1

2

Projeky dofinansowany ze środków budżetu Miasta Zabrze.“Konferencja z okazji 90-lecia harcerstwa w prowincji Górny Śląsk”

Pamięci tych którzy ten związek tworzyli, w nim działali i poświęcili mu całe swoje życie

w Zabrzu, Zaborzu, Mikulczycach, Grzybowicach i Biskupicach

3

Zapomniane rocznice

90 lat od powstania ZHP w N i 75 lat od jego likwidacji

Żyjemy w ciekawym okresie historii, a właściwie w okresie w którym rodzi się nowa historia naszych małych ojczyzn, w tym Zabrza , które powstawało przez połączenie kilku gmin, mających własną historię, tradycje, tajemnice. O ile znane są dokumenty z przed kilkuset lat, spisana historia powstawania organizmu miejskiego z jego przemysłem, drogami, linią kolejową, itp. o tyle pewne fakty z naszej historii poszły w zapomnienie albo ich po prostu nie opisano lub nie udało się zachować autentycznych dokumentów.

14 marca 1924 r. z inicjatywy I Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech zwołano walne zgromadzenie działaczy harcerskich regencji opolskiej i ukonstytuował się Związek Harcerzy Polskich dzielnicy Górny Śląsk .

W skład tymczasowego zarządu weszli : • Leon Powolny jako przewodniczący (Dyrektor Banku Ludowego w Opolu)• Arkadiusz (Arka) Bożek z Marklowic - wiceprzewodniczący (za-ca kierownika I dzielnicy ZP w N)• Wacław Jankowski z Opola - SkarbnikCzłonkowie zarządy (ławnicy): Stanisław Szczepaniak- kierownik I dzielnicy ZPwN , Alojzy Wolny ( z Zabrza), Artur Aulich - działacz związkowy, sekretarz Zjednoczenia Zawodowego Polskiego w Gliwicach, redaktor “Zjednoczenia” wydawanego do 1936 r. w Zabrzu., Paweł Barczyk, Józef Kansy, Wiktor Płachetek , Józef Stawinoga ( z Mikulczyc), Teofil Wilczek , Stanisław Witczak (sekretarz Zjednoczenia Zawodowego Polskiego z Zabrza)Komisję rewizyjną tworzyli: Józef Piechała , Ambroży Pordzik (Działacz związkowy z Zabrza) Pod tekstem statutu podpisali się przedstawiciele Związku Polaków w Niemczech, Banku Ludowego w Opolu, Centralnego Związku Zawodowego Polskiego i Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Śląsku. Już w lutym 1924 r. powołano Hufiec w Opolu którego komendantem został Alojzy Wolny ( z Zabrza), a jego zastępcą Teofil Wilczek. W skład hufca weszły powstałe już wcześniej drużyny w Żernikach

4

(Karol Kroker), Wójtowej Wsi (Alojzy Powiecka) , Opolu ( Henryk Okos) Mikulczycach ( Józef Stawinoga, Józef Knop, Bogacz, Antoni Przybycin, Alojzy Nierobisz, Matylda Lampert) , Zabrzu ( Alojzy Wolny) i Bytomiu (Teofil Wilczek, Stanisław Witczak ). W październiku 1924r. organizację tę oficjalnie zarejestrowano, w 1925r. przekształconą ją w Związek Harcerzy Polskich w Niemczech, a w 1927r. w Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech Większość tych wydarzeń , jak również ludzie, którzy brali w nich udział jest zapomniana. Wystarczy prześle-dzić środki masowego przekazu w 2012r. Nie ma w nich ani słowa o 90 rocznicy powstania Związku Polaków w Niemczech. Nawet harcerze wiedzą bardzo mało. A przecież już samo zadeklarowanie się , że jest się Polakiem powodowało szereg represji ze strony władz Rzeszy, z których najpopularniejszą było zwolnienie z pracy czy zakaz zatrudniania w strefie przygranicznej. Tragedia zaczęła się we wrześniu 1939 r. gdy większość działaczy polskich wysłano do KL Buchenwald. Ci którzy przeżyli, jako obywatele Rzeszy zostali w 1941r. wcieleni do Wermachtu. Będąc Polakami walczyli i ginęli na różnych frontach w mundurach niemieckich. Ci, którzy przeżyli do końca życia mieli już przypisane piętno „wermachtowcy”. W nowej rzeczywistości PRL działacze ci byli podwójnie podejrzani, raz jako przedwojenni „skauci” , dwa jako „wermachtowcy”. I nie wiadomo co było gorsze. Nic więc dziwnego, że nie ma zbyt wielu dokumentów na ten temat. Ale to nie znaczy, że możemy o nich zapomnieć.

Jako Komisja Historyczna przy Hufcu ZHP w Zabrzu podjęliśmy próbę poszukania tych materiałów, które ocalały. O rezultatach tych poszukiwań chcielibyśmy podzielić się ze wszystkimi zainteresowanymi na spotkaniu w komendzie hufca. Włączyło się do naszych prac Muzeum w Zabrzu i Biblioteka Miejska. Patronat objęła Pani Prezydent Zabrza i Przewodniczący Rady Miasta, Komendant Śląskiej Komendy Chorągwi ZHP. Traktujemy to jako wstęp do dalszego szukania pamiątek

hm. Wojciech Gawliński Komisja Historyczna

Hufca ZHP w Zabrzu

5

phm. Piotr Denega

Szkic historii Związku Harcerstwa Polskiego

w Niemczech w latach 1913 -1945 w odniesieniu do Zabrza

6

Utworzenie Związku Polaków w Niemczech

Sytuacja Harcerstwa poprawia się na przełomie lat 1922-1923, z chwilą powstania Związku Polaków w Niemczech, organizacji która miała za zadanie przede wszystkim obronę interesów polskiej ludności zamieszkałej w Niemczech. Ponadto celem Związku było wychowanie młodzieży polskiej w duchu narodowym i społecznym w myśl ideologii i zasad harcerskich. Już w 1924 roku powstaje w Mikulczycach niemal stu osobowa drużyna harcerska, w skład której wchodzą grupy żeńskie i męskie. Tu należy zaznaczyć, że Organizacja Z.H.P. w Niemczech odbiega od modelu Z.H.P. w Polsce, gdyż Naczelnikowi Z.H.P. w Niemczech podlegają drużyny zarówno żeńskie jak i męskie. W Zabrzu inicjatorem był Dh Antoni Wolny, a współpracują z nim: Dh Juliusz Kleczka, Dh Izydor i Stanisław Cwołkowie, Antoni Poniecki, Dh Erwin Maciejczyk, Konstanty Kołatek i inni.

Harcerstwo - utworzenie Związku Harcerzy Polskich (1924-1927)

Utworzenie jednolitej, górnośląskiej władzy harcerskiej nastąpiło w 1924 roku, a jest nią Związek Harcerzy Polskich w Niemczech, najpierw dla Górnego Śląska, a następnie po zjednoczeniu się z Harcerstwem berlińskim staje się władzą w całej Rzeszy, ale następuje to dopiero w 1927 roku.W nowych władzach Zabrze reprezentuje Dh Antoni Wolny. 28 września 1924 roku odbywa się pierwsze zebranie Władz Związku Harcerzy Polskich w Niemczech z terenu Górnego Śląska. Nowoobrany zarząd tych Władz (z Zabrza w ich skład wchodzi Dh Antoni Wolny, a z Mikulczyc Dh Józef Stawinoga i Dh Andrzej Pordzik) rozpoczął swoją działalność od legalizacji Statutu i podjęcia starań o zjednoczenie Ruchu Harcerskiego w Niemczech. Ustalono wówczas, że Harcerstwo w Niemczech to Organizacja nie o zadaniach lokalnych i terenowych, ale Organizacja, która obejmie całą Rzeszę, a więc całą młodzież

7

polską w Niemczech, to wreszcie Organizacja najlepszego typu w ruchu społecznym społeczeństwa polskiego w Niemczech, które może oddać niepomierne usługi.

Konwencja genewska

Wielką pomocą przynajmniej do pewnego okresu w realizacji tych zamierzeń i w dalszej działalności Związku odegrała Konwencja genewska, której uchwały do pewnego czasu hamowały hakatystyczną działalność władz niemieckich. Działalność nowej Władzy harcerskiej uzewnętrzniła się organizacją wspólnych zadań, w tym wycieczek, działalnością kulturalno-oświatową i sportową, oraz w organizacji obozów, kursów itp. Następuje cały szereg wspólnych przedsięwzięć jak zbiorowa wyprawa Hufca zabrsko- gliwickiego i bytomskiego w lipcu 1924 roku na I Zlot Narodowy Związku Harcerzy Polskich w Niemczech, który odbywa się w Warszawie.

Legalizacja Związku

W roku 1924 ma miejsce bardzo ważny fakt dla Organizacji Harcerskiej w Niemczech: zarejestrowanie Związku Harcerzy Polskich na Górnym Śląsku, a więc ulegalizowanie Związku. Jeszcze przed oficjalnym zorganizowaniem Związku Harcerzy Polskich (24 listopada 1924 roku) powstaje Komenda Hufca Opolskiego (13 lutego 1924 roku), a jej komendantem zostaje Dh Teofil Wilczek. W 1926 roku powstają drużyny żeńskie i męskie w Zaborzu w jednej z najbardziej polskich dzielnic miasta.Godny podkreślenia jest fakt, iż powstałe wówczas drużyny harcerskie w Zabrzu zaliczyć należy do najstarszych na Śląsku Opolskim. Zbiórki drużyn były coraz bogatsze w treść i formy.Przy omawianiu działalności Ruchu nie można pominąć bardzo istotnej rzeczy, jak warunki w których pracowały drużyny harcerskie.

8

Zbiórki i spotkania odbywały się w prywatnych mieszkaniach: w rodzinie Cyganów, w mieszkaniu ciotki Dha Izydora Cwołka Alicji Grabali itd. Latem zbiórki odbywały się w polu, na obozach i wycieczkach, a także pod mostem, jak to miało miejsce w Zaborzu - pod mostem kolejowym, zwanym piaskowym. W okresie szarugi i zimy zajęcia prowadzono w salach teatralnych, organizując przedstawienia, zabawy, opłatki, choinki, obchodzono uroczystości patriotyczne itp. Ale najwięcej wyżywano się w śpiewie. Chóry istniały przy kościołach, gdyż tylko tam można było bez uzyskiwania zezwoleń zbierać się, wymieniać równocześnie swoje poglądy, dowiadywać się co dzieje się tuż za miedzą, w Polsce.Harcerstwu brakowało przede wszystkim wyszkolonej kad-ry, literatury harcerskiej, a także pomieszczeń. Przyczyny te spowodowały, że lata 1924-1929 były okresem słabszej pracy zabrskiego harcerstwa. Praca szła z roku na rok powoli, nieraz bardzo powoli. Istotny jest przy tym fakt, że za wyjątkiem drużyny w Biskupicach utrzymywały się i kontynuowały swoją działalność. Należy także stwierdzić, że działalność drużyn zabrzańskich była w tym okresie dość jednostronna, gdyż ograniczała się głównie wokół tematyki kulturalno-oświatowej.

Utworzenie Hufców bytomskiego i zabrsko-gliwickiego

Zaledwie w kilka miesięcy od utworzenia Hufca Opolskiego, bo w marcu 1925 roku, dzieli się on na dwa oddzielne Hufce:• bytomski z Hufcowym Dh Teofilem Wilczkiem• zabrsko-gliwicki.W Opolu pozostaje samodzielna drużyna opolska. Komendantem Hufca zabrsko-gliwickiego zostaje Dh Antoni Powiecki, mieszkaniec Gliwic. Do Hufca Zabrsko-gliwickiego należały wówczas drużyny harcerek i harcerzy:• Zabrza

9

• Zaborza• samodzielna drużyna mieszana w Biskupicach.Natomiast drużyny mikulczyckie należały do bardzo aktywnego Hufca w Bytomiu.

Komendanci Hufca zabrsko-gliwickiego

Komendantami Hufca zabrsko-gliwickiego od jego utworzenia byli:• Dh Antoni Poniecki (1925-1936)• Dh Stanisław Cwołek (1936-1939).Z inicjatywy znanego działacza polskiego Dha Alfonsa Klaki w ramach tego Hufca 16 kwietnia 1926 roku Dh Izydor Cwołek, wchodzący w skład Kręgu Instruktorskiego Seniorów przy Hufcu Z.H.P. w Zabrzu, zorganizował na Zaborzu drużynę harcerzy z bohaterem Tadeuszem Kościuszką. Drużyna ta pracuje bardzo dobrze, a dowodem tego jest choćby fakt, iż 1 listopada 1930 roku w ramach uroczystości dokonuje poświęcenia swego Proporca. Uroczystości odbywają się w Gliwicach w salce Banku Ludowego z udziałem Prezesa K.P.H. Hufca zabrsko-gliwickiego Dha Teodora Gadzińskiego.W 1932 roku po Izydorze Cwołku drużynę obejmuje jego młodszy brat Dh Stanisław Cwołek i prowadzi ją do 1936 roku to jest do czasu objęcia funkcji Komendanta Hufca zabrsko-gliwickiego w miejsce Dha Antoniego Ponieckiego, który został zmuszony przez władze niemieckie (Gestapo) do opuszczenia Śląska za swoją działalność polonijną, a przede wszystkim harcerską.Po Stanisławie Cwołku to jest od 1936 roku drużynę przejął Dh Konstanty Kołatek, najpierw przyboczny tej drużyny, a następnie drużynowy i prowadzi ją do wybuchu wojny. Z tego okresu przewija się wiele nazwisk aktywnych członków drużyny: Zygfryd Polak, Alojzy Kozielski - sztygar kop. „Zabrze”, Antoni Szepe, Jan Secowa, Józef Woszek, Józef Mocha, Wiktor Kusz (zm. 1984) Alojzy Burek, Stanisław Mendra - wyjechał do Niemiec, Ryszard Witala (zm. 1983), Robert Witala (zm. 1943),

10

Witold Koloczek, Alojzy Skiba, Antoni Cygan - poległ na Krymie, zastępowy. Dowodem okrzepnięcia Z.H.P. w Niemczech jest uchwalenie Statutu Z.H .P. w Niemczech 31 marca 1935 roku.Swego rodzaju ciekawostką jest, że projekt Statutu opracowuje 9-osobowy zespół działaczy ze Śląska, co świadczy o wyraźnej już supremacji Harcerstwa tego rejonu. Charakterystyczny jest wykaz liczbowy delegatów uczestniczących w Walnym Zebraniu, który jest równocześnie jakby dowodem znaczenia Delegatów z poszczególnych drużyn:• Mikulczyce - 6 delegatów reprezentujących 2 drużyny o liczbie 78 członków,• Zabrze i Zaborze - 13 delegatów reprezentujących 7 drużyn o ogólnej liczbie członków 171.Porównując powyższe dane odnoszące się do liczby delegatów z pozostałych drużyn, to tylko:• Bytom ma 17 delegatów, którzy reprezentują 6 drużyn i 208 członków,• Borki z 19 delegatami reprezentującymi 7 drużyn i 2.435 członków. Pozostałe drużyny mają po 1 - 2 delegatów.

Obserwuje się stopniowy wzrost w całej Organizacji w latach 1935 - 1939. Następuje to z chwilą przejęcia kierownictwa Organizacji przez instruktorów młodych (Józef Kachel, Paweł Kroczek, a w okresie późniejszym także instruktorów zabrzańskich (Edmund Brylok, Karol Smerczek, Stanisław Cwołek).O prężności Harcerstwa zabrzańskiego świadczyć może fakt, iż na Walnym Zebraniu delegatów (31 marca 1935 roku), który odbywa się w Opolu, Karol Smerczek zostaje wybrany Zastępcą Przewodniczącego, a Stanisław Cwołek - członkiem Zarządu. Przejęcie kierownictwa Związku przez młodych instruktorów to nowy etap rozwoju Organizacji. Również w Zabrzu znalazła się grupa działaczy, która sprzeciwiła się dotychczasowym defensywnym metodom działania Naczelnictwa Z.H.P. w Niemczech. Wśród nich znaleźli się działacze z terenu Zabrza (Edmund Brylok, Stanisław Cwołek, Konstanty Kołatek,

11

Karol Smerczek i inni). Efektem nowego działania była akcja letnia 1934 roku.

Zjazd Drużynowych w Katowicach

W 1928 roku odbywa się w Katowicach Zjazd Drużynowych. Uczestniczą w nim harcerze z Zabrza. Oczywistą prężność zabrzańskiego Harcerstwa i udział w uroczystościach przez nie organizowanych miejscowego społeczeństwa polskiego zawdzięczać należy wytrawnej i wyrobionej kadrze instruktorskiej (Stanisław Cwołek, Karol Smerczek, Romuald Brylok, Konstanty Kołatek, Erwin Maciejczyk, Aleksander Przybycin, Ryszard Witała i inni). Dzięki tym działaczom Harcerstwo zabrzańskie w ciągu1935 roku podwoiło swoje szeregi. Także w 1935 roku następuje, jakby przełamanie bariery pomiędzy członkami robotnikami i młodzieżą szkolną, uczęszczającą do szkół niemieckich i dotychczas stojącą poza Ruchem.

Prowadzenie Kroniki Hufca zabrsko-gliwickiego

Na początku stycznia 1929 roku Dh Antoni Poniecki, Komendant Hufca zabrsko-gliwickiego rozpoczyna prowadzenie „Kroniki Hufca” zabrsko-gliwickiego, dokumentu wykazującego niemal codzienną działalność Hufca. Naświetla w Kronice często fakty może mało znaczne dla historii, ale charakterystyczne dla ówczesnych czasów. Dokument ten wykorzystano także w niniejszym opracowaniu.6 czerwca 1929 roku miał miejsce ważny fakt organizacyjny. W sali Herzla na Zaborzu odbywa się zbiórka Hufca zabrsko-gwickiego, którą inspekcjonuje ówczesny Naczelnik Z.H.P. w Niemczech Dh Józef Kwietniewski.

12

II Narodowy Zlot Harcerzy w Poznaniu

W dniach 12-27 lipca 1929 roku harcerze Hufca zabrsko-gliwickiego uczestniczą w II Narodowym Zlocie Harcerzy w Poznaniu, organizowanym tam, jako impreza towarzysząca Powszechnej Wystawie Krajowej.W 1929 roku powstaje drużyna harcerska w Biskupicach. Istnieje ona jednak niedługo, gdyż rozpada się z nieznanych przyczyn. Reaktywowana ponownie dopiero w 1935 roku jako drużyna mieszana.

Zlot Jubileuszowy Śląskiej chorągwi na Buczu

W okresie 1 - 15 lipca 1930 roku grupa zabrzańska uczestniczy w Zlocie Jubileuszowym Śląskiej Chorągwi Z.H.P. na Buczu koło Skoczowa.

Kontakt z Biurem Międzynarodowym Skautów

Rok 1921 przynosi z sobą ważny fakt w życiu Organizacji Harcerskiej w Niemczech. Nawiązano kontakt z Biurem Międzynarodowym Skautów, co miało być równoznaczne z przyjęciem do Międzynarodowego Skautingu. Dalszym efektem konsolidacji Związku było zorganizowanie w dniach 27-28 sierpnia 1932 roku I Zlotu Harcerzy Polskich w Niemczech w Jedlinie pod Ziemięcicami (pow. gliwicki). W dużej grupie, bo liczącej 220 umundurowanych harcerek i harcerzy znajduje się reprezentacja Z.H.P. Hufca zabrsko-gliwickiego.Na przestrzeni 1932 roku obok najliczniejszego Hufca bytomskiego, rozrasta się Hufiec zabrsko-gliwicki. Liczy on wówczas 99 członków (26 harcerek i 73 harcerzy) w tym harcerzy w Zaborzu i Grzybowicach. Jest swego rodzaju ciekawostką, że Harcerstwo zabrzańskie zostało uznane jako tak zwana młodzieżowa organizacja wychowawcza „Jugendpfleverein”.

13

Fakt ten miał jedną zaletę, gdyż upoważniał Harcerstwo do korzystania ze zniżek kolejowych i zasiłków itp. (pierwsza i ostatnia wynosiła aż 20 marek). Stanowisko Rady Miejskiej Zabrza napotkało najpierw sprzeciw ze strony prasy niemieckiej, określając to jako zbyt liberalny stosunek władz do młodzieży polskiej, a następnie czynników ministerialnych. Ministerstwo Opieki Społecznej i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ustaliło, że żadna pomoc finansowa dla Harcerstwa nie może być udzielana.Następną ciekawostką godną odnotowania jest fakt, że urzędowy opiekun ze strony Rady Miejskiej udzielił Ministerstwu odpowiedzi, wyjaśniając zresztą bardzo obiektywnie dotychczasową działalność Harcerstwa w Zabrzu.Reasumując można stwierdzić, że Harcerstwo w Niemczech żyło, może nie na co dzień, ale kwitło, rozwijało, budząc patriotyzm i poczucie wspólnoty z Polakami i Ojczyzną.

X Walne Zebranie Z.H.P. w Bytomiu

26 lutego 1933 roku odbywa się X Walne Zebranie Z.H.P. w Niemczech w Bytomiu. W Zebraniu tym uczestniczy delegacja Hufca zabrsko- gliwickiego. Wzmianka o Walnym Zebraniu jest o tyle ważna, że ustalono na nim zadania dla Z.H.P. w Niemczech, jako obowiązujące dla całego Związku. Zadania te są następujące:• ofensywa zuchowa,• rozbudowa sieci drużyn harcerskich,• wyrobienie techniczne w drużynach i zastępach,• reprezentacja Z.H.P. w Niemczech na IV Jamboree w Budapeszcie,• organizacja obozów, wycieczek i kursów,• zorganizowanie Zlotu z okazji X-lecia Z.H.P. w Niemczech wszystkich drużyn w Niemczech.

14

Z innej działalności wymienić należy wyprawę na Jamboree w Gödöllö w dniach od 30 lipca do 11 sierpnia 1933 roku. W Zlocie uczestniczy 13 osób, w tym ze Śląska 6. Po zakończeniu Zlotu jego uczestnicy zwiedzają Budapeszt i czeską Pragę (12 i 13 sierpnia 1933 roku).Równolegle z tymi poczynaniami potęguje się uczestnictwo zabrzańskich harcerzy w różnych imprezach tak za Śląsku Opolskim jak i na terenie województwa śląskiego.Z obowiązku należy odnotować w roku 1933 pewne obniżenie pracy Z.H.P. w Niemczech przy zachowaniu stanu posiadania.

Pakt o nieagresji między Polską a Niemcami Efektem nowego działania była akcja letnia 1934 roku. W styczniu 1934 roku dochodzi do Paktu o Nieagresji między Polską a Niemcami. To także miało polepszyć sytuację Harcerstwa w Niemczech, a wyrazem tego odprężenia było zorganizowanie w Zabrzu Obchodów 10-lecia Z.H.P. Na obchody przybyła znaczna grupa harcerek i harcerzy z Rudy Śląskiej, Lipin i innych miejscowości, bo około 150 uczestników w pełnym umundurowaniu, ze Sztandarami. Drużyny zza kordonu wraz z Hufcem zabrsko-gliwickim przemaszerowały przez miasto. Była to także jedna z nielicznych manifestacji polskich poza zamkniętym lokalem, bo na ulicach miasta.Rok 1934 jest znów ważny dla Z.H.P. w Niemczech, bo ostatecznie władze przenoszą się do Bytomia.

Zlot Polaków z Zagranicy w Warszawie

Grupa harcerek i harcerzy z Zabrza uczestniczy w Zlocie Polaków z Zagranicy w Warszawie, który odbywa się w ramach II Zlotu Polaków z Zagranicy. Grupa ta z Komendantem Hufca Dhem Antonim Ponieckim została przyjęta na Zamku Królewskim przez Prezydenta PR prof. Ignacego Mościckiego.

15

24 kwietnia 1935 roku Władze Związku ponownie wizytują Hufiec zabrsko-gliwicki. Zbiórka odbywa się w szkole w Zaborzu w Haushaltungsschule.Harcerki i harcerze Hufca zabrsko-gliwickiego uczestniczą także w Uroczystościach pogrzebowych Marszałka Józefa Piłsudskiego.

Jubileuszowy Zlot Z.H.P. w Spale

Z kolei Harcerstwo zabrzańskie uczestniczy w dwutygodniowym obozie przygotowawczym do Jubileuszowego Zlotu Z.H.P. w Spale. Obóz odbywa się pod Opolem, skąd grupa złożona z 213 osób (82 harcerek i 131 harcerzy) wyjeżdża do Spały w czasie od 11 do 25 lipca 1935 roku. Grupę zabrzańską prowadził Dh Antoni Szynol. Nie udało się ustalić ilości reprezentacji Hufca zabrsko-gliwickiego, w tym ilości harcerek i harcerzy z Zabrza.Po zakończeniu Zlotu w Spale grupa zabrzańska zwiedza Kraków, w tym Wawel, gdzie w Krypcie Wawelskiej przed trumną Marszałka Józefa Piłsudskiego 36 młodzików złożyło Przyrzeczenie Harcerskie. Ponadto cała grupa uczestniczyła w sypaniu Kopca na Słowińcu ku czci Marszałka.

Harcerstwo z Zabrza we Władzach Centralnych Z.H.P. w Niemczech

Tu należy nadmienić, że Harcerstwo z Zabrza nie zamykało się wyłącznie w swoich drużynach. Uczestniczyło również w Centralnych Władzach Z.H.P. w Niemczech. Wśród założycieli i członków Zarządu znaleźli się następujący działacze: Alojzy Wolny, Ambroży Poradzik, Józef Stawinoga- pełniący funkcję Przewodniczącego Związku, Karol Smerczek - najpierw Sekretarz, a następnie Wiceprzewodniczący Związku, Antoni Powecki - ławnik, a następnie do 1937 roku Sekretarz

16

Związku, Stanisław Cwołek - do wybuchu wojny ławnik, Aleksander Przybycin - ławnik.W tym samym czasie funkcję członków Komisji Rewizyjnej Związku pełniło dwoje z Zabrza Dhna Marta Boberówna i Dh Karol Dłubacz. Ponadto do Komisji Regulaminowej zostali wybrani Karol Smerczek i Aleksander Przybycin.

XIII Walne Zebranie Z.H.P. w Opolu

W dniu 18 kwietnia 1937 roku odbywa się XIII Walne Zebranie Z.H.P. w Niemczech i ma miejsce w Opolu.

Kongres Polaków w Bytomiu

Następnego roku (3 i 4 kwietnia 1938 roku) odbywa się w Bytomiu Kongres Polaków w Niemczech. Równocześnie z odbywającym się Kongresem w Domu Polskim w Bytomiu ma miejsce Odprawa Starszyzny Z.H.P. w Niemczech z udziałem 45 delegatów.

Zakaz noszenia mundurów harcerskich

1 września 1937 roku ukazał się zakaz noszenia mundurów harcerskich, co było silnym ciosem wymierzonym w Organizację.

Odprawa Hufcowych w Bytomiu

3 i 4 kwietnia 1938 roku odbywa się w Bytomiu Odprawa Hufcowych, poświęcona sprawom programowym, w tym przygotowaniom akcji letniej w 1938 roku.

17

Jubileuszowy Zjazd z Okazji 25-lecia Z.H.P. w Niemczech

2 maja tegoż roku grupa harcerek i harcerzy Hufca zabrsko-gliwickiego uczestniczy w Zjeździe z okazji Jubileuszu 25-lecia Harcerstwa w Niemczech. Podobne Uroczystości odbywają się także w Zabrzu.Dla scharakteryzowania ówczesnego okresu działalności Związku przypomina się, iż na terenie Zabrza działały następujące jednostki organizacyjne:• I Drużyna Harcerzy im. Karola Miarki, Drużynowy Dh Erwin Maciejczyk (34 członków),• II Drużyna Harcerzy im. Ks. Józefa Poniatowskiego, Drużynowy Dh Leon Poradzik (17 członków),• III Drużyna Harcerzy im. Kazimierza Pułaskiego, Drużynowy Dh Ryszard Witała (19 członków),• I Drużyna Harcerek im. Emilii Plater, Drużynowa Dhna Klara Wanda Widera (17 członkiń),• II Drużyna Harcerek im. Marii Konopnickiej, Drużynowy Dh Konstanty Kołatek (22 członkinie),oraz wchodzące w skład Hufca bytomskiego:• I Drużyna Harcerzy im. Andrzeja Małkowskiego, Drużynowy Dh Aleksander Przybycin (32 członków),• I Drużyna Harcerek im. Św. Barbary, p.o. Drużynowy Dh Teofil Baksik (28 członkiń). • Obie drużyny z Mikulczyc oraz w Grzybowicach I Drużyna Harcerzy im. Mikołaja Kopernika, Drużynowy Dh Ryszard Brylok.Nie można pominąć milczeniem, że obok drużyn harcerek i harcerzy powstają drużyny mieszane i ma to miejsce szczególnie tam, gdzie nie ma jeszcze warunków na tworzenie oddzielnych drużyn harcerek i harcerzy. Należy też zaznaczyć, że obok powstających drużyn stwierdza się ich ubytek na przykład w Grzybowicach, z tym, że członkowie zlikwidowanej drużyny przeszli do Mikulczyc.

18

Garść statystyki

Ciekawostką swego rodzaju może być statystyka obrazująca stan instruktorów i młodzieży ze stopniami. Hufiec zabrsko-gliwicki ma na swoim koncie 1 harcmistrza i 4 podharcmistrzy. Młodzieży ze stopniami młodzieżowymi było 221. Po Przyrzeczeniu 213, a zdobytych sprawności było 200. Dane liczbowe dotyczące ilości członków Z.H.P w Niemczech na dzień 1 stycznia 1934 roku przedstawia poniższa tabela.

Drużyny Ilość K.P.H. Ilość członków żeńskie/męskie harcerek/harcerzy 4 12 98 251 3 80 razem członków 482

Pewną ciekawostką Z.H.P. w Niemczech jest fakt, iż do stanu członków wlicza się członków K.P.H., gdyż wprowadza się tą Organizację - instancję jako pełnoprawne jednostki organizacyjne. Instancja ta różni się od dzisiejszego K.P.H. gdyż jest Organizacją poza Związkiem i działalność jej zamyka się opiekuństwem i pomocą materialną na rzecz Z.H.P.K.P.H. istnieją wówczas obok Hufca w Berlinie, Bytomiu, także w Gliwicach dla Hufca zabrsko-gliwickiego. Funkcję Przewodniczącego sprawuje Dyrektor Banku Ludowego Dh Teodor Gadziński.Stosunek w ilości członków na Śląsku w porównaniu do ogólnej ilości w Rzeszy wyraża się w 80 %. Znajduje to swoje odbicie już w następnym okresie, kiedy Kierownictwo Ruchu skoncentruje się na Śląsku, a to w Bytomiu.Przewaga ilościowa odpowiada także poziomowi pracy i działalności harcerskiej. W roku 11934 dzięki wzmożonej pracy na Śląsku Opolskim powstało 5 nowych drużyn, 2 Gromady Zuchowe, a liczba czynnych członków wzrosła o około 70 osób. Należy równocześnie zauważyć, że liczby w roku 1933 są najniższe, do których spadło Harcerstwo. I na tle powyższych danych obejmujących stan liczbowy

19

w Rzeszy przedstawia kolejna tabela, ilustrująca stan organizacyjny Hufca zabrsko-gliwickiego w 1934m. roku.

Drużyn żeńskich 1 członkiń 24Drużyn męskich 3 członków 63

K.P.H. 1 członków 22Ogółem 5 87 22Łącznie 109

Kolejna tabela ilustruje wzrost liczbowy Związku w Niemczech w roku 1937 w porównaniu do roku 1933. Dane te pochodzą ze sprawozdania Naczelnika Z.H.P. w Niemczech Dha Józefa Kachla, złożonego na Walnym, Zebraniu Z.H.P. w Niemczech odbytym 18 kwietnia 1937 roku w Opolu.Z.H.P. w Niemczech według tych danych obejmuje 7 Hufców.

Drużyn harcerek 25Drużyn harcerzy 38Drużyn mieszanych samodzielnych 25 Gromad Zuchowych 9

razem 97 jednostek organizacyjnych

W tych 97 jednostkach zarejestrowanych było

486 harcerek 876 harcerzy 103 zuchów razem 1.456 członków.

Poza powyższymi drużynami znalazł się Hufiec Pogranicza Pół-nocnego (24 drużyny), kilka drużyn na terenie Saksonii, drużyna w Komorowie, 3 drużyny na terenie Hufca opolskiego oraz drużyna harcerek w Tarnowskich Górach. Ogółem nie zarejestrowanych członków jest 627, ogółem Z.H.P.

20

w Niemczech (15 kwietnia 1937 roku) liczył 2.092 członków.Stan starszyzny harcerskiej przedstawiał się następująco:

1 harcmistrz 9 podharcmistrzy o specjalności harcerskiej 2 podharcmistrzy o specjalności zuchowej razem 12 instruktorów

Harcerzy posiadających stopnie harcerskie było: 328 młodzików 74 wywiadowców 28 ćwików 15 Harcerzy Orlichrazem 445 stopni młodzieżowych .

Następna tabela wykazuje rozwój Z.H.P. w Niemczech od 19 kwietnia 1937 do 1 kwietnia 1939 roku.Wzrost liczbowy członków w okresie sprawozdawczym wyraża się cyfrą528 osób:

drużyn harcerek 27 drużyn harcerzy 39 drużyn mieszanych 48razem 136 jednostek

wzrost o 37 jednostek organizacyjnych. Tych 136 tworzy 11 Hufców, co w porównaniu z 18 kwietnia 1937 roku stanowi przyrost o

37 jednostek organizacyjnych i 4 Hufce.

Z powyższych danych wynika, że w okręgu przemysłowym Śląska Opolskiego działają 2 hufce: bytomski i zabrsko-gliwicki.W dniu 14 kwietnia 1935 roku do Związku należało:

21

942 czynnych członków, w tym 353 harcerek 589 harcerzyzorganizowanych w 41 jednostkach organizacyjnych.

Wystawa osiągnięć Związku

Realizując ustalenia X Walnego Zebrania (20 lutego 1933 roku), na którym między innymi zakładano zorganizowanie z okazji 10-lecia Z.H.P. w Niemczech Wystawy Osiągnięć Związku. Wystawa najpierw odbyła się w Berlinie (29 października 1938 roku) następnie w Bytomiu. Wśród wielu eksponatów znajdują się tam prace Dha Antoniego Ponieckiego, byłego Komendanta Hufca zabrsko-gliwickiego. W jego wykonaniu były modele kapliczek i krzyży przydrożnych, kościółków i modeli staropolskiego budownictwa drewnianego. Wystawa według opinii Dhny Marii Daszkiewicz daje obraz tego, czym Harcerstwo jest dla młodzieży polskiej w Niemczech i jest wiernym odbiciem dzisiejszych jej dążeń, tęsknot i realnej pracy.

Ostatnia Odprawa Hufcowych Z.H.P. w Niemczech

4 lutego 1939 roku odbywa się ostatnia Odprawa Hufcowych Z.H.P. w Niemczech.

Walne Zebranie Z.H.P. w Niemczech

Natomiast 2 kwietnia 1939 roku odbywa się Walne Zebranie Z.H.P. w Niemczech. Pomimo tak napiętej sytuacji politycznej w lutym 1939 roku drużyny Hufca zabrsko-gliwickiego odwiedzają harcerzy w Rudzie Śląskiej. Toczy się także normalna praca, odbywają się zbiórki i wycieczki.

22

Ofensywa Zuchowa

Doceniając, że przyszłość Harcerstwa w Niemczech zależy od narybku i realizując ustalenia X Walnego Zebrania Z.H.P. w Niemczech odbytego w Bytomiu zaczęto poważnie interesować się zuchami. Konkretna i planowa działalność na tym odcinku zaczęła się od zorganizowania Kursu dla Wodzów Zuchowych. Tu należy stanowczo stwierdzić, że działalność ta była nowatorska.Zaprzeczają temu istnienie najpierw Gromady Wilczków istniejące na Zaborzu i w Mikulczycach, a później także w Biskupicach, z kolei przemianowane na Drużyny Zuchowe. Kolonię zuchową jako bazę doświadczalną dla Kursu ulokowano na Górze Św. Anny, z tym że zuchy umiejscowiono pod dachem (duża sala dawnej gospody), a Kurs pod namiotami. Zuchów (70) podzielono na 4 Gromady, prowadzone systemem wymiennym przez kursantów (40) podzielonych na 3 zastępy. W sumie w Kursie i Kolonii było 110 uczestników.Jednym z zastępowych na Kursie był Dh Fryderyk Wezer, a Dh Aleksander Przybycin sprawował funkcję współgospodarza. Śląsk na Kursie reprezentowało 15 harcerzy, w tym harcerze z Hufca zabrsko-gliwickiego.Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że obydwaj (z Mikulczyc) zaliczyli na Kursie próbę Wodza Zuchowego. Planem szkolenia objęto wiadomości potrzebne do uzyskania próby Wodza Zuchowego wraz z całą gamą działalności zuchowej: majsterkowanie, gry i pieśni zuchowe, teatrzyk zuchowy (kukiełki) z techniką ich przygotowania, naukę pieśni narodowych i ludowych, zasadą przygotowywania kominków, wychowanie fizyczne, organizację wycieczek itd. Program obok zapoznania się i omawiania literatury zuchowej obejmował także prowadzenie zbiórek pokazowych oraz wiadomości do uzyskania stopnia młodzika. Kilku członków Hufca zabrsko-gliwickiego zdobyło na kursie stopień młodzika: Dh Jan Hajok, Dh Ignacy Godzierz, Dh Teofil Baksik zdobył stopień HO (19 lipca 1939 roku),

23

a kilkunastu członków Kursu, którym przyznano stopień harcerski dopuszczono do Przyrzeczenia Harcerskiego. Po zakończeniu Kursu przeprowadzono bardzo głęboką analizę. W wyniku tej analizy opracowano wnioski: stwierdzono, że materiał ludzki na ogół słaby, zauważono prawie powszechny brak inicjatywy i samodzielności, starsi uczestnicy o małym wyrobieniu harcerskim, a szczególnie zuchowym. Zbiórki pokazowe na ogół słabe. Stwierdzono konieczność dalszej nad nimi opieki i kierownic-twa. W 1936 roku potęguje się ofensywa na dzieci w wieku 6-11 lat ujęcia w gromady zuchowe. Działalność ta miała być przede wszystkim przeciwdziałaniem na ustawy przewidujące obowiązek należenia na terenie Rzeszy całej młodzieży od 10-tego roku życia do organizacji reżimowych. Dalszym następstwem ofensywy zuchowej w 1937 roku była organizacja w Zabrzu Kursu Wodzów Zuchowych, który prowadził Dh Teodor Gaczinski i Dh Władysław Planetorz. Zuchy z Zabrza wyjeżdżają (w latach 1937,1938 i 1939) na kolonie. Pierwsza kolonia zuchów (z Mikulczyc) była na Górze Św. Anny w 1937 roku. Zuchy przebywały także w Polsce nad Pilicą, następnie w Gdyni, skąd wycieczką statkiem zwiedziły Hel. Wielu z nich po raz pierwszy zobaczyło Polskę.

Ruch wycieczkowo-obozowy

Nieodzowną częścią działalności harcerskiej było organizowanie obok wycieczek różnego typu, organizowanie biwaków, a przede wszystkim obozów. Na przykład w roku 1926 grupa zabrzańska organizuje wycieczki na tereny województwa śląskiego, a w 1928 roku obóz w Hallerowie nad morzem. Z kolei z Hufca bytomskiego a miejsce wspólna wycieczka do Zakopanego. Także w roku 1928 grupa harcerek z Bytomia i Mikulczyc wyjeżdża na Zlot harcerek w Wyszkowie nad Bugiem. Niezależnie od wycieczek dłuższych, raczej równolegle organizuje się wycieczki w okolice Zabrza i Gliwic. W dniach 28 i 29 czerwca odbywa się obóz w Ornontowicach koło Zabrza. Dalsze imprezy Hufca zabrsko-gliwickiego to dwie wycieczki

24

do Polski, w Beskidy. Jedna (7 sierpnia 1930 roku) wiodła z Milówki do schroniska na Babiej Górze, a powrót przez Wisłę do Zabrza. Druga planowana (16 i 17 sierpnia 1930 roku) ograniczyła się do udziału w Zjeździe Starszych Harcerzy w Szkole Instruktorskiej na Buczu. W dniach 21 i 22 lutego 1931 roku miała miejsce wycieczka narciarska do Wisły z noclegiem w schronisku na Kozińcach. Natomiast latem (23 - 24 maja 1931 roku) odbyła się wycieczka na trasie od Wisły przez schronisko na Przysłopie i Kozińcu. Równocześnie potęguje się uczestnictwo zabrzańskiego Harcerstwa w różnych imprezach na Śląsku Opolskim, jak i na terenie województwa śląskiego.Należy stwierdzić, że w każdym roku wzrasta ilość harcerzodni na większych wycieczkach względnie wyprawach. Świadczy to, że akcja obozowa i wędrówki zaczęły dawać bardzo solidne wyniki. Na przykład Hufiec zabrsko-gliwicki zorganizował obóz wędrowny, w skład którego wchodziło14 harcerek i 6 harcerzy - 84 harcerzodni. W październiku następnego roku (1931) drużyny Hufca zabrskiego wraz z drużyną Hufca bytomskiego zorganizowały czterodniowy biwak w Górnikach (pow. Tarnowskie Góry). W biwaku bierze udział grupa składająca się ze 190 osób. 14-16 maja 1932 roku odbywa się kolejna wyprawa w rejon Beskidów. Tym razem z Jeleśni przez Przyborów na Babią Górę.W lipcu 1932 roku grupa Zaborzan uczestniczy w obozie zorganizowanym przez drużynę z Szamotuł w Landwerowie, a po nim uczestniczą w wycieczce rowerowej po Polsce. W lecie 1932 roku odbywa się Kurs Instruktorski na Buczu. Uczestniczą w nim członkowie Hufca zabrsko-gliwickiego: Dh Stanisław Cwołek, Dh Antoni Powecki, Dh Konstanty Kołatek i Dh Karol Smerczek. Wszyscy na tym Kursie zdobywają stopień instruktorski - podharcmistrza.Z innej działalności wymienić należy wyprawę na Jamboree w Gödöllö w dniach od 30 lipca do 11 sierpnia 1933 roku. W zlocie uczestniczy 13 osób, w tym ze Śląska 6. Także w 1933 roku grupa harcerska z Zaborza uczestniczy w obozie drużyny

25

z Częstochowy zorganizowanym w Jaremczu (Huculszczyzna).Z udziałem grupy harcerek i harcerzy z Zabrza odbywa się obóz w Borkach Wielkich (1943 rok).W czasie od 27 czerwca do 10 sierpnia 1935 roku odbywa się obóz Z.H.P. w Niemczech w Stołkowicach powiat opolski. Nawiązuje się do powyższego obozu, gdyż w nim zaangażowani byli zabrzanie: współgospodarzem obozu był Dh Stanisław Cwołek, wówczas ławnik Zarządu Z.H.P. w Niemczech i Drużynowy drużyny na Zaborzu. Równolegle odbywał się obóz żeński, lecz poza uczestniczkami nikt nie działał w Kadrze. Grupa Zabrzańska uczestniczy w międzynarodowych zawodach narciarskich w Zwardoniu. Podobnie grupa zabrzańska uczestniczyła w międzynarodowych zawodach narciarskich w Zakopanem. Równie bogata działalność Hufca zabrsko- -gliwickiego w latach 1925-1939 wykazuje na odcinku akcji obozowej. Mimo szykan ze strony niemieckiej likwidowania obozów, w każdym roku organizuje się obozy, a w każdym z nich uczestniczą harcerze a Zabrza.Rozwijała się działalność w drużynach harcerskich, toczy się normalna praca, obywają się zbiórki i wycieczki.W lipcu 1939 roku grupa zabrzańska uczestniczy w obozie wędrownym zorganizowanym wspólnie przez Hufiec bytomski i zabrsko-gliwicki. Trasa wiedzie z Bytomia przez Kotlinę Kłodzką i Sudety. W sierpniu tegoż roku instruktorzy i harcerze z Zabrza uczestniczą w obozie zorganizowanym w Austrii. Ponadto w ramach akcji letniej harcerstwo zabrzańskie zorganizowało trzy obozy wędrowne. Już pod koniec lata wspólnie z Hufcem bytomskim grupa harcerzy Hufca zabrsko-gliwickiego organizuje wędrówkę pieszo-rowerową przez Koźle, Prudnik, Kłodzko, Góry Orle, Karkonosze, Góry Sowie, Wałbrzych do Opola. Należy podkreślić, że wycieczki do Polski były okazją spotkań z bratnimi organizacjami na polskim Śląsku (Panewniki, gdzie doszło do spotkania z harcerzami z Katowic). Ponadto przyczyniały się do zapoznawania przez młodzież z dorobkiem kulturalnym i kulturą polską.

26

Działalność kulturalno-oświatowa, czytelnictwo i prasa harcerska.

Szeroką działalność kulturalno-oświatową prowadzą drużyny w Zabrzu, Zaborzu, Biskupicach, Mikulczyczch i Grzbowicach. W latach 1926-1929 i późniejszych w codziennej pracy kładziono uwagę na czytelnictwo polskiej książki. Bibliotek o treści beletrystycznej w Niemczech było 8 z 1.180 tomami, a bibliotek przy drużynach było 17 z 200 tomami. Razem bibliotek było 25 z 1.400 woluminami. Ponadto starano się gromadzić książki polskie w każdej drużynie. Znaleźć w nich można było takich autorów jak Henryk Sienkiewicz, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Stefan Żeromski, Ignacy Krasicki, Maria Konopnicka, a przede wszystkim Historia Polski. Aby zachęcić i spotęgować czytelnictwo ustalono specjalną sprawność „sprawność dobrego czytania”.Jeśli chodzi o czytelnictwo w Zabrzu to rozwijało się ono, jak na ówczesne czasy dość znacznie. Na przykład Hufiec zabrsko-gliwicki posiada biblioteczkę 60-cio tomową. Drużyny otrzymują w 1933 roku 20 numerów „Na Tropie”, „Skauta”, pismo wychodzące we Lwowie, a także wychodzący organ Z.H.P. w Niemczech „Młody Polak”.

Wychowanie fizyczne, sport

W szerokim wachlarzu działalności Harcerstwa w Niemczech obok działalności obozowej, wycieczkowej i biwakowej rozwija się w Związku działalność na odcinku wychowania fizycznego. A więc sport i zajęcia wszelkiego typu, dostosowane do płci i wieku, ale na co dzień. Nie do pomyślenia była wycieczka czy biwak nawet najkrótszy bez zajęć z zakresu wychowania fizycznego czy zajęć sportowych. Praca wielu tygodni i miesięcy poprzez zajęcia i próby sprawności fizycznej w zastępach, szkole, drużynach, by wyłowić w eliminacjach najlepszych, a efektem tego wszystkiego było Święto Sportu w Zabrzu.

27

Święto Sportu to tylko jedno z ważniejszych zajęć i zgromadziło ono tylko najlepszych. (rok 1934 - 40 uczestników). W Zabrzu i Mikulczycach odbyły się zawody lekkoatletyczne (1936) i wreszcie w Zabrzu odbyły się zawody pingpongowe o Mistrzostwo Zabrza (1937).Wspólnie z Hufcem bytomskim zorganizowano zawody pingpongowe (luty 1939), w których harcerki z Zabrza zdobyły III miejsce w parach, I i II w zespole.19 marca 1939 roku w Zabrzu przeprowadza się turniej szachowy o Mistrzostwo Śląska Opolskiego. To już były ostatnie próby działalności sportowej. Wokół panowała atmosfera wojny.

Hakatystyczna działalność władz niemieckich Dlatego było zrozumiałym, że aktywność Harcerstwa zabrzańskiego była bacznie obserwowana przez miejscowe władze niemieckie i sfaszyzowane społeczeństwo miejscowe. Starają się oni wszelkimi sposobami ograniczać, a często paraliżować tą działalność.Harcerstwo w tym czasie nie miało swobód publicznych wystąpień, a członkowie Związku mieli ograniczone warunki na przyjęcie do pracy z powodu nieprzynależności do B.D.J. (odnośnie dziewcząt) i H.J. Młodzież polska, w tym Harcerstwo miało ograniczone prawa do korzystania z szeroko rozbudowanego wówczas systemu pomocy społecznej. Władze niemieckie zaczęły też systematycznie utrudniać akcję wakacyjną. Próbom germanizowania młodzieży w tym wychowania w duchu narodowo-socjalistycznym szły wysiłki władz niemieckich także w podporządkowaniu młodzieży polskiej. W Zabrzu jest wtedy atmosfera napięta. Roi się od dezerterów niemieckich z polskiego wojska i cywilnych zbiegów. Coraz częstsze są na-pady uzbrojonych Niemców.24 sierpnia 1939 roku po przekroczeniu granicy nastąpił napad na stację kolejową i Urząd Celny w Makoszowach.1 września 1939 roku Niemcy przekraczają granicę Polski.

28

Atmosfera wojenna. Wojna

Działo się to obok ustawicznych szykan ze strony pruskich hakatystów oraz coraz szerzej rozwijającego się ruchu młodzieży niemieckiej, zrzeszonej w Hitlerjugend. W latach poprzedzających dojście do władzy Hitlera zaobserwowano pewną bierność społeczeństwa polskiego. Nastała akcja germanizacyjna prowadzona niekiedy w bardzo perfidny zresztą sposób, przy poparciu niemal całego społeczeństwa niemieckiego.Wybuch wojny przerwał pomyślny rozwój zabrzańskiego Harcerstwa. Zlikwidowano w Rzeszy wszystkie Organizacje i Związki polskie, a pomieszczenia opieczętowano. Dokonano także aresztowań czołowych działaczy polskich w Zabrzu, w tym działaczy harcerskich. Między innymi Dha Karola Smerczka, Dha Stanisława Cwołka, Dhnę Klarę Wandę Widera i innych. Pomimo uwięzienia czołowych działaczy, działalność Harcerstwa w Zabrzu rozwijała się.Z chwilą napadu Niemiec na Polskę zaczęły się aresztowania działaczy, a przede wszystkim pobór do wojska. Aresztowani po kilkutygodniowym pobycie w miejscowym więzieniu zostali wywiezieni do obozów. Do aresztowanych wówczas należy zaliczyć między innymi Dha Stanisława Cwołka (2 grud-nia 1939). Po osądzeniu wywieziony w czerwcu 1940 roku do Buchenwaldu, gdzie przetrzymywany był do 1942 roku. Z kolei aresztowany był w Katowicach Dh Miłosz Sołtys, a Fryderyk Weizer, Kazimierz Witała i Aleksander Przybycin w Mikulczycach (wg dokumentów znajdujących się w zbiorze Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach). Dh Stanisław Cwołek zostaje zwolniony z obozu i wcielony do wojska wysłany do Francji, a następnie na front wschodni. Wymieniony uzyskawszy urlop (1943) przyjeżdża do Zabrza i tu przychodzi do tajnego spotkania z miejscowymi działaczami w lesie Guido. Prawdopodobnie jeden z uczestników zebrania był konfidentem Gestapo i doniósł o tym. Dh Stanisław Cwołek został ponownie skierowany na front wschodni, gdzie w podejrzanych okolicznościach ginie (21 sierpnia 1943). Kolejną ofiarą Gestapo

29

w Zabrzu była Dhna Klara Wanda Widera, drużynowa drużyny im. Emilii Plater na Zaborzu. Po kilkutygodniowym uwięzieniu w miejscowym więzieniu została osadzona w Ravensbrück. Pomimo tych represji działalność harcerska w Zabrzu w latach 1939-1945 nie zamarła. Już we wrześniu 1939 roku za- wiązała się w Mikulczycach na bazie działającej tam drużyny harcerskiej im. Andrzeja Małkowskiego grupa harcerska, przyjmując za swój cel działania w kierunku podtrzymania ducha narodowe-go i społecznego, rozpowszechnianie pokrzepiających wiadomości, werbowanie dalszych członków i szerzenie idei przyłączenia tych ziem do Polski.

Harcerski ruch oporu

W czasie wojny harcerki i harcerze działali w ruchu oporu niezależnie od warunków w jakich się znaleźli: w obozach koncentracyjnych, w Wermahcie, w oddziałach partyzanckich.W Mikulczycach działalnością konspiracyjną kieruje Dh Teofil Baksik (21 września 1939). Fakt ten utrwalono na zdjęciu znajdującym się w Muzeum Miejskim w Zabrzu. Na zdjęciu są: Stanisław Niewiedzioł, Teofil Baksik, Paulina Brylok, Wincenty Wolnica, Maria Śliwka.Na podkreślenie dużego wyrobienia patriotycznego i harcerskiego należy wspomnieć, że w czasie okupacji działają Szare Szeregi w Pawłowie, Kończycach i w Makoszowych. Harcerze zabrzańscy też byli w ich szeregach. W tym czasie środowisko zabrzańskie posiadało wielu aktywistów: Wilhelm Pawliczek, Jan, Izydor i Stanisław Cwołkowie, Józef i Jadwiga Macha, Wanda Widera, Małgorzata Smerczek, Ryszard Ekert, Antoni Cygan, Antoni i Paweł Morciszek, Gertruda, Franciszek i Stanisław Mocha, Karol Smerczek, Małgorzata Szynol i inni. Dh Teofil Baksik już w sierpniu 1940 roku nawiązuje kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej i z jej upoważnienia przystępuje do działalności organizacyjnej i informacyjno-propagandowej

30

na terenie Opolszczyzny. Robotę konspiracyjną grupa ta rozpoczyna od Mikulczyc poprzez okoliczne miejscowości. Jeden z pierwszych zwerbowanych do ruchu oporu to Rajmund Baksik (brat Teofila Baksika), dalej Stanisław Niewiedzioł, Józef Weizer, Alojzy Wolny (z Mikulczyc), następnie Henryk Brylok (z Grzybowic), Jerzy Suszka (z Wieszowej) i inni. Grupa ta rozwinęła wkrótce działalność w Wielkich Borkach koło Olesna, w Sieroszowicach koło Strzelec Opolskich. Działalność tej grupy przerwało aresztowanie Teofila Baksika (gru- dzień 1940). W Zabrzu działa grupa konspiracyjna prowadzona przez Ryszarda Witałę i Konstantego Kołatka.Szczególne straty poniosło Harcerstwo zabrzańskie w 1942 roku. Został aresztowany Dh Aleksander Przybycin, Józef Weizer i inni.Pomimo tych uderzeń także w latach następnych prowadzona była w Zabrzu działalność harcerska, a szczególną działalność w tym czasie wykazał Juliusz Malik, komendant Hufca „Szarych Szeregów” w Rybniku.W pożodze wojennej zginęło wielu mieszkańców Zaborza, członków Związku:• Alojzy Woszek, górnik. Pełnił funkcję zastępowego, a póź-niej do 1939 roku przybocznego, do Harcerstwa należał od 1931 roku. Działał w ruchu oporu do 7 maja 1944 roku to jest do aresztowania przez Gestapo w Zabrzu• Jan Socowa, górnik. Pełnił funkcję zastępowego od 1931 roku do 1939. Zginął na froncie francuskim w 1940 roku.• Ryszard Burek, górnik. Pracuje w Harcerstwie od 1932 do 1939 roku. Zginął w 1940 roku.• Jan Kołatek, górnik. W Harcerstwie od 1934 do 1939 roku. Zginął na froncie w 1941 roku.• Oskar Kołatek, górnik. W Harcerstwie od 1933 do 1939 roku. Zginął w 1942 roku.• Emanuel Kołatek (?).• Rajmund Burek. Zmarł w 1981 roku.• Jan Cwołek (?).Obok tych pełnych bohaterstwa postaci zabrzańskich harcerzy

31

do odnotowania są też fakty zdrady z tego okresu, tym przykrzejsze, że znaleźli się też donosiciele i zdrajcy spośród harcerzy (np. Henryk Hula pochodzący z Rudy Śląskiej. W okresie przedwojennym utrzymywał bliskie kontakty z harcerzami Zabrza i Zaborza i stąd znał nazwiska i fakty z działalności Harcerstwa).

Czasy najnowsze

Są i tacy, którzy przetrwali okres wojny, gehennę Buchenwaldu i Ravensbrück i są dzisiaj członkami Kręgu Instruktorskiego przy Hufcu Z.H.P. w Zabrzu:• Dhna phm. Klara Wanda z domu Widera, później małżonka 2-go Hufcowego Hufca zabrsko-gliwickiego Dha phm. Stanisława Cwołka,• Dh phm. Juliusz Kleczka drużynowy i działacz narodowy i harcerski w latach 1923-1939,• Dh phm. Izydor Cwołek, brat Stanisława Cwołka, założyciel oraz Drużynowy drużyny na Zaborzu,• Dhna phm. Jadwiga Sołtysowa, Kierowniczka Referatu Harcerek przy Inspektoracie Harcerskim utworzonym przy Komisariacie Plebiscytowym w Bytomiu (zmarła w 1995 roku).

Podsumowując należy stwierdzić, że Harcerstwo w latach 1922-1945 w swym bilansie nie tylko miało straty. Harcerstwo odgrywało poważną rolę w utrzymywaniu polskości Zabrza. Działalność ta szła przede wszystkim w kierunku wychowania w patriotyzmie i świadomości narodowej oraz w poczuciu głębokiej więzi z Polakami i z Polską. Znamienne jest podkreślenie patriotyzmu miejscowej młodzieży, która mimo iż po podziale Górnego Śląska w 1922 roku znajdowała się w granicach Niemiec i poddawana była przymusowej germanizacji, wytrwała.

32

Bibliografia

1. Błażejewski W. : Z dziejów harcerstwa polskiego (1910-1939). Warszawa 1985, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.

2. Cieślak T., Musiał T.: Materiały do dziejów polskiego ruchu młodzieżowego na Śląsku Opolskim. Katowice 1967, Wydawnictwo „Śląsk”.

3. Daszkiewicz R.: Harcerstwo polskie poza granicami kraju od zarania do 1930 w relacjach i dokumentach. Lublin 1983, Wydawnictwo KUL.

4. Denega P.: Szkic historii Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech w odniesieniu do Zabrza w latach 1913-1945.

5. Fietkiewicz O.: Leksykon harcerstwa. Warszawa 1988, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.

6. Janota W.: Z dziejów harcerstwa śląskiego. Warszawa 1985, Wydawnictwo Śląsk.

7. Kapiszewski H.: Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech. Zarys historyczny ze szczególnym uwzględnieniem lat 1933-1939. Warszawa 1969, Instytut Wydawniczy „PAX”.

8. Lis M.: Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech (1922 -1939). Opole 2003, Państwowy Instytut Naukowy.

9. Nowak L., Łopato S., Szczerbiński M.: Studia z dziejów harcerstwa na obczyźnie (1912 -1946).Gorzów Wielkopolski 2012, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej, Oddział w Gorzowie Wielkopolskim.

10. Sikorski E.: Szkice z dziejów harcerstwa polskiego w latach 1911-1939. Warszawa 1989, Wydawnictwo Interpress.

ZałącznikInstruktorzy ZHP w Niemczech z terenu obecnego Zabrza.

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Polskie_Zjednoczenie_Zawodowe&action=edit&redlink=1