Download - Online Dhamma

Transcript

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทhttp://www.dharma-gateway.com/dhamma

คั�ดลอกจาก http://www.geocities.com/bhikkhu5k/patitja.htm

ปฏิ�จจสมุ�ปบาท เป�นหล�กธรรมุท��แสดงให�เห�นถึ งกระบวนการเก�ดการด#าเน�นไปและการด�บไปของชี�ว�ต รวมุถึ งการเก�ด การด�บแห(งท�กข)ด�วย ในกระบวนการน�+ส��งท�+งหลายจะเก�ดข +น เป�นอย,( และด�บลงไปในล�กษณะแห(งคัวามุส�มุพั�นธ)ก�นเป�นห(วงโซ่( เป�นเหต�เป�นป2จจ�ยแก(ก�นและก�นในร,ปของ วงจร กล(าวคั3อ เป�นกระบวนแห(งคัวามุส�มุพั�นธ)ก�นเป�นห(วงโซ่( ในกระบวนแห(งปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+นไมุ(มุ�ส(วนไหนเป�นปฐมุกรหร3อปฐมุเหต� เพัราะกระบวนการของชี�ว�ตเป�นว�ฏิฏิะแห(งก�เลส กรรมุ ว�บาก ซ่ �งกลายเป�นว�ฏิสงสารแต(อย(างไรก�ตามุในการพัยายามุอธ�บายกระบวนการแห(งชี�ว�ตตามุหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+จ#าเป�นจะต�องหาจ�ดเร��มุต�นอธ�บายให�เห�นว(าเป�นเหต�เป�นป2จจ�ยก�นอย(างไรก(อน ด�งน�+นท(านจ งสมุมุต�เร��มุจากอว�ชีชีา โดยอธ�บายอว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยจ งมุ�ส��งอ3�น ๆ ตามุมุาเป�นว�ฏิจ�กรน#าไปส,(ท�กข) ในท#านองเด�ยวก�น ถึ�าอว�ชีชีาด�บไปไมุ(เหล3อ ก�จะเป�นเหต�น#าไปส,(การด�บท�กข)ได�ในท��ส�ด เพัราะคัวามุเป�นไปของชี�ว�ตมุ�สภาวะเป�นวงจรท��เร�ยกว(าสงสารว�ฏิ ด�งน�+นเบ3+องต�นท(ามุกลางและท��ส�ดของส�งสารว�ฏิจ งไมุ(ปรากฏิล�กษณะอ�กประการหน �งท��น�บว(าเป�นหล�กเก��ยวก�บคัวามุร, �ในพั�ทธปร�ชีญา ก�คั3อ พัระพั�ทธองคั)ก�ไมุ(ทรงแสวงหาคัวามุจร�งท�+งหลาย ท��ไมุ(สามุารถึน#ามุาอธ�บายได�ด�วยหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท อ�นได�แก( อ�พัยากตป2ญหา คั3อป2ญหาท��ไมุ(สามุารถึจะพั�ส,จน)ได�ด�วยประสบการณ)ของมุน�ษย) เชี(น ป2ญหาเก��ยวก�บโลกเท��ยงหร3อไมุ(เท��ยง ส�ตว)ท�+งหลายหล�งจากตายแล�วมุ�อย,(หร3อไมุ(มุ�อย,( ฯลฯ เป�นต�น เพัราะคัวามุร, �เร3�องอภ�ปร�ชีญาเชี(นน�+ไมุ(น#าไปส,(คัวามุส�+นท�กข)และไมุ(มุ�ผลในทางปฏิ�บ�ต�ส#าหร�บชี�ว�ตจร�ง เป�นป2ญหาท��อธ�บายแล�วคันไมุ(อาจจะมุองเห�นและเข�าใจได�.

ความุหมุายของค�าว�า "ปฏิ�จจสมุ�ปบาท"

คั#าว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาท มุาจากศั�พัท)ว(า ปฏิ�จจ ส# และอ�ปปาทปฏิ�จจ หมุายถึ ง เก��ยวเน3�องก�น ส�มุพั�นธ)ก�นส# หมุายถึ ง พัร�อมุก�น หร3อด�วยก�นอ�ปปาท หมุายถึ ง การเก�ดข +นปฏิ�จจสมุ�ปบาท จ งหมุายถึ ง ส��งท��อ�งอาศั�ยก�นเก�ดข +น ได�แก( ภาวะของส��งท��ไมุ(เป�นอ�สระของตนต�องอาศั�ยก�นและก�นจ งเก�ดข +นได�คั#าว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาท น�+ พัระพั�ทธโฆษาจารย) ได�แปลไว�ในคั�มุภ�ร)ว�ส�ทธ�มุรรคัว(า สภาวธรรมุท��เก�ดข +นได�เพัราะอาศั�ยซ่ �งก�นและก�น

ชื่��อต่�าง ๆ ของปฏิ�จจสมุ�ปบาทย�งมุ�คั#าอ3�น ๆ เร�ยกแทนคั#าว(า "ปฏิ�จจสมุ�ปบาท" (คั#าอ�นเป�นไวพัจน)) ได�อ�ก คั3อ

1

1. ธ�มุมุฐ�ตตา หร3อ ธ�มุมุฐ�ต�2. ธ�มุมุน�ยามุตา หร3อ ธ�มุมุน�ยามุ3. อ�ท�ปป2จจยตา4. ตถึตา5. อว�ตถึตา6. อน�ญญถึตา7. ป2จจยการ1. ธั�มุฐิ�ต่ต่า หรื�อ ธั�มุมุฐิ�ต่� คั3อ คัวามุด#ารงอย,(ตามุธรรมุ หมุายถึ ง คัวามุด#ารงอย,(ตามุป2จจ�ย ส��งท��ด#ารงอย,(ตามุป2จจ�ยน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(า อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�ส�งขารด#ารงอย,( ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�ว�ญญาณด#ารงอย,( ว�ญญาณเป�นป2จจ�ยให�นามุร,ปด#ารงอย,( นามุร,ปเป�นป2จจ�ยให�สฬายตนะด#ารงอย,( สฬายตนะเป�นป2จจ�ยให�ผ�สสะด#ารงอย,( ผ�สสะเป�นป2จจ�ยให�เวทนาด#ารงอย,( เวทนาเป�นป2จจ�ยให�ต�ณหาด#ารงอย,( ต�ณหาเป�นป2จจ�ยให�อ�ปาทานด#ารงอย,( อ�ปาทานเป�นป2จจ�ยให�ภพัด#ารงอย,( ภพัเป�นป2จจ�ยให�ชีาต�ด#ารงอย,( ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�ชีรามุรณะด#ารงอย,( เมุ3�อชีาต�ชีรามุรณะย�งด#ารงอย,(แน(นอนว(า โสกะ (คัวามุโศัก) ปร�เทวะ (คัวามุร�องไห�คัร#�าคัรวญ) ท�กข) (คัวามุท�กข)กาย) โทมุน�ส (คัวามุท�กข)ใจ) อ�ปายาส (คัวามุคั�บแคั�นใจ) ก�ย�งด#ารงอย,(ด�วย2. ธั�มุมุนิ�ยามุต่า หรื�อ ธั�มุมุนิ�ยามุ คั3อ คัวามุแน(นอนแห(งธรรมุ หร3อคัวามุแน(นอนตามุธรรมุ หมุายถึ ง คัวามุแน(นอนแห(งป2จจ�ยหร3อคัวามุแน(นอนตามุป2จจ�ย ส��งท��แน(นอนตามุป2จจ�ยน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(า อว�ชีชีา เป�นป2จจ�ยให�ส�งขารเก�ดแน(นอน ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�ว�ญญาณเก�ดแน(นอน ว�ญญาณเป�นป2จจ�ยให�นามุร,ปเก�ดแน(นอน นามุร,ปเป�นป2จจ�ยให�สฬายตนะเก�ดแน(นอน สฬายตนะเป�นป2จจ�ยให�ผ�สสะเก�ดแน(นอน ผ�สสะเป�นป2จจ�ยให�เวทนาเก�ดแน(นอน เวทนาเป�นป2จจ�ยให�ต�ณหเก�ดแน(นอน ต�ณหาเป�นป2จจ�ยให�อ�ปาทานเก�ดแน(นอน อ�ปาทานเป�นป2จจ�ยให�ภพัเก�ดแน(นอน ภพัเป�นป2จจ�ยให�ชีาต�เก�ดแน(นอน ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�ชีรามุรณะเก�ดแน(นอน เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ย(อมุเก�ดด�วยอย(างแน(นอน3. อ�ท�ปป�จจยต่า คั3อ คัวามุมุ�ส��งน�+เป�นป2จจ�ย หมุายถึ ง เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+ก�มุ�ตามุ เมุ3�อส��งน�+เก�ดข +น ส��งน�+ก�เก�ดข +นตามุ ส��งท��เมุ3�อส��งน�+มุ�ส��งน�+ก�มุ�ตามุ ก�คั3อ อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(าเมุ3�ออว�ชีชีามุ� ส�งขารก�มุ�ตามุ เมุ3�อส�งขารมุ� ว�ญญาณก�มุ�ตามุ เมุ3�อว�ญญาณมุ� นามุร,ปก�มุ�ตามุ เมุ3�อนามุร,ปมุ� สฬายตนะก�มุ�ตามุ เมุ3�อสฬายตนะมุ� ผ�สสะก�มุ�ตามุ เมุ3�อผ�สสะมุ� เวทนาก�มุ�ตามุ เมุ3�อเวทนามุ� ต�ณหาก�มุ�ตามุ เมุ3�อต�ณหามุ� อ�ปาทานก�มุ�ตามุ เมุ3�ออ�ปาทานมุ� ภพัก�มุ�ตามุ เมุ3�อภพัมุ�

2

ชีาต�ก�มุ�ตามุ เมุ3�อชีาต�มุ� ชีรามุรณะก�มุ�ตามุ เมุ3�อชีรามุรณะมุ� โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�มุ�ตามุด�วย4. ต่ถต่า คั3อ คัวามุเป�นเชี(นน�+น หมุายถึ ง คัวามุเป�นจร�งอย(างน�+น ส��งท��เป�นจร�งอย(างน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�เก�ดส�งขาร ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณ ฯลฯ ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดชีรามุรณะซ่ �งเป�นคัวามุจร�งท��คังอย,(ตลอดเวลา และเป�นคัวามุจร�งท��ว(า เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข)โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เป�นของจร�งท��เก�ดตามุมุาจร�ง5. อว�ต่ถต่า คั3อ คัวามุเป�นไปไมุ(ได�ท��จะไมุ(เป�นเชี(นน�+น หมุายถึ ง คัวามุเป�นจร�งอย(างน�+นไมุ(ผ�นแปรไปเป�นคัวามุไมุ(จร�ง ส��งท��เป�นจร�งโดยไมุ(ผ�นแปรน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�เก�ดส�งขาร ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณ ฯลฯ ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดชีรามุรณะ และก�เป�นคัวามุจร�งโดยไมุ(มุ�ทางผ�นแปรไปได�อ�กท��ว(า เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เป�นจร�งท��เก�ดตามุมุาโดยไมุ(ผ�นแปร6. อนิ�ญญถต่า คั3อ คัวามุไมุ(เป�นอย(างอ3�น หมุายถึ ง เป�นอย(างอ3�นจากท��เป�นมุาน�+ไมุ(ได� ส��งท��เป�นอย(างอ3�นจากท��เป�นมุาน�+ไมุ(ได� ก�คั3อ อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�เก�ดส�งขาร ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณ ฯลฯ ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดชีรามุรณะ และก�เป�นอย(างอ3�นจากท��เป�นมุาน�+ไมุ(ได� ก�คั3อ เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะแล�วโสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เป�นจร�งท��เก�ดตามุมุาโดยไมุ(ผ�นแปรเป�นอ3�นจากน�+ไปได�7. ป�จจยาการื คั3อ อาการตามุป2จจ�ย หมุายถึ ง อาการท��เก�ดข +นตามุป2จจ�ย ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(า อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ต(างเก�ดข +นตามุป2จจ�ยปร�งแต(ง และเมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะแล�ว โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เก�ดตามุป2จจ�ยด�วยท�+งหมุดท��กล(าวมุาน�+ คั3อ ชี3�อเร�ยกปฏิ�จจสมุ�ปบาท ซ่ �งเท(าก�บให�คัวามุหมุายขยายคัวามุของปฏิ�จจสมุ�ปบาท ชี3�อท�+งหมุดน�+มุ�ปรากฏิอย,(ท� +งในพัระส�ตต�นตป=ฎก พัระว�น�ยป=ฎก และพัระอภ�ธรรมุป=ฎก.

ความุส�าค�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาท

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นพั�ทธธรรมุท��ส#าคั�ญอย(างย��งยวด และเป�นเร3�องท��มุ�คัวามุล กซ่ +งท��ส�ด จนได�ชี3�อว(าเป�นห�วใจของพั�ทธศัาสนา หร3อต�วแท�ของศัาสนา ( แก(นแท�ของพั�ทธศัาสนา ) คัวามุส#าคั�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาทอาจเห�นได�จากพัระพั�ทธพัจน)ตอนหน �งว(า "ผ,�ใดเห�นปฏิ�จจสมุ�ปบาท ผ,�น� +นย(อมุเห�นธรรมุ ผ,�ใดเห�นธรรมุ ผ,�น� +นย(อมุเห�นปฏิ�จจสมุ�ปบาท"

"ภ�กษ�ท�+งหลาย แท�จร�งแล�ว อร�ยสาวกผ,�เร�ยนร, �แล�ว ย(อมุมุ�ญาณหย��งร, �ในเร3�องน�+โดยไมุ(ต�องเชี3�อผ,�อ3�นว(า เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+จ งมุ� เพัราะส��งน�+เก�ดข +น ส��งน�+จ งเก�ดข +น ฯลฯ เมุ3�อใดอร�ยสาวกร, �ท� �วถึ งคัวามุเก�ด คัวามุด�บของโลกตามุท��มุ�นเป�นเชี(นว(าน�+ อร�ยสาวกน�+น เร�ยกว(าเป�นผ,�มุ�ท�ฐ�สมุบ,รณ) (คัวามุเห�นท��ถึ,กต�องอย(างสมุบ,รณ)) ก�ได� ผ,�มุ�

3

ท�ศันะสมุบ,รณ)ก�ได� ผ,�บรรล�ถึ งส�จธรรมุน�+ก�ได� ชี3�อว(าผ,�ประกอบด�วยเสขญาณก�ได� ผ,�ประกอบด�วยเสขว�ชีชีาก�ได� ผ,�บรรล�กระแสธรรมุแล�วก�ได� พัระอร�ยบ�คัคัลผ,�มุ�ป2ญญาชี#าระก�เลสก�ได� ผ,�อย,(ชี�ดต�ดประต,อมุตะก�ได�""สมุณพัราหมุณ)เหล(าใด ร, �ธรรมุเหล(าน�+ ร, �เหต�เก�ดแห(งธรรมุเหล(าน�+ ร, �คัวามุด�บของธรรมุเหล(าน�+ ร, �ทางด#าเน�นเพั3�อด�บแห(งธรรมุเหล(าน�+ ฯลฯ สมุณพัราหมุณ)เหล(าน�+นแล จ งเป�นท��ยอมุร�บว(าเป�นสมุณะในหมุ,(สมุณะ และเป�นท��ยอมุร�บว(าเป�นพัราหมุณ)ในหมุ,(พัราหมุณ) และได�ชี3�อว(าได�บรรล�-ประโยชีน)ของคัวามุเป�นสมุณะและประโยชีน)ของคัวามุเป�นพัราหมุณ)ด�วยป2ญญาอ�นย��ง เข�าถึ งอย,(ในป2จจ�บ�น"

คัวามุส#าคั�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+นมุ�มุาก หากเราเข�าใจอย(างชี�ดเจน และปฏิ�บ�ต�ตามุได�อย(างเหมุาะสมุก�จะได�ร�บประโยชีน)ส,งส�ดตามุจ�ดหมุายของพั�ทธศัาสนา ซ่ �งถึ3อว(าเป�นแก(นแท�หร3อสาระส#าคั�ญส,งส�ดของพั�ทธศัาสนา ในกาลคัร�+งหน �ง พัระอานนท)กราบท,ลก�บพัระพั�ทธเจ�าว(า เร3�อปฏิ�จจสมุ�ปบาทด,เป�นเร3�องง(ายและต3+นส#าหร�บต�วท(านเอง พัระพั�ทธเจ�าได�ตร�สเต3อนพัระอานนท)ว(า"ด,ก(อนอานนท) เธออย(ากล(าวอย(างน�+น ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นเร3�องล ก ล�กษณะโคัรงสร�างก�ล กซ่ +ง หมุ,(ส�ตว)น�+ไมุ(ร, � ไมุ(ร, �ตามุท��เราสอน ไมุ(แทงตลอดหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท จ�ตจ งย�(งเหมุ3อนกล�(มุด�ายท��ย�(ง เหมุ3อนกล�(มุเศัษด�ายท��เป�นปมุ ต�ดพั�นซ่(อนเง3�อนก�นย�(ง เหมุ3อนเชี�งผ�ามุ�ญชีะและหญ�าป2พัพัชีะ ไมุ(ล(วงพั�นจากส�งสาระคั3ออบาย ท�คัต� ว�น�บาตไปได�"ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นแก(นแท�หร3อห�วใจของพั�ทธศัาสนา เป�นหล�กแสดงถึ งกระบวนการแห(งเหต�ป2จจ�ยท��ส3บต(อเชี3�อมุโยงก�นท�+งในกระบวนการเก�ดและด�บ หากจะประมุวลเอาสาระส#าคั�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น ไมุ(อาจกล(าวให�คัรอบคัล�มุได�ท�+งหมุด แต(อาจสร�ปคัวามุส#าคั�ญบางประการได� ด�งน�+1. เป�นหล�กธรรมุท��แสดงถึ งกฎธรรมุชีาต�ของสรรพัส��ง ซ่ �งมุ�การไหลไปไมุ(หย�ดน��ง มุ�เก�ดในเบ3+องต�น แปรปรวนในท(ามุกลาง และแตกด�บไปในท��ส�ด2. เป�นหล�กธรรมุท��แสดงถึ งกฎธรรมุดาของสรรพัส��ง ซ่ �งเป�นของไมุ(เท��ยง เป�นท�กข) และเป�นอน�ตตา3. เป�นหล�กธรรมุท��แสดงถึ งกฎแห(งสงสารว�ฏิ คั3อวงจรแห(งคัวามุท�กข)ท��เก�ดข +น เพัราะอาศั�ยก�เลส กรรมุ ว�บาก4. เป�นหล�กธรรมุข�อใหญ(ท��ประมุวลเอาคัวามุหมุายแห(งธรรมุท�+งหลายมุาไว�5. เป�นธรรมุท��ว(าด�วยเร3�องชี�ว�ตของมุน�ษย)ในขณะน�+และเด�?ยวน�+

ค�าจ�าก�ดความุองค$ปรืะกอบแห�งปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ข'อ

การศั กษาหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทให�เก�ดคัวามุเข�าใจได�ถึ,กต�องน�+น จ#าเป�นต�องศั กษาคั#าจ#าก�ดคัวามุและคัวามุหมุายขององคั)ประกอบแต(ละห�วข�อให�ร, �ชี�ดเจนเส�ยก(อน เพั3�อจะได�ไมุ(เข�าใจผ�ดในเร3�องกระบวนการท��เก�ดข +นและด�บไปของสรรพัส��ง จนท#าให�หล�ก

4

พั�ทธธรรมุถึ,กท#าลายและไร�คั(า องคั)ประกอบของปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อ มุ�โดยย(อด�งต(อไปน�+1. อว�ชื่ชื่า ( Ignorance , Lack of Knowledge ) คั3อ คัวามุไมุ(ร, � ไมุ(เห�น ตามุคัวามุเป�นจร�ง คัวามุไมุ(ร, �เท(าท�นตามุสภาวะ คัวามุหลงไปตามุสมุมุต�บ�ญญ�ต� คัวามุไมุ(เข�าใจในเร3�องโลกและชี�ว�ตตามุท��เป�นจร�ง คัวามุไมุ(ร, �ท��แฝงอย,(ก�บคัวามุเชี3�อถึ3อต(าง ๆ ภาวะของการขาดป2ญญา คัวามุไมุ(หย��งร, �เหต�ป2จจ�ยต�วอย(างเชี(น คัวามุไมุ(ร, �แจ�งในเร3�องชี�ว�ต คั3อไมุ(ร, �ว(า อะไรคั3อท�กข) อะไรคั3อเหต�ให�เก�ดท�กข) อะไรคั3อคัวามุด�บท�กข) และอะไรคั3อทางท��จะด#าเน�นไปส,(การด�บท�กข) เป�นต�น2. ส�งขารื ( Volitional Activities ) คั3อ คัวามุคั�ดปร�งแต(ง คัวามุจงใจ คัวามุมุ�(งหมุาย การต�ดส�นใจ การท��จะแสดงเจตนาออกมุาเป�นการท#า กระบวนการคัวามุคั�ดท��เป�นไปตามุคัวามุโน�มุเอ�ยง คัวามุเคัยชี�น และคั�ณสมุบ�ต�ต(าง ๆ ของจ�ต ซ่ �งได�ส� �งสมุไว� ต�วอย(างเชี(น คัวามุคั�ดปร�งแต(งให�ว�ญญาณด�หร3อชี��ว ให�เป�นกลาง ๆ ปร�งแต(งให�คั�ดไปทางด� เร�ยกว(า "ก�ศัลส�งขาร" ปร�งแต(งให�คั�ดไปในทางชี��ว เร�ยกว(า "อก�ศัลส�งขาร" ปร�งแต(งให�คั�ดกลาง ๆ ไมุ(ด�ไมุ(ชี� �ว เร�ยกว(า "อ�พัยากฤต" กล(าวให�ส� +น ก�คั3อ ส�งขาร ได�แก( ก�เลสและคั�ณธรรมุ ท�+งสองอย(างน�+จะผล�ดเปล��ยนก�นเข�ามุาปร�งแต(งจ�ตใจของคันไปทางใดทางหน �งใน 3 ทางด�งกล(าว คันเราจะคั�ดไปทางไหน อย(างไรน�+นก�อย,(ท��ต�วส�งขารน�+เอง ด�งคั#ากล(าวไปภาษาอ�งกฤษว(าSow a thought, reap an act ; แปลว(า คัวามุคั�ดก(อให�เก�ดการกระท#าSow an act, reap a habit ; แปลว(า การกระท#าก(อนให�เก�ดเป�นน�ส�ย (เคัยชี�น)

Sow a habit, reap a character ; แปลว(า น�ส�ยหลอมุต�วเข�าเป�นอ�ปน�ส�ยSow a character, reap a destiny ; แปลว(า อ�ปน�ส�ยสร�างว�ถึ�ชี�ว�ตของบ�คัคัลคั#าว(า "ส�งขาร" ในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+ มุ�คัวามุหมุายตรงก�บคั#าว(า "ส�งขาร" ในเบญจข�นธ) (ข�นธ) 5) คั3อ จ�ดอย,(ในฝBายนามุธรรมุเท(าน�+น ส(วนคั#าว(า "ส�งขาร" ท��ปรากฏิในคั#าสอนบางแห(ง เชี(น ส�งขารในประโยคัว(า "อน�จCจา วต สงCขารา" แปลว(า ส�งขารท�+งหลาย ไมุ(เท��ยงหนอ ในประโยคัน�+ มุ�คัวามุหมุายว(า ท�กส��งท�กอย(างท��เป�นร,ปธรรมุและนามุธรรมุ หาคัวามุเท��ยงแท�แน(นอนไมุ(ได� จ งมุ�คัวามุหมุายแตกต(างจาก "ส�งขาร" ในปฏิ�จจสมุ�ปบาท และเบญจข�นธ)3. ว�ญญาณ (Consciousness) คั3อ คัวามุร, �แจ�งอารมุณ) การร�บร, �ต(ออารมุณ)ต(าง ๆ ท��ผ(านเข�ามุาทางทวารท�+ง 6 (อายตนะ 6) ในว�ภ�งคัปกรณ) แสดงว�ญญาณ 6 ไว�ด�งน�+คั3อ3.1 จ�กข�ว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางตา3.2 โสตว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางห,

5

3.3 ฆานว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางจมุ,ก3.4 ชี�วหาว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางล�+น3.5 กายว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางกาย (ส�มุผ�ส)

3.6 มุโนว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางใจ (ธ�มุมุารมุณ))ว�ญญาณท�+ง 6 น�+ บางท��เร�ยกว(า "ว�ถึ�ว�ญญาณ" เพัราะมุ�นท#าหน�าท��โดยท��เราไมุ(ร, �ส กต�ว เชี(น เวลานอนหล�บ เป�นต�นคั#าว(า "ว�ญญาณ" ในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+ หมุายถึ ง การร, �แจ�งอารมุณ)หร3อร�บร, �อารมุณ)ต(าง ๆ ท��ผ(านเข�ามุาทางส�มุผ�สท�+ง 5 และทางใจ เป�นองคั)ประกอบส(วนหน �งในส��ของจ�ต ( องคั)ประกอบ 4 ส(วน คั3อ เวทนา ส�ญญา ส�งขาร และว�ญญาณ) คั#าว(า "ว�ญญาณ" ในปฏิ�จจสมุ�ปบาทก�บเบญจข�นธ) มุ�คัวามุหมุายตรงก�น คัวามุหมุายตามุน�ยน�+ ว�ญญาณจ งมุ�ได�เป�น "ต�วแทน" หร3อ "ต�วการกระท#า" ซ่ �งไมุ(มุ�ส��งใดแสดงให�เห�นเป�น "อ�ตตา" ท��ถึาวรออกจากร(างกายล(องลอยไปเก�ดใหมุ( ด�งท��ล�ทธ�หร3อศัาสนาอ3�นสอน เพั3�อให�เก�ดคัวามุเข�าใจเร3�องว�ญญาณในปฏิ�จจสมุ�ปบาทชี�ดเจนย��งข +น จ งคัวรพั�จารณาจากพั�ทธพัจน)ต(อไปน�+"ด,ก(อนผ,�มุ�อาย� จ�กข�ว�ญญาณเก�ดข +นเพัราะอาศั�ยตาและร,ป เพัราะการประชี�มุก�นของธรรมุ 3 อย(าง (คั3อ ตา + ร,ป + ว�ญญาณ) จ งเก�ดผ�สสะ เพัราะผ�สสะเป�นป2จจ�ย จ งเก�ดเวทนา บ�คัคัลเสวยเวทนาอ�นใด ก�จ#าจากเวทนาอ�นน�+น บ�คัคัลจ#าเวทนาอ�นใด ก�ตร งถึ งเวทนาอ�นน�+น บ�คัคัลตร กถึ งเวทนาอ�นใด ก�จ�นตนาการสร�างมุโนภาพัจากเวทนาอ�นน�+น บ�คัคัลจ�นตนาการสร�างมุโนภาพัจากเวทนาอ�นใด คัวามุคั�ดเก��ยวก�บมุโนภาพัอ�นน�+นก�จะคัรอบง#าบ�คัคัลน�+น ในเร3�องของร,ปท�+งหลาย ท��จะพั งร, �ด�วยตา เป�นอด�ตก�ด� เป�นอนาคัตก�ด� เป�นป2จจ�บ�นก�ด�.........." ข�อคัวามุตามุพั�ทธพัจน)ชี�+ให�เห�นว(า ว�ญญาณเป�นเพั�ยงองคั)ประกอบอ�นหน �งในองคั)ประกอบท�+ง 4 อย(าง การเก�ดของว�ญญาณน�+นก�เก�ดได�จากประสาทส�มุผ�สท�+ง 5

คั3อ ตา ห, จมุ,ก ล�+น กาย และใจ คั3อ มุโน น��นคั3อ ตา + ร,ป ก�เก�ดจ�กข�ว�ญญาณ เป�นต�น เมุ3�อตาเป�นร,ปก�เก�ดผ�สสะ (กระทบ เชี3�อมุโยงก�น) จ งเก�ดเวทนาข +น น��เป�นการแสดงกระบวนการของจ�ตจากองคั)ประกอบต(าง ๆ ซ่ �งด#าเน�นไปแบบเชี3�อมุโยงต�ดต(อเร3�อยไปโดยอาศั�ยเหต�ป2จจ�ยตามุหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน��นเอง4. นิามุรื)ป (Animated Organism) คั3อคัวามุมุ�อย,(ของร,ปธรรมุและนามุธรรมุ (ร,ปและนามุ) ในคัวามุร, �ของบ�คัคัล ภาวะท��ร (างกายและจ�ตใจท�กส(วนอย,(ในสภาพัท��สอดคัล�องและปฏิ�บ�ต�หน�าท��เพั3�อสนองตอบในแนวทางของว�ญญาณท��เก�ดข +น ส(วนต(าง ๆ ของร(างกายและจ�ตใจท��เจร�ญหร3อเปล��ยนแปลงไปตามุสภาพัของจ�ตคั#าว(า "นามุ" ในพัระบาล� พัระพั�ทธเจ�าตร�สหมุายเอา เวทนา ส�ญญา เจตนา ผ�สสะ และมุนส�การ ในอภ�ธรรมุ ท(านหมุายเอา เวทนาข�นธ) ส�ญญาข�นธ) และส�งขารข�นธ)

6

คั#าว(า "ร,ป" ท(านหมุายเอา มุหาภ,ตร,ป 4 คั3อ ด�น น#+า ลมุ ไฟ และอ�ปาทายร,ป 24

(คั3อร,ปอาศั�ยมุหาภ,ตร,ป) ตามุท�ศันะของพั�ทธศัาสนา ร,ปคั3อส��งท��ต�องส,ญสลายหร3อแปรสภาพัไปตามุเหต�ป2จจ�ย มุ�เย�นร�อน เป�นต�น ร,ปท��สอนก�นมุาก�คั3อ ร,ปร(างท��เป�นเน3+อหน�งมุ�งสา หร3อเล3อดลมุในกายกายน�+ เร�ยกมุหาภ,ตร,ป และภาวะต(าง ๆ ท��อาศั�ยอย,(ก�บมุหาภ,ตร,ป หร3อเก�ดข +นจากมุหาภ,ตร,ป เชี(น ภาวะชีาย ภาวะหญ�ง หร3อภาวะสวย ภาวะไมุ(สวย เป�นต�น ภาวะต(าง ๆ น�+เร�ยกอ�ปาทายร,ปเมุ3�อน#าเอานามุก�บร,ปมุารวมุก�น ก�เป�น "นามุร,ป" ซ่ �งท�+งสองส(วนน�+จะต�องคั,(ก�นและอ�งอาศั�ยก�นขาดอย(างใดอย(างหน �งไมุ(ได� หากขาดส(วนใดส(วนหน �งไปก�เท(าก�บการด�บสลายตามุหล�กสากลของปฏิ�จจสมุ�ปบาทท��กล(าวว(า "เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+ก�มุ� เพัราะส��งน�+เก�ด ส��งน�+จ งเก�ด" และ "เมุ3�อส��งน�+ไมุ(มุ� ส��งน�+ก�ไมุ(มุ� เพัราะส��งน�+ด�บไป ส��งน�+ก�ด�บ (ด�วย)"

5. สฬายต่นิะ (The six sense - bases) คั3อท��ต(อหร3อท��เชี3�อมุโยง 6 อย(าง หมุายถึ งภาวะท��อายตนะท��เก��ยวข�องปฏิ�บ�ต�หน�าท��โดยสอดคัล�องก�บสถึานการณ)น�+น ๆ อายตนะมุ� 6 เร�ยกว(า "อายตนะภายใน 6" ได�แก( จ�กข� (ตา) โสตะ (ห,) ฆานะ (จมุ,ก) ชี�วหา (ล�+น) กาย (ร(างกาย) มุโน (ใจ) อายตนะภายใน 6 น�+จ�บคั,(ก�บอายตนะภายนอก 6 คั3อ ร,ป เส�ยง กล��น รส ส�มุผ�ส (ทางกาย) และธ�มุมุารมุณ) (อารมุณ)ท��เก�ดท��ใจ)

6. ผ�สสะ (Contact) คั3อ การเชี3�อมุต(อคัวามุร, �ก�บโลกภายนอก การร�บร, �อารมุณ)หร3อประสบการณ)ต(าง ๆ อ�กน�ยหน �ง ผ�สสะ คั3อการกระทบก�นระหว(างอายตนะภายใน 6 ก�บอายตนะภายนอก 6 ซ่ �งจ�บคั,(ก�น คั3อ ตา - ร,ป ห, - เส�ยง จมุ,ก - กล��น ล�+น - รส กาย - โผฏิฐ�พัพัะ ใจ - ธ�มุมุารมุณ)ในพัระบาล� พัระพั�ทธพัจน)แสดงไว�ว(า "ฉย�เมุ ภ�กCขเว ผสCสกายา จกCข�สมุCผสCโส โสตสมุCผสCโส ฆานสมุCผสCโส ชี�วCหาสมุCผสCโส กายสมุCผสCโส มุโนสมุCผสCโส" แปลว(า ด,ก(อนภ�กษ�ท�+งหลาย ผ�สสะ 6 ประการเหล(าน�+ คั3อ จ�กข�ส�มุผ�ส โสตส�มุผ�ส ฆานส�มุผ�ส ชี�วหาส�มุผ�ส กายส�มุผ�ส มุโนส�มุผ�ส น��คั3อผ�สสะ 6 ตามุชี3�อแห(งทวร การกระทบก�นระหว(างอายนตะภายใน 6 ก�บอายตนะภายนอก 6 น�+น ส��งแรกท��เก�ดข +นก�คั3อว�ญญาณ เชี(น ตา กระทบ ร,ป ก�ร, �ว(าเป�นร,ป เป�นต�น7. เวทนิา (Feeling) คั3อคัวามุร, �ส ก หร3อการเสวยอารมุณ) เวทนาเก�ดจากจ�กข�ส�มุผ�ส โสตส�มุผ�สฆานส�มุผ�ส ชี�วหาส�มุผ�ส กายส�มุผ�ส มุโนส�มุผ�ส เร�ยกว(า "เวทนา 6" เวทนาหากแบ(งตามุล�กษณะจะแบบ(งได� 3 คั3อ ส�ข ท�กข) และอท�กขมุส�ข หร3อแบ(งเป�น 5 คั3อ ส�ข (ทางกาย) ท�กข) (ทางกาย) โสมุน�ส (ทางใจ) โทมุน�ส (ทางกาย) และอ�เบกขาหากจะแบ(งคัวามุร, �ส กออกเป�นชีน�ดก�แบ(งได� 2 ชีน�ดใหญ( ๆ คั3อ คัวามุร, �ส กท��กาย และคัวามุร, �ส กท��ใจ คัวามุร, �ส กท��กาย แบ(งตามุล�กษณะได� 2 คั3อ ส�ขกาย และท�กข)กาย ส(วนคัวามุร, �ส กท��ใจแบ(งตามุล�กษณะได� 2 คั3อ คัวามุร, �ส กในทางด� (ก�ศัล

7

เวทนา) และคัวามุร, �ส กในทางชี��ว (อก�ศัลเวทนา) และล�กษณะท�+ง 2 น�+ย�งแยกย(อยออกไปอ�ก8. ต่�ณหา (Craving) คั3อคัวามุอยาก คัวามุต�องการ คัวามุย�นด� คัวามุพัอใจในอารมุณ)ต(าง ๆ ตามุพัระบาล� ท(านแสดงต�ณหาไว� คั3อ ร,ปต�ณหา (ต�ณหาในร,ป)

ส�ททต�ณหา (ต�ณหาในเส�ยง) คั�นธ-ต�ณหา (ต�ณหาในกล��น) รสต�ณหา (ต�ณหาในรส) โผฏิฐ�พัพัต�ณหา (ต�ณหาในส�มุผ�สทางกาย และธ�มุมุต�ณหา (ต�ณหาในธรรมุารมุณ)) เร�ยกว(า "ต�ณหา 6"

ต�ณหาน�+ ถึ�าแบ(งตามุอาการแบ(งได� 3 คั3อ8.1 กามุต�ณหา คั3อคัวามุทะยานอยากในส��งสนองคัวามุต�องการทางประสาทท�+ง 58.2 ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากให�คังอย,(ชี� �วน�ร�นดร หร3อคัวามุอยากมุ� อยากเป�น8.3 ว�ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากให�ด�บส,ญ หร3อคัวามุไมุ(อยากมุ� ไมุ(อยากเป�นอ�กน�ยหน �ง ท(านอธ�บายต�ณหา 3 ไว�อ�กแบบหน �ง คั3อ (1) กามุต�ณหา คั3อ คัวามุอยากด�วยคัวามุย�นด�ในกามุ (2) ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากอย(างมุ�ส�สสตท�ฏิฐ� และ (3) ว�ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากอย(างมุ�อ�จเฉทท�ฏิฐ�9. อ�ปาทานิ (Attachment, Clinging) คั3ออาการท��จ�ตเข�าไปย ดถึ3อส��งใดส��งหน �งไว� คัวามุย ดต�ดหร3อเกาะต�ดในเวทนาท��ชีอบและเกล�ยดชี�ง ร�+งเอาส��งต(าง ๆ และภาวะท��ชี�ว�ต อ#านวยเวทนาน�+นเข�ามุาผ,กพั�นก�บต�ว การต�คั(าย ดถึ3อคัวามุส#าคั�ญของภาวะและส��งต(างๆ ในแนวทางท��เสร�มุหร3อสนองตอบต�ณหาของตนในพัระบาล� มุ�พั�ทธพัจน)แสดงอ�ปาทานไว�ว(า "จตCตาร�มุาน� ภ�กCขเว อ�ปาทานาน� กามุ�ปา-ทาน# ท�ฏฺGฐุ�ปาทาน# ส�ลพัCพัต�ปาทาน# อตCตวาท�ปาทานนCต�" แปลว(า ด,ก(อนภ�กษ�ท�+งหลาย อ�ปาทาน 4 เหล(าน�+คั3อ กามุ�ปาทาน (คัวามุย ดมุ��นในกามุ คั3อ ร,ป รส กล��น เส�ยง ส�มุผ�สต(าง ๆ) ท�ฏิฐุ�ปาทาน (คัามุย ดมุ��นในท�ฐ� ได�แก( คัวามุเห�นหร3อท�ศันะ ล�ทธ� ทฤษฏิ�ต(าง ๆ) ส�ล�พัพัต�ปาทาน (คัวามุย ดมุ��นในศั�ลพัรตว(าท#าให�คันบร�ส�ทธ�I) อ�ตตวาท�ปาทาน (คัวามุย ดมุ��นในอ�ตตา การสร�างต�วข +นมุาย ดถึ3อด�วยคัวามุหลงผ�ด)

10. ภพ (Process of becoming) คั3อ คัวามุมุ� คัวามุเป�น (ร,ปศั�พัท)เด�มุ คั3อ ภวะ เมุ3�อมุาเป�นภาษาไทย แปลง วะ เป�น พัะ จ งส#าเร�จร,ปเป�นภพั) ภพัแบ(งได� 3 คั3อ10.1 กามุภพั ส�ตว)ท��ย�นด�ย ดถึ3ออย,(ในร,ป เส�ยง กล��น รส ส�มุผ�ส (ทางกาย) ก�มุ�กามุภพัอย,(ในใจ10.2 ร,ปภพั เมุ3�อส�ตว)ย ดถึ3อร,ปเป�นน�มุ�ต ก�เป�นร,ปภพัอย,(ในจ�ตใจ10.3 อร,ปภาพั เมุ3�อส�ตว)ย ดถึ3ออร,ป (อร,ปฌาน) ก�เป�นอร,ปภพัอย,(ในจ�ตใจอ�กน�ยหน �ง ภพั แบ(งออกได� 2 คั3อ

8

10.1 กรรมุภพั คั3อ กระบวนการพัฤต�กรรมุท�+งหมุดท��แสดงออกเพั3�อสนองต�ณหาอ�ปาทาน10.2 อ�ป2ตต�ภพั คั3อภาวะแห(งชี�ว�ตส#าหร�บต�วตนหร3อต�วตนท��จะมุ� จะเป�นไปในร,ปใดร,ปหน �ง โดยสอดคัล�องก�บอ�ปาทานและกระบวนการพัฤต�กรรมุน�+น11. ชีาต� (Birth) คั3อการเก�ด การปรากฏิแห(งข�นธ)ท�+งหลาย การได�อายตนะเฉพัาะการก�าวลงหร3อการเป�นไปพัร�อมุข +นมุาในหมุ,(ส�ตว)น�กาย อ�กน�ยหน �ง ชีาต� หมุายถึ ง คัวามุตระหน�กในต�วตนว(า อย,(หร3อไมุ(ได�อย,(ในภาวะชี�ว�ตน�+น ๆ มุ�หร3อไมุ(ได�มุ� เป�นหร3อไมุ(ได�เป�นอย(างน�+น ๆ ชีาต� ท��หมุายถึ ง การเก�ด มุ�คัวามุหมุายกว�าง มุ�ได�หมุายเอาเฉพัาะการปรากฏิของส��งท��เป�นร,ปธรรมุ เชี(น เป�นคัน เป�นส�ตว) ผ,�ชีาย ผ,�หญ�ง เป�นต�น แต(หมุายรวมุไปถึ งการเก�ดหร3อการปรากฏิของส��งท��เป�นนามุธรรมุ เชี(น ชี3�อเส�ยงเก�ยรต�ยศั สรรเสร�ญ น�นทา เป�นต�นด�วย12. ชีรา มุรณะ (Decay and Death) คั#าว(า "ชีรา" คั3อคัวามุเส3�อมุอาย� คัวามุหง(อมุอ�นทร�ย) และคั#าว(า "มุรณะ" คั3อ คัวามุสลายแห(งข�นธ) คัวามุขาดชี�ว�ต�นทร�ย) เมุ3�อน#าคั#าท�+งสองมุาต(อก�นเป�น "ชีรามุรณะ" คั3อคัวามุเส3�อมุก�บคัวามุสลายแห(งธรรมุต(าง ๆ เหล(าน�+น ๆอ�กน�ยหน �ง ชีรามุรณะ มุ�คัวามุหมุายว(า คัวามุส#าน กในคัวามุขาด พัลาด หร3อพัรากแห(งต�วตนจากภาวะชี�ว�ตอ�นน�+น คัวามุร, �ส กว(าต�วตนถึ,กคั�กคัามุด�วยคัวามุส,ญส�+น สลายหร3อพัล�ดพัรากก�บภาวะชี�ว�ตน�+น ๆ หร3อการได�มุ�ได�เป�นอย(างน�+น ๆ ด�งน�+นส��งท��เก�ดข +นตามุมุาผสมุก�คั3อ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส พั(วงเข�ามุาด�วยคัวามุร, �ส กคั�บแคั�น ข�ดข�อง ข�(นมุ�ว แห�งผากในใจ หดห,( ซ่ มุเซ่า กระวนกระวาย ไมุ(สมุหว�ง และท�กขเวทนาต(าง ๆ ส#าหร�บชีรามุรณะน�+ก�มุ�ได�หมุายเอาเพั�ยงคัวามุเส3�อมุก�บคัวามุสลายของส��งท��เป�นร,ปธรรมุเท(าน�+น แต(รวมุไปถึ งส��งท�+งปวงท��เป�นนามุธรรมุด�วย.

กรืะบวนิการืของปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข'อ

องคั)ประกอบ 12 ห�วข�อของปฏิ�จจสมุ�ปบาทท��กล(าวมุาแล�ว ย(อมุมุ�คัวามุส�มุพั�นธ)อ�งอาศั�ยและสน�บสน�นก�น เป�นป2จจ�ยอาศั�ยส3บต(อก�นไปเป�นร,ปวงกลมุ ไมุ(มุ�ต�น ไมุ(มุ�ปลาย ไมุ(มุ�องคั)ประกอบต�วใดเป�นต�วเหต�เร��มุแรกท��ส�ด แมุ�ปฏิ�จจสมุ�ปบาทแต(ละชี(วงจะมุ�คัวามุส�มุพั�นธ)ไปท�กชี(วง แต(ในทางปฏิ�บ�ต� (ในคัวามุเป�นจร�ง) ก�ไมุ(จ#าเป�นต�องเป�นไปหร3อด#าเน�นไปตามุล#าด�บเสมุอไป บางคัร�+งก�อาจจะมุ�คัวามุส�มุพั�นธ)ข�ามุชี(วงก�ได� เชี(น เพัราะมุ�อว�ชีชีา จ งเก�ดต�ณหาข +น เพัราะต�ณหาเป�นป2จจ�ย ส�งขาร (บาปบ�ญ) จ งมุ� เป�นต�น จ งอาจกล(าวโดยสร�ปได�ว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาทท�กชี(วงต(างก�เป�นป2จจ�ยท��เป�นเหต�เป�นผลของก�นและก�นท�+งส�+น เปร�ยบเสมุ3อนก�บอว�ยวะในร(างกายของคันเรา แมุ�จะมุ�หลายส(วนก�จร�ง แต(เมุ3�อบ�คัคัลน�+น เด�น ย3น น��ง หร3อนอน ณ ท��ใด อว�ยวะก�จะพัร�อมุก�นและจะท#างานอย(างประสานก�นได�ท�กขณะองคั)ประกอบของ

9

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น จะน�บต�+งแต(อว�ชีชีาถึ งชีรามุรณะเท(าน�+น ส(วนส�ดท�าย คั3อ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส เป�นเพั�ยงต�วพัลอยผสมุ (ต�วประกอบ) ท��พั(วงเข�ามุาซ่ �งมุ�นจะเก�ดเฉพัาะบ�คัคัลท��มุ�อาสวะก�เลสเท(าน�+น เมุ3�อมุ�ชีรามุรณะแล�วก�จะเป�นต�วการหมุ�กหมุอมุอาสวะ ซ่ �งเป�นป2จจ�ยให�เก�ดอว�ชีชีาหมุ�นวงจรต(อไป กระบวนการท��เป�นไปตามุหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อน�+น ย(อมุเป�นเหต�ผลหร3อเป�นป2จจ�ยของก�นและก�น ไมุ(ว(าจะเป�นกระบวนการในสายเก�ดหร3อสายด�บ.

ความุส�มุพ�นิธั$ของปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข'อ

1. อว�ชื่ชื่า ส�งขารื : เพัราะไมุ(ร, �ตามุคัวามุเป�นจร�ง ไมุ(เข�าใจชี�ดเจนถึ งคั�ดปร�งแต(ง คั�ดวาดภาพัไปต(าง ๆ นานา เหมุ3อนคันท��ไมุ(เห�นของทายท��อย,(ในก#ามุ3อ จ งคั�ดหาเหต�ผลมุาทาย เดาและถึกเถึ�ยงต(างๆ หร3อเหมุ3อนคันท��เชี3�อว(าเทพัเจ�าเมุ3�อเก�ดคัวามุชีอบใจก�จะดลบ�นดาลให�คัวามุปรารถึนาของตนสมุประสงคั) ก�จ งปร�งแต(งคั#าอ�อนวอน บวงสรวง และการกระท#าการเชี(น ไหว� ส�งเวย เป�นต�น 2. ส�งขารื ว�ญญาณ : เมุ3�อมุ�เจตนาคั3อต�+งใจมุ�(งหมุายท��จะเก��ยวข�อง ว�ญญาณท��เห�น ท��ได�ย�น เป�นต�น จ งจะเก�ดข +น แต(หากไมุ(สนใจ ไมุ(ใส(ใจ แมุ�จะอย,(ในว�ส�ยท��จะร�บร, �ได�ว�ญญาณก�จะไมุ(เก�ดข +น เหมุ3อนคันท��ก#าล�งมุ�(งใส(ใจในงานบางอย(าง เชี(น อ(านหน�งส3ออย(างเพัล�ดเพัล�น จ�ตร�บร, �เฉพัาะเร3�องอ(าน ถึ งจะมุ�เส�ยงเพัลงด�งคัวรจะได�ย�น ก�ไมุ(ได�ย�น หร3อแมุ�ย�งก�ดก�ไมุ(ร, �ส กต�ว เป�นต�นอ�กประการหน �ง การร�บร, �ของจ�ตในอารมุณ)หร3อส��งเด�ยวก�นของคันหลายคัน จ�ตก�ถึ,กปร�งแต(งไปไมุ(เหมุ3อนก�น เชี(น จ�ตร�บร, �มุ�ดเป�นอารมุณ)เด�ยวก�น คันหน �งอาจร�บร, �มุ�ดในฐานะอาว�ธ อ�กคันหน �งอาจร�บร, �ในแง(ส��งท��จะใชี�ประโยชีน)ในคัร�วเร3อน ขณะอ�กคันหน �งร�บร, �มุ�ดในฐานะเป�นชี�+นโลหะชี�+นหน �ง ซ่ �งข +นอย,(ก�บว(าคันน�+นเป�นโจร เป�นคันคัร�ว เป�นคันร�บซ่3+อโลหะ ต�วอย(างด�งกล(าวแสดงถึ งเจตจ#านงท��อย,(ในภาวะแห(งคัวามุน กคั�ดเป�นส#าคั�ญ3. ว�ญญาณ นิามุรื)ป : ว�ญญาณก�บนามุร,ปอาศั�ยซ่ �งก�นและก�น น��นคั3อเพัราะนามุร,ปเป�นป2จจ�ย จ งมุ�ว�ญญาณ เพัราะว�ญญาณเป�นป2จจ�ย จ งมุ�นามุร,ป หากจะถึามุว(าว�ญญาณเป�นป2จจ�ยให�เก�ดนามุร,ปได�อย(างไร ? อาจตอบคั#าถึามุโดยอาศั�ยเหต�ผล 2 ข�อ ต(อไปน�+คั3อ(1) จ�ตร�บร, �ต(ออารมุณ)อย(างใดอย(างหน �ง เชี(น ตามุองเห�นของส��งหน �ง ห,ได�ย�นเส�ยงอย(างหน �ง เป�นต�น ล�กษณะเชี(นน�+ แท�จร�งก�คั3อร�บร, �ต(อนามุร,ปต(าง ๆ น��นเอง ส��งท��มุ�ส#าหร�บบ�คัคัลคันหน �งก�คั3อส��งท��มุ�อย,(ในคัวามุร�บร, �ของเขาในขณะน�+น ๆ (นามุร,ปท��ถึ,กว�ญญาณร�บร, �ในขณะน�+น ๆ เท(าน�+น) เชี(น ดอกก�หลาบท��มุ�อย,( ก�คั3อดอกก�หลาบท��ก#าล�งถึ,กร�บร, �ทางจ�กษ�ประสาท หร3อทางมุโนทวารในขณะน�+น ๆ เท(าน�+น

10

(2) นามุร,ปท��เน3�องอาศั�ยว�ญญาณย(อมุมุ�คั�ณภาพัสอดคัล�องก�บว�ญญาณน�+นด�วย โดยเฉพัาะนามุท�+งหลายก�คั3อคั�ณสมุบ�ต�ของจ�ตน��นเอง เมุ3�อคัวามุคั�ดปร�งแต(ง (ส�งขาร) ด�งามุ ก�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณท��จะร�บร, �อารมุณ)ท��ด�งามุ และในแง(ท��ด�งามุ ในขณะน�+นจ�ตใจก�ปลอดโปร(งผ(องใสตามุไปด�วย อาก�ปก�ร�ยาหร3อพัฤต�กรรมุต(าง ๆ ทางด�านร(างกายก�แสดงออกในทางท��ด�งามุสอดคัล�องก�น เชี(น เมุ3�อร, �ส กร�กใคัร(มุ�ไมุตร� (ส�งขาร) ก�เก�ดการร�บร, �อารมุณ)ส(วนท��ด�งามุ (ว�ญญาณ) จ�ตใจก�แชี(มุชี3�นเบ�กบาน (นามุ) ส�หน�าก�สดชี3�นย�+มุแย�มุแจ(มุใส รวมุถึ งก�ร�ยาอาการต(าง ๆ ก�กลมุกล3นก�น (ร,ป)

4. นิามุรื)ป สฬายต่นิะ : การท��นามุร,ปจะปฏิ�บ�ต�หน�าท��หร3อการต�ดส�นใจหร3อเล3อกกระท#าการใด ๆ น�+น จะต�องอาศั�ยคัวามุร, �ต(อโลกภายนอก หร3อด งเอาคัวามุร, �เด�มุท��สะสมุไว�ก(อน ด�งน�+น นามุร,ปส(วนท��มุ�หน�าท��เป�นส3�อหร3อชี(องทางท��ต(อร�บร, �อารมุณ)ต(าง ๆ ได�แก( อายตนะท��เก��ยวข�องในกรณ�น�+น ๆ ท��อย,(ในสภาพัท��ต3�นต�วและกระท#าหน�าท��ส�มุพั�นธ)สอดคัล�องก�บป2จจ�ยข�อก(อน ๆ ตามุล#าด�บ ต�วอย(างเชี(น น�กฟ�ตบอลท��ก#าล�งเล(นบอลอย,(ในสนามุบอล อายตนะ เชี(น ประสาทตา เป�นต�น ท��ท#าหน�าท��ร �บร, �อารมุณ)เก��ยวก�บก�ฬาท��เล(นจะต�องอย,(ในสภาพัท��ต3�นต�วท��จะร�บร, �อารมุณ)ท��เก��ยวข�องก�บก�ฬาท��เล(นด�วยคัวามุไวเป�นพั�เศัษ ส(วนอายตนะท��ไมุ(เก��ยวข�องก�จะไมุ(อย,(ในสภาพัท��ต3�นต�วท��จะร�บร, �อารมุณ) เชี(น คัวามุร, �ส กกล��น คัวามุร, �รส เป�นต�น อาจจะไมุ(เก�ดข +นเลยในขณะท��เขาก#าล�งเล(นฟ�ตบอลน�+น5. สฬายต่นิะ ผั�สสะ : เมุ3�อใดก�ตามุท��อายตนะปฏิ�บ�ต�หน�าท��ของมุ�น การร�บร, �ก�จะเก�ดข +น โดยมุ�องคั)ประกอบ 3 อย(าง เข�ามุาบรรจบก�น คั3อ อายตนะภายใน (ตา ห, จมุ,ก ล�+น กาย ใจ) อย(างใดอย(างหน �ง ก�บอายตนะภายนอก (อารมุณ)ภายนอก)

(ร,ป เส�ยง กล��น รส โผฏิฐ�พัพัะ ธ�มุมุารมุณ)) อย(างใดอย(างหน �ง และว�ญญาณ (จ�กข�ว�ญญาณ โสตว�ญญาณ ฆานว�ญญาณ ชี�วหา-ว�ญญาณ กายว�ญญาณ มุโนว�ญญาณ) อย(างใดอย(างหน �ง การร�บร, �ก�เก�ดข +นโดยสอดคัล�องก�บอายตนะน�+น ๆ6. ผั�สสะ เวทนิา : เมุ3�อผ�สสะ (การส�มุผ�ส) เก�ดข +นแล�ว จ งเก�ดคัวามุร, �ส กต(าง ๆ ข +นตามุมุา คัวามุร, �ส กท��เก�ดน�+นแยกได� 3 อย(าง คั3อ คัวามุร, �ส กสบาย เพัล�ดเพัล�นเป�นส�ข เร�ยกว(าส�ข-เวทนา คัวามุร, �ส กไมุ(สบาย เป�นท�กข) เจ�บปวด บ�บคั�+น เร�ยกว(า ท�กขเวทนา คัวามุร, �ส กเฉย ๆ ไมุ(ส�ข ไมุ(ท�กข) เร�ยกว(า อ�เบกขาเวทนา หร3อ อท�กขมุส�ขเวทนา ปฏิ�จจสมุ�ปบาทต�+งแต(ห�วข�อท�� 3 - 7 (ว�ญญาณ เวทนา– ) น�+ เป�นกระบวนการในชี(วง (ท(อน)ว�บาก คั3อผลของกรรมุ ห�วข�อท�� 5 - 6 - 7 ไมุ(เป�นบ�ญ ไมุ(เป�นบาป ไมุ(ด� ไมุ(ชี� �ว ในต�วของมุ�นเอง แต(จะเป�นสาเหต�แห(งคัวามุด� คัวามุชี��วได�ต(อไป7. เวทนิา ต่�ณหา : เมุ3�อได�ร�บหร3อเสวยส�ขเวทนา ก�เก�ดคัวามุพัอใจ ชีอบใจ ต�ดใจ อยากได� และปรารถึนาท��จะร�บย��ง ๆ ข +นไป เมุ3�อได�ร�บหร3อเสวยท�กขเวทนาก�ข�ดใจ

11

เส�ยใจ เจ�บปวด ทรมุาน อยากให�ส��งเหล(าน�+ส,ญส�+นไป พั�นาศัไปเส�ย อยากให�ตนพั�นไปจากท�กขเวนาเหล(าน�+น และพัยายามุด�+นรนแสวงหาส��งอ3�นเพั3�อให�ได�ส�ขเวทนาต(อไป เมุ3�อได�ร�บหร3อเสวยอ�เบกขเวทนาก�เฉย ๆ ชีวนให�เก�ดอาการซ่ มุเซ่า ซ่ �งเป�นโมุหะและเป�นส�ขเวทนาอ(อน ๆ ท��อาจท#าให�เก�ดคัวามุพัอใจได� และอาจเป�นเชี3+อให�เก�ดคัวามุอยากได�ส�ขเวทนาย��ง ๆ ข +นไปอ�กต�ณหาจะแสดงออกในร,ปแบบต(าง ๆ เชี(น คัวามุอยากได�เบญจกามุคั�ณ อยากได�ภาวะแห(งชี�ว�ตบางอย(าง เชี(น คัวามุเป�นผ,�ร #�ารวย เป�นผ,�มุ�เก�ยรต�ยศั เป�นต�น หร3ออยากพั�นไปจากภาวะท��ไมุ(น(าปรารถึนา เบ3�อหน(าย ตลอดถึ งอยากตายไปเส�ย.

8. ต่�ณหา อ�ปาทานิ : เมุ3�ออยากได� หร3อปรารถึนาส��งใด ก�ย ดมุ��นเกาะต�ด ผ,กมุ�ดต�วเองไว�ก�บส��งน�+น ย��งมุ�คัวามุอยาก คัวามุปรารถึนามุากเท(าใด ก�ย��งย ดมุ��นมุากข +นและร�นแรงข +นเท(าน�+น ในทางตรงก�นข�ามุ หากประสบท�กขเวทนา ก�อยากพั�นไปจากภาวะเชี(นน�+น และเก�ดคัวามุย ดมุ��นในแง(ของคัวามุเกล�ยดชี�งต(อส��งน�+น หากส��งน�+นสร�างคัวามุเจ�บปวดให�ตนมุาก ก�ย��งเกล�ยดชี�งอย(างร�นแรงต(อส��งน�+น ด�งน�+น ต�ณหาจ งท#าให�เก�ดอ�ปาทานในร,ปแบบต(าง ๆ เชี(น การเข�าไปย ดต�ดในว�ตถึ�-กามุ ท�+งในแง(ของคัวามุต�องการอยากได� และแง(ของคัวามุเกล�ยดชี�ง ย ดมุ��นต�ดอย,(ก�บคัวามุเห�น ท�+งท��เป�นคัวามุเห�นถึ,ก และคัวามุเห�นผ�ด ย ดมุ��นต�ดอย,(ก�บศั�ลพัรต ทฤษฏิ� และหล�กการอย(างใดอย(างหน �ง และการย ดมุ��นในต�วตน จนกลายเป�น "ต�วเรา" "ของเรา" ส#าคั�ญตนเองว(าเป�นอย(างน�+น เป�นอย(างน�+ เป�นต�น9. อ�ปาทานิ ภพ : คัวามุเข�าไปย ดมุ��นต�ดข�องน�+น ได�กลายเป�นการผ,กมุ�ดต�วเองไว�ก�เก�ดคัวามุมุ�คัวามุเป�นข +น ท��เร �ยกว(า "ภพั" เชี(น การย ดมุ��นในต�วตน หากการย ดมุ��นร�นแรงก�จะท#าให�พัฤต�กรรมุเฉพัาะตนเป�นพั�เศัษล�กษณะอย(างใดอย(างหน �งเด(นชี�ด เชี(น อยากเป�นคันมุ�เก�ยรต� ก�ย(อมุย ดมุ��นเอาคั�ณคั(าอย(างใดอย(างหน �งว(าเป�นคัวามุมุ�เก�ยรต� แล�วก�ย ดมุ��นในแบบของคัวามุประพัฤต�ท��สอดคัล�องก�บคั�ณคั(าน�+น ย ดมุ��นในต�วตนท��จะมุ�เก�ยรต�อย(างน�+น ๆ เมุ3�อเป�นเชี(นน�+น เจตจ#านงและการกระท#าก�จะมุ�(งไปในท�ศัทางท��ตนย ดมุ��นไว�น�+น10. ภพ ชื่าต่� : เมุ3�อเก�ดมุ�ต�วตนซ่ �งส#าน กว(าเรา ได�เป�นน��น เป�นน�� อย,(ในภาวะชี�ว�ตอ�นน�+น อ�นน�+ ซ่ �งอาจจะตรงก�บเจตจ#านง ซ่ �งกล(าวเป�นภาษาธรรมุว(า ต�วตนเก�ดข +นในภพัน�+น จ งมุ�ต�วเราท��เป�นเจ�าของ (ถึ�าเก�ดมุ�ต�วเรา ก�ต�องมุ�คั#าว(า "ของเรา" ตามุมุาอ�ก) เชี(น เราเป�นโจร ต�วเราเป�นคันไมุ(มุ�เก�ยรต� ต�วเราเป�นผ,�แพั� ฯลฯ ชีาต�หร3อคัวามุเก�ดแห(งต�วตนจะเห�นได�ชี�ดเจน เมุ3�อเก�ดกรณ�ข�ดแย�ง ถึกเถึ�ยง ซ่ �งจะเก�ดต�วตนท��เป�นน��น เป�นน�� และชีาต�จะเห�นชี�ด เมุ3�อมุ�มุรณะเข�ามุาใกล�ต�ว11. ชื่าต่� ชื่รืามุรืณะ : เมุ3�อมุ�ต�วตนท��ได�เป�นอย(างน�+น อย(างน�+ ก�ย(อมุจะต�องมุ�ต�วตนท��ไมุ(ได�เป�นอย(างน�+น อย(างน�+ ต�วตนท��ไมุ(ได�เป�นอย(างน�+น อย(างน�+ ก�จะถึ,กคั�กคัามุด�วยคัวามุขาด คัวามุพัร(อง ด�อยลง เส3�อมุลงไป เมุ3�อต�วตนเก�ดข +นในภาวะชี�ว�ตท��ไมุ(

12

ต�องการ คัวามุท�กข)แบบต(าง ๆ ย(อมุเก�ดข +น เชี(น เก�ดคัวามุเศัร�าโศัก คัวามุคัร#�าคัรวญ เป�นต�นในชี�ว�ตประจ#าว�นของคันเราป2จจ�บ�น มุน�ษย)มุ�การแข(งข�นก�นมุากข +น เมุ3�อมุ�การแข(งข�น ก�ย(อมุมุ�แพั� มุ�ชีนะก�นเก�ดข +น เมุ3�อมุ�แพั� มุ�ชีนะ ก�ย(อมุมุ�ผ,�แพั� ผ,�ชีนะ เก�ดตามุมุา เชี(น คัวามุร, �ส กท��เก�ดข +นว(า "เราเป�นผ,�ชีนะ" ก�เท(าก�บ ต�วเราเก�ดข +นในคัวามุเป�นผ,�ชีนะ (ชีาต�) แต(คัวามุเป�นผ,�ชีนะของเราในคัวามุหมุายท��สมุบ,รณ)ก�พั(วงเอาคัวามุมุ�เก�ยรต� คัวามุยกย(องเย�นยอ คัวามุได�ผลประโยชีน) คัวามุน�ยมุชีมุชีอบ การยอมุร�บของผ,�อ3�น เป�นต�นไว�ด�วย เมุ3�อเป�นผ,�ชีนะตามุเจตจ#านงมุาแต(แรก ก�เป�นผ,�สมุหว�งเมุ3�อสมุหว�งก�จะเก�ดคัวามุร, �ส กท��ผ,กมุ�ดต�วเองไว�ก�บคัวามุเป�นผ,�ชีนะแน(นแฟKนข +นพัร�อมุก�บคัวามุกล�วว(าคัวามุเป�นผ,�ชีนะจะส,ญส�+นไปจากตน หากมุ�นส,ญส�+นไป ก�กล�วต(อไปว(า คัวามุเป�นผ,�มุ�เก�ยรต� คัวามุน�ยมุยกย(อง การยอมุร�บของผ,�อ3�น ก�คังคั(อย ๆ ส,ญส�+นไปด�วย ด�งน�+น ต�วตนเป�นเชี(นน�+ก�จะถึ,กคั�กคัามุด�วยคัวามุเส3�อมุโทรมุ (ชีรา) และคัวามุส,ญสลาย (มุรณะ)

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทก�บว�ฏิฏิะ

กระบวนการของเหต�ป2จจ�ยท��เก�ดข +นโดยการสน�บสน�นก�นและก�นในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อน�+น หากศั กษาให�ละเอ�ยดก�จะพับว(า เหต�ป2จจ�ยต(าง ๆ จะเก�ดข +นและสน�บสน�นก�นเป�นแบบล,กโซ่(และกระบวนการด�บก�จะด�บเป�นแบบล,กโซ่(เชี(นเด�ยวก�น ชี�ว�ตมุน�ษย)ก�จะมุ�สภาพัเชี(นว(าน�+ การเก�ดจนถึ งการสลายไปแห(งข�นธ) 5 ก�จะเป�นวงจรวนเว�ยนอย,(อย(างน�+เร3�อย ๆ ไป หากไมุ(มุ�การท#าลายหร3อการด�บป2จจ�ยใดป2จจ�ยหน �งก(อน ในการด�บน�+น เราสามุารถึด�บป2จจ�ยต�วใดก(อนก�ได� การส3บต(อของป2จจ�ยอ3�นก�จะไมุ(มุ� เหมุ3อนก�บการต�ดห(วงของล,กโซ่( เราจะต�ดห(วงข�อใดก(อน ก�ได� ด�งน�+น ในการด�บหร3อท#าลายเหต�ป2จจ�ยในปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อน�+น เราต�ดหร3อท#าลายต�วใดก�ได� ไมุ(จ#าเป�นท��จะด�บป2จจ�ยท��ยกมุากล(าวคั3อ อว�ชีชีาหล�กทางพั�ทธศัาสนาได�แสดงธรรมุไว�หมุวดหน �ง ซ่ �งมุ�กระบวนการของเหต�ป2จจ�ยท��อาศั�ยก�นเก�ดและส3บต(อก�นไป น��นคั3อ การเว�ยนว(ายตายเก�ดแห(งชี�ว�ต ท��เร�ยกว(า "ว�ฏิฏิะ" ซ่ �งแปลว(า วน หร3อวงกลมุ ว�ฏิฏิะมุ� 3 อย(างคั3อ1. ก�เลสว�ฏิฏิะ คั3อ แรกผล�กด�นของก�เลส อ�นเป�นเหต�ให�เก�ดการกระท#าต(าง ๆ ก�เลสได�แก( อว�ชีชีา ต�ณหา อ�ปาทาน2. ก�มุมุว�ฏิฏิะ คั3อ การกระท#าต(าง ๆ ท��มุ�เจตจ#านงหร3อเจตนา ซ่ �งก(อให�เก�ดผลต(อ ๆ ไป ก�มุมุ-ว�ฏิฏิะ ได�แก( ส�งขาร ภพั3. ว�ปากว�ฏิฏิะ คั3อ คัวามุเป�นไปแห(งชี�ว�ตอ�นเป�นผลมุาจากการกระท#า หากท#าด� ผลก�จะออกมุาด�หร3อตอบสนองในทางด� หากท#าชี��ว ผลก�จะตอบสนองในทางชี��ว แต(ผลของการกระท#าอาจจะให�ผลชี�าหร3อเร�วเท(าน�+น ว�ปากว�ฏิฏิะ ได�แก( ว�ญญาณ นามุร,ป สฬายตนะ ผ�สสะ เวทนา

13

จ งกล(าวโดยสร�ปได�ว(า ว�ฏิฏิะ 3 น�+เป�นกระบวนการเว�ยนว(ายตายเก�ดของชี�ว�ต เป�นวงจรหมุ�นเว�ยนอย,(ตลอดไปตราบเท(าท��ย�งมุ�เหต�ป2จจ�ยเหล3ออย,( เชี(น ก�เลสเป�นเหต�ให�ท#ากรรมุ เมุ3�อเก�ดการกระท#าเมุ3�อใด การกระท#าน�+นก�จะก(อให�เก�ดผลตามุมุา จ งวนก�นไปไมุ(มุ�ท��ส�+นส�ดเป�นแบบวงกลมุ คั3อ ก�เลส กรรมุ ว�บากว�ฏิฏิะท�+ง 3 ข�างต�นน�+น หมุ�นเว�ยนต(อเน3�องเป�นป2จจ�ยอ�ดหน�นแก(ก�น ท#าให�วงจรแห(งชี�ว�ตด#าเน�นไปอย(างไมุ(ขาดสาย

การืจ�ดปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข'อเข'าในิว�ฏิฏิะ 3

เหต�ป2จจ�ยท��อ�ดหน�นก�นเก�ดเป�นกระบวนการตามุล#าด�บในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท สามุารถึจ�ดเข�าในว�ฏิฏิะ 3 ได�ด�งน�+อว�ชีชีา ต�ณหา อ�ปาทาน จ�ดเข�าใน ก�เลสว�ฏิฏิะส�งขาร ภพั จ�ดเข�าใน ก�มุมุว�ฏิฏิะว�ญญาณ นามุร,ป สฬายตนะ ผ�สสะ เวทนา ชีาต� จ�ดเข�าใน ว�ปากว�ฏิฏิะ โดยหล�กการท��วไปในการปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าลายล,กโซ่(แห(งชี�ว�ต ซ่ �งเป�นการต�ดวงจรมุ�ให�มุ�การส3บต(อหร3อสน�บสน�นของป2จจ�ยอ3�น ท(านผ,�ร, �กล(าวว(า เราคัวรจะท#าลายหร3อต�ดล,กโซ่(ชี(วงท��เป�นก�เลส คั3อ อว�ชีชีาต�ณหา และอ�ปาทานก(อน โดยเร��มุจากการท#าลายต�วต�ณหา เพัราะเมุ3�อต�ณหาน�อยหร3อเบาบางลง อ�ปาทานก�น�อยและเบาบาง แล�วอว�ชีชีาคั3อคัวามุไมุ(ร, � คัวามุเขลา คัวามุมุ3ดบอดก�คั(อย ๆ จากลงและส,ญส�+นไปด�วยตามุหล�กแห(งอร�ยส�จ ต�ณหาเป�นสาเหต�ให�เก�ดท�กข) (คั3อต�วสมุ�ท�ย) ว�ธ�ละหร3อท#าลายก�ด#าเน�นตามุอร�ยมุรรคัมุ�องคั) 8 แต(ในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น ถึ�าต�วสายโซ่(ตามุท��เร�ยงล#าด�บไว� ก�คั3อการละหร3อท#าลายอว�ชีชีา เพัราะอว�ชีชีาเป�นต�วท#าให�ส�ตว)โลกมุ3ดเขลา ป=ดบ�งไมุ(ให�มุองเห�นตามุสภาพัคัวามุเป�นจร�งของชี�ว�ตและส��งต(าง ๆ จ งท#าให�เป�นกระบวนการอ�นหน �งท��ท#าให�เก�ดกระบวนการอ3�นส3บต(อไปไมุ(มุ�ท��ส�+นส�ด การท#าลายอว�ชีชีาก�เหมุ3อนก�บการออกจากท��มุ3ด เมุ3�อว�ชีชีาเก�ดข +นก�เหมุ3อนก�บคันตาด�ย3นอย,(ในท��มุ�แสงสว(าง สามุารถึท��จะมุองเห�นส��งต(าง ๆ ได�ด�งน�+น ในหล�กปฏิ�บ�ต�แล�ว เราสามุารถึจะปฏิ�บ�ต�ตามุหล�กอร�ยส�จ หร3อปฏิ�จจสมุ�ปบาทได� แต(หากเป�นหล�กปฏิ�บ�ต�รวมุ ๆ น�กปราชีญ)กล(าวว(า จะต�องปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าลายก�เลส คั3อ อว�ชีชีา ต�ณหา และอ�ปาทาน น��นเอง

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทแสดงหล�กความุจรื�งสายกลาง

คัวามุเข�าใจในปฏิ�จจสมุ�ปบาทท��ถึ,กต�อง เร�ยกว(าเป�นส�มุมุาท�ฏิฐ� และคัวามุเห�นท��ถึ3อว(าถึ,กต�องน�+นจะต�องเป�นคัวามุเห�นเป�นกลาง ๆ ไมุ(เอ�ยงส�ดโด(งไปข�างใดข�างหน �ง ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นพั�ทธธรรมุท��แสดงคัวามุจร�งสายกลางน�+ บางท�เร�ยกว(า "มุ�ชีเฌนธรรมุ" ซ่ �งว(าด�วยคัวามุจร�งตามุแนวของเหต�ผลบร�ส�ทธ�I ตามุกระบวนการของธรรมุชีาต� การท��พัระพั�ทธองคั)ทรงน#าเอาหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+มุา

14

แสดงก�เพั3�อให�เก�ดประโยชีน)ในทางปฏิ�บ�ต�จร�ง ๆ พัระพั�ทธเจ�าไมุ(ทรงสนพัระท�ยในการส(งเสร�มุคัวามุพัยายามุเพั3�อการเข�าถึ งส�จธรรมุด�วยว�ธ�การคั�ดหาเหต�ผล เพั3�อถึกเถึ�ยงแล�วสร�างหล�กการ ทฤษฎ�ต(าง ๆ ข +นมุา ซ่ �งไมุ(อาจปฏิ�บ�ต�ตามุได�หร3อหากปฏิ�บ�ต�ตามุได�แต(ไร�เส�ยซ่ �งคั�ณคั(าทางจร�ยธรรมุ น��ก�เป�นเหต�ผลอ�นหน �งท��พัระพั�ทธองคั)ไมุ(ทรงสนพัระท�ยในด�านอภ�ปร�ชีญา ในการแสดงธรรมุน�+น พัระพั�ทธเจ�าทรงมุ�(งถึ งผลของการปฏิ�บ�ต�เป�นส#าคั�ญ อ�นจะท#าให�คันสามุารถึด#าเน�นชี�ว�ตไปได�ราบร3�น มุ�คัวามุส�ขและคัวามุส#าเร�จตามุอ�ตภาพัของแต(ละบ�คัคัลหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น แสดงคัวามุจร�งเป�นสายกลาง การท��เร�ยกว(าสายกลางก�เพัราะมุ�การเปร�ยบเท�ยบก�บล�ทธ�หร3อปร�ชีญาอ3�นท��มุ�ท�ศันะส�ดโต(งเอนเอ�ยงไปข�างใดข�างหน �ง เพั3�อให�เก�ดคัวามุเข�าใจเร3�องคัวามุจร�งสายกลางชี�ดเจนย��งข +น จ งคัวรน#าเอาล�ทธ�ท��มุ�ท�ศันะส�ดโต(งมุาศั กษาเท�ยบ ซ่ �งล�ทธ�ท��จะน#ามุาศั กาจะจ�ดไว�เป�นคั,( ๆ ซ่ �งแยกได� 4 คั,( คั3อคั,(ท�� 11. อ�ตถึ�กวาทะ ล�ทธ�น�+เห�นว(า ส��งท�+งหลายมุ�อย,(จร�ง2. น�ตถึ�กวาทะ ล�ทธ�น�+เห�นว(า ส��งท�+งหลายไมุ(มุ�อย,(จร�งคั,(ท�� 21. ส�สสตท�ฏิฐ� ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ส��งท�+งหลายเท��ยงแท�2. อ�จเฉทท�ฏิฐ� ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ส��งท�+งหลายขาดส,ญคั,(ท�� 31. อ�ตตการวาทะ ล�ทธ�น�+ย ดถึ3อว(า ส�ข ท�กข) เป�นต�น ตนท#าเอง2. ปรการวาทะ ล�ทธ�น�+ย ดถึ3อว(า ส�ข ท�กข) เป�นต�น เก�ดจากต�วการ ภายนอกคั,(ท�� 41. การกเวทกาท�เอก�ตตวาทะ ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ผ,�กระท#าและผ,�เสวยผล เป�นต�น เป�นต�วการเด�ยวก�น2. การกเวทกาท�นาน�ตตวาทะ ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ผ,�กระท#าและผ,�เสวยผล เป�นต�น เป�นคันละอย(างแยกขาดจากก�นท�ศันะของล�ทธ�ท�+ง 4 คั,(น�+ ตามุท�ศันะของพั�ทธศัาสนามุองว(า เป�นท�ศันะท��เอ�ยงไปส�ดข�างหน �ง (ส�ดโต(งข�างใดข�างหน �ง) และจ�ดเป�นมุ�จฉาท�ฏิฐ� ด�งพั�ทธพัจน)ท��ตร�สก�บท(านก�จจานะว(า "ด,ก(อนก�จจานะ ข�อท��ว(า "ส��งท�+งปวงมุ�อย,(จร�ง" น�+ก�เป�นท��ส�ดข�างหน �ง และข�อท��ว(า "ส��งท�+งปวงไมุ(มุ�อย,(จร�ง" น�+ก�เป�นท��ส�ดอ�กข�างหน �ง ตถึาคัตย(อมุแสดงธรรมุเป�นกลาง ๆ ไมุ(เข�าไปย ดต�ดท��ส�ดท�+งสองน�+น (ตถึาคัต ตร�ส) ว(า(1) เพัราะอว�ชีชีา เป�นป2จจ�ย ส�งขาร จ งมุ�เพัราะส�งขาร เป�นป2จจ�ย ว�ญญาณ จ งมุ�

15

........................... ฯลฯ ...........................(2) เพัราะอว�ชีชีาน�+ ส#ารอกด�บไปไมุ(เหล3อ ส�งขาร จ งด�บเพัราะส�งขารน�+ ด�บไป ว�ญญาณ จ งด�บ.................................. ฯลฯ ................................."

16

สรื�ปปฏิ�จจสมุ�ปบาท

หล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+นถึ3อว(า เป�นธรรมุท��ส#าคั�ญย��งประการหน �ง อาจกล(าวได�ว(าเป�นห�วใจแห(งคั#าสอนทางพัระพั�ทธศัาสนา ศัาสตราจารย) ร�ส เดว�ด ได�น�ยามุคั#าว(า "ปฏิ�จจสมุ�ปบบาท" ว(าเป�น "กฎแห(งสากลจ�กรวาล" หมุายคัวามุว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นกฎท��คัรอบคัล�มุคัวามุเป�นไปของชี�ว�ตและจ�กรวาลท�+งหมุดไว� การท#าให�แจ�งหล�กธรรมุด�งกล(าวจะเก�ดคัวามุร, �แจ�งเห�นจร�งในกระบวนการของชี�ว�ตและจ�กรวาลท�+งหมุด การปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าโซ่(แห(งชี�ว�ต (ปฏิ�จจสมุ�ปบาท) น�+น สามุารถึท#าได�โดยต�ดชี(วงใดชี(วงหน �งขององคั)ประกอบ 12 ห�วข�อ เพัราะท�+งหมุดน�+นเป�นหต�ป2จจ�ยของก�นและก�น ด�งท��พัระพั�ทธองคั) ตร�สว(าด�งน�+อ�มุสCมุ สต� อ�ท# โหต�. เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+จ งมุ�อ�มุสCส�ปCปาทา อ�ท# อ�ปCปชีCชีต�. เพัราะส��งน�+เก�ดข +น ส��งน�+จ งเก�ดข +นอ�มุสCมุ อสต� อ�ท# น โหต�. เมุ3�อส��งน�+ไมุ(มุ� ส��งน�+ก�ไมุ(มุ�อ�มุสCส น�โรธา อ�ท# น�ร�ชีCฌต�. เพัราะส��งน�+ด�บไป ส��งน�+ก�ด�บไปแต(โดยท��วไป น�กปราชีญ)ทางพั�ทธศัาสนาสอนว(าให�ท#าลายชี(วงท��เป�นก�เลส คั3อ อว�ชีชีา ต�ณหา อ�ปาทาน บรรดาก�เลสท�+งสามุน�+ คัวรท#าลายต�ณหาก(อน เพัราะเมุ3�อต�ณหาน�อย อ�ปาทานก�น�อยลง และอว�ชีชีาก�จะคั(อย ๆ จางลงตาไปด�วยอว�ชีชีา คั3อคัวามุมุ3ด ว�ชีชีาเหมุ3อนแสงสว(าง ต�ณหาและอ�ปาทานเหมุ3อนว�ตถึ�อย(างใดอย(างหน �งท��ป=ดบ�งแสงสว(างไว�มุ�ให�มุองเห�น เมุ3�อเราสามุารถึท#าลายส��งท��ขวางก�+นแสงสว(างเส�ยได� แสงสว(างก�จะส(องเข�าไปท#าให�คัวามุมุ3อหายไป เราก�สามุารถึมุองเห�นส��งต(าง ๆ ท��อย,(ในเงามุ3ดได�อย(างชี�ดเจน คันส(วนใหญ(น�+นมุ�กตกอย,(ในแดนของอว�ชีชีา จ งมุ3ดบอดไมุ(ร, �สภาพัตามุคัวามุเป�นจร�ง การท��ท(านผ,�ร, �ท��สอนให�ท#าลายต�ณหาและอ�ปาทานก(อนน�+น เป�นคั#าสอนท��ตรงก�บหล�กแห(งอร�ยส�จ 4 กล(าวคั3อ ต�ณห อ�ปาทานเป�นสมุ�ท�ย (สาเหต�ท��ท#าให�เก�ดท�กข)) การท��จะท#าลายท�กข)ก�จะต�องท#าลายต�วเป�นสาเหต�เส�ยก(อน การจะปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าลายต�วเหต�ก�คั3อการด#าเน�นตามุทางสายกลาง ได�แก( อ�ฏิฐ�งคั�ก-มุรรคั หร3อ อร�ยมุรรคัมุ�องคั) 8.

การศั กษาปฏิ�จจสมุ�ปบาทให�เข�าใจย(อมุท#าให�เก�ดคัวามุร, �เก��ยวก�บสภาวธรรมุตามุเป�นจร�งของชี�ว�ตได�ด�งน�+1. การท#าให�เข�าใจว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นหล�กธรรมุท��แสดงว(าท�ก ๆ ปรากฎการณ)ของโลกและชี�ว�ตย(อมุมุ�เหต�มุ�ป2จจ�ย ไมุ(มุ�อะไรท��เก�ดข +นต�+งอย,(หร3อด�บไปอย(างลอย ๆ

17

ปราศัจากเหต�ป2จจ�ยสน�บสน�น ธรรมุท�+ง 12 ประการน�+ มุ�คัวามุเก��ยวเน3�องก�นเป�นล,กโซ่( ด�งน�+นท(านจ งเร�ยกว(า ป2จจยาการ2. ปฏิ�จจสมุ�ปบาทแสดงให�เห�นล�กษณะคัวามุจร�งของสรรพัส��งว(ามุ�ล�กษณะเป�น อน�จจ�ง คัวามุไมุ(เท��ยง ท�กข�ง คัวามุเป�นสภาวะอ�นส�ตว)ทนได�ยาก และอน�ตตา เป�นไปตามุกระบวนการแห(งเหต�ป2จจ�ยส��งต(าง ๆ จ งมุ�อย,(โดยคัวามุส�มุพั�นธ) ส��งท�+งหลายมุ�อย,(เพัราะอาศั�ยเหต�ป2จจ�ย ไมุ(มุ�คัวามุคังท��อย,(อย(างเด�มุ แมุ�แต(ขณะเด�ยวไมุ(มุ�อย,(โดยต�วเองมุ�นเอง คั3อ ไมุ(มุ�ต�วตนท��เป�นต�วย3นโรงน�ร�นดร ด�งน�+นกระแสแห(งเหต�ป2จจ�ยท��ท#าให�ส��งท�+งหลายปรากฏิเป�นไปตามุกฎธรรมุชีาต�ก�เพัราะส��งท�+งหลายไมุ(เท��ยง ไมุ(คังอย,( เก�ดแล�วสลายไป ไมุ(มุ�ต�วตนท��แท�จร�งของมุ�นและส�มุพั�นธ)เน3�องอาศั�ยก�นตลอดเวลา ส��งท�+งหลายเป�นเพั�ยงส(วนประกอบต(าง ๆ ท��มุาประชี�มุรวมุก�นเข�า ต�วตนแท�จร�งของส��งท�+งหลายไมุ(มุ�เมุ3�อแยกส(วนต(าง ๆ ท��มุาประกอบก�นเข�าน�+นออกไปหมุด ก�จะไมุ(พับต�วเองของส��งเหล(าน�+นเหล3ออย,( ด�งน�+น การศั กษาปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งท#าให�ร, �จ�กชี�ว�ตในฐานะประกอบด�วยไตรล�กษณ)3. ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นหล�กธรรมุท��สามุารถึท#าลาย ส�สสตท�ฏิฐ� คั3อคัวามุเห�นท��ว(ามุ�คัวามุจร�ง บางอย(างคังอย,(อย(างไมุ(ต�องอาศั�ยป2จจ�ยใด ๆ มุ�อย,(ด�วยต�วของมุ�นเองอย(างเท��ยงแท� และอ�จเฉทท�ฏิฐ� คั3อคัวามุเห�นท��ว(าสรรพัส��งเป�นสภาพันขาดส,ญ โดยปราศัจากเหต�ป2จจ�ย เพัราะปฏิ�จจสมุ�ปบาทแสดงว(าสรรพัส��งท��เราส�มุผ�สได�ทางผ�สสะน�+นมุ�อย,(จร�ง แต(การมุ�อย,(ของส��งเหล(าน�+นก�อาศั�ยป2จจ�ยแก(ก�น ไมุ(มุ�ส��งใดส��งหน �งท��เก�ดข +นหร3อสลายไปโดยบ�งเอ�ญ ด�งน�+นการร, �จ�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งท#าให�เราเข�าใจหล�ก มุ�ชีฌ�มุาปฏิ�ปทา ซ่ �งเป�นหล�กแสดงคัวามุจร�งแห(งการปฏิ�บ�ต�ท��หล�กเล��ยงจากคัวามุย ดถึ3ออ�นส�ดโต(งท�+ง 2 ข�+ว ด�งน�+นคัวามุร, �เร3�องปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งเป�นส�มุมุาป2ญญา4. ปฏิ�จจสมุ�ปบาท จ�ดไว�เป�น 3 กาล คั3อ1. อด�ตธรรมุ ได�แก( อว�ชีชีาและส�งขาร หมุายถึ งส��งท��เก�ดมุาแต(อด�ตท��ล(วงมุาแล�ว คั3อ คัวามุไมุ(ร, � และส��งปร�งแต(งในอด�ต เป�นป2จจ�ยส(งผลให�ถึ งป2จจ�บ�น2. ป2จจ�บ�นธรรมุ ได�แก( ว�ญญาณ นามุร,ป สฬายตนะ ผ�สสะ เวทนา ต�ณหา อ�ปาทาน และภพั หมุายถึ ง ส��งท��อย,(ในป2จจ�บ�นน�+เท(าน�+น กล(าวคั3อ ในป2จจ�บ�นน�+มุน�ษย)เราเก�ดมุาย(อมุมุ�อ�ตตภาพัต�วตน และส�มุภวชีาต� คั3อ จ�ตใจหร3อว�ญญาณท��ประกอบด�วยอารมุณ)และคัวามุร, �ส กทางผ�สสะมุ�เวทนา ต�ณหา อ�ปาทานเป�นประจ#าอย,(โดยตลอดไปท�+งส�+น ซ่ �งเป�นป2จจ�ยให�เก�ดภพั ชีาต�ต(อไป3. อนาคัตธรรมุ ได�แก( ชีาต� ชีรามุรณะ หมุายถึ งเมุ3�อผ(านป2จจ�บ�นไปแล�ว ธรรมุในป2จจ�บ�น (ภพั) จะส(งให�เก�ดในก#าเน�ด 4 อย(างใดอย(างหน �งเป�นชีาต�ต(อไป ผลของการเก�ดก�คั3อ ชีรา คัวามุแก( มุรณะ คัวามุตาย โสกะ คัวามุเศัร�าโศัก ปร�เทวะ คัวามุร�องไห� ท�กขะ คัวามุท�กข)กาย โทมุน�สะ คัวามุท�กข)ใจ อ�ปายาส คัวามุคั�บแคั�นใจ เป�นต�น

18

5. ปฏิ�จจสมุ�ปบาท แสดงถึ ง สภาวะของชี�ว�ตต�+งแต(เก�ดจนถึ งตายชี�ว�ตท�กชี�ว�ตเป�นสภาวธรรมุอย(างหน �งท��ประกอบด�วยข�นธ) 5 หร3อ ร,ป นามุ อ�นเป�นท�กข) มุ�การเว�ยนว(าย ตาย เก�ดเมุ3�อเข�าใจในปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+แล�ว ย(อมุเป�นผ,�หายสงส�ยในเร3�องโลกและชี�ว�ต นรกสวรรคั) บ�ญบาป ชีาต�น�+ชีาต�หน�า และน�พัพัานวว(าเป�นของมุ�จร�ง ด�งน�+นการศั กษาปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งท#าให�เข�าใจถึ งต�วสภาวะธรรมุชีาต� ท��เป�นส�งสารธรรมุ และประการส#าคั�ญท��ส�ด ก�คั3อให�เก�ดส�มุมุาท�ฏิฐ� อ�นเป�นบ�รพัธรรมุในการด#าเน�นไปส,(คัวามุส�+นท�กข)อย(างส�+นเชี�ง.

หน�งส3ออ�างอ�ง- พัระเทพัเวท� , พั�ทธธรรมุ . กร�งเทพั ฯ :: โรงพั�พั)มุหาจ�ฬาลงกรณราชีว�ทยาล�ย , 2532.

- บรรจบ บรรณร�จ� , ปฏิ�จจสมุ�ปบาท เก�ด - ด#ารงอย,( - ตาย - และส3บต(อ อย(างไร . กร�งเทพั ฯ : พัรบ�ญการพั�มุพั) , 2538.

- พั�ทธทาส ภ�กข� , ปฏิ�จจสมุ�ปบาท หล�กกปฏิ�บ�ต�อร�ยส�จจ)ท��สมุบ,รณ)แบบ. กร�งเทพั ฯ : ส#าน�กพั�มุพั)ธรรมุสภา , 2514.

19