlerdiń járdeminde iske asırıladı. Olar,

tiykarınan, eki toparǵa bólinedi: tábiyattı úyrenetuǵın ilimler – bular biologiya,

fizika, geografiya, ximiya t.b. hám adamnıń ruwxıy dúnyasın, ruwxıy xızmetin

úyrenetuǵın ilimler – bular tariyx, filosofiya, kórkem óner ilimleri

(iskusstvoznaniya), ekonomika, sociologiya, psixologiya, filologiya. Bulardı,

kóbinese, gumanitar ilimler dep ataydı.

Filologiya – adamnıń ruwxıy xızmetin úyrenetuǵın ilimlerdiń biri. Filologiya

termini áyyemgi grek tilindegi fileo – jaqsı kóriw, logos – sóz degen sózlerden

kelip shıǵıp, sózge ıqlas degen mánisti ańlatadı. Filologiya ilimi ayırım-ayırım,

biraq bir-biri menen tıǵız baylanıslı eki tarawdan turadı. Birinshisi – lingvistika,

yaǵnıy til bilimi. Ol eski latın tilindegi lingua degen sózden kelip shıǵıp, “til”

degen mánisti ańlatadı. Lingvistika tildiń qubılısların hám ózgesheliklerin

úyrenedi, dúnya xalıqlarınıń erte zamanlarda sóylegen, jazǵan yamasa házirgi

zamanda sóylep atırǵan, jazıp atırǵan tilleriniń rawajlanıw zańlılıqların úyrenedi.

Filologiyanıń ekinshi tarawı – kórkem ádebiyat haqqındaǵı ilim. Onı

ádebiyattanıw ilimi dep ataydı.

Ádebiyattanıw ilimi úlken úsh tarawdan turadı. Olardıń hárbiriniń

úyrenetuǵın nıshanası (obyekti), zatı, maqseti hám wazıypaları bar. Bular –

ádebiyat sını (kritikası), ádebiyat tariyxı hám ádebiyat teoriyası. Solay etip,

7

ádebiyattanıw kórkem ádebiyattıń zańlılıqların, qásiyetlerin, rawajlanıw tariyxın,

sonday-aq házirgi ádebiy processti úyrenedi.

Al, kórkem ádebiyat degenniń ózi ne? Kórkem ádebiyat – kórkem ónerdiń bir

túri. Kórkem óner bolsa, adamnıń ruwxıy talapların qanaatlandıratuǵın ruwxıy

xızmettiń bir túri. Kórkem ónerdiń túrleri: súwretshilik (jivopis), músinshilik

(skulptura), arxitektura, teatr, xoreografiya, muzıka, kórkem ádebiyat.

Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń bir túri sıpatında adamnıń ruwxıy

mútájlikleriniń biri bolǵan kórkem-estetikalıq talaplardı qanaatlandıradı. Adam

sana-sezimge iye bolǵanlıqtan, tek ǵana materiallıq talaplardı (awqat, kiyim-

kenshek, turaq jay h.t.b.) qanaatlandırıp qoymastan, ruwxıy talaplardı da (kórkem

sózge, kórkem oyınlarǵa, ilim-bilimge h.t.b. bolǵan talaplardı) qanaatlandıradı.

Ádebiyattanıwdıń úyrenetuǵın obyekti kórkem ádebiyat bolıp esaplanadı. Kórkem

ádebiyat ruwxıy talaplardıń biri sıpatında qáliplesedi. Ol uzaq evolyuciyalıq

rawajlanıw jolların basıp ótedi, ósedi, bayıp baradı, ideyalıq, kórkemlik jaqtan

jetilisedi. Sonlıqtan, kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, rawajlanıw jolların,

zańlılıqların, ideyalıq-kórkemlik dárejesin izertleytuǵın arnawlı ilim talap etiledi.

Bunday ilimdi joqarıda aytqanımızday, ádebiyattanıw dep ataydı. Ádebiyattı

izertlewdiń barısında kórkem ádebiyattı úyrenetuǵın ádebiy sın (ádebiy kritika),

ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası degen tarawlar qáliplesedi hám olar úshewi

tutas bir ilimdi – ádebiyattanıw ilimin quraydı.

Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları antik Greciya

alımları Platon, Aristotel hám orta ásir islam civilizaciyası dáwiriniń alımları Abu

Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı h.t.b. tárepinen islengen. Mısalı, Aristotel

(b.e.sh. 384-322) “Poetika” degen kitap jazıp, onda sóz óneriniń tábiyatı, túrleri

haqqında dáslepki ilimiy túsinikler beredi. Farabiy (870-950) usı “Poetika”

kitabına túsinikler beretuǵın arnawlı miynet jazadı. Alisher Nawayı (1441-1501)

“Mezonul avzon” (“Ólshemler tárezisi”) kitabında qosıq ólshemleri tuwralı

teoriyalıq túsinikler hám texnikalıq qaǵıydalar beredi. Biraq ádebiyattanıw óz

aldına qánigelesken pán sıpatında XVIII ásirde Batıs Evropada qáliplesti. Ol

kórkem adebiyattıń kúshli rawajlanıwı, tábiyat hám gumanitar ilimlerdiń túrlerge

8

bólinip qánigelesiwi nátiyjesinde ósip shıqtı. Ádebiyattanıwdıń qáliplesiwinde

XVIII ásir nemec alımları Yogann Gerderdiń (1744-1803), Fridrix Gegeldiń

(1770-1832), francuz filosofı Deni Didronıń (1713-1784), rus ádebiyatshıları

V.G.Belinskiydiń (1811-1848), N.G.Chernıshevskiydiń (1828-1889) xızmetleri

ullı.

XIX ásirde ádebiyattanıw ilimi jáne de kúshli rawajlanıp, óziniń ishki

tarawlarına bólinip ketedi. Mısalı, ádebiyat teoriyası, ádebiyat tariyxı, ádebiy sın,

milliy ádebiyatlar, áyyemgi ádebiyat, klassikalıq ádebiyat, házirgi zaman ádebiyatı

h.t.b. bolıp qánigelesedi.

Joqarıda ádebiyattanıw ilimi ádebiy sın, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası

bolıp úsh tarawǵa bólinedi degen edik. Endi ádebiy sın degenimiz qanday túsinik?

Onı, kóbinese, xalıqaralıq termin menen ádebiy kritika dep te ataydı. Ol áyyemgi

grek tilindegi kritika – pikirlew, tallaw degen sózden kelip shıqqan. Ádebiy sın

ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası sıyaqlı kórkem ádebiyattıń qásiyetlerin,

tábiyatın úyrenedi, ayırım shıǵarmalardı tallaydı. Biraq ádebiy sın, tiykarınan,

házirgi ádebiy processte házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha

beredi, sın pikirler aytadı. Ádebiy sın kórkem shıǵarmalar tuwralı jámiyettiń

házirgi talaplarınan, ádebiy talǵamlarınan kelip shıǵıp baha beredi. Ádebiy sın

kórkem shıǵarmalardıń jámiyetlik mazmunın, áhmiyetin, kórkemligin ashıp beredi,

olardıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin aytıp, kitap oqıwshılarǵa olar tuwralı

túsinikler beredi, ádebiy shıǵarmalardı túsinip qabıllaw ushın jol-jobalar beredi.

Solay etip, ádebiy sın kitap oqıwshılardıń ádebiy-estetikalıq talǵamın (diydisin)

jetilistiredi.

Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy sın XX ásirdiń 30-jıllarında júzege keledi.

Ádebiyat tariyxı – ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kórkem

ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń milliy

ádebiyatlarǵa bóliniw tariyxın úyrenedi. Ádebiyat tariyxı itibarlı jazıwshılardıń

dóretiwshiligin, sonday-aq jámiyetshilikke keńnen málim bolǵan ayırım

shıǵarmalardı óz aldına qarastıradı. Ádebiyat tariyxı sonıń menen birge ádebiy

janrlardıń, obrazlardıń evolyuciyalıq rawajlanıwın baqlaydı. Ádebiyat tariyxı ilimi

9

ádebiyat teoriyası, ádebiyat kritikası salaları menen tıǵız baylanıslı rawajlanadı,

olardıń jetiskenliklerin izertlewdiń barısında keń paydalanadı. Ádebiyat tariyxı

izertlenip otırǵan ádebiyattıń iyesi bolǵan xalıqtıń tariyxı menen tıǵız baylanısta

úyreniliwi kerek.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı XX ásirdiń 30-jıllarınan baslap ilimiy jaqtan

izertlene basladı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın izertlewshilerden N.Dáwqaraevtı,

Q.Ayımbetovtı, I.Saǵıytovtı, M.Nurmuhammedovtı, S.Axmetovtı, Q.Maqsetovtı,

K.Mámbetovtı, S.Bahadırovanı atap ótiwge boladı.

Ádebiyat teoriyası – kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem

ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı

nızamların, ádebiy janrlardıń, syujetlerdiń kórkemlik tábiyatın, kórkem

shıǵarmanıń mazmunı menen formasınıń sáykesligi máselesin úyrenedi.

Ádebiyat teoriyası kórkemlikke (poetikaǵa) baylanıslı bir qatar máselelerdi,

atap aytqanda, kórkem shıǵarma dóretiwdiń usılların hám shártlerin, kórkem

metod penen uslubtıń (stildiń) ulıwma nızamların qaraydı. Sonday-aq ádebiyat

teoriyası kórkem shıǵarmanıń tili hám súwretlew quralları, qosıq qurılısı

máselelerin úyrenedi. Ádebiyat teoriyası ózine tiyisli barlıq máselelerdi qaraǵanda

ádebiyat kritikası menen ádebiyat tariyxı erisken jetiskenliklerdi keń paydalanadı,

olarǵa súyenedi.

Sonıń menen birge kórkem ádebiyattı úyreniwdiń barısında ádebiyattanıw

ilimi járdemshi ilimlerdi de paydalanadı. Olar – tekstologiya, bibliografiya,

paleografiya ilimleri.

Tekstologiya eski latın tilindegi tekstum – baylanısıw, birlesiw hám logos-

sóz degennen kelip shıǵıp, folklor yamasa jazba ádebiyat shıǵarmasın qayta

jazıp yamasa qayta basıp, onıń tiykarǵı túp nusqasın tiklew mánisin bildiredi.

Sebebi, bir dáwirlerde payda bolǵan shıǵarmalar waqıttıń ótiwi menen túrli

kátiblerdiń qayta kóshiriwi barısında túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı ózgerislerge

ushırawı múmkin. Qaraqalpaq xalqınıń ullı klassik shayırı Berdaq “Shayırlar

qálem alǵalı, Xatqa tuwrı salǵan emes” dep jazǵanda usı jaǵdaylardı da kózde

tutqan bolsa kerek. Tekstologiya ilimi jazıwshılardıń yamasa folklorlıq

10

shıǵarmalardıń birneshe jazba nusqaların, variantların salıstıra otırıp, olardıń túp

nusqasın yamasa tiykarǵı mazmunın tikleydi, baspaǵa tayarlanıwın támiyinleydi,

shıǵarmanıń jazılıw tariyxın, túp nusqasın anıqlawǵa járdem beredi. Tekstologiya

ádebiyattanıw iliminiń bir bólegi esaplanadı. Tekstologiya ilimi menen

shuǵıllanatuǵın alımdı tekstolog dep ataydı.

Bibliografiya – eski grek tilindegi biblio – kitap hám grapho – jazaman

degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti

bildiredi. Bibliografiyanıń tiykarǵı maqseti kórkem ádebiyat shıǵarmaların

yamasa ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar hám olardıń avtorları,

basılǵan ornı, jılı, qısqasha mazmunı tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw bolıp

esaplanadı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde Q.Bayniyazov kórkem ádebiyat

shıǵarmalarınıń, S.Axmetov qaraqalpaq ádebiyatshı alımları menen kritikleriniń

hám olardıń miynetleriniń bibliografiyasın dúzip shıqtı.

Paleografiya áyyemgi grek tilindegi palaros – eski, áyyemgi hám grapho

degen sózlerden kelip shıqqan. Paleografiya áyyemgi jazba esteliklerdi, olardıń

jazılıw usılların, sırların, imlasın, materialların (qaǵaz, teri, tas hám t.b.), jazılǵan

waqtın, ornın anıqlaytuǵın ilim. Paleografiya filologiya iliminiń bir tarawı bolıp

qáliplesken, ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.

Ádebiyattanıw ilimi kórkem ádebiyattıń tariyxın, poetikasın, metodologiyasın

úyreniw ushın filosofiya hám tariyx ilimleri menen de tıǵız baylanısadı. Sebebi,

kórkem ádebiyattıń ózi, onıń bir kórinisi bolǵan milliy ádebiyat belgili bir tariyxıy

sharayatlarda dóreydi, rawajlanadı. Al, ayırım filosofiyalıq ideyalar kórkem

ádebiyatta kórkem obrazlar arqalı sáwleleniwi múmkin. Mısalı, ullı klassik

shayırlar Omar Hayyam, Alisher Nawayı, Maqtımqulı, Ájiniyaz, Berdaqlar quda

hám insan, jámiyet hám adam, ómir hám ólim sıyaqlı ózleriniń tereń filosofiyalıq

ideyaların kórkem shıǵarmalarda bergen.

Kórkem ádebiyat ta kórkem ónerdiń bir túri bolıp esaplanadı hám óziniń

ayrıqsha qásiyetlerine iye boladı. “Ádebiyat” ataması arab tilindegi “adab” sózinen

alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha “jaqsı minez-qulq” degendi ańlatadı. Sonıń

11

menen birge “ádebiyat” ataması rus tilinde hám bir qatar Evropa tillerinde

“literature” degen atama menen júritiledi. Ol latın tilindegi litera – hárip sózine,

tura qaraqalpaq tilindegi lıq, lik suffikslerine sáykes kelip, orta ásirlerde tasqa

basıw (litos-tas), kitap baspası, baspasóz degendi ańlatqan. Soń XVIII-XIX

ásirlerde Evropada hám Rossiyada literatura ulıwma ádebiyat yamasa “kórkem

ádebiyat” túsinigin ańlata baslaǵan, oǵan deyin kórkem ádebiyat túsinigin poeziya

degen atama menen júrgizgen.

Orta ásir musılman Shıǵısı ellerinde de ilimiy, tariyxıy, didaktikalıq hám

kórkem shıǵarmalardıń hámmesin jıynaqlap ádebiyat termini menen ataw dástúri

kórinbeydi. Ol dáwirlerde poeziyalıq shıǵarmalardı nazm, sheyr dep ataǵan,

prozalıq shıǵarmalardı nasr (dizilmegen, shashpa sóz degendi ańlatadı) dep

júritken. Erte dáwirdegi qaraqalpaq kórkem sóz ónerinde poeziyalıq shıǵarmalardı

jır dep ataǵan, prozalıq shıǵarmalardı qara sóz yamasa nasır dep ataǵan. Kórkem

shıǵarmalardıń barlıq túrlerin, janrların ańlatatuǵın kórkem ádebiyat termini Orta

Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında XX

ásirdiń baslarında qollanıla baslaǵan1.

Ádebiyat degen atama keń mániske iye boladı. Ulıwma xatqa túsirilgen hám

jámiyetlik mazmunǵa iye shıǵarmalardı ádebiyat degen termin menen júritedi.

Ilim-izertlew tarawına tiyisli miynetlerdi ilimiy ádebiyat, huqıq, nızamǵa tiyisli

miynetlerdi yuridikalıq ádebiyat, medicina tarawına tiyisli miynetlerdi

medicinalıq ádebiyat dep ataydı. Kórkem sóz óneri arqalı dóregen shıǵarmalardı

jıynaqlı bir termin menen kórkem ádebiyat dep júritedi. Kórkem ádebiyattı,

kóbinese, qısqasha ǵana ádebiyat dep te ataydı.

Kórkem ádebiyat – jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik

turmıstı, insannıń ruwxıy keshirmelerin obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri.

Haqıyqatında da, kórkem ádebiyat sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar

kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan,

1 Ádebiyat hám ádebiyattanıw terminleri haqqında keńirek maǵlıwmatlardı qarańız: Бобоев T.

Aдaбиѐтшунослик асослари. Tошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 6-10-бб.

12

oǵan túrli estetikalıq sezimlerdi sińirip jan beredi, adam xarakterin, onıń ishki

dúnyasın ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı. Ol

tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám olar tuwralı durıs túsiniklerdi kórkem

obrazlar menen beredi. Sonıń ushın da, kórkem ádebiyattıń sociallıq, turmıslıq

áhmiyeti úlken, ol adamdı tárbiyalaw xızmetin de atqaradı.

Kórkem ádebiyat XIX ásirde jasaǵan ullı rus sınshısı V.Belinskiydiń

kórsetkenindey, kórkem ónerdiń (sániyattıń) basqa da túrlerinen óziniń jetekshilik

qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. Shınında da, sóz óneri kórkem ónerdiń

basqa tarawlarına salıstırǵanda joqarı orında turadı. V.Belinskiydiń 1841-jılı

jazılǵan “Poeziyanıń túrlerge bóliniwi” degen belgili maqalasında táriplewi

boyınsha “Poeziya” (demek, kórkem ádebiyat) – kórkem ónerdiń eń joqarı túri.

Kórkem ónerdiń basqa túrleri obraz jaratıwda paydalanatuǵın materiallardıń

jaǵdayına qaray anaw ya mınaw dárejede sheklengen boladı… mısalı, skulptura

(músinshilik) adam denesi formasınıń sulıwlıǵın beredi, adam kelbetin súwretlew

arqalı onıń oy-pikirin, deneniń bir máwrittegi kórinisin, jaǵdayın bere aladı.

Súwretshilik óneri de (jivopis) adamnıń ishki dúnyasın bere aladı, biraq ol da adam

yamasa tábiyat kórinisiniń bir momentin ǵana kórsetiw menen sheklenedi. Muzıka,

kóbinese, adamnıń jan terbelislerin beredi, biraq muzıkanıń bergen ideyaların

seslerden ajıratıw múmkin emes, al sesler bolsa jan sezimlerdi oyatqanı menen

aqıl-oyǵa anıq hesh nárse ayta almaydı. Al, poeziya (kórkem ádebiyat) adamnıń

erkin tili menen jaratıladı. Poeziya – bul hawaz, bul súwret, bul anıq aytılǵan aqıl-

oy. Sonlıqtan da, poeziya basqa barlıq ónerlerdiń elementlerin ózine qamtıydı”1.

Rasında da, sóz óneri basqa ónerlerdiń shıǵarmalarınıń jaratılıwında da jedel

qatnasadı. Mısalı, pyesa saxnalastırılıwı ushın, eń dáslep, onıń ádebiy nusqası –

dramalıq shıǵarma jarıqqa shıǵıwı kerek, kinofilm ekranlastırılıwı ushın onıń aldı

menen scenariyi (ádebiy teksti) jazıladı yamasa nama (muzıka) jazılıwı ushın oǵan

qosıq teksti tayar bolıwı shárt. Álbette, geyde kórkem ónerdiń basqa tarawları

(muzıka, kino taǵı basqalar) ádebiy shıǵarmalardıń jazılıwına sebep bolıwı

múmkin. Biraq kópshilik orınlarda kórkem sóz óneri kórkem ónerdiń ulıwma

1 Белинский В. Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948.

13

rawajlanıwına ayrıqsha sebepshi bolıp otıradı. Máselen, súwretshi jaqsı kórkem

shıǵarmanı oqıp, onıń syujetinen yamasa ideyalıq mazmunınan ilhamlanıp ájayıp

kartina dóretiwi múmkin, al kompozitor ájayıp simfoniya yamasa balet muzıkasın

jazıwı múmkin. Solay etip, kórkem ádebiyat – qorshap turǵan ortalıqtı, turmıstı,

jámiyetti, adamdı, onıń ishki dúnyasın, ruwxıy tolǵanısların kórkem obrazlar arqalı

sáwlelendiretuǵın kórkem ónerdiń bir túri.

Kórkem ádebiyat rawajlanıwdıń uzaq tariyxıy jolların basıp ótken.

Adamzat oylawınıń, sonıń ishinde kórkem oylawınıń dáslepki basqıshı

mifologiyada kórinedi. Mifologiya negizi “mif” sózinen jasalǵan atama. “Mif”

grek sózi bolıp, onıń mánisi “sóz, áńgime” degendi bildiredi, ádebiyatta áyyem

zamanlarda bolǵan yamasa bolmaǵan waqıyalar tuwralı jeterli dálili joq qıyalıy

áńgimeler degen mazmunda qollanıladı. Júdá erte zamandaǵı adamlardıń pútkil

álem, barlıqtıń, tábiyat qubılıslarınıń mánisin, payda bolıw sebeplerin

túsinbegenliginiń nátiyjesinde sol qubılıslar háqqında ápsanalıq, legenda túrindegi

batırlar, qudaylar tuwralı ózleriniń isenimin hám qıyalların bayan etken túsinikleri,

kózqarasları miflerde berilgen. Bunday kózqaraslar, dúnyatanıwları ápsana,

legenda, ańız hám áńgimeler túrinde uzaq waqıtlar adamlardıń yadında, ańında

jasap kelgen. Sonıń ushın da, áyyemgi adamnıń dúnyatanıwı, kórkem oylawı

tuwrıdan-tuwrı mifler menen baylanıslı. Hárqanday miftiń tiykarında konkret

nárseler jatadı, biraq bul nárselerdiń atqaratuǵın funkciyası reallıqqa iye emes.

Máselen, ushar at. Bul mifologiyalıq obrazda eki real predmet bar. Bular at penen

qanat. Biraq bul eki real nárseniń birigip bir funkciyanı atqarıwı mifti júzege

keltiredi. Qısqası, áyyemgi adamnıń álem, tábiyat qubılısları tuwralı túsinikleri,

olardıń ańındaǵı fantaziyalar mifti payda etedi.

Kórkem sóz óneriniń keyingi basqıshı – xalıq awızeki ádebiyatı, yaǵnıy

folklor. Jazıwdıń ele payda bolmaǵan dáwirinde kórkem shıǵarmalar awızeki

dóretilgen hám atqarıwshılıq yamasa awızeki kórkem bayanlaw jolı menen

tarqalǵan. Sonlıqtan, folklorlıq shıǵarmalar hár dáwirdiń talaplarına muwapıq

ózgerip baradı. Usı jaǵdaylardı esapqa alıp, folklorlıq shıǵarmalardı ilimde

jámáátlik (kollektivlik) dóretpeler dep ataydı.

14

Ádebiy shıǵarmalar jazba túrde, belgili bir adamnıń avtorlıǵında dóreydi. Olar

basqa avtorlar tárepinen ózgertilmeydi. Rawajlanǵan ádebiyatta hárbir itibarlı

jazıwshınıń jekke (individual) stili boladı.

Folklorlıq shıǵarmalarda obraz jasaw ápiwayı usıl menen iske asırıladı. Jazba

ádebiyatta obraz jasaw biraz quramalasadı. Kórkem obrazǵa avtordıń jekke

kózqarasları, jekke poziciyası sińdiriledi. Realistlik ádebiyatta, kóbinese,

personajlardıń obrazları olardıń jekke xarakterleri arqalı jaratıladı. Shıǵarmalarda

hárbir personajdıń basqalardı qaytalamaytuǵın jekke minez-qulqın, is-háreketlerin,

ishki keshirmelerin, sóylew ózgesheligin, sırtqı portretin beriw arqalı xarakter

jaratıladı. Usı xarakter personajdıń obrazın isenimli, kórkem etip kórsetedi.

Xarakter jaratıw – bul jańa dáwir realistlik ádebiyatınıń jemisi.

Kórkem ádebiyattıń basqa kórkem ónerlerden baslı ayırmashılıqlarınıń biri –

ol kórkem obrazdı til (sóz) arqalı jasaydı. Músinshi (skulptor) kórkem obraz

jaratıwdıń materialı retinde tas, gips, mármer, bronza usaǵan materiallardı

paydalanadı, súwretshi boyaw menen qıl qálemdi, kompozitor muzıka jaratıw

ushın ne túrli seslerdi paydalanadı. Al, jazıwshı (shayır) obraz jaratıw ushın

sózlerdi paydalanadı. Ol shıǵarmalarda waqıyanı sóz benen kórkemlep súwretleydi

yamasa sóz benen ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi beredi. Demek, kórkem

shıǵarma dóretiwdiń baslı shártleriniń biri – bul kórkem tildi tolıq meńgeriw, onı

kórkem obraz jaratıw ushın sheberlik penen paydalana biliw.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Filologiya qanday ilim hám ol neshe tarawdan turadı?

2. Ádebiyattanıw iliminiń izertlew obyekti ne?

3. Ádebiyattanıw qanday tarawlardan turadı?

4. Ádebiy sın degen ne?

5. Ádebiyat tariyxı degen ne?

6. Ádebiyat teoriyası degen ne?

7. Ádebiyattanıwǵa járdemshi ilimler qaysılar?

8. Bibliografiya ilimi neni úyrenedi?

9. Tekstologiya ilimi neni úyrenedi?

15

10. Paleografiya ilimi neni úyrenedi?

11. Kórkem ádebiyat termini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde

qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında qashan qollanıla baslaǵan?

12. Kórkem ádebiyattıń baslı wazıypası neden ibarat?

13. Kórkem ádebiyattıń baslı qásiyеtleri?

14. Kórkem ádebiyattıń basıp ótken tariyxıy jolı haqqında túsinik beriń.

2-tema. KÓRKEM SHÍǴARMANÍŃ MAZMUNÍ HÁM FORMASÍ

Jobası:

1. Kórkem shıǵarmanıń mazmunı haqqında túsinikler. Tema, problema, ideya.

2. Kórkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik.

3. Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri, janrlıq formalar, syujetler,

kompoziciya, kórkem til.

Tayanısh sózler: mazmun, tema, problema, ideya; forma, janrlıq formalar,

syujet, kompoziciya, kórkem til.

Tábiyatta, jámiyette, turmısta hárbir zattıń, qubılıstıń, kórinislerdiń,

waqıyalardıń mazmunı hám forması boladı. Olar bir-biri menen tıǵız baylanıslı,

bir-birin tolıqtırıp turadı. Kórkem ádebiyatta da mazmun hám forma birligi

saqlanadı. Biraq mazmun jetekshi orında turadı. Basqasha aytqanda, kórkem

shıǵarmada qanday da bir waqıyanı yamasa adamdı mázi súwretlep qoymaydı.

Olar tuwralı qurǵaq maǵlıwmatlar beriw menen sheklenbeydi. Qanday da bir ideya

hám mazmundı solar arqalı aytadı. Súwretlenip atırǵan syujet arqalı, adamlardıń

obrazları arqalı jazıwshı óziniń sırtqı dúnyaǵa, jámiyetke, turmısqa bolǵan

qatnasın, kózqarasın bildiredi, yaǵnıy shıǵarmanı ideyalar menen, mazmun menen

toltıradı. Biraq hárqanday jaqsı ideya ózinen ózi mazmun dárejesine kóterile

almaydı. Ol kórkem forma menen beriledi. Shıǵarmada forma (kórkemlik) tómen

bolsa eń jaqsı, eń tereń mazmun tiyisli dárejede berilmey qaladı. Jazıwshınıń

aytajaq oy-pikiri, ideyası qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatlar dárejesinde qalıp

qoyadı. Basqasha aytqanda, shıǵarmada kórkem obraz jasalmay qaladı.

16

Kórkem shıǵarmada jazıwshı jámiyetlik turmıstaǵı, adam táǵdirindegi qanday

da bir máselelerdi, problemalardı kóteredi. Usı problemalardı qozǵaw arqalı óziniń

aytajaq oy-pikirin, basqasha aytqanda, ideyasın beredi. Sonday-aq jazıwshı kórkem

shıǵarmanı dóretiwdiń barısında belgili bir kózqaraslardı, principlerdi basshılıqqa

aladı. Olardı ózi jaratqan obrazlarǵa sińdiredi. Demek, kórkem shıǵarmanıń

mazmunı temadan, problemadan hám ideyadan turadı eken. Tema – bul kórkem

shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı, syujetlik materialları. Mısalı,

T.Qayıpbergenovtıń “Maman biy ápsanası” romanınıń teması – XVIII ásirdegi

qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısı, sociallıq hám tariyxıy jaǵdayları.

Problema (másele) – bul jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik,

tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler. Problema − bul

hárbir dáwir ádebiyatınıń yamasa jekke shıǵarmanıń tariyxıy, sociallıq

jaǵdaylardan kelip shıǵıp kóteretuǵın áhmiyetli máselesi.

Ideya – kórkem shıǵarmada avtordıń ózi súwretlep atırǵan waqıyalarǵa,

adamlarǵa bolǵan kózqarasları, olarǵa bergen bahaları, basqasha aytqanda, ideya −

shıǵarmada kóterilgen máselelerdiń, jaratılǵan obrazlardıń, xarakterlerdiń,

súwretlengen waqıyalardıń nátiyjelerinen kelip shıǵatuǵın juwmaqlar, obrazlı oy-

pikirler. Mısalı, “Maman biy ápsanası” romanında jazıwshınıń ideyası XVIII

ásirdegi qaraqalpaqlardıń jámiyetlik turmısın súwretlew arqalı olardıń xalıq

sıpatında qáliplesiw, milliy ózligin saqlaw, dúnya xalıqları arasında teń jasaw, onıń

millet sıpatında rawajlanıw hám milliy ǵárezsizlikke erisiw máseleleri bolıp

esaplanadı.

Eger de shıǵarmada jetilisken kórkem forma bolmasa (tartımlı syujet,

kompoziciya, kórkem til h.t.b.), jazıwshınıń aytajaq jaqsı oy-pikirleri, ideyaları

qurǵaq bayanlaw, qurǵaq maǵlıwmatnama dárejesinde qalıp qoyadı. Bul jóninde

Belinskiy bılay jazadı: “Qosıq − qanday ájayıp oy-pikirlerge tolı bola bersin,

dáwirdiń qanday ótkir máselelerin kótere bersin, eger de ol poeziya menen

(kórkem forma menen) suwǵarılmasa, onda bul qosıqta ájayıp oy-pikirler de, ótkir

máseleler de bolıwı múmkin emes, ondaǵı táwir degen nárselerdiń barlıǵı, iske

aspaytuǵın jaqsı niyetlerden ǵana ibarat bolıp qaladı”. Demek, shıǵarmanıń

17

mazmunın beriw ushın jazıwshınıń tek ǵana tereń oy-pikir hám ideyalardıń iyesi

bolıp qalıwı jetkiliksiz, jazıwshı tereń oy-pikirdi kórkemlep beretuǵın, kórkem

pikirley alatuǵın, yaǵnıy kórkem obraz jarata alatuǵın talantqa iye bolıwı tiyis.

Olay bolmasa jazıwshı óz pikirin tuwra aytatuǵın jurnalist, publicist yamasa

ilimpazdan ayırması bolmay qaladı. Solay etip, kórkem forma shıǵarmanıń

problemasın, temasın, ideyalıq mazmunın sáwlelendiriw ushın, olardı oqıwshıǵa

tartımlı etip jetkeriw ushın xızmet etedi. Olay bolsa kórkem shıǵarmada tereń

mazmun menen kórkem forma birligi saqlanıwı shárt, usı eki shárttiń, yaǵnıy

mazmun menen formanıń teń saqlanıwı ǵana haqıyqıy kórkem shıǵarmanı

dóretedi. Belinskiy forma menen mazmun tuwralı bılay jazadı: “Forma mazmunnıń

kórinisi bolǵanlıqtan mazmun menen sonshelli dárejede ajıralmas baylanıslı,

formanı mazmunnan ajıratıw, mazmundı joq etiw degen sóz hám kerisinshe,

mazmundı formadan ajıratıw formanı joq etiw degen sóz”1.

Kórkem formanıń quram bólekleri mınalardan ibarat: syujet, yaǵnıy

súwretlenetuǵın waqıyalar, kompoziciya, yaǵnıy shıǵarmanıń qurılısın

túrlendiretuǵın, quramalastıratuǵın kórkem usıl, janrlar (jazıwshınıń ideyasın beriw

obrazlardıń qanday janrda súwretlegenligine de baylanıslı). Kórkem formanıń eń

áhmiyetli bólegi – bul kórkem til. Kórkem ádebiyatta til waqıyalardı, oy-pikirlerdi,

ideyalardı tek ǵana qurǵaq bayanlaw quralı emes, al olardı oqıwshıǵa obrazlı túrde

kórkemlep jetkeriw quralı.

I.Yusupov “Shógirme” qosıǵında qaraqalpaq xalqınıń uzaq ótmishine,

tariyxına kóz jiberedi, onıń xalıqlıq kelbeti, táǵdiri, dúnya jámiyetshiliginde ornı

tuwralı tereń oy-pikir júritedi. Bular shıǵarmanıń mazmunı bolıp esaplanadı. Biraq

onda shayırdıń oy-pikiri qurǵaq bayanlanbaydı, al kórkemlep beriledi. Shayır

kórkem formanıń elementi bolǵan simvolikalıq obrazdı tabıslı isletedi. Bul qosıqta

shógirme qaraqalpaq xalqınıń simvollıq obrazı bolıp kórinedi. Shayırdıń baslı

máqseti milliy bas kiyim shógirmeni súwretlew emes, al sol shógirme obrazı arqalı

1 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948, стр. 38.

18

qaraqalpaq xalqınıń tariyxın, milliy xarakterin, onıń xalıqlıq táǵdirin beriw bolıp

tabıladı.

Kúniń bar ma jazda kúye túspegen,

Órde tursań ıǵıńnan jel espegen,

Óttiń talay telpek dirildespeden,

Tariyxlardı kórip ótken shógirme.

Qaraqalpaqlardıń ózligin, milliy ǵárezsizligin saqlaw ushın alıp barǵan

gúresleri, olardıń tariyxındaǵı awır hám sınaqlı kúnler “telpek dirildespe” obrazına

sheberlik penen jámlengen.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Kórkem shıǵarmanıń mazmunı degen ne?

2. Tema degen ne?

3. Problema degen ne?

4. Ideya degen ne?

5. Kórkem shıǵarmanıń forması tuwralı túsinik beriń.

6. Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri tuwralı túsinik beriń.

7. Janrlıq formalarǵa neler kiredi?

8. Kórkem tildiń kórkem obraz jasawdaǵı xızmetin aytıp beriń.

3-tema. KÓRKEM OBRAZ HÁM ONÍŃ TÚRLERI

Jobası:

1. Obraz haqqında ulıwma túsinik.

2. Obrazlardıń estetikalıq qásiyetleri boyınsha bóliniwi (qaharmanlıq obraz,

tragediyalıq obraz, satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar h.t.b.).

3. Obrazlardıń janrlıq belgileri boyınsha bóliniwi (epikalıq obrazlar, dramalıq

obrazlar, lirikalıq obrazlar).

4. Tiplik obraz.

5. Obraz hám xarakter.

19

Tayanısh sózler: kórkem obraz, qaharmanlıq obraz, tragediyalıq obraz,

satiralıq obraz, unamlı hám unamsız obrazlar, epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar,

lirikalıq obrazlar, tiplik obraz, xarakter.

Kórkem obraz – kórkem ónerdiń hám kórkem ádebiyattıń baslı shárti.

Kórkem ádebiyat sırtqı dúnyanı qalay bolsa solay fotografiyalıq usılda kórsetpeydi.

Al, onı qayta islep, kórkemlep sáwlelendiredi. Eger de kórkem shıǵarma turmıslıq

materiallardı, adamlardı, waqıyalardı qurǵaq bayanlasa, onda ol ápiwayı bayanlaw

yaki málimleme dárejesinde qalıp qoyadı. Kórkem shıǵarma bolıw ushın birinshi

gezekte sol waqıyalar, adamlar, oy-pikirler kórkemlep, yaǵnıy kórkem obraz

túrinde beriliwi shárt. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı Ibrayım

Yusupov kórkem obraz jaratıwdıń shártlerin tómendegishe aytadı: “Jurnalist dáwir

ruwxın qálbine sińdiriw menen anıq is-háreket, faktler ańlıydı hám solar arqalı is-

háreket súwretlemesin beredi. Jazıwshınıń oylaw, obraz jaratıw usılı basqasha: ol

dáwir ruwxın sana-sezimine sińdirip alıp, sol zaman adamınıń minez-qulqı, oy-

pikiri, maqseti, umtılısı, psixologiyası, onı qorshaǵan jámiyet hám tábiyat

qubılısların úyrenip, óz júrek seziminen ótkizedi”1.

Kórkem obraz ádebiyatta birneshe túrlerge bóliniwi múmkin. Mısalı,

estetikalıq qásiyetlerdiń sáwleleniwine qaray obrazlar tragediyalıq, qaharmanlıq,

komediyalıq, satiralıq yamasa yumorlıq bolıp shártli túrde bóliniwi múmkin. Bul

jaǵdayda kórkem obrazdıń estetikalıq qásiyetleri kózde tutıladı. Mısalı, Berdaqtıń

“Amangeldi” shıǵarmasında Asan atalıqtıń obrazı – hám qaharmanlıq, hám

tragediyalıq obraz. Ol xalıqtıń isi, ar-namısı ushın qurban boladı. Onıń is-

háreketleri oqıwshıda húrmet-izzet, maqtanısh sezimlerin oyatadı, sonıń menen

birge qayǵılı, hásiretli, qıynalıw sezimlerin oyatadı. Bular estetikalıq sezimler.

Demek, bul obrazdı tragediyalıq obraz dep bahalaymız. Sonıń menen birge usı

taqılettegi obrazlardı qaharmanlıq obrazlarǵa jatqarıwımız múmkin. Eger de

1 Әй, ўaқыт Бол, бол. Жебеўшим... Ӛзбекстан қаҳарманы, шайыр Ибрайым Юсупов пенен сәўбет. //

“Еркин Қарақалпақстан”. 4-ноябрь, 2004-жыл.

20

personajdıń is-háreketi úlken jámiyetlik mazmunǵa iye bolsa, personaj xalıqtıń isi,

ar-namısı ushın yamasa qanday da bir ullı gumanistlik ideyalar ushın qurban bolsa,

onda onı qaharmanlıq obrazlar toparına jatqarıwımız múmkin.

Sonıń menen birge tragediyalıq obrazdıń barlıǵı qaharmanlıq obraz bola

bermeydi. Mısalı, iygilikli maqsetlerge erise almay, sonıń jolında qurban bolǵan

ádebiy personajdıń obrazı tragediyalıq obraz, biraq ol qaharmanlıq obraz bolmawı

múmkin. Shekspirdiń “Romeo hám Djulyetta” tragediyasında birin-biri súygen

jaslar muhabbat jolında qurban boladı. Biraq olar qaharmanlıq obraz bola almaydı.

Sebebi, olardıń is-háreketleri batırlıq is-háreketler emes. Sonıń ushın, olar ápiwayı

tragediyalıq obrazlar bolıp esaplanadı.

Kórkem obraz unamlı hám unamsız bolıp ajıratılıwı múmkin. Unamlı obraz

ózinde jámiyetlik normalarǵa say belgilerdi, jaqsı qásiyetlerdi jámleydi, onıń is-

háreketleri xalıq tilegine, máplerine, ideallarına say iske asırıladı. Mısalı, Alpamıs,

Gúlayım, Maman biy, Asan atalıq, Amangeldi batır obrazları usı talaplarǵa juwap

beredi hám unamlı obrazlar bolıp esaplanadı.

Unamsız obraz ózinde jámiyetlik normalarǵa sıyıspaytuǵın qásiyetlerdi

jámleydi. Mısalı, Sháleke bay (“Teńin tapqan qız”), Ǵodalaq (“Súymegenge

súykenbe”) obrazları xalıqtıń etikalıq túsiniklerine sáykes emes. Bul personajlar

kámbaǵallardıń awır jaǵdayın óz mápleri ushın paydalanıp jası úlken bolıwına

qaramastan, olardıń jas qızların hayallıqqa alıwǵa umtıladı. Olardıń bul is-háreketi

insanıylıq, ádep-ikramlılıq normalarına sıyıspaydı. Sonıń ushın da, olardıń

obrazları unamsız.

Folklorda, klassikalıq ádebiyatta, sonday-aq sovet dáwirindegi ádebiyatta

obrazlar, kóbinese, qatań túrde unamlı hám unamsız bolıp bólinetuǵın edi. Mısalı,

Nawayınıń “Farhad-Shiyrin” dástanınıń bas qaharmanı Farhad joqarı

adamgershilikli, tereń bilimli, júregi girshiksiz taza ideal adam obrazında

súwretlenedi. Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında Gúlim hám oǵan jaqın tilekles

personajlar adamgershilikli, insaplı, kóbinese, jábirkesh etip súwretlenedi, al

Aqmaq patsha hám onıń átirapındaǵılar miyrimsiz, oysız, insanıylıq qásiyetlerdi

ayaq astı etken ar-namıssız etip súwretlenedi. Biraq realistlik ádebiyatta, geyde

21

ayırım obrazlarda unamlı hám unamsız qásiyetler aralas jámleniwi múmkin.

Mısalı, ullı rus jazıwshısı M.Yu.Lermontovtıń (1814-1841) “Biziń zamanımızdıń

qaharmanı” romanınıń bas qaharmanı Pechorin sımbatlı, aqıllı, oqımıslı, júris-turısı

mádeniyatlı jigit. Sonıń menen birge onıń minez-qulqında menmenlik bar, ol

unamsız is-háreketlerdi de isleydi. Pechorin Kavkazda xızmette júrgeninde úyden

shıqpaǵan jas tatar qızı Belanıń táǵdirine bile tura jónsiz aralasıp, onıń ólimine

sebepshi boladı.

Kórkem obrazlar janrlıq principler boyınsha da ajıratılıwı múmkin. Mısalı,

epikalıq obrazlar, dramalıq obrazlar yamasa lirikalıq obrazlar.

Epikalıq obraz degende shıǵarmadaǵı personajdıń is-háreketleri, basınan

keshirgen waqıyaları arqalı sáwlelendirilgen obrazdı túsinemiz. Epikalıq obrazlar

waqıyalardıń rawajlanıwı arqalı qáliplesedi, basqasha aytqanda, epikalıq súwretlew

arqalı qáliplesedi.

Qaraqalpaq ádebiyatında epikalıq obraz jasawdıń jaqsı úlgilerin Berdaqtıń

“Aqmaq patsha” dástanında, T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı” roman-

trilogiyasında, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad” roman-tetralogiyasında, “Shırashılar”

romanında kóriwge boladı.

Lirikalıq obraz shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleriniń, kewil-

keypiniń, ruwxıy keshirmeleriniń sáwleleniwi, beriliwi arqalı jaratıladı. Lirikalıq

obrazǵa lirikanıń baslı qásiyetleri sińdirilgen boladı.

Qıstıń kúni qar gúller, yarım, sen júrgen jerde,

Jupar iyis shashar jerler, yarım, sen júrgen jerde,

Bostanǵa dóner shóller, yarım, sen júrgen jerde,

Ózgeshe sayrar búlbiller, yarım, sen júrgen jerde,

Qádemińe qayıl jer, yarım, sen júrgen jerde.

(I.Yusupov).

Bul shıǵarmada obraz waqıyalardı súwretlew arqalı jasalmaydı, al lirikalıq

qaharmannıń súygen yarǵa bolǵan muhabbat sezimlerin beriw arqalı jasaladı.

Dramalıq obrazlar, tiykarınan, dramaturgiyada jaratıladı. Personajlardıń is-

háreketlerin saxnada kórsetiw ushın súwretlew – dramalıq obraz jasawdıń baslı

22

shárti. Eger de epikalıq obraz kitap oqıwshınıń abstrakt oylaw, súwretlengen

waqıyanı kóz aldına elesletiw uqıbına mólsherlep jaratılsa, dramalıq obraz

personajlardıń sóylewi (dialog, monolog) hám bas personajlardıń ruwxıy

dramasınıń keskinlesiwi dramalıq obrazdıń xarakterli belgilerinen bolıp tabıladı.

Mısalı, ullı dramaturg Shekspirdiń “Otello” tragediyasında shiyelenisken waqıyalar

iyrimine túsken Otellonıń ruwxıy dramasın kórsetiw arqalı dramalıq obraz

jaratılǵan.

Kórkem shıǵarmalarda tiplik obraz degen de túsinik bar. Onı tómendegishe

túsindiriw múmkin. Tiplik obraz – kórkem shıǵarmada súwretlenip atırǵan dáwirge

tán bolǵan ulıwmalıq, ortaq belgilerdi, sol dáwir adamlarınıń qásiyetlerin ózine

jámlegen, personajlardıń tipiklestirilgen obrazı. Eń baslısı, biz tiplik obraz arqalı

jazıwshı súwretlep otırǵan dáwirdi bir tutas túsinip hám onıń baslı belgilerin durıs

ańlay alamız. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanındaǵı Jaqsılıq

Dáwletov, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”ındaǵı Qudaybergen Shundıy, Qunnazar

aqsaqal (1-2-kitaplarda), K.Mámbetovtıń “Hújdan”ındaǵı Qasım,

O.Ábdiraxmanovtıń “Bosaǵa” romanındaǵı Nazar h.t.b. personajlar súwretlenip

atırǵan dáwirdiń ózgesheliklerin, qarama-qarsılıqların, adamlardıń uqsas

xarakterlerin ózine sińirgen hám xarakterleri real ashılǵan tiplik obrazlar. Sonıń

menen birge tiplik obrazlar qaharmanlardıń individual, jekke minez-qulqına,

xarakterine qarsı kelmeydi. Jazıwshı jekke belgiler menen ulıwmalıq, tipiklik

belgilerdi tıǵız birlestirse, yaǵnıy jekke belgiler arqalı tiplik jaǵdaylardı berse − ol,

demek, sheberlik degen sóz.

Obraz hám xarakter. Kórkem shıǵarmada obraz jaratıw, kóbinese, qaharman

xarakterin ashıw arqalı iske asirıladı. Xarakter termini sózlik mánisi boyınsha grek

tilindegi charekter – ózine tán ózgeshelik, belgi degendi ańlatadı. Jazıwshı ózi

jaratıp otırǵan obrazdıń isenimliligin, kórkemligin, tásirsheńligin kúsheytiw ushın

qaharman xarakterin jaratadı. Onıń jekke adamgershilik qásiyetleri, minez-qulqı,

oy-órisi, ishki dúnyası, rúwxıy jaǵdayları, is-háreketleri sol qaharman jasap turǵan

social-jámiyetlik ortalıq, tariyxıy sharayatlar menen tıǵız baylanısta súwretlenedi.

Kórkem shıǵarmadaǵı, mısalı, romandaǵı yaki dramadaǵı barlıq qatnasıwshılardıń

23

xarakterleri jaratıla bermeydi, al bas qaharmanlardıń hám olarǵa kútá jaqın

personadlardıń xarakterleri jaratıladı. Mısalı, Sh.Seyitovtıń “Shırashılar”

romanındaǵı bas qaharman Esjan ǵarrı obrazı onıń jekke xarakteri arqalı ashılǵan.

Esjan ǵarrı óz miyneti menen kún keshiretuǵın, aq kóńil, keń peyil, miymandos

adam. Ol XX ásirdiń basında júz bergen awdarıspaqlardı, púqaralıq urıslardı jaman

kóredi. Adamlardıń ne ushın aqlarǵa hám qızıllarǵa bólinip qan tógispe urıs

júrgizetuǵınlıǵına túsinbeydi. Ol úyine kelgen qızıllarǵa da, aqlarǵa da shay-súwın

berip otıra beredi. Jazıwshı Esjan ǵarrınıń jekke xarakterin ashıw arqalı jaqsı

insanǵa tán ullı gumanistlik qásiyetlerdi bere alǵan hám qan tógispe urıslarǵa jek

kóriwshilik sezimlerin oyata alǵan.

Folklorlıq dóretiwshilikte, sonday-aq áyyemgi hám orta ásirler

ádebiyatlarında jekke xarakter jaratıw dástúri joq. Olarda qaharmanlar ózleriniń is-

háreketleri, idealları arqalı pútin bir xalıqtıń, qáwimniń, sociallıq topardıń

jıynaqlanǵan obrazın bere aladı. Máselen, Alpamıs óziniń is-háreketi, arzıw-

ármanları arqalı feodallıq ala awızlıqtan bólinip ketken gúlli Qońırat eliniń

birlesiw, tınısh-tatıw, amanlıqta jasaw ármanların sáwlelendiredi.

Qaharman obrazın onıń jekke xarakteri arqalı jaratıw dástúri jańa burjuaziyalıq

Evropa ádebiyatında qáliplesken hám XIX ásir realistlik ádebiyatta gúllep

rawajlanǵan.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Kórkem obraz degenimiz ne? Onıń qanday túrleri bar?

2. Kórkem obraz estetikalıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?

3. Komediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.

4. Tragediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.

5. Unamlı hám unamsız obrazlar tuwralı ne bilesiz?

6. Kórkem obraz janrlıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?

7. Epikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.

8. Lirikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.

9. Dramalıq obrazlar haqqında túsinik beriń.

24

4-tema. ÁDEBIY TÚRLER HÁM JANRLAR

Jobası:

1. Ádebiy túrler hám janrlar tuwralı ulıwma túsinikler.

2. Epikalıq túr tuwralı ulıwma túsinik.

3. Epostin ishki bóliniwi: dástanlar, ertekler, mifler, ańızlar, romanlar,

povestler, gúrrińler, novellalar, ocherkler, eske túsiriwler (memuarlar), tımsallar,

anekdotlar h.t.b.

4. Házirgi zaman romanınıń sıpatlı belgileri.

Tayanısh sózler: janr, epos, dástan, ertek, mif, ańız, roman, povest, gúrriń,

novella, ocherk, eske túsiriw (memuar), tımsal, anekdot.

Janr francuz sózi bolıp, túr, jınıs degendi ańlatadı. Janr kórkem sóz óneriniń

rawajlanıwınıń barısında qáliplesken túrler bolıp esaplanadı. Ádebiy túr yamasa

janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri,

tematikalıq, mazmunlıq qásiyetleri bir-birine uqsas yamasa kútá jaqın bolǵan

shıǵarmalardıń toparına aytıladı. Janr – bul turmıs shınlıǵın kórkem súwretlewdiń

barısında jazıwshı (shayır) niyet etken ideyalardı beriwdiń usıllarınıń biri. Eger

jazıwshı turmıs haqıyqatlıǵın, óziniń ideyasın waqıyalardı súwretlew, yaǵnıy

syujetler arqalı bermekshi bolsa, onda ol súwretlewdiń epika túrin tańlaydı. Eger

sóz ustası óziniń aytajaq ideyasın ishki sezimler, ruwxıy keshirmeler arqalı

emocional (tásirsheń) formada bermekshi bolsa, onda ol ádebiyattıń lirika túrine

múrajat etedi. Solay etip, turmıs shınlıǵın, ruwxıy keshirmelerdi kórkem

sáwlelendiriw boyınsha hárbir ádebiy túrdiń (janrdıń) ózine tán kórkemlik

múmkinshilikleri, súwretlew qurallarınan paydalanıw usılları, qullası, hárbir

janrdıń ózine tán turaqlı kórkemlik qaǵıydaları qáliplesedi. Ádebiy túrdi, janrdı

durıs tańlaw, janrdıń múmkinshiliklerinen durıs paydalanıw shıǵarmanıń qunın

kóterip, jazıwshınıń sheberligin arttıradı. Sonıń ushın da, ayırım kórnekli

jazıwshılar tuwralı óz janrınıń ustası yamasa sheber romanshı, sheber lirik, sheber

satirik, sheber dramaturg dep ataydı.

25

Shıǵarmanıń qaysı ádebiy túrge (epos, lirika, drama) tiyisliligine qaray onıń

janrlıq ózgeshelikleri anıqlanadı. Mısalı, epikalıq janrlar, lirikalıq janrlar, dramalıq

janrlar, liro-epikalıq janrlar. Hárbir ádebiy jınıs (túr) óziniń ishki bóliniwlerine iye.

Mısalı, epos bolsa roman, povest, gúrriń, oсherk, yadnamalar (eske túsiriwler) hám

t.b. bolıp jiklenedi. Lirika – ǵázzeller, muxammesler, rubayılar, sonetler, oktavalar

bolıp ajıraladı. Dramalıq túr komediya, tragediya, drama, melodrama hám t.b.

bolıp tarmaqlanadı.

Shıǵarmalardı bayanlaw túrine qaray geyde proza janrı yamasa poeziya janrı

dep te ajıratıw ushırasadı. Bul terminler, kóbinese, ámeliy is babında ǵana

qollanıladı. Negizinde, proza hám poeziya ádebiy janrlar emes, al kórkem tildiń

formaları, túrleri bolıp tabıladı.

Solay etip, kórkem ádebiyattı úsh túrge bóliw (epos, lirika, drama) ilimde

Aristotel zamanınan berli dástúr bolıp kiyatır. Bul qádeni sońǵı dáwirlerdegi

ádebiyatshı alımlar da quwatlap kelmekte. Degen menen, kórkem ádebiyatta

shıǵarmalardıń sonday túrleri bar, olardı tolıǵı menen yaki lirikaǵa, yaki epikaǵa,

yaki dramaǵa jatqarıp bolmaydı. Aytayıq ballada, poema janrlarında jazılǵan

shıǵarmalar ózinde lirikalıq qásiyetlerdi de, epikalıq qásiyetlerdi de jámleydi.

Mısalı, I.Yusupovtıń “Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq” poeması lirikalıq

sezimlerdi beriwden baslanadı, sońınan epikalıq syujet (waqıya) baslanadı,

waqıyalar arasında jáne de lirikalıq sheginisler berip barıladı. Nátiyjede, shıǵarma

liro-epikalıq sıpatqa iye boladı.

Ayırım shıǵarmalarda hám lirikalıq, hám dramalıq qásiyetler teńnen

qollanıladı. Sonlıqtan, olarǵa liro-dramalıq shıǵarmalar dep janrlıq atama beriledi.

Mısalı, I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ıǵbalı” shıǵarması hám dramaturgiya, hám lirika

talaplarına ılayıqlap jazılǵan. Onda lirikalıq sezimler, keshirmeler beriledi, sonıń

menen birge dramaturgiyanıń elementleri de qollanıladı. Bunday shıǵarmalardı

janrlıq belgileri boyınsha liro-dramalar dep ataydı. Bunday birneshe janrlıq

belgilerdi ózinde jámleytuǵın shıǵarmalardı ádebiyattanıwda qospaq janrlar dep

te júritiledi.

26

Kórkem ádebiyattaǵı usınday hám basqa da janrlıq qubılıslardı úyrengen

ádebiyatshı alımlar olardı ádebiyattıń tórtinshi túri dep belgilewdi usınadı. Olardıń

birewleri satiranı óz aldına túr dep qarap, onı ádebiyattıń tórtinshi túri dep

esaplawdı usınıs etedi1.

Ekinshileri liro-epikalıq janrdaǵı shıǵarmalardı (poemalardı, balladalardı,

tımsallardı), sonday-aq ádebiy publicistikalıq shıǵarmalardı (ocherklerdi, pamflet,

felyetonlardı) ayrıqsha túrlerge jatqaradı2. Al, úshinshileri bolsa, naqıl-maqallar,

jumbaqlar, aforizmler, gnomalar, xokku, fard, epigramma sıyaqlı kishi janrlardı

toplap, olarǵa paremiyalar dep atama berip, ádebiyattıń tórtinshi túri bolatuǵının

tastıyqlaydı3. Sonıń menen birge joqarıda keltirilgen qospaq janrlardı ádebiyattıń

aralıq túrleri dep, al ádebiy-publicistikalıq janrlardaǵı shıǵarmalardı (ocherk, esse

h.t.b.) ádebiy túrlerge qosılmaytuǵın bólek formalar dep qabıllawdı usınatuǵın

ádebiyatshılar da bar4. Biraq bul pikirler ele usınıslar dárejesinde turıptı. Sonlıqtan,

sabaqlıqlarda, oqıw qollanbalarında janrlıq tallawlar ádebiyattıń burınǵı úsh túri

tiykarında júrgizilmekte.

* * *

EPOS

Epos termini áyyemgi grek tilinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha

áńgime, ertek degendi bildiredi. Epos – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Óziniń janrlıq

qásiyeti boyınsha waqıyanı hám oǵan qatnasatuǵın adamlardı kórkem bayanlap,

súwretlep beretuǵın shıǵarmalardıń túri. Epikalıq shıǵarmada, eń birinshi

náwbette, syujet bolıwı kerek. Áyyemgi grek filosofı Aristotel (b.e.sh. 384-322)

birinshi márte kórkem ádebiyattı epos, drama, lirika dep úlken úsh toparǵa bólgen

edi. Onıń aytıwı boyınsha, eger jazıwshı (Aristoteldiń termini boyınsha “poet”)

waqıyalardı bayanlaǵanda olardan ózin bólek tutsa, olarǵa ózi qatnaspay olar

tuwralı sırttan qalıs bayanlasa, onda bul shıǵarma epos túrine jatadı. Ol mısal

1 Эльсберг Я. Сатира. // Словарь литературоведческих терминов. Москва, “Просвещение”, 1974, сс. 342-343. 2 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.T. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Москва,

“Высшая школа”, 1970, сс. 324-331, 335-339. 3 Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004, 80-81, 88-89-бб.

4 Хализев В.Е. Теория литературы. Изд. 2-е. Москва, “Высшая школа”, 2000, cc. 316-318.

27

retinde Gomerdiń “Iliada” hám “Odisseya” dástanların keltiredi. XIX ásirde

jasaǵan ullı rus ádebiyatshısı V.G.Belinskiy de (1811-1848) usı pikirdi quwatlap,

eposta jazıwshı (poet) bolıp ótken waqıyalardıń ápiwayı bayanlawshısı ǵana bolıp

esaplanadı dep aytqan edi. Mısalı, Aybektiń “Nawayı”, Muxtar Áwezovtıń “Abay

jolı” romanlarında, Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gúlsarı” povestinde,

T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı” trilogiyasında, Sh.Seyitovtıń

“Xalqabad” roman-tetralogiyasında avtorlar súwretlenip atırǵan waqıyalarǵa ózleri

tikkeley qatnaspaydı, al olardı sırttan bayanlaydı, olarda avtordıń roli kórinbeydi,

avtorlar waqıyalardan ózlerin bólek tutadı, tek bayanlawshı sıpatında kórinedi.

Epikalıq shıǵarmalardıń jáne bir baslı qásiyeti − syujettiń rawajlanıwınıń

barısında personajlardıń ara qatnasıqlarında qarama-qarsılıq (konflikt) rawajlanadı.

Al, bul konflikt personajlardıń jekke xarakterlerin qáliplestiredi. Mısalı,

Sh.Aytmatovtıń “Razı bol, Gulsarı” povestinde qarapayım miynetkesh jigit, xalıq

wákili Tanabay menen sovetlik dáwirdegi rayonlıq partiya basshıları arasında

qatań qarama-qarsılıq kelip shıǵadı. Mine, usı konflikttiń barısında Tanabaydıń

ádalatlıq ushın gúresten tayınbaytuǵın minezi, xalıq mápin hámme nárseden joqarı

qoyatuǵın hasıl qásiyeti kórinedi. Qullası, konflikt tiykarında Tanabaydıń jekke

xarakteri qáliplesedi.

Epos termini ádebiyattanıw iliminde eki mániste qollanıladı: birinshisi –

ulıwma epikalıq shıǵarmalar mánisinde, yaǵnıy ádebiy túr sıpatında, ekinshisi –

xalıq eposları, xalıq dástanları mánisinde. Mısalı, “Alpamıs”, “Qoblan” dástanları

ilimde eposlar dep te atala beredi.

Súwretlenetuǵın waqıyalardıń kólemine, waqıttıń uzınlı-qısqalıǵına baylanıslı

epostıń úlken, ortasha hám kishi túrleri qáliplesken. Úlken formalarına epopeyalar,

qaharmanlıq dástanlar, romanlar kiredi.

Epopeya termini bayanlaytuǵın waqıyaları kólemi boyınsha kútá úlken hám

quramalı, súwretleytuǵın waqtı uzaq, turmıstıń túrli táreplerin keń qamtıytuǵın

shıǵarmalar toparın belgilew ushın qollanıladı. Epopeya óz ishine birneshe

romanlardı qamtıwı múmkin. Mısalı, L.Tolstoydıń “Urıs hám paraxatshılıq”,

M.Sholoxovtıń “Tınısh Don”, M.Áwezovtıń “Abay jolı”, qaraqalpaq jazıwshıları

28

T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”, Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”,

K.Mámbetovtıń “Posqan el” romanları eki, úsh, tórt romanlardı óz ishine aladı hám

epopeyanıń úlgisi bola aladı.

Roman turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jekke táǵdirlerdi, waqıyalardı keń

kólemde, tutas syujet ishinde súwretleytuǵın shıǵarma. Roman janrı óziniń

kótergen máseleleri jaǵınan da, turmıstı keń qamtıwı jaǵınan da birneshe gúrriń

hám povestlerdiń wazıypasın bir shıǵarma kóleminde atqara aladı. Sonıń ushın da,

roman janrı basqa janrlarǵa qaraǵanda kútá quramalı hám qospalı, birneshe

janrlardıń belgilerin ózine sińirgen sintetikalıq sıpatqa iye. Usınday qásiyetleri

menen de ol realistlik ádebiyattıń, ulıwma, hárqanday milliy ádebiyattıń jetilisken

janrı bolıp esaplanadı. Belinskiydiń durıs kórsetkenindey, roman − bul xalıqtıń

joqarı rawajlanǵanlıǵınıń belgisi.

Qaraqalpaq ádebiyatında roman janrı shın mánisinde XX ásirdiń 50-jıllarınıń

aqırında qáliplesti hám rawajlanıw jolına tústi. Usı jılları qaraqalpaq ádebiyatında

dáslepki romanlar A.Begimovtıń “Balıqshınıń qızı”, J.Aymurzaevtıń “Ámiwdárya

boyında”, Ó.Ayjanovtıń “Aral qushaǵında” romanları járiyalandı. Bul janr sońınan

T.Qayıpbergenovtıń “Sońǵı hújim” (1960), “Qaraqalpaq qızı” (1963),

K.Sultanovtıń “Aq dárya” (1963) romanları menen tolıstı. Sonıń menen birge

qaraqalpaq ádebiyatı házirgi romannıń roman-dilogiya (T.Qayıpbergenovtıń

“Qaraqalpaq qızı”), roman-trilogiya (T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq dástanı”)

hám roman-tetralogiya (Sh.Seyitovtıń “Xalqabad”) sıyaqlı birneshe túrleri menen

jáne de bayıdı, onıń súwretlew múmkinshilikleri keńeydi, kórkemlik dárejesi kem-

kem ósip barmaqta. Bulardıń barlıǵı milliy kórkem dástúrler menen birge pútkil

dúnya ádebiyatınıń roman dóretiwdegi tájiriybeleriniń birikpesinen (sintezinen)

payda bolǵan qaraqalpaq ádebiyatınıń janrlıq rawajlanıwındaǵı jańa ózgeshelikler

bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq romanınıń payda bolıw, qáliplesiw, rawajlanıw jolların, ondaǵı

geypara teoriyalıq máseleler qaraqalpaq ádebiyatshıları J.Narımbetovtıń

«Karakalpakskiy roman», Á.Qojıqbaevtıń “Qaraqalpaq romanı”, Z.Nasrullaevanıń

“Problema tipa i xaraktera v sovremennoy karakalpakskoy proze”,

29

S.Bahadırovanıń “Roman hám dáwir”, P.Nurjanovtıń “Házirgi qaraqalpaq romanı

poetikası (kompoziciyalıq hám janrlıq-stillik ózgeshelikleri)” hám “Házirgi

qaraqalpaq romanı (syujet hám konflikt poetikası)”,, Z.Bekbergenovanıń

“Qaraqalpaq romanlarında kórkem sóz poetikası (1980-2010-jıllar)” degen

atamalardaǵı miynetlerinde izertlengen.

Povest kólemi jaǵınan ortasha bolǵan epikalıq shıǵarmanıń bir túri. Ol

romannan kishi, gúrrińnen úlken. Povestte romandaǵı sıyaqlı jámiyetlik turmıs

waqıyaları, qaharman táǵdiri keń kólemli epikalıq baǵıtta alınbaǵan menen óziniń

kótergen máselesi jaǵınan, qaharmanlar xarakterin súwretlewi menen de onnan

áhmiyeti tómen emes. Romanda birneshe tariyxıy dáwirdiń mazmunı birneshe

waqıyalar hám kóp sanlı qaharmanlar obrazı arqalı ashılsa, al povestte solardıń bir

bólegi tereńirek sáwleleniwi múmkin. Sonıń ushın da, másele onıń kóleminde

yamasa qaysı janrlıq túrge kirgiziliwinde emes, kórkem shıǵarmanıń sol janrlıq

formanı qalay atqara biliwinde, jazıwshı sheberliginde bolıwı kerek. V.G.Belinskiy

roman menen povestti usı baǵdardan qarap, bir-birewiniń arasına diywal qoyıp

birotala ajıratıp taslamaǵan, olardı oǵırı uqsas hám baylanıslı dep qaraǵan. Usınday

sebeplerge baylanıslı bazı bir shıǵarmalardı geyde povest, geyde roman dep

esaplaydı. Al, M.Sholoxovtıń “Adamnıń táǵdiri” shıǵarması bolsa, ádebiyatshı

alımlar tárepinen bazda gúrriń, al geypara orınlarda povest sıpatında júritiledi hám

bular teoriyalıq jaqtan hám is júzinde aytarlıqtay qáte emes.

Kórkem ádebiyattıń bir janrı sıpatında povest basqa xalıqlar ádebiyatında

erteden-aq rawajlanǵan bolsa, al qaraqalpaq ádebiyatında bul janrlıq túr XX ásirdiń

30-jılları qáliplesti hám óziniń rawajlanıw jolına tústi. Usı waqıtları dóregen

M.Dáribaevtıń “Mıńlardıń biri”, Á.Shamuratovtıń “Eski mektepte” povestlerinen

baslap T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı”, “Uyqısız túnler”, “Tánhá ózine málim

sır”, Sh.Seyitovtıń “Qashqın”, “Kóp edi ketken tırnalar”, “Isine tirkelip tigilsin!...”,

G.Esemuratovanıń “Jiyren”, U.Pirjanovtıń “Qarda qalǵan izler...”, “Apreldiń sońǵi

aqshamı”, E.Ótepbergenovtıń “Qumar” povestlerine shekem qaraqalpaq povesti

óziniń túrlishe janrlıq, stillik formalarda rawajlanıw jolların bastan keshirdi.

Qaraqalpaq povestiniń rawajlanıw jolları, obraz jaratıw sheberligi máseleleri

30

Q.Kamalovtıń “Qaraqalpaq povesti”, J.Esenovtıń “Sheberliktiń sırları” ilimiy

miynetlerinde sáwlelengen.

Gúrriń waqıyanı ıqsham jáne qısqa túrde sáwlelendiretuǵın kishi janr.

Gúrrińde syujet, kóbinese, bir qaharmannıń átirapına shólkemlesken boladı.

Qaraqalpaq ádebiyatında N.Dáwqaraevtıń “Internatta”, I.Yusupovtıń “Seydan

ǵarrınıń gewishi”, U.Pirjanovtıń “Ǵarrılar”, “Shıra may” degen gúrrińleri usı

janrdıń talaplarına tolıq juwap beretuǵın shıǵarmalar bolıp esaplanadı.

Novella janrlıq belgileri boyınsha gúrrińge bir qansha jaqın. Novella italyan

tilindegi novella – jańalıq degen sózden alınıp, qaharman ómirindegi keskin bir

jaǵdaydı qısqa, ótkir hám kórkem psixologiyalıq usılda súwretleytuǵın kishi

epikalıq janrdıń bir túri bolıp tabıladı. Novella tómendegi janrlıq belgilerge iye

boladı: a) bir qaharmannıń basınan keshken waqıya qısqa, ıqsham súwretlenedi; b)

syujet kútilmegen jerden baslanadı; v) personajlar sanı kútá sheklengen boladı; g)

shıǵarmada oǵırı qısqa waqıtqa kóp jıllıq waqıyalardıń mazmunı sıydırıp jiberiledi.

Qaraqalpaq ádebiyatında bul janrdıń jaqsı úlgileri sıpatında jazıwshı

A.Sultanovtıń, házirgi dáwirde M.Tawmuratovtıń novellaların esaplawǵa boladı.

Ocherk óziniń kólemi hám súwretlew usılları jaǵınan gúrrińge jaqın janr.

Ocherkte házirgi turmıstıń waqıyaları hám qaharmanları súwretlenedi. Ocherk anıq

materillarǵa, faktlerge, maǵlıwmatlarǵa kóbirek súyenedi, jazıwshınıń fantaziyası

(kórkem qıyalı) sheklengen boladı. Qaraqalpaq ádebiyatında Ó.Xojaniyazov,

S.Sáliev, O.Ábdiraxmanov h.t.b. ocherk jazıwda kózge túsken sheber jazıwshılar

bolıp esaplanadı.

Epikanıń bul túri kórkem ocherk hám jurnalistikalıq ocherk bolıp ajıraladı.

Kórkem ocherkte kórkem shártlilikler kóbirek qollanılsa, jurnalistikalıq ocherkte

turmıstaǵı konkret adam yaki waqıya tuwralı anıq maǵlıwmatlar keltirilip, turmıs

shınlıǵı dálme-dál beriledi. Ocherk kúndelikli turmıstaǵı zárúrli máselelerdi keskin

kóteredi. Bul jaǵınan ol basqa janrlarǵa qaraǵanda kútá operativ (shaqqan) janr

bolıp esaplanadı.

Tımsal – aqıl beriw, úgit-násiyat mazmunına iye satiralıq usılda jazılǵan

shıǵarma. Tımsal, kóbinese, allegoriyalıq (astarlap aytıw) usılın qollanadı.

31

Qaraqalpaqsha tımsal degen atamanıń ózi de “tımsallap aytıw”, yaǵnıy “astarlap

aytıw” degendi bildiredi. Tımsalda kishigirim syujet qollanıladı, haywanlar, quslar,

ósimlikler, geyde adamlar personajlar sıpatında kirgiziledi. Olardıń qásiyetlerin,

biologiyalıq ózgesheliklerin beriw arqalı adamlardıń jıynaqlanǵan obrazların

beredi. Mısalı, qasqır ashkóz, nápsiqaw, túlki sum, mákkar, eshek aqılsız, ójet

adamlardıń obrazların beredi.

Dúnya ádebiyatında tımsal kútá eski janrlardan. Onıń ustaları bolıp tómendegi

jazıwshılar sanaladı: Ezop (Antik Greciya, b.e.sh. 5-6 á.á.), Fedr (Antik Rim, b.e.

1-á.), Lafonten (Franciya, 17-á.), Krılov (Rossiya, 18-19 á.á.), Mixalkov (Rossiya,

20-21 á.á.). Qaraqalpaq ádebiyatında D.Aytmuratovtıń tımsalları usı janrdıń eń

jaqsı úlgilerinen bolıp tabıladı.

Ádebiyattanıw iliminde tımsaldıń qaysı túrge tiyisli ekenligi haqqında talaslı

pikirler bar. Geypara ádebiyatshılar tımsaldıń syujetke qurılıwına hám onıń

aqırında keltiriletuǵın avtordıń aqıl-násiyat aytıwına tiykarlanıp, onı liro-epikaǵa

jatqaradı. Jáne bir ádebiyatshılar tımsaldaǵı syujettiń rawajlanıwına, konflikttiń

sheshiliwine tiykarlanıp, ol tek epikalıq túrge tiyisli dep esaplaydı. Bul máselede

biz keyingi kózqarastı qollaymız.

Tımsal qosıq penen de, proza menen de jazıla beredi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Ádebiy túrler neshege bólinedi?

2. Epikalıq túr tuwralı túsinik beriń.

3. Epikanıń ishki bóliniwi haqqında nelerdi bilesiz?

4. Mif degenimiz ne? Onıń ańızdan ayırmashılıǵı nede?

5. Kishi epikalıq janrlar (gúrriń, ocherk, novella) tuwralı túsiniklerińizdi

bildiriń. Olardıń bir-birinen ayırmashılıqları nede?

6. Povest janrına anıqlama beriń.

7. Roman degenimiz ne?

8. Ne ushın tımsal epikaǵa kiredi?

9. Qospaq janrlar haqqında nelerdi bilesiz?

32

5-tema. LIRIKA TUWRALÍ TÚSINIK

Jobası:

1. Lirikanıń termin sıpatında qáliplesiwi.

2. Ádebiyattıń lirika túri hám onıń baslı qásiyetleri. Lirikalıq qaharman.

3. Lirikanıń tipologiyalıq bóliniwi:

3.1. Meditativ lirika – jámiyetlik hám turmıs temasındaǵı oy-pikirlerdi

emocional (tásirli) sezimler arqalı beretuǵın janr.

3.2. Intim lirika yamasa sezim lirikası tánha jekke sezimlerdi beretuǵın janr.

3.3. Peyzaj lirikası yamasa súwretlew lirikası.

4. Lirikanıń mazmun boyınsha jikleniwi: didaktikalıq yamasa aqıl-násiyat

qosıqları, muhabbat yaki ashıqlıq qosıqları, odalar yamasa qaraqalpaqsha táriyip

qosıqları, elegiyalar yaki qaraqalpaqsha nalısh qosıqları, publicistikalıq qosıqlar,

filosofiyalıq qosıqlar, epigrammalar, epitafiyalar, yumor hám satiralıq qosıqlar.

5. Lirikanıń forma boyınsha jikleniwi: ǵázzeller, murabbalar, rubayılar,

tórtlikler, muxammesler, muashshaq yamasa akrostix, lirikalıq poema, sonetler,

oktavalar, sekstinalar, erkin qosıq yamasa verlibr h.t.b.

Tayanısh sózler: lirika, lirikalıq obrazlar, lirikalıq qaharman, meditativ lirika,

intim lirikası, peyzaj lirikası, didaktikalıq qosıqlar, lirikanıń mazmunı boyınsha

jikleniwi, lirikanıń forması boyınsha jikleniwi.

Lirika termini áyyemgi grek tilinde sózlik mánisi boyınsha muzıka ásbabın

(lira) ańlatqan. Biraq bul sóz ádebiy termin sıpatında b.e.sh. III ásirden baslap

ellinizm dáwirinde qollanıla baslaǵan. Sońın ala lirika termini antik grek ádebiyatı

menen qatar antik Rim ádebiyatında, jańa dáwirde Batıs Evropa ádebiyatında

qollanıla baslaǵan. XVIII-XIX á.á. rus ádebiyatında termin sıpatında qáliplesken.

Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatlarında, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyatında

lirika termin retinde XX ásirdiń birinshi yarımında qáliplesti.

Lirikanıń janrlıq qásiyetleri. Qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw

iliminde lirikalıq shıǵarmalar, kóbinese, qosıq degen termin menen júritiledi.

Qosıq shıǵısı boyınsha folklorlıq termin. Sazǵa, namaǵa qosıp aytıw degendi

33

ańlatadı. Túrkiy xalıqlar sóz ónerinde erte dáwirlerden beri qollanıladı. Mısalı,

Maxmud Qashqariydıń “Devanu luǵatit túrk”, Yusuf Has Hajibtiń “Kutadǵu bilig”

shıǵarmalarında “qoshuǵ” yamasa “qóshiq” túrinde qollanılǵan1.

Biraq qaraqalpaq ádebiyatında qosıq termininiń qollanılıw ózgesheligi bar.

Rawajlanǵan ádebiyatlarda namaǵa salıp aytılatuǵın lirik shıǵarmalardı hám

taqmaqlap oqılatuǵın (deklamaciya etiletuǵın) ritmik tekstlerdi ayırım-ayırım

terminler menen ataydı. Mısalı, rus ádebiyatında “pesnya”, ózbek ádebiyatında

“qo’shiq” – bul nama menen muzıkaǵa salıp aytılatuǵın poetikalıq janr, al “stix”

hám “sheyr” muzıkalıq ásbaplardan, namadan ǵárezsiz ritmik tekst. Al,

qaraqalpaq ádebiyatında bolsa, qosıq termini menen muzıkaǵa qosıp aytılatuǵın

shıǵarmanı da, muzıkadan ǵárezsiz shıǵarmanı da túsinedi. Qosıq termininiń

bunday qásiyetin qaraqalpaq ádebiyatshısı N.Dáwqaraev dáslepki márte anıqlaǵan

edi2.

Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında hám ádebiyattanıw iliminde qosıq

degen termin arqalı tek ǵana namaǵa salıp aytılatuǵın poeziyalıq shıǵarmanı emes,

al ulıwma adamnıń ishki sezimlerin, kewil tuyǵıların, ruwxıy tolǵanısların

beretuǵın hám taqmaqlap aytılatuǵın lirikalıq shıǵarmalardı da túsinedi. Demek,

kópshilik jaǵdaylarda (eger de lirikalıq shıǵarma proza menen jazılmaǵan

jaǵdayda) qosıq penen lirika bir mánisti bildiretuǵın sinonim terminler bolıp

tabıladı.

Lirika ádebiyattıń tiykarǵı úsh túriniń biri (epos, drama, lirika). Ol sırtqı

dúnyanı sáwlelendiriwde epos penen dramadan qatań ajıralıp turadı. Eger epos

penen dramanıń baslı qásiyetleri waqıyalardı bayanlaw hám personajlardıń is-

háreketlerin usı waqıyalarǵa, sharayatlarǵa baylanıstırıp kórsetiwden ibarat bolsa,

lirika waqıyalardı bayanlap otırmaydı. Lirika sırtqı ortalıqtıń tásirinen payda

bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret yamasa nalısh sezimlerin, ruwxıy tuyǵılar

menen keshirmelerdi, oy-pikirlerdi emocional (tásirsheń) formada beredi. Epos

hám dramadaǵıday lirikada da ádep-ikramlılıq, aqıl-násiyat (didaktika), ıshqı-

1 Раззоқов X., Мирзаев T., Собиров O, Имомов K. Ўзбек xaлқ oғзaки ижоди. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 75-

бет. 2 Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. 2-том. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1977, 128-бeт.

34

muhabbat, turmıs h.t.b. máseleler, temalar kóterile beriwi múmkin. Biraq lirikada

bul máseleler menen temalar waqıyalardı obyektiv súwretlew arqalı emes, al

shayırlardıń subyektiv (jekke) sezimlerin beriw arqalı óz sheshimin tabadı.

Lirikalıq shıǵarmanıń oraylıq tulǵası – lirikalıq qaharman. Lirikalıq

shıǵarmalarda, tiykarınan, shayırdıń óziniń ishki keshirmeleri beriledi, sonlıqtan,

ayırım jaǵdaylarda shayırdı lirikalıq qaharman sıpatında qabıl aladı, yaǵnıy shayır

menen lirikalıq qaharmandı bir qosıp túsinedi. Biraq lirikada berilgen sezimlerdi,

ruwxıy keshirmelerdi tek shayırdıń jekke turmısına baylanıslı dep túsiniwge

bolmaydı. Sonlıqtan, “lirikalıq men”di yaki “lirikalıq qaharman”dı tánha shayırdıń

ózi dep qabıllawǵa bolmaydı. Shayır ózinen basqanıń da ishki dúnyasına, ruwxıy

jaǵdayına kiriw uqıbına iye, “lirikalıq men” arqalı kóp adamlardıń ishki dúnyasın,

túrli sezimlerin, ruwxıy keshirmelerin, júrek dártlerin bere aladı. (Bunday uqıptı

ádebiyatta talant dep ataydı). Sonıń ushın da, lirikalıq qaharman – bul shayırdıń

ózi emes, al kórkem ádebiy obraz. Demek, lirikalıq shıǵarmalardaǵı

qaharmanlardı eki toparǵa ajıratqan jón boladı: subyektiv qaharman, yaǵnıy

shıǵarmanıń tiykarǵı personajı, qosıqtaǵı barlıq kewil keshirmeleri subyektiv

(lirikalıq) qaharmannıń atınan beriledi; obyektiv qaharmanlar, yaǵnıy

shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannan basqa qatnasıwshılar. Obyektiv qaharmanlar

lirikalıq sezimlerdi, keshirmelerdi beriwde járdemshi xızmet atqaradı.

Juldız aqtı dese aqshamǵı waqta,

Dárhal sen túseseń yadıma meniń.

Jasın tústi dese jasıl daraqqa,

Dárhal sen túseseń yadıma meniń.

Izmir shóllerinen esken samallar,

Túrkiy tilde jollap qayǵılı xabar,

Iyesin joǵaltqan bir at jániwar,

Tınbay segbir tartar yadımda meniń.

Shayır I.Yusupovtıń ataqlı ilim ǵayratkeri akademik M.Nurmuhammedovtıń

mezgilsiz qaytıs bolıwına baylanıslı jazǵan joqlaw qosıǵında adamnıń ruwxıy

keshirmelerinen bolǵan qayǵı-hásiret sezimleri beriledi. Lirikalıq qaharman óziniń

35

jaqın dostın onıń ólimi sebepli eslep, qayǵılı, hásiretli sezimlerge beriledi, onı

joqlaydı, aqshamları aqqan juldızǵa, jasıl terekke túsken jasınǵa teńeydi, onı joqlap

atırǵan xalıqtı iyesin joǵaltıp segbir tartıp júrgen atqa megzetedi. Bul qosıqta

akademiktiń ólimi qayǵılı sezimlerdi oyatatuǵın sırtqı tásir, yaǵnıy obyektiv obraz

bolıp xızmet etedi. Iyesin joǵaltqan at obrazı da obyektiv obraz, ol da lirikalıq

sezimlerdi tereńletiw ushın járdemshi obraz xızmetin atqaradı.

Lirika ishki sezimlerdi, ruwxıy jaǵdaylardı beretuǵın janr bolǵanlıqtan, ol

qısqa, ıqsham bolıwı kerek. Sebebi, lirikalıq shıǵarma bir momenttegi sezimlerdi

beredi. Eger de lirikalıq shıǵarma kóp sozılıp ketse, ol zerigerli bolıp ketedi, onıń

kórkemlik dárejesi tómenleydi.

Lirikada epikalıq formadaǵı syujetler bolmaydı. Lirikada ushırasatuǵın

kishigirim syujetler ishki sezimlerdi oyatıw ushın, olarǵa túrtki bolıw ushın, olardı

tısqa shıǵarıw ushın paydalanıladı. Mısalı, Ájiniyazdıń “Bir janan” qosıǵında qısqa

ǵana syujet bar. Lirikalıq qaharman uyqıda jatırǵanda tún ortasında namálim bir

gózzal onıń kózine kórinip, jilwa-naz benen onı oyatadı, oǵan shiyrin-sheker sózler

aytıp kózden ǵayıp boladı. Lirikalıq qaharman aqıl-huwshın joǵaltıp, ózinen

ketedi. Bul kishkene ǵana syujet lirikalıq qaharmanda sezimler dizbegin oyatadı,

onda ıshqı-muhabbat sezimleri oyanadı. Bul onıń namálim janandı ápsanawiy

gózzalarǵa teńep, onıń sulıw portretin súwretlegeninen kórinedi. Demek, bul

qosıqtaǵı keltirilgen kishkene waqıya epikalıq syujet sıpatında áhmiyetli emes, al

ol lirikalıq qaharmanda ishki sezimlerdi, ruwxıy keshirmelerdi oyatıw ushın

áhmiyetli.

Lirikalıq shıǵarmalardı estetikalıq qásiyetlerine, yaǵnıy hár qıylı sezimlerdi,

ruwxıy keshirmelerdi beriw jaǵdaylarına qaray, sáwlelendirgen temasına,

mazmunına qaray shártli túrde hár qıylı toparlarǵa bólip júr. Lirikanı jiklewdiń keń

tarqalǵan hám kóbirek moyınlanǵan usılları tómendegishe: 1. Oy-pikirler lirikası

yamasa onı ilimiy ádebiyatta meditativ lirika dep ataydı. Bul termin grekshe

meditacio degen sózden alınıp, sózlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi

bildiredi. Kóbinese, jámiyetlik, siyasiy, sociallıq turmıslıq, filosofiyalıq,

didaktikalıq temalardı qozǵap, olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin

36

emocional túrde beredi. 2. Sezim lirikası yamasa ilimiy tilde intim lirikası dep

ataladı. Bul kútá ishki, kútá tereń sezim degendi bildiredi. Lirikanıń bul túri tánha

lirikalıq qaharmanǵa tiyisli, onıń júrek tórinde jatırǵan sezimlerdi beredi.

Sonlıqtan, lirikanıń bul túri qaraqalpaqsha pinhamı lirika degen atamaǵa say

keledi. Ol, kóbinese, saǵınısh, kúyinish, nalısh, ıshqı-muhabbat, ayralıq h.t.b.

temalardı sáwlelendiredi. Lirikanıń bul túrine Ájiniyazdıń ıshqı-muhabbat

qosıqları, I.Yusupovtıń “Saǵınıw”, “Qız dáwranı atlı altın taxtıńnan”, “Kewil

aspanımda juldızlar sónik” h.t.b. qosıqları mısal bola aladı. 3. Súwretlew lirikası

yamasa, kóbinese, onı peyzaj lirikası dep júritedi. Lirikanıń bul túri adamdı

qorshap turǵan zatlardı, qalanıń, awıldıń kórinislerin, sonday-aq tábiyat

kórinislerin, qubılısların súwretleydi. Súwretlew lirikası adamda súyiniw, túńiliw

h.t.b. sezimlerdi oyata aladı. Mısalı:

Keshe gúrlep turǵan Úshsay portında,

Búgin korabller qoyımshılıǵı.

Kóship ketken balıqshılar jurtında,

Jatar jayrap kemelerdiń sınıǵı.

Espe qumǵa ermek bolıp kómilgen,

Essiz paroxodlar, kater, barjalar.

Palubalar qumnan zorǵa kóringen,

Kayutaǵa kirgen samal zar jılar.

(I.Yusupov. “Korabller qoyımshılıǵındaǵı eles”).

Bul qatarlarda lirikalıq qaharman teńiz jaǵasındaǵı kewilsiz kórinislerdi

súwretlew arqalı Aral apatshılıǵı sebebinen payda bolǵan qayǵılı, muńlı, hásiretli

sezimlerdi beredi.

Ádebiyattanıw iliminde lirikalıq shıǵarmalardı mazmunı, tematikası

boyınsha toplap, janrlıq túrlerge jiklew dástúri bar. Mısalı, didaktikalıq lirika,

muhabbat lirikası, elegiyalar (qaraqalpaqsha nalısh qosıqları), publicistikalıq lirika,

yumor-satiralıq lirika h.t.b.

Olardan didaktikalıq lirika aqıl-násiyat, úgit mazmunına iye bolıp keledi.

Didaktikalıq janrdaǵı shıǵarmalar sociallıq turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı,

37

jámiyetlik qatlamlardıń ara qatnasların, sonday-aq jekke adamnıń júris-turısın,

jámiyettegi ornın, insanıylıq kelbetin etikalıq kózqaraslardan, yaǵnıy ádep-

ikramlılıq, adamgershilik pazıyletler, adam huqıqları, puqaralıq wazıypalar

kózqaraslarınan sáwlelendiredi. Mısalı:

Qazı bolsań ádil bolıp yol sorǵıl,

Bay, paqırıw, bek, sultana teń turǵıl,

Biyhaq jábir etip rishwa (para – Q.J.) almaǵıl,

Xudayıńnı házir biliń, yaranlar.

Patsha bolsań ádilden qoy qazını,

Puqaranıń qısh áyleme yazını,

Sózle haqtıń ayat-hádiys sózini,

Biymáni sózni aytmań, yaranlar.

Ǵaniy (bay – Q.J.) bolsań qayır-saqawat áyle,

Jetim-ǵáriyiplerge shápáát áyle,

Meshit bina qılıp, ibadat áyle,

Xudanı yadıńa alıń, yaranlar.

(Ájiniyaz. “Násiyhat’’).

Didaktikalıq shıǵarmalar ádebiyattıń úsh túrinde de (lirikada, epikada,

dramada) jazıla beredi. Sonıń ushın, didaktikalıq shıǵarmalardı didaktikalıq

ádebiyat degen termin menen de júritedi.

Didaktikalıq lirika tuwralı qarań: Járimbetov Q. Berdaqtıń násiyatları – biziń

ruwxıy ǵáziynemiz. Nókis, 1998; Járimbetov Q. XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń

janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Nókis, “Bilim”, 2004; Turdıbaev Q.

Didaktikalıq shıǵarmalar – ruwxıy baylıǵımız. Nókis, “Bilim”, 2009.

Publicistikalıq lirika. Termin eski latın tilindegi “publikus” degen sózden

alınıp, jámiyetlik, kópshilik degendi bildiredi, kórkem ádebiyattıń yamasa

jurnalistikanıń bir janrı bolıp esaplanadı. Publicistika házirgi kúnniń áhmiyetli

siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, mádeniy, huqıqıy h.t.b. máselelerin

sáwlelendiredi. Publicistikanıń baslı talabı – ǵalaba oqıwshınıń, yaǵnıy publikanıń

diydisin, talǵamın, talapların esapqa alıw, áhmiyetli jańa ideyalardı, waqıyalardı,

38

jámiyetlik mazmunǵa iye kúnniń jańalıqların keń xalıqqa járiya etiw, jetkeriw

bolıp esaplanadı.

Lirikada da kópshilik jaǵdaylarda publicistikalıq pafos, publicistikalıq ruwx

qatnasadı. Sonlıqtan, publicistikalıq qásiyetlerge iye lirikalıq shıǵarmalardı

ádebiyattanıwda publicistikalıq lirika degen termin menen ataydı. Lirikalıq

shıǵarmadaǵı publicistikalıq qásiyetler hám belgiler kórkem-estetikalıq sezimler

arqalı beriledi, atap aytqanda lirikalıq qaharmannıń jekke ruwxıy jaǵdayları,

ruwxıy keypiyatları, daǵdarısları, tolǵanısları arqalı beriledi.

Publicistikalıq lirikada turmıstıń konkret tárepleri, jańa waqıyalar, tariyxıy

faktler, adam atları, geografiyalıq, toponimikalıq atamalar, kóbinese, búrkelmesten

sol turısında beriledi. Mısalı, Kúnxojanıń “Umıtpaspan”, “Yaranlar”, Berdaqtıń

“Bıyıl”, “Salıq”, “Xalıq ushın”, “Jaqsıraq”, Ájiniyazdıń “Bardur”, “Ellerim bardı”,

“Kóriń” qosıqlarında waqıyalar, adam atları, geografiyalıq atamalar ózgertilmesten

beriledi, bul olarǵa belgili dárejede ocherklik belgiler beredi, nátiyjede, olar

publicistikalıq sıpatlarǵa iye boladı.

Publicistikalıq qosıqlardaǵı hár qıylı sociallıq motivler, tariyxıy, turmıslıq

faktler, ocherklik qásiyetler kórkem-estetikalıq talaplarǵa baǵınǵan halda, yaǵnıy

kórkem fantaziya, kórkem obrazlar arqalı beriledi.

Táriyip yamasa maqtaw qosıqları kóterińki estetikalıq sezimler tiykarında

dóreydi hám oqıwshılarda usı sezimlerdi oyatıw uqıbına iye boladı, kóterińki stilde

jazılıp, óziniń sáwlelendiriw obyektin maqtawǵa baǵdarlaydı, sol arqalı maqtanısh

sezimlerin beredi. Mısalı, Ájiniyazdıń “Ellerim bardı”, “Bardur”, Ayapbergen

Muwsaevtıń “Táriyip”, Qazı Máwliktiń “Shımbay bayazı”, Ibrayım Yusupovtıń

“Ózbekstan” hám t.b. táriyip qosıqları tuwılǵan jer, el-xalıq tuwralı maqtanısh

sezimlerin beredi.

Lirikanıń mazmunı boyınsha ajıratıwdıń jáne bir túri bul ıshqı-muhabbat,

ashıqlıq qosıqları yamasa muhabbat lirikası bolıp esaplanadı. Janrlıq qásiyetleri

boyınsha muhabbat lirikası lirikalıq qaharmannıń júrek tórinen shıqqan móldir

sezimlerdi beredi. Lirikalıq qaharmannıń júrek sezimleri insanǵa tán tabiyiy

(jınısıy) ıshqınıń tiykarında payda boladı hám olar sırtqı dúnyawiy tásirlerdiń

39

nátiyjesinde, atap aytqanda jámiyetlik tártiplerdiń, úrp-ádetlerdiń, turmıslıq

normalardıń tásiri nátiyjesinde, sonday-aq dúnyanı kórkem tanıwdıń nátiyjesinde

etikalıq hám estetikalıq qásiyetlerge iye boladı. Muhabbat qosıqlarında lirikalıq

qaharmandı adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan shın kewilden súyiw sezimleri

biyleydi. Ádebiyattanıw iliminde muhabbat qosıqların intim lirikaǵa jatqaradı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde intim lirikanı pinhamı lirika degen termin

menen ataw jaǵdayları da ushırasadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında muhabbat lirikasınıń eń jaqsı úlgilerin Ziywar shayır

(Ájiniyaz), Qazı Máwlik, I.Yusupov, T.Mátmuratov, X.Dáwletnazarov,

J.Izbasqanov, B.Genjemuratov hám taǵı basqalar dóretti.

Muhabbat lirikası tuwralı tómendegi miynetlerde keńirek maǵlıwmatlar

beriledi:

Járimbetov Q. Ashıq Ziywar. Nókis, “Bilim”, 1998; Járimbetov Q. XIX ásir

qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Nókis, “Bilim”,

2004, 106-126-bb.

Elegiyalar yaki nalısh qosıqları. Lirika turmıstıń tek jaqtılı, kóterinki, yoshlı

daqıyqaların beriw menen sheklenbeydi, al onıń kewilsiz, qarańǵı táreplerin de

sáwlelendiredi. Kóp ǵana lirikalıq shıǵarmalar adam ómirindegi kewilsizlikten,

sátsizliklerden tuwılatuǵın ǵamlı, hásiretli, nalıshqa tolı sezimlerdi, ruwxıy

terbelislerdi, daǵdarıslardı beredi. Bunday motivtegi lirikalıq shıǵarmalardı

elegiyalar dep júritedi. Sońǵı jılları qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde elegiyalardı

nalısh qosıqları dep ataw úrdis bolıp kiyatır.

Sezimler eńireydi,

Kókiregim ǵamlı…

Álwidaǵ aytısqan aqırǵı demler,

Aqırǵı baǵıslar qıynar meni, wa-ah!...

Bunda tek baxıttan kúlsin kúlgenler,

Meni kúldirmey jaq bir ǵáriyp arwaq!

(Sh. Seyitov. “Ekinshi neka”).

40

Satiralıq lirika. Satiralıq obraz ádebiyattıń úsh túrinde de (eposta, dramada,

lirikada) jaratıla beredi. Satira turmıstaǵı unamsız qubılıslardı, hádiyselerdi,

waqıyalardı hám adamlardı, kóbinese, unamsız obrazlar arqalı sáwlelendiredi.

Satiralıq obraz mazmun menen formanıń, turmıs penen idealdıń sáykes bolmaǵan

jaǵdayların ashıq-aydın kórsetip beredi. Satiralıq lirikada turmıstıń ayırım unamsız

tárepleri: jamanlıq, zulımlıq, nadanlıq, insapsızlıq, ashkózlik satiralıq pafos penen

áshkaralanadı. Turmıslıq, jámiyetlik ólshemlerge, ulıwmainsanıylıq qásiyetlerge,

talaplarǵa, ádep-ikramlılıq ólshemlerine sáykes kelmeytuǵın unamsız kórinisler,

hádiyseler, minez-qulıqlar, is-háreketler ótkir til menen ájiwa qılınadı. Mısalı,

Berdaqtıń “Kálan usta” qosıǵında on barmaǵınan óneri tamǵan sheber ustanıń

jaramas peyili áshkara etiledi. Ol buyırtpashılardıń pulın alıp, biraq mútájin

pitkermeydi, sózinde turmaydı, aldaydı.

Bunsha ıqrarsız bolǵanıń,

Buyırarma eken alǵanıń,

Ustalı el buzılǵanın,

Sennen kórdik, Kálan usta.

Hámme saǵan qarar eken,

Eldiń mútáji bar eken,

Peyliń qapıńday tar eken,

Kálan emes, yalan usta.

Lirikanı kórkem forması boyınsha bóliw dástúri de bar. Bul jaǵdayda

lirikalıq shıǵarmalardıń mazmunı emes, al onıń forması esapqa alınadı. Mısalı,

bántleri (strofa), qatar sanları, buwın sanları, uyqas túrleri hám basqa da qosıq

ólshemleri esapqa alınadı.

Mısalı, ǵázzeller eki qatarlı bántlerden turadı, bul bántlerdi báyit dep ataydı,

uyqasları: birinshi bánt a-a, ekinshisi b-a, úshinshisi v-a bolıp solay kete beredi.

Hárbir báyittiń ekinshi qatarı birinshi báyitke (a-a ǵa) uyqasıp keledi. Nawayınıń

ǵázzelleri usı janrdıń klassikalıq úlgisi bolıp esaplanadı. Ǵázzel aruz ólsheminde

jazıladı. Qaraqalpaq ádebiyatında I.Yusupov, M.Qarabaev, Á.Ótepbergenov

41

ǵázzeller jazadı. Qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ǵázzeller barmaq (sillabika)

ólsheminde jazıladı.

Saǵan qarashıq, basqaǵa – sır, gúmandur kózleriń, (a)

Uqqanǵa quyash, uqpaǵanǵa dumandur kózleriń. (a)

Jup gáwhar peshanańdaǵı saǵan – kóz, maǵan – tilsim, (b)

Biri – jeyran oynaqshıǵan, biri – jalındur kózleriń. (a)

(M.Qarabaev).

Rubayı – tórt qatardan turatuǵın, juwmaqlawshı pikirdi bildiretuǵın usı 4

qatar pútin bir ǵárezsiz shıǵarma bolıp tabıladı. Uyqasları – AAAA, kóbinese,

AABA túrinde keledi. Rubayı klassikalıq poeziyada, kóbinese, filosofiyalıq

temada, aruz ólsheminde jazıladı.

Rubayınıń tártibi boyınsha ol eki bólimnen: analiz hám sintezden turadı.

Birinshi qatarda oy-pikir, másele beriledi, onı tezis dep ataydı, ekinshi qatarda usı

tezis rawajlandırıladı. Úshinshi qatarda qarama-qarsı pikir beriledi, onı antitezis

dep ataydı. Tórtinshi qatarda qoyılǵan máseleniń sheshimi, yaǵnıy oy-pikirlerdiń

juwmaǵı beriledi. Bunı sintez dep ataydı. Tómendegi mısaldı usı tártip penen

tallawǵa boladı.

Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya,

Men ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya,

Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman,

Túsindirer adam sende boldı ma dúnya.

(Omar Hayyam).

Tórtlikler: Rubayıǵa uqsaǵan, onıń menen únles, tematikası sheklenbegen,

biraq barmaq (sillabika) ólsheminde jazıladı.

Qaraqalpaq ádebiyatında tórtlikler I.Yusupovta kóbirek ushırasadı.

Birewler keń peyillikke shaqırar,

“Mendey hújdanlı bol” desip ah urar,

Sen bazarǵa barıp tıńlap kór: hárkim –

Ózinde joq zattı izlep baqırar…

(I.Yusupov).

42

Murabba – arab tilindegi sózlerden alınǵan. Tórt qatarlı bántlerden ibarat

qosıqlar, klassikalıq ádebiyatta murabbalardı Yassawiy, Mashrab, Muqımiy kóp

jazdı. Qaraqalpaq murabbaları shártli túrde murabba dep atalıp, olar, tiykarınan,

barmaq ólsheminde jazılǵan.

Muxammesler – hárbir bánti bes qatardan ibarat qosıqlar, uyqasları: birinshi

bánt A, A, A, A, A, ekinshi bánt B, B, B, B, A, úshinshi bánt V, V, V, V, A, h.t.b.

Hárbir bánttiń besinshi qatarı birinshi bántke uyqasadı. Klassikalıq muxammesler

aruz ólsheminde jazıladı. Biraq qaraqalpaq muxammesleri, tiykarınan, barmaq

(sillabika) ólshemine súyenip jazıladı.

Muashshaq – sóz oyınına tiykarlanǵan forma. Onda qosıq qatarlarınıń bas

háriplerin, joqarıdan tómen oqısaq, qanday da bir adamnıń atı yamasa basqa bir

atama kelip shıǵadı. Evropa ádebiyatında qosıqtıń bunday túrin akrostix dep

ataydı (grek tilindegi akros shettegi, stichos – qosıq degen sózlerden alınǵan).

Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında shayır Baxtıyar Ǵenjemuratovtıń lirikasında

akrostixlar kóbirek ushırasadı.

Gúllábı qawınday shireń tamıp tur,

Úh! erniń, kózleriń ne dep janıp tur?!

«Lawlap órtenbeske qoymaspan!» dey me,

Isen, kúlim qaldı… bul shın – anıqdur.

Sáteń murtlı, murtsız hám saqallılar,

Tolı ǵoy átirapıń, olar naǵıp júr?!

Arsız saǵal yańlı jalańqaya bir zat,

Náyleyin, qálbimde qańsılap shawıp júr…

(B.Genjemuratov).

Evropa ádebiyatınan kirgen lirikalıq formalar: ekilikler (dvustishie), altılıqlar

– sekstinalar, oktavalar – segizlikler, sonetler – tórt qatarlı eki bántten hám úsh

qatarlı eki bántten ibarat, jámi 14 qatarlı qosıq. Sonettiń ustası Shekspir bolıp

esaplanadı. Qaraqalpaq ádebiyatında sonetler I.Yusupov hám M.Qarabaevta

ushırasadı.

Geyde jasawǵa da bolmas qumarıń,

43

Qayǵı hám sátsizlik kesapatınan.

Waqıt ótken sayın gónerer bári,

Mártebeń páseyer tússe atınan.

Kóldiń jarasıǵı – quslar qıyqıwı,

Júrekke tán názik sezim ikramlıq.

Tatlı qıyal, tereń oyǵa uytıwı,

Ájayıp hádiyse bolıwı zańlı.

Tınıs alıw – jasawdıń bir salası,

Tuńǵısh ıshqı – ómirdegi baslı kún.

“Súyseń júrekten súy” - deymiz danasıp,

Júrek joytar qoldan ushqan jaslıǵın.

Barlıq táshwishlerge júrek biyqarar,

Hárkim miynetinen ráhát, sıy tabar.

(M.Qarabaev).

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Lirika termininiń mánisi?

2. Lirika termini qashan qáliplesti?

3. Lirikanıń baslı qásiyetleri?

4. Lirikalıq qaharman obrazı degende neni túsinesiz?

5. Lirikanıń mazmunı boyınsha bóliniwi haqqında túsinik beriń.

6. Lirikanıń forması boyınsha bóliniwi haqqında ne bilesiz?

7. Lirika neshe tipke bólinedi?

8. Peyzaj lirikası tuwralı túsinik beriń.

9. Intim lirikası tuwralı túsinik beriń.

10. Meditativ (oy-pikirler) lirikası tuwralı túsinik beriń.

44

6-tema. DRAMA

Jobası:

1. Drama – kórkem ádebiyattıń túrleriniń biri.

2. Epos hám dramanıń uqsaslıqları: syujet, xarakter jaratıw, bayanlaw tili.

3. Dramaturgiyanıń ózine tán qásiyetleri.

4. Dramaturgiyanıń janrlarǵa bóliniwi haqqında qısqasha maǵlıwmat.

5. Dramaturgiya hám teatr, kino óneri, telekórsetiw, radioesittiriw.

6. Dramaturgiya hám estrada (jeńil saxna kórinisleri: miniatyura, intermediya

hám basqa da teatrlastırılǵan kórinisler).

Tayanısh sózler: drama, dramaturgiya, pyesa, komediya, drama, tragediya,

tragikomediya, melodrama, dramaturgiya hám teatr, scenariy, libretto,

kinoscenariy, radioscenariy, telescenariy, teatr dramaturgiyası, kinodramaturgiya,

teledramaturgiya, radiodramaturgiya, intermediya, miniatyura, parodiya.

Dramaturgiya – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Ol kórkem sóz óneri sıpatında

ádebiyattıń epika hám lirika túrleri menen tıǵız baylanıslı, biraq onıń ózine tán

janrlıq qásiyetleri bar. Sonlıqtan, drama Aristotel zamanınan berli ádebiyattıń bir

túri sıpatında esaplanıp, házirgi dáwirlerge shekem óziniń janrlıq qásiyetlerin

saqlap kelmekte. Degen menen, drama ádebiy túr sıpatında basqa da túrler menen

jaqınlıq, uqsaslıq baylanıslarǵa iye. Mısalı, ayırım dramalıq shıǵarmalarda lirikalıq

elementler ushırasadı. Ásirese, bular qatnasıwshılardıń monologlarında, muzıkalı

dramalarda personajlardıń ariyalarında (atqarǵan lirikalıq qosıqlarında) anıǵıraq

hám tolıǵıraq kórinedi. Mısalı, “Ǵárip ashıq” muzıkalı dramasındaǵı Ǵárip penen

Shaxsánemniń ariyaları lirikalıq sezimlerge, rúwxıy tolǵanıslarǵa tolı.

Ásirese, dramalıq shıǵarmalardıń epikalıq shıǵarmalar menen baylanısları,

uqsaslıqları kóbirek bayqaladı.

Eger epikalıq shıǵarmalardıń (roman, gúrriń, dástan h.t.b.) tiykarın syujet

quraytuǵın bolsa, dramalıq shıǵarmalardıń da tiykarın syujet quraydı. Anıǵıraq

aytsaq, epikalıq shıǵarmalarda waqıya (syujet) óziniń baslanıwına, rawajlanıwına,

joqarı shıńına (kulminaciyasına), sheshimine iye bolıwı múmkin. Dramalıq

45

shıǵarmalardıń basım kópshiliginde syujet usınday jollar menen rawajlanadı hám

juwmaqlanadı. Qálegen epikalıq shıǵarma menen dramalıq shıǵarmanı syujettiń

rawajlanıw nızamları boyınsha salıstırsaq, joqarıdaǵıday uqsaslıqlardı kóriwimiz

múmkin.

Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalarda syujetti rawajlandırıwdıń birden bir

nátiyjeli jolı – bul konfliktti (personajlar arasındaǵı qarama-qarsılıqtı) sheber

paydalanıw. Ádebiyattıń bul eki túrinde de syujettiń rawajlanıwına tiykar bolatuǵın

elementlerdiń biri – bul konflikt. Mısalı, Shekspirdiń “Romeo hám Djulyetta”

tragediyasında orta ásirlerdegi feodallıq jánjellerge tiykarlanǵan Montekki hám

Kapuletti familiyaları (urıwları) arasındaǵı qarama-qarsılıq, jawlasıw jaǵdayları

birin-biri súygen Romeo hám Djulyettanıń táǵdirine tásir etip, tiykarǵı syujetti

rawajlandıradı. Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalardaǵı talaplardıń biri – bul

xarakter jaratıw. Eki túrdegi shıǵarmalarda da qaharman xarakteri jaratılıwı tiyis,

yaǵnıy qaharmannıń obrazı onıń is-háreketleri, ishki tolǵanısları, keshirmeleri,

personajlar menen ara qatnasıqları, sóylew ózgesheligi, monologları, dialogları

arqalı kórinedi. Demek, xarakter jaratıw epikaǵa da, dramaǵa da tiyisli talaplardıń

biri bolıp tabıladı.

Dramanıń janrlıq qásiyetleri. Drama áyyemgi grek tilindegi drao yamasa

drage sózinen alınıp, sózlik mánisi boyınsha “háreket etiw” degen mánisti

ańlatadı. Demek, terminologiyalıq atamanıń ózi dramalıq shıǵarmanıń háreketlerdi

kórsetiwge baǵdarlanǵanın bildiredi. Bunıń sebebi dramanıń sóz óneri sıpatında

payda bolıwı teatr óneri menen baylanıslı, yaǵnıy saxnada obraz jasap, onı

tamashagóylerge kórsetiw menen baylanıslı. Olay bolsa dramalıq shıǵarmalardıń

“tutınıwshı”sı (paydalanıwshısı) teatr bolıp tabıladı. Sonlıqtan, dramalıq

shıǵarmalardıń janrlıq qásiyetleri teatr (saxna) óneriniń ózgeshelikleri menen

belgilenedi.

Dramalıq shıǵarmalardı, kóbinese, pyesa dep te júritedi (francuz tilindegi piese

– pútin, tutas degen sózden alınǵan).

Solay etip, pyesa yamasa dramalıq shıǵarma saxna jaǵdaylarına

mólsherlenedi, anıǵıraq aytsaq, pyesanı saxnada oynaw, kórsetiw shártleri

46

dramaturg tárepinen esapqa alınıwı tiyis. Eger de jazıwshı teatr tábiyatın bilmese,

saxna sharayatlarınan xabarsız bolsa, ol itibarlı dramalıq shıǵarma jaza almaydı

hám dramaturg bola almaydı. Demek, dramaturg pyesanı saxna ushın, onı saxnada

kórsetiw ushın jazadı, olay bolsa saxnadaǵı kórsetiwdiń waqıt muǵdarın esapqa

alıwı tiyis. Eń úlken degen dramalıq shıǵarmalar eki yarım yaki úsh saat

dawamında kórsetiledi. Dramaturg usı mólsherden kelip shıǵıp, pyesanıń kólemin

shekleydi. Shıǵarmanı saxnalıq waqıtqa mólsherlep jazıw dramaturgiyanıń basqa

ádebiy túrlerden baslı ózgeshelikleriniń biri bolıp tabıladı.

“Drama” sóziniń ózi “háreket”, “qıymıl” degendi ańlatadı dep joqarıda aytqan

edik. Olay bolsa, dramaturg óz shıǵarmasında personajlardı qıymıl-qozǵalıs, is-

háreket jaǵdaylarında kórsetiwi kerek, basqasha aytqanda, dramada personajlardıń

obrazları olardıń qıymıl-háreketleri menen ashıladı. Dramalıq obrazlar

tamashagóydiń pyesanı saxnada kórip qabıllawı ushın jaratıladı.

Dramalıq obraz jaratıw ushın personajlardı qıymıl-háreketlerine say sóyletiw

kerek boladı. Sonlıqtan, dramalıq shıǵarmalarda personajlardıń dialogları (júzbe-

júz sóylesiwleri, sáwbetleri) hám monologları áhmiyetli orın tutadı.

Dialoglar arqalı personajlardıń is-háreketleriniń mánisi ashıladı. Dramalıq

shıǵarmalarda dialoglar jaǵdaylardı shiyelenistiriwge, yaǵnıy dramalıq halatlardı

kúsheytiwge, personajlardıń xarakterlerin ashıwǵa járdem beretuǵın tiykarǵı

qurallardan bolıp esaplanadı. Dramada monologlardıń óz xızmeti bar. Monolog

járdeminde personajdıń ishki dúnyası, ruwxıy halatı, tolǵanısları beriledi,

nátiyjede, monolog xarakterlerdiń hár tárepleme ashılıwına járdem beredi. Epikalıq

shıǵarmadaǵı monologlar oqıwǵa mólsherlengen bolsa, dramalıq shıǵarmadaǵı

monologlar aktyordıń dawıslap aytıwına shaqlanadı. Dramalıq shıǵarmalarda

monologlar saxnada kórsetiw múmkin bolmaǵan ruwxıy halatlardı sáwlelendiredi.

Dramanıń jáne bir ózgesheligi sonda, pyesanıń jazılıwı, hátteki, onıń baspada

járiyalanıwı ele istiń yarımı bolıp esaplanadı. Pyesadaǵı kórkem til menen

jaratılǵan obrazlar endigi jaǵında saxnada oyın menen kórsetilse ǵana tolıq obraz

dárejesine kóteriledi. Demek, dramalıq shıǵarmalardıń ekinshi ómiri, basqasha

aytqanda, haqıyqıy ómiri saxnada dawam etedi.

47

Eger de epikalıq yamasa lirikalıq shıǵarmalardaǵı obrazlardı kitap oqıwshı

óziniń abstrakt oylaw qábileti menen kóz aldına elesletetuǵın bolsa, dramalıq

obrazlar teatr saxnasında artistlerdiń rollerde oynawı arqalı tikkeley kóz benen

kórip qabıllawǵa mólsherlenedi. Dramalıq shıǵarmalardıń basqa ádebiy túrlerden

baslı ayırmashılıǵı da usında dep biliw kerek.

Dramada kóp qollanılatuǵın kórkem ámellerdiń biri – bul ekspoziciya. Bul

ámel epikada da qollanıladı. Biraq dramada onıń paydalanılıwı kútá zárúrli.

Ekspoziciya latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan.

Ekspoziciya shıǵarma syujetiniń quram bólegi bolıp, onda waqıyalar bolıp ótetuǵın

orınlar, shárt-sharayatlar avtor tili menen súwretlenedi, shıǵarmaǵa qatnasatuǵın

personajlar menen tanıstıradı. Ekspoziciya syujetke anıqlıq kirgiziwshi, avtor

ideyaların túsiniwge járdem beriwshi ámel bolıp xızmet etedi.

Epos penen lirika sıyaqlı drama da birneshe janrlıq túrlerge bólinedi.

Olardıń hárbiri ózine tán janrlıq qásiyetlerge iye. Mısalı, tragediyanı alsaq, onıń

basqa janrlardan ózgeshe qásiyetleri bar. Tragediyadaǵı bas qaharman ózin

qorshaǵan jámiyette, óziniń jekke táǵdirinde adam jeńip bolmas konfliktler menen

ayqasıp, óziniń jan dúnyasın kórsetedi, jaqsılıq ushın, ullı ideyalar ushın gúreste,

kóbinese, qaza tabadı. Syujet ornı tolmas joǵaltıw, tereń qayǵı-hásiret penen

tamamlanadı. Dúnya ádebiyatında Esxildiń “Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey”,

Sofokldiń “Patsha Edip”, Evripidtiń “Medeya”, Shekspirdiń “Otello”, “Gamlet”,

“Romeo hám Djulyetta” shıǵarmaları tragediya janrınıń haqıyqıy úlgileri bolıp

tabıladı.

Dramaturgiyanıń komediya, tragediya, drama, tragikomediya, melodrama

janrları bar. Olar ózine tán janrlıq qásiyetlerge hám belgilerge iye boladı.

Komediya – grekshe comos – kewilli alaman, toplım, ode – qosıq, jır.

Dramaturgiyanıń bir janrı. Komediya dramaturgiyanıń eń áyyemgi hám eń keń

taralǵan janrlarınıń biri bolıp tabıladı. “... komediya dep personajlardıń

kemshilikleri, ázzi tárepleri, adasıwları, qátelikleri ústinen kúliwshi dramalıq

shıǵarmalardı ataydı. Kúlki usılardıń hámmesine qarsı gúreste tiykarǵı qural bolıp

48

tabıladı”1. Demek, komediyada waqıyalar, adam minez-qulqı kúlkili etip

súwretlenedi, qaharmanlar kúlkili jaǵdaylarǵa túsip otıradı. Konflikt komediyalıq

usılda sheshiledi. Komediyada kúlki, házil arqalı adamlardaǵı, turmıstaǵı,

jámiyettegi kemshiliklerdi kórsetedi.

Komediya óz aldına janr sıpatında b.e.sh. VI ásirde grek ádebiyatında payda

bolǵan. Antik komediyanıń tiykarın salıwshı Aristofan. Komediya sońınan antik

rim ádebiyatında rawajlanǵan. Plavt, Terenciy h.t.b. komik jazıwshılar rim teatrı

ushın komediyalar dóretken. Orta ásir hám Oyanıw dáwirindegi Evropa

ádebiyatında kóplep komediyalar payda bolǵan. ХVII ásirdiń ekinshi yarımınan

baslap komediya rus dramaturgiyasında janr bolıp qáliplesken. D.I.Fonvizin,

A.S.Griboedov, N.V.Gogol, A.N.Ostrovskiy usaǵan komediya janrınıń ustaları

ósip jetisken.

Qaraqalpaq ádebiyatında komediya janrı Sovet hákimiyatı jılları teatr óneriniń

payda bolıwı menen birge qáliplesti. Qaraqalpaq dramaturgiyasında Á.Ótepovtıń

“Teńin tapqan qız”, S.Xojaniyazovtıń “Súymegenge súykenbe” komediyaları

tamashagóylerdiń dıqqat orayında boldı. Sońǵı dáwirlerde D.Aytmuratovtıń

“Yalǵanshınıń isi”, K.Raxmanovtıń “Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek”, “Laqqılar

emlewxanada”, “Ínjıqtıń muhabbatı”, S.Jumaǵulovtıń “Kúyewińdi berip tur”,

“Ekstrasens”, Q.Mátmuratovtıń “Ómirbek hám tazsha” h.t.b. shıǵarmaları

komediya janrınıń jetiskenliklerinen esaplanadı.

Tragediya – grekshe tragos – eshki hám ode – qosıq degen sózlerden.

Dramalıq shıǵarmalardıń izi qayǵı menen pitetuǵın janrlıq túri. Ol, eń dáslep,

áyyemgi Greciyada qudaydıń atına eshki soyıp tamasha ótkeriwge baylanıslı kelip

shıqqan hám tragediyanıń ataması da “eshki” hám “qosıq” sózleriniń birikpesinen,

yaǵnıy “eshki haqqında qosıq” degen maǵanadan kelip shıqqan. Áyyemgi

Greciyada tragediyanıń eń rawajlanǵan dáwiri b.e.sh. V ásir bolıp esaplanadı.

Sonnan berli tragediya birneshe rawajlanıw basqıshların bastan keshirdi. Onıń

rawajlanıwında Esxil, Sofokl, Evripid sıyaqlı dramaturglerdiń, ásirese, inglis

1 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное

пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сс. 357-358.

49

dramaturgi Shekspirdiń roli ayrıqsha kúshli. Shekspirdiń “Gamlet”, “Romeo-

Djulyetta”, “Korol Lir”, “Otello” tragediyaları pútkil dúnya ádebiyatındaǵı

tragediyanıń ájayıp úlgileri bolıp esaplanadı.

Tragediayalıq shıǵarmalar basqa janrdaǵı dóretpelerden ózine negiz etip alǵan

konfliktleriniń oǵırı keskinligi hám tereńligi, olarda social-jámiyetlik

sharayatlardıń tereń sáwleleniwi, filosofiyalıq jaqtan da oyshıllıǵı menen ayrıqsha

sıpatlanıp turadı. Tragediya tariyxıy rawajlanıwdıń ayrıqsha áhmiyetli burılıs

jaǵdayların ótkir hám keskin túrde sáwlelendirip otıradı. Sonıń ushın,

V.G.Belinskiy tragediyanı “dramalıq poeziyanıń joqarı basqıshı, onıń gúltajı” dep

bahalaǵan.

ХХ ásir qaraqalpaq ádebiyatında S.Májitovtıń “Ernazar alakóz”,

M.Dáribaevtıń “Kóklen batır”, “Árman”, J.Aymurzaevtıń “Aygúl-Abat” h.t.b.

dóretpeler itibarlı tragediyalıq shıǵarmalar sıpatında belgili. Sonday-aq ǵárezsizlik

dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatında T.Allanazarovtıń “Aydos biy”,

T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba“ (“Mıń tillaǵa bahalanǵan gelle)” h.t.b.

tragediyaları dıqqatqa ılayıq.

Drama qatardaǵı dramaturgiyalıq janr sıpatında (komediya, tragediya sıyaqlı)

óz aldına orınǵa iye. “Drama (grekshe – ámeliyat, háreket) – insan xarakteri hám

táǵdirin dramalıq jaǵdayda kórsetiwshi, turmıstıń quramalı demlerin

qaharmanlardıń ámeliy iskerligi – háreketleri járdeminde sáwlelendiriwshi saxnalıq

shıǵarma”1. Ádebiyatshılar qaharmanlar ortasında salmaqlı hám kúshli

soqlıǵısıwlar sáwlelenetuǵın, tragediya hám komediyanıń ortasında aralıq orındı

iyeleytuǵın dramanıń janr sıpatında payda bolıwın, ádette, ХVIII ásir francuz

aǵartıwshılıq teatrı menen baylanıstıradı2. Demek, drama komediya hám tragediya

janrlarına salıstırǵanda bir qansha keyinirek payda boldı. Ol ХIХ ásirde óz aldına

janr sıpatında ayrıqsha rawajlandı. Dúnya ádebiaytında drama janrınıń

rawajlanıwında francuz dramaturgleri Volter, Didro, J.B.Molyer, nemec

dramaturgleri G.E.Lessing, F.Shiller, I.Gyote, rus jazıwshıları A.N.Ostrovskiy,

1 Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 517-бет.

2 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное

пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, стр. 350.

50

N.V.Gogol, A.P.Chexov, ózbek jazıwshıları M.Behbudiy, Hamza, A.Sholpan,

A.Fitrat hám basqalardıń dóretiwshilik xızmetleri úlken.

Dramalıq shıǵarmalarda háreket etiwshi personajlar – ádettegidey qayǵı hám

shadlıqtı kewlinen keshiriwshi, sonıń menen birge tragediyalıq hám komediyalıq

qaharmanlarday bir táreplemeliliginen ayrılǵan qarapayım adamlar... ХVIII ásirde

payda bolǵanınan baslap ХIХ ásirdiń ortalarına shekem rus (A.N.Ostrovskiy hám

onıń dawamshıları) hám shet el realist jazıwshıları (G.Ibsen) dóretiwshiliginde

drama turmıslıq shıǵarmalar sıpatında rawajlandı1. Qaraqalpaq ádebiyatında

Q.Mátmuratovtıń “Bir úyde eki ómir” shıǵarması usınday kórkemlik talaplarǵa say

dóretilgen.

Sonday-aq dramaturgiyada eki janrdıń qásiyetlerin ózinde birlestirgen

saxnalıq dóretpeler de bar. Mısalı, buǵan tragikomediyalardı keltirsek boladı. Olar

dramalıq shıǵarmalarda bir waqıttıń ishinde tragediyanıń hám komediyanıń

belgilerin birlestire alǵan saxnalıq dóretpeler. Máselen, házir teatr saxnasınan orın

alıp júrgen K.Raxmanovtıń “O dúnyaǵa mirát”, M.Nızanovtıń “Eki dúnyanıń

áweresi” shıǵarmaları buǵan mısal bola aladı.

Melodrama dramaturgiyanıń bir janrı. Onda dialoglar, monologlar muzıka

menen almasıp turadı yamasa olar qosıq túrinde muzıka járdemi menen atqarılıp

baradı. Bul janrdı, kóbinese, “muzıkalı drama” degen atama menen de júrgizedi.

Qaraqalpaq ádebiyatında S.Májitovtıń “Baǵdagúl”, S.Xojaniyazovtıń “Aysha”,

A.Begimov hám T.Allanazarovlardıń “Gárip Ashıq” shıǵarmaları dáslepki

muzıkalı dramalardan bolıp esaplanadı. Házirgi ádebiy processte

K.Allambergenovtıń “Ámir Temir hám Er Edige (Ullı atlanıs)” tariyxıy muzıkalı

dramasın usı janrdaǵı kórkemlik izlenislerdiń biri sıpatında bahalasaq boladı.

Dramaturgiya hám teatr. Joqarıda aytıp ótilgenindey, dramaturgiya teatr

menen ajıralmas baylanıslı. Dramalıq shıǵarma teatr ushın jazıladı. Dramadaǵı

dialoglar, monologlar aktyorlardıń saxnada oynap, háreket etiwi barısında aytıladı,

ekspoziciyalar aktyorlardıń háreket etiw sharayatın kórsetiw ushın jazıladı.

1 Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное

пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сc. 350-351.

51

Dramadaǵı konflikt saxnada xarakterdiń ashılıwın támiyinlew ushın dúziledi. Bir

sóz benen aytqanda, dramalıq shıǵarmanıń haqıyqıy ómiri teatr saxnasında

keshedi. Sonıń ushın da, Aristotel dramanı is-háreketke elikleytuǵın shıǵarma, oy-

pikirdi bayanlaw arqalı emes, qıymıl-háreketler arqalı beretuǵın shıǵarma dep

ataydı1.

Al, V.G.Belinskiy bolsa dramanıń teatr menen baylanısın tómendegishe

sıpatlaydı: “Dramatikalıq poeziya (shıǵarma) saxna ónerisiz shontıq bolıp qaladı:

adamdı tolıq túsiniw ushın onıń qalay háreket etetuǵının, sóyleytuǵının biliw azlıq

etedi, sonıń menen birge onıń qalay háreket etetuǵının, qalay sóyleytuǵının, qalay

sezetuǵının kóz benen kóriw kerek hám qulaq penen esitiw kerek”2. Bunday

sıpatlarǵa iye shıǵarma dóretiw ushın dramturgtıń jazıw uqıbına, ádebiy bilimlerge

iye bolıwı ele jetkiliksiz. Ol saxna óneriniń sırların da biliwi tiyis. Kóp ǵana ullı

dramaturgler teatr menen baylanıslı bolǵan. Mısalı, dúnya dramaturgiyasınıń

klassigi Vilyam Shekspir teatrda aktyor hám rejissyor bolıp islegen. Teatr menen

óz-ara baylanısta bolǵan dramaturgler drama jazıw barısında belgili teatr

qánigelerinen másláhátler alıp turǵan. Belgili qaraqalpaq dramaturgleri

T.Allanazarov, S.Xojaniyazov teatrda rejissyor, J.Aymurzaev aktyor bolip islegen,

T.Seytjanov, P.Tilegenov teatr menen tıǵız baylanısta bolǵan, házirgi

dramaturglerden Q.Mátmuratov teatrda ádebiy másláhátshi bolıp islegen.

Dramaturglerdiń teatr menen bunday tıǵız baylanısları olardıń dramalıq

shıǵarmalarınıń tabıslı bolıwın támiyinlegen. Sebebi, olar ádebiy bilimlerden

tısqarı saxna sırların da jaqsı ózlestirgen.

Olay bolsa, dramanı ózine ǵárezli etip baylap qoyǵan teatr qanday óner? Onıń

qanday sırları bar?

Teatr – bul birneshe kórkem ónerlerdiń bir ónerge qosılıp háreket etiwinen

jaralǵan sintetikalıq (qospaq) óner. Onda oyın kórsetiw (aktyorlıq) ónerinen

baslap, rejissyorlıq, súwretshilik (dekoraciya), muzıka, xoreografiya ónerleri,

sonday-aq texnikalıq ónerler: jarıq beriw, saxnanı bezew, grimlew, kostyum tańlaw

1 Тимофеев Л.И., Tураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. M., “Просвещение”, 1974, стр. 70. 2 Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-x томах. T. 2. Moсквa. ГИХЛ, 1948, стр. 351.

52

h.t.b. jámlenedi hám olardıń barlıǵı dramalıq (ádebiy) shıǵarmanı saxnaǵa

kóshirip, janlı kórsetiw ushın xızmet qıladı. Sonıń ushın da, teatr – sintetikalıq

óner.

Birinshi náwbette, teatr – saxna óneri, yaǵnıy is-háreketti, qıymıl-

qozǵalıslardı kórkem sóz benen bir qosıp beretuǵın óner. Bul háreketlerdi saxnada

aktyor atqaradı. Aktyorlar dramadaǵı personajlardı saxnada qayta “tiriltip” jańa

obrazlar jaratadı. Saxnadaǵı obrazlar ádebiy obrazlar tiykarında jaratıladı. Degen

menen, saxnadaǵı shıǵarma ádebiy shıǵarmanıń anıq kóshirmesi emes, al ádebiy

shıǵarmanıń tiykarında jaratılǵan jańa kórkem óner shıǵarması. Sonlıqtan,

dramaturgiya hám teatr bir-birin tolıqtırıp turadı, olar birinen biri ǵárezli. Teatr

óneriniń rawajlanıwı menen onnan opera, balet sıyaqlı ónerler ósip shıǵadı.

Operada atqarıwshılıq (qosıq hám muzıka) óneri, balette muzıka hám xoreografiya

ónerleri jetekshilik etken menen, bári bir olar da obraz jaratıwda ádebiy tekstke

tiykarlanadı. Opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekstti libretto dep ataydı.

Dramaturgiya házirgi dáwirde teatrdan basqa kino ónerinde, telekórsetiw

(teleteatr), radioesittiriw ónerlerinde ádebiy tiykar bolıp qatnasadı. Sebebi, bul

kórkem ónerler texnikalıq qurallar hám usıllar menen qanshelli támiyinlense de,

obraz jaratqanda bári bir kórkem-ádebiy tekstke tiykarlanadı. Bul ónerlerdegi

dramalıq tekstlerdi scenariy dep ataydı (kinoscenariy, radioscenariy, telescenariy).

Kinematografiya texnikalıq progresstiń nátiyjesi sıpatında XIX ásirdiń

aqırında payda bolǵan. Ol teatrǵa salıstırǵanda jáne kóbirek ónerlerdiń sintezinen

(qospaǵınan) dórelgen óner. Teatrǵa qaraǵanda kóp ǵana texnikalıq jetiskenliklerdi

keń qollanadı hám oǵada kóp sanlı tamashagóylerdi ózine qarata aladı. Kino óneri

teatrǵa qaraǵanda waqıyalardı, sharayatlardı sáwlelendiriwde sheklenbegen keń

múmkinshiliklerge iye. Demek, onıń tamashagóylerdi qızıqtırıwda, ózine

jámlewde teatrǵa qaraǵanda kóp artıqmashlıǵı bar.

Televidenie tamashagóylerdi ózine jámlestiriwde kinematografiyaǵa

qaraǵanda da keń múmkinshiliklerge iye. Televidenie texnikalıq jetiskenliklerdiń

sońǵı sózi, sońǵı nátiyjelerinen bolıp tabıladı. Televidenie arqalı teatr zalınan jazıp

alınǵan dramalıq shıǵarmalar, telekórsetiw ushın arnawlı jazılǵan teledramalar

53

kórsetiledi. Demek, teledramalardıń da tiykarın kórkem-ádebiy tekst (telescenariy)

quraydı eken, al telescenariydiń tiykarı – dramaturgiya.

Radioesittiriw arqalı beriletuǵın dramalıq shıǵarmalar da texnikalıq

jetiskenliklerge súyenip efirge tarqatıladı. Olardıń tiykarın radioscenariy quraydı.

Radiodramaturgiya tıńlawshılar ushın jazıladı. Sonlıqtan, onda tıńlawshılardıń

sharayatları esapqa alınadı. Ekspoziciyaliq sharayatlarǵa, aktyorlardıń oyınlarına

túsinikler berip barıladı.

Solay etip, dramaturgiyanı házirgi zamannıń texnikalıq jetiskenlikleri

tiykarında teatr dramaturgiyası, kinodramaturgiya, teledramaturgiya,

radiodramaturgiya dep shártli túrde jiklew múmkin.

Dramaturgiya estrada ónerinde de qatnasadı. Estrada keń xalıqtıń estetikalıq

talǵamına hám tamashalawına mólsherlengen sintetikalıq (qospaq) óner.

Estradanıń quramında kóplegen kórkem ónerlerdiń, sonıń ishinde teatr óneriniń

elementleri jámlengen. Qosıq atqarıwshılıq, muzıka, xoreografiya, teatr yamasa

teatrlastırılǵan kórinisler, cirk sıyaqlı ónerler estrada ónerin quraydı. Estrada

tamashasınıń barısında kishi kólemli teatr janrları intermediya (latınsha

intermedius – ortada turıwshı), miniatyura, parodiyalar keń qollanıladı. Olar

kólemi kishi pyesa yamasa teatr kórinisi bolıp, kóbinese, komediyalıq xarakterge

iye bolıp keledi. Intermediya hám miniatyuralar kishi kólemli dramalıq janrlar

bolıp esaplanadı. Sebebi, olarda dramaturgiyanıń belgileri bar.

Solay etip, dramaturgiya ádebiy túrlerdiń ishindegi eń quramalısı bolıp

tabıladı. Dramalıq shıǵarma, joqarıda aytılǵanınday, ápiwayı ádebiy bayanlaw

emes, al personajlardıń saxnadaǵı qıymıl-qozǵalıslarına, is-háreketlerine kórkem

tekstti qosıp qabıllawǵa mólsherlengen. Dramaturgiya barlıq ádebiyatlarda kúshli

rawajlana bermeydi, al teatr óneri rawajlanǵan ellerde gúllep ósedi. Teatr bolsa,

kórkem óneri joqarı rawajlanǵan jámiyette payda boladı hám ósedi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Drama termininiń mánisi?

2. Dramanıń janrlıq qásiyetleri?

3. Dramanıń janrlarǵa bóliniwi haqqında túsinik beriń.

54

4. Komediya janrı tuwralı ne bilesiz?

5. Tragediya janrı tuwralı ne bilesiz?

6. Dramaturgiyanıń drama janrı haqqında túsinik beriń.

7. Dramaturgiya hám teatrdıń óz-ara baylanısı tuwralı qanday túsinikke iyesiz?

8. Scenariy degenimiz ne?

9. Miniatyura qanday janr?

10. Intermediya haqqında túsinik beriń.

7-tema. KÓRKEM SHÍǴARMANÍŃ SYUJETI, KONFLIKTI HÁM

KOMPOZICIYASÍ

Jobası:

1. Syujet tuwralı ulıwma túsinik.

2. Klassikalıq syujet hám onıń elementleri: ekspoziciya, waqıyanıń baslanıwı,

waqıyanıń rawajlanıwı, waqıyanıń kulminaciyası, waqıyanıń sheshimi (final).

3. Syujetten tısqarı (tiykarǵı syujetke kirmeytuǵın) elementler: prolog, epilog,

járdemshi (qaptal) syujetler, epizodlar, detallar, portretler, lirikalıq sheginisler.

4. Konflikt haqqında ulıwma túsinik. Konflikt (qarama-qarsılıq) shıǵarmanıń

syujetin rawajlandıratuǵın kórkem usıl. Personajlar arasındaǵı konflikt. Jámiyetlik

toparlar, qatlamlar arasındaǵı konflikt (jekke hám jámiyetlik konfliktler).

5. Lirikalıq shıǵarmadaǵı syujet hám konflikt. Lirikalıq qaharman menen sırtqı

ortalıq arasındaǵı konflikt.

6. Kompoziciya tuwralı ulıwma túsinikler.

Tayanısh sózler: syujet, klassikalıq syujet, ekspoziciya, waqıyanıń baslanıwı,

waqıyanıń rawajlanıwı, waqıyanıń shıńı (kulminaciya), waqıyanıń sheshimi (final);

syujetten tısqarı elementler: prolog, epilog, járdemshi (qaptal) syujetler, epizodlar,

detallar, portretler, lirikalıq sheginisler; konflikt, lirikalıq shıǵarmalardaǵı konflikt

hám syujet, kompoziciya.

Syujet francuzsha “nárse”, “mazmun” degendi ańlatadı, kórkem

shıǵarmalarda obraz jaratıw ushın qollanıladı. Syujet – bul kórkem shıǵarmada

55

súwretlenetuǵın waqıyalardıń, hádiyselerdiń, sonday-aq personajlardıń is-

háreketleriniń belgili bir tártipke túsken dizimi yamasa jıynaǵı.

Jazıwshı personajlardıń obrazın jaratıw ushın syujetti paydalanadı. Syujettiń

rawajlanıwı arqalı personajlardıń is-háreketleri kórinedi, olardıń kelbeti, xarakteri

ashıladı. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq qızı” romanında syujet birneshe

baǵdarda rawajlanadı. Bas qaharman Jumagúl – syujettiń oraylıq tulǵası. Tiykarǵı

waqıyalar usı Jumagúlge qatnaslı rawajlanadı. Basqa personajlardıń xarakterleri

(mısalı, Turımbettiń, Gúlbiy kempirdiń xarakterleri h.t.b.) Jumagúlge qatnaslı

ashıladı. Syujet barlıq waqıtta bir formada, bir baǵdarda rawajlana bermeydi. Ol

mudamı ózgeriwde boladı. Folklorlıq dóretpelerde hám klassikalıq ádebiyatlardaǵı

syujetlerde waqıyalar menen personajlar, kóbinese, bir tártipte, izbe-iz, basqıshpa-

basqısh rawajlanadı. Olarda waqıt penen waqıyalardıń izbe-izligi saqlanıp baradı.

Bunday syujetlerde waqıyanıń hárbir basqıshın belgileytuǵın elementleri, bólekleri

boladı. Syujet qarama-qarsı keyiptegi, kózqarastaǵı personajlardıń is-háreketleri

arqalı rawajlanadı, yaǵnıy konflikt arqalı rawajlanadı. Syujettegi usı konflikttiń

baslanıwı waqıyanıń baslanıwı dep ataladı. Mısalı, “Qaraqalpaq qızı” romanında

Záripbaydıń óz qızı Jumagúldi anası menen qosıp úyden quwıp jiberiw epizodı

syujettiń (waqıyanıń) baslanıwı bolıp tabıladı.

Waqıya baslanǵan soń onıń hár tárepleme ósip barıwı, personajlar arasında

konflikttiń keskinlesiwi waqıyanıń rawajlanıwı dep ataladı. Waqıya rawajlanıp

shegine jetedi. Bunı syujettiń shıńı yamasa kulminaciyası dep ataydı.

Waqıyanıń rawajlanıwı shıńına jetken soń personajlardıń qarama-qarsılıǵı

(konflikt) hár qıylı formalarda sheshiledi. Bunnan soń syujetti rawajlandırıwǵa,

dawam etiwge zárúrlik bolmay qaladı. Bunı syujettiń sheshimi yamasa final dep

júritedi. Bul klassikalıq syujettiń sıpatlaması.

Syujet iliminde syujetten tısqarı elementler degen túsinik bar. Geyde

syujetler baslı waqıyalarǵa tikkeley baylanıspawı múmkin, biraq syujettiń

rawajlanıwına, obrazlar jaratıwǵa belgili dárejede tásir jasawı múmkin. Bunday

syujetlerdi qaptal syujetler yamasa járdemshi syujetler dep atawǵa boladı.

Aytayıq, epikalıq shıǵarmanıń basında gezlesetuǵın prolog, kirisiw bólimleri,

56

ortasında ushırasatuǵın qıstırma syujetler, epizodlar, lirikalıq sheginisler,

shıǵarmalardıń ayaǵında ushırasatuǵın epilog, sońǵı sóz h.t.b. tiykarǵı syujetke

kirmeydi, oǵan járdemshi bolıp xızmet etedi. Mısalı, Berdaqtıń “Aqmaq patsha”

dástanında avtor shıǵarmanı qalay jazǵanın, ol tuwralı óziniń jekke oy-pikirlerin

beredi. Bular syujetke tikkeley enisip ketpeydi, ol ózinshe ajıralıp turadı. Bul

bólimdi ádebiyattanıw termini menen kirisiw yamasa prolog dep atawımız

múmkin. Dástannıń ortasında avtor, Záriwdiń basınan keshken qorlıqlı waqıyaların

onıń tilinen bayanlaydı. Bul da tiykarǵı syujetke tikkeley baylanıspaydı. Bul syujet

Aqmaq patsha obrazın tolıqtırıw ushın hám jaqsılıq penen jamanlıq, miyrim-

shápáát hám zulımlıq tuwralı avtordıń oy-pikirlerin tereńletiw ushın xızmet etedi.

Bul syujet qosımsha yamasa járdemshi syujet dep ataladı. I.Yusupovtıń

“Aktrisanıń ıǵbalı” poemasınıń ortalarında teatr tuwralı hám jas aktrisanıń táǵdiri

tuwralı avtordıń monologi (lirikalıq sheginis) bar. Ol tiykarǵı syujetke

baylanıspaydı, al Arıwxannıń, Ábdiramannıń obrazların tolıqtırıw ushın xızmet

etedi. Demek, lirikalıq sheginisler de syujetten tısqarı elementlerge kiredi.

Sonı da aytıw kerek, lirikalıq shıǵarmalarda da geyde syujet qollanıladı.

Lirikalıq syujette epikalıq obraz jaratılmaydı. Lirikadaǵı syujet hár qıylı lirikalıq

sezimlerdi oyatıw ushın xızmet etedi. Muńlı yamasa kóterińki, túńiliw yamasa

súysiniw usaǵan estetikalıq sezimlerdi beriw ushın túrtki bolıp xızmet etedi.

Mısalı, I.Yusupovtıń “Keshki ińirde urıqlıqtan” dep baslanatuǵın qosıǵında

kishkene syujet bar. Qosıqta lirikalıq qaharman kishkene bala obrazında kórinedi.

Onıń ájapası boy jetken qız aq boz atlı jigitti qosıq etip aytıp júredi. Bir kúni qawın

atızda qız kúndegiden ózgeshe, kewli buzılǵan, kózi jaslı halda otıradı. Usı máháli

jiydeliktiń artında attıń kisnegen sesti esitiledi. Qız asıǵıs túrde kóziniń jası menen

úkesin súyip, meni umıtpa dep qolına bir alma beredi hám sol aq boz atlı jigitke

mingesip qashıp ketedi. Úkesi izinde jılap qaladı, almasın ılaqtırıp jiberedi.

Qosıqtaǵı kishkene syujetten izbe-iz rawajlanatuǵın epikalıq waqıyanı

izlewdiń keregi joq, syujet oqıwshıda lirikalıq sezimlerdi oyatıw ushın xızmet

etedi. Qosıqta syujet arqalı lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleri, ruwxıy

57

jaǵdayları, kewil daǵdarısları sheber beriledi. Demek, syujet bul qosıqta lirikalıq

sezimlerdi oyatadı.

Kórkem shıǵarmada syujetti rawajlandırıwda konflikt (qarama-qarsılıq)

áhmiyetli orın tutadı. Konflikt latın sózinen alınǵan bolıp, soqlıǵısıw degen

mánisti bildiredi. Konflikt kórkem shıǵarmalardaǵı personajlardıń qarama-

qarsılıǵın yamasa personajlar toparları arasındaǵı qarama-qarsılıqtı, sonday-aq

personaj benen sırtqı ortalıq arasındaǵı qarama-qarsılıqtı ańlatadı. Hárqanday

syujet konflikt bolmasa rawajlanbaydı. Mısalı, Berdaqtıń “Aqmaq patsha”

dástanında Gúlim menen Aqmaq patsha arasındaǵı konflikt waqıyanı rawajlandırıp

baradı. “Qaraqalpaq qızı” romanında Jumagúl menen qáyin enesi arasındaǵı

konflikt waqıyanı qızıqlı etip beriwde tásirin tiygizedi. Jumagúldiń obrazı, onıń

qáyin enesiniń hám kúyewi Turımbettiń obrazları usı konflikt arqalı ashıladı.

Sonday-aq usı romanda jámiyetlik toparlar arasındaǵı konflikt bar. Bir jaǵınan

Dúysenbay hám onıń tárepdarları, ekinshi jaǵınan Jumagúl hám onıń tileklesleri

konfliktke túsedi. Sebebi, olardıń mápleri, dúnyaǵa kózqarasları bir-birine qayshı

keledi. Jumagúl hám onıń tárepdarları jańa zaman ushın, hayal-qızlar huqıqı ushın

gúresedi, al olardıń qarsılasları hayal-qızlardıń huqıqın, ar-namısın, máplerin

moyınlamaydı, kózge ilgisi kelmeydi.

Lirikalıq shıǵarmalarda da konflikt bar. Biraq ol epikalıq hám dramalıq

shıǵarmalardaǵıday waqıyanıń izbe-iz, basqıshpa-basqısh rawajlanıwı arqalı,

yaǵnıy syujettiń rawajlanıwı arqalı kórinbeydi, al, kóbinese, lirikalıq qaharman

menen sırtqı ortalıq, sırtqı dúnya arasındaǵı qarama-qarsılıqlar arqalı kórinedi.

Mısalı, Ájiniyazdıń “Dáwran bolmadı” qosıǵında lirikalıq qaharman óziniń

táǵdirine nalısh etedi. Ol ózin tillá sazǵa megzetedi, biraq onı shertetuǵın maman

bolmaydı, ózin alǵır qusqa megzetedi, biraq onı baplaytuǵın qálpesi, sayadı

(ańshısı) bolmaydı. Qırman alsa samal espeydi. Kárwan kelse júgi bolmaydı, ya

watan tapsa elatı joq. Bul jerde lirikalıq qaharman sırtqı dúnyaǵa, jámiyetke,

turmısqa qarsı narazılıq bildiredi, jekke táǵdirine nalıydı. Olar arasında konflikt

kórinedi. Bunı lirikalıq konflikt dese boladı.

58

Konflikt geyde “kolliziya” degen termin menen de júritiledi. Kórkem konflikt

tariyxında burınǵı sovet ádebiyatında 1940-jıllardıń aqırı hám 1950-jıllardıń

baslarında “konfliktsizlik teoriyası” degen tendenciya (aǵım) ústemlik etti. Bul

aǵımnıń túsinigi boyınsha sovet jámiyeti bir-biri menen tilekles klasslardan

(jumısshılar hám diyxanlardan) jáne zıyalılar qatlamınan turadı. Olardıń maqsetleri

bir (socialistlik jámiyet qurıw) bolǵanlıqtan, aralarında antagonistlik (hesh

kelisimge kelmeytuǵın) qarama-qarsılıqlar joq. Demek, kórkem ádebiyatta da

keskin konfliktler sáwlelendirilmewi tiyis. Kóplegen jazıwshılar “konfliktsizlik

teoriyası”nıń usınday tiykarsız túsinigin qabıllap, onı basshılqqa alıp shıǵarmalar

jazdı. Mısalı, qaraqalpaq jazıwshılarınan usı dáwirde “konfliktsizlik teoriyası”nıń

tásiri menen J.Aymurzaev “Erbay batır”, X.Seyitov “Jarısqan jaslar”,

B.Qayıpnazarov “Palwanbek”, “Bir kolxozda” poemaların, T.Nájimov “Jańa jer

ústinde bayraq”, S.Xojaniyazov “Aq altınlı atızdıń adamları” povestlerin jazdı,

basqa da bir qatar dramalıq hám lirikalıq shıǵarmalar dóredi. Olarda qaharmanlar

ayrıqsha irkinishke ushıramay-aq turmıslıq, jámiyetlik qıyınshılıqlardı ańsat jeńip

kete beredi, dramalıq yamasa lirikalıq qaharmanlar ruwxıy tolǵanıslardı yamasa

ruwxıy daǵdarıslardı kewilde keshirmeydi.

Negizinde, “konfliktsizlik teoriyası” ádebiyattıń, sonıń ishinde syujettiń

kórkemligin tómenletip, personajlardıń obrazların kútá ápiwayılastırıp jiberedi.

Sonlıqtan, “konfliktsizlik teoriyası” 1950-jıllardıń ortalarınan baslap óz tásirin

joǵalttı.

Kompoziciya

Kórkem shıǵarmada waqıyalar bastan aqırına dizilip jazıla bermeydi, al

jazıwshı olardı óziniń aytajaq ideyasına, sáwlelendirgen temasına, kótergen

máselesine ılayıq etip jaylastıradı. Demek, kompoziciya kórkem shıǵarmanıń

qurılısı degendi ańlatadı. Kompoziciya eń juwmaǵında kórkem obrazdı jaratıwǵa,

kótergen máselelerdi ótkirlestirip beriwge xızmet etedi. Folklorlıq shıǵarmanıń

kompoziciyası kútá ápiwayı, túsiniwge ańsat bolıp keledi. Onda waqıyalar

xronologiyalıq (xronos – waqıt) tártipte jaylastırıladı. Mısalı, batırlıq dástanlarda

59

waqıyalar izbe-iz tártipte beriledi, bas qaharmannıń tuwılıwı, batır bolıp ósiwi,

batırlıq isler kórsetiwi, eń sońında maqset-muradına jetisiwi. Biraq realistlik

shıǵarmanıń kompoziciyası biraz quramalı bolıp keledi, waqıyalar waqıt tártibin,

izbe-izligin saqlamaydı. Kóp nárselerge oqıwshınıń óziniń ańlawı ushın isharat

etiledi. Ayırım syujetlerdiń basında-aq waqıyanıń sheshimi berilip, sońınan

waqıyanıń rawajlanıwı beriliwi múmkin. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq

tamshı” povestinde waqıya basınan baslanbaydı, al waqıya qashshan tamamlanıp

ketken, waqıt ótip ketken. Bas personaj monshada otırıp, basına úlken bir tamshı

suw tamǵanda ótken ómirin kóz aldına keltiredi. Usınnan soń waqıya súwretlenedi.

Bunday kompoziciyalıq usıllar oqıwshılardıń dıqqatın awdarıw hám obrazlardıń

kórkemligin kóteriw, sonday-aq baslı ideyalardı tartımlı etip beriw ushın

qollanıladı. Mısalı, házirgi zamannıń belgili rus jazıwshısı Valentin Rasputin

(1937-2015) óziniń “Mariyanıń pulları” povestinde syujetti qızıqlı kompoziciyalıq

qurılıs penen beredi. Waqıya 1960-jıllardıń basında Sibir elatlarınıń birinde bolıp

ótedi. Qarapayım kolxozshı hayal Mariyanı hadal adam dep kolxoz dúkanına

satıwshı etip tayınlaydı. Esap-sanaq jumısına jetik emes Mariyanıń moynına pul

túsedi. Awılı menen pul jıynasa da Mariyanıń qarızınan qutılǵanday pul

toplanbaydı. Sonda Mariya qalada jasaytuǵın ǵárejetli aǵayininen qarız pul

sorawǵa kúyewi Kuzmanı jiberedi. Kuzma aǵayininiń úyine kelip, esiginiń

qońırawın qolları qaltırap basadı. “Házir esik ashıladı” degen sózler menen povest

tamamlanadı. Aǵayini Mariya ushın qarız berdi me, bermedi me, Mariyanıń

bunnan keyingi táǵdiri qanday boldı? Bul jaǵı oqıwshılarǵa jumbaq bolıp qaladı.

Jazıwshı Mariyanıń táǵdirin basınan aqırına shekem beriwdi maqset etpeydi. Onıń

baslı maqseti Mariyanıń táǵdirin hám onıń awılın súwretlew arqalı 1960-jıllardaǵı

Sovetler elinde kolxoz awılınıń ábiger, áptada turmısın kórsetiw hám kolxoz-

sovxoz dúziminiń abadan turmıs keshiriwge jaramsız ekenin, onıń túpkilikli

reformaǵa (qayta qurıwǵa) mútáj ekenin kórsetiw bolıp esaplanadı.

Lirikalıq shıǵarmanıń kompoziciyası ózgeshe boladı. Onda waqıyalardıń

jaylastırılıwı berilmeydi. Al, sezimler dúnyasın, ruwxıy tolǵanıslar dúnyasın

jaylastırılıwı beriledi.

60

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Syujet degenimiz ne?

2. Klassikalıq syujet degenimiz ne?

3. Syujettiń elementleri haqqında túsinik beriń.

4. Syujetten tısqarı elementlerge neler kiredi?

5. Lirikalıq shıǵarmalarda syujet ne ushın qollanıladı?

6. Konflikt degenimiz ne?

7. Konflikt jáne qanday atama menen júritiledi?

8. “Konfliktsizlik teoriyası” haqqında nelerdi bilesiz?

9. Lirikalıq shıǵarmalarda konflikt qalay júz beredi?

10. Kompoziciya degenimiz ne?

8-tema. KÓRKEM TIL. KÓRKEM LEKSIKA, KÓRKEM FONETIKA

Jobası:

1. Ádebiy til hám sóylew tili haqqında túsinikler.

2. Kórkem ádebiy til hám onıń ózgeshelikleri.

3. Kórkem tildiń leksikası (kórkem leksika) hám kórkem obraz.

4. Kórkem tildiń fonetikalıq dúzilisi.

Tayanısh sózler: ádebiy til, sóylew tili, kórkem leksika, antonimler,

omonimler, sinonimler, frazeologizmler, arxaizmler, neologizmler, dialektizmler,

varvarizmler, jargonlar, kásiplik leksika, kórkem fonetika, epifora, anafora,

assonans, alliteraciya, onomatopeya, fonografiya (“normadan shıǵınıw”).

Ádebiy til – sóylewdiń hám jazıwdıń belgili bir ólshemlerine, qaǵıydalarına

iye bolǵan, ulıwma xalıqqa, onıń barlıq qatlamlarına ortaq bolǵan, xalıqtıń

(millettiń) jámiyetlik, ruwxıy, mádeniy turmısına xızmet ete alatuǵın til. Ilim,

mádeniyat hám kórkem ádebiyat shıǵarmaları ádebiy tilde jazıladı. Hárbir xalıqtıń

tili dialektlerge bóliniwi múmkin. Olar leksikalıq, fonetikalıq jaqtan ózgesheleniwi

múmkin. Dialektler ulıwma xalıqlıq tildiń normalarına úylespeydi, sonlıqtan, olar

61

jergilikli áhmiyetke iye boladı. Qatnas quralı bolǵan til mádeniyat rawajlanǵan

sayın bir dialekt yamasa qáwimlik til sheńberinen shıǵıp, ulıwma ádebiy sóylew

hám jazıw tiline birlesedi.

Ádebiy til óziniń sáwlelendiriw obyektine qaray birneshe túrlerge ajıralıwı

múmkin:

1. Ilimiy til – ilimiy tilde obrazlı súwretlewler qollanılmaydı. Ilimiy til oy-

pikirdi dáreklerdiń, materiallardıń tallanıwı tiykarında anıq beriwi kerek. Ilimiy til,

tiykarınan, qánigelerge baǵdarlanadı.

2. Publicistikalıq til – keń xalıq túsiniklerine, onıń qabıllaw uqıbına

tiykarlanadı. Mısalı, gazeta hám jurnallardıń, telekórsetiw, radioesittiriw tili –

publicistikalıq til.

3. Kórkem til – ulıwma ádebiy tildiń bir túri. Ol tek xabarlaw quralı bolıp

qalmastan, adamǵa ruwxıy azıq, estetikalıq zawıq baǵıshlaydı. Ol túsiniklerdi, oy-

pikirlerdi, hár qıylı maǵlıwmatlardı, waqıyalardı, ishki sezimlerdi kórkem obraz

tiykarında súwretlep beredi. Demek, kórkem til kórkem obraz jaratıwdıń baslı

quralı eken.

Kórkem tildiń leksikası

Eger de shıǵarmada kórkem til hálsiz bolsa, onda ol kórkem shıǵarma

dárejesinde emes. Kórkem tildiń bir qansha talapları bar. Kórkem til bolıw ushın

onıń tiyisli elementleri boladı. Kórkem obraz jaratıw ushın jazıwshı leksikalıq

elementlerdi mol paydalandı. Tildiń kórkemligin, emocionallıǵın kóteriw ushın,

onıń mánisin tereńlestiriw ushın leksikalıq elementler kóbirek xızmet etedi. Mısalı,

antonimler, omonimler, sinonimler, frazeologizmler, arxaizmler, neologizmler,

dialektizmler, varvarizmler, jargonlar h.t.b. kóp qollanıladı.

Kórkemlew qurallarınıń keń qollanılatuǵın túrleriniń biri antonimler.

(Grekshe anti – qarsı, onyma – at, isim degendi bildiredi). Mánisleri boyınsha

bir-birine qayshı keletuǵın sózler (aq-qara, bay-jarlı, batır-qorqaq, joqarı-tómen).

Antonim kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarına kiredi hám gáptiń tásirsheńligin

kúsheytiw ushın qollanıladı. Mısalı:

Aldım-artım bolıp tastay qarańǵı,

62

Ushıradım jabıwsız malday boranǵa,

Jazım qısqa aylanıp, qaldım ısıranǵa,

Mezgilsiz boraǵan qalıń qar etti.

(Abbaz Dabılov).

Bul jerde “aldım-artım”, “jaz-qıs” sózleri antonimler bolıp, olar qosıqtıń

emocionallıǵın kúsheytip turıptı.

Omonimler – grek tilinde homos – birdey hám onyma – isim, at degen

mánide. Mánisi jaǵınan hár qıylı, al aytılıwı hám jazılıwı jaǵınan birdey sózler.

Omonimler kórkem súwretlew quralı retinde ádebiy shıǵarmanıń obrazlılıǵın,

tásirin kúsheytedi.

Sinonimler – grekshe synonymos – birdey atama mánisinde. Mánisi birdey,

al aytılıwı hám jazılıwı hár qıylı sózler. Bunday sinonim sózler, kóbirek,

poeziyalıq shıǵarmalarda oy-sezimlerdiń tásirli jetkeriliwin támiyinleydi, sonday-

aq sóz oyını retinde hám stilistik qaytalawdan qutılıw ushın jiyi paydalanıladı.

Mısalı:

Oyshıl jaqsı jigit bilimpaz keler,

Aytqan gáplerine túsimpaz keler,

Aqılsızdıń qásiyeti az keler,

Aqmaqlar xızmet etpes xalıq ushın.

(Berdaq).

Arxaizmler – grekshe archaios – áyyemgi, eski sózinen. Házirgi zaman

tilinde qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski sózlerdi yamasa sóz birikpelerin filologiya

iliminde arxaizmler dep júritedi. Arxaizm kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarına

jatadı hám súwretlenip otırǵan dáwirdiń ruwxın (koloritin), personajlardıń til

ózgesheligin beriw ushın qollanıladı. Mısalı:

Onseri bel menen siyseri ketpen,

Jantaq dásteletip, tamır gewletken.

Kegeyli, Esimjap, Xanjap, Qızketken,

Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.

(I.Yusupov).

63

“Qunnazar aqsaqaldıń ózi usınday, kemsawatlılıǵınan qattı qıynalıp júr.

“Sawatlı” dep Mádiyarǵa, Sayımbetke, suyıqlaw bolsa da báshiri Muratqa súyenip

is alıp baradı. Sekretar Saparovtıń datxanası belsendilerge úmmá-dúm”.

(Sh.Seyitov).

Bul jerde “onseri”, “siyseri” salmaqtı belgileytuǵın ertedegi ólshem birlikleri.

Eger de shayır “úsh kilo bel, bes kilo ketpen” dep qollanǵanda qosıqtıń kórkemligi

buzılar edi. Sebebi, gáp burınǵı waqıttaǵı qazıw jóninde bolıp atır. Sonlıqtan, avtor

dáwir ruwxın beriw ushın “onseri, siyseri” arxaizmlerin durıs qollanǵan. Ekinshi

mısalda XX ásirdiń 20-30-jıllarındaǵı Qaraqalpaqstannıń jámiyetlik-siyasiy turmısı

súwretlenedi, sonlıqtan, avtor sol dáwirdegi xalıqtıń sóylew tilindegi “báshir”,

“datxana” sózlerin orınlı qollanadı.

Neologizmler – grek sózi neos – jańa, logos – sóz – jańa sóz mánisinde.

Neologizm belgili bir tariyxıy dáwirlerde jámiyettiń rawajlanıwı nátiyjesinde

hárbir tilge kirgen jańa sózler. Neologizmler tek ǵana xalıqtıń awızeki sóylew

tilinde ushırasıp qalmastan, ol jazba tilde, ádebiyatta da qollanılıp, sol arqalı tildiń

kórkemliligi, tásirliligi kórinedi.

Mine, mınaw “Uyalı ataw” –

“Uyalı ataw” – Qıyal atawı –

Qıyaldrom qıyallarǵa, –

Bunnan qıyal ushar bárha!

(Sh. Seyitov. “Qıyal atawı”).

Bul mısalda “qıyaldrom” avtor tárepinen oylap tabılǵan jańa sóz – neologizm

bolıp tabıladı.

Dialektizmler – 1) Til biliminde: Ádebiy tilde ushıraspaytuǵın belgili bir

dialektke tiyisli sózlerdi yamasa sóz birikpelerin aytadı; 2) Ádebiyattanıwda:

kórkem shıǵarmada personaj tilin daralastırıw, ózinsheligin beriw maqsetinde

qollanılatuǵın dialektlik sózler hám sóz birikpeleri. Dialektizmler – kórkemlew

qurallarınıń bir túri.

Tandır japqan jeńgeylerden bar mirát,

Ruxsat joq awız tiymey ótiwge,

64

Kúnshıǵısqa sapar shekken azamat,

Asıq, dostım, biziń jaqqa jetiwge.

(I.Yusupov).

Bul qosıqtaǵı “tandır japqan” sóz dizbegi arqa dialektke (Shımbay govorına)

tán bolıp, bul orında ádebiy tildegi «nan japqan» sózin qollanǵanda qosıqtaǵı

ırǵaq, uyqasıqtıń muzıkalılıǵı buzıladı.

Frazeologizmler – grekshe fhrasis – gáp, sóz, logos – bilim degen mániste.

Kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın obrazlı sózlerdiń birikpesi. Olar, tiykarınan,

bir-birinen ajıralmaytuǵın turaqlı birikpeler bolıp keledi. Olardı qollanıw arqalı

jazıwshı obrazlılıqtı kúsheytedi. Mısalı, “Ol quwanǵanınan kókiregi qarıs

ayırılıp, ókpesin qolına alıp juwırıp keldi”. Bul jerde adamnıń qattı quwanǵan

halatı frazeologizmlerdiń járdeminde kórkem hám anıq berilgen.

Varvarizmler – latınsha barbaris – kelgindi sózinen qáliplesken atama.

Kórkem shıǵarmada basqa tilllerden kirgen sózlerdi, sóz birikpelerin, gáplerdi

varvarizmler dep ataydı. Varvarizmler súwretlew qurallarınıń biri bolıp,

kóbinese, shıǵarma jazılıp atırǵan tilde ekvivalent sózler tabılmaǵan jaǵdaylarda

qollanıladı. Varvarizmniń túrleri bar. Francuz tilinen kirgen sózler gallicizm,

nemec tilinen kirgen sózler germanizm, arab tilinen kirgen sózler arabizm, parsı

tilinen kirgen sózler parsizm yamasa iranizm, túrkiy tillerden kirgen sózler

túrkizm dep ataladı.

Varvarizmlerdi kózsiz qollana beriwge bolmaydı, bul jaǵdayda shıǵarmanıń

tili shubarlanıp, onıń kórkemlik dárejesi tómenleydi. Sonlıqtan, varvarizmlerdi

súwretlep otırǵan dáwir ruwxın, tipik sharayatlardı beriw ushın, qaharman

xarakterin daralastırıw ushın qollanadı. Varvarizmler avtor jaratıp otırǵan obrazdı

bayıtıw, kórkeytiw ushın járdem beredi.

«… A-al, ózińiz neǵıp júrsiz mobiliyzaciyanıń mapazında, aqsaqalsız… Nu

chto-j, bir bandit kulak qamalǵan eken, siz ne, advokatsız ba!... “Wákildiń barıwın

kútiń!” dep, xat jazǵan bolsa, nu chto-j, ispolkom-húkúwmet, kútiń, nu chto-j,…

– Oybay-aw, - dedi hawlıǵıp, jındı ma, birew ayǵaylap júgirip keledi, - dedi

aytıp awız jıyǵan joq. – Tınısh! - dedi Tayırov qolın joqarı kóterip. – Sizge

65

balaqay, kim ikani kirek emes, ne degeni kerek. Tak-chto, qulaǵıńızdı tutıp

turǵaysız, - dep gá tatarsha, gá orısshanı sapırıstırdı da Sayımbetti bir tekshe

tómenletip, wazdı basqardı da kete berdi. – Sóz oblasttıń kórnekli rabotnigi, usı

Xalqabadtıń qızı Shotan qızı Sulıwshashqa…» (Sh.Seyitov).

Mısaldaǵı astı sızılǵan sózler kórkem shıǵarmada túrli millet wákilleriniń

obrazın individuallastırıw máqsetinde qollanılǵan.

Jargon – francuzsha jargon – buzılǵan til degendi ańlatadı. Belgili bir

toparlarǵa ǵana túsinikli bolǵan jasalma til. Jargon shártli til retinde qollanılıp,

aytılatuǵın pikirler, túsinikler jumbaqlastırılıp basqalar ushın túsiniwge qıyın

boladı. Mısalı, “Alpamıs” dástanında Alpamıs óziniń qalıńlıǵı Barshındı izlep

shıqqanda Qarajan qalmaq penen ushırasadı hám qalıńlıǵın izlep júrgenin jargon

menen astarlap aytadı:

Aldın baslap ketken ol qara narım,

Keyninen ketkendi quba ingeni,

Ortasında ketti aqsha botası,

Moynında ketkendi altın buydası.

(“Alpamıs” dástanınan).

Bul jerde Alpamıs, “qara nar” dep Barshınnıń atası Baysarını, “quba ingen”

dep onıń anasın, “aqsha bota” dep Barshınnıń ózin aytıp turıptı.

Vulgarizm – latınsha bulgaris – turpayı degendi bildiredi. Kórkem

shıǵarmalarda ushırasatuǵın, ádebiy tildiń ólshemlerine úylespeytuǵın, turpayı

yamasa stilistikalıq jaqtan natuwrı sózler.

Vulgarizmler, kóbinese, qaharmannıń tilinen tuwra gápler menen beriledi hám

onıń daralanǵan ózgesheligin, jekke xarakterin, ol jasaǵan ortalıqtı, onıń mádeniy

dárejesin beriw ushın qollanıladı. Mısalı: “Diywaldıń arjaǵında bolsa quda-

qudaǵay bolarınıń aldındaǵı sınaqtan ótip, óziniń kim ekenligin kórsetip qoyıw

ushın eki qatın jaq jarıstırıp atırǵan edi:

- Óziń pasmanda bolsań da kewiliń aspanda” sharıqlaydı-á!

- Kim pasmanda? Kimdi bassınasań sen, shirkin. Kókiregine qara bunıń.

Kókiregińdi qara jer basqır!

66

- Kelmey atırıp iyttey qappa!

- Iyt sendey boladı!”

(Uzaqbay Pirjanov . “Qızıl kendirdiń gúlleri” povestinen).

Kásiplik leksika kórkem tilde tiyisli orınlarda qollanıladı. Bunda qanday da

bir kásip-kárge tiyisli sózler tildiń obrazlılıǵın, súwretlewdiń isenimliligin arttırıw

ushın qollanıladı. Mısalı, balıqshılıqqa, diyqanshılıqqa, teńizshilikke,

baǵmanshılıqqa, sharwashılıqqa, qurılısqa, oqıtıwshılıqqa h.b. kásiplerge tán sózler

jazıwshınıń yamasa ádebiy qaharmannıń tilinde qollanıladı.

Onseri bel menen siyseri ketpen,

Jantaq dásteletip, tamır gewletken,

Kegeyli, Esimjap, Qanjap, Qızketken,

Talay qazıwlardıń boldıń beldarı.

(I.Yusupov).

Bul mısalda onseri bel, siyseri ketpen, qazıw, beldar sózleri diyqanshılıq

kásibine tiyisli sózler bolıp esaplanadı. Jáne bir mısal:

Aldın baslap ketken ol qara narım,

Keyninen ketkendi quba ingeni,

Ortasında ketti aqsha botası,

Moynında ketkendi altın buydası.

(“Alpamıs” dástanınan).

Bul mısalda qara nar, ingen, bota, buyda sózleri sharwashılıq kásibine

tiyisli sózler.

Kórkem fonetika (Kórkem tildiń fonetikalıq dúzilisi)

Poeziya yamasa proza tiliniń seslik quramına, onıń túrli-túrli qubılıwlarına

kórkem fonetika delinedi. Dawıslı hám dawıssız seslerdiń, pátli hám pátsiz

buwınlardıń, tıńǵınıń (pauzanıń), intonaciyanıń, sózlik hám seslik qaytalawlardıń

tiyisli orınlarda qollanılıwı kórkem fonetikalıq qubılıslardan.

Kórkem teksttiń seslik dúzilisi kópshilik jaǵdaylarda seslik qaytalawlar arqalı

kórinedi. Seslik qaytalawlar súwretlenip atırǵan obyektti (adam, waqıya, peyzaj

h.t.b.) yamasa ishki sezimlerdi kórkemlep beriwde úlken orın tutadı. Mısalı, qosıq

67

qatarlarınıń aqırındaǵı uyqaslar seslik qaytalawdıń bir túri. Seslik qaytalawdıń

bunday túrin ilimde epifora dep ataydı. Epiforalar qosıq tekstiniń qulaqqa jaǵımlı

esitiliwin támiyinleydi hám onıń kórkemligin arttıradı. Mısalı:

Miynet penen jandı qıynap,

Kórmey bir kún qonaq sıylap,

Ishpey-jemey maldı jıynap,

Qashan ráhátlanadursań?

(Berdaq).

Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń aqırında ǵana emes, al basında da

ushırasadı. Seslerdiń qosıq qatarlarınıń basında qaytalanıwın ilimiy tilde anafora

yamasa birgelkili baslanıw dep júritedi. Anafora qosıqtıń tásirsheńligin

(emocionallıǵın) támiyinlew ushın qollanılatuǵın kórkem usıl. Anafora sózlerdiń

intonaciyasın kúsheytiw menen birge ırǵaqqa da tásir jasaydı.

Dáwletiy panah!

Sen meniń dáryamdı burǵanıń joq,

Sen meniń ulımdı urǵanıń joq,

Sen meniń haqımdı jırǵanıń joq,

Sen maǵan húkimdar bolıp, eńsemde turǵanıń joq!

Sonda hám sen qurıǵanıń joq!

Sen barsań házirgi shahsımaqlarda!

(Sh. Seyitov. “Góristandaǵı gúbirliler”).

Seslik qaytalawlar qosıq qatarlarınıń ortalarında da ushırasadı.

Oylanbasań árman jaman,

Gúreskende dárman jaman,

Nadan bolma, aman-aman,

Jaqın-juwıqtı bilgeysiz.

(Berdaq).

Qosıq qatarlarında dawıslı seslerdiń qaytalanıwın assonans degen atama

menen ańlatadı. Assonanslar qosıqta uyqastıń tolıq emes túrin dúziwde qollanıladı.

Ańlarsań ba? Men ózimdi baxıtlı sezsem,

68

Tanıladı janım kózimnen,

Tasar kewlim. Kókiregimde sesler siresken,

Hám: Shıqsam-der sırtqa ishimnen.

(Dáwlen Aytmuratov).

Gápte yamasa qosıq qatarlarında dawıssız seslerdiń jiyi-jiyi qaytalanıp keliwi

(kópshilik jaǵdaylarda sózdiń basında qaytalanıwı) alliteraciya dep ataladı.

(Latınsha al qaraqalpaqsha ǵa-ge, qa-ke hám da-de, ta-te jalǵawlarına sáykes

keledi, littera – hárip degendi ańlatadı). Mısalı:

Kózim salsam qay bir qusqa,

Qustan qustıń túri basqa,

Tarlan salmay ótken bosqa,

Suńqardıń qádirini bilmes.

(Abbaz Dabılov).

yamasa:

Qap-qapaq qashıń qaqarǵa qaqıshan súmbilleriń,

Kep-kirpik kózlerińdur tıyǵı jawhar tilleriń.

(Ájiniyaz).

Bul mısallarda q, k, t sesleri jiyi-jiyi qaytalanıp qosıqtıń emocional

tásirsheńligin kúsheytip, onıń kewilge qonımlılıǵın támiyinlep tur.

Biraq sonı da aytıw kerek, alliteraciyalardı shennen tısqarı qollanıw

shıǵarmanıń kórkemligine ziyan keltiredi.

Kórkem shıǵarmada seslik eliklewler ónimli qollanıladı. Olardı ilimde

onomatopeya dep te ataydı. Tábiyattaǵı yamasa átiraptaǵı hár qıylı seslerge,

ısqırıq, kúlki, jılawǵa, sonday-aq haywanlardıń, quslardıń dawıslarına eliklew hám

olardı xatqa túsiriw seslik eliklewler dep ataladı.

Buldozershi-i!

Ayda-ayda-a!

Gúr-gúrr…

Dir-dir silkindi jer!

Gúrs-gúrs! Parsh-parsh! Gúrtildiler!...

69

Jarq-jurq, jarq-jurq…

(Shawdırbay Seyitov. “Qıyal atawı”).

Bul mısalda jazıwshı seslik eliklewlerdi qollanıw arqalı jer ózlestiriw sıltawı

menen gózzal tábiyattı jónsiz qurtıwshılar hám tábiyat qorıqshıları arasındaǵı

keskinlesken jaǵdaydı (keskin konfliktti) kórkem súwretlep beredi.

Kórkem shıǵarmada avtor personajdıń túrli keypiyatın beriw, onıń

xarakterindegi ózgerislerdi tolıq kórsetiw ushın jazıwda bir kontekstte bir sózdi hár

túrli fonografik (seslerdi sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde arttırıp

jazıw) kórinislerde isletedi.

Rus ilimpazı N.S.Trubeckoy «Til sesleriniń ózgeriske ushırap aytılıwı

adamnıń psixologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı»1 dep atap kórsetse, qaraqalpaq

ilimpazı A.Bekbergenov kórkem shıǵarma tilindegi bunday fonetikalıq

qubılıslardı, yaǵnıy sózdiń buzılıp аytılıwın shıǵarmа оbrazlılıǵı ushın

paydalanılıwı múmkin dep tastıyıqlaydı2. Ózbek ádebiyatshısı D.Quranov

sózlerdiń bunday “normadan shıǵınıp” aytılıw qubılısın, birinshiden, dáwir ruwxın

sáwlelendiriw ushın, ekinshiden, orın koloritin beriw ushın, úshinshiden, personaj

tilin individuallastırıw ushın, tórtinshiden, súwretlew predmetine múnásibetlerdi

sáwlelendiriw ushın qollanıladı3 dep keltiredi. Usınday kórkem-estetikalıq

maqsetlerge bola ádebiy shıǵarmalarda tildegi túpkilikli sózler hár qıylı fonetikalıq

ózgerislerge ushırap qollanıladı. Máselen, Sh.Seyitovtıń «Shırashılar» romanında

bunday qubılıs eshekli Esjan ǵarrını ortaǵa alǵan aǵalı-inili Aman menen Orazdıń

sırtınan ańlıp kiyatırǵan Ǵarlınıń obrazın onıń óziniń ishki oyları arqalı ashıwda

tómendegishe sheber qollanılǵan:

“Bul dúnya men ushın alaqannan da tar, qurıp qalǵan dúnya!.. – Sarsıldı jigit.

– Maǵan endi tınısh jasaw joq, biytárep jasaw jo-oq! Áshirdiń ólimi kútedi meni,

Áshirdi-ińń!.. Sárdardıń wádesi qáne, úylendirgeni qáne! Mınaw ǵarrınıń qızın

hám men túwe ózinen de qızǵanıp, Aǵajan iyshanǵa inam etpekshi!.. Bizge yar

1 Трубецкой Н.С. Основы фонологии. 2-е издание. Москва, “Апсект Пресс”, 2000. стр. 24.

2 Бекбергенов А. Кӛркем шығарма тилин үйрениўдиң айырым мәселелери. ∕∕ “Әмиўдәрья”, 2003, № 5-6, 122-

б. 3 Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. Darslik. Toshkent, “Navoiy universiteti”, 2018, 261-262-bb.

70

qushuw jo-oq, Áshirdey gellemiz bir jaqqa, ózimiz bir jaqqa jumalap, gór

qushıw, jer qushıw ba-ar!..» (Shawdırbay Seyitov. “Shırashılar”). Sonday-aq:

Górista-an!

Jańa górdiń joq sańlaǵı!..

Dúmpekler! – Dúmpek bolıp qurıǵan adam!..

(Shawdırbay Seyitov. “Góristandaǵı gúbirliler”).

Bunda seslik ózgerisler orın koloritin beriw ushın qollanılǵan. Biraq bul usıl

arqalı shayır óziniń ómir hám ólim, iyman hám insap, hújdan hám hújdansızlıq,

mehir hám ǵázep, gúná hám sawap túsinikleri haqqındaǵı emocional (tásirsheń)

oy-pikirlerin beredi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Ádebiy til hám sóylew tili haqqında túsinik beriń.

2. Kórkem ádebiy til hám onıń ózgeshelikleri tuwralı túsinigińizdi aytıń.

3. Kórkem tildiń leksikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday quralları bar?

4. Varvarizm hám vulgarizmlerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı nede? Olar kórkem

shıǵarmada qanday maqsette qollanıladı?

5. Kórkem tildiń fonetikası tuwralı túsinik beriń. Onıń qanday túrleri bar?

6. Assonans hám alliteraciya degenimiz ne? Olardıń bir-birinen ayırmashılıǵı

bar ma?

7. Anafora hám epiforalarǵa sıpatlama beriń, bir-birinen parqın ajıratıń.

8. Onomatopeya degenimiz ne?

9. Kórkem shıǵarmada seslerdi sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde

arttırıp jazıw qanday kórkemlik xızmet atqaradı?

9-tema. SÚWRETLEW QURALLARÍ HÁM USÍLLARÍ

Jobası:

1. Kórkem tilde troplardıń (awıspalı mánistegi sózlerdiń) xızmeti.

2. Kórkem tilde stilistikalıq figuralardıń (kórkem súwretlew usıllarınınıń)

xızmeti.

3. Kórkem punktuaciya.

71

Tayanısh sózler: troplar, metafora, epitet, metonomiya, sinekdoxa, giperbola,

litota, ironiya, simvol, teńew, janlandırıw, allegoriya; stilistikalıq figuralar,

ritorikalıq sorawlar, intonaciya, pauza, ritorikalıq qaratpalar, úndewler,

tákirarlawlar, antiteza, inversiyalar; kórkem punktuaciya.

Kórkem súwretlew qurallarınıń keń tarqalǵan túri – troplar – basqa nársege

aynalıw, ózgeriw mánisin ańlatadı. Kórkem shıǵarmada troplar bir nárseni

súwretlew ushın sózdiń túpkilikli mánisinde emes, al basqa ózgergen, awıspalı

mánisinde beredi. Mısalı, “Mına jaman ketegimnen kirip-shıqqanıma shúkir etip

júrmen”. Bul jerde “jaman ketek” tawıq ketek yamasa iyt ketekti ańlatpaydı, al usı

sózlerdi aytıwshı adamnıń turaq jayın ańlatadı. Ketek sózi menen ol óziniń turaq

jayınıń sánsiz hám tómen jaǵdayda ekenin obrazlı túrde bildirip tur.

Troplardıń (awıspalı mánis beriwdiń) birneshe túrleri bar: metafora, epitet,

metonimiya, sinekdoxa, giperbola, teńew, litota, ironiya, allegoriya, simvol (ramz,

nıshan), janlandırıw (olicetvorenie) h.t.b.

Metafora – grekshe awıstırıw, ózgertiw sózinen (meta – qaytadan, phora –

kóshiremen). Kórkem súwretlew qurallarınıń biri. Metafora – zatlardı bir-birine

megzetiwge tiykarlanǵan awıspalı súwretlewdiń túri. Metafora teńewdey etip

zatlardı salıstırmaydı, al uqsatadı, megzetedi. Mısalı, “Ol arıslanday jigit” degen

gápte jigit arıslanǵa salıstırıladı hám ol teńew bolıp sanaladı, al “Ol arıslan jigit

edi” degen gápte jigit arıslanǵa megzetiledi hám ol metafora bolıp esaplanadı.

Sánemler qolında tillá saz edim,

Háwijge keltirer jánan bolmadı.

Tuǵırımda talpınǵan alǵır baz edim,

Qálpe-sáyyadlarım maman bolmadı.

(Ájiniyaz).

Ómir jıldırım-aw, waqıt jıldırım!..

Awıl saǵınıshı – Aq tulpar-aw bul!..

(Sh.Seyitov)

72

Birinshi mısalda lirik qaharman ózin tilla sazǵa megzetedi, biraq onı kámine

keltirip shertetuǵın sazende bolmaytuǵınına nalıydı. Jáne de lirik qaharman ózin

talpınıp turǵan alǵır qusqa megzetedi, biraq qustıń babın biletuǵın qálpe,

ańshılardıń bolmaǵanına nala qıladı. Shayır ómirge, zamanǵa narazılıq, táǵdirge

nalısh sezimlerin awıspalı mániste beredi.

Ekinshi mısalda ómirdiń ulıwma dúnya ólsheminde kútá qısqa ekenligi

jıldırım metaforası menen awıspalı mániste beriledi. Al, saǵınısh sezimleri aq

tulpar metaforası menen berilgen. Nátiyjede, metaforalar obrazdı kórkemlep

beriwge, avtordıń aytajaq ideyasın oqıwshıǵa kórkemlep jetkeriwge járdem beredi.

Epitet – grekshe epitophios – anıqlıq mánisinde. Epitet zat hám qubılıslardıń

sapasın, sıpatın ayqınlastırıw ushın qollanıladı. Epitet kórkem súwretlewdiń eń jiyi

qollanılatuǵın túri, ol arqalı jazıwshı-shayırlar qaharmannıń yamasa súwretlenip

atırǵan zattıń, qubılıstıń birden kózge túserlik ayqın belgisin atap kórsetedi, solay

etip, onı kózge ayqınıraq etip elesletedi.

Bálent shıń basların ańsasa tarlan,

Talmas qanatları kókte sharq urar,

Qayda baǵlar, gózzal tawıs taranǵan,

Qayda qaldı kókti súzgen minarlar.

(Sh.Seyitov).

Metonimiya – grekshe metha – qaytadan, nimios – ataw, qaytadan ataw

degendi ańlatadı. Súwretlew qurallarınıń biri. Sózlerdiń awıspalı mánisine

tiykarlanǵan súwretlew. Metonimiyada súwretlenip atırǵan zat yamasa waqıya

basqa at penen súwretlenedi. Mısalı, “Qazan qaynap atır”. Negizinde, qazan emes,

al ondaǵı awqat qaynap atır. “Tandır órtedim”. Tandır órtenbeydi, al onıń ishindegi

otındı jaqtım degen mánisti bildiredi. “Qala uyqılap atır”. Qala emes, al ondaǵı

adamlar uyqılap atır.

Taylar nur simirgen túski jasqalar,

Mallar mańqıyısqan qayda shańlaǵıń?!

(Sh.Seyitov).

73

“Izbasqan eshek peshti jaǵalap barıp, qurıldınıń tas tóbesinde zińireydi”.

(Sh.Seyitov).

Bul mısalda taylardıń shańqay túste quyash nurına shaǵılısqan súwdı simiriwi

kútá obrazlı etip berilgen. “Taylar súw simirgen túski jasqalar”’ dep túwra

mánisinde aytqannan góre “taylar nur simirgen” dep beriw qosıq qatarlarınıń

tásirsheńligin joqarı dárejege kóterip turadı.

Sinekdoxa – grekshe synecdoche – uqsatıw mánisinde. Kórkem shıǵarmada

bir pútinniń ornına onıń bir bólshegin alıp súwretlew usılı. Mısalı, shayır

I.Yusupov óziniń Berdaqqa arnalǵan qosıǵında:

Sen qosıqsań jırtıq úyde tuwılǵan,

Ash xalıqtıń ármanına juwılǵan.

- degen qatarlardaǵı “qosıqsań” degen sóz arqalı sen pútkil qaraqalpaq xalqınıń

ármanın jırlawshı úlken bir poeziya, ádebiyat dúnyasısań degen mánini obrazlı

túrde sinekdoxa arqalı jetkerip tur. Sonıń ushın, bul súwretlew usılı metonimiyanıń

bir túri sıpatında qaraladı.

Tırnaqqa zar edik, kórdiń, ah, quday!..

Tırnaqqa zar edik, berdiń, ah, quday!..

(Baxtıyar Genjemuratov).

Mısalda adamnıń bir múshesi bolǵan tırnaq arqalı pútin bir adam (perzent,

náreste) mánisi berilip tur. “Perzentke zar edik” dep tuwra mániste aytılmay,

“tırnaqqa zar edik” dep awıspalı mániste aytılıp tur. Shayır bul jerde sinekdoxanı

qollanıw arqalı perzentli bolǵan adamnıń quwanısh sezimlerin obrazlı etip bergen.

- Olardıń qulaǵı kóp…

- Seniń qulaǵıńa ne-e bir, qorǵasın quyıldı ma!... Sen de kóbeyt qulaǵıńdı!

Jaqanıńdı jumsa, Sıdıǵıńdı saq iyttey qulaǵın tikireytip qoymaymısań!...

(Sh.Seyitov).

Giperbola – ulǵaytıp kórsetiw, bórttirip súwretlew. Kórkem shıǵarmada

anaw yaki mınaw nárselerdi, sharayatlardı, kórinislerdi, personajlardı, olardıń is-

háreketlerin shennen tısqarı bórttirip kórsetiw giperbola dep júritiledi. Giperbola

folklorlıq shıǵarmalarda oǵada kóp qollanıladı. Mısalı, qaharmanlıq dástanlarda

74

batırlar jawdıń kóp láshkerin bir ózi qırıp taslaydı, adam qanı dáryaday aǵadı h.t.b.

Giperbola realistlik ádebiyatta da qollanıladı. Mısalı, I.Yusupovtıń “Seydan

ǵarrınıń gewishi” gúrrińinde Seydan ǵarrınıń gewishi mıń jamawı bar etip

súwretlenedi, onda tawıqlar ǵurıq basıp, shójeleydi. Negizinde, olay bolıwı

múmkin emes. Giperbola súwretlenip atırǵan zatqa yamasa obrazǵa oqıwshınıń

dıqqatın ayrıqsha qaratıw ushın qollanıladı. Giperbola kórkem súwretlew

qurallarınıń áhmiyetli bir túri bolıp sanaladı.

Litota – grekshe litotes – ápiwayılıq, kishilik. Litota súwretlep atırǵan zattı

yamasa adamdı obrazlı etip kórsetiw ushın qollanıladı, ol giperbolaǵa (ulǵaytıwǵa)

qarama-qarsı túsinik. Súwretlenip otırǵan zattı kútá kishireytip beredi. Mısalı,

“Shappattay bala”, “Taqıyaday awıl” (awıldıń kishiligin kórsetiw ushın), “Bir

tutam kún” (kúnniń kútá qısqalıǵın kórsetiw ushın).

Bir qıldan názikdur qıpsha belleri,

Buwın-buwın, tarqanalı álleri,

Shekerden mazalı shiyrin tilleri,

Taza náwjawanlar qaraqalpaqtadı.

(A.Muwsaev).

Mısalda shayır qızdıń belin qıldan jińishke etip hádden tıs kishireytip

kórsetedi. Al, úshinshi qatarda qıpsha bel sulıw qızdıń sóylegen sózleri shekerden

mazalı dep ulǵaytıp, asıra súwretleydi. Avtor litota menen giperbolanı bir waqıtta

qollanıp, obrazdı túrlendirip jibergen.

Ironiya – grekshe eroneia – jortaǵa degendi ańlatadı. Belgili bir qubılıstı,

adamnıń minez-qulqın mısqıllaw, dálkeklew maqsetinde qollanılatuǵın kórkem

súwretlewdiń bir túri. Aytıwshı óz sózin tuwra mánisinde bermesten, onı astarlap,

oǵan basqasha mánis júklep beredi. Sózdiń formasına qaraǵanda ol maqtap atırǵan

sıyaqlı, al haqıyqatında mazmunı oǵan qarama-qarsı keledi, mısqıllap kúlip

atırǵanın kóremiz. Mısalı:

Dosan bala qara eshekke mingende,

Eshegi ózine yarashqan eken.

Íq Íq diyip jolǵa túsip júrgende,

75

Kórgen qız-jawanlar qarasqan eken.

Pay, zańǵardıń esheginiń jorǵası,

Kórip hayran qalar qurbı-qurdası,

Bóktergide bolsa ala dorbası,

Baqsha andazası kelisken eken.

(A.Muwsaev).

Mısalda júrisi joq jaman, qaseki qara eshek jorǵa etip súwretlenedi. Bul jerde

jortaǵa maqtaw arqalı kúliw, mısqıllaw mánisi berilip tur.

Ironiyanı shıǵarmanıń kontekstine qarap bayqawǵa boladı, ol ápiwayı házil

yamasa áshkaralaw mazmunında bolıwı múmkin.

Simvol – grekshe symbolon – shártli belgi degendi ańlatadı. Kórkem

shıǵarmada shártli túrdegi astarlı mánide qollanılǵan súwretlew usılı. Ol ádebiyatta

metaforanıń bir túri sıpatında da qollanıladı. Simvol sózlerdiń mánisleri turaqlı

bolıp keledi. Olardı qollanıw arqalı avtor qanday da bir qubılıstı, túsinikti yamasa

zattı ańlatadı. Simvolikalıq súwretlew arqalı da jazıwshı-shayırlar turmıs

haqıyqatlıǵın, kewil keshirmelerin tásirli hám obrazlı túrde óz oqıwshılarına

jetkerip otıradı. Mısalı:

Suw boyında shayqatılǵan janım qara tal,

Maǵan balzam sen tımıqta shaqırǵan samal.

I.Yusupovtıń “Qara tal” qosıǵında uzaqtan buldırap kórinetuǵın biyik qara tal

tuwılǵan jerdiń simvolı (nıshanı) sıpatında súwretlenedi.

Berdaq shıǵarmalarında “gúl”, “búlbil” sıyaqlı simvollıq obrazlar jiyi

qollanıladı.

Gúl boldım gúl jaynamadım,

Oyshıl boldım, oylamadım,

Búlbil boldım, sayramadım,

Hádiyse az bolǵan emes.

Berdaq gúl menen jaqsı zamandı, búlbil obrazı menen shayırdı astarlap

beredi.

Simvol termini ózbek ádebiyatında ramz dep júritiledi.

76

Teńewler. Awıspalı mániste súwretlewdiń bir túri. Kórkem shıǵarmada bir

zattı, túsinikti, qubılıstı ekinshi bir zat, túsinik yaki qubılıs penen salıstırıp

kórsetiw. Qaraqalpaq tilinde jazılǵan kórkem shıǵarmalarda teńewler -day-dey, -

tay-tey qosımtaları hám yańlı, kibi, misli degen kómekshi sózler járdeminde

jasaladı.

Azıwıń bar altın saplı qashawday,

Eki sawrıń eki bólek atawday,

Hár tuyaǵıń bir boz orda otawday,

Siyne salıń kelgen Shaybas gúreńim.

(Abbaz Dabılov. “Bahadır” dástanınan).

Janlandırıw. Kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın shártli ámellerdiń biri.

Súwretlenip otırǵan zatqa, qusqa, haywanǵa til pitip, adamday bolıp sóyleydi,

oylaydı. Janlandırıw, kóbirek, folklorlıq shıǵarmalarda qollanıladı. Xalıq

erteklerinde, dástanlarında tawlar gúmbirlep saza berip tilge keledi, batırdıń atına

qıyın-qıstaw waqıtta til pitip, adamday sóylep atadı.

Janlandırıw realistlik ádebiyatta da qollanıladı. Mısalı, I.Yusupovtıń

“Aktrisanıń ıǵbalı” poemasında bas qaharman Arıwxan ózin baxıtlı sezgen

minutlarda báhárde qaytıp kiyatırǵan jıl quslarına múrájat etip, quwanıshlı

sezimlerin olar menen bólisedi.

Hey qubladan ushqan sonalı ǵazlar!

Shınnan ba usı mendegi ıǵbal?

- Iǵbalıń bar desip, ǵańqıldar ǵazlar.

Janlandırıw, ásirese, tımsal janrında kútá kóp qollanılatuǵın tiykarǵı kórkem

ámel bolıp esaplanadı. Mısalı, belgili shayır D.Aytmuratovtıń “Qulp hám urı”,

“Qoraz hám pıshıq”, “Qarabaraq hám qańbaq”, “Pıshıq erli-zayıplılıqta”, “Qoyan

máslikte” h.t.b. tımsallarında haywanlar, quslar, ósimlikler, zatlar adamlarday

bolıp sóylesedi, itibarlı pikirler aytadı. Biraq olardıń sóylegen sózlerinde, is-

háreketlerinde adamlarǵa tán minez-qulıq, ádetler, oy-pikirler, sezimler beriledi.

Janlandırıw alǵashqı dáwirdegi mifologiyalıq dóretiwshilikten qalǵan

miyraslardan. Alǵashqı dáwirde adamlar tábiyat sana-sezimge iye dep túsingen.

77

Sonlıqtan, olar óz miflerinde, erteklerinde, qosıqlarında janlı-jansız tábiyattı

sóyleytuǵın, oylaytuǵın etip sáwlelendirgen. Al, jańa dáwir ádebiyatında

janlandırıw kórkem shártliliktiń, kórkem ámellerdiń biri bolıp tabıladı. Oqıwshı

kórkem shıǵarmada zattıń, tábiyattıń adamday háreket etiwine, sóylegenine

isenbeydi, biraq bunı biykarlamaydı, sebebi, bul qubılıstı obraz jaratıwdaǵı,

ideyanı sáwlelendiriwdegi kórkem shártlilik dep qabıllaydı.

Allegoriyalar – grekshe allos – basqa, ózge, agareno – aytaman degen

mánisti ańlatadı. Kórkem ádebiyatta awıspalı mániste súwretlew qurallarınıń biri.

Shıǵarmada abstrakt pikir yaki túsiniktiń ornına anıq bir zattıń yamasa qubılıstıń

súwretlemesi, obrazı beriledi. Oqıwshı usı obrazǵa qarap ne haqqında gáp

baratırǵanın biledi. Bunı astarlap beriw yamasa astarlap súwretlew dep te júritedi.

Astarlap súwretlew erteklerde, ásirese, haywanlar haqqındaǵı erteklerde, sonday-

aq tımsallarda jiyi-jiyi ushırasadı. Mısalı, xalıq dóretiwshiligi úlgilerinde

haywanlar obrazları arqalı adamlarǵa tán geypara qásiyetlerdi, ádetlerdi túsiniwge

boladı. Túlki óziniń is-háreketleri menen mákkar, sum, quw adamdı esletedi.

Qasqır obrazı ashkózlikti, zulımlıqtı, eshek obrazı pámsizlikti, ójetlikti, maymıl

obrazı jeńilteklikti, wájsizlikti bildiredi.

Tarǵıl pıshıq

Boldı ól degen ashıq

Jolbarıs qızına.

Qánáátlenbeydi anaw-mınaw qızdıń nazına.

Qoydıń qızı Qozıbiyke semiz,

Iyttiń qızında qásiyet kemis.

Saǵaldıń qızı jalataylaw zárre,

Maymıldıń qızınıń ayaǵı árre-tárre.

(D.Aytmuratov. “Pıshıq erli-zayıplılıqta”).

Bul shıǵarmada óziniń shama-sharqın, hal-jaǵdayın bilmeytuǵın, maqtanshaq,

pámsiz adamlardıń minez-qulqı, is-háreketleri tıshqannan basqaǵa kúshi

jetpeytuǵın pıshıq obrazı arqalı allegoriya (astarlap súwretlew) usılında beriledi.

78

Súwretlew usılları (stilistikalıq figuralar)

Hárbir jazıwshınıń ózine tán gáp qurıw usılı bar. Jazıwshı shıǵarmalarınıń gáp

qurılısın túrli formalarda (qısqa, uzın) beriwi múmkin. Usılayınsha, ol ózi jazıp

atırǵan tildi poetikalıq, grammatikalıq jaqtan bayıtadı. Jazıwshı geyde gáplerdi

kútá quramalı ráwishte dúzedi, bir gápte birneshe jay gápler, qospa gápler,

baǵınıńqı qospa gápler ushırasıwı múmkin. Gáptiń bunday dúzilisi ullı rus

jazıwshısı L.N.Tolstoydıń shıǵarmalarında kóp ushırasadı.

Jazıwshı óziniń talǵamına qaray, shıǵarmaların oqıwshılardıń qanday toparına

baǵıshlawına qaray gáp qurılısın ápiwayı dúziwi múmkin. Mısalı, Sh.Aytmatovtıń

shıǵarmalarında asa quramalı gápler onsha ushıraspaydı. Gápler, tiykarınan, qısqa,

biraq mánili etip dúzilgen. Degen menen, usınday gápler menen-aq Sh.Aytmatov

kútá tereń filosofiyalıq oylardı bere alǵan.

A.S.Pushkinniń “Kapitan qızı” shıǵrmasında da gápler ápiwayı, jaydarı,

túsinikli etip dúzilgen.

Demek, jazıwshı óz shıǵarmasında turmıstı súwretlewde, ishki sezimlerdi

beriwde belgili bir sintaksislik normalarǵa baǵınadı, olardı tereńletedi, bayıtadı.

Shıǵarmalardaǵı sintaksislik poetikanıń jaǵdayı shıǵarmanıń qanday oqıwshılardıń

talǵamına mólsherlengenine de baylanıslı boladı. Mısalı, T.Jumamuratov,

S.Nurımbetov óz shıǵarmalarınıń tilin kútá keń oqıwshılar qatlamınıń talǵamın

esapqa alıp jazsa, I.Yusupov, J.Izbasqanov oqıwshılardıń bilimli, estetikalıq

talǵamı joqarı qatlamın kózde tutıp jazadı. Berdaq penen Ájiniyaz tuwralı da usılay

aytsa boladı.

Kórkem sintaksiste hár qıylı usıllar qollanıladı. Mısalı, ritorikalıq sorawlar,

intonaciya, pauza, ritorikalıq qaratpalar, úndewler, tákirarlawlar, antitezalar,

inversiyalar kóp qollanıladı. Bulardı sintaksislik figuralar yamasa stilistikalıq

figuralar dep te júritedi.

Ritorikalıq soraw – grekshe reytor – orator, sheshen, dilwar degen sózden

alınǵan. Kórkem shıǵarmada oqıwshınıń dıqqatın awdarıw ushın qurılǵan, biraq

juwap talap etpeytuǵın soraw gáp, sintaksislik figura. Súwretlenip atırǵan

sharayattı hám avtordıń oy-pikirin ótkirlestiriw ushın qollanıladı.

79

Ǵań-ǵań, ǵań-ǵań qobızım,

Táǵdiyr – zalım, oǵı uzın!

Arqırasqan arqarlar,

Nege jım-jırt joq ızıń?!

Dúnya menen dasqal taw,

Tıńlaymısań, asqar taw?!

(Sh.Seyitov. “Sárkarda hám túyege aynalǵan arqarlar

haqqında qobız benen jırlanatuǵın ertek-dástan” poemasınan).

Ritorikalıq úndewler. Kórkem shıǵarmada kóterińki, shaqırıq túrinde

ushırasatuǵın gápler, stilistikalıq figuralardıń biri. Olar oy-pikirdi, túsiniklerdi,

sezimlerdi emocional túrde berip, olardıń kórkemligin kúsheytedi. Mısalı:

Muhabbat ilahiy ullı qubılıs,

Qolıńızdan kelse ashıq bop jasań!

(Xaliyla Dáwletnazarov. “Qolıńızdan kelse ashıq bop jasań!... ”).

Ritorikalıq qaratpalar. Kórkem shıǵarmada kóterińki stildegi qaratpa gápler

túrinde ushırasatuǵın sintaksislik (stilistikalıq) figuralardıń biri. Ritorikalıq

qaratpalar oqıwshılardıń dıqqatın awdarıw, qaharmanlardıń ruwxıy halatın beriw,

lirizmdi kúsheytiw ushın qollanılatuǵın usıl.

Mıń órkeshli túyedey sarǵısh qumlar,

Mıń ásirlik ǵápletti silkip tasla!

Mıń ásirlik kemkewil móhmin qumlar,

Mıń ásirlik hásiretti silkip tasla!

(Baxtıyar Genjemuratov. “Mıń ásirlik ǵápletti silkip tasla!”).

Poetikalıq tákirarlaw – kórkem shıǵarmanıń tásirliligin kúsheytiw, onıń

ideyalıq mazmunın tereńletiw, qaharmanlardıń ishki dúnyasın tolıǵıraq ashıp

kórsetiw ushın qollanılatuǵın sintaksislik usıl. Bunday usıldı qollanǵan tekst

ishinde yamasa gápte bir sóz yaki birneshe sózler qaytalanıp keledi. Biraq

qaytalanǵan sózlerdiń hárbiri ózinshe kórkem-estetikalıq júk kóterip turadı.

Poetikalıq tákirarlawdıń alliteraciya, anafora, epifora sıyaqlı túrleri bar. (Olardıń

anıqlamaları “Kórkem fonetika” bóliminde berilgen.)

80

Watanım – keń mazmun ómirime ol,

Watanım – anamday áziz gúlbaǵım.

Orden taqpasa da óńirime ol,

Orden dep bilemen bergen ıǵbalın.

(Tólepbergen Mátmuratov).

Birinshi qatardaǵı “Watan” sózi arqalı tuwılǵan jer, el-xalıq hám onda jasap

atırǵan lirikalıq qaharman túsiniledi, ekinshi qatarda qaytalanǵan “Watan” arqalı

lirikalıq qaharmannıń watanǵa muhabbat, húrmet sezimleri beriledi. Úshinshi

qatardaǵı “Orden” sózi sıy-húrmettiń rásmiy nıshanı retinde tuwra mánisinde

berilgen, al tórtinshi qatardaǵı tákirarlanǵan “Orden” awıspalı, yaǵnıy metaforalıq

usılda lirikalıq qaharmannıń ómiri, ıǵbal-nesiybesi, táǵdiri mánisin berip tur.

Antitezalar – grekshe antithesis – qarama-qarsı mánisin bildiredi, jiyi

qollanılatuǵın poetikalıq figuralardan bolıp tabıladı. Antitezalar menen

antonimlerdi birdey dep túsiniwge bolmaydı. Antonimler sózlerdiń mánilik

qarama-qarsılıǵı bolsa (kún-tún, ashshı-dushshı, aq-qara h.t.b.), antiteza waqıya-

hádiyselerdiń, oy-pikirlerdiń qarama-qarsılıǵın beredi. Antitezada qarama-qarsı

obrazlar, sharayatlar, kontrast kórinisler qollanıladı, solar arqalı avtordıń ideyası

ashıladı. Mısalı:

Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya?

Men dúnyadan ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya?

Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman,

Túsindirer adam, sende boldı ma dúnya?

(Omar Hayyam).

Orta ásirlik ullı alım hám shayır Omar Hayyamnıń bul rubayısında materiallıq

dúnyanıń mángiligi, onıń birlemshiligi, onı túsindiriwde aqıl-huwıshtıń ázziligi,

demek, aqıl-estiń, ruwxtıń ekilemshiligi haqqındaǵı ideya kontrast (qarama-qarsı)

oy-pikirler, túsinikler menen berilip tur.

Antiteza shıǵarmalarda oy-pikirdiń, ishki sezimlerdiń tásirsheń beriliwin

támiyinlep, oqıwshıda estetikalıq zawıq oyatadı.

81

Inversiya – latınsha inversio – orın almastırıw degendi ańlatadı. Kórkem

tekstte avtordıń stilistikalıq maqset penen sózlerdiń mánisi boyınsha izbe-izligin,

grammatikalıq tártibin buzıp, ádettegiden basqasha ornalastırıwı inversiya dep

ataladı. Inversiya usılı menen jazǵanda gáp aǵzaları óz tártibi menen jaylaspay orın

almasıwı múmkin, baslawısh gáptiń izinde, bayanlawısh gáptiń basında kele beriwi

múmkin. Mısalı:

Júregimde mámleket bar –

shegarası joq.

Bir ájep ummannıń

jaǵısında ol.

Bul jerde mıltıq joq –

atılmaydı oq

Sazlar bar,

Reńler bar

hám Qosıqlar bar…

(Baxtıyar Genjemuratov).

Bul qosıq qatarların gáp qurılısı nızamına boysındırǵanda tómendegishe bolar

edi: “Júregimde shegarası joq mámleket bar. // Ol bir ájep ummannıń jaǵısında. //

Bul jerde mıltıq joq, oq atılmaydı”. Biraq bunday jaǵdayda tekst qosıq dárejesine

kóterile almay, ápiwayı ǵana xabar gápler bolıp qalar edi, avtor inversiya usılın

qollanıw arqalı sózlerdiń tásirsheńligin, teksttiń intonaciyasın, ırǵaǵın kúsheytken.

Solay etip, ádebiyattanıw iliminde bunday stilistikalıq figuralar poetikalıq

sintaksis degen termin menen de júritiledi.

Poetikalıq sintaksiske kórkem punktuaciyalardı da kirgizsek boladı.

Kórkem punktuaciya. Kórkem ádebiyatta oy-pikirdi, ishki sezimlerdi

tásirsheń hám tartımlı jetkeriwde kórkem fonetika, kórkem leksika, poetikalıq

sintaksis penen birge kórkem punktuaciyanıń atqaratuǵın xızmeti óz aldına.

Demek, irkilis belgileri kórkem shıǵarma tiliniń bir elementi bolıp tabıladı.

Ádebiyattanıwda kórkem shıǵarmanıń tili haqqında ilimiy-teoriyalıq pikirler

rus filologları V.V.Vinogradov, L.I.Timofeev, V.E.Xalizev, V.B.Tomashevskiy

82

hám taǵı basqalardıń, ózbek ádebiyatshıları I.Sultan, T.Babaev, E.Xudayberdiev,

H.Umurov, D.Quranov hám basqalardıń, qaraqalpaq ádebiyatshıları S.Axmetov,

Q.Sultanov, K.Mámbetov, Q.Járimbetov hám taǵı basqalardıń miynetlerinde

ushırasadı. Usılardıń ishinde irkilis belgileriniń kórkemlik xızmeti boyınsha itibarlı

pikirler L.I.Timofeev, V.B.Tomashevskiy, H.Umurovlardıń miynetlerinde

berilgen. Máselen, ózbek ilimpazı H.Umurov gápte bir ǵana útir belgisiniń

qoyılıwı arqalı tekstte kórkemliktiń támiyinleniwin, al onıń qoyılmay alıp taslanıwı

gáptiń intonaciyasınıń, ásirese, mánisiniń pútkilley ózgerip ketiwine ayrıqsha

tásirin tiygizetuǵınlıǵın mısallar menen dálilleydi. Jáne bir ózbek izertlewshisi

Q.Yolchiev óziniń internette járiyalaǵan maqalasında kóp noqat hám sızıqshanıń

kórkemlik xızmetin tallawǵa ayrıqsha itibar beredi1.

Al, ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyattanıwında irkilis belgileriniń

kórkemlik xızmeti haqqında pikirler ilimpaz Q.Orazımbetovtıń házirgi qaraqalpaq

lirikasındaǵı formalıq izlenislerge baǵıshlanǵan ilimiy miynetlerinde sáwlelengen.

Atap aytqanda, ilimpaz B.Genjemuaratovtıń qosıqlarında irkilis belgileriniń,

máselen, noqat belgisiniń shayırdıń ishki talabına baylanıslı dástúriy qosıq

formasındaǵıday (hár qatardıń keynine) emes, al avtordıń niyetin ashıw maqsetinde

prozalıq shıǵarmalardaǵıday óziniń tiyisli jerlerine qoyılǵanlıǵın jekke stillik

izlenislerdiń biri sıpatında unamlı bahalaydı2.

Qullası, kórkem shıǵarmada “mayda-shúyde” sıyaqlı túsiniklerge orın

joq. Eń kishi bólekshe – mikroelement te shıǵarmada úlken áhmiyetke iye

boladı, oǵan itibarsız bolǵan jazıwshı insanıylıqtan ayrılıwı, “xalıq

oqıtıwshısı”, “sezimler tárbiyashısı” (Sh.Aytmatov) bolıwı múmkin bolmasa

kerek3.

Solay etip, jazıwshı-shayırlar kórkem shıǵarmada irkilis belgilerin

belgili bir maqsette (ideyanı kúsheytiw ushın), shıǵarma obrazlılıǵı ushın,

kórkem teksttiń emocionallıǵın (tásirsheńligin) arttırıw ushın qollanadı.

1 Йўлчиев Қ. Игнабарг шеър ва тиниш белгилари. // Ziyonet.uz.

2 Oразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик (80-жыллар). Нӛкис, “Билим”,

1992, 109-110-бб. 3 Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Шарқ”, 2002, 138-бет.

83

Házirgi ádebiy processte talantlı shayır S.Ibragimovtıń lirikalıq

shıǵarmalarında kórkemlikti támiyinlewde, avtordıń oylaǵan niyetin júzege

shıǵarıwda kórkem punktuaciya ayrıqsha orındı iyeleydi. Avtordıń bizge “Dalalar”

(1982), “Besinshi máwsim” (1986), “Jer menen aspannıń aralıǵında” (1990),

“Tańlamalı qosıqlar” (2016) dep atalǵan poetikalıq toplamları belgili. Onıń bir

ǵana «Jer menen aspannıń aralıǵında» toplamınıń ózinde 345 jerde sızıqshanıń

qollanılǵanlıǵın kórsek boladı. Bul belgini shayırdıń dóretiwshiligine tán “avtorlıq

punktuaciya” dep atasaq ta boladı. Sebebi, sızıqshanıń lingvistikalıq sıpatına

keletuǵın bolsaq, ol tekstte qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı,

sebep mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi tásirli

hám ıqsham etip jetkerip beriw qásiyetine iye. Qaraqalpaq poeziyasında irkilis

belgileri talantlı shayırlar Sh.Seyitov, S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń

poeziyasında jekke stillik xızmetlerde qollanılıwshı “avtorlıq punktuaciya”

dárejesine erisken dep ayta alamız. Máselen, S.Ibragimov lirikasında sızıqsha

belgisi avtordıń aytajaq ideyasın jetkerip beriwde eń áhmiyetli quralǵa aylanǵan:

Biraq men qarnı ash materialistpen,

ertekke orın joq zamanǵa dárek –

bilemen, xameleon degen kesirtke

tirishilik ushın ekenin hálek.

Bul shuwmaqta avtordıń dáslepki eki qatarda bildirilgen pikirlerine sońǵı eki

qatardaǵı pikirleri sebep sıpatında keltirilgen. Shayır bizdi qorshaǵan jámiyettegi

ayırım unamsız qubılıslardı sızıqsha belgisi arqalı ashıp beredi. Ol haqqında

oqıwshılarda pikir oyatadı.

Awzınan

qan kóbik burqırap

qara nar

iyesiz, ámengersiz qańǵırıp baratır.

Qara nar jer dizerlep

qulaǵan máhál

ıńırandı bul dúnya –

84

jańǵırıp baratır

jańǵırıp baratır…

Usı jańǵırıqta –

biygúna lashlar.

Usı jańǵırıqta – dúnyanıń dárti.

Usı jańǵırıqtıń ózi de

ja-ar-tı!..

(B.Genjemuratov).

Qosıqta irkilis belgilerine ayrıqsha kórkemlik wazıypa júklengen. Máselen,

bul shıǵarmada kóp noqat, úndewli kóp noqat hám uzın sızıqshalar jiyi qollanılǵan

hám shayırdıń emocional oy-pikirlerin beriwde kórkemlik xızmet atqarǵan.

Ásirese, bul shıǵarmadaǵı «Usı jańǵırıqtıń ózi de ja-ar-tı!..» degen gáptiń astarın

(podtekstin) túsiniw ushın úndewdiń kóp noqat belgisi menen qosarlanıp

qollanılıwı hám “jartı” sóziniń seslik ózgeriske (“ ja-ar-tı”) ushırawı ayrıqsha

kórkemlik funkciya atqarıp tur. Sonday-aq shayır qosıqta sızıqshalarǵa da ayrıqsha

kompoziciyalıq wazıypa júkleydi. Sebebi, sızıqshanıń lingvistikalıq xızmetine

keletuǵın bolsaq, ol qarsılaslıq mazmundaǵı, túsindirmeli mazmundaǵı, sebep

mazmunındaǵı gáplerdi dúziwde qollanıladı. Jáne de ol aytajaq pikirdi ıqsham hám

tásirsheń jetkerip beriwdiń bir usılı. B.Genjemuratovtıń joqarıdaǵı qosıǵında bolsa,

sızıqsha belgisi túsindiriwshilik xızmette qollanılǵan hám avtordıń negizgi aytajaq

ideyasın tereńlestiriwge xızmet etken.

Sh.Seyitov prozalıq shıǵarmalarında da irkilis belgilerine ayrıqsha wazıypa

júkleydi. Máselen, onıń «Isine tirkelip tigilsin!...» (1986) povestinde nahaqtan

qamalǵan miliciya xızmetkeri Ábilqasım Maxmudovtıń haqıyqatlıqtı qayta tiklew

ushın tiyisli orınlarǵa jazǵan shaǵım arzasına «Isine tirkelip tigilsin!...» degen

birgelkili, húkimli juwaplardıń kele beriwi tubalawshılıq dáwirindegi

administrativlik-buyrıqpazlıq sistemanıń bir kórinisi bolıp tabıladı. Shıǵarmada usı

ideyanı beriw ushın avtor úndew hám kóp noqat belgilerin orınlı paydalanadı.

Ásirese, irkilis belgilerinen ónimli hám orınlı paydalanıw jaǵdayı jazıwshınıń

85

dóretiwshilik stiline aylanıp barǵanlıǵın onıń sońǵı romanlarınan da kóriwge

boladı.

Ulıwma, házirgi qaraqalpaq ádebiyatında, ásirese, poeziyada irkilis

belgilerinen kórkemlik xızmette paydalanıw talantlı shayırlar Sh.Seyitov,

S.Ibragimov, B.Genjemuratovlardıń lirikasına tán stillik ózgesheliklerdiń biri

bolıp, bul formalıq ayrıqshalıqlar usı kórkem sóz sheberleriniń poetikalıq pikirlew

ózgesheliginen hám olardıń ishki dóretiwshilik talabınan tuwılǵan kórkemlik

izlenisler bolıp tabıladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Trop terminiń mánisi?

2. Metafora degenimiz ne?

3. Epitet degenimiz ne?

4. Metonimiya degenimiz ne?

5. Sinekdoxanıń metonimiyadan ayırmashılıǵı nede?

6. Teńew tuwralı túsinik beriń.

7. Janlandırıw degenimiz ne?

8. Simvollıq súwretlew tuwralı túsinik beriń.

9. Allegoriya degenimiz ne? Ol qaysı janrdaǵı shıǵarmalarda ushırasadı?

10. Stilistikalıq figuralarǵa neler kiredi? Mısallar keltiriń.

11. Ádebiy tekstte kórkem punktuaciyanıń atqaratuǵın xızmeti qanday?

12. Kórkem punktuaciyanıń qanday túrlerin bilesiz hám olarǵa mısallar keltiriń.

10-tema. QOSIQ QURÍLÍSÍ

Jobası:

1. Qosıq – kórkem tildiń bir forması.

2. Qosıq hám kórkem obraz.

3. Qosıq qurılısınıń tiykarları (ırǵaq-ritm, intonaciya, qosıq ólshemleri,

bántler, uyqaslar h.t.b.).

4. Qosıq ólsheminiń túrleri: a) barmaq yamasa sillabikalıq ólshem. b) aruz

ólshemi. c) tonikalıq ólshem. d) sillabo-tonikalıq ólshem.

86

5. Qosıq bántleri (strofalar) – qosıq ólsheminiń bir elementi. Olardıń túrleri:

ekilikler, úshlikler, tórtlikler, beslikler, altılıqlar h.t.b.

6. Uyqaslar haqqında túsinik hám olardıń túrleri: birgelkili uyqaslar, ishki

uyqaslar, redifli uyqaslar.

Tayanısh sózler: qosıq qurılısınıń tiykarları: ırǵaq, ólshem, bánt, uyqas;

ólshemniń túrleri: barmaq yamasa sillabikalıq ólshem, aruz ólshemi, tonikalıq

ólshem, sillabo-tonikalıq ólshem; bánttiń túrleri: ekilikler, úshlikler, tórtlikler,

beslikler, altılıqlar, segizlikler, onlıqlar; uyqas hám onıń túrleri: birgelkili uyqaslar,

ishki uyqaslar, redifli uyqaslar.

1. Kórkem tildiń túrleri bar. Olar arqalı jazıwshı súwretleydi, obraz jaratadı,

óziniń aytajaq oy-pikirin, ishki sezimlerin, ruwxıy jaǵdayların beredi. Kórkem

ádebiyatta onıń eki forması keńnen hám erte zamanlardan berli qollanıladı: proza

hám poeziya.

Proza menen jazılǵan shıǵarmalarda joqarıdaǵı aytılǵan qásiyetler ápiwayı

sintaksislik konstrukciyalar arqalı (gápler arqalı) beriledi. Oy-pikirler, súwretlewler

izbe-iz logikalıq jaqtan tiykarlanǵan túrde beriliwi múmkin. Proza tili menen,

kóbinese, epikalıq shıǵarmalardı (romanlardı, gúrriń, ocherklerdi) jazıw úrdis bolıp

ketken. Al, negizinde, epikalıq shıǵarmalar qosıq qatarları menen de jazıla beriwi

múmkin. Mısalı, qosıq penen jazıılǵan roman, qosıq penen jazılǵan povest, qosıq

penen jazılǵan ocherk ádebiy ámeliyatta ushırasıp turadı.

Qosıq (poeziya) – bul da kórkem tildiń bir forması.

Biraq oy-pikirdi, ishki sezimlerdi yamasa waqıyalardı qosıq penen beriwdiń

ózgeshelikleri bar. Qosıq, eń birinshi náwbette, ritmge (ırǵaqqa) tiykarlanǵan

bolıwı, yaǵnıy qosıqtıń tili kóterińki, emocional, tásirsheń hám ekspressivlik

qásiyetlerge iye bolıwı tiyis. Sonıń menen birge proza tilinde morfologiyalıq,

sintaksislik ólshemlerden basqa sheklengenlik joq, al qosıq óziniń qatań

normativlerine, ólshemlerine baǵınadı.

Qosıq penen jazılǵan shıǵarmalar ólshemli qatarlarǵa iye bolıwı, qatarlarda

buwın sanları esapqa alınıwı kerek. Juwmaqlanǵan bir oy-pikirdi yamasa

87

sezimlerdi beriw ushın qosıq tórt qatardan yamasa bes qatardan, ayırım jaǵdaylarda

altı qatardan turatuǵın bántlerge (strofaǵa) toplanadı.

Solay etip, poeziya yamasa proza ádebiy janrlar emes, olar kórkem tildiń

formaları bolıp tabıladı. Biraq ádebiy ámeliyatta, kúndelikli baspasózde proza janrı

yamasa poeziya janrı dep qollanılatuǵın jaǵdaylar ushırasıp turadı. Biraq olardı

ilimiy jaqtan tallap qaraǵanımızda janrlıq talaplarǵa juwap bere almaydı. Al,

kórkem tildiń formaları ekeni málim boladı.

2. Qosıq ólshemleri haqqında túsinik hám olardıń túrleri. Qosıq óziniń

tábiyatı boyınsha qatań ólshemlerge baǵınadı. Sonlıqtan, qosıqtıń ólshemlerine

tiykarlanǵan hám solar arqalı prozadan ajıralıp turatuǵın qosıq qurılısınıń túrleri

bar. Sonıń bir túri – sillabikalıq qosıq ólshemi. Grek tilindegi sillabi – buwın

degen sózden alınǵan. Onıń baslı talapları mınalar: sózler belgili bir qatarlarǵa, al

qatarlar belgili bir bántlerge jámleniwi kerek. Qatarlardıń buwın sanları teń bolıwı

kerek. 7-8 yamasa 10-11 buwınlı. Uyqas, kóbinese, birgelkili bolıp keledi. aaab

yamasa aaba. Ayırım jaǵdaylarda shalıs (abab) yamasa qamaw (abba) uyqasları

qollanıladı, qosıqlar, kóbinese, tórt qatarlı bántlerge jámlengen boladı. Mısalı:

Túrgelip erteden jumısqa shıǵıp,

Dizeńdi sızlatıp belińdi búgip,

Qolıńdı qabartıp, miynetin shegip,

Jegen bir zaǵarań paldan jaqsıraq.

Bul mısalda joqarıda keltirilgen talaplardıń barlıǵı kórinedi. Demek, qosıq

sillabikalıq ólshemde jazılǵan. Bunday ólshemdi eski túrkiy ádebiyatta barmaq

ólshemi degen termin menen júritken. Házirgi zamanda bul termin ózbek

ádebiyatında qollanıladı. Barmaq ataması, sonday-aq qaraqalpaq ádebiyatında da

sillabika ólsheminiń sinonimi retinde qollanılıp turadı.

Shıǵıs xalıqları poeziyasında (arab, parsı, eski túrkiy) qosıq ólsheminiń keń

tarqalǵan túri aruz ólshemi bolıp esaplanadı. Ol sillabikadan qatań ajıralıp turadı.

Aruz sozılmalı hám qısqa buwınlardıń qosıq qatarında belgili tártipte awmasıp

keliwine tiykarlanadı. Onıń kelip shıǵıwı arab poeziyası menen baylanıslı.

88

Aruzda dawıssız sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar sozılmalı bolıp

keledi. Al, dawıslı sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar qısqa buwın bolıp

esaplanadı.

Qaraqalpaq poeziyasında aruz ólshemi qollanılmaydı, derlik.

Tonikalıq ólshem pátlerdiń qatardaǵı tártipleri. Bul termin grek tilindegi

tonus – pát degen sózden alınǵan. Eski rus qosıqları tonikalıq ólshem menen

jazılǵan. Rus tilinde pát turaqlı emes. Ol sózdiń basındaǵı, ortanǵı yamasa aqırǵı

buwınlarına túse beredi, jıljımalı bolıp keledi. Sonlıqtan, rus qosıqları páttiń

baǵdarına tiykarlanadı. Biraq XVIII-XIX ásirlerde rus poeziyasında, atap aytqanda

Lomonosov, Jukovskiy, Tredyakovskiy, Pushkin, Lermontov tárepinen qosıq

ólshemi keskin ózgeredi. Bular tonikalıq ólshem menen birge, sillabikanı da qosıp

paydalandı. Nátiyjede, XIX ásirdegi rus poeziyasında sillabo-tonikalıq qosıq

ólshemi payda boldı.

XX ásirde Evropa hám rus shayırları kórkem izleniwshilik jolında túrli qosıq

ólshemlerin tájiriybe etip kóredi. Olar dástúrli sillabikalıq yamasa sillabо-tonikalıq

ólshemlerdi buzıp, jańa formalardı qollanadı. Burınǵı bir tegis, buwın sanları teń

qatarlar buzılıp, qosıq uzınlı-qısqalı qatarlar menen jazıla baslaydı. Hátteki,

uyqaslarǵa da kewil bólmeytuǵın boladı. Bánt (strofa) sanları turaqlı emes, bunday

qosıq forması erkin qosıq yamasa verlibr dep ataladı. Qaraqalpaq poeziyasında

erkin qosıqtıń dáslepki belgileri XX ásirdiń 30-jılları kórine basladı

(Á.Shamuratov, J.Aymurzaev, D.Názbergenov qosıqları). Biraq sillabika qosıq

ólsheminde tárbiyalanǵan qaraqalpaq oqıwshıları bunday ólshemdegi qosıqlardı

qabıllawǵa tayar emes edi. Sońınan 1940-50-60-jılları erkin qosıq onsha kórinbey

qaladı. Tek 1970-80-jılları, sonday-aq 1990-jılları ol qaytadan janlanıp poeziyada

kórkem qubılıs sıpatında ornıǵa basladı. Shayırlar Sh.Seyitov, B.Genjemuratov,

S.Ibragimov, Sh.Ayapov, K.Kárimov h.t.b. tereń izlenip, qaraqalpaq poeziyasına

verlibr formasın endiredi.

Qosıq bántleri haqqında túsinik

Qosıq qatarlarınıń belgili bir juwmaqlanǵan, tamamlanǵan oy-pikirdi yamasa

sezimlerdi beretuǵın toparına bánt delinedi yamasa strofa dep ataladı. Bántlerdiń

89

ózine tiyisli qurılısı bar. Bántler eki qatardan yamasa 4, 5, 6, 8 qatardan ibarat

bolıwı múmkin. Eski túrkiy jırlarda belgili baslı bánt formaları bolmaǵan. Jırlar

shubırtpa qatarlar menen berilgen. Tek XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında

bánttiń formaların kóremiz. Ulıwma, Shıǵıs poeziyasında, sonıń ishinde túrkiy

poeziyada bántler tómendegi qatar ólshemlerinen ibarat:

Ekilikler, yaǵnıy eki qatardan turatuǵın qosıq bántleri. Eski kitabıy poeziyada

ǵázzel janrı eki qatarlı bántler menen, yaǵnıy báyitler menen jazıladı. Uyqas tártibi

AA, BA, VA, h.t.b. Shıǵıs poeziyasınıń másnewiy túri de eki qatarlı bántler

menen jazıladı. Uyqas túri aa, bb, vv. Ǵázzellerdegi eki qatarlı bántlerdi báyitler

dep júritedi.

Rubayılar tórt qatardan turadı. Biraq usı tórt qatar bánttiń ózi ǵárezsiz óz

betinshe shıǵarma bolıp esaplanadı. Sonday-aq murabbalar da tórt qatarlı qosıqlar

menen jazıladı.

XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyası burınǵı jır úlgisinen ózgerip, kóbinese, tórt

qatarlı bántlerden ibarat qosıq qurılısına ótedi. Biraq olardı murabbalar dep shártli

túrde aytıw múmkin, sebebi, murabba 4 qatarlı bántler bolıwı menen, kóbinese,

aruz ólsheminde jazıladı. XIX ásir qaraqalpaq poeziyasında, sonday-aq bes qatarlı

bántlerden ibarat qosıq formaları payda boldı. Bunı xalıq tilinde muxalles dep

ataydı, ol ádebiyattanıwda muxammesler dep ataladı. Muxammesler Ájiniyaz

poeziyasında ushırasadı. Shıǵıs poeziyasında altılıqlar, segizlikler, hátteki, onlıqlar

ushırasadı. XX ásir qaraqalpaq poeziyasında bántlerdiń Evropa poeziyasınan

ózlestirilgen túrleri ushırasadı. Mısalı, sekstinalar altı qatarlı, oktavalar segiz

qatarlı bántlerden ibarat, sonetler on tórt qatarlı bántlerden ibarat qosıqlar.

Uyqaslar. Uyqaslar qosıqtı seslik jaqtan bezegende úlken áhmiyetke iye.

Xalıqaralıq terminologiya menen rifma dep ataladı. Áyyemgi grek tilinde

úylesimli, uyqaslı degen mánisti ańlatadı. Ózbek ádebiyatında uyqas qofiya dep

ataladı.

Uyqas qosıq bántin (strofasın) shólkemlestiriwde rol oynaydı, ol, kóbinese,

qosıq qatarlarınıń sońında uqsas, geyde birdey seslik qaytalawlar arqalı qollanıladı.

Kimseler hádden zor boldı,

90

Birazlar shınnan xor boldı,

Lashınǵa qurǵan tor boldı,

Tordı hesh kim buzǵan emes.

Mısalda qatarlardıń sońǵı sózleri seslik jaqtan uyqasıp keledi. Uyqas qosıqtıń

ırǵaǵın kúsheytedi, intonaciyalıq qásiyetin kóteredi, emocionallıq tásirsheńligin

arttıradı, oqıwdı jeńilletedi, jaǵımlı etedi. Klassikalıq poeziyada uyqasqa ayrıqsha

itibar berilgen, al sońǵı dáwir poeziyasında uyqaslardıń túrleri ózgerip, bayıp ketti.

Uyqaslar birneshe túrlerge bólinedi. Olardı shártli túrde tómendegishe jiklewge

boladı. Jup uyqaslar – bunda eki qatardıń aqırı uyqasıp keledi.

Bir xosh sezim kiyatırǵanda baslanıp, -A

Bir-birewdi súye almappız jasqanıp. -A

Biz bilmeppiz ol muhabbat ekenin, -B

Táǵdir bizdi ayra salıp keterin. -B

Jup uyqaslar AA, BB, VV formasında ushırasadı.

Birgelkili uyqaslar:

Ǵáriplerdiń múlkin alıp jılattıń, -A

Kóz aldıńda iytlerińe talattıń, -A

Saw denemdi tayaq urıp qanattıń, -A

Azap bergenlerge ǵazap berermen. -B

Birgelkili uyqaslar AAAB formasında qollanıladı.

Shalıs uyqaslar – birinshi hám úshinshi qatarları, ekinshi hám tórtinshi

qatarları uyqasıp keledi.

Bul dúnya dúnya bolǵalı -A

Patsha ádil bolǵan emes, - B

Shayırlar qálem alǵalı -A

Xatqa tuwrı salǵan emes. -B

Shalıs uyqaslar AB, AB formasında qollanıladı.

Qamaw uyqas – birinshi qatar menen tórtinshi qatar, ortada 2, 3-qatarlar

uyqasıp keledi.

Sennen alıs ketip, kórdim shamamdı -A

91

Sirá, eseygenim biykar ma deymen. -B

Baladay bir taban shıqpaǵan úyden, -B

Sennen alıs ketip kórdim shamamdı. -A

Qamaw uyqaslar ABBA formasında qollanıladı.

Sonday-aq uyqaslar AABA formasında jiyi qollanıladı.

Qayrawda bir ǵaz tur qanatın qaǵıp, -A

Ǵańqıldaydı eki kózden qan aǵıp, -A

Ayaqtaǵı jipti shaynap jániwar, -B

Óz erkime ketsem deydi ılaǵıp. -A

Uyqaslardıń bul forması qaraqalpaq klassikalıq poeziyasında siyreklew

qollanıladı. Biraq házirgi zaman poeziyasında jiyi-jiyi ushırasadı. Uyqaslardıń bul

forması Shıǵıs ádebiyatındaǵı klassikalıq rubayılarda turaqlı qollanılǵan

uyqaslardıń biri.

Redifli uyqas – qosıq qatarlarınıń aqırında bir sózdiń yamasa sóz dizbeginiń

qaytalanıp keliwi redifli uyqas dep ataladı. Mısalı:

Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya - a

Men dúnyadan ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya - a

Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman - a

Túsindirer adam sende boldı ma dúnya - a

Qosıq qurılısı hám onıń qaǵıydaları tuwralı tómendegi ádebiyatlarda tolıǵıraq

berilgen: Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń

evolyuciyası hám tipologiyası. Nókis, “Bilim”, 2004; Orazımbetov Q. Qosıq

teoriyası. Oqıw qollanba. Toshkent, Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy

kutubxonasi nashriyoti, 2010.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Qosıqtıń kórkem obraz jaratıwdaǵı áhmiyeti qanday?

2. Qosıq ırǵaǵı (ritmi) tuwralı túsinik beriń.

3. Dúnya poeziyasında qosıq ólshemleriniń qanday túrleri bar?

4. Barmaq yamasa sillabikalıq ólshem tuwralı túsinik beriń.

5. Aruz ólshemi haqqında túsinik beriń.

92

6. Qosıq bántleri (strofalar) hám olardıń túrleri tuwralı túsinik beriń.

7. Shıǵıs poeziyasındaǵı ekilikler menen Evropa poeziyasındaǵı ekilik

(dvustishie)lerdiń qanday ayırmashılıqları bar?

8. Uyqaslar hám olardıń túrleri haqqında túsinik beriń.

11-tema. KÓRKEM METODLAR. STIL

Jobası:

1. Kórkem metod haqqında túsinik.

2. Metodlar tariyxına sholıw.

3. Metodlardıń tipleri: realistlik emes metodlar, realistlik metodlar.

4. Klassicizm hám onıń baslı belgileri.

5. Sentimentalizm hám onıń belgileri.

6. Romantizm metodı.

7. Modernizm.

8. Realizm metodı hám onıń belgileri. Áshkaralawshı realizm hám onıń baslı

qásiyetleri.

9. Socialistlik realizm metodı haqqında.

Tayanısh sózler: metod, metodika, kórkem metod, realistlik emes metodlar,

klassicizm, sentimentalizm, romantizm, modernizm, realistlik metodlar, realizm

metodı, áshkaralawshı realizm, socialistlik realizm.

Jazıwshı kórkem shıǵarmanı jaratqanda belgili bir metodtı basshılıqqa aladı.

Metod – grekshe methodos – izertlew jolı degendi ańlatadı.

Kórkem metod yamasa dóretiwshilik metod – sırtqı dúnyanı, jámiyetti,

adamdı kórkem-estetikalıq tanıwdıń, sáwlelendiriwdiń principleri, usılları.

Basqasha aytqanda, jazıwshı ózi súwretlep otırǵan dúnyanı, jámiyetlik turmıstı

qalay bolsa solay kórsetpesten, olardı tereń úyrenedi, oy-pikir eleginen ótkeredi,

oǵan ideyalıq-emocionallıq baha beredi. Kórkem obrazlarǵa belgili bir ideyalardı,

oy-pikirlerdi, estetikalıq principlerdi sińdiredi. Solay etip, jazıwshıda turmıstı,

ómirdi sáwlelendiriwdiń belgili bir usılları, talapları, principleri qáliplesedi. Ol usı

93

principlerdi basshılıqqa alıp kórkem obraz jaratadı, sol arqalı óziniń ideyaların, oy-

pikirlerin beredi.

Eskertiw: Metod penen metodika – hár qıylı túsinikler: Metod jazıwshınıń

kózqarasları, ideyalıq poziciyaları menen baylanıslı, al metodika, bul jumıs

islewdiń yamasa jumıstıń usılı, texnikası bolıp esaplanadı. Mısalı, ádebiyattı oqıtıw

metodikası, ádebiyattı izertlew metodikası.

Kórkem metodlar házirgi ilimde shártli túrde realistlik metodlar hám

realistlik emes metodlar dep bólinedi. Antik dáwir ádebiyatı, orta ásir ádebiyatı,

tiykarınan, realistlik emes metodlar arqalı jazılǵan. Jazıwshı realistlik emes

metodqa súyenip jazǵanda óziniń turmısqa bolǵan kózqarasların, qatnasın,

bahaların haqıyqıy turmıstı, real ómirdi súwretlew arqalı bermeydi. Waqıyalar,

adamlar, sharayatlar, turmıs haqıyqatlıǵınan uzaq, kóbinese, qıyalıy súwretlenedi,

realistlik súwretlewden góre jazıwshınıń fantaziyası (toqıması) baslı orındı tutadı.

Máselen, Esxildiń “Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey” tragediyasında waqıyalar

realistlik emes. Personajlar, syujetler mifologiyalıq usılda súwretlenedi. Sebebi,

antik dáwir ádebiyatı ulıwma mifologiyalıq syujetlerge tiykarlanǵan, orta ásir

ádebiyatı tuwralı da usını aytıw múmkin. XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında

realizmniń ayırım belgileri bar. Sociallıq turmısqa baylanıslı geypara qosıqlarda

turmıs real súwretlenedi. Mısalı, Berdaqtıń “Salıq”, “Jaz keler me”, “Zamanda”,

“Bolǵan emes” h.t.b. shıǵarmalarında, turmıs realistlik principler tiykarında

sáwlelenedi. ХIХ ásir qaraqalpaq ádebiyatında, degen menen, realistlik emes

metod, anıǵıraq aytqanda, romantikalıq metod basım turadı. Mısalı, Ájiniyazdıń

muhabbat qosıqları haqıyqıy turmıstan uzaq, ondaǵı lirikalıq qaharman hám ol

ashıq bolǵan gózzal hayal real turmısta joq. Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanı da

romantikalıq metod penen jazılǵan, onda realizmniń tek ayırım belgileri bar.

XVII-XVIII ásirlerde Evropa ádebiyatında bir qatar realistlik emes aǵımlar

payda boldı. Solardıń ishinde klassicizm aǵımı qatań normaǵa túskenligi menen

ajıralıp turadı, onıń payda bolıwı Franciyadaǵı “absolyut” dúzimniń kúsheyiwi

menen baylanıslı. Klassicizmniń baslı ideyalıq talapları: mámleketlik ideyalardıń,

mámleket mápiniń hámme nárseden ústin turıwı, jekke adam mápleriniń mámleket

94

máplerine baǵındırılıwı, jekke adamnıń joqarı grajdanlıq, patriotlıq sezimlerdi,

qásiyetlerdi iyelewi. Mámleket mápi ushın ózin qurban etiwge tayar turıwı menen

belgilenedi. Bul klassicizmniń ideyalıq talapları bolıp esaplanadı.

Klassicizm atamasınıń payda bolıwı antik grek-rim ádebiyatınıń hám kórkem

óneriniń eń jaqsı ideyaların, kórkemlik úlgilerin ózlestiriw menen baylanıslı.

Jazıwshılar usı klassikalıq ádebiyattan, mádeniyattan úlgi alǵan, olardı qayta

tiklegen, sonlıqtan, bul aǵımdaǵı shıǵarmalardı klassicistler hám usı aǵımdaǵı

ádebiyatlardı klassicizm ádebiyatı dep ataydı. Klassicizmniń kórkemlik talapları

bar. Olardıń biri – janrdıń tazalıǵın saqlaw. Kórkem shıǵarmalar joqarı hám

tómengi janrlarǵa bólinedi.

1. Joqarı janrlarǵa: tragediyalar, epikalıq poemalar, bálent párwaz odalar

kiredi.

Bunday janrdaǵı shıǵarmalardıń bas qaharmanları bolıp koroller, gerсoglar,

sárkardalar, rıcarlar h.t.b. súwretlenedi.

2. Tómen janrlarǵa: komediya, satira, tımsal h.t.b. kiredi. Olardıń

personajları bolıp ápiwayı miynetkeshler, qalalılar, ónermentler, sawdagerler,

diywanalar h.t.b. qatnasadı.

Klassicizmniń baslı principleriniń biri – bul kórkem shıǵarmanıń

racionalizmge tiykarlanıwı. Basqasha aytqanda, kórkem shıǵarmada aqıl-oy baslı

orınǵa shıǵıwı kerek, syujet qatań logikaǵa baǵınıp rawajlanıwı kerek, ishki

sezimlerge orın bolmawı tiyis. Shıǵarmada mámleketlik ideyalar hám puxaralıq

wazıypalardıń sáwleleniwine baslı dıqqat beriledi, al jekke adamnıń taǵdiri,

mápleri, ishki sezimleri esapqa alınbaydı. Klassicizm basshılıqqa alǵan bul

racionalizm filosofiyası XVII-XVIII ásirlerde Franciyada ústemlik etken

absolyutizm ideologiyası talaplarına juwap beretuǵın edi.

Realistlik emes metodlardıń bir kórinisi sentimentalizm aǵımı bolıp tabıladı.

Francuz tilindegi sentiment – sezim degen sózden alınǵan termin. XVIII ásirdiń

ekinshi yarımında Evropa ádebiyatında hám kórkem ónerinde qáliplesken aǵım.

Sentimentalizm wákilleri adam tábiyatınıń jetekshi tárepi aqıl-oy emes, al tábiyiy

sezimler dep esapladı. Usı tábiyiy sezimlerdi (mısalı, súyiwshilik sezimlerdi)

95

jetilistiriw, tárbiyalaw arqalı pák júrekli, keń peyil, hadal adamlardı tárbiyalaw

múmkin. Usınday tárepleri menen sentimentalizm belgili dárejede aǵartıwshılıq

ideyalarına jaqınlasıp ketedi. Kórkem ádebiyatta demokratiyalıq ideyalardı

beriwde sentimentalizmniń áhmiyeti kúshli. Sentimentalizm ádebiyatınıń baslı

qaharmanları, kóbinese, ápiwayı diyqanlar, shopanlar bolıp keledi. Olardıń kóńli

pák sezimlerge tolı, olar da shın kewilden súye aladı, olar da óz muhabbatına

sadıq bola aladı. Sentimentalizm qaharmanları obyektiv sharayatlarda emes, al,

kóbinese, subyektiv sharayatlarda súwretlenedi. Jasıl maqpalday shópler menen

qaplanǵan jaylawlarda mańqıyǵan semiz mallar, domalanıp otlap júrgen semiz

qoylar, betiniń almasınan qan tamǵan diyqan qızları, toq turmıs keshirip atırǵan

kewilli diyqanlar – mine, sentimentalist jazıwshılar súwretleytuǵın awıl kórinisi.

Mısalı, XVIII ásirdiń ekinshi yarımında jasaǵan Rossiya jazıwshısı N.Karamzinniń

(1766-1826) “Biyshara Liza” (“Bednaya Liza”) povestinde ápiwayı awıl

diyqanınıń qızı Liza aq kókirek, júregi taza, sulıw etip súwretlenedi. Ol sın-sımbatı

kelisken Erast degen dvoryan jigitti shın júreginen súyedi. Óziniń joqarı qatlam

wákili bolıwına qaramastan, Erast ta qarapayım diyqan qızı Lizanı súyedi.

Jámiyetlik qatlamlasıw principi olardıń muhabbatına irkinish bola almaydı. Bul

jaǵday, álbette, real sırtqı ortalıqqa, obyektiv tariyxıy sharayatlarǵa avtordıń

subyektiv qatnası bolıp tabıladı.

Kórkem ádebiyattaǵı (XVIII á.) sentimentalizm aǵımınıń kórnekli wákilleri

Russo, Didro (Franciya), Lessing (Germaniya), Karamzin, Dmitriev (Rossiya)

bolıp tabıladı.

Kórkem ádebiyattaǵı aǵartıwshılıq aǵımı Evropada XVII-XVIII ásirlerde

jetekshilik etti. Aǵartıwshı-jazıwshılar óz shıǵarmalarında jámiyetlik progress,

teńlik, ádillik, erkin miynet, insan erkinligi, insannıń ruwxıy rawajlanıwı sıyaqlı

demokratiyalıq ideyalardı alıp shıqtı. Aǵartıwshılardıń isenimi boyınsha adamlardı

bilimlendiriw, aǵartıw, miynetke tárbiyalaw, olarǵa jaqsı qásiyetlerdi sińdiriw jolı

menen ǵana jámiyettegi túrli illetlerden: nadanlıqtan, ǵapıllıqtan, qalaqlıqtan

qutqarıp, jaqtı hám abadan turmısqa alıp shıǵıw múmkin. Aǵartıwshılıq aǵımı

klassicizm aǵımına qarsı gúreste qáliplesti, shıńlandı. Eger de klassicizm

96

ádebiyatınıń qaharmanları imperatorlar, koroller, dvoryanlar, rıcarlar bolsa,

aǵartıwshılıq ádebiyatınıń personajları túrli jámiyetlik qatlamlardıń wákilleri bolıp

tabıladı. Ápiwayı miynet adamları, sawdagerler shıǵarmanıń personajları sıpatında

qatnasa beredi. Mısalı, Angliyanıń aǵartıwshı jazıwshısı Daniel Defo (1660-1731)

“Robinzon Kruzo“ (1719) romanında bas qaharman Robinzon shıǵısı boyınsha

dvoryan yaki rıcar emes, al sawdagershilik penen shuǵıllanatuǵın qarapayım jigit,

mayda burjuaziya wákili. Ol óziniń miynetkeshligi menen, ruwxınıń kúshliligi

menen adamdı ezip taslaytuǵın uzaq jıllar dawam etken jalǵızlıqtan qutılıwǵa

erisedi.

Aǵartıwshılıq ádebiyatı qarapayım adamlardı, olardıń turmısın, ómir ushın

gúresin, ruwxıy dúnyasın súwretlewi menen kórkem ádebiyattıń tematikasın,

qaharmanların, ideyalıq mazmunın demokratiyalastırıp, keń xalıqtıń estetikalıq

diydisine, jámiyetlik idealına ılayıqlastırıp jiberedi. Aǵartıwshılıq aǵımı, sonday-aq

sırtqı ortalıqtı obyektiv súwretlewge umtılıwı menen kórkem ádebiyatta realistlik

súwretlew principlerin qáliplestirdi, realizm metodınıń ósip shıǵıwına tiykar saldı.

Aǵartıwshılıq aǵımınıń tiykarǵı wákilleri: Volter, Didro, Bomarshe

(Franciya), Defo, Svift (Angliya), Lessing, Shiller, Gyote (Germaniya), Fonvizin,

Novikov, Radishev (Rossiya).

Aǵartıwshılıq ideyaları musılman shıǵısı ádebiyatında da keń sáwlelengen.

Mısalı, Yusuf Has Hajib “Qutadǵu bilig“, Axmed Yugnakiy “Xibatul Haqoyıq“,

Nizamiy hám Nawayı “Xamsa“ dástanlarında, sonday-aq XIX ásir qaraqalpaq

shayırları Ájiniyazdıń (“Nasiyhat“, “Bolurmı“), Berdaqtıń (“Jaqsıraq“, “Xalıq

ushın“, “Izler edim“) qosıqlarında aǵartıwshılıq ideyaları onıń bir kórinisi

didaktizm arqalı keń sáwlelengen.

Romantizm realistlik emes metodlardan biri bolıp, XVIII ásirdiń aqırı XIX

ásirdiń basındaǵı Evropa hám Amerika ádebiyatlarında qáliplesti. Romantizm

ádebiyatınıń iri wákilleri Angliyada Bayron hám Shelli, Germaniyada Gofman,

Franciyada Gyugo, Polshada A.Mickevich, AQShta Kuper, Longfello, Rossiyada

Jukovskiy, Pushkin, Lermontov bolıp tabıladı. Bunday jazıwshılar óz

dóretiwshiliginde ańlı, sanalı túrde romantizm metodın tańlap aladı, olar

97

romantizmdi tereń úyrenedi, onıń teoriyasın islep shıǵadı. Olar klassicizmniń qatań

sheklengen estetikalıq ólshemlerin buzıp, obraz jaratıwda, janr tańlawda, syujetti

paydalanıwda erkin háreket etedi. Romantizmniń baslı belgileri tómendegiler:

jazıwshı óz shıǵarmasında, eń birinshi náwbette, insannıń ruwxıy umtılısların,

estetik idealların, arzıw-ármanların, tilek-talapların subyektiv kózqaraslardan

emocional poetikalıq til menen sáwlelendiredi. Qaharman obrazı obyektiv

sharayatlar fonında yaki tariyxıy-social jaǵdaylar tiykarında súwretlenbeydi, al

haqıyqıy turmıstan uzaq, kórkem shártliliklerdi kútá keń paydalanǵan halda, geyde

fantastikalıq sharayatlarda súwretlenedi. Mısalı, Aleksandr Pushkinniń

“Baqshasaray fontanı” poemasında Qırım xanı Gerey óziniń háremin ǵayrı

jurtlardan tutqın etip ákelingen sulıwlar menen tolıqtırıp turadı. Biraq Gerey

haqıyqıy muhabbattıń qanday bolatuǵının bilmeydi, ómirinde júrek sawdasına

shatılıp kórmegen. Onıń ushın sulıwlar tek kóńil xoshlıǵı, hárem jarasıǵı.

Kúnlerdiń kúninde xristian dinindegi Mariya degen jas hám sulıw qız musılman

dinindegi Gerey xannıń háremine tutqın etip ákelinedi. Ádette, óziniń jabayı

tileklerin tez qandıratuǵın Gerey bul saparı Mariyanıń aldında toqtap qaladı. Gerey

ómirinde birinshi márte haqıyqıy muhabbat “keselligine” shatıladı. Gerey xannıń

jabayı sezimlerge tolı júreginde hayalǵa degen hasıl sezimler, haqıyqıy muhabbat

sezimleri oyanadı. Miyrim-shápaat, muhabbat sezimlerin bilmeytuǵın varvar

romantikalıq rıcarǵa aynaladı.

Poemada qaharmanlar tariyxıy sharayatlar fonında obyektiv jaǵdaylarda

súwretlenbeydi, al subyektiv sharayatlarda avtordıń idealları tiykarında

súwretlenedi.

Shıǵıs ádebiyatınıń dástanları, ǵázzelleri, muxammesleri romantikalıq uslubta

jazılǵan. Bul tuwralı belgili ádebiyat teoretigi Izzat Sultan bılay jazadı: “Orta

ásirlerdegi barlıq Shıǵıs ádebiyatı romantikalıq ruwx penen suwǵarılǵan.

Ferdawsiy, Xısraw Dehlawiy, Nizamiy, Rustaveli, Jamiy, Lutfiy, Nawayı hám

basqa da kóp ǵana shayırlardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri bar”1.

1 Иззaт Султoн. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 370-бeт.

98

Olardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri anıq kórinedi: árman etken

zaman, sharayatlar ideal etip súwretlenedi. Máselen, Nawayı “Xamsa”sında

makedoniyalı Iskender ideal patsha súwretinde kórinedi. Nawayınıń “Farhad hám

Shiyrin” dástanında Farhad tek ǵana shahzada emes, al ájayıp ónerler iyesi, alım,

kóńli jaqsılıqqa tolı kámil insan. Shiyrin gózzal bolıwı menen birge tereń

bilimlerge iye danıshpan, muhabbatına sadıq qız. Farhad penen Shiyrin ideal

shahzada, ideal hayal obrazlarında kórinedi.

XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında da romantizmniń baslı belgileri

kórinedi. Ájiniyazdıń muhabbat lirikasındaǵı gózzal qız yamasa janan –

romantikalıq obrazlar. (Mısalı, “Bir páriy”, “Bir janan” hám basqa da qosıqları).

Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanındaǵı syujet romantikalıq principte

súwretlengen. Waqıyalar, qaharmanlar uzaq ótmishte bolǵan etip súwretlenedi. Bas

qaharman Gúlim ideal hayal obrazında kórinedi.

Romantikalıq súwretlew principi tek belgili bir dáwir ádebiyatına tiyisli dep

waqıt ólshemi menen sheklep taslawǵa bolmaydı. Romantizm metodı realizm

metodı menen qatar qollanıla beriwi múmkin, hátteki, bir jazıwshınıń hám

romantikalıq, hám realistlik usıllarda jazılǵan shıǵarmaları bolıwı múmkin. Bul

jazıwshınıń ózi tańlaǵan súwretlew obyektin, ideyaların qaysı dóretiwshilik metodı

menen sáwlelendiriwdi tańlawına baylanıslı. Mısalı, Pushkinniń “Baqshasaray

fontanı”, “Kavkaz tutqını”, “Cıganlar” poemaları romantizm metodı menen

jazılǵan bolsa, “Kapitan qızı”, “Dubrovskiy” povestleri, “Evgeniy Onegin” romanı

realizm metodı menen jazılǵan. Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupovtıń “Dala

ármanları” poeması, “Báhár hám sen” ǵázzeller dúrkini romantikalıq usılda

jazılǵan.

Solay etip, romantizm metodı kórkem dóretiwshilikte realizm menen qatar

keń qollanılatuǵın kórkem metod bolıp tabıladı.

Modernizm XX ásirdiń birinshi yarımında ádebiyat hám kórkem óner

maydanına kelgen kórkem-estetikalıq baǵdarlardıń biri. Bul termin francuz

tilindegi moderne – jańa, zamanagóy degen sózlerden kelip shıqqan. Modernizm

wákilleri óz shıǵarmalarında sırtqı ortalıqtı, jámiyetti obyektiv súwretlewden bas

99

tartıp, olardı subyektiv kózqaraslardan, yaǵnıy dúnyanı jazıwshı qanday tárizde

kórgisi kelse, sonday baǵdarda sáwlelendiredi. Modernizm jámiyetlik turmıstı hám

jekke adamdı obyektiv hám tariyxıy sharayatlar fonında sáwlelendiretuǵın realizm

metodına qarsı boldı. Modernizm ádebiyatı qaharmanları atı shıqqan batırlar

yamasa tariyxıy adamlar emes, al jámiyettegi elespesiz kishkene adamlar.

Qarapayım adamnıń ishki dúnyası, onıń tereń ruwxıy daǵdarısları, onıń

úmitsizlikke, túskinlikke beriliw jaǵdayları modern jazıwshılardıń baslı súwretlew

obyekti bolıp tabıladı. Modernizm ádebiyatı oqıwshıǵa aqıl úyretip, jámiyetti

dúzetiw jolların siltemeydi, al jekke adamnıń ishki dúnyasın, ruwxıy daǵdarısların

tereń túsiniwdi, úyreniwdi maqset etip qoyadı. Sonıń ushın da, modernshi

jazıwshılar tereń psixologiyalıq súwretlewdi keń qollanadı.

Modernizmniń ekzistencializm, syurrealizm, ekspressionizm, absurd sıyaqlı

kórinisleri bar. Modernizmniń Batıs Evropa ádebiyatındaǵı iri wákilleri Marsel

Prust (1871-1922), Alber Kamyu (1913-1960, Franciya), Frans Kafka (1883-1924,

Avstriya), Djeyms Djoys (1882-1941, Irlandiya) h.t.b. Olardan Alber Kamyu

xalıqaralıq Nobel sıylıǵına miyasar boldı.

Sovet ádebiyatı hám ádebiyattanıw ilimi modernizm ádebiyatına unamsız

qatnas jasadı. Onı ruwxıy túskinlikti, dúnyaǵa subyektiv kózqaraslardı

sáwlelendiriwde ayıpladı, sovet ádebiyatına jat realistlik emes baǵdar sıpatında

túsindirdi. Negizinde, modernizm ádebiyatı insandı tanıwda, onıń ishki dúnyasın

túrlendirip beriwde úlken tabıslarǵa eristi. Modernizm dúnyani kórkem tanıwdıń,

kórkem sáwlelendiriwdiń bir túri sıpatında dúnyanıń kóplegen ádebiyatlarında

kórine basladı. Sonıń ishinde ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek ádebiyatında da

modernizmniń tiykarǵı belgilerine iye kóplegen lirikalıq shıǵarmalar, gúrrińler,

povestler, romanlar payda boldı. Qaraqalpaq shayırı Saǵınbay Ibragimov

modernizm baǵdarında bir qatar lirikalıq shıǵarmalar jazdı. Olarda modernizmniń

absurd túriniń belgileri kóbirek ushırasadı. Máselen, shayırdıń tómendegi qosıq

qatarlarında modernizmniń joqarıda keltirilgen belgileri tolıq kórinedi:

Jayǵasa almadım tórt pasılǵa men,

pasıldan-pasılǵa

100

eńsem shıdamas –

qutılmaq moyınǵa túsken júklerden

joq maǵan. Besinshi máwsimińdi ash…

Realizm metodı. Realizm metodına tiykarlanıp jazılǵan shıǵarmalarda adam

hám onıń dógeregi, real jámiyetlik ortalıq, tariyxıy sharayatlar baslı orınǵa shıǵadı.

Jazıwshınıń pikirlewi, estetikalıq kózqarasları, súwretlew principleri obyektiv

turmıs hám tariyxıy sharayatlar menen baylanıstırıladı. Tariyxıy sharayatlar hám

adam táǵdiri obyektiv súwretlenedi. Personajlar real turmıs sharayatlarında yamasa

tariyxıy sharayatlarda háreket etedi. Realistlik shıǵarmada hám waqıt, hám orın

máseleleri haqıyqıy súwretlenedi. Shıǵarmada qıyalıy zamanlar, sharayatlar

berilmeydi, al tariyxqa, turmısqa sáykes etip beriledi. Waqıyalardıń bolıp ótken

geografiyalıq ornı da haqıyqıy turmısqa say keledi. Romantikalıq shıǵarmadaǵıday

qıyalıy patshalıq emes, al konkret elat, qala, awıl súwretlenedi. Mısalı,

T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanında 1980-jıllardaǵı turǵınlıq

dáwirindegi awıl turmısı beriledi. Waqıya qaraqalpaq awıllarınıń birinde bolıp

ótedi. Personajlar haqıyqıy turmıs sharayatlarında háreket etedi. Olar arasındaǵı

konflikt real turmıs sharayatlarınan, personajlardıń qarama-qarsı poziciyalarınan

kelip shıǵadı. Romandı oqıǵanda biz 1970-jıllardaǵı qaraqalpaq awılınıń turmısı,

adamlardıń turmıs tárizi, oy-pikiri tuwralı anıq realistlik súwretlewler, túsinikler

alamız, maǵlıwmatlar alamız. Biraq realistlik shıǵarma bul hújjetli (dokumental)

shıǵarma emes, ol turmıstı real súwretleytuǵın kórkem shıǵarma. Realizm

metodınıń túrleri bar. XIX ásirdegi Evropa ádebiyatında onıń áshkaralawshı

(kritikalıq) forması qáliplesti. Bunda jazıwshı turmıs waqıyaların, adamlardı

búrkemey haqıyqıy turmıstaǵıday etip, ashıq súwretleydi. Nátiyjede, jámiyetlik

turmıstaǵı kóp ǵana illetler, kemshilikler ashıp taslanadı, áshkaralanadı. Mısalı,

Balzaktıń “Gopsek”, “Evgeniya Grande” shıǵarmalarında Franciya burjuaziyasınıń

ashkózlik, nápsiqawlıq, jırtqıshlıq qásiyetleri áshkaralanadı. Balzak pulǵa tabınǵan

adamlardıń minez-qulqın, xarakterin, ishki dúnyasın anıq súwretler menen ashıp

taslaydı. Gopsek ushın bul dúnyanıń quwanıshı tek aqsha, hámme nárseni ol aqsha

menen ólsheydi, kúsh-qúdiret aqshada dep biledi. Gopsek ushın “dúnyadaǵı eń

101

jaǵımlı muzıka – bul altın teńgelerdiń sıńǵırlısı”. Usı obrazlar arqalı Balzak XIX

ásirdiń birinshi yarımındaǵı Franciya jámiyetiniń tiykarǵı kemshiliklerin ashıp

taslaydı, olardı ótkir sınǵa aladı, áshkaralaydı.

Socialistlik realizm. Sovet dáwiri ádebiyatında realizmniń eń jetilisken túri

dep socialstlik realizm metodın usındı. 1934-jılı SSSR jazıwshılarınıń I syezdinde

socialistlik realizm metodı sovet ádebiyatınıń rásmiy metodı sıpatında qabıllandı

hám onı sovet jazıwshıları dóretiwshilik xızmetinde basshılıqqa alıwı tiyis boldı.

Bul metodtıń tiykarǵı baǵdarı jámiyetti, turmıstı revolyuciyalıq rawajlanıw,

revolyuciyalıq ózgerisler, revolyuciyalıq túsinikler ruwxında súwretlewden ibarat.

Klasslıq qarama-qarsılıq, klasslıq gúres, jámiyetlik qozǵalańlar, sociallıq

revolyuciyalar usı metodtıń súyenetuǵın metodologiyalıq tiykarları boladı.

Hárqanday shıǵarmalarda súwretlengen jámiyetlik qarama-qarsılıqlardan

revolyuciyalıq ideyalar izlendi, hátteki, ótmish ádebiyatınan klasslıq qarama-

qarsılıq, revolyuciyalıq motivler izlendi. Socialistlik realizm metodı, kóbinese,

tariyxıy shárayatlardı esapqa almaydı. Revolyuciyalıq awdarıspaqlar, klasslıq

gúres, ideyalar kórkem shıǵarmalarǵa zorlap engiziledi. Socialistlik realizm metodı

sırtqı ortalıqtı, jámiyetlik turmıstı, tariyxıy sharayatlardı obyektiv sáwlelendiriw

ushın, sonday-aq biziń ótmishtegi ádebiyatımızdı, ulıwma ruwxıy dúnyamızdı

obyektiv bahalaw ushın jaramsız bolıp qaldı. Bul metod kóbirek mámleketlik

siyasatqa, tar kommunistlik ideologiyaǵa baǵındırılǵan metod boldı. XX ásirdiń

30-50-jılları socialistlik realizm metodına súyengen sovet ádebiyatı kompartiyanıń

ideologiyalıq quralına aylanıp ketti. Nátiyjede, sovet ádebiyatınıń

ulıwmainsanıylıq mazmunı jarlılanıp ketti. Ol tar klasslıq yamasa partiyalıq

máplerge baǵındırıldı. Házirgi waqıtta socialistlik realizm metodı dóretiwshilik

xızmette qollanılıwdan shıǵıp, tek tarıyxıy áhmiyetke iye bolıp qaldı.

Kórkem shıǵarmanıń stili

Stil – áyyemgi grek tilinde mum jabıstırılǵan taqtayshaǵa sızıp jazatuǵın

qálemsheni ańlatqan. Kórkem ádebiyatta stil kórkem usıllardıń (ádislerdiń) jıynaǵı.

Stil – bir shıǵarmaǵa, bir jazıwshıǵa tán bolıwı múmkin. Sonday-aq jazıwshılar

102

toparınıń stili bolıwı múmkin. Hárbir jazıwshı sırtqı dúnyanı ózinshe túsinedi,

ózinshe qabıllaydı, ózinshe sáwlelendiredi. Demek, stil – jekke dóretiwshilikke tán

ádebiy qubılıs. Hárqanday qálem tutqan jazıwshıda stil bola bermeydi, stil

tájiriybeli jazıwshıda boladı. Stildiń beriliwi jazıwshınıń estetikalıq ideallarına,

túsiniklerine baylanıslı, ol kórkem tilge kóbirek baylanıslı. Jazıwshınıń stili,

kóbinese, personajlardı, waqıyalardı kórkem til menen súwretlep beriwde kórinedi.

Sonday-aq stil syujetlerdi tańlawda, qurıwda, shıǵarmalardıń kompoziciyalıq

dúzilisinde de kórinedi. Mısalı, xalıq erteklerinen syujetti bayanlawda jekke stildi

izlewdiń keregi joq. Al, daralanǵan dóretiwshilikte ol bar. Mısalı,

T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı” povestinde, syujettiń ózinshe rawajlanıw stili

bar. Jazıwshı waqıyanı basqıshpa-basqısh bayanlap otırmaydı, al waqıyanı

bayanlawda ózinshe usıl qollanadı. Waqıyanıń rawajlanıwına bir suwıq tamshı suw

sebep boladı. Demek, bul jazıwshı stiliniń bir kórinisi.

M.Lermontov “Biziń zamanımızdıń qaharmanı” romanında ayırım-ayırım

syujet beredi. Olar bir-birinen ǵárezsiz. Biraq hámmesinde bas qaharman sıpatında

Pechorin qatnasadı. Lermontov syujetlerdi qızıqlı kompoziciyalıq usılda quradı.

Kavkazǵa baylanıslı syujetlerdi súwretlegende ekzotikaǵa (rus oqıwshıları ushın

jańalıq bolǵan Kavkaz tábiyatı kórinisleri, Kavkaz xalıqları turmısı h.t.b.) kóbirek

kewil bóledi. Bul XIX ásirdegi rus oqıwshılarınıń talǵamı menen tıǵız baylanıslı.

Demek, Lermontov syujetlerdi súwretlewde óziniń jekke stiline iye jazıwshı.

Stil jazıwshınıń ideyasın beriwge, obrazlar jaratıwǵa, xarakterdi jaratıwǵa

xızmet etedi. Ádebiy stil dara dóretiwshilik penen baylanıslı. Adebiyatta jekke

stiller bar, sonday-aq ulıwma aǵımlardıń stili bolıwı múmkin.

Stil jazıwshınıń sheberliginiń ósiwi menen qáliplesedi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Kórkem metod tuwralı túsinik beriń.

2. Metodlar tariyxına sholıw jasań.

3. Metodlardıń tipleri (realistlik metodlar, realistlik emes metodlar) tuwralı

nelerdi bilesiz?

4. Klassicizm hám onıń baslı belgileri haqqında túsinik beriń.

103

5. Sentimentalizm hám onıń belgileri haqqında túsinik beriń.

6. Romantizm metodı tuwralı túsinik beriń.

7. Realizm metodı tuwralı túsiniklerińizdi bildiriń.

8. Áshkaralawshı realizm tuwralı túsinik beriń.

9. Socialistlik realizm metodı ne ushın házirgi ádebiyatta qollanıwdan shıǵıp

qaldı?

10. Stil degenimiz ne?

12-tema. ÁDEBIY PROCESS HAQQÍNDA ULÍWMA TÚSINIK

Jobası:

1. Ádebiy process haqqında túsinikler.

2. Ádebiy processtiń rawajlanıw nızamlılıqları haqqında túsinik. Ádebiy dástúr

hám jańashıllıq.

3. Ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar.

4. Kórkem awdarma hám ádebiy process.

5. Ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları (baspasóz, radioesittiriw,

televidenie, internet tarmaqları).

Tayanısh sózler: ádebiy process, ádebiy processtiń rawajlanıw nızamlılıqları:

ádebiy dástúr hám jańashıllıq, ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar, kórkem

awdarma hám ádebiy process, ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları.

Ádebiy process – bul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń qanday

da bir tariyxıy dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik, janrlıq h.t.b.

ózgerislerge ushırap rawajlanıwı, basqasha aytqanda, házirgi ádebiy aǵım,

háreket. Ádebiy hárekettiń barısında ayırım gónergen ideyalar, kórkem formalar

dáwir talabına ılayıq jańalanıp baradı. Bul jańalanıw ádebiy stillerdiń, ádebiy

aǵımlardıń, ádebiy baǵdarlardıń jańalanıwına alıp keledi. Házirgi dáwirde ádebiy

process kútá quramalı. Ol bir ǵana milliy ádebiyat shegarasında joqarı dárejede

rawajlana almaydı. Al, dúnya ádebiyatı menen tıǵız baylanısta, óz-ara tásirleniw

jaǵdayında rawajlanadı.

104

Ádebiy dástúr hám jańashıllıq. Ádebiy dástúr uzaq waqıtlar dawamında

qáliplesedi, shıǵarmalardıń tematikalarında, ideyalarında, tilinde syujetlik

qurılısında turaqlı dástúrler payda boladı. Mısalı, orta ásirlik Shıǵıs ádebiyatında

“Хamsa” jazıw dástúri bar edi. Tayar syujetke “Хamsa” jazıwshı óziniń kishigirim

jańalıǵın kirgizip jazatuǵın edi. Bul dástúrdi buzbaytuǵın edi.

Qaraqalpaq jırawları uzaq ásirler dawamında jır ónerin rawajlandırıp keldi.

Bul bekkem dástúr boldı. Biraq XIX ásirde qaraqalpaqlardıń rawajlanǵan feodallıq

bazar qatnasıqlarına aralasa baslawı hám Shıǵıs ádebiyatı úlgilerin ózlestiriwi

kórkem sóz ónerindegi eski dástúrlerdi buzıp jańalap jiberdi. Óz aldına ǵárezsiz

kishi kólemli lirikalıq qosıqlar payda boldı. Shıǵıs ádebiyatınan muxammes,

muashshaq, ǵázzel, murabba usaǵan janrlar kirgizilip, ádebiyat jańalandı. Hátteki,

dástanlar da burınǵı batırlıq jırlar úlgisinde emes, al tórt qatarlı bántlerden

turatuǵın, belgili bir uyqas, buwın tártibine túsken shıǵarmalar túrine kiredi.

Mısalı, “Aqmaq patsha”, “Shejire” dástanları usı tártipte jazılǵan.

Hárqanday ádebiyat basqa ádebiyatlardıń tásirine ushıraydı, kúshli

rawajlanǵan ádebiyatlardan úlgi aladı, onıń dástúrlerin ózine beyimlestiredi,

qáliplestiredi. Mısalı, XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı ózinen aldınǵı

rawajlanǵan Shıǵıs ádebiyatınıń úlgilerin paydalandı. Aytayıq, qıssalar, ashıqlıq

dástanlar, hár qıylı lirikalıq formalar Shıǵıs ádebiyatınıń tásirinde qaraqalpaq

ádebiyatına da endi. Al, ХХ ásirde rus hám Evropa ádebiyatınıń tásiri menen

roman, povest, gúrriń, ocherk janrları payda boldı hám rawajlandı.

Ádebiy baylanıslar ádebiyattıń túrleniwine, jańalanıwına, kúshli

rawajlanıwına sharayat jasaydı.

Ádebiy baylanıslar kópshilik jaǵdayda jazıwshılardıń óz-ara qatnasıǵı,

ádebiyat háptelikleri, dekadaları hám ádebiy awdarmalar arqalı iske asadı. Ádebiy

baylanıslar, ásirese, XX ásirde kúsheydi. Dúnya xalıqları hám mámleketleriniń óz-

ara jaqınlasıwı, tıǵız qatnasıwı, ruwxıy, mádeniy, turmıslıq jaqlardan baylanısıwı

adebiy baylanıslardıń kúsheyiwine alip keledi. Jazıwshılardıń qatnasıwında

ótkeriletuǵın kóplegen xalıqaralıq ushırasıwlar, simpoziumlar, konferenciyalar

ádebiy processti rawajlandırıwǵa úlken úles qosadı.

105

Kórkem ádebiyattıń rawjlanıwı kórkem awdarmaǵa kóp baylanıslı. Birde bir

milliy ádebiyat tek ǵana óziniń shıǵarmaları menen sheklenip qalmaydı. Al,

qońsılas xalıqlar ádebiyatınan, sonday-aq dúnya ádebiyatınan nusqalar awdarıp

bayıtıp baradı. Kórkem awdarma ádebiyattı tematikalıq, ideyalıq, syujetlik

tamanlardan, sonday-aq janrlar boyınsha, kórkemlew quralları boyınsha

rawajlandıradı, bayıtadı. Kórkem awdarmanıń evolyuciyalıq jolı uzaq. Máselen,

áyyemgi yamasa orta ásirlik awdarmalar házirgi awdarmadan ózgeshelenip turadı.

Olarda túp nusqanıń originallıǵın saqlaw onshama qatal uslanbaǵan, awdarmashı

tekstke erkin qatnas jasaǵan. Hátteki, ózinen qosımshalar kirgizgen. Bul dáwirdegi

awdarmalardıń baslı maqseti – ádebiyattıń basqa tildegi jaqsı úlgileri menen

jergilikli oqıwshını tanıstırıw, xabardar etiw. Mısalı, turkmen shayırı

Maqtımqulınıń kóp ǵana qosıqları Ájiniyaz h.b. shayırlar tárepinen

qaraqalpaqshaǵa yamasa ózbekshege erkin túrde awdarılǵan, qosımsha qatarlar

kirgizilgen, onıń ideyasın rawajlandırǵan.

Awdarma jańa dáwirde ózgeshe tús aladı. Shıǵarmanıń túp nusqası

(originallıǵı) awdarıwdıń barısında jaqsı saqlanıwı kerek. Túp nusqa avtorınıń

ideyalıq niyeti, kórkemlik sheberligi awdarmada beriliwi kerek. Mısalı, Pushkinniń

shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan N.Dáwqaraev, Q.Áwezov, J.Aymurzaev,

I.Yusupov, M.Seytniyazov, T.Jumamuratov h.t.b. túp nusqanı saqlawǵa háreket

etken. Pushkinniń ideyalıq tereńligi, súwretlew quralların paydalanıw sheberligi

awdarmalarda belgili dárejede kórinedi.

Kórkem ádebiyattıń rawajlanıwında ǵalaba xabarlandırıw qurallarınıń ornı

ayrıqsha. Gazetalarda, jurnallarda, kitaplarda, toplamlarda kórkem shıǵarmalar

basılıp jámiyetshilikke usınıladı, televizorda yamasa radioda oqıladı. Ádebiy

kritika olarǵa óz bahasın berip baradı. Kritika ulıwma kitap oqıwshılardıń,

jámiyettiń sociallıq talaplarınan, estetikalıq talǵamlarınan kelip shıǵıp

shıǵarmalarǵa pikir aytadı, baha beredi. Bul process ǵalaba xabarlandırıw quralları

arqalı iske asırıladı. Solay etip, ǵalaba xabarlandırıw qurallarınıń ádebiyattı

rawajlandırıwda ornı ayrıqsha. Házirgi waqıtta itibarlı jańa shıǵarmalardı

106

prezentaciya etiw (tanıstırıw) máresimi jiyi-jiyi ótkerilmekte. Bunday ilajlar

ádebiy processti túrlendiredi, bayıtıp baradı.

Ilim hám texnikanıń kúshli rawajlanǵan házirgi dáwirinde kórkem

shıǵarmalardıń hám ádebiy sınnıń internet tarmaqları arqalı keń tarqalıw

múmkinshiligi tuwıldı. Shet tillerin biletuǵın oqıwshılar dunyada júz berip atırǵan

ádebiy jańalıqlar menen tez tanısıw múmkinshiligine iye.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Ádebiy process degenimiz ne?

2. Ádebiy processtiń rawajlanıw nızamlılıqların bilesiz be? Túsinigińizdi beriń.

3. Ádebiy dástúr hám jańashıllıqtıń ádebiy processte tutqan ornı qanday?

4. Ádebiy tásirler hám ádebiy baylanıslar ádebiy processtiń rawajlanıwına

qanday tásir etedi?

5. Kórkem awdarmanıń ádebiy processke tásiri qanday?

6. Házirgi ádebiy processte qanday awdarma shıǵarmalardı bilesiz?

7. Ádebiy process hám ǵalaba xabarlandırıw quralları (baspasóz,

radioesittiriw, televidenie, internet tarmaqları)nıń baylanısı haqqında túsinik

beriń.

8. Házirgi waqıtta jańa shıǵarmalardı prezentaciya etiwdiń áhmiyeti nede?

TIYKARǴÍ TÚSINIK HÁM TERMINLER (GLOSSARIY)

Ádebiyat – “ádebiyat” ataması arab tilindegi “adab” sózinen alınǵan bolıp,

sózlik mánisi boyınsha “jaqsı minez-qulq” degendi ańlatadı.

Ádebiyattanıw – filologiya iliminiń bir tarawı. Kórkem ádebiyat haqqındaǵı

ilim.

Ádebiy kritika – áyyemgi grek tilindegi kritika – pikirlew, tallaw degen

sózden kelip shıqqan. Ádebiy sın, tiykarınan, házirgi ádebiy processte házir payda

bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha beredi, sın pikirler aytadı.

Ádebiyat tariyxı – ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kórkem ádebiyattıń

payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń milliy ádebiyatlarǵa bóliniw

tariyxın úyrenedi. Ádebiyat tariyxı itibarlı jazıwshılardıń dóretiwshiligin, sonday-

107

aq jámiyetshilikke keńnen málim bolǵan ayırım shıǵarmalardı óz aldına

qarastıradı. Ádebiyat tariyxı sonıń menen birge ádebiy janrlardıń, obrazlardıń

evolyuciyalıq rawajlanıwın baqlaydı.

Ádebiyat teoriyası – kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem

ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı

nızamların, ádebiy janrlardıń, syujetlerdiń kórkemlik tábiyatın, kórkem

shıǵarmanıń mazmunı menen formasınıń sáykesligi máselesin úyrenedi.

Ádebiy process – bul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń qanday

da bir tariyxıy dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik, janrlıq h.t.b.

ózgerislerge ushırap rawajlanıwı, basqasha aytqanda, házirgi ádebiy háreket.

Ádebiy til – sóylewdiń hám jazıwdıń belgili bir ólshemlerine, qaǵıydalarına

iye bolǵan, ulıwma xalıqqa, onıń barlıq qatlamlarına ortaq bolǵan, xalıqtıń

(millettiń) jámiyetlik, ruwxıy, mádeniy turmısına xızmet ete alatuǵın til.

Ádebiy túrler hám janrlar – ádebiy túr yamasa janr degende estetikalıq

sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri, tematikalıq, mazmunlıq

qásiyetleri bir-birine uqsas yamasa kútá jaqın bolǵan shıǵarmalardıń toparına

aytıladı.

Allegoriya – grekshe allos – basqa, ózge, agareno – aytaman degen mánisti

ańlatadı. Kórkem ádebiyatta awıspalı mánistegi súwretlew qurallarınıń biri.

Antonim – grekshe anti – qarsı, onyma – at, isim degendi bildiredi.

Mánisleri boyınsha bir-birine qayshı keletuǵın sózler. Kórkem leksikanıń bir túri.

Antitezalar – grekshe antithesis – qarama-qarsı mánisin bildiredi, jiyi

qollanılatuǵın poetikalıq figuralardan bolıp tabıladı.

Ańız – lаtınsha legenda – оqıwǵa ılayıq degendi ańlatadı. Xalıq аwızeki

dóretiwshiliginiń bir janrı. Ańız belgili bir tariyxıy waqıyalardıń yamasa tariyxıy

adamlardıń átirapında payda bolǵan áńgimeler, shıǵarmalar.

Aruz – Shıǵıs xalıqları poeziyasında (arab, parsı, eski túrkiy) qosıq

ólsheminiń keń tarqalǵan túri. Aruz sozılmalı hám qısqa buwınlardıń qosıq

qatarında belgili tártipte awmasıp keliwine tiykarlanadı.

108

Arxaizmler – grekshe archaios – áyyemgi, eski sózinen. Házirgi zaman

tilinde qollanıwdan shıǵıp qalǵan eski sózler yamasa sóz birikpeleri.

Áshkaralawshı (kritikalıq) realizm – realizm metodınıń bir túri. XIX

ásirdegi Evropa ádebiyatında qáliplesken. Bunda jazıwshı turmıs waqıyaların,

adamlardı búrkemey haqıyqıy turmıstaǵıday etip, ashıq súwretleydi. Nátiyjede,

jámiyetlik turmıstaǵı kóp ǵana illetler, kemshilikler ashıp taslanadı, áshkaralanadı.

Barmaq ólshemi – eski túrkiy ádebiyatta buwın sanlarınıń teńligine

tiykarlanatuǵın qosıq ólshemlerinıń bir túri.

Ballada – francuzsha ballet sózinen alınıp, аyaq оyın qosıǵı degendi

bildiredi. Ballada qospaq janrǵa, yaǵnıy liro-epikalıq janrǵa kiredi. Balladada

kishkene syujet paydalanıladı, sonıń menen birge shayırdıń jekke sezimleri, ishki

keshirmeleri beriledi.

Bánt (strofa) – grekshe – burılıs mánisinde. Shayırdıń shıǵarmada аytajaq

bolǵan оy-pikiriniń bir bólegin ózinde jámlestiriw, belgili sistema arqalı uyqasqa

túsken qosıqtıń bir bólegi. Uyqasıq principi boyınsha bánt eki, úsh, tórt, on tórt

qatarlı bolıp keledi.

Bibliografiya – eski grek tilindegi biblio – kitap hám grapho – jazaman

degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti

bildiredi.

Detal – bólekshe. Óz aldına mániske iye bola almaytuǵın, biraq оbrazdı

tolıqtırıw hám kórkemlew ushın áhmiyetke iye bolatuǵın kórkem shıǵarmanıń

bóleksheleri.

Dialog – grekshe dialogos – eki adamnıń óz-ara sóylesiwi. Kórkem

shıǵarmada waqıyanı túsindiriwge, xarakterdi ashıwǵa járdem beretuǵın usıllardıń

biri. Dramalıq shıǵarmalar, tiykarınan, dialoglar formasında beriledi. Epikalıq

shıǵarmalardа da dialoglar jiyi qollanıladı. Olar personajdıń til ózgesheligin

beriwge yamasa qanday da bir jaǵdaydı kórsetiwge járdem beredi.

Drama – áyyemgi grek tilindegi drao yamasa drage sózinen alınıp, sózlik

mánisi boyınsha “háreket etiw” degen mánisti ańlatadı. Drama – kórkem

ádebiyattıń bir túri. Ol teatr saxnasında kórsetiw ushın jazıladı.

109

Dramalıq obraz – personajlardıń is-háreketlerin saxnada kórsetiw ushın

jaratılatuǵın obraz.

Ekspoziciya – latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan.

Ekspoziciya járdeminde waqıyalar bolıp ótetuǵın orınlar, shárt-sharayatlar avtor tili

menen súwretlenedi, shıǵarmaǵa qatnasatuǵın personajlar menen tanıstıradı.

Epos – bul termin áyyemgi grek tilinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha

áńgime, ertek degendi bildiredi. Epos termini ádebiyattanıw iliminde eki mániste

qollanıladı: birinshisi – ulıwma epikalıq shıǵarmalar mánisinde, yaǵnıy ádebiy túr

sıpatında, ekinshisi – xalıq eposları, xalıq dástanları mánisinde.

Epika – ádebiyattıń úsh túriniń biri. Óziniń janrlıq qásiyeti boyınsha waqıyanı

hám oǵan qatnasatuǵın adamlardı kórkem bayanlap, súwretlep beretuǵın

shıǵarmalardıń túri. Epikalıq shıǵarmada, eń birinshi náwbette, syujet bolıwı

kerek.

Epikalıq obraz – shıǵarmadaǵı personajdıń is-háreketleri, basınan keshirgen

waqıyaları arqalı sáwlelendirilgen obraz.

Epilog – sońǵı sóz mánisinde. Kórkem shıǵarmada tiykarǵı syujetke

kirmeytuǵın element.

Epopeya – bul termin bayanlaytuǵın waqıyaları kólemi boyınsha kútá úlken

hám quramalı, súwretleytuǵın waqtı uzaq, turmıstıń túrli táreplerin keń

qamtıytuǵın shıǵarmalar toparın belgilew ushın qollanıladı.

Fonografik (“normadan shıǵınıw”) qubılıslar – kórkem shıǵarmada seslerdi

sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde arttırıp jazıw. Ádebiy shıǵarmada

personajdıń túrli keypiyatın beriw, onıń xarakterindegi ózgerislerdi tolıq kórsetiw

ushın isletiledi.

Gúrriń – waqıyanı ıqsham jáne qısqa túrde sáwlelendiretuǵın kishi epikalıq

janr.

Ǵázzel – arabsha hayallarǵa muhabbat sózinen alınǵan. Ǵázzel aruz qosıq

qosıq qurılısı boyınsha jazılıp, 12-15 eki qatarlı bántlerden, yaǵnıy báyitlerden

turadı. Hárbir báyit tamamlanǵan pikirdi bildiredi. Ǵázzel a-a, b-a, v-a formasında

uyqasıp keledi.

110

Xarakter – grek tilindegi charekter – ózine tán ózgeshelik, belgi degendi

ańlatadı. Ádebiy shıǵarmalarda óziniń jekke adamgershilik qásiyetleri, minez-

qulqı, oy-órisi, ishki dúnyası, rúwhıy jaǵdayları, is-háreketleri arqalı oqıwshınıń

yaki tamashagóydiń yadında uzaq saqlanıp qalatuǵın obraz.

Ideya – kórkem shıǵarmada kóterilgen máselelerdiń, jaratılǵan obrazlardıń,

xarakterlerdiń, súwretlengen waqıyalardıń nátiyjelerinen kelip shıǵatuǵın

juwmaqlar, obrazlı oy-pikirler.

Intermediya – latınsha intermedius – ortada turıwshı degen sózden

alınǵan. Kishi kólemli teatr janrlarınıń biri.

Ironiya – grekshe eroneia – jortaǵa degendi ańlatadı. Belgili bir qubılıstı,

adamnıń minez-qulqın mısqıllaw, dálkeklew maqsetinde qollanılatuǵın kórkem

súwretlewdiń bir túri.

Janr – francuz sózi bolıp, túr, jınıs degendi ańlatadı. Janr – bul turmıs

shınlıǵın kórkem súwretlewdiń barısında jazıwshı (shayır) niyet etken ideyalardı

beriwdiń usıllarınıń biri.

Járdemshi (qaptal) syujetler – tiykarǵı syujetke kirmeytuǵın, biraq

personajlar obrazın tolıqtırıw ushın qollanılatuǵın syujet túri.

Klassikalıq syujet – bir tártipte, izbe-iz, basqıshpa-basqısh rawajlanatuǵın

syujet.

Klassicizm – realistlik emes metodlardıń bir túri. Onıń baslı principleriniń biri

– bul kórkem shıǵarmanıń racionalizmge tiykarlanıwı. Basqasha aytqanda, kórkem

shıǵarmada aqıl-oy baslı orınǵa shıǵıwı kerek, syujet qatań logikaǵa baǵınıp

rawajlanıwı kerek, ishki sezimlerge orın bolmawı tiyis.

Komediya – grekshe comos – kewilli alaman, toplım, ode – qosıq, jır.

Dramaturgiyanıń bir janrı. Komediyada kúlki, házil arqalı adamlardaǵı, turmıstaǵı,

jámiyettegi kemshiliklerdi kórsetedi.

Kompoziciya – latınsha – compositio – dúzilis, qurılıs degendi ańlatadı.

Kórkem shıǵarmalardaǵı waqıyalardıń, оbrazlardıń, bólimlerdiń avtordıń oylaǵan

ideyasın ashıw maqsetinde bir-biri menen tıǵız baylanısta jaylastırılıwı.

111

Konflikt – latın sózinen alınǵan bolıp, soqlıǵısıw degen mánisti bildiredi.

Konflikt kórkem shıǵarmalardaǵı personajlardıń qarama-qarsılıǵın yamasa

personajlar toparları arasındaǵı qarama-qarsılıqtı, sonday-aq personaj benen sırtqı

ortalıq arasındaǵı qarama-qarsılıqtı ańlatadı.

“Konfliktsizlik teoriyası” – burınǵı sovet ádebiyatında, sonıń ishinde

qaraqalpaq ádebiyatında 1940-jıllardıń aqırı hám 1950-jıllardıń baslarında ústemlik

etken tendenciya (aǵım). Qaharmanlarınıń maqsetleri bir (socialistlik jámiyet

qurıw) bolǵanlıqtan, aralarında antagonistlik (hesh kelisimge kelmeytuǵın)

qarama-qarsılıqlar berilmeydi.

Kórkem obraz – kórkem ónerdiń hám kórkem ádebiyattıń baslı shárti.

Kórkem ádebiyat penen óner shıǵarmalarında turmıs haqıyqatlıǵın belgili bir

usıllarda sáwlelendirgen jámiyetlik qubılıslar, tábiyiy kórinisler hám adamlardıń

minez-qulqı, ádep-ikramlılıǵı (xarakteri). Ádebiy dóretpelerde, kóbirek, obraz

atamasında jazıwshı tárepinen súwretlengen insan minez-qulqı, onıń dúnyaǵa

kózqarası, oy-pikiri hám sezimler álemi túsiniledi.

Kórkem til – ulıwma ádebiy tildiń bir túri.

Kórkem shıǵarmanıń mazmunı – onıń sáwlelendirgen materialı, kótergen

probleması hám aytajaq jańa ideyasınan turadı.

Kórkem shıǵarmanıń forması – kórkem shıǵarmanıń mazmunın qabıllawǵa

járdemlesetuǵın onıń zatlıq tárepi.

Kórkem fonetika – poeziya yamasa proza tiliniń seslik quramı, onıń túrli-

túrli qubılıwları.

Qospaq janrlar – eki ádebiy túrdiń belgileri qosılıp, aralasıp qollanılǵan

shıǵarmalar (máselen, liro-epikalıq yaki liro-dramalıq shıǵarmalar).

Libretto – opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekst.

Lirika – grekshe lyrikos – “lira ásbabına qosıp aytıw” degen mánisti ańlatadı.

Áyyemgi greklerdiń “lira” dep atalatuǵın tarlı muzıka ásbabınıń atınan kelip

shıqqan termin. Kórkem ádebiyattıń bir túri.

Literatura – ádebiyat Evropa tillerinde “literature” degen atama menen

júritiledi. Ol latın tilindegi litera – hárip sózine, tura qaraqalpaq tilindegi lıq, lik

112

suffikslerine sáykes kelip, orta ásirlerde tasqa basıw (litos-tas), kitap baspası,

baspasóz degendi ańlatqan.

Lirikalıq obraz – lirirkalıq shıǵarmalarda ishki sezimleri, kewil-keypi,

ruwxıy keshirmeleriniń sáwleleniwi, beriliwi arqalı jaratılǵan obraz.

Lirikalıq (subyektiv) qaharman – lirikalıq shıǵarmanıń oraylıq tulǵası.

Lirikalıq sheginisler – epikalıq shıǵarmada аvtordıń waqıyalarǵa, tábiyat

kórinislerine, personajlarǵa, оlardıń is-háreketlerine qatnasınıń, kózqarasınıń

bildiriliwi. Lirikalıq sheginis ulıwma kompoziciyalıq ámellerdiń biri.

Liro-epika – qospaq janrdıń bir túri. Ózinde hám lirikanıń, hám epikanıń

qásiyetlerin sińdirgen boladı.

Liro-drama – qospaq janrdıń bir túri. Ózinde hám lirikanıń, hám dramanıń

qásiyetlerin sáwlelendiredi.

Metod – jazıwshınıń kózqarasları, ideyalıq poziciyaları menen baylanıslı

dóretiwshilik metod.

Metodika – bul jumıs islewdiń yamasa jumıstıń usılı, texnikası, ámelleri.

Mif – grek sózi bolıp onıń mánisi “sóz”, “áńgime” degendi bildiredi.

Modernizm – XX ásirdiń birinshi yarımında ádebiyat hám kórkem óner

maydanına kelgen kórkem-estetikalıq baǵdarlardıń biri. Bul termin francuz

tilindegi moderne – jańa, zamanagóy degen sózlerden kelip shıqqan.

Monolog – grekshe monos – bir hám logos – sóz. Kórkem shıǵarmada

qaharmannıń kópshilikke yamasa ózine qarata аytqan sózleri. Моnоlоg, kóbinese,

dramalıq shıǵarmalarda ushırasadı.

Muashshaq – arabsha bezelgen, pardozlanǵan degen mánisti bildiredi.

Túrkiy poeziyaǵa arab poeziyasınan kirip kelgen. Qosıq qatarlarınıń eń basındaǵı

háriplerdi joqarıdan tómen qaray oqıǵanda bir adamnıń atı, laqabı yamasa basqa

bir atama kelip shıǵadı.

Murabba – arab tilindegi sózlerden alınǵan. Tórt qatarlı bántlerden ibarat

qosıqlar. Murabba a-a-a-a, b-b-b-a, v-v-v-a úlgisinde uyqasıp keledi.

Muxammes – arabsha “beslik” sózinen alınǵan. Muxammes bes qatardan

turatuǵın birneshe bántlerden ibarat lirikalıq qosıq. Hárbir bánti bes qatardan ibarat

113

qosıqlar, uyqasları: birinshi bánt A, A, A, A, A, ekinshi bánt B, B, B, B, A,

úshinshi bánt V, V, V, V, A h.t.b. Hárbir bánttiń besinshi qatarı birinshi bántke

uyqasadı.

Novella – italyan tilindegi novella – jańalıq degen sózden alınap, qaharman

ómirindegi keskin bir jaǵdaydı qısqa, ótkir hám kórkem psixologiyalıq usılda

súwretleytuǵın kishi epikalıq janrdıń bir túri.

Omonimler – grek tilinde homos – birdey hám onyma – isim, at degen

mánide. Mánisi jaǵınan hár qıylı, al aytılıwı hám jazılıwı jaǵınan birdey sózler.

Oy-pikirler lirikası – meditativ lirika. Bul termin grekshe meditacio degen

sózden alınıp, sózlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi bildiredi. Kóbinese,

jámiyetlik, siyasiy, sociallıq turmıslıq, filosofiyalıq, didaktikalıq temalardı qozǵap,

olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin emocional túrde beredi.

Ocherk – anıq materiallarǵa, faktlerge, maǵlıwmatlarǵa kóbirek súyenetuǵın,

jazıwshınıń fantaziyası (kórkem qıyalı) sheklengen formada beriletuǵın kishi

epikalıq janr.

Oktavа – segiz qatarlı, 1-6-qatarlardıń taq qatarları “а” uyqasqa, jup qatarları

“b” uyqasqa, 7-8-qatarlar óz-ara uyqasqa iye Batıs lirikasındaǵı qosıqtıń túri.

Onomatopeya – seslik eliklewler. Tábiyattaǵı yamasa átiraptaǵı hár qıylı

seslerge, ısqırıq, kúlki, jılawǵa, sonday-aq haywanlardıń, quslardıń dawıslarına

eliklew hám olardı xatqa túsiriw.

Paleografiya – áyyemgi grek tilindegi palaros – eski, áyyemgi hám grapho

degen sózlerden kelip shıqqan. Paleografiya filologiya iliminiń bir tarawı bolıp

qáliplesken, ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.

Paremiya – naqıl-maqallar, jumbaqlar, aforizmler, gnomalar, xokku, fard,

epigramma sıyaqlı kishi janrlardı toplap, olardıń jıynaqlanǵan ulıwmalıq ataması.

Poeziya – kórkem tildiń eki forması bar: poeziya hám proza. Demek, poeziya

– kórkem tildiń ritmikalıq bir forması.

Poema – grek sózi poieo – dóretiw, dóretiwshilik mánisinde. Liro-epikalıq

janrdıń bir túri.

Pyesa – francuz tilindegi piese – pútin, tutas degen sózden alınǵan.

114

Povest – kólemi jaǵınan ortasha bolǵan epikalıq shıǵarmanıń bir túri. Povestte

romandaǵı sıyaqlı jámiyetlik turmıs waqıyaları, qaharman táǵdiri keń kólemli

epikalıq baǵıtta alınbaǵan menen óziniń kótergen máselesi jaǵınan, qaharmanlar

xarakterin súwretlewi menen de onnan áhmiyeti tómen emes.

Proza – kórkem tildiń bir forması.

Problema (másele) – bul jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik,

tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler.

Prolog – grek tilinen, prolodos – kiris sóz, alǵı sóz mánisinde. Kitap

oqıwshısınıń kórkem shıǵarmaǵa qızıǵıwshılıǵın arttırıw maqsetinde qollanılatuǵın

kompoziciyalıq ámellerdiń biri.

Realizm – latın tilinen, realis – shın, haqıyqıy degen mániste. Qıyalıy

súwretlewlerdi emes, al real turmıslıq sharayatlardı súwretlep beriwdi maqset

etetuǵın kórkem metod.

Ritorikalıq soraw – grekshe reytor – orator, sheshen, dilwar degen sózden

alınǵan.

Ritorikalıq úndewler – kórkem shıǵarmada kóterińki, shaqırıq túrinde

ushırasatuǵın gápler, stilistikalıq figura.

Roman – turmıstı, jámiyetlik qubılıslardı, jekke táǵdirlerdi, waqıyalardı keń

kólemde, tutas syujet ishinde súwretleytuǵın shıǵarma.

Romantizm – realistlik emes metodlardıń biri. Ol XVIII ásirdiń aqırı XIX

ásirdiń basında Evropa hám Amerika ádebiyatlarında qáliplesti. Real turmıslıq

sharayatlardı emes, al qıyalıy súwretlewlerdi beriwdi maqset etetuǵın kórkem

metod.

Rubayı – tórt qatardan turatuǵın, juwmaqlawshı pikirdi bildiretuǵın usı 4

qatar pútin bir ǵárezsiz shıǵarma bolıp tabıladı. Uyqasları – AAAA, kóbinese,

AABA túrinde keledi. Rubayı klassikalıq poeziyada, kóbinese, filosofiyalıq

temada, aruz ólsheminde jazıladı.

Sezim lirikası – intim lirikası. Bul termin latın tilindegi intimus sózinen

alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha kútá tereń, kútá ishki degendi bildiredi. Ol

115

qaraqalpaqsha “pinhamı lirika” dep te júritiledi. Lirikanıń bul túri tánha lirikalıq

qaharmanǵa tiyisli, onıń júrek tórinde jatırǵan sezimlerdi beredi.

Sentimentalizm – realistlik emes metodlardıń biri. Francuz tilindegi

sentiment – sezim degen sózden alınǵan termin. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında

Evropa ádebiyatında hám kórkem ónerinde qáliplesken aǵım. Sentimentalizm

wákilleri adam tábiyatınıń jetekshi tárepi aqıl-oy emes, al tábiyiy sezimler dep

esapladı.

Sillabika – qosıq ólshemi. Grek tilindegi sillabi – buwın degen sózden

alınǵan. Barmaq ólsheminiń ekinshi ataması.

Sillabo-tonika – qosıq ólsheminiń bir túri. Grek tilindegi sillabi – buwın,

tonus – pát degen sózlerden alınǵan. XVIII-XIX ásirlerde rus poeziyasında, atap

aytqanda Lomonosov, Jukovskiy, Tredyakovskiy, Pushkin, Lermontovlar tárepinen

qosıq ólshemi keskin ózgeredi. Bular tonikalıq ólshem menen birge, sillabikanı da

qosıp paydalandı. Nátiyjede, XIX ásirdegi rus poeziyasında sillabo-tonikalıq qosıq

ólshemi payda boldı.

Scenariy – dramalıq shıǵarmalar ushın jazılǵan kórkem tekst.

Sintaksislik figuralar yamasa stilistikalıq figuralar. Kórkem sintaksiste

qollanılatuǵın hár qıylı usıllar. Mısalı, ritorikalıq sorawlar, intonaciya, pauza,

ritorikalıq qaratpalar, úndewler, tákirarlawlar, antiteza, inversiyalar kóp

qollanıladı.

Sonet – italyansha sonare – jańǵırıw mánisin bildiredi. Sonet on tórt qatarlı

lirikalıq qosıqtıń túri. Ol eki tórtlik, eki úshlikten yamasa úsh tórtlik, bir ekilikten

turadı hám qatań uyqas formasına iye.

Stil – áyyemgi grek tilinde mum jabıstırılǵan taqtayshaǵa sızıp jazatuǵın ushı

ushqır qálemsheni ańlatqan. Kórkem ádebiyatta stil kórkem usıllardıń (ádislerdiń)

jıynaǵı.

Súwretlew lirikası – peyzaj lirikası. Lirikanıń bul túri adamdı qorshap

turǵan zatlardı, qalanıń, awıldıń kórinislerin, sonday-aq tábiyat kórinislerin,

qubılısların súwretleydi.

116

Syujet – francuzsha “nárse”, “mazmun” degendi ańlatadı, kórkem

shıǵarmalarda obraz jaratıw ushın qollanıladı. Syujet – bul kórkem shıǵarmada

súwretlenetuǵın waqıyalardıń, hádiyselerdiń, sonday-aq personajlardıń is-

háreketleriniń belgili bir tártipke túsken dizimi yamasa jıynaǵı.

Syujetten tısqarı elementler – tiykarǵı syujetke kirmeytuǵın elementler.

Tekstologiya – eski latın tilindegi tekstum – baylanısıw, birlesiw hám logos-

sóz degennen kelip shıǵıp, folklor yamasa jazba ádebiyat shıǵarmasın qayta jazıp

yamasa qayta basıp, onıń tiykarǵı túp nusqasın tikleytuǵın ilim.

Teatr – bul birneshe kórkem ónerlerdiń bir ónerge qosılıp háreket etiwinen

jaralǵan sintetikalıq (qospaq) óner.

Tema – bul kórkem shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı,

syujetlik materialları.

Tiplik obraz – kórkem shıǵarmada súwretlenip atırǵan dáwirge tán bolǵan

ulıwmalıq, ortaq belgilerdi, sol dáwir adamlarınıń qásiyetlerin ózine jámlegen

obraz.

Tonikalıq ólshem – bul pátke tiykarlanǵan ólshem. Bul termin grek tilindegi

tonus – pát degen sózden alınǵan.

Tórtlik – rubayıǵa uqsaǵan, onıń menen únles, tematikası sheklenbegen, biraq

barmaq (sillabika) ólsheminde jazılatuǵın lirikalıq qosıq.

Tragediya – dramaturgiyada syujet ornı tolmas joǵaltıw, tereń qayǵı-hásiret

penen tamamlanatuǵın shıǵarmalar.

Trop – basqa nársege aynalıw, ózgeriw mánisin ańlatadı. Kórkem súwretlew

qurallarınıń keń tarqalǵan túri. Kórkem shıǵarmada troplar bir nárseni súwretlew

ushın sózdiń túpkilikli mánisin emes, al basqa ózgergen, awıspalı mánisin beredi.

Tımsal – aqıl beriw, úgit-násiyat mazmunına iye satiralıq usılda jazılǵan

shıǵarma.

Verlibr – francuzsha vers – еrkin degen, libres – sheyr, qosıq sózlerinen

alınǵan аtаmа. Dástúrli qosıq qurılısınıń ólshemlerine baǵınbaytuǵın lirika janrı.

Verlibrdiń qatarlarınıń buwın sanları teń bolmay, uzınlı-qısqalı bolıp keliwi

múmkin, geyde bir sózdiń ózi de bir qatardı аńlаtаdı.

117

ÓZBETINSHE JUMÍSLAR USHÍN TAPSÍRMALAR

1. Ájiniyazdıń “Dáwran bolmadı” qosıǵınıń ekinshi shuwmaǵınıń sońı 1975-

jılǵı “Tańlamalı shıǵarmaları”nda “Shóllerdе yúgúrgán ahıw-jáyrandı, Sayalaǵan

shenli dáwran bolmadı” dep tamamlanadı. Al, 1988-jılǵı “Tańlamalı

shıǵarmaları»nda “Shóllerde yúgúrgán ahıw-jáyrandı, Sayad alǵan shenli dáwran

bolmadı” dep berilgen. Usı qosıq qatarların tekstologiyalıq jaqtan salıstırıń hám

qaysısı durıs ekenligin anıqlań.

2. Berdaqtıń 1987-jılǵı “Saylandı shıǵarmaları”nda “Aqmaq patsha” dástanınıń

ekspoziciyasında “Qosın tigip Sasıq kólge” degen qatarlar bar. Shayırdıń 1997-jılǵı

“Tańlamalı shıǵarmaları”nda bul qatarlar “Qosın tigip Quwlı kólge” dep

keltirilgen. Sizińshe, qaysı toplamdaǵı dástannıń teksti, syujet qurıw, uyqas tańlaw

ózgeshelikleri shayırdıń stiline jaqın dep oylaysız?

3. Berdaqtıń “Altı qız” qosıǵında Qosımbet tazdıń hám onıń arbasına mingen

altı qızdıń ólimin súwretlew tragizm be yaki komizm be?

4. T.Qayıpbergenovtıń “Kózdiń qarashıǵı” romanındaǵı Jaqsılıq Dáwletov

obrazı estetikalıq qásiyetleri boyınsha qanday obrazǵa kiredi? Unamlı ma yaki

unamsız obraz ba?

5. Tımsal ne ushın epikaǵa kiredi? Mısallar menen dálilleń.

6. I.Yusupovtıń “Ǵazlardıń qanatında” qosıǵı lirikanıń qaysı tipine kiredi?

7. I.Yusupovtıń “Sallana-dolana barar bir jánan” qosıǵı lirikanıń qaysı tipine

kiredi?

8. I.Yusupovtıń “Sallana-dolana barar bir jánan” qosıǵında kishigirim syujet

qollanılǵan. Bul syujet qaraqalpaq folklorı kóp tomlıǵınıń 77-87-tomlarında

berilgen “Ármanlı dúnya” ráwayatınıń syujeti menen uqsas. Siz qalay oylaysız, bul

folklorlıq dástúr me yaki folklorizm be?

9. Poema yaki balladalar (qospaq janrlar)dan lirikanıń tiplerine (súwretlew

lirikası, pinhamı lirika, oy-pikir lirikasına) mısallar (úzindiler) alıwǵa bola ma?

10. Lirikalıq qaharman degende kimdi túsinesiz? Shayırdıń ózin be yamasa

qosıqta sáwlelengen ádebiy tulǵanı ma?

118

11. Lirikada oktava, sonet hám muashshaqlardı «konservativ forma» dep ataydı?

Ne ushın? Mısallar menen dálilleń.

12. Qaraqalpaq ádebiyatında haqıyqıy ǵázzeller, rubayılar bar ma? Pikirińizdi

mısallar menen dálilleń.

13. Lirikada syujet qollanıla ma? Eger qollanılsa, qosıqta ol ne ushın xızmet

etedi. Pikirińizdi mısallar menen túsindiriń.

14. S.Xojaniyazovtıń “Súymegenge súykenbe” komediyasınıń ekinshi aktinde

Áwezdiń “Kelip turman men bayardıń joǵında, Sallana, dolana bir shıq jananım”

degen ariyası házirgi kúnde estrada qosıq atqarıwshıları tárepinen “Kelip turman

men bayardıń jolında, Sallana, dolana bir shıq jánanım” dep atqarılıp júr. Buǵan

jekke qatnasıńızdı bildiriń.

15. Poema, balladalardı ne ushın “qospaq” yaki “aralas janrlar” degen ulıwmalıq

atama menen ataydı?

16. Tórtinshi ádebiy túr haqqında kózqaraslardı keltiriń.

17. Xronologiyalıq syujettiń kompoziciyası menen xronologiyalıq emes

syujettiń kompoziciyasınıń abzallıqları hám kemshiliklerin anıqlań. Bul tapsırmanı

dápterińizde keste túrinde orınlań.

18. “Qaptal syujet” degenimiz ne hám oǵan ádebiy shıǵarmalardan mısallar

keltiriń.

19. Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında hám T.Qayıpbergenovtıń “Maman

biy ápsanası” romanında kóshpeli syujettiń qollanılıw ózgesheliklerin anıqlań.

20. J.Esenov epikalıq shıǵarmalardıń kompoziciyasın syujet qurıw

ózgesheliklerine qaray parallel (Tek prolog hám tiykarǵı syujetten yaki tek tiykarǵı

syujet hám epilogtan turatuǵın) kompoziciya hám úsh múyeshli sheńberli

(Prolog+tiykarǵı syujet+epilog) kompoziciya dep ekige bólip qaraydı. Qaraqalpaq

prozasınan kompoziciyanıń usı eki túrine mısallar tabıń.

21. Syujetten tıs elementlerge neler kiredi hám olarǵa ádebiy shıǵarmalardan

mısallar keltiriń.

22. Shıǵarmanıń bayanlaw usılı kompoziciyaǵa kire me?

119

23. “Konfliktsizlik teoriyası” degenimiz ne hám oǵan ХХ ásir qaraqalpaq

ádebiyatı tariyxınan mısallar keltiriń.

24. Ádebiyattanıwda antonim, antiteza hám oksyumoron degen terminler

ushırasadı. Olardıń parqı nede? Mısallar keltire alasız ba?

25. Kórkem shıǵarmalarda dialektizm, varvarizm hám vulgarizmler ne ushın

qollanıladı. Olardı shennen tıs qollanıwdıń ádebiy tekstke qanday tásiri bar?

26. Házirgi dáwir ádebiyatınan neologizmlerge mısallar keltiriń.

27. Omonim sózler qollanılatuǵın tórtliktiń túri ne dep ataladı? Buǵan

qaraqalpaq poeziyasınan mısallar keltire alasız ba?

28. Kórkem tildiń fonetikalıq ózgesheliklerine neler kiredi? Mısallar keltiriń.

29. Onomatopeya degenimiz ne? Oǵan mısallar keltiriń.

30. Geyde kórkem shıǵarmanıń tilinde gáptegi bir sózdi buzıp, yaǵnıy sózdegi

bir sesti sozıp (Ya-a!, Namıs-tı-ı!, Ja-ar-tı!) yaki arttırıp (Jalǵızımm!) qollanılıw

jaǵdayları ushıraydı. Bul seslik ózgeshelikler kórkem shıǵarmada ne ushın

qollanıladı dep oylaysız? Pikirlerińizdi qosımsha mısallar menen tolıqtırıń.

31. Kórkem punktuaciyanıń ádebiy teksttegi xızmeti qanday? Mısallar keltiriń.

32. Dúnya poeziyasında neshe qosıq ólshemi bar? Qaraqalpaq poeziyasınıń

qosıq ólshemi qanday?

33. Verlibr degende neni túsinesiz? Oǵan dúnya hám qaraqalpaq poeziyasınan

mısallar keltire alasız ba?

34. Bántlik formaları boyınsha qosıqtıń qanday túrlerin bilesiz? Qaraqalpaq

poeziyasında bántlik forması boyınsha qanday qosıq formaları rawajlanǵan?

35. Uyqas formaǵa qatnaslı element pe yaki mazmunǵa ma?

36. S.Ibragimov poeziyasında modernizm aǵımınıń belgileri kórine me? Eger

kórinse, mısallar menen dálilleń.

37. Aǵartıwshılıq aǵımı degende neni túsinesiz? Oǵan Shıǵıs hám Batıs

ádebiyatınan mısallar keltiriń.

38. Realizm metodi degende neni túsinesiz? Onıń súwretlew principleri qanday?

39. Stil degenimiz ne hám ol hámme jazıwshı-shayırlarda bola ma?

40. Ádebiy process degenimiz ne hám ol qalay rawajlanadı?

120

TESTLER

Ádebiyattanıw neshe tarawdan turadı?

A. eki tarawdan: ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası

B. úsh tarawdan: ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, ádebiy sın

C. tórt tarawdan: lingvistika, ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, ádebiy sın

D. úsh tarawdan: bibliografiya, tekstologiya, paleografiya

Ádebiyattanıwǵa járdemshi ilimler qaysılar?

A. ádebiyat tariyxı, ádebiyat teoriyası, ádebiy sın

B. bibliografiya, tekstologiya, paleografiya

C. tariyx, filosofiya, psixologiya

D. pedagogika, xоreografiya, muzıka

Ádebiyattanıwdıń ayırım nızamları, tártipleri, qaǵıydaların islep shıqqan

antik dáwir alımları:

A. Platon, Aristotel

B. Evripid, Platon

C. Farabiy, Álisher Nawayı

D. Bualo, Gegel

Ádebiyattanıwdıń bir qatar nızamları, tártipleri, qaǵıydaları orta ásir

islam civilizaciyası dáwiriniń qaysı alımları tárepinen islengen?

A. Abu Nasır Al Farabiy, Alisher Nawayı

B. Az Zamaxshariy, Maxmud Qashqariy

C. Ibn Sino, Al Beruniy

D. Ibn Rushd-ibn Rashid, Maxmud Qashqariy

Ádebiyattanıw qánigelesken óz aldına pán sıpatında qashan hám qay

jerde qáliplesti?

A. XVIII ásirde, Batıs Evropada

121

B. XVII ásirde, Batıs Evropada

C. XVI ásirde, Italiyada

D. XVIII ásirde, Rossiyada

Kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń

milliy ádebiyatlarǵa bóliniw tariyxın úyrenetuǵın ádebiyattanıwdıń tarawı:

A. ádebiyat sını

B. ádebiyat teoriyası

C. ádebiyat tariyxı

D. paleografiya

Házirgi ádebiy proсesske, házir payda bolıp atırǵan shıǵarmalarǵa baha

beretuǵın ádebiyattanıwdıń tarawı:

A. bibliografiya

B. ádebiyat teoriyası

C. ádebiyat tariyxı

D. ádebiy sın

Kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem ádebiyattıń tariyxıy

rawajlanıw jolların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı nızamların

úyrenetuǵin ádebiyattanıwdıń tarawı:

A. ádebiyat tariyxı

B. ádebiy sın

C. ádebiyat teoriyası

D. tekstologiya

Kórkem ádebiyat, ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar

tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw menen shuǵıllanatuǵın ilim:

A. tekstologiya

B. paleografiya

122

C. bibliografiya

D. ádebiyat tariyxı

Jazıwshılardıń dóretpeleriniń yamasa folklorlıq shıǵarmalardıń birneshe

jazba nusqaların, variantların salıstıra otırıp, onıń túp nusqasın qayta tiklew

menen shuǵıllanıwshı ilim:

A. paleografiya

B. bibliografiya

C. tekstologiya

D. ádebiyat teoriyası

Kórkem ádebiyat termini Orta Aziya xalıqlarınıń, sonıń ishinde

qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy turmısında qashan qollanıla basladı?

A. XX ásirdiń baslarında

B. XIX ásirdiń baslarında

C. XVIII ásirdiń baslarında

D. XVII ásirdiń baslarında

Kórkem ádebiyattıń basıp ótken tariyxıy jolı:

A. mifologiya, folklor, jazba ádebiyat

B. folklor, jazba ádebiyat

C. romantikalıq ádebiyat, realistlik ádebiyat

D. romantizm, realizm, modernizm

Kórkem shıǵarmanıń formasınıń quram bólekleri:

A. janrlıq formalar, syujetler, kompoziciya, kórkem til

B. tema, janrlıq formalar, syujetler

C. problema, kompoziciya, kórkem til

D. ideya, janrlıq formalar, syujetler

123

Kórkem shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq materialı:

A. tema

B. ideya

C. problema

D. fabula

Kórkem shıǵarmada jańasha kóterilgen áhmiyetli turmıslıq, jámiyetlik,

tariyxıy, sonday-aq jekke adam táǵdirine baylanıslı máseleler:

A. problema

B. ideya

C. tema

D. podtekst

Kórkem shıǵarmada avtordıń ózi súwretlep atırǵan waqıyalarǵa,

adamlarǵa bolǵan kózqarasları, olarǵa bergen bahaları:

A. ideya

B. problema

C. tema

D. koncepciya

Estetikalıq qásiyetlerine qaray obrazlar qanday túrlerge bólinedi?

A. unamlı, unamsız, qaharmanlıq, komediyalıq, tragediyalıq, yumorlıq

B. lirikalıq, epikalıq, dramalıq

C. liro-dramalıq, dramalıq, komediyalıq

D. mifologiyalıq, realistlik

Janrlıq qásiyetlerine qaray obrazlar qanday túrlerge bólinedi?

A. epikalıq, lirikalıq, dramalıq

B. liro-epikalıq, liro-dramalıq

C. tımsallıq, erteklik

124

D. fantastikalıq, realistlik

Kórkem shıǵarmada súwretlenip atırǵan dáwirge tán bolǵan ulıwmalıq,

ortaq belgilerdi ózine jámlegen obraz?

A. tiplik obraz

B. komediyalıq obraz

C. tragediyalıq obraz

D. xarakter

Subyektiv personajdıń ishki sezimleriniń, kewil-keypiniń, ruwxıy

keshirmeleriniń sáwleleniwi arqalı jaratılatuǵın obraz?

A. lirikalıq obraz

B. epikalıq obraz

C. dramalıq obraz

D. liro-epikalıq obraz

Personajdıń is-háreketleri, basınan keshirgen waqıyaları arqalı

sáwlelendirilgen obraz – bul...

A. epikalıq obraz

B. lirikalıq obraz

C. dramalıq obraz

D. subyektiv obraz

Xarakter termini sózlik mánisi boyınsha ... degendi ańlatadı.

A. grek tilindegi charekter – ózine tán ózgeshelik, belgi

B. latın tilindegi charekter – ózgeshelik

C. francuz tilindegi charekter – belgi

D. rus tilindegi xarakter – qásiyet

Ádebiy túrler neshege bólinedi?

125

A. úshke: epika, lirika, drama

B. tórtke: epika, lirika, drama, liro-epika

C. úshke: mifologiya, folklor, jazba ádebiyat

D. beske: epika, lirika, drama, liro-epika, liro-drama

Aralas (qospaq) janrlarǵa qaysılar kiredi?

A. poema, ballada

B. tımsal, balet

C. liro-drama, ertek

D. poema, povest

Epos termini qanday mánini bildiredi?

A. áńgime, ertek

B. ańız-áńgime

C. waqıya

D. bayanlaw

Qaharman ómirindegi keskin burılıs jasalǵan máwritti qısqa hám ótkir

kórkem psixologiyalıq túrde súwretlewshi prozanıń kishi janrlıq túri.

A. gúrriń

B. novella

C. povest

D. esse

Tımsal qaysı ádebiy túrge kiredi?

A. lirika

B. liro-epika

C. drama

D. epika

126

Lirika termin sıpatında qaysı dáwirden baslap qollanıla basladı?

A. oyanıw dáwirinen

B. ellinizm dáwirinen

C. XIХ ásirden baslap

D. ХХ ásirden baslap

Kórkem shiǵarmada jamiyettiń, jekke adamnıń turmısındaǵı keskin

halatlardı, jekke turmıs penen jámiyet arasındaǵı qarama-qarsılıqlardan

kelip shıqqan ruwxıy daǵdarıslardı, ishki sezimler menen keshirmelerdi

sáwlelendiriw – bul:

A. gumanizm

B. lirizm

C. tragizm

D. dramatizm

“Pyesa” sóziniń mánisi?

A. francuz tilindegi piese – pútin, tutas degen sózden alınǵan

B. grek tilindegi tamashagóyler ushın orın degen túsinikten alınǵan

C. francuz tilindegi bólek, bólshek degen sózden alınǵan

D. roman tillerindegi tutas degen sózden alınǵan

Dramalıq shıǵarmalarda jaǵdaylardı shiyelenistiriwge, yaǵnıy dramalıq

halatlardı kúsheytiwge, personajlardıń xarakterlerin ashıwǵa járdem

beretuǵın tiykarǵı qural – bul:

A. dialog

B. monolog

C. polilog

D. ishki monolog

127

Dramalıq shıǵarmalarda personajdıń ishki dúnyası, ruwxıy halatı,

tolǵanısların beretuǵın kórkem usıl – bul:

A. monolog

B. dialog

C. polilog

D. polilog

Opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekstti ne dep ataydı?

A. ariya

B. scenariy

C. libretto

D. inscenirovka

Epikalıq hám dramalıq shıǵarmalarda syujetti rawajlandırıwdıń birden

bir nátiyjeli jolı:

A. konflikt

B. syujet

C. kompoziciya

D. fabula

Lirikada konflikt qalay júz beredi?

A. lirikalıq qaharman menen sırtqı ortalıq arasında

B. lirikalıq qaharman menen obyektiv qaharmanlar arasında

C. dramalıq qaharmanlar menen sırtqı ortalıq arasında

D. avtor hám lirikalıq personaj arasında

Syujet – bul ...

A. grekshe “zat”, “nárse”

B. francuzsha “nárse”, “mazmun”

C. latınsha “mazmun”

128

D. francuzsha “zatlıq mazmun”

Ekspoziciya …

A. latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan

B. grek tilindegi expositio – túsindirme degen sózden alınǵan

C. inglis tilindegi expositio – túsindir degen sózden alınǵan

D. nemis tilindegi expositio – túsindiriwshi degen sózden alınǵan

“Qaraqalpaq qızı” romanında Záripbaydıń óz qızı Jumagúldi anası

menen qosıp úyden quwıp jiberiw epizodı – bul:

A. syujettiń (waqıyanıń) baslanıwı

B. syujettiń (waqıyanıń) rawajlanıwı

C. syujettiń (waqıyanıń) shıńı (kulminaciya)

D. syujettiń (waqıyanıń) sheshimi (final)

Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında Záriwdiń basınan keshken

qorlıqlı waqıyaların óziniń tilinen bayanlawı:

A. qaptal syujet

B. tiykarǵı syujet

C. syujettiń (waqıyanıń) rawajlanıwı

D. syujettiń (waqıyanıń) kulminaciyası

I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ıǵbalı” poemasınıń ortalarında berilgen teatr

tuwralı hám jas aktrisanıń táǵdiri tuwralı avtordıń monologi – bul:

A. lirikalıq sheginis

B. waqıyanıń rawajlanıwı

C. waqıyanıń shıńı

D. qaptal syujet

129

Kórkem konflikt tariyxında burınǵı sovet ádebiyatında 1940-jıllardıń

aqırı hám 1950-jıllardıń baslarında qanday tendenciya (aǵım) ústemlik etti?

A. “konfliktsizlik teoriyası”

B. sxematizm

C. realizm

D. romantizm

Kompoziciya – bul ... degendi ańlatadı.

A. latınsha “dúzilis”, “qurılıs ”

B. francuzsha “nárse”, “mazmun”

C. francuzsha “ayaq oyını”

D. latınsha “soqlıǵısıw”

Kórkem shıǵarmalardıń aldın ala burınnan tayarlanılǵan keste boyınsha

yamasa basqa bir jazıwshılardıń dóretpeleriniń úlgisinde jazılıwı – bul:

A. sxematizm

B. kóshpeli syujet

C. motiv

D. ádebiy tásir

Onseri bel menen siyseri ketpen... Astı sızılǵan sózler:

A. arxaizm

B. istorizm

C. neologizm

D. varvarizm

Kórkem shıǵarmalarda ushırasatuǵın, ádebiy tildiń ólshemlerine

sıymaytuǵın, turpayı yamasa stilistikalıq jaqtan natuwrı sózler:

A. vulgarizm

B. jargon

130

C. dialektizm

D. varvarizm

Geypara shıǵarmalarda ólgen adamlarǵa da tiri adamlar sıyaqlı qatnas

jasaladı. Bular ádebiyattanıwda ne dep ataladı?

A. apostrofa

B. epitafiya

C. marsiya

D. epigramma

Francuzsha “buzılǵan til” degen mánini ańlatatuǵın belgili bir toparlarǵa

ǵana túsinikli bolǵan jasalma til.

A. jargon

B. vulgarizm

C. varvarizm

D. dialektizm

Taxta kópir taqur-tuqır,

Taǵalı torı tepsiner. Teksttiń seslik dúzilisin anıqlań.

A. alliteraciya

B. assonans

C. anafora

D. epifora

“Trop” sóziniń mánisi?

A. awıspalı mánistegi sóz

B. gónergen sóz

C. basqa nársege aylanıw

D. tuwra mánidegi sóz

131

Bálent shıń tarların ańsasa tarlan,

Talmas qanatları kókte sharq urar... Troptıń túrin anıqlań.

A. teńew

B. epitet

C. giperbola

D. metafora

Óttim taw hám taslaqlardan,

Tırna kózli bulaqlardan. Troptıń qaysı túri?

A. litota

B. giperbola

C. metonimiya

D. metafora

Sózlerdi bilqastan jazbay, úlgi noqat qoyıp ketiw – bul:

A. umolchanie (úndemey qalıw)

B. ellipsis

C. apostrofa

D. inversiya

Tırnaqqa zar edik, kórdiń, ah, quday!..

Tırnaqqa zar edik, berdiń, ah, quday!.. Troptıń qaysı túri?

A. metonimiya

B. sinekdoxa

C. metafora

D. epitet

Jerińnen, suwıńnan ráhát kórdim, Janıma jaǵımlı samalıń seniń.

Kórkem súwretlew usılın tabıń.

A. gradaciya

B. inversiya

132

C. parallelizm

D. antiteza

Óz aldına mániske iye bola almaytuǵın, biraq obrazdı tolıqtırıw hám

kórkemlew ushın áhmiyetke iye bolatuǵın kórkem shıǵarmanıń bóleksheleri:

A. simvol

B. detal

C. allegoriya

D. járdemshi obraz

Kórkem shıǵarmada seslik eliklewler jáne qanday atama menen ataladı?

A. oksyumoron

B. eliklewish sózler

C. onomatopeya

D. stilistikalıq figura

Sıldır-sıldır qamısqa, Sırǵam tústi háwjar. Súwretlewdiń qanday túri?

A. assonans

B. alliteraciya

C. onomatopeya

D. fonografiya

«Jooo... joq... qızımdı Aydostıń hesh balasına bermeymen, birewge ara

túsip kelgen bolsa, oǵan da bermeymen!». Seslik qubılıstıń qaysı túri

berilgen?

A. assonans

B. alliteraciya

C. onomatopeya

D. fonografiya (“normadan shıǵınıw”)

133

Poeziya, proza – bular:

A. janr

B. túr

C. kórkem tildiń formaları

D. qosıq qurılısınıń elementleri

Sillabika qosıq ólshemi nege tiykarlanadı?

A. Qosıq qatarlarındaǵı sózlerdiń buwın sanına

B. Dawıssız sezlerdiń sozılıńqı-qısqalıǵına

C. Pátke

D. Pátke hám sózlerdiń buwın sanına

Qosıq qatarlarınıń belgili bir juwmaqlanǵan, tamamlanǵan oy-pikirdi

yamasa sezimlerdi beretuǵın toparı?

A. bánt

B. ólshem

C. shuwmaq

D. kuplet

Tariyxıy talaplar, kóbinese, qaysı metodqa tán?

A. romantizm

B. realizm

C. klassicizm

D. modernizm

Qaharmanları haqıyqıy turmıstan bir qansha uzaqta turatuǵın, qıyalıy

sharayatlarda háreket etetuǵın kórkem metod?

A. romantizm

B. realizm

C. klassicizm

134

D. sentimentalizm

Milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń belgili bir dáwirde

estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik h.t.b. ózgerislerge ushırap

rawajlanıwı – bul:

A. ádebiy process

B. ádebiyat tariyxı

C. ádebiy sın

D. ádebiyat teoriyası

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYaTLAR

Baslı ádebiyatlar

1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Tошкент, “Maънавият”,

2008. 123 бет.

2. Каримов И.А. Aдабиѐтга эътибор – келажакка, маънавиятга эътибор.

Toшкент, “Ўзбекистон”, 2009. 40 бет.

3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 12 январдаги «Китоб

маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб

мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш

бўйича комиссия тузиш тўғрисида»ги Фармойиши. // “Халқ сўзи”, 2017,

13-январь.

4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги

“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар

стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони. Ўзбекистон

Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Oлий

таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги

№2909-сонли Қарори.

135

6. Ўзбекистон Республикасининг “Taълим тўғрисида”ги Қонуни. ∕∕ Баркамол

авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Toшкент, “Шарқ”, 1997,

20-29-бб.

7. Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайѐрлаш Mиллий дастури”. ∕∕

Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Toшкент,

“Шарқ”, 1997, 31-61-бб.

Teoriyalıq hám metodikalıq ádebiyatlar

1. Ахметов С., Султанов Қ. Әдебияттаныў. Сабақлық. Нӛкис,

“Қарақалпақстан”, 1987. 268 бет.

2. Ахметов С., Султанов Қ. Әдебияттаныў. Хрестоматия. Нӛкис, “Билим”,

1994. 268 бет.

3. Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының

орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Оқыў қолланба. Нӛкис, “Билим”,

1994. 240 бет.

4. Әй, ўaқыт Бол, бол. Жебеўшим... Ӛзбекстан қаҳарманы, шайыр Ибрайым

Юсупов пенен сәўбет. // “Еркин Қарақалпақстан”. 4-ноябрь, 2004-жыл.

5. Баҳадырова С. Роман ҳәм дәўир. Нӛкис, “Қарақалпақстан”, 1978. 168 бет.

6. Бекбергенов А. Кӛркем шығарма тилин үйрениўдиң айырым мәселелери.

∕∕ “Әмиўдәрья”, 2003, № 5-6.

7. Бекбергенова З. Қарақалпақ романларында кӛркем сӛз поэтикасы (1980-

2010-жыллар). Монография. Нӛкис, “Илим”, 2016. 205 бет.

8. Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-х томах. Том 3. Москва, ГИХЛ, 1948.

9. Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Дарслик. Тошкент, “Ўзбекистон”,

2002. 558 бет.

10. Введение в литературоведение. Литературное произведение: основные

понятия и термины. Под редакцией Л.В.Чернец. Москва, “Высшая школа”,

2000. 545 cтр.

11. Генжемуратов Б. Әдебий ағымлар ҳәм жӛнелислер. Оқыў қолланба.

Нӛкис, “Илим”, 2012. 64 бет.

136

12. Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.T. Теория литературы в связи с

проблемами эстетики. Москва, “Высшая школа”, 1970. 380 стр.

13. Дәўқараев Н. Шығармаларының толық жыйнағы. 2-том, Нӛкис,

“Қарақалпақстан”, 1977. 290 бeт.

14. Жәримбетов Қ. Ашық Зийўар (Әжинияздың ашықлық лирикасының

жанрлық ӛзгешеликлери, образлар дүньясы). Нӛкис, “Билим”, 1998. 40

бет.

15. Жәримбетов Қ. Бердақтың нәсиятлары – бизиң руўхый ғәзийнемиз.

Нӛкис, ҚР “Руўхый мәденият ҳәм ағартыў” жәмийетлик орайы, 1998. 24

бет.

16. Жәримбетов Қ. ХIХ әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери

ҳәм раўажланыў тарийхы. Монография. Нӛкис, “Билим”, 2004. 188 бет.

17. Ja’rimbetov Q. A’debiyattani’wdan sabaqlar. Woqi’w qollanba. No’kis,

“Qaraqalpaqstan”, 2012. 96 bet.

18. Жўрақулов У. Назарий поэтика масалалари: Муаллиф. Жанр. Хронотоп

(Илмий-назарий тадқиқотлар, адабий-танқидий мақолалар). Тошкент, Ғафур

Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2015. 355 бет.

19. Иззат Султон. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980. 408 бет.

20. Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асослари. Тошкент, “Kamalak”,

2016. 464 бет.

21. Йўлчиев Қ. Игнабарг шеър ва тиниш белгилари. // Ziyonet.uz.

22. Қожықбаев Ә. Қарақалпақ романы. Нӛкис, “Билим”, 1977. 219 бет.

23. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. Darslik. Toshkent, A.Qodiriy

nomidagi xalq me’rosi nashriyoti, 2004. 224 bet.

24. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. Darslik. Toshkent, “Navoiy

universiteti”, 2018. 480 bet.

25. Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Сабақлық. Нӛкис, “Билим”, 1995. 216

бет.

26. Мустақиллик даври адабиѐти. Адабий-танқидий мақолалар. Тошкент,

Ғафур Ғулом номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2006. 288 бет.

137

27. Нарымбетов Ж. Каракалпакский роман. Ташкент, “ФАН”, 1974. 128 стр.

28. Насруллаева З. Проблема типа и характера в современной каракалпакской

прозе. Нукус, “Каракалпакстан”, 1984. 231 стр.

29. Нуржанов П. Ҳәзирги қарақалпақ романы поэтикасы (композициялық ҳәм

жанрлық-стильлик ӛзгешеликлери). Нӛкис, “Билим”, 2008, 116 бет.

30. Нуржанов П. Ҳәзирги қарақалпақ романы (сюжет ҳәм конфликт

поэтикасы). Нӛкис, “Билим”, 2009. 128 бет.

31. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик

излениўшилик (80-жыллар). Монография. Нӛкис, “Билим”, 1992. 124 бет.

32. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың

эволюциясы ҳәм типологиясы (1970-2000-жыллар). Монография. Нӛкис,

“Билим”, 2004. 188 бет.

33. Orazimbetov Q. Qosiq teoriyasi. O’quv qo’llanma. Toshkent, Alisher Navoiy

nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. 88 bet.

34. Paul H.Fry. Theory of literature. Yalе university press, USA, 2012. 384 p.

35. Поспелов Г.Н. Теория литературы. Москва, “Просвещение”, 1978. 351

стр.

36. Раззоқов X., Мирзаев T., Собиров O, Имомов K. Ўзбек xaлқ oғзaки ижоди.

Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980. 358 бет.

37. Саримсоқов Б.И. Бадийийлик асослари ва мезонлари. Тошкент, 2004.

38. Словарь литературоведческих терминов. Москва, “Просвещение”, 1974.

513 стр.

39. Трубецкой Н.С. Основы фонологии. 2-е издание. Москва, «Апсект

Пресс», 2000.

40. Турдыбаев Қ. Дидактикалық шығармалар – руўхый байлығымыз. Нӛкис,

“Билим”, 2009, 136 бет.

41. Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси. Дарслик. Тошкент, “Шарқ” нашриѐт-

матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2002. 252 бет.

42. Хализев В.Е. Теория литературы. Изд. 2-е. Москва, “Высшая школа”,

2000. 240 бет.

138

43. Хudoyberdiev E. Adabiyotshunoslikka kirish. Draslik. Toshkent, “Iqtisod-

Moliya”, 2007. 304 бет.

Internet sаytlаrı

44. http://www.ziyonet.uz

45. http://www.edu.uz

46. http://www.cheloveknauka.ru

47. http:// www.dissercat.com

48. http:// www.ziyouz.com

49. http://www.kitob.uz

50. http://www.wikipedia.ru

51. http://www.abdikamalov.narod.ru

139

MAZMUNÍ

Avtorlardan…………………………………………………………………………3

1-tema. Kirisiw. Pánniń maqseti hám wazıypaları. Kórkem ádebiyattıń qásiyetleri

hám principleri...........................................................................................................6

2-tema. Kórkem shıǵarmanıń mazmunı hám forması.............................................15

3-tema. Kórkem obraz hám onıń túrleri..................................................................18

4-tema. Ádebiy túrler hám janrlar...........................................................................24

5-tema. Lirika tuwralı túsinik.................................................................................32

6-tema. Drama........................................................................................................44

7-tema. Kórkem shıǵarmanıń syujeti, konflikti hám kompoziciyası.....................54

8-tema. Kórkem til. Kórkem leksika, kórkem fonetika..........................................60

9-tema. Súwretlew quralları hám usılları................................................................70

10-tema. Qosıq qurılısı...........................................................................................85

11-tema. Kórkem metodlar. Stil.............................................................................92

12-tema. Ádebiy process haqqında ulıwma túsinik..............................................103

Tiykarǵı túsinik hám terminler (Glossariy)...........................................................106

Ózbetinshe jumıslar ushın tapsırmalar..................................................................117

Testler....................................................................................................................120

Paydalanılǵan ádebiyatlar......................................................................................134

140

MUNDARIJA

Мuаlliflardan......…...………………………………………………………………3

1-mavzu. Kirish. Fanning maqsad va vazifalari. Badiiy adabiyotninig o’ziga xos

xususiyatlari va tamoyillari.......................................................................................6

2-mavzu. Badiiy asar mazmuni va shakli................................................................15

3-mavzu. Badiiy obraz va uning turlari...................................................................18

4-mavzu. Adabiy turlar va janrlar...........................................................................24

5-mavzu. Lirika haqida tushuncha..........................................................................32

6-mavzu. Drama......................................................................................................44

7-mavzu. Badiiy asar syujeti, konflikti va kompoziciyasi......................................54

8-mavzu. Badiiy til. Poetik leksika, poetik fonetika...............................................60

9-mavzu. Tasvirlash vositalari va ifoda usullari......................................................70

10-mavzu. She’r tuzilishi.........................................................................................85

11-mavzu. Ijodiy metodlar. Uslub...........................................................................92

12-mavzu. Adabiy jarayon haqida tushincha........................................................103

Asosiy tushincha va terminlar (Glossariy)............................................................106

Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar…………………………………………….117

Testlar……………………………………………………………………………120

Foydalanilgan adabiyotlar.....................................................................................134

141

СОДЕРЖАНИЕ

Oт авторов…………………………………………………………………………3

1-тема. Введение. Цель и задачи предмета. Специфические особенности и

принципы художественной литературы ...............................................................6

2-тема. Содержание и форма художественной литературы..............................15

3-тема. Художественный образ и его виды.........................................................18

4-тема. Роды и жанры литературы.......................................................................24

5-тема. Понятие о лирике….................................................................................32

6-тема. Драма.........................................................................................................44

7-тема. Сюжет, конфликт и композиция художественного произведения…..54

8-тема. Художественный язык. Художественная лексика, художественная

фонетика.................................................................................................................60

9-тема. Изобразительные средства и стилистичесике приѐмы…….................70

10-тема. Стихосложение.......................................................................................85

11-тема. Творческие методы. Стиль………..…..................................................92

12-тема. Понятие о литературном процессе….................................................103

Основные понятия и термины (Глоссарий)......................................................106

Задания для самостоятельных работ………………………………………..117

Тесты…………………………………………………………………………..120

Использованная литература...............................................................................134

142

JÁRIMBETOV QURBANBAY QUDAYNAZAROVICH,

SAGIDULLAEVA JÁMIYLA NURÍLLAEVNA

ÁDEBIYATTANÍW TEORIYASÍ

5120100 – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası)

bakalavriat baǵdarı studentleri ushın

sabaqlıq

Qaraqalpaq tilinde

Nókis - 2020

Redaktorı:

Хudojnigi:

Operatorı:

Teriwge berilgen waqtı _____. Basıwǵa ruхsat etilgen waqtı _____. Qaǵaz

formatı ______. Ofset usılında basıldı. Garniturası - «Times KRKP». Kólemi ____

baspa tabaq. ____ shártli baspa tabaq. ______ esap baspa tabaq. Jámi ____

nusqada. Bahası shártnama boyınsha. Buyırtpa _______

Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen baspa хızmeti menen

shuǵıllanıw ushın 2008-jıl 30-sentyabrde A1 №114 licenziyası berilgen.

« » baspası: 230100

Nókis qalası, Qaraqalpaqstan kóshesi, 9

«Nókis poligrafkombinatı» JSHJ

Mánzil: Nókis qalası, Qaraqalpaqstan kóshesi, 9.