De gemeente Kampen in een reeks van vijftig prenten
hans van der horst
geraart westerink
Tekenend voor Kampen
Tekenend voor Kampen
Deze uitgave is tot stand gekomen in samenwerking met het Gemeentearchief Kampen.
Publicaties van de IJsselacademie nr. 221
© IJsselacademie 2010
isbn 978-90-6697-208-7
Vormgeving: www.garage-bno.nl, Peter Slager
Beeldreproductie: Bwphoto Kampen
Lithografi e en productie: high trade bv Zwolle
De tekst is gezet uit de letters Auto en Floris. De laatste is een ontwerp van Peter Slager.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen
in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige
wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, of door fotokopieën, opnamen of enige andere
manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De Stichting
IJsselacademie heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens
de wettelijke bepalingen te regelen; diegenen die desondanks menen zekere rechten te
kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
Een uitgave van de IJsselacademie
Kampen, 2010
De gemeente Kampen in een reeks van vijftig prenten
hans van der horst
geraart westerink
Tekenend voor Kampen
Kampen opgetekendVijftig tekeningen van Hans van der Horst
Geraart Westerink
Het Gemeentearchief Kampen heeft een rijke verzameling. Vooral de collectie stedelijke
archiefstukken uit de (late) Middeleeuwen, toen Kampen de belangrijkste stad van de
Noordelijke Nederlanden was, is bijzonder, met stukken van internationaal belang als het
Digestum Vetus en de Oudste Foliant. Ze zijn in prettig gezelschap van unieke documenten
van kerken en kloosters, gast- en weeshuizen en andere instellingen van weldadigheid die
eveneens ver teruggaan in de geschiedenis. Een uitgebreide bibliotheek met onder meer
zeldzame handschriften en kostbare atlassen completeert het geheel. Lange tijd heeft dit
deel van het bezit de richting van het archiefbeleid in belangrijke mate bepaald, waardoor
de ontsluiting en verwerving van andere verzamelgebieden minder nadruk kreeg. In het
begin van de 20ste eeuw leidde dat zelfs tot een particuliere tegenreactie. Frans Walkate,
Anoniem. Gezicht op Kampen met op
de voorgrond de Buiten Venepoort.
19de eeuw. Aquarel. 17 x 25 cm. Collectie
Frans Walkate Archief Kampen.
7
ka
mp
en
op
ge
te
ke
nd
Kampen opgetekendVijftig tekeningen van Hans van der Horst
Geraart Westerink
directeur van de toenmalige Nutsspaarbank, ging – meer recente – historische stukken
verzamelen, uit vrees dat ze anders verloren zouden gaan. Na zijn dood werd het instituut
dat hij, bijna terloops, al doende stichtte het Frans Walkate Archief genoemd. Het bestaat
nog steeds, zodat Kampen kan bogen op twee historische archieven: een particuliere en een
overheidsinstelling, die overigens op goede voet met elkaar verkeren.
De afgelopen decennia is het beleid van het Gemeentearchief Kampen veranderd en
bijgestuurd en niet meer te vergelijken met dat van een halve eeuw of langer geleden.
Het is breder en actueler geworden, deels dankzij nieuwe archiefwetgeving, deels dankzij
veranderende prioriteiten. Bovendien is het archief aanzienlijk uitgebreid door de
gemeentelijke fusie met IJsselmuiden, waardoor accenten zijn verlegd. Dit komt ook tot
uiting in het verzamelbeleid.
Een wat onderbelicht verzamelgebied was de collectie beeldmateriaal, de historisch-
topografische atlas. Deze situatie zal deels zijn veroorzaakt, en zeker zijn versterkt, door
het feit dat het Frans Walkate Archief juist daarop de nadruk legde. In de collectie van
het Gemeentearchief lag het accent op wat oudere prenten, tekeningen en ook foto’s.
Vanaf de jaren negentig, vooral onder gemeentearchivaris Dicky Haze, kwam aan deze
situatie een einde. Zij begon actief beeldmateriaal te verzamelen, door oproepen te richten
aan particulieren, door tentoonstellingen te organiseren en door aankopen te doen, of
opdrachten te verstrekken, waarvoor ze bij het gemeentebestuur budget wist te verwerven.
Het meest opvallende voorbeeld van deze nieuwe vorm van acquisitie startte zij in 2002.
Aan de in Kampen woonachtige kunstenaar Hans van der Horst werd gevraagd een reeks
tekeningen van locaties in de gemeente te maken, die een veelzijdig en representatief
beeld zouden geven van niet alleen de stad Kampen, maar ook van de kleinere kernen en
buitengebieden. De opdracht liep tot en met het jaar 2007. De kunstenaar maakte meerdere
tekeningen per jaar. Uiteindelijk ontstond een reeks van vijftig stuks, die een breed en
gevarieerd beeld van de gemeente geeft. Om ze blijvend zichtbaar te maken voor een groot
publiek werd besloten ze te bundelen en full-colour te publiceren.
Het topogra�sch tekenen, in Nederland en in KampenOm Van der Horsts activiteiten ook in het perspectief van de tijd op waarde te kunnen
schatten is het zinvol in kort bestek iets te zeggen over het ontstaan en de geschiedenis
van het topografisch tekenen, waarmee hier wordt bedoeld: het natuurgetrouw in beeld
brengen van een (gedeelte van) een landschap, een dorp of een stad. De term “tekenen”
moet ruim worden opgevat: er kunnen verschillende materialen en technieken worden
gebruikt, uiteenlopend van pen tot waterverf, maar het gaat wel altijd om werk op papier en
om unica.
8
te
ke
ne
nd
vo
or
ka
mp
en
Het beoogde doel van de tekenaar, zijn intentie, kan daarbij verschillen. Hij kan voor
zijn lol op een vrije dag als tijdspassering onder een willekeurige boom gaan zitten
met een tekenvel. Hij kan doelbewust een onderwerp kiezen dat hem fascineert, dat
hij wil vastleggen. Hij kan een tekening maken als geheugensteun, als voorbereiding
op een omvangrijker werk, zoals een schilderij. Hij kan een locatie kiezen om bepaalde
experimenten uit te voeren, bijvoorbeeld met perspectief of dieptewerking, of met een
nieuw materiaal of een andere werkwijze. Of hij legt tegen betaling zo natuurgetrouw
mogelijk een onderwerp vast, bijvoorbeeld het buitenhuis of kasteel van een adellijke
bewoner. De kunstenaar kan dus worden geleid door artistieke motieven, of door
commerciële, maar vaker nog is het een combinatie van beide.
Het genre van het topografisch tekenen vindt zijn oorsprong in de Renaissance, toen de
mens geleidelijk het uitgangspunt der dingen werd. Die mens verkende zijn omgeving en
bracht die in beeld. In eerste instantie slechts als onderdeel, of in het licht van een groter
geheel; in de loop der tijd steeds meer als onafhankelijk genre. In de 17de eeuw komt deze
tendens tot volle bloei, met name in Nederland. Door de toenemende welvaart ontstond
er grote vraag naar wandversiering, ook bij bevolkingsgroepen die daar voorheen geen
geld voor hadden. Dat leidde tot scherpe concurrentie: kunstenaars begonnen zich te
specialiseren, waardoor steeds meer zelfstandige genres ontstonden. Topografische
onderwerpen werden populair. Ze waren vertrouwd, maar in zekere zin ook neutraal, want
het was een tijd met politieke en godsdienstige gevoeligheden, waarin de gemiddelde burger
beschikte over een rijke iconografische kennis om verborgen boodschappen en dubbele
bodems te kunnen interpreteren, en dat was niet altijd wenselijk.
Velen konden geen schilderijen betalen, maar wel tekeningen en prenten. Kunstenaars
als Claes Jansz. Visscher (ca. 1550-1612) spelen in op deze ontwikkeling en vervaardigen
fraaie tekeningen en etsen. Anderen volgen zijn spoor en laten met een grote productie
een rijke erfenis achter, in omvang, maar eveneens in kwaliteit en diversiteit. Want naast
de commerciële component blijft ook de puur artistieke drijfveer belangrijk: schilders als
Rembrandt van Rijn (1606-1669) trekken met hun leerlingen naar buiten om daar studies
naar het leven te maken en Hercules Seghers (ca. 1590-ca. 1638) gebruikt de waargenomen
werkelijkheid als startpunt voor expressieve experimenten.
In de 18de eeuw bereikt het topografisch tekenen een hoogtepunt in omvang en intensiteit.
Desondanks is er artistiek weinig ontwikkeling. Er treedt verschraling op. In zekere zin
vernauwt en versobert het beeld; het wordt schools en stijf. De productie wordt veiliger,
braver, ingetogener en saaier. Voor de historische waarde van de topografische tekening is
dat geen probleem. De onderwerpen zijn vaak nauwgezet en gedetailleerd weergegeven en
9
ka
mp
en
op
ge
te
ke
nd
Hans van der Horst.
Wenceslasplein in Praag. 1967.
Pen en bisterinkt. 27 x 26 cm.
Collectie kunstenaar.
16
te
ke
ne
nd
vo
or
ka
mp
en
Het oeuvre van Van der HorstHet tekenen zit Van der Horst in het bloed. Het lijkt soms vanzelf te gaan. Al in de jaren
zestig legde hij impressies vast van streken en steden die hij bezocht, zoals Praag en Parijs.
Het zijn meestal vlotte impulsieve krabbels, die alleen de essentie vatten en erop gericht
zijn in kort bestek zoveel mogelijk vast te leggen. Vooral bedoeld voor de kunstenaar zelf,
of de goede verstaander, maar minder voor het grote publiek, dat vraagt om herkenning,
om duidelijkheid. De tekeningen in opdracht komen daaraan tegemoet. Het zijn eenlingen,
als ondersteuning of verklaring van een tekst, maar ook reeksen. Een origineel en vroeg
voorbeeld daarvan is het Album Leeuwarden 1600 dat Van der Horst in 1971 maakte in opdracht
van het Gemeentearchief aldaar. Hierbij stond een plattegrond centraal uit 1603 van de Friese
hoofdstad in vogelvluchtperspectief. Van der Horst kreeg de taak om 48 locaties op die kaart
uit te werken zoals ze er omstreeks 1600 konden hebben uitgezien. Een opdracht waarbij
zijn kennis kon worden gecombineerd met zijn ambachtelijke vaardigheden. Een andere
vruchtbare samenwerking was die met het Haarlems Dagblad. Hans van der Horst maakte
tekeningen van Haarlemse locaties, waarbij Jaap Sluis teksten schreef. De rubriek verscheen
tussen 1985 en 1991 om de veertien dagen en was een groot succes. Een aantal afleveringen
werd in 1987 gebundeld in het boek Haarlems Tekenschrift. En in 1992 werden enkele gebruikt
als beeldende tegenhanger van de Haarlemse sonnetten van de dichter Jan Kal.
Sommige karakteristieke plekken en gebouwen zijn bewaard gebleven dankzij de
kritische signalementen van Sluis en Van der Horst. Helaas geldt dat niet voor het Kareol in
Aerdenhout, één van de meest bijzondere particuliere landhuizen uit het eerste kwart van
de 20ste eeuw, dat zonder moeite op één lijn kon worden gesteld met het Sint Hubertusslot
van H.P. Berlage. Het was gebouwd tussen 1908-1911 in opdracht van Carl Bunge, naar een
ontwerp van architect Anders Lundberg – met toegepaste kunst van Max Läuger (1864-
1952) – in de stijl van de Wiener Werkstätte, die zeldzaam is in de Nederlandse architectuur.
Ondanks een plaatsing op de monumentenlijst in 1947 bleef onderhoud achterwege en werd
het pand in 1979 gesloopt, onder veel protest, niet in de laatste plaats van Van der Horst.
Hij zette zijn verbijstering om in een getekende reportage, waarin hij op thematische wijze
de allure van het bouwwerk en zijn omgeving, het intredende verval en de vernietiging
ervan vastlegde. De impressies, deels ter plekke gemaakt, deels thuis uitgewerkt, werden in
1980 smaakvol uitgegeven als boek. Terwijl het stenen monument van de aardbodem was
verdwenen, had Van der Horst er een papieren gedenkteken voor in de plaats gesteld, dat
veel bewondering en waardering oogstte en voortaan hopelijk als een blijvende vermaning
zal dienen als er weer eens barbaarse sloopplannen worden gesmeed.
Een andere, min of meer opdrachtgebonden reeks, die echter niet voortkwam uit
visuele maar literaire prikkels, waren de tekeningen Met Louis Couperus naar Indië. Deze
17
ka
mp
en
op
ge
te
ke
nd
De tekeningen
De tekeningen
36
te
ke
ne
nd
vo
or
ka
mp
en
6
Gezicht op de Oudestraat richting Oude Raadhuis en Bovenkerk vanuit een winkel in de buurt van
het Gotische Huis. Een markant en belangrijk punt in de stad, dat na de bouw van de brug in 1448 het
nieuwe centrum van Kampen werd. Het Oude Raadhuis is van omstreeks 1350. Het werd na een brand
in 1543 grondig verbouwd. De Schepenzaal kreeg toen één van de mooiste Renaissance-interieurs
van Nederland. De afwezigheid van auto’s op deze tekening illustreert het streven naar een autoluwe
binnenstad, waarbij steeds meer straten worden afgesloten voor verkeer (waardoor andere dubbel zo
druk worden). Let ook op de contrasten tussen licht en schaduw die voor de esthetische beleving van
een historische binnenstad altijd van groot belang zijn. Aquarel, Zomer 2005.
38
te
ke
ne
nd
vo
or
ka
mp
en
7
De in 1998-1999 gebouwde stadsbrug in vogelvluchtperspectief. Het is misschien niet de fraaiste versie
in de lange geschiedenis van deze oeververbinding, maar de vergulde wielen leiden de aandacht
doeltreffend af. Toen in de 15de eeuw (1448) de eerste stadsbrug tot stand kwam, verlegde het centrum
van de stad zich definitief van de wijk rond de Bovenkerk naar het gebied rond het Oude Raadhuis.
Rechts de spits van de Schepentoren van het Raadhuis. Op de IJssel het stoomschip de Succes en aan
de overkant van de rivier het station. Pen en bisterinkt, aangevuld met blauw en geel in aquarel.
Oktober/november 2003.
48
te
ke
ne
nd
vo
or
ka
mp
en
12
De Cellebroedersweg met de Cellebroederspoort. De poorten aan de huidige parkzijde van de stad
werden in de tweede helft van de 14de eeuw gebouwd ter verdediging van het nieuwe stadsdeel over
de Burgel. In de 17de eeuw, toen hun defensieve functie flink afgenomen was, werden ze door Thomas
Berendsz. gemoderniseerd en voorzien van Renaissance-ornamenten. Ooit liep hier het watertje de
Cellespijp. De parkzijde behoort tot de laagste en vochtigste bebouwde delen van de stad, wat vooral
in de 19de en vroeg 20ste eeuw, toen er tientallen kleine arbeidershuizen werden opgetrokken, tot
treurige woonomstandigheden leidde. De poort werd in zijn latere functie als studentensoos vaker
bezet en belegerd dan in zijn oorspronkelijke hoedanigheid. Aquarel/gouache. Gedateerd rechtsonder
2007 (op achterzijde najaar 2006).
58
te
ke
ne
nd
vo
or
ka
mp
en
17
Gezicht op het Oorgat en de Prinsenstraat, met op de achtergrond de Bovenkerk en de
Koornmarktspoort. Ooit was dit een groezelig en vervallen stukje stad, maar dankzij het ingrijpen van
de Stichting Stadsherstel Kampen werd de bocht van de Prinsenstraat en de Burgwal na de oplevering
in 1993 weer een plezierige woonomgeving met een schilderachtig aanzien. Pen, bisterinkt en aquarel.
Voorjaar 2007.
Het vastleggen van stedelijk en landelijk schoon in tekeningen kent een eeuwenlange traditie.
Voor Kampen wordt er op die oude stam een nieuwe loot geënt met de publicatie van Tekenend
voor Kampen. De gemeente Kampen in een reeks van vijftig prenten.
De totstandkoming van de reeks prenten is te danken aan een lovenswaardig initiatief in 2002
van gemeentearchivaris Dicky Haze. Zij gaf de in Kampen woonachtige beeldend kunstenaar
Hans van der Horst de opdracht een serie tekeningen te maken van locaties op het grondgebied
van de gemeente Kampen. Hoewel hierbij aan Van der Horst de nodige artistieke vrijheid werd
gegund, stond één uitgangspunt voorop: de collectie prenten zou een beeld moeten geven van
de hele gemeente Kampen, dus niet alleen van de stad, maar ook van de zogeheten “kleine ker-
nen” en de buitengebieden.
Van der Horst heeft zich van zijn taak met verve gekweten. Over een periode van vijf jaar
maakte hij een reeks van in totaal vijftig tekeningen, die bij elkaar een representatieve, en toch
eigenzinnige indruk geven van het aanzien van de gemeente Kampen in het eerste decennium
van de 21ste eeuw. Opvallend is de variëteit aan technieken die de kunstenaar heeft gehanteerd;
opvallend zijn ook de soms onverwachte plekken en gebouwen die vereeuwigd werden. Als
eindresultaat is er een prachtige verzameling topografi sche tekeningen ontstaan, die voor
toekomstige generaties raadpleegbaar blijft in de collectie van het Gemeentearchief Kampen, en
die nu in hoogwaardige kleurendruk als prentenboek wordt gepubliceerd. Speciaal voor deze
boekuitgave schreef kunsthistoricus Geraart Westerink een informatieve inleiding. De stippen-
kaarten achterin wijzen de lezer de weg naar de uitgebeelde locaties.
Tekenend voor Kampen, een gezamenlijke productie van de Stichting IJsselacademie en het Ge-
meentearchief Kampen, is een onmisbaar bezit voor eenieder die Kampen in zijn hart gesloten
heeft: de Kampenaren zelf natuurlijk, maar ook oud-inwoners en, niet te vergeten, de bezoe-
kende toerist.
IJsselacademie
ISBN 978-90-6697-208-7
9 789066 972087
Top Related