Online Dhamma

24
ปปปปปปปปปปปป http://www.dharma-gateway.com/dhamma คคคคคคคคค http://www.geocities.com/bhikkhu5k/patitja.htm คคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคค คคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคค คคคค คคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคค คคคคค คคคคคคคคคคคค คคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค ค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคค คคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคค คคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคค คคคคคคคคค คคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคค คคคคคคค คคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค คคคค คคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคคค. ปปปปปปปปปปปปปปปปป "ปปปปปปปปปปปป" คคคคคค คคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคคคค คคคคค คค คคคคคค คคค คคคคค คคคคคคค คคคคคคคคคคคคคคค คคคคคคคคคคค 1

Transcript of Online Dhamma

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทhttp://www.dharma-gateway.com/dhamma

คั�ดลอกจาก http://www.geocities.com/bhikkhu5k/patitja.htm

ปฏิ�จจสมุ�ปบาท เป�นหล�กธรรมุท��แสดงให�เห�นถึ งกระบวนการเก�ดการด#าเน�นไปและการด�บไปของชี�ว�ต รวมุถึ งการเก�ด การด�บแห(งท�กข)ด�วย ในกระบวนการน�+ส��งท�+งหลายจะเก�ดข +น เป�นอย,( และด�บลงไปในล�กษณะแห(งคัวามุส�มุพั�นธ)ก�นเป�นห(วงโซ่( เป�นเหต�เป�นป2จจ�ยแก(ก�นและก�นในร,ปของ วงจร กล(าวคั3อ เป�นกระบวนแห(งคัวามุส�มุพั�นธ)ก�นเป�นห(วงโซ่( ในกระบวนแห(งปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+นไมุ(มุ�ส(วนไหนเป�นปฐมุกรหร3อปฐมุเหต� เพัราะกระบวนการของชี�ว�ตเป�นว�ฏิฏิะแห(งก�เลส กรรมุ ว�บาก ซ่ �งกลายเป�นว�ฏิสงสารแต(อย(างไรก�ตามุในการพัยายามุอธ�บายกระบวนการแห(งชี�ว�ตตามุหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+จ#าเป�นจะต�องหาจ�ดเร��มุต�นอธ�บายให�เห�นว(าเป�นเหต�เป�นป2จจ�ยก�นอย(างไรก(อน ด�งน�+นท(านจ งสมุมุต�เร��มุจากอว�ชีชีา โดยอธ�บายอว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยจ งมุ�ส��งอ3�น ๆ ตามุมุาเป�นว�ฏิจ�กรน#าไปส,(ท�กข) ในท#านองเด�ยวก�น ถึ�าอว�ชีชีาด�บไปไมุ(เหล3อ ก�จะเป�นเหต�น#าไปส,(การด�บท�กข)ได�ในท��ส�ด เพัราะคัวามุเป�นไปของชี�ว�ตมุ�สภาวะเป�นวงจรท��เร�ยกว(าสงสารว�ฏิ ด�งน�+นเบ3+องต�นท(ามุกลางและท��ส�ดของส�งสารว�ฏิจ งไมุ(ปรากฏิล�กษณะอ�กประการหน �งท��น�บว(าเป�นหล�กเก��ยวก�บคัวามุร, �ในพั�ทธปร�ชีญา ก�คั3อ พัระพั�ทธองคั)ก�ไมุ(ทรงแสวงหาคัวามุจร�งท�+งหลาย ท��ไมุ(สามุารถึน#ามุาอธ�บายได�ด�วยหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท อ�นได�แก( อ�พัยากตป2ญหา คั3อป2ญหาท��ไมุ(สามุารถึจะพั�ส,จน)ได�ด�วยประสบการณ)ของมุน�ษย) เชี(น ป2ญหาเก��ยวก�บโลกเท��ยงหร3อไมุ(เท��ยง ส�ตว)ท�+งหลายหล�งจากตายแล�วมุ�อย,(หร3อไมุ(มุ�อย,( ฯลฯ เป�นต�น เพัราะคัวามุร, �เร3�องอภ�ปร�ชีญาเชี(นน�+ไมุ(น#าไปส,(คัวามุส�+นท�กข)และไมุ(มุ�ผลในทางปฏิ�บ�ต�ส#าหร�บชี�ว�ตจร�ง เป�นป2ญหาท��อธ�บายแล�วคันไมุ(อาจจะมุองเห�นและเข�าใจได�.

ความุหมุายของค�าว�า "ปฏิ�จจสมุ�ปบาท"

คั#าว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาท มุาจากศั�พัท)ว(า ปฏิ�จจ ส# และอ�ปปาทปฏิ�จจ หมุายถึ ง เก��ยวเน3�องก�น ส�มุพั�นธ)ก�นส# หมุายถึ ง พัร�อมุก�น หร3อด�วยก�นอ�ปปาท หมุายถึ ง การเก�ดข +นปฏิ�จจสมุ�ปบาท จ งหมุายถึ ง ส��งท��อ�งอาศั�ยก�นเก�ดข +น ได�แก( ภาวะของส��งท��ไมุ(เป�นอ�สระของตนต�องอาศั�ยก�นและก�นจ งเก�ดข +นได�คั#าว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาท น�+ พัระพั�ทธโฆษาจารย) ได�แปลไว�ในคั�มุภ�ร)ว�ส�ทธ�มุรรคัว(า สภาวธรรมุท��เก�ดข +นได�เพัราะอาศั�ยซ่ �งก�นและก�น

ชื่��อต่�าง ๆ ของปฏิ�จจสมุ�ปบาทย�งมุ�คั#าอ3�น ๆ เร�ยกแทนคั#าว(า "ปฏิ�จจสมุ�ปบาท" (คั#าอ�นเป�นไวพัจน)) ได�อ�ก คั3อ

1

1. ธ�มุมุฐ�ตตา หร3อ ธ�มุมุฐ�ต�2. ธ�มุมุน�ยามุตา หร3อ ธ�มุมุน�ยามุ3. อ�ท�ปป2จจยตา4. ตถึตา5. อว�ตถึตา6. อน�ญญถึตา7. ป2จจยการ1. ธั�มุฐิ�ต่ต่า หรื�อ ธั�มุมุฐิ�ต่� คั3อ คัวามุด#ารงอย,(ตามุธรรมุ หมุายถึ ง คัวามุด#ารงอย,(ตามุป2จจ�ย ส��งท��ด#ารงอย,(ตามุป2จจ�ยน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(า อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�ส�งขารด#ารงอย,( ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�ว�ญญาณด#ารงอย,( ว�ญญาณเป�นป2จจ�ยให�นามุร,ปด#ารงอย,( นามุร,ปเป�นป2จจ�ยให�สฬายตนะด#ารงอย,( สฬายตนะเป�นป2จจ�ยให�ผ�สสะด#ารงอย,( ผ�สสะเป�นป2จจ�ยให�เวทนาด#ารงอย,( เวทนาเป�นป2จจ�ยให�ต�ณหาด#ารงอย,( ต�ณหาเป�นป2จจ�ยให�อ�ปาทานด#ารงอย,( อ�ปาทานเป�นป2จจ�ยให�ภพัด#ารงอย,( ภพัเป�นป2จจ�ยให�ชีาต�ด#ารงอย,( ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�ชีรามุรณะด#ารงอย,( เมุ3�อชีาต�ชีรามุรณะย�งด#ารงอย,(แน(นอนว(า โสกะ (คัวามุโศัก) ปร�เทวะ (คัวามุร�องไห�คัร#�าคัรวญ) ท�กข) (คัวามุท�กข)กาย) โทมุน�ส (คัวามุท�กข)ใจ) อ�ปายาส (คัวามุคั�บแคั�นใจ) ก�ย�งด#ารงอย,(ด�วย2. ธั�มุมุนิ�ยามุต่า หรื�อ ธั�มุมุนิ�ยามุ คั3อ คัวามุแน(นอนแห(งธรรมุ หร3อคัวามุแน(นอนตามุธรรมุ หมุายถึ ง คัวามุแน(นอนแห(งป2จจ�ยหร3อคัวามุแน(นอนตามุป2จจ�ย ส��งท��แน(นอนตามุป2จจ�ยน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(า อว�ชีชีา เป�นป2จจ�ยให�ส�งขารเก�ดแน(นอน ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�ว�ญญาณเก�ดแน(นอน ว�ญญาณเป�นป2จจ�ยให�นามุร,ปเก�ดแน(นอน นามุร,ปเป�นป2จจ�ยให�สฬายตนะเก�ดแน(นอน สฬายตนะเป�นป2จจ�ยให�ผ�สสะเก�ดแน(นอน ผ�สสะเป�นป2จจ�ยให�เวทนาเก�ดแน(นอน เวทนาเป�นป2จจ�ยให�ต�ณหเก�ดแน(นอน ต�ณหาเป�นป2จจ�ยให�อ�ปาทานเก�ดแน(นอน อ�ปาทานเป�นป2จจ�ยให�ภพัเก�ดแน(นอน ภพัเป�นป2จจ�ยให�ชีาต�เก�ดแน(นอน ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�ชีรามุรณะเก�ดแน(นอน เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ย(อมุเก�ดด�วยอย(างแน(นอน3. อ�ท�ปป�จจยต่า คั3อ คัวามุมุ�ส��งน�+เป�นป2จจ�ย หมุายถึ ง เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+ก�มุ�ตามุ เมุ3�อส��งน�+เก�ดข +น ส��งน�+ก�เก�ดข +นตามุ ส��งท��เมุ3�อส��งน�+มุ�ส��งน�+ก�มุ�ตามุ ก�คั3อ อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(าเมุ3�ออว�ชีชีามุ� ส�งขารก�มุ�ตามุ เมุ3�อส�งขารมุ� ว�ญญาณก�มุ�ตามุ เมุ3�อว�ญญาณมุ� นามุร,ปก�มุ�ตามุ เมุ3�อนามุร,ปมุ� สฬายตนะก�มุ�ตามุ เมุ3�อสฬายตนะมุ� ผ�สสะก�มุ�ตามุ เมุ3�อผ�สสะมุ� เวทนาก�มุ�ตามุ เมุ3�อเวทนามุ� ต�ณหาก�มุ�ตามุ เมุ3�อต�ณหามุ� อ�ปาทานก�มุ�ตามุ เมุ3�ออ�ปาทานมุ� ภพัก�มุ�ตามุ เมุ3�อภพัมุ�

2

ชีาต�ก�มุ�ตามุ เมุ3�อชีาต�มุ� ชีรามุรณะก�มุ�ตามุ เมุ3�อชีรามุรณะมุ� โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�มุ�ตามุด�วย4. ต่ถต่า คั3อ คัวามุเป�นเชี(นน�+น หมุายถึ ง คัวามุเป�นจร�งอย(างน�+น ส��งท��เป�นจร�งอย(างน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�เก�ดส�งขาร ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณ ฯลฯ ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดชีรามุรณะซ่ �งเป�นคัวามุจร�งท��คังอย,(ตลอดเวลา และเป�นคัวามุจร�งท��ว(า เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข)โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เป�นของจร�งท��เก�ดตามุมุาจร�ง5. อว�ต่ถต่า คั3อ คัวามุเป�นไปไมุ(ได�ท��จะไมุ(เป�นเชี(นน�+น หมุายถึ ง คัวามุเป�นจร�งอย(างน�+นไมุ(ผ�นแปรไปเป�นคัวามุไมุ(จร�ง ส��งท��เป�นจร�งโดยไมุ(ผ�นแปรน�+น ก�คั3อ อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�เก�ดส�งขาร ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณ ฯลฯ ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดชีรามุรณะ และก�เป�นคัวามุจร�งโดยไมุ(มุ�ทางผ�นแปรไปได�อ�กท��ว(า เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เป�นจร�งท��เก�ดตามุมุาโดยไมุ(ผ�นแปร6. อนิ�ญญถต่า คั3อ คัวามุไมุ(เป�นอย(างอ3�น หมุายถึ ง เป�นอย(างอ3�นจากท��เป�นมุาน�+ไมุ(ได� ส��งท��เป�นอย(างอ3�นจากท��เป�นมุาน�+ไมุ(ได� ก�คั3อ อว�ชีชีาเป�นป2จจ�ยให�เก�ดส�งขาร ส�งขารเป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณ ฯลฯ ชีาต�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดชีรามุรณะ และก�เป�นอย(างอ3�นจากท��เป�นมุาน�+ไมุ(ได� ก�คั3อ เมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะแล�วโสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เป�นจร�งท��เก�ดตามุมุาโดยไมุ(ผ�นแปรเป�นอ3�นจากน�+ไปได�7. ป�จจยาการื คั3อ อาการตามุป2จจ�ย หมุายถึ ง อาการท��เก�ดข +นตามุป2จจ�ย ซ่ �งก�หมุายคัวามุว(า อว�ชีชีา ส�งขาร ฯลฯ ชีาต� ชีรามุรณะ ต(างเก�ดข +นตามุป2จจ�ยปร�งแต(ง และเมุ3�อมุ�ชีาต� ชีรามุรณะแล�ว โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส ก�เก�ดตามุป2จจ�ยด�วยท�+งหมุดท��กล(าวมุาน�+ คั3อ ชี3�อเร�ยกปฏิ�จจสมุ�ปบาท ซ่ �งเท(าก�บให�คัวามุหมุายขยายคัวามุของปฏิ�จจสมุ�ปบาท ชี3�อท�+งหมุดน�+มุ�ปรากฏิอย,(ท� +งในพัระส�ตต�นตป=ฎก พัระว�น�ยป=ฎก และพัระอภ�ธรรมุป=ฎก.

ความุส�าค�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาท

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นพั�ทธธรรมุท��ส#าคั�ญอย(างย��งยวด และเป�นเร3�องท��มุ�คัวามุล กซ่ +งท��ส�ด จนได�ชี3�อว(าเป�นห�วใจของพั�ทธศัาสนา หร3อต�วแท�ของศัาสนา ( แก(นแท�ของพั�ทธศัาสนา ) คัวามุส#าคั�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาทอาจเห�นได�จากพัระพั�ทธพัจน)ตอนหน �งว(า "ผ,�ใดเห�นปฏิ�จจสมุ�ปบาท ผ,�น� +นย(อมุเห�นธรรมุ ผ,�ใดเห�นธรรมุ ผ,�น� +นย(อมุเห�นปฏิ�จจสมุ�ปบาท"

"ภ�กษ�ท�+งหลาย แท�จร�งแล�ว อร�ยสาวกผ,�เร�ยนร, �แล�ว ย(อมุมุ�ญาณหย��งร, �ในเร3�องน�+โดยไมุ(ต�องเชี3�อผ,�อ3�นว(า เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+จ งมุ� เพัราะส��งน�+เก�ดข +น ส��งน�+จ งเก�ดข +น ฯลฯ เมุ3�อใดอร�ยสาวกร, �ท� �วถึ งคัวามุเก�ด คัวามุด�บของโลกตามุท��มุ�นเป�นเชี(นว(าน�+ อร�ยสาวกน�+น เร�ยกว(าเป�นผ,�มุ�ท�ฐ�สมุบ,รณ) (คัวามุเห�นท��ถึ,กต�องอย(างสมุบ,รณ)) ก�ได� ผ,�มุ�

3

ท�ศันะสมุบ,รณ)ก�ได� ผ,�บรรล�ถึ งส�จธรรมุน�+ก�ได� ชี3�อว(าผ,�ประกอบด�วยเสขญาณก�ได� ผ,�ประกอบด�วยเสขว�ชีชีาก�ได� ผ,�บรรล�กระแสธรรมุแล�วก�ได� พัระอร�ยบ�คัคัลผ,�มุ�ป2ญญาชี#าระก�เลสก�ได� ผ,�อย,(ชี�ดต�ดประต,อมุตะก�ได�""สมุณพัราหมุณ)เหล(าใด ร, �ธรรมุเหล(าน�+ ร, �เหต�เก�ดแห(งธรรมุเหล(าน�+ ร, �คัวามุด�บของธรรมุเหล(าน�+ ร, �ทางด#าเน�นเพั3�อด�บแห(งธรรมุเหล(าน�+ ฯลฯ สมุณพัราหมุณ)เหล(าน�+นแล จ งเป�นท��ยอมุร�บว(าเป�นสมุณะในหมุ,(สมุณะ และเป�นท��ยอมุร�บว(าเป�นพัราหมุณ)ในหมุ,(พัราหมุณ) และได�ชี3�อว(าได�บรรล�-ประโยชีน)ของคัวามุเป�นสมุณะและประโยชีน)ของคัวามุเป�นพัราหมุณ)ด�วยป2ญญาอ�นย��ง เข�าถึ งอย,(ในป2จจ�บ�น"

คัวามุส#าคั�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+นมุ�มุาก หากเราเข�าใจอย(างชี�ดเจน และปฏิ�บ�ต�ตามุได�อย(างเหมุาะสมุก�จะได�ร�บประโยชีน)ส,งส�ดตามุจ�ดหมุายของพั�ทธศัาสนา ซ่ �งถึ3อว(าเป�นแก(นแท�หร3อสาระส#าคั�ญส,งส�ดของพั�ทธศัาสนา ในกาลคัร�+งหน �ง พัระอานนท)กราบท,ลก�บพัระพั�ทธเจ�าว(า เร3�อปฏิ�จจสมุ�ปบาทด,เป�นเร3�องง(ายและต3+นส#าหร�บต�วท(านเอง พัระพั�ทธเจ�าได�ตร�สเต3อนพัระอานนท)ว(า"ด,ก(อนอานนท) เธออย(ากล(าวอย(างน�+น ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นเร3�องล ก ล�กษณะโคัรงสร�างก�ล กซ่ +ง หมุ,(ส�ตว)น�+ไมุ(ร, � ไมุ(ร, �ตามุท��เราสอน ไมุ(แทงตลอดหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท จ�ตจ งย�(งเหมุ3อนกล�(มุด�ายท��ย�(ง เหมุ3อนกล�(มุเศัษด�ายท��เป�นปมุ ต�ดพั�นซ่(อนเง3�อนก�นย�(ง เหมุ3อนเชี�งผ�ามุ�ญชีะและหญ�าป2พัพัชีะ ไมุ(ล(วงพั�นจากส�งสาระคั3ออบาย ท�คัต� ว�น�บาตไปได�"ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นแก(นแท�หร3อห�วใจของพั�ทธศัาสนา เป�นหล�กแสดงถึ งกระบวนการแห(งเหต�ป2จจ�ยท��ส3บต(อเชี3�อมุโยงก�นท�+งในกระบวนการเก�ดและด�บ หากจะประมุวลเอาสาระส#าคั�ญของปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น ไมุ(อาจกล(าวให�คัรอบคัล�มุได�ท�+งหมุด แต(อาจสร�ปคัวามุส#าคั�ญบางประการได� ด�งน�+1. เป�นหล�กธรรมุท��แสดงถึ งกฎธรรมุชีาต�ของสรรพัส��ง ซ่ �งมุ�การไหลไปไมุ(หย�ดน��ง มุ�เก�ดในเบ3+องต�น แปรปรวนในท(ามุกลาง และแตกด�บไปในท��ส�ด2. เป�นหล�กธรรมุท��แสดงถึ งกฎธรรมุดาของสรรพัส��ง ซ่ �งเป�นของไมุ(เท��ยง เป�นท�กข) และเป�นอน�ตตา3. เป�นหล�กธรรมุท��แสดงถึ งกฎแห(งสงสารว�ฏิ คั3อวงจรแห(งคัวามุท�กข)ท��เก�ดข +น เพัราะอาศั�ยก�เลส กรรมุ ว�บาก4. เป�นหล�กธรรมุข�อใหญ(ท��ประมุวลเอาคัวามุหมุายแห(งธรรมุท�+งหลายมุาไว�5. เป�นธรรมุท��ว(าด�วยเร3�องชี�ว�ตของมุน�ษย)ในขณะน�+และเด�?ยวน�+

ค�าจ�าก�ดความุองค$ปรืะกอบแห�งปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ข'อ

การศั กษาหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทให�เก�ดคัวามุเข�าใจได�ถึ,กต�องน�+น จ#าเป�นต�องศั กษาคั#าจ#าก�ดคัวามุและคัวามุหมุายขององคั)ประกอบแต(ละห�วข�อให�ร, �ชี�ดเจนเส�ยก(อน เพั3�อจะได�ไมุ(เข�าใจผ�ดในเร3�องกระบวนการท��เก�ดข +นและด�บไปของสรรพัส��ง จนท#าให�หล�ก

4

พั�ทธธรรมุถึ,กท#าลายและไร�คั(า องคั)ประกอบของปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อ มุ�โดยย(อด�งต(อไปน�+1. อว�ชื่ชื่า ( Ignorance , Lack of Knowledge ) คั3อ คัวามุไมุ(ร, � ไมุ(เห�น ตามุคัวามุเป�นจร�ง คัวามุไมุ(ร, �เท(าท�นตามุสภาวะ คัวามุหลงไปตามุสมุมุต�บ�ญญ�ต� คัวามุไมุ(เข�าใจในเร3�องโลกและชี�ว�ตตามุท��เป�นจร�ง คัวามุไมุ(ร, �ท��แฝงอย,(ก�บคัวามุเชี3�อถึ3อต(าง ๆ ภาวะของการขาดป2ญญา คัวามุไมุ(หย��งร, �เหต�ป2จจ�ยต�วอย(างเชี(น คัวามุไมุ(ร, �แจ�งในเร3�องชี�ว�ต คั3อไมุ(ร, �ว(า อะไรคั3อท�กข) อะไรคั3อเหต�ให�เก�ดท�กข) อะไรคั3อคัวามุด�บท�กข) และอะไรคั3อทางท��จะด#าเน�นไปส,(การด�บท�กข) เป�นต�น2. ส�งขารื ( Volitional Activities ) คั3อ คัวามุคั�ดปร�งแต(ง คัวามุจงใจ คัวามุมุ�(งหมุาย การต�ดส�นใจ การท��จะแสดงเจตนาออกมุาเป�นการท#า กระบวนการคัวามุคั�ดท��เป�นไปตามุคัวามุโน�มุเอ�ยง คัวามุเคัยชี�น และคั�ณสมุบ�ต�ต(าง ๆ ของจ�ต ซ่ �งได�ส� �งสมุไว� ต�วอย(างเชี(น คัวามุคั�ดปร�งแต(งให�ว�ญญาณด�หร3อชี��ว ให�เป�นกลาง ๆ ปร�งแต(งให�คั�ดไปทางด� เร�ยกว(า "ก�ศัลส�งขาร" ปร�งแต(งให�คั�ดไปในทางชี��ว เร�ยกว(า "อก�ศัลส�งขาร" ปร�งแต(งให�คั�ดกลาง ๆ ไมุ(ด�ไมุ(ชี� �ว เร�ยกว(า "อ�พัยากฤต" กล(าวให�ส� +น ก�คั3อ ส�งขาร ได�แก( ก�เลสและคั�ณธรรมุ ท�+งสองอย(างน�+จะผล�ดเปล��ยนก�นเข�ามุาปร�งแต(งจ�ตใจของคันไปทางใดทางหน �งใน 3 ทางด�งกล(าว คันเราจะคั�ดไปทางไหน อย(างไรน�+นก�อย,(ท��ต�วส�งขารน�+เอง ด�งคั#ากล(าวไปภาษาอ�งกฤษว(าSow a thought, reap an act ; แปลว(า คัวามุคั�ดก(อให�เก�ดการกระท#าSow an act, reap a habit ; แปลว(า การกระท#าก(อนให�เก�ดเป�นน�ส�ย (เคัยชี�น)

Sow a habit, reap a character ; แปลว(า น�ส�ยหลอมุต�วเข�าเป�นอ�ปน�ส�ยSow a character, reap a destiny ; แปลว(า อ�ปน�ส�ยสร�างว�ถึ�ชี�ว�ตของบ�คัคัลคั#าว(า "ส�งขาร" ในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+ มุ�คัวามุหมุายตรงก�บคั#าว(า "ส�งขาร" ในเบญจข�นธ) (ข�นธ) 5) คั3อ จ�ดอย,(ในฝBายนามุธรรมุเท(าน�+น ส(วนคั#าว(า "ส�งขาร" ท��ปรากฏิในคั#าสอนบางแห(ง เชี(น ส�งขารในประโยคัว(า "อน�จCจา วต สงCขารา" แปลว(า ส�งขารท�+งหลาย ไมุ(เท��ยงหนอ ในประโยคัน�+ มุ�คัวามุหมุายว(า ท�กส��งท�กอย(างท��เป�นร,ปธรรมุและนามุธรรมุ หาคัวามุเท��ยงแท�แน(นอนไมุ(ได� จ งมุ�คัวามุหมุายแตกต(างจาก "ส�งขาร" ในปฏิ�จจสมุ�ปบาท และเบญจข�นธ)3. ว�ญญาณ (Consciousness) คั3อ คัวามุร, �แจ�งอารมุณ) การร�บร, �ต(ออารมุณ)ต(าง ๆ ท��ผ(านเข�ามุาทางทวารท�+ง 6 (อายตนะ 6) ในว�ภ�งคัปกรณ) แสดงว�ญญาณ 6 ไว�ด�งน�+คั3อ3.1 จ�กข�ว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางตา3.2 โสตว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางห,

5

3.3 ฆานว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางจมุ,ก3.4 ชี�วหาว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางล�+น3.5 กายว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางกาย (ส�มุผ�ส)

3.6 มุโนว�ญญาณ คั3อการร�บร, �ทางใจ (ธ�มุมุารมุณ))ว�ญญาณท�+ง 6 น�+ บางท��เร�ยกว(า "ว�ถึ�ว�ญญาณ" เพัราะมุ�นท#าหน�าท��โดยท��เราไมุ(ร, �ส กต�ว เชี(น เวลานอนหล�บ เป�นต�นคั#าว(า "ว�ญญาณ" ในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+ หมุายถึ ง การร, �แจ�งอารมุณ)หร3อร�บร, �อารมุณ)ต(าง ๆ ท��ผ(านเข�ามุาทางส�มุผ�สท�+ง 5 และทางใจ เป�นองคั)ประกอบส(วนหน �งในส��ของจ�ต ( องคั)ประกอบ 4 ส(วน คั3อ เวทนา ส�ญญา ส�งขาร และว�ญญาณ) คั#าว(า "ว�ญญาณ" ในปฏิ�จจสมุ�ปบาทก�บเบญจข�นธ) มุ�คัวามุหมุายตรงก�น คัวามุหมุายตามุน�ยน�+ ว�ญญาณจ งมุ�ได�เป�น "ต�วแทน" หร3อ "ต�วการกระท#า" ซ่ �งไมุ(มุ�ส��งใดแสดงให�เห�นเป�น "อ�ตตา" ท��ถึาวรออกจากร(างกายล(องลอยไปเก�ดใหมุ( ด�งท��ล�ทธ�หร3อศัาสนาอ3�นสอน เพั3�อให�เก�ดคัวามุเข�าใจเร3�องว�ญญาณในปฏิ�จจสมุ�ปบาทชี�ดเจนย��งข +น จ งคัวรพั�จารณาจากพั�ทธพัจน)ต(อไปน�+"ด,ก(อนผ,�มุ�อาย� จ�กข�ว�ญญาณเก�ดข +นเพัราะอาศั�ยตาและร,ป เพัราะการประชี�มุก�นของธรรมุ 3 อย(าง (คั3อ ตา + ร,ป + ว�ญญาณ) จ งเก�ดผ�สสะ เพัราะผ�สสะเป�นป2จจ�ย จ งเก�ดเวทนา บ�คัคัลเสวยเวทนาอ�นใด ก�จ#าจากเวทนาอ�นน�+น บ�คัคัลจ#าเวทนาอ�นใด ก�ตร งถึ งเวทนาอ�นน�+น บ�คัคัลตร กถึ งเวทนาอ�นใด ก�จ�นตนาการสร�างมุโนภาพัจากเวทนาอ�นน�+น บ�คัคัลจ�นตนาการสร�างมุโนภาพัจากเวทนาอ�นใด คัวามุคั�ดเก��ยวก�บมุโนภาพัอ�นน�+นก�จะคัรอบง#าบ�คัคัลน�+น ในเร3�องของร,ปท�+งหลาย ท��จะพั งร, �ด�วยตา เป�นอด�ตก�ด� เป�นอนาคัตก�ด� เป�นป2จจ�บ�นก�ด�.........." ข�อคัวามุตามุพั�ทธพัจน)ชี�+ให�เห�นว(า ว�ญญาณเป�นเพั�ยงองคั)ประกอบอ�นหน �งในองคั)ประกอบท�+ง 4 อย(าง การเก�ดของว�ญญาณน�+นก�เก�ดได�จากประสาทส�มุผ�สท�+ง 5

คั3อ ตา ห, จมุ,ก ล�+น กาย และใจ คั3อ มุโน น��นคั3อ ตา + ร,ป ก�เก�ดจ�กข�ว�ญญาณ เป�นต�น เมุ3�อตาเป�นร,ปก�เก�ดผ�สสะ (กระทบ เชี3�อมุโยงก�น) จ งเก�ดเวทนาข +น น��เป�นการแสดงกระบวนการของจ�ตจากองคั)ประกอบต(าง ๆ ซ่ �งด#าเน�นไปแบบเชี3�อมุโยงต�ดต(อเร3�อยไปโดยอาศั�ยเหต�ป2จจ�ยตามุหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน��นเอง4. นิามุรื)ป (Animated Organism) คั3อคัวามุมุ�อย,(ของร,ปธรรมุและนามุธรรมุ (ร,ปและนามุ) ในคัวามุร, �ของบ�คัคัล ภาวะท��ร (างกายและจ�ตใจท�กส(วนอย,(ในสภาพัท��สอดคัล�องและปฏิ�บ�ต�หน�าท��เพั3�อสนองตอบในแนวทางของว�ญญาณท��เก�ดข +น ส(วนต(าง ๆ ของร(างกายและจ�ตใจท��เจร�ญหร3อเปล��ยนแปลงไปตามุสภาพัของจ�ตคั#าว(า "นามุ" ในพัระบาล� พัระพั�ทธเจ�าตร�สหมุายเอา เวทนา ส�ญญา เจตนา ผ�สสะ และมุนส�การ ในอภ�ธรรมุ ท(านหมุายเอา เวทนาข�นธ) ส�ญญาข�นธ) และส�งขารข�นธ)

6

คั#าว(า "ร,ป" ท(านหมุายเอา มุหาภ,ตร,ป 4 คั3อ ด�น น#+า ลมุ ไฟ และอ�ปาทายร,ป 24

(คั3อร,ปอาศั�ยมุหาภ,ตร,ป) ตามุท�ศันะของพั�ทธศัาสนา ร,ปคั3อส��งท��ต�องส,ญสลายหร3อแปรสภาพัไปตามุเหต�ป2จจ�ย มุ�เย�นร�อน เป�นต�น ร,ปท��สอนก�นมุาก�คั3อ ร,ปร(างท��เป�นเน3+อหน�งมุ�งสา หร3อเล3อดลมุในกายกายน�+ เร�ยกมุหาภ,ตร,ป และภาวะต(าง ๆ ท��อาศั�ยอย,(ก�บมุหาภ,ตร,ป หร3อเก�ดข +นจากมุหาภ,ตร,ป เชี(น ภาวะชีาย ภาวะหญ�ง หร3อภาวะสวย ภาวะไมุ(สวย เป�นต�น ภาวะต(าง ๆ น�+เร�ยกอ�ปาทายร,ปเมุ3�อน#าเอานามุก�บร,ปมุารวมุก�น ก�เป�น "นามุร,ป" ซ่ �งท�+งสองส(วนน�+จะต�องคั,(ก�นและอ�งอาศั�ยก�นขาดอย(างใดอย(างหน �งไมุ(ได� หากขาดส(วนใดส(วนหน �งไปก�เท(าก�บการด�บสลายตามุหล�กสากลของปฏิ�จจสมุ�ปบาทท��กล(าวว(า "เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+ก�มุ� เพัราะส��งน�+เก�ด ส��งน�+จ งเก�ด" และ "เมุ3�อส��งน�+ไมุ(มุ� ส��งน�+ก�ไมุ(มุ� เพัราะส��งน�+ด�บไป ส��งน�+ก�ด�บ (ด�วย)"

5. สฬายต่นิะ (The six sense - bases) คั3อท��ต(อหร3อท��เชี3�อมุโยง 6 อย(าง หมุายถึ งภาวะท��อายตนะท��เก��ยวข�องปฏิ�บ�ต�หน�าท��โดยสอดคัล�องก�บสถึานการณ)น�+น ๆ อายตนะมุ� 6 เร�ยกว(า "อายตนะภายใน 6" ได�แก( จ�กข� (ตา) โสตะ (ห,) ฆานะ (จมุ,ก) ชี�วหา (ล�+น) กาย (ร(างกาย) มุโน (ใจ) อายตนะภายใน 6 น�+จ�บคั,(ก�บอายตนะภายนอก 6 คั3อ ร,ป เส�ยง กล��น รส ส�มุผ�ส (ทางกาย) และธ�มุมุารมุณ) (อารมุณ)ท��เก�ดท��ใจ)

6. ผ�สสะ (Contact) คั3อ การเชี3�อมุต(อคัวามุร, �ก�บโลกภายนอก การร�บร, �อารมุณ)หร3อประสบการณ)ต(าง ๆ อ�กน�ยหน �ง ผ�สสะ คั3อการกระทบก�นระหว(างอายตนะภายใน 6 ก�บอายตนะภายนอก 6 ซ่ �งจ�บคั,(ก�น คั3อ ตา - ร,ป ห, - เส�ยง จมุ,ก - กล��น ล�+น - รส กาย - โผฏิฐ�พัพัะ ใจ - ธ�มุมุารมุณ)ในพัระบาล� พัระพั�ทธพัจน)แสดงไว�ว(า "ฉย�เมุ ภ�กCขเว ผสCสกายา จกCข�สมุCผสCโส โสตสมุCผสCโส ฆานสมุCผสCโส ชี�วCหาสมุCผสCโส กายสมุCผสCโส มุโนสมุCผสCโส" แปลว(า ด,ก(อนภ�กษ�ท�+งหลาย ผ�สสะ 6 ประการเหล(าน�+ คั3อ จ�กข�ส�มุผ�ส โสตส�มุผ�ส ฆานส�มุผ�ส ชี�วหาส�มุผ�ส กายส�มุผ�ส มุโนส�มุผ�ส น��คั3อผ�สสะ 6 ตามุชี3�อแห(งทวร การกระทบก�นระหว(างอายนตะภายใน 6 ก�บอายตนะภายนอก 6 น�+น ส��งแรกท��เก�ดข +นก�คั3อว�ญญาณ เชี(น ตา กระทบ ร,ป ก�ร, �ว(าเป�นร,ป เป�นต�น7. เวทนิา (Feeling) คั3อคัวามุร, �ส ก หร3อการเสวยอารมุณ) เวทนาเก�ดจากจ�กข�ส�มุผ�ส โสตส�มุผ�สฆานส�มุผ�ส ชี�วหาส�มุผ�ส กายส�มุผ�ส มุโนส�มุผ�ส เร�ยกว(า "เวทนา 6" เวทนาหากแบ(งตามุล�กษณะจะแบบ(งได� 3 คั3อ ส�ข ท�กข) และอท�กขมุส�ข หร3อแบ(งเป�น 5 คั3อ ส�ข (ทางกาย) ท�กข) (ทางกาย) โสมุน�ส (ทางใจ) โทมุน�ส (ทางกาย) และอ�เบกขาหากจะแบ(งคัวามุร, �ส กออกเป�นชีน�ดก�แบ(งได� 2 ชีน�ดใหญ( ๆ คั3อ คัวามุร, �ส กท��กาย และคัวามุร, �ส กท��ใจ คัวามุร, �ส กท��กาย แบ(งตามุล�กษณะได� 2 คั3อ ส�ขกาย และท�กข)กาย ส(วนคัวามุร, �ส กท��ใจแบ(งตามุล�กษณะได� 2 คั3อ คัวามุร, �ส กในทางด� (ก�ศัล

7

เวทนา) และคัวามุร, �ส กในทางชี��ว (อก�ศัลเวทนา) และล�กษณะท�+ง 2 น�+ย�งแยกย(อยออกไปอ�ก8. ต่�ณหา (Craving) คั3อคัวามุอยาก คัวามุต�องการ คัวามุย�นด� คัวามุพัอใจในอารมุณ)ต(าง ๆ ตามุพัระบาล� ท(านแสดงต�ณหาไว� คั3อ ร,ปต�ณหา (ต�ณหาในร,ป)

ส�ททต�ณหา (ต�ณหาในเส�ยง) คั�นธ-ต�ณหา (ต�ณหาในกล��น) รสต�ณหา (ต�ณหาในรส) โผฏิฐ�พัพัต�ณหา (ต�ณหาในส�มุผ�สทางกาย และธ�มุมุต�ณหา (ต�ณหาในธรรมุารมุณ)) เร�ยกว(า "ต�ณหา 6"

ต�ณหาน�+ ถึ�าแบ(งตามุอาการแบ(งได� 3 คั3อ8.1 กามุต�ณหา คั3อคัวามุทะยานอยากในส��งสนองคัวามุต�องการทางประสาทท�+ง 58.2 ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากให�คังอย,(ชี� �วน�ร�นดร หร3อคัวามุอยากมุ� อยากเป�น8.3 ว�ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากให�ด�บส,ญ หร3อคัวามุไมุ(อยากมุ� ไมุ(อยากเป�นอ�กน�ยหน �ง ท(านอธ�บายต�ณหา 3 ไว�อ�กแบบหน �ง คั3อ (1) กามุต�ณหา คั3อ คัวามุอยากด�วยคัวามุย�นด�ในกามุ (2) ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากอย(างมุ�ส�สสตท�ฏิฐ� และ (3) ว�ภวต�ณหา คั3อคัวามุอยากอย(างมุ�อ�จเฉทท�ฏิฐ�9. อ�ปาทานิ (Attachment, Clinging) คั3ออาการท��จ�ตเข�าไปย ดถึ3อส��งใดส��งหน �งไว� คัวามุย ดต�ดหร3อเกาะต�ดในเวทนาท��ชีอบและเกล�ยดชี�ง ร�+งเอาส��งต(าง ๆ และภาวะท��ชี�ว�ต อ#านวยเวทนาน�+นเข�ามุาผ,กพั�นก�บต�ว การต�คั(าย ดถึ3อคัวามุส#าคั�ญของภาวะและส��งต(างๆ ในแนวทางท��เสร�มุหร3อสนองตอบต�ณหาของตนในพัระบาล� มุ�พั�ทธพัจน)แสดงอ�ปาทานไว�ว(า "จตCตาร�มุาน� ภ�กCขเว อ�ปาทานาน� กามุ�ปา-ทาน# ท�ฏฺGฐุ�ปาทาน# ส�ลพัCพัต�ปาทาน# อตCตวาท�ปาทานนCต�" แปลว(า ด,ก(อนภ�กษ�ท�+งหลาย อ�ปาทาน 4 เหล(าน�+คั3อ กามุ�ปาทาน (คัวามุย ดมุ��นในกามุ คั3อ ร,ป รส กล��น เส�ยง ส�มุผ�สต(าง ๆ) ท�ฏิฐุ�ปาทาน (คัามุย ดมุ��นในท�ฐ� ได�แก( คัวามุเห�นหร3อท�ศันะ ล�ทธ� ทฤษฏิ�ต(าง ๆ) ส�ล�พัพัต�ปาทาน (คัวามุย ดมุ��นในศั�ลพัรตว(าท#าให�คันบร�ส�ทธ�I) อ�ตตวาท�ปาทาน (คัวามุย ดมุ��นในอ�ตตา การสร�างต�วข +นมุาย ดถึ3อด�วยคัวามุหลงผ�ด)

10. ภพ (Process of becoming) คั3อ คัวามุมุ� คัวามุเป�น (ร,ปศั�พัท)เด�มุ คั3อ ภวะ เมุ3�อมุาเป�นภาษาไทย แปลง วะ เป�น พัะ จ งส#าเร�จร,ปเป�นภพั) ภพัแบ(งได� 3 คั3อ10.1 กามุภพั ส�ตว)ท��ย�นด�ย ดถึ3ออย,(ในร,ป เส�ยง กล��น รส ส�มุผ�ส (ทางกาย) ก�มุ�กามุภพัอย,(ในใจ10.2 ร,ปภพั เมุ3�อส�ตว)ย ดถึ3อร,ปเป�นน�มุ�ต ก�เป�นร,ปภพัอย,(ในจ�ตใจ10.3 อร,ปภาพั เมุ3�อส�ตว)ย ดถึ3ออร,ป (อร,ปฌาน) ก�เป�นอร,ปภพัอย,(ในจ�ตใจอ�กน�ยหน �ง ภพั แบ(งออกได� 2 คั3อ

8

10.1 กรรมุภพั คั3อ กระบวนการพัฤต�กรรมุท�+งหมุดท��แสดงออกเพั3�อสนองต�ณหาอ�ปาทาน10.2 อ�ป2ตต�ภพั คั3อภาวะแห(งชี�ว�ตส#าหร�บต�วตนหร3อต�วตนท��จะมุ� จะเป�นไปในร,ปใดร,ปหน �ง โดยสอดคัล�องก�บอ�ปาทานและกระบวนการพัฤต�กรรมุน�+น11. ชีาต� (Birth) คั3อการเก�ด การปรากฏิแห(งข�นธ)ท�+งหลาย การได�อายตนะเฉพัาะการก�าวลงหร3อการเป�นไปพัร�อมุข +นมุาในหมุ,(ส�ตว)น�กาย อ�กน�ยหน �ง ชีาต� หมุายถึ ง คัวามุตระหน�กในต�วตนว(า อย,(หร3อไมุ(ได�อย,(ในภาวะชี�ว�ตน�+น ๆ มุ�หร3อไมุ(ได�มุ� เป�นหร3อไมุ(ได�เป�นอย(างน�+น ๆ ชีาต� ท��หมุายถึ ง การเก�ด มุ�คัวามุหมุายกว�าง มุ�ได�หมุายเอาเฉพัาะการปรากฏิของส��งท��เป�นร,ปธรรมุ เชี(น เป�นคัน เป�นส�ตว) ผ,�ชีาย ผ,�หญ�ง เป�นต�น แต(หมุายรวมุไปถึ งการเก�ดหร3อการปรากฏิของส��งท��เป�นนามุธรรมุ เชี(น ชี3�อเส�ยงเก�ยรต�ยศั สรรเสร�ญ น�นทา เป�นต�นด�วย12. ชีรา มุรณะ (Decay and Death) คั#าว(า "ชีรา" คั3อคัวามุเส3�อมุอาย� คัวามุหง(อมุอ�นทร�ย) และคั#าว(า "มุรณะ" คั3อ คัวามุสลายแห(งข�นธ) คัวามุขาดชี�ว�ต�นทร�ย) เมุ3�อน#าคั#าท�+งสองมุาต(อก�นเป�น "ชีรามุรณะ" คั3อคัวามุเส3�อมุก�บคัวามุสลายแห(งธรรมุต(าง ๆ เหล(าน�+น ๆอ�กน�ยหน �ง ชีรามุรณะ มุ�คัวามุหมุายว(า คัวามุส#าน กในคัวามุขาด พัลาด หร3อพัรากแห(งต�วตนจากภาวะชี�ว�ตอ�นน�+น คัวามุร, �ส กว(าต�วตนถึ,กคั�กคัามุด�วยคัวามุส,ญส�+น สลายหร3อพัล�ดพัรากก�บภาวะชี�ว�ตน�+น ๆ หร3อการได�มุ�ได�เป�นอย(างน�+น ๆ ด�งน�+นส��งท��เก�ดข +นตามุมุาผสมุก�คั3อ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส พั(วงเข�ามุาด�วยคัวามุร, �ส กคั�บแคั�น ข�ดข�อง ข�(นมุ�ว แห�งผากในใจ หดห,( ซ่ มุเซ่า กระวนกระวาย ไมุ(สมุหว�ง และท�กขเวทนาต(าง ๆ ส#าหร�บชีรามุรณะน�+ก�มุ�ได�หมุายเอาเพั�ยงคัวามุเส3�อมุก�บคัวามุสลายของส��งท��เป�นร,ปธรรมุเท(าน�+น แต(รวมุไปถึ งส��งท�+งปวงท��เป�นนามุธรรมุด�วย.

กรืะบวนิการืของปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข'อ

องคั)ประกอบ 12 ห�วข�อของปฏิ�จจสมุ�ปบาทท��กล(าวมุาแล�ว ย(อมุมุ�คัวามุส�มุพั�นธ)อ�งอาศั�ยและสน�บสน�นก�น เป�นป2จจ�ยอาศั�ยส3บต(อก�นไปเป�นร,ปวงกลมุ ไมุ(มุ�ต�น ไมุ(มุ�ปลาย ไมุ(มุ�องคั)ประกอบต�วใดเป�นต�วเหต�เร��มุแรกท��ส�ด แมุ�ปฏิ�จจสมุ�ปบาทแต(ละชี(วงจะมุ�คัวามุส�มุพั�นธ)ไปท�กชี(วง แต(ในทางปฏิ�บ�ต� (ในคัวามุเป�นจร�ง) ก�ไมุ(จ#าเป�นต�องเป�นไปหร3อด#าเน�นไปตามุล#าด�บเสมุอไป บางคัร�+งก�อาจจะมุ�คัวามุส�มุพั�นธ)ข�ามุชี(วงก�ได� เชี(น เพัราะมุ�อว�ชีชีา จ งเก�ดต�ณหาข +น เพัราะต�ณหาเป�นป2จจ�ย ส�งขาร (บาปบ�ญ) จ งมุ� เป�นต�น จ งอาจกล(าวโดยสร�ปได�ว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาทท�กชี(วงต(างก�เป�นป2จจ�ยท��เป�นเหต�เป�นผลของก�นและก�นท�+งส�+น เปร�ยบเสมุ3อนก�บอว�ยวะในร(างกายของคันเรา แมุ�จะมุ�หลายส(วนก�จร�ง แต(เมุ3�อบ�คัคัลน�+น เด�น ย3น น��ง หร3อนอน ณ ท��ใด อว�ยวะก�จะพัร�อมุก�นและจะท#างานอย(างประสานก�นได�ท�กขณะองคั)ประกอบของ

9

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น จะน�บต�+งแต(อว�ชีชีาถึ งชีรามุรณะเท(าน�+น ส(วนส�ดท�าย คั3อ โสกะ ปร�เทวะ ท�กข) โทมุน�ส อ�ปายาส เป�นเพั�ยงต�วพัลอยผสมุ (ต�วประกอบ) ท��พั(วงเข�ามุาซ่ �งมุ�นจะเก�ดเฉพัาะบ�คัคัลท��มุ�อาสวะก�เลสเท(าน�+น เมุ3�อมุ�ชีรามุรณะแล�วก�จะเป�นต�วการหมุ�กหมุอมุอาสวะ ซ่ �งเป�นป2จจ�ยให�เก�ดอว�ชีชีาหมุ�นวงจรต(อไป กระบวนการท��เป�นไปตามุหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อน�+น ย(อมุเป�นเหต�ผลหร3อเป�นป2จจ�ยของก�นและก�น ไมุ(ว(าจะเป�นกระบวนการในสายเก�ดหร3อสายด�บ.

ความุส�มุพ�นิธั$ของปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข'อ

1. อว�ชื่ชื่า ส�งขารื : เพัราะไมุ(ร, �ตามุคัวามุเป�นจร�ง ไมุ(เข�าใจชี�ดเจนถึ งคั�ดปร�งแต(ง คั�ดวาดภาพัไปต(าง ๆ นานา เหมุ3อนคันท��ไมุ(เห�นของทายท��อย,(ในก#ามุ3อ จ งคั�ดหาเหต�ผลมุาทาย เดาและถึกเถึ�ยงต(างๆ หร3อเหมุ3อนคันท��เชี3�อว(าเทพัเจ�าเมุ3�อเก�ดคัวามุชีอบใจก�จะดลบ�นดาลให�คัวามุปรารถึนาของตนสมุประสงคั) ก�จ งปร�งแต(งคั#าอ�อนวอน บวงสรวง และการกระท#าการเชี(น ไหว� ส�งเวย เป�นต�น 2. ส�งขารื ว�ญญาณ : เมุ3�อมุ�เจตนาคั3อต�+งใจมุ�(งหมุายท��จะเก��ยวข�อง ว�ญญาณท��เห�น ท��ได�ย�น เป�นต�น จ งจะเก�ดข +น แต(หากไมุ(สนใจ ไมุ(ใส(ใจ แมุ�จะอย,(ในว�ส�ยท��จะร�บร, �ได�ว�ญญาณก�จะไมุ(เก�ดข +น เหมุ3อนคันท��ก#าล�งมุ�(งใส(ใจในงานบางอย(าง เชี(น อ(านหน�งส3ออย(างเพัล�ดเพัล�น จ�ตร�บร, �เฉพัาะเร3�องอ(าน ถึ งจะมุ�เส�ยงเพัลงด�งคัวรจะได�ย�น ก�ไมุ(ได�ย�น หร3อแมุ�ย�งก�ดก�ไมุ(ร, �ส กต�ว เป�นต�นอ�กประการหน �ง การร�บร, �ของจ�ตในอารมุณ)หร3อส��งเด�ยวก�นของคันหลายคัน จ�ตก�ถึ,กปร�งแต(งไปไมุ(เหมุ3อนก�น เชี(น จ�ตร�บร, �มุ�ดเป�นอารมุณ)เด�ยวก�น คันหน �งอาจร�บร, �มุ�ดในฐานะอาว�ธ อ�กคันหน �งอาจร�บร, �ในแง(ส��งท��จะใชี�ประโยชีน)ในคัร�วเร3อน ขณะอ�กคันหน �งร�บร, �มุ�ดในฐานะเป�นชี�+นโลหะชี�+นหน �ง ซ่ �งข +นอย,(ก�บว(าคันน�+นเป�นโจร เป�นคันคัร�ว เป�นคันร�บซ่3+อโลหะ ต�วอย(างด�งกล(าวแสดงถึ งเจตจ#านงท��อย,(ในภาวะแห(งคัวามุน กคั�ดเป�นส#าคั�ญ3. ว�ญญาณ นิามุรื)ป : ว�ญญาณก�บนามุร,ปอาศั�ยซ่ �งก�นและก�น น��นคั3อเพัราะนามุร,ปเป�นป2จจ�ย จ งมุ�ว�ญญาณ เพัราะว�ญญาณเป�นป2จจ�ย จ งมุ�นามุร,ป หากจะถึามุว(าว�ญญาณเป�นป2จจ�ยให�เก�ดนามุร,ปได�อย(างไร ? อาจตอบคั#าถึามุโดยอาศั�ยเหต�ผล 2 ข�อ ต(อไปน�+คั3อ(1) จ�ตร�บร, �ต(ออารมุณ)อย(างใดอย(างหน �ง เชี(น ตามุองเห�นของส��งหน �ง ห,ได�ย�นเส�ยงอย(างหน �ง เป�นต�น ล�กษณะเชี(นน�+ แท�จร�งก�คั3อร�บร, �ต(อนามุร,ปต(าง ๆ น��นเอง ส��งท��มุ�ส#าหร�บบ�คัคัลคันหน �งก�คั3อส��งท��มุ�อย,(ในคัวามุร�บร, �ของเขาในขณะน�+น ๆ (นามุร,ปท��ถึ,กว�ญญาณร�บร, �ในขณะน�+น ๆ เท(าน�+น) เชี(น ดอกก�หลาบท��มุ�อย,( ก�คั3อดอกก�หลาบท��ก#าล�งถึ,กร�บร, �ทางจ�กษ�ประสาท หร3อทางมุโนทวารในขณะน�+น ๆ เท(าน�+น

10

(2) นามุร,ปท��เน3�องอาศั�ยว�ญญาณย(อมุมุ�คั�ณภาพัสอดคัล�องก�บว�ญญาณน�+นด�วย โดยเฉพัาะนามุท�+งหลายก�คั3อคั�ณสมุบ�ต�ของจ�ตน��นเอง เมุ3�อคัวามุคั�ดปร�งแต(ง (ส�งขาร) ด�งามุ ก�เป�นป2จจ�ยให�เก�ดว�ญญาณท��จะร�บร, �อารมุณ)ท��ด�งามุ และในแง(ท��ด�งามุ ในขณะน�+นจ�ตใจก�ปลอดโปร(งผ(องใสตามุไปด�วย อาก�ปก�ร�ยาหร3อพัฤต�กรรมุต(าง ๆ ทางด�านร(างกายก�แสดงออกในทางท��ด�งามุสอดคัล�องก�น เชี(น เมุ3�อร, �ส กร�กใคัร(มุ�ไมุตร� (ส�งขาร) ก�เก�ดการร�บร, �อารมุณ)ส(วนท��ด�งามุ (ว�ญญาณ) จ�ตใจก�แชี(มุชี3�นเบ�กบาน (นามุ) ส�หน�าก�สดชี3�นย�+มุแย�มุแจ(มุใส รวมุถึ งก�ร�ยาอาการต(าง ๆ ก�กลมุกล3นก�น (ร,ป)

4. นิามุรื)ป สฬายต่นิะ : การท��นามุร,ปจะปฏิ�บ�ต�หน�าท��หร3อการต�ดส�นใจหร3อเล3อกกระท#าการใด ๆ น�+น จะต�องอาศั�ยคัวามุร, �ต(อโลกภายนอก หร3อด งเอาคัวามุร, �เด�มุท��สะสมุไว�ก(อน ด�งน�+น นามุร,ปส(วนท��มุ�หน�าท��เป�นส3�อหร3อชี(องทางท��ต(อร�บร, �อารมุณ)ต(าง ๆ ได�แก( อายตนะท��เก��ยวข�องในกรณ�น�+น ๆ ท��อย,(ในสภาพัท��ต3�นต�วและกระท#าหน�าท��ส�มุพั�นธ)สอดคัล�องก�บป2จจ�ยข�อก(อน ๆ ตามุล#าด�บ ต�วอย(างเชี(น น�กฟ�ตบอลท��ก#าล�งเล(นบอลอย,(ในสนามุบอล อายตนะ เชี(น ประสาทตา เป�นต�น ท��ท#าหน�าท��ร �บร, �อารมุณ)เก��ยวก�บก�ฬาท��เล(นจะต�องอย,(ในสภาพัท��ต3�นต�วท��จะร�บร, �อารมุณ)ท��เก��ยวข�องก�บก�ฬาท��เล(นด�วยคัวามุไวเป�นพั�เศัษ ส(วนอายตนะท��ไมุ(เก��ยวข�องก�จะไมุ(อย,(ในสภาพัท��ต3�นต�วท��จะร�บร, �อารมุณ) เชี(น คัวามุร, �ส กกล��น คัวามุร, �รส เป�นต�น อาจจะไมุ(เก�ดข +นเลยในขณะท��เขาก#าล�งเล(นฟ�ตบอลน�+น5. สฬายต่นิะ ผั�สสะ : เมุ3�อใดก�ตามุท��อายตนะปฏิ�บ�ต�หน�าท��ของมุ�น การร�บร, �ก�จะเก�ดข +น โดยมุ�องคั)ประกอบ 3 อย(าง เข�ามุาบรรจบก�น คั3อ อายตนะภายใน (ตา ห, จมุ,ก ล�+น กาย ใจ) อย(างใดอย(างหน �ง ก�บอายตนะภายนอก (อารมุณ)ภายนอก)

(ร,ป เส�ยง กล��น รส โผฏิฐ�พัพัะ ธ�มุมุารมุณ)) อย(างใดอย(างหน �ง และว�ญญาณ (จ�กข�ว�ญญาณ โสตว�ญญาณ ฆานว�ญญาณ ชี�วหา-ว�ญญาณ กายว�ญญาณ มุโนว�ญญาณ) อย(างใดอย(างหน �ง การร�บร, �ก�เก�ดข +นโดยสอดคัล�องก�บอายตนะน�+น ๆ6. ผั�สสะ เวทนิา : เมุ3�อผ�สสะ (การส�มุผ�ส) เก�ดข +นแล�ว จ งเก�ดคัวามุร, �ส กต(าง ๆ ข +นตามุมุา คัวามุร, �ส กท��เก�ดน�+นแยกได� 3 อย(าง คั3อ คัวามุร, �ส กสบาย เพัล�ดเพัล�นเป�นส�ข เร�ยกว(าส�ข-เวทนา คัวามุร, �ส กไมุ(สบาย เป�นท�กข) เจ�บปวด บ�บคั�+น เร�ยกว(า ท�กขเวทนา คัวามุร, �ส กเฉย ๆ ไมุ(ส�ข ไมุ(ท�กข) เร�ยกว(า อ�เบกขาเวทนา หร3อ อท�กขมุส�ขเวทนา ปฏิ�จจสมุ�ปบาทต�+งแต(ห�วข�อท�� 3 - 7 (ว�ญญาณ เวทนา– ) น�+ เป�นกระบวนการในชี(วง (ท(อน)ว�บาก คั3อผลของกรรมุ ห�วข�อท�� 5 - 6 - 7 ไมุ(เป�นบ�ญ ไมุ(เป�นบาป ไมุ(ด� ไมุ(ชี� �ว ในต�วของมุ�นเอง แต(จะเป�นสาเหต�แห(งคัวามุด� คัวามุชี��วได�ต(อไป7. เวทนิา ต่�ณหา : เมุ3�อได�ร�บหร3อเสวยส�ขเวทนา ก�เก�ดคัวามุพัอใจ ชีอบใจ ต�ดใจ อยากได� และปรารถึนาท��จะร�บย��ง ๆ ข +นไป เมุ3�อได�ร�บหร3อเสวยท�กขเวทนาก�ข�ดใจ

11

เส�ยใจ เจ�บปวด ทรมุาน อยากให�ส��งเหล(าน�+ส,ญส�+นไป พั�นาศัไปเส�ย อยากให�ตนพั�นไปจากท�กขเวนาเหล(าน�+น และพัยายามุด�+นรนแสวงหาส��งอ3�นเพั3�อให�ได�ส�ขเวทนาต(อไป เมุ3�อได�ร�บหร3อเสวยอ�เบกขเวทนาก�เฉย ๆ ชีวนให�เก�ดอาการซ่ มุเซ่า ซ่ �งเป�นโมุหะและเป�นส�ขเวทนาอ(อน ๆ ท��อาจท#าให�เก�ดคัวามุพัอใจได� และอาจเป�นเชี3+อให�เก�ดคัวามุอยากได�ส�ขเวทนาย��ง ๆ ข +นไปอ�กต�ณหาจะแสดงออกในร,ปแบบต(าง ๆ เชี(น คัวามุอยากได�เบญจกามุคั�ณ อยากได�ภาวะแห(งชี�ว�ตบางอย(าง เชี(น คัวามุเป�นผ,�ร #�ารวย เป�นผ,�มุ�เก�ยรต�ยศั เป�นต�น หร3ออยากพั�นไปจากภาวะท��ไมุ(น(าปรารถึนา เบ3�อหน(าย ตลอดถึ งอยากตายไปเส�ย.

8. ต่�ณหา อ�ปาทานิ : เมุ3�ออยากได� หร3อปรารถึนาส��งใด ก�ย ดมุ��นเกาะต�ด ผ,กมุ�ดต�วเองไว�ก�บส��งน�+น ย��งมุ�คัวามุอยาก คัวามุปรารถึนามุากเท(าใด ก�ย��งย ดมุ��นมุากข +นและร�นแรงข +นเท(าน�+น ในทางตรงก�นข�ามุ หากประสบท�กขเวทนา ก�อยากพั�นไปจากภาวะเชี(นน�+น และเก�ดคัวามุย ดมุ��นในแง(ของคัวามุเกล�ยดชี�งต(อส��งน�+น หากส��งน�+นสร�างคัวามุเจ�บปวดให�ตนมุาก ก�ย��งเกล�ยดชี�งอย(างร�นแรงต(อส��งน�+น ด�งน�+น ต�ณหาจ งท#าให�เก�ดอ�ปาทานในร,ปแบบต(าง ๆ เชี(น การเข�าไปย ดต�ดในว�ตถึ�-กามุ ท�+งในแง(ของคัวามุต�องการอยากได� และแง(ของคัวามุเกล�ยดชี�ง ย ดมุ��นต�ดอย,(ก�บคัวามุเห�น ท�+งท��เป�นคัวามุเห�นถึ,ก และคัวามุเห�นผ�ด ย ดมุ��นต�ดอย,(ก�บศั�ลพัรต ทฤษฏิ� และหล�กการอย(างใดอย(างหน �ง และการย ดมุ��นในต�วตน จนกลายเป�น "ต�วเรา" "ของเรา" ส#าคั�ญตนเองว(าเป�นอย(างน�+น เป�นอย(างน�+ เป�นต�น9. อ�ปาทานิ ภพ : คัวามุเข�าไปย ดมุ��นต�ดข�องน�+น ได�กลายเป�นการผ,กมุ�ดต�วเองไว�ก�เก�ดคัวามุมุ�คัวามุเป�นข +น ท��เร �ยกว(า "ภพั" เชี(น การย ดมุ��นในต�วตน หากการย ดมุ��นร�นแรงก�จะท#าให�พัฤต�กรรมุเฉพัาะตนเป�นพั�เศัษล�กษณะอย(างใดอย(างหน �งเด(นชี�ด เชี(น อยากเป�นคันมุ�เก�ยรต� ก�ย(อมุย ดมุ��นเอาคั�ณคั(าอย(างใดอย(างหน �งว(าเป�นคัวามุมุ�เก�ยรต� แล�วก�ย ดมุ��นในแบบของคัวามุประพัฤต�ท��สอดคัล�องก�บคั�ณคั(าน�+น ย ดมุ��นในต�วตนท��จะมุ�เก�ยรต�อย(างน�+น ๆ เมุ3�อเป�นเชี(นน�+น เจตจ#านงและการกระท#าก�จะมุ�(งไปในท�ศัทางท��ตนย ดมุ��นไว�น�+น10. ภพ ชื่าต่� : เมุ3�อเก�ดมุ�ต�วตนซ่ �งส#าน กว(าเรา ได�เป�นน��น เป�นน�� อย,(ในภาวะชี�ว�ตอ�นน�+น อ�นน�+ ซ่ �งอาจจะตรงก�บเจตจ#านง ซ่ �งกล(าวเป�นภาษาธรรมุว(า ต�วตนเก�ดข +นในภพัน�+น จ งมุ�ต�วเราท��เป�นเจ�าของ (ถึ�าเก�ดมุ�ต�วเรา ก�ต�องมุ�คั#าว(า "ของเรา" ตามุมุาอ�ก) เชี(น เราเป�นโจร ต�วเราเป�นคันไมุ(มุ�เก�ยรต� ต�วเราเป�นผ,�แพั� ฯลฯ ชีาต�หร3อคัวามุเก�ดแห(งต�วตนจะเห�นได�ชี�ดเจน เมุ3�อเก�ดกรณ�ข�ดแย�ง ถึกเถึ�ยง ซ่ �งจะเก�ดต�วตนท��เป�นน��น เป�นน�� และชีาต�จะเห�นชี�ด เมุ3�อมุ�มุรณะเข�ามุาใกล�ต�ว11. ชื่าต่� ชื่รืามุรืณะ : เมุ3�อมุ�ต�วตนท��ได�เป�นอย(างน�+น อย(างน�+ ก�ย(อมุจะต�องมุ�ต�วตนท��ไมุ(ได�เป�นอย(างน�+น อย(างน�+ ต�วตนท��ไมุ(ได�เป�นอย(างน�+น อย(างน�+ ก�จะถึ,กคั�กคัามุด�วยคัวามุขาด คัวามุพัร(อง ด�อยลง เส3�อมุลงไป เมุ3�อต�วตนเก�ดข +นในภาวะชี�ว�ตท��ไมุ(

12

ต�องการ คัวามุท�กข)แบบต(าง ๆ ย(อมุเก�ดข +น เชี(น เก�ดคัวามุเศัร�าโศัก คัวามุคัร#�าคัรวญ เป�นต�นในชี�ว�ตประจ#าว�นของคันเราป2จจ�บ�น มุน�ษย)มุ�การแข(งข�นก�นมุากข +น เมุ3�อมุ�การแข(งข�น ก�ย(อมุมุ�แพั� มุ�ชีนะก�นเก�ดข +น เมุ3�อมุ�แพั� มุ�ชีนะ ก�ย(อมุมุ�ผ,�แพั� ผ,�ชีนะ เก�ดตามุมุา เชี(น คัวามุร, �ส กท��เก�ดข +นว(า "เราเป�นผ,�ชีนะ" ก�เท(าก�บ ต�วเราเก�ดข +นในคัวามุเป�นผ,�ชีนะ (ชีาต�) แต(คัวามุเป�นผ,�ชีนะของเราในคัวามุหมุายท��สมุบ,รณ)ก�พั(วงเอาคัวามุมุ�เก�ยรต� คัวามุยกย(องเย�นยอ คัวามุได�ผลประโยชีน) คัวามุน�ยมุชีมุชีอบ การยอมุร�บของผ,�อ3�น เป�นต�นไว�ด�วย เมุ3�อเป�นผ,�ชีนะตามุเจตจ#านงมุาแต(แรก ก�เป�นผ,�สมุหว�งเมุ3�อสมุหว�งก�จะเก�ดคัวามุร, �ส กท��ผ,กมุ�ดต�วเองไว�ก�บคัวามุเป�นผ,�ชีนะแน(นแฟKนข +นพัร�อมุก�บคัวามุกล�วว(าคัวามุเป�นผ,�ชีนะจะส,ญส�+นไปจากตน หากมุ�นส,ญส�+นไป ก�กล�วต(อไปว(า คัวามุเป�นผ,�มุ�เก�ยรต� คัวามุน�ยมุยกย(อง การยอมุร�บของผ,�อ3�น ก�คังคั(อย ๆ ส,ญส�+นไปด�วย ด�งน�+น ต�วตนเป�นเชี(นน�+ก�จะถึ,กคั�กคัามุด�วยคัวามุเส3�อมุโทรมุ (ชีรา) และคัวามุส,ญสลาย (มุรณะ)

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทก�บว�ฏิฏิะ

กระบวนการของเหต�ป2จจ�ยท��เก�ดข +นโดยการสน�บสน�นก�นและก�นในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อน�+น หากศั กษาให�ละเอ�ยดก�จะพับว(า เหต�ป2จจ�ยต(าง ๆ จะเก�ดข +นและสน�บสน�นก�นเป�นแบบล,กโซ่(และกระบวนการด�บก�จะด�บเป�นแบบล,กโซ่(เชี(นเด�ยวก�น ชี�ว�ตมุน�ษย)ก�จะมุ�สภาพัเชี(นว(าน�+ การเก�ดจนถึ งการสลายไปแห(งข�นธ) 5 ก�จะเป�นวงจรวนเว�ยนอย,(อย(างน�+เร3�อย ๆ ไป หากไมุ(มุ�การท#าลายหร3อการด�บป2จจ�ยใดป2จจ�ยหน �งก(อน ในการด�บน�+น เราสามุารถึด�บป2จจ�ยต�วใดก(อนก�ได� การส3บต(อของป2จจ�ยอ3�นก�จะไมุ(มุ� เหมุ3อนก�บการต�ดห(วงของล,กโซ่( เราจะต�ดห(วงข�อใดก(อน ก�ได� ด�งน�+น ในการด�บหร3อท#าลายเหต�ป2จจ�ยในปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข�อน�+น เราต�ดหร3อท#าลายต�วใดก�ได� ไมุ(จ#าเป�นท��จะด�บป2จจ�ยท��ยกมุากล(าวคั3อ อว�ชีชีาหล�กทางพั�ทธศัาสนาได�แสดงธรรมุไว�หมุวดหน �ง ซ่ �งมุ�กระบวนการของเหต�ป2จจ�ยท��อาศั�ยก�นเก�ดและส3บต(อก�นไป น��นคั3อ การเว�ยนว(ายตายเก�ดแห(งชี�ว�ต ท��เร�ยกว(า "ว�ฏิฏิะ" ซ่ �งแปลว(า วน หร3อวงกลมุ ว�ฏิฏิะมุ� 3 อย(างคั3อ1. ก�เลสว�ฏิฏิะ คั3อ แรกผล�กด�นของก�เลส อ�นเป�นเหต�ให�เก�ดการกระท#าต(าง ๆ ก�เลสได�แก( อว�ชีชีา ต�ณหา อ�ปาทาน2. ก�มุมุว�ฏิฏิะ คั3อ การกระท#าต(าง ๆ ท��มุ�เจตจ#านงหร3อเจตนา ซ่ �งก(อให�เก�ดผลต(อ ๆ ไป ก�มุมุ-ว�ฏิฏิะ ได�แก( ส�งขาร ภพั3. ว�ปากว�ฏิฏิะ คั3อ คัวามุเป�นไปแห(งชี�ว�ตอ�นเป�นผลมุาจากการกระท#า หากท#าด� ผลก�จะออกมุาด�หร3อตอบสนองในทางด� หากท#าชี��ว ผลก�จะตอบสนองในทางชี��ว แต(ผลของการกระท#าอาจจะให�ผลชี�าหร3อเร�วเท(าน�+น ว�ปากว�ฏิฏิะ ได�แก( ว�ญญาณ นามุร,ป สฬายตนะ ผ�สสะ เวทนา

13

จ งกล(าวโดยสร�ปได�ว(า ว�ฏิฏิะ 3 น�+เป�นกระบวนการเว�ยนว(ายตายเก�ดของชี�ว�ต เป�นวงจรหมุ�นเว�ยนอย,(ตลอดไปตราบเท(าท��ย�งมุ�เหต�ป2จจ�ยเหล3ออย,( เชี(น ก�เลสเป�นเหต�ให�ท#ากรรมุ เมุ3�อเก�ดการกระท#าเมุ3�อใด การกระท#าน�+นก�จะก(อให�เก�ดผลตามุมุา จ งวนก�นไปไมุ(มุ�ท��ส�+นส�ดเป�นแบบวงกลมุ คั3อ ก�เลส กรรมุ ว�บากว�ฏิฏิะท�+ง 3 ข�างต�นน�+น หมุ�นเว�ยนต(อเน3�องเป�นป2จจ�ยอ�ดหน�นแก(ก�น ท#าให�วงจรแห(งชี�ว�ตด#าเน�นไปอย(างไมุ(ขาดสาย

การืจ�ดปฏิ�จจสมุ�ปบาท 12 ห�วข'อเข'าในิว�ฏิฏิะ 3

เหต�ป2จจ�ยท��อ�ดหน�นก�นเก�ดเป�นกระบวนการตามุล#าด�บในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาท สามุารถึจ�ดเข�าในว�ฏิฏิะ 3 ได�ด�งน�+อว�ชีชีา ต�ณหา อ�ปาทาน จ�ดเข�าใน ก�เลสว�ฏิฏิะส�งขาร ภพั จ�ดเข�าใน ก�มุมุว�ฏิฏิะว�ญญาณ นามุร,ป สฬายตนะ ผ�สสะ เวทนา ชีาต� จ�ดเข�าใน ว�ปากว�ฏิฏิะ โดยหล�กการท��วไปในการปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าลายล,กโซ่(แห(งชี�ว�ต ซ่ �งเป�นการต�ดวงจรมุ�ให�มุ�การส3บต(อหร3อสน�บสน�นของป2จจ�ยอ3�น ท(านผ,�ร, �กล(าวว(า เราคัวรจะท#าลายหร3อต�ดล,กโซ่(ชี(วงท��เป�นก�เลส คั3อ อว�ชีชีาต�ณหา และอ�ปาทานก(อน โดยเร��มุจากการท#าลายต�วต�ณหา เพัราะเมุ3�อต�ณหาน�อยหร3อเบาบางลง อ�ปาทานก�น�อยและเบาบาง แล�วอว�ชีชีาคั3อคัวามุไมุ(ร, � คัวามุเขลา คัวามุมุ3ดบอดก�คั(อย ๆ จากลงและส,ญส�+นไปด�วยตามุหล�กแห(งอร�ยส�จ ต�ณหาเป�นสาเหต�ให�เก�ดท�กข) (คั3อต�วสมุ�ท�ย) ว�ธ�ละหร3อท#าลายก�ด#าเน�นตามุอร�ยมุรรคัมุ�องคั) 8 แต(ในหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น ถึ�าต�วสายโซ่(ตามุท��เร�ยงล#าด�บไว� ก�คั3อการละหร3อท#าลายอว�ชีชีา เพัราะอว�ชีชีาเป�นต�วท#าให�ส�ตว)โลกมุ3ดเขลา ป=ดบ�งไมุ(ให�มุองเห�นตามุสภาพัคัวามุเป�นจร�งของชี�ว�ตและส��งต(าง ๆ จ งท#าให�เป�นกระบวนการอ�นหน �งท��ท#าให�เก�ดกระบวนการอ3�นส3บต(อไปไมุ(มุ�ท��ส�+นส�ด การท#าลายอว�ชีชีาก�เหมุ3อนก�บการออกจากท��มุ3ด เมุ3�อว�ชีชีาเก�ดข +นก�เหมุ3อนก�บคันตาด�ย3นอย,(ในท��มุ�แสงสว(าง สามุารถึท��จะมุองเห�นส��งต(าง ๆ ได�ด�งน�+น ในหล�กปฏิ�บ�ต�แล�ว เราสามุารถึจะปฏิ�บ�ต�ตามุหล�กอร�ยส�จ หร3อปฏิ�จจสมุ�ปบาทได� แต(หากเป�นหล�กปฏิ�บ�ต�รวมุ ๆ น�กปราชีญ)กล(าวว(า จะต�องปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าลายก�เลส คั3อ อว�ชีชีา ต�ณหา และอ�ปาทาน น��นเอง

ปฏิ�จจสมุ�ปบาทแสดงหล�กความุจรื�งสายกลาง

คัวามุเข�าใจในปฏิ�จจสมุ�ปบาทท��ถึ,กต�อง เร�ยกว(าเป�นส�มุมุาท�ฏิฐ� และคัวามุเห�นท��ถึ3อว(าถึ,กต�องน�+นจะต�องเป�นคัวามุเห�นเป�นกลาง ๆ ไมุ(เอ�ยงส�ดโด(งไปข�างใดข�างหน �ง ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นพั�ทธธรรมุท��แสดงคัวามุจร�งสายกลางน�+ บางท�เร�ยกว(า "มุ�ชีเฌนธรรมุ" ซ่ �งว(าด�วยคัวามุจร�งตามุแนวของเหต�ผลบร�ส�ทธ�I ตามุกระบวนการของธรรมุชีาต� การท��พัระพั�ทธองคั)ทรงน#าเอาหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+มุา

14

แสดงก�เพั3�อให�เก�ดประโยชีน)ในทางปฏิ�บ�ต�จร�ง ๆ พัระพั�ทธเจ�าไมุ(ทรงสนพัระท�ยในการส(งเสร�มุคัวามุพัยายามุเพั3�อการเข�าถึ งส�จธรรมุด�วยว�ธ�การคั�ดหาเหต�ผล เพั3�อถึกเถึ�ยงแล�วสร�างหล�กการ ทฤษฎ�ต(าง ๆ ข +นมุา ซ่ �งไมุ(อาจปฏิ�บ�ต�ตามุได�หร3อหากปฏิ�บ�ต�ตามุได�แต(ไร�เส�ยซ่ �งคั�ณคั(าทางจร�ยธรรมุ น��ก�เป�นเหต�ผลอ�นหน �งท��พัระพั�ทธองคั)ไมุ(ทรงสนพัระท�ยในด�านอภ�ปร�ชีญา ในการแสดงธรรมุน�+น พัระพั�ทธเจ�าทรงมุ�(งถึ งผลของการปฏิ�บ�ต�เป�นส#าคั�ญ อ�นจะท#าให�คันสามุารถึด#าเน�นชี�ว�ตไปได�ราบร3�น มุ�คัวามุส�ขและคัวามุส#าเร�จตามุอ�ตภาพัของแต(ละบ�คัคัลหล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+น แสดงคัวามุจร�งเป�นสายกลาง การท��เร�ยกว(าสายกลางก�เพัราะมุ�การเปร�ยบเท�ยบก�บล�ทธ�หร3อปร�ชีญาอ3�นท��มุ�ท�ศันะส�ดโต(งเอนเอ�ยงไปข�างใดข�างหน �ง เพั3�อให�เก�ดคัวามุเข�าใจเร3�องคัวามุจร�งสายกลางชี�ดเจนย��งข +น จ งคัวรน#าเอาล�ทธ�ท��มุ�ท�ศันะส�ดโต(งมุาศั กษาเท�ยบ ซ่ �งล�ทธ�ท��จะน#ามุาศั กาจะจ�ดไว�เป�นคั,( ๆ ซ่ �งแยกได� 4 คั,( คั3อคั,(ท�� 11. อ�ตถึ�กวาทะ ล�ทธ�น�+เห�นว(า ส��งท�+งหลายมุ�อย,(จร�ง2. น�ตถึ�กวาทะ ล�ทธ�น�+เห�นว(า ส��งท�+งหลายไมุ(มุ�อย,(จร�งคั,(ท�� 21. ส�สสตท�ฏิฐ� ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ส��งท�+งหลายเท��ยงแท�2. อ�จเฉทท�ฏิฐ� ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ส��งท�+งหลายขาดส,ญคั,(ท�� 31. อ�ตตการวาทะ ล�ทธ�น�+ย ดถึ3อว(า ส�ข ท�กข) เป�นต�น ตนท#าเอง2. ปรการวาทะ ล�ทธ�น�+ย ดถึ3อว(า ส�ข ท�กข) เป�นต�น เก�ดจากต�วการ ภายนอกคั,(ท�� 41. การกเวทกาท�เอก�ตตวาทะ ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ผ,�กระท#าและผ,�เสวยผล เป�นต�น เป�นต�วการเด�ยวก�น2. การกเวทกาท�นาน�ตตวาทะ ล�ทธ�ท��ย ดถึ3อว(า ผ,�กระท#าและผ,�เสวยผล เป�นต�น เป�นคันละอย(างแยกขาดจากก�นท�ศันะของล�ทธ�ท�+ง 4 คั,(น�+ ตามุท�ศันะของพั�ทธศัาสนามุองว(า เป�นท�ศันะท��เอ�ยงไปส�ดข�างหน �ง (ส�ดโต(งข�างใดข�างหน �ง) และจ�ดเป�นมุ�จฉาท�ฏิฐ� ด�งพั�ทธพัจน)ท��ตร�สก�บท(านก�จจานะว(า "ด,ก(อนก�จจานะ ข�อท��ว(า "ส��งท�+งปวงมุ�อย,(จร�ง" น�+ก�เป�นท��ส�ดข�างหน �ง และข�อท��ว(า "ส��งท�+งปวงไมุ(มุ�อย,(จร�ง" น�+ก�เป�นท��ส�ดอ�กข�างหน �ง ตถึาคัตย(อมุแสดงธรรมุเป�นกลาง ๆ ไมุ(เข�าไปย ดต�ดท��ส�ดท�+งสองน�+น (ตถึาคัต ตร�ส) ว(า(1) เพัราะอว�ชีชีา เป�นป2จจ�ย ส�งขาร จ งมุ�เพัราะส�งขาร เป�นป2จจ�ย ว�ญญาณ จ งมุ�

15

........................... ฯลฯ ...........................(2) เพัราะอว�ชีชีาน�+ ส#ารอกด�บไปไมุ(เหล3อ ส�งขาร จ งด�บเพัราะส�งขารน�+ ด�บไป ว�ญญาณ จ งด�บ.................................. ฯลฯ ................................."

16

สรื�ปปฏิ�จจสมุ�ปบาท

หล�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+นถึ3อว(า เป�นธรรมุท��ส#าคั�ญย��งประการหน �ง อาจกล(าวได�ว(าเป�นห�วใจแห(งคั#าสอนทางพัระพั�ทธศัาสนา ศัาสตราจารย) ร�ส เดว�ด ได�น�ยามุคั#าว(า "ปฏิ�จจสมุ�ปบบาท" ว(าเป�น "กฎแห(งสากลจ�กรวาล" หมุายคัวามุว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นกฎท��คัรอบคัล�มุคัวามุเป�นไปของชี�ว�ตและจ�กรวาลท�+งหมุดไว� การท#าให�แจ�งหล�กธรรมุด�งกล(าวจะเก�ดคัวามุร, �แจ�งเห�นจร�งในกระบวนการของชี�ว�ตและจ�กรวาลท�+งหมุด การปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าโซ่(แห(งชี�ว�ต (ปฏิ�จจสมุ�ปบาท) น�+น สามุารถึท#าได�โดยต�ดชี(วงใดชี(วงหน �งขององคั)ประกอบ 12 ห�วข�อ เพัราะท�+งหมุดน�+นเป�นหต�ป2จจ�ยของก�นและก�น ด�งท��พัระพั�ทธองคั) ตร�สว(าด�งน�+อ�มุสCมุ สต� อ�ท# โหต�. เมุ3�อส��งน�+มุ� ส��งน�+จ งมุ�อ�มุสCส�ปCปาทา อ�ท# อ�ปCปชีCชีต�. เพัราะส��งน�+เก�ดข +น ส��งน�+จ งเก�ดข +นอ�มุสCมุ อสต� อ�ท# น โหต�. เมุ3�อส��งน�+ไมุ(มุ� ส��งน�+ก�ไมุ(มุ�อ�มุสCส น�โรธา อ�ท# น�ร�ชีCฌต�. เพัราะส��งน�+ด�บไป ส��งน�+ก�ด�บไปแต(โดยท��วไป น�กปราชีญ)ทางพั�ทธศัาสนาสอนว(าให�ท#าลายชี(วงท��เป�นก�เลส คั3อ อว�ชีชีา ต�ณหา อ�ปาทาน บรรดาก�เลสท�+งสามุน�+ คัวรท#าลายต�ณหาก(อน เพัราะเมุ3�อต�ณหาน�อย อ�ปาทานก�น�อยลง และอว�ชีชีาก�จะคั(อย ๆ จางลงตาไปด�วยอว�ชีชีา คั3อคัวามุมุ3ด ว�ชีชีาเหมุ3อนแสงสว(าง ต�ณหาและอ�ปาทานเหมุ3อนว�ตถึ�อย(างใดอย(างหน �งท��ป=ดบ�งแสงสว(างไว�มุ�ให�มุองเห�น เมุ3�อเราสามุารถึท#าลายส��งท��ขวางก�+นแสงสว(างเส�ยได� แสงสว(างก�จะส(องเข�าไปท#าให�คัวามุมุ3อหายไป เราก�สามุารถึมุองเห�นส��งต(าง ๆ ท��อย,(ในเงามุ3ดได�อย(างชี�ดเจน คันส(วนใหญ(น�+นมุ�กตกอย,(ในแดนของอว�ชีชีา จ งมุ3ดบอดไมุ(ร, �สภาพัตามุคัวามุเป�นจร�ง การท��ท(านผ,�ร, �ท��สอนให�ท#าลายต�ณหาและอ�ปาทานก(อนน�+น เป�นคั#าสอนท��ตรงก�บหล�กแห(งอร�ยส�จ 4 กล(าวคั3อ ต�ณห อ�ปาทานเป�นสมุ�ท�ย (สาเหต�ท��ท#าให�เก�ดท�กข)) การท��จะท#าลายท�กข)ก�จะต�องท#าลายต�วเป�นสาเหต�เส�ยก(อน การจะปฏิ�บ�ต�เพั3�อท#าลายต�วเหต�ก�คั3อการด#าเน�นตามุทางสายกลาง ได�แก( อ�ฏิฐ�งคั�ก-มุรรคั หร3อ อร�ยมุรรคัมุ�องคั) 8.

การศั กษาปฏิ�จจสมุ�ปบาทให�เข�าใจย(อมุท#าให�เก�ดคัวามุร, �เก��ยวก�บสภาวธรรมุตามุเป�นจร�งของชี�ว�ตได�ด�งน�+1. การท#าให�เข�าใจว(า ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นหล�กธรรมุท��แสดงว(าท�ก ๆ ปรากฎการณ)ของโลกและชี�ว�ตย(อมุมุ�เหต�มุ�ป2จจ�ย ไมุ(มุ�อะไรท��เก�ดข +นต�+งอย,(หร3อด�บไปอย(างลอย ๆ

17

ปราศัจากเหต�ป2จจ�ยสน�บสน�น ธรรมุท�+ง 12 ประการน�+ มุ�คัวามุเก��ยวเน3�องก�นเป�นล,กโซ่( ด�งน�+นท(านจ งเร�ยกว(า ป2จจยาการ2. ปฏิ�จจสมุ�ปบาทแสดงให�เห�นล�กษณะคัวามุจร�งของสรรพัส��งว(ามุ�ล�กษณะเป�น อน�จจ�ง คัวามุไมุ(เท��ยง ท�กข�ง คัวามุเป�นสภาวะอ�นส�ตว)ทนได�ยาก และอน�ตตา เป�นไปตามุกระบวนการแห(งเหต�ป2จจ�ยส��งต(าง ๆ จ งมุ�อย,(โดยคัวามุส�มุพั�นธ) ส��งท�+งหลายมุ�อย,(เพัราะอาศั�ยเหต�ป2จจ�ย ไมุ(มุ�คัวามุคังท��อย,(อย(างเด�มุ แมุ�แต(ขณะเด�ยวไมุ(มุ�อย,(โดยต�วเองมุ�นเอง คั3อ ไมุ(มุ�ต�วตนท��เป�นต�วย3นโรงน�ร�นดร ด�งน�+นกระแสแห(งเหต�ป2จจ�ยท��ท#าให�ส��งท�+งหลายปรากฏิเป�นไปตามุกฎธรรมุชีาต�ก�เพัราะส��งท�+งหลายไมุ(เท��ยง ไมุ(คังอย,( เก�ดแล�วสลายไป ไมุ(มุ�ต�วตนท��แท�จร�งของมุ�นและส�มุพั�นธ)เน3�องอาศั�ยก�นตลอดเวลา ส��งท�+งหลายเป�นเพั�ยงส(วนประกอบต(าง ๆ ท��มุาประชี�มุรวมุก�นเข�า ต�วตนแท�จร�งของส��งท�+งหลายไมุ(มุ�เมุ3�อแยกส(วนต(าง ๆ ท��มุาประกอบก�นเข�าน�+นออกไปหมุด ก�จะไมุ(พับต�วเองของส��งเหล(าน�+นเหล3ออย,( ด�งน�+น การศั กษาปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งท#าให�ร, �จ�กชี�ว�ตในฐานะประกอบด�วยไตรล�กษณ)3. ปฏิ�จจสมุ�ปบาทเป�นหล�กธรรมุท��สามุารถึท#าลาย ส�สสตท�ฏิฐ� คั3อคัวามุเห�นท��ว(ามุ�คัวามุจร�ง บางอย(างคังอย,(อย(างไมุ(ต�องอาศั�ยป2จจ�ยใด ๆ มุ�อย,(ด�วยต�วของมุ�นเองอย(างเท��ยงแท� และอ�จเฉทท�ฏิฐ� คั3อคัวามุเห�นท��ว(าสรรพัส��งเป�นสภาพันขาดส,ญ โดยปราศัจากเหต�ป2จจ�ย เพัราะปฏิ�จจสมุ�ปบาทแสดงว(าสรรพัส��งท��เราส�มุผ�สได�ทางผ�สสะน�+นมุ�อย,(จร�ง แต(การมุ�อย,(ของส��งเหล(าน�+นก�อาศั�ยป2จจ�ยแก(ก�น ไมุ(มุ�ส��งใดส��งหน �งท��เก�ดข +นหร3อสลายไปโดยบ�งเอ�ญ ด�งน�+นการร, �จ�กปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งท#าให�เราเข�าใจหล�ก มุ�ชีฌ�มุาปฏิ�ปทา ซ่ �งเป�นหล�กแสดงคัวามุจร�งแห(งการปฏิ�บ�ต�ท��หล�กเล��ยงจากคัวามุย ดถึ3ออ�นส�ดโต(งท�+ง 2 ข�+ว ด�งน�+นคัวามุร, �เร3�องปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งเป�นส�มุมุาป2ญญา4. ปฏิ�จจสมุ�ปบาท จ�ดไว�เป�น 3 กาล คั3อ1. อด�ตธรรมุ ได�แก( อว�ชีชีาและส�งขาร หมุายถึ งส��งท��เก�ดมุาแต(อด�ตท��ล(วงมุาแล�ว คั3อ คัวามุไมุ(ร, � และส��งปร�งแต(งในอด�ต เป�นป2จจ�ยส(งผลให�ถึ งป2จจ�บ�น2. ป2จจ�บ�นธรรมุ ได�แก( ว�ญญาณ นามุร,ป สฬายตนะ ผ�สสะ เวทนา ต�ณหา อ�ปาทาน และภพั หมุายถึ ง ส��งท��อย,(ในป2จจ�บ�นน�+เท(าน�+น กล(าวคั3อ ในป2จจ�บ�นน�+มุน�ษย)เราเก�ดมุาย(อมุมุ�อ�ตตภาพัต�วตน และส�มุภวชีาต� คั3อ จ�ตใจหร3อว�ญญาณท��ประกอบด�วยอารมุณ)และคัวามุร, �ส กทางผ�สสะมุ�เวทนา ต�ณหา อ�ปาทานเป�นประจ#าอย,(โดยตลอดไปท�+งส�+น ซ่ �งเป�นป2จจ�ยให�เก�ดภพั ชีาต�ต(อไป3. อนาคัตธรรมุ ได�แก( ชีาต� ชีรามุรณะ หมุายถึ งเมุ3�อผ(านป2จจ�บ�นไปแล�ว ธรรมุในป2จจ�บ�น (ภพั) จะส(งให�เก�ดในก#าเน�ด 4 อย(างใดอย(างหน �งเป�นชีาต�ต(อไป ผลของการเก�ดก�คั3อ ชีรา คัวามุแก( มุรณะ คัวามุตาย โสกะ คัวามุเศัร�าโศัก ปร�เทวะ คัวามุร�องไห� ท�กขะ คัวามุท�กข)กาย โทมุน�สะ คัวามุท�กข)ใจ อ�ปายาส คัวามุคั�บแคั�นใจ เป�นต�น

18

5. ปฏิ�จจสมุ�ปบาท แสดงถึ ง สภาวะของชี�ว�ตต�+งแต(เก�ดจนถึ งตายชี�ว�ตท�กชี�ว�ตเป�นสภาวธรรมุอย(างหน �งท��ประกอบด�วยข�นธ) 5 หร3อ ร,ป นามุ อ�นเป�นท�กข) มุ�การเว�ยนว(าย ตาย เก�ดเมุ3�อเข�าใจในปฏิ�จจสมุ�ปบาทน�+แล�ว ย(อมุเป�นผ,�หายสงส�ยในเร3�องโลกและชี�ว�ต นรกสวรรคั) บ�ญบาป ชีาต�น�+ชีาต�หน�า และน�พัพัานวว(าเป�นของมุ�จร�ง ด�งน�+นการศั กษาปฏิ�จจสมุ�ปบาทจ งท#าให�เข�าใจถึ งต�วสภาวะธรรมุชีาต� ท��เป�นส�งสารธรรมุ และประการส#าคั�ญท��ส�ด ก�คั3อให�เก�ดส�มุมุาท�ฏิฐ� อ�นเป�นบ�รพัธรรมุในการด#าเน�นไปส,(คัวามุส�+นท�กข)อย(างส�+นเชี�ง.

หน�งส3ออ�างอ�ง- พัระเทพัเวท� , พั�ทธธรรมุ . กร�งเทพั ฯ :: โรงพั�พั)มุหาจ�ฬาลงกรณราชีว�ทยาล�ย , 2532.

- บรรจบ บรรณร�จ� , ปฏิ�จจสมุ�ปบาท เก�ด - ด#ารงอย,( - ตาย - และส3บต(อ อย(างไร . กร�งเทพั ฯ : พัรบ�ญการพั�มุพั) , 2538.

- พั�ทธทาส ภ�กข� , ปฏิ�จจสมุ�ปบาท หล�กกปฏิ�บ�ต�อร�ยส�จจ)ท��สมุบ,รณ)แบบ. กร�งเทพั ฯ : ส#าน�กพั�มุพั)ธรรมุสภา , 2514.

19