Prenten in de Gouden Eeuwvan kunst tot kastpapier

jan van der waals

Inhoud

cat. 229 | J. Waterloos, Bloempot. Mezzotint, afgezetmet verschillende kleuren, 30,6 x 25,4 cm. Hollstein 3.Amsterdam, Rijksmuseum, inv. rp-p-1888-a-13414Afgezet

Deze bloempot laat zien dat ook prenten die in de zwartekunst-techniek zijn uitgevoerd met de hand werden gekleurd.

cat. 230 | Johannes Teyler, Bloemen in een fles. Ets engravure, gedrukt ‘à la poupée’ in verschillende kleuren,25,5 x 18 cm. Amsterdam, Rijksmuseum, inv. rp-p-1903-a-24084Kleurendruk

De kleurendrukken van Johannes Teyler waren aan het eind vande 17de eeuw uiterst populair. Ze werden op allerlei materialenafgedrukt en ook uitgeknipt en vervolgens opgeplakt (cat. 27). In advertenties en catalogi werden ze destijds als miniaturenomschreven.

cat. 231 | Anoniem, uitgegeven door Pieter Mortier,Bloempot. Gravure, 57,8 x 49,5 cm. Amsterdam,Rijksmuseum, inv. rp-p-1951-552

In de inventaris van de nalatenschap van de uitgever Mortierwordt een enorm aantal koperplaten opgevoerd.196 Van de daargenoemde Dertien kopere platen blompotten, die bequamelijck op olij-phantspapier konnen gedruckt worden is deze prent met het nummer 3de enig bekende afdruk. Hele kamers moeten met dergelijke bloem-potten beplakt zijn geweest.

Prenten in de Gouden Eeuw 151

>

cat. 227 | Hendrick Hondius naar Elias Verhulst,Bloempot, 1599. Gravure, 62 x 45 cm. The New Hollstein242. Kopenhagen, Statens Museum for Kunst, KongeligeKobberstiksamling, inv. 5447

Dit is een zeldzaam vroeg voorbeeld van een dergelijke kapitalebloempot in prent. Hondius moet een schilderij van Verhulsthebben weergegeven van een type dat in 1599 modern was. Ditexemplaar heeft vermoedelijk nooit een muur gesierd, maar komtuit een groot album, onderdeel van de Deense koninklijke prent-verzameling. Die manier van opbergen verklaart waarom dezeafdruk zo gaaf is gebleven.

cat. 228a-b | Anoniem, uitgegeven door Claes JanszVisscher, Bloempotten. Gravures, 18,6 x 13,3 en 17,8 x 12,9cm. Hollstein (Published by Claes Jansz Visscher) 212.Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv. bdh

14213 en 14214 Pendanten

Ook deze stillevens lijken herhalingen van schilderijen te zijn.Het eerste blad – met het nummer 1 – is een verkleinde kopie naareen gravure van Nicolaes de Bruyn die mogelijk een compositievan de schilder Jacques Savery weergeeft.195 De pendant – met hetnummer 2 – is eveens gekopieerd en wel naar een blad op veelgroter formaat dat in de eerste editie het adres droeg van Abrahamde Coninck. Claes Jansz Visscher moet de koperplaat ervanbemachtigd hebben, want de tweede editie is voorzien van zijnnaam en het jaartal 1635 (afb. 5, p. 13). In de fondscatalogus vanNicolaes Visscher staat het blad omschreven als Bloempots sinne-beeldt van alle Vlees is Hoy (bijlage 5). De prent was namelijk voor-zien van een opschrift met een bijbeltekst waarin tegen de ijdel-heid wordt gewaarschuwd: Alle vleesch is hoij (Mensch) draacht geenroem, en u heerlijcheyt is als een bloem, Esaie 40.

150 tableau xi Bloempotten

Meer nog dan het heldhaftige strijdgewoel op het land hebben deverrichtingen van de beroemde Nederlandse zeehelden altijd totde verbeelding gesproken. In tal van nieuwsbrieven worden hunoverwinningen beschreven en naar hun portretten was grotevraag. Dit tableau over de gebeurtenissen die zich op het waterafspeelden, concentreert zich op de verrichtingen van luitenant-admiraal Maarten Harpertsz Tromp, de populairste Nederlandsevlootvoogd ooit.134 Na zijn dood in de slag bij Katwijk in 1653draaide de productie van memorabilia op volle toeren. Deze was alop gang was gekomen nadat Tromp in 1639 bij Duins de Spaansevloot vernietigend had verslagen. Tromps praalgraf in de OudeKerk te Delft werd in opdracht van de Staten gemaakt en moet,evenals het grafmonument van Willem de Zwijger in de NieuweKerk, doel van menig bezoek zijn geweest.

Behalve Tromp is hier nog een zeeheld vertegenwoordigd, deDeense admiraal Niels Juel. Van hem is een scheepskist bewaard,die op spectaculaire wijze is beplakt met 17de-eeuwseNederlandse prenten (cat. 178). Het tableau eindigt met een andergebruiksvoorwerp dat op het water van pas kwam: een kompasmet bijbehorende roos (cat. 180-181).

< cat. 158 | Salomon Savery naar Abraham de Verwer,Waere afbeeldinge der (...) machtighe, Spaensche Armada inDuyns (...), 1640. Gravure en boekdruk, 41,5 x 105,6 cm.Hollstein 17 1; fm 1803. Amsterdam, Rijksmuseum, inv.rp-p-ob-76.967-968; rp-p-ob-76.941 (tekst)Plaat- en boekdruk; twee bladen royaal formaat oblong aanelkaar geplakt; uitbeelding van een historische gebeurtenis (21 oktober 1639)

In september 1639 had admiraal Maarten Harpertsz Tromp meteen klein eskader een enorme Spaanse invasievloot van 78schepen, waaronder een groot getal transportschepen met troepen– men sprak van een tweede armada –, gedwongen voor deEngelse kust voor anker te gaan. Toen de Spanjaarden de daarop-volgende maand het anker lichtten om naar het aan de overkantgelegen Duinkerken uit te wijken, wist hij hun vloot met groteverliezen te dwingen op de rede van Duins voor anker te gaan. Erwerd besloten hen in een nog niet eerder vertoond nachtelijkgevecht aan te tasten en wanneer er genoeg kruit aan boord wasgeweest, zou er van de Spaanse vloot weinig zijn overgebleven.Toen de Hollanders, nadat zij in Calais kruit hadden ingeslagenen de vloot met nieuwe schepen was versterkt, opnieuw aanvielen,wisten zij de Spanjaarden ten slotte definitief te verslaan. Slechtstwaalf Spaanse schepen hadden het overleefd, waaronder deSantiago, het schip van admiraal Antonio d’Oquendo. Hoewel

uiteindelijk bijna de helft van de Spaanse troepen naarDuinkerken wist te ontkomen, was de macht van de Spanjaardenop zee definitief gebroken en van het leger was te weinig over omnog een bedreiging te kunnen vormen voor de NoordelijkeNederlanden. De slag bij Duins is de geschiedenis ingegaan alseen beslissend moment in de Tachtigjarige Oorlog en heeft sterkaan Tromps roem bijgedragen.

In 1649 verkocht Abraham de Verwer een schilderij met dezezeeslag als onderwerp aan de Amsterdamse admiraliteit. Het werddoor hen aangeboden aan Willem II, die zijn vader FrederikHendrik als admiraal-generaal was opgevolgd. Of dat schilderijeen in opdracht gemaakte herhaling van de gravure van Saverywas, valt niet meer te achterhalen. Het ligt voor de hand dat DeVerwer Savery voor de prent van een tekening heeft voorzien.Later zouden de twee koperplaten worden omgewerkt tot eenverbeelding van de slag bij Katwijk tegen de Engelsen in 1653,waarbij Tromp het leven liet (cat. 163).

Claes Jansz Visscher liet zich evenmin onbetuigd na de slag bij Duins. Hij gaf een grote prent uit, gedrukt van zeven koper-platen (95 x 123 cm, Hollstein 89), en tevens een in royaalformaat uitgevoerde weergave (afb. 3, p. 12). De prent met desterk ingekrompen Engelse kust – Dover links en Sandwichrechts – is opgebouwd uit details van de grote versie.

cat. 159 | Anoniem naar Willem van de Velde de Oude,uitgegeven door Cornelis Dankerts, Aemilia, hetAdmiraels Schip van Hollant. Gravure, 39,8 x 54,1 cm.Hollstein 126; fm 1555b. Amsterdam, Rijksmuseum, inv. rp-p-ob-76.957Royaal formaat

Prenten in de Gouden Eeuw 113

112 tableau viii Geweld op het water

tableau viii

Geweld op het water

De seizoenen speelden een centrale rol in het 17de-eeuwsebestaan, dat in het teken stond van de omgang met de natuur. Zewerden aangeduid als ‘de vier getijden des jaars’ en waren vanoudsmet de elementen verbonden: lente met de lucht, zomer met hetvuur, herfst met de aarde en winter met het water. In dit tableaugaat het om de uitbeelding van de vier jaargetijden: reeksen vanvier, zomer en winter als pendanten waarin de jaarcyclus gebun-deld is, en prenten waarop alle seizoenen verenigd zijn. Somsmaken de jaargetijden tegelijkertijd deel uit van een reeks van detwaalf maanden. Al eerder zagen we bij de elementen (tableau II)een verbeelding van de lucht die als januari tot een serie van demaanden behoort (cat. 59).

De hier getoonde voorbeelden bestrijken de hele 17de eeuw engeven een idee van de verscheidenheid van de manier waarop deseizoenen gestalte hebben gekregen. Het landschap, een van devanouds bekendere genres in de Nederlandse prentkunst uit deGouden Eeuw, heeft daarbij ten gunste van de variatie wellicht eenwat ondergeschoven plaats gekregen.67

In de Hollandse schilderkunst zijn de jaargetijden vaak verbeeldals reeks van vier. Ze konden ook worden samengetrokken totzomer en winter. In 17de-eeuwse inventarissen is dat het meestvoorkomende geschilderde pendantenpaar. In dit tableau wordteen voorbeeld getoond van zo’n geschilderde reeks seizoenen envan twee pendanten van zomer en winter. Geschilderde pendantenzijn in de loop van de tijd al te vaak uit elkaar geraakt.68 Maar ookprentreeksen bleven dikwijls niet bijeen (cat. 92).

< cat. 80a-d | Adriaen van de Venne, Zomer en Winter.Olieverf op paneel, 15 x 37,5 cm. Amsterdam,Rijksmuseum, inv. sk-a-1771 en 1774

Herman Breckerveld naar Adriaen van de Venne, uitge-geven door Broer Jansz, Autumnus en Ver, 1625-1626.Etsen, ca. 17,1 x 36,4 cm. Hollstein 3 en 5. Amsterdam,Rijksmuseum, inv. rp-p-1894-a-18232 en 18234 Reeks van vier

De door Adriaen van de Venne geschilderde seizoenen vormenhet enige voorbeeld van een dergelijke reeks in het Rijksmuseum.Dat valt te betreuren, want geschilderde reeksen en pendantenwaren in de 17de eeuw zeer gebruikelijk. Hier zijn twee van depaneeltjes gepaard aan twee etsen uit een reeks van vier die deglasschilder Herman Breckerveld naar Van de Venne’s schilde-rijen maakte. Ze hebben nagenoeg dezelfde afmetingen als devoorbeelden en zijn in dezelfde richting. Naar het schijnt maakteBreckerveld eigenhandig de tussen beide kunstwerken liggende

werktekeningen, die het spiegelbeeld vertonen van de compositiesop de schilderijen.69

Breckerveld was bevriend met David Beck, de Haagse schrijf-en schoolmeester die bekend is geworden door zijn dagboek uit1624.70 Dat gedetailleerde geschrift laat prachtig zien hoezeer een17de-eeuwer door de seizoenen in beslag werd genomen. Er gaatgeen dag voorbij of Beck maakt melding van de weersomstandig-heden. Zijn wandelingen voerden hem soms tot Delft. Daar over-nachtte hij, om de volgende dag bij winters weer met de trekschuitweer terug te keren naar Den Haag. Voor het vertrek dronk hijeen jenevertje, niet om zich op te warmen, zoals we zoudenverwachten, maar om de pest te weren die er op dat momentheerste. Het nemen van een antidotum – zeg: medicijn – was hetkennelijk waard om te worden genoteerd.

>> cat. 81a-d | Pieter Nolpe naar Paulus Potter, Lente,Soomer, Herrefst, Winter, tevens Aprilis, Junius,November, December. Ets en gravure, ca. 40,5 x 52,2 cm.Hollstein 175-178. Amsterdam, Rijksmuseum, inv. rp-p-

ob-24.058; rp-p-1889-a-14446 en -14447; rp-p-1935-1476Royaal formaat; reeks van twaalf, waarin verwerkt een reeksvan vier

Pieter Nolpe, die aan het begin van zijn loopbaan voor anderenwerkte, begon later ook door hemzelf gemaakte gravures uit tegeven. Zijn bijbelse historiën op royaal formaat zijn meestalkopieën van bestaande prenten. Hij werkte naar Franse meestersals Abraham Bosse en de classicist Jacques Blanchard (afb. 34), en naar eigentijdse Hollandse schilders als BartholomeusBreenbergh, Gerbrand van den Eeckhout en vader en zoon Potter.

Van de door Nolpe naar Potter en anderen gesneden reeksmaanden worden hier de vier bladen getoond die ook alsseizoenen zijn betiteld. Die dubbele titels maakten het mogelijkdeze prenten tweemaal te verkopen: als onderdeel van een reeksvan twaalf maanden danwel als de seizoenen. Een ander viertalmaanden deed op dezelfde manier ook dienst als de elementen(cat. 59). Van de laatste vier bladen uit deze reeks is er één met eentweede titel: Aetas aurea (het gouden tijdperk). Vermoedelijkhadden de resterende drie prenten nog moeten worden voorzienvan de titels zilveren, bronzen en ijzeren tijdperk. Het ziet er naaruit dat de dood van Nolpe in 1653 een en ander verhinderde. Zijnvoorraad koperplaten ging over in handen van grote Amster-damse uitgevers als Franciscus van den Ende, Rombout van denHoeye, François van Beusecom, Visscher en Frederick de Wit.Aan weerskanten van de dubbele titels staan twee Nederlandse en

Prenten in de Gouden Eeuw 65

tableau iii

De seizoenen

64 tableau iii De seizoenen

De dood stoort het paar dat zich bezighoudt met de boekhouding en het

tellen van geld.30 De getroffene zal het in de openstaande kisten opgepotte

geld niet kunnen meenemen. Er werd in de 17de eeuw vaak gewezen op de

ongewisheid van het moment waarop men door Magere Hein wordt

gegrepen, ook in de standaardaanhef van een testament, waarin sprake is van

de onzekerheid van het moment waarop de testateur zou sterven. Dat onver-

wachte moment is in de kunst veelvuldig in beeld gebracht (zie ook cat. 151 en

afb. 59).31

cat. 30-31 | Willem Jansz. Blaeu en Joan Blaeu, Hemelglobeen aardglobe, 1645/48 en 1630. Gravures, afgezet, gemon-teerd op bollen, diameter 68 cm. In houten stoelen.Nijmegen, Museum Het Valkhof, inv. c xi 1b en c xi 1a Oud gemonteerd; pendanten

Globes zijn niets anders dan met prenten beplakte bollen die, omze te kunnen manipuleren, in een houten stoel werden opge-hangen. In de 17de eeuw waren het, zeker in de Nederlanden, alomaanwezige ‘meubelstukken’, die in vele soorten en maten te koopwerden aangeboden.32 Dit stel werd in 1663 aangekocht ter onder-steuning van het onderwijs aan de Nijmeegse Academie.

Globes vormden kostbare opsmuk en werden niet alleen benutdoor geografen en astronomen. Om ze netjes te bewaren,gebruikte men een beschermend dekje. Op de prent van eengeleerde in zijn kamer is te zien hoe dat in zijn werk ging (cat. 28).Er bleven de nodige globes bewaard; de dekken moeten ten prooigevallen zijn aan de motten.

cat. 32 | Kist, aan de binnenkant beplakt met prenten, tweedehelft 17de eeuw. Hout, ijzer, leer, gravures, houtsneden,40 x 50 x 40 cm. Noordwijk, collectie F.Y.M. vanZinnicq BergmannRoyaal formaat; blad snijling; afgezet; kastpapier; prenten inkist geplakt

In de deksel van de kist bevindt zich een rijk bewerkte lerendekplaat waarop twee afgezette prentjes zijn geplakt, met voor-stellingen van de lente en een herder en een herderin, beide voor-zien van het adres van de Antwerpse uitgever Frederik Bouttats.Als de dekplaat wordt teruggeklapt, blijkt zich op de achterkanteen afbeelding van Christus als goede herder te bevinden: eenkopie naar een ontwerp van Maarten de Vos, uitgegeven doorMartinus van Beusecom (Hollstein 608, copy d). Maar dat is nogniet alles. De binnenkant van de deksel draagt een portret vankoning Frederik III van Denemarken en zijn vrouw SophiaAmalia, met het adres van François van Beusecom. De beidelaatste prenten, in royaal formaat uitgevoerd, waren te groot voorde te vullen oppervlakken en zijn dan ook afgeknipt. De randenvan de deksel zijn voorzien van een fleurig gekleurd kastpapiertje.

Prenten in de Gouden Eeuw 39

cat. 28 | Portefeuille, aan de buitenkant voorzien vankammarmer, binnenin beplakt met twee prenten vanHendrick Rokesz van Dagen, ‘Een student in zijn kamer’ en ‘Een geleerde in zijn kamer’. Gravures, respectievelijk31,2 x 21 cm en 31,5 x 20 cm. Hollstein 1 en 2. Groningen,Groninger Museum, inv. 1214Prenten op de binnenkant van een portefeuille geplakt

cat. 29 | Jan Jansz Caen, Muntgewichtdoos, aan de binnen-kant van de deksel beplakt met een ets naar Jan van de Velde,uitgegeven door Claes Jansz Visscher, ‘Landschap met stads-poort’, 1643. Doos, 25 x 12,5 cm; ets, 11,1 x 22,1 cm.Hollstein 166. Amsterdam, Amsterdams HistorischMuseum, inv. kb 1446 (bruikleen van de Komissarissenadministrerende de bezittingen en inkomsten van hetvoormalig Makelaarsgild)Prent op gebruiksvoorwerp

Op de deksel is het doosje gemerkt: Gemaect bij Jan Caen in deHalsteegh int Goutgewicht. De mensen op het Makelaars Comptoir,die dagelijks met het wegen van gemunt geld in de weer waren,zullen blindelings naar de relevante gewichtjes hebben gegrepen.Ze konden het stellen zonder de traditioneel op de binnenkantvan de deksels geplakte etiketten met een overzicht van de inhoud(afb. 12).28 Er zijn meer muntgewichtdozen bewaard waarvan dedeksel met een landschapsets is beplakt.29

afb. 12 | Albert Geers, Muntgewichtdoos, aan de binnenkant van de deksel beplakt

met een ets van Michiel Le Blon, 1644. Gravure, 8,4 x 15,2 cm. Hollstein 226.

Verblijfplaats onbekend

Prent op gebruiksvoorwerp

38 tableau i Prenten en hun gebruik in de 17de eeuw

voorwoord

verantwoording

inleiding

catalogus

tableau i Prenten en hun gebruik in de 17de eeuwtableau ii De elementen tableau iii De seizoenentableau iv Beeldprogramma’stableau v Protestants beeld tableau vi Katholiek beeldtableau vii Geweld op het landtableau viii Geweld op het water tableau ix Openbaar: Oranje - Justitie - Haarlemtableau x Privé : vrolijk & melancholiektableau xi Bloempotten

noten bij de catalogus

essays

Bijbelse historiën in prent: Nicolaes Visschers royaalbijbel

Een eeuwigdurende kalender en een mes. Over beeldprogram-ma’s en standaardreeksen in de 16de en 17de eeuw

bijlagen

Introductie i De inventaris van Rombout van den Hoeye (1662) 2 De inventaris van Dancker Danckertsz (1667)3 De inventaris van Clement de Jonghe (1679)4 De inventaris van Jochem Bormeester (1702)5 De fondslijst van Nicolaes Visscher (ca. 1680)6 De inventaris van Gillis Gerritsz Dancker (1652)7 De inventaris van de lijstenmaker Frans van Stralen (1695)8 Papierkunst genoemd in veilingcatalogi van rariteiten,

boeken en prenten (1628-1698)9 Jaartallen van Nederlandse prentuitgevers

noten bij de bijlagen

6

8

10

225064728092104112124132148

152

160

168

197198201206216219229231234

237

238

ISBN 90-6918-214-9

9 789069 182148