T.C.STANBUL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSBATI DLLER VE EDEBYATLARI ANA BLM DALI

AMERKAN KLTR VE EDEBYATI BLM DALI

YKSEK LSANS

AMERKAN KLTRNE FARKLI BR BAKI:ROBERT M. PIRSIG VE ZEN BUDZM

DANIMANYARD. DO. DR. SEMA BULUTSUZ

HAZIRLAYANZEHRA FT

2501060007

stanbul, 2010

iii

Z

Bu almada, Bat kltrnn oluum srecinde nemli bir yer tutmu olan, Antik

a, Aydnlanma a ve Modernizm dnemleri, toplumda var olan ikili kartlklar

ve bu ikili kartlklarn bireyde ve toplumda yansmalar ele alnmtr. nan ve

kltr farkll nedeniyle ikili kartlklarn daha az hissedildii Dou kltrleri de

incelemeye dhil edilecektir. Romantik-klasik ikili kartl temel alnarak, sanat-

bilim, hmanizm-teknoloji, kadn-erkek ve Dou-Bat ikili-kartlklarna da

deinilecektir. Bat toplumlarnda yzyllardr var olan bu durumun yaznsal

dzlemde sergilenmesi amacyla, ikili kartlklar eserinde nitelik temelinde

uzlatrmaya alm Robert M. Pirsigin Zen ve Motosiklet Bakm Sanat:

Deerlerin Sorgulanmas eseri seilmitir.

ABSTRACT

This study deals with the binary oppositions and the reflections of these binary

oppositions on the individual and the society which appeared as the result of the

Ancient Age, the Enlightenment and Modernism. The Eastern cultures in which

binary oppositions dualisms are less effective because of the difference it has in the

culture and the beliefs will be included to the study. Binary oppositions such as art-

science, humanism-technology, female-male and East-West will be referred on the

basis of the romantic-classic binary oppositions. In order to portray this situation

which has existed in Western societies for centuries, from a literary point of view

Zen and the Art of Motorcycle Maintenance: An Inquiry Into Values, the book by

Robert M. Pirsig who has tried to unite these binary oppositions on the basis of

Quality has been selected.

iv

NSZ

Bat kltrnde yzyllardr basknln srdrm Antik a felsefesi, Aydnlanma

a, Romantizm ve Modernizmden sonra yirminci yzylda Bat dnyasnda Dou

inanlar da ilgi grmtr. Dou inanlarnn ve zellikle Zen Budizmin popler

olmas Eugen Herrigelin Japonyada Felsefe dersleri verdii srada ilgi duyduu

Japon okuluk sanatyla alakal deneyimlerini anlatt Zen in the Art of Archery

eserini yaynlamasyla balamtr. Daha sonra bu konuda yazlm eserler Bat

insannn Zene duyduu ilgiyi fazlalatrmtr. Amerikadaysa kinci Dnya

Savandan sonra Amerikan edebiyatnda kendilerine yer edinmi Beat Kuayla

beraber Amerikada Dou inanlar, zellikle Zen etkili olmutur. Beat yazarlarnn

eserleri incelendiinde Dou dnce ve inan sisteminden esinlendikleri aka

grlr. Bu inan ve dncelerden etkilenen yazarlar Beat yazarlaryla snrl

kalmaz. Amerikal yazar Robert Pirsig 1968de iki arkada ve oluyla kt bir

motosiklet gezisinden esinlenerek Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin

Sorgulanmas (1974) eserini yazmaya balar. 1972 ylnda biten eserin basm 1974

ylnda gereklemitir. Bir kurmaca olarak deil, Chautauqua anlats olarak

grd eserinde Pirsigin deneyimlerini aktard sesi vardr; hayat esere

yansyan yazar, eserde imdiki zaman kalbnda motosiklet yolcuunu aktaran ve

gemiini hatrlayan anlatc ile gemi zaman kalbnda ortaya kan yazarn kendi

gemiinin yansmas olan Phaedrus.

Pirsig eserinde gelitirdii fikirlerde Dou inanlarndan olduu kadar Batnn

dnrlerinden ve dnce hareketlerinden esinlenmitir. Eserde Antik Yunan

filozoflarndan, zellikle Platon ve Aristotelesin etkileri n plana kmaktadr. Ayn

zamanda Aydnlanma Dnemi dnrlerinden Locke, Hume ve Kant da esere dhil

edilmitir. Pirsigin eserinde Dou dnce ve inan sistemlerinden Zen

Budizminin, Budizmin, Taoizmin ve Hinduizmin etkileri ak bir ekilde grlr.

Ancak her ne kadar yazar eserinde dorudan referans almasa da baka bir Dou

inan olan Konfyanizmin de etkilerini grmek mmkndr.

Kart grnen iki dnyay eserinde bir araya getirerek Pirsig, Bat Dnyasnda salt

aklclk ya da romantik yzeysellik temelinde ortaya kan ikili kartlklarn

vtopluma yansmas sonucu ortaya kan olumsuzluklara dikkat eker. Bu ikili

kartlklar klasik ve romantik ayrm temelinde ekillendirir. Bu ayrm

somutlatrmak iin teknolojiyi sadece smrlecek ve keyif alnacak bir olgu olarak

gren kiileri ve teknolojiyi canavarlatrarak ondan uzak durmaya alan ama uzak

kalamayan insanlar rnek gsterir. Toplumda var olan bu ayrmn sona erdirilmesi

iin Nitelik adn verdii kavram nerir.

Nitelik kavram eserin ilerleyen blmlerinde ortaya ksa da eserin her blmnde

kavramn etkilerini hissetmek mmkndr. Nitelik temelinde Platonun yisini,

Sofistlerin erdemini, Buday, Taoyu ve Hindu mistik elerini iinde barndrd

gibi kavramn geliim srecinde Poincarden ve Einsteindan da etkilenilmitir.

Aydnlanma a dnrlerinden dorudan alnm bir etki olmasa da yazarn da

eserinde belirttii zere bu dnrlerin de Nitelik zerinde etkileri olmutur. Ancak

yazar Nitelik fikrini gelitirmede etkilendii dnce ve dnrleri eserine

yanstrken yeterince ak davranmamtr. Dou inanlarnn Nitelik zerindeki

etkisi kendisinin belirttiinden daha youndur. Pirsig Dou inanlarndan

esinlenmesini adil bir biimde eserine yanstmamtr. Ayn zamanda ngiliz ve

Amerikan romantik air ve yazarlarn kendi dnemlerinde gelien teknoloji ve

gelimelerle ilgili grleriyle kendisinin Nitelik ve romantik-klasik ikili kartl ile

ilgili gelitirdii dnceler arasnda dikkat eken bir benzerlik olmasna ramen

kendisi eserinde bu durumu hi belirtmemitir.

Bu nedenle, bu incelemede Robert Pirsigin eserinde ortaya att Nitelik kavramnn,

Dou inanlar ve Romantik yazar ve airlerin grleriyle yeterince belirtilmemi

ya da hi belirtilmemi ortak zellikleri zerinde tartmalar gerekletirilecektir.

Ancak ncesinde eserin yntemi, yazarn eserini neden kurmaca olarak deil de bir

Chautauqua anlats olarak grd zerinde tartlacak ve eserin ksa bir zeti

yaplacaktr. Bir sonraki blmde Nitelik kavram ve kavramn felsefi ve bilimsel

zellikleri verilecektir. En son blmde Nitelik ve Dou inanlar arasndaki

benzerlikler ile Pirsigin Romantik yazar ve airlerle ortak zellikleri tartlacaktr.

Bu incelemenin amac Pirsigin sunduu Nitelik kavramnn Bat ve Dou dnce

dnyasnda sahip olduu benzer unsurlar ortaya karmaktr.

vi

Bu tezin hazrlanmas srecinde gsterdikleri sonsuz sabr, destek ve ilgi iin

ncelikle aileme teekkr ediyorum. Ayrca bana olan gveni asla sarslmayan

dostum Gkhan zalpe teekkrlerimi sunarak kendisine verdiim sz tuttuumu

bilmesini istiyorum. Tezin hazrlanmasnda bana olan desteini esirgemeyen hocam

Sema Bulutsuza teekkr etmek istiyorum. En nemlisi sevgisini, ilgisini, desteini

her zaman hissettiren ve devaml yanmda olan Sezgin Mesuta ok zel

teekkrlerimi sunmak istiyorum.

vii

NDEKLER

Sayfa No

Z, ABSTRACT ............................................................................................. iii

NSZ ............................................................................................................iv

GR ..............................................................................................................1

I. BLM

1. ZEN VE MOTOSKLET BAKIM SANATI: DEERLERN

SORGULANMASI, ESERN YNTEM VE ZET ..................................8

1.1. Eserin Yntemi zerine ........................................................................8

1.2. Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmasna

Ksa Bir Giri ...............................................................................................13

II: BLM

2. BATI TOPLUMUNDAK KL KARITLIKLARIN CHAUTAUQUA

ANLATILARI ERSNDE NTELK LE ZMLENMES VE

KARAKTERLERN ROL ...........................................................................17

2.1. Nitelik ve Romantik-Klasik kili-Kartl ..........................................17

2.2. Nitelik ve Felsefi Tartmalar ..............................................................26

2.3. Nitelik ve Bilimsel Tartmalar ............................................................35

2.4. Nitelik Araynda Chrisin Rol .........................................................40

III. BLM

3. ESERDE DOU FELSEFES VE NTELK ............................................49

3.1. Nitelik ve Dou Felsefesi ......................................................................49

3.2. Nitelik ve Romantizm ............................................................................64

SONU ............................................................................................................78

KAYNAKA ..................................................................................................82

1GR

Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas (1974) eserini Robert

Pirsig, 1968 ylnda olu Chris ve iki arkada John ve Sylvia ile Amerikann bir

ucundan br ucuna yapt on yedi gnlk motosiklet yolculuundan esinlenerek

yazmaya balam, eseri 1972 ylnda bitirmitir. Ancak eserin baslmas 1974

ylnda gereklemitir. sel ve dsal yolculuun ayn anda gerekletii eserde

yazarn kendi hayatndan esinlendii aktr. smi verilmemi bir anlatc tarafndan

aktarlan eserde gemi ve gelecek i iedir. Yolculuk baladnda kendi

gemiiyle ve gereiyle yzlemeye balayan anlatc tarafndan esere aktarlanlar

yazarn hayatyla dorudan ilikilidir. Yazar eserini Zen balkl kitaplardan

esinlenerek adlandrmtr. Birinci Dnya Sava ve kinci Dnya Sava arasnda

karsyla birlikte Japonyaya giden Eugen Herrigel Zen in the Art of Archery (1953)

eserini, kars Gustie Herrigel ise Zen in the Art of Flower Arrangement (1958)

eserini yazmtr. 1969da yaynlanan Robert Leverantn Zen in the Art of

Photography bu trevlerin bir devamdr. Bu eserler da Zen fikri ile

ilerlemelerine karn Robert Pirsig, Zen felsefesini ve zerinde tartlacak konuyu

ayr dnm ve eserinin adn Zen ve olarak ortaya koymutur. Yalnz

kendisi bu adlandrmay kullanan ilk yazar deildir. Ray Bradbury 1958 ylnda

yazd Zen and the Art of Writing eserinde bu terimi kendisinden nce kullanmtr

(Dexter, 2008:1).

Romanda Robert Pirsig, hayatn her alann kapsayan, kiiyi her seiminde,

aratrmasnda, eilimlerinde ve araylarnda en iyi, en doru olana gtrebilecek

olan Nitelik kavram zerinde durmaktadr. Eserde Pirsigin iki yansmas

bulunur: Yolculuk srasnda imdiki zaman kalbnda Nitelii tartan anlatc ile

19611963 yllar arasnda grd psikolojik tedavi ncesi kiiliini ve gemiini

yanstan ve Nitelii gemi zamanda tartm olan ve anlatc tarafndan

ekillendirilen alter ego Phaedrus. Eserin biyografik zellikleri gemi aktarldka

daha belirginleir. Klinik tedavi grmeden nce yazarn kendisi de Bozeman

ehrinde Montana State Collegeda ders vermi, Nitelik ile ilgili incelemeleri

kendisini Antik a ve Mistik Dou felsefesine ynlendirmitir. Yazarn gerek

2hayat hikyesiyle eser iinde anlatcnn alt benlii Phaedrusla ortaya kard olay

rgs birbirine paraleldir. Eserde anlatcnn Phaedrusun ortaya attn syledii

Nitelik kavram Platonun ne srd yi kavram ve Dou Felsefesindeki

Tao ile benzeir. Nitelik hakknda Julian Baggini ile Filozoflar Dergisi evrimii

iin yapt bir rportajda Pirsigin bu benzerlikle ilgili yorumu, Niteliin Tao ve

Buda-doasyla zdeletirilmesi dnda (ayrca Zen ve Motosiklet Bakm

Sanatnn bal da) bu konuda zgn olduum sylenemez olur (Baggini, 2008:

12). Eserdeki anlatcyla Phaedrus birbirlerinin ztt olarak grnmelerine ramen,

Nitelik kavramnda benzer grleri vardr. Nitelik kavramnn tanmlanabilirlii

konusunda ayrlrlar. Kavramn tanmlanamaz olduunu dnen Phaedrusun

aksine, anlatc Nitelik kavramna tanmlar getirmeye alr. Bu ayrmlar anlatcnn

en bandan alt kimliinin farknda olduu ya da onu kabullendii anlamna gelmez.

Aslnda anlatc arkadalar ve olu ile yapt bu motosiklet yolculuu gemi ten

gelen Phaedrus hayaletiyle hesaplamak iin gerekletirir. Ayrca eserin Zen

felsefesiyle ilikisini ve Suzukinin Zen znde kiinin kendi benliinin doasn

kavrama sanatdr ve esaretten zgrle giden yolu iaret eder. (Suzuki, 2006: 3)

szn gz nnde bulundurursak, anlatcnn yolculuu zgrle bir adm olarak

grlebilir. Emersonun Nature eserinde kulland gemii arkada brakmak,

evrenle zgn bir ilikinin tadn karmak ve kendine ait bir dnya kurmak

(Emerson, 1983: 15) tabirleri anlatcnn bu kan olumlar niteliktedir

Zen ve Motosiklet Bakm Sanat eserinde tartlan Nitelik ve Nitelik nedir?

sorusunun ardndan nitelik zerine oluturulmu birok gr ve zmler

sunulmutur. Yazarn ikinci roman olan Lila: Ahlakn Sorgulanmas eserindeyse

Nitelik kavram geniletilmi, Niteliin Metafizii bileiminde tartlmtr. Bu

nerme ierisinde Nitelik Niteliin Metafizii ierisinde statik ve dinamik nitelik

olmak zere ikiye ayrmtr. Statik nitelik tanmlanabilir ve tm dnya anlaymz

zerine kurabileceimiz drt evrimsel dala ayrlmtr: norganik, biyolojik, sosyal

ve aklc. Dinamik nitelik ise tanmlanamaz ama organizma o olmadan geliemez.

Dinamik nitelik bu noktada Phaedrusun ortaya att Nitelik kavramnn ham

ekliyle benzerlik gsterse de bu iki nitelik Pirsigin Niteliin Metafizii olarak

adlandrd baka bir felsefi tartmaya yneldii iin konunun dnda kalr.

3Bir yol hikyesi olan Lila: Ahlakn Sorgulanmas eserinde bu sefer bir gemi

yolculuu yaplr. Drt karakter, statik niteliin ayrmna paralel bir ekilde

kurgulanmtr. Gemi inorganik varln temsilcisidir. Lila karakteri Zen ve

Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eserindeki Phaedrus ile benzeir,

ayrca Lila doay temsil eden karakterdir. Yazar kendi grlerini Lila: Ahlakn

Sorgulanmas eserinde akln temsilcisi olan Phaedrus yoluyla aktarr (Pirsig: 1992).

Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eserinde kendisini

Phaedrus yoluyla yanstmay tercih etmise de, her iki kitaptaki Phaedrus karakteri

ile zdeletirilmeyi istemez.

Eserde Nitelik kavramna varmadan nce anlatc teknolojinin insanlar tarafndan

canavarlatrlm olduunu belirtir. Bu nyargnn nedeni olarak ise romantik

anlay ve klasik anlay ikili-kartlnn almam olmasn ileri srer. Bu ikili

kartlk Niteliin temel alnd bir anlayla alabilir.

Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eseri boyunca karmza

kan ikili kartlklar karakterlerin ve felsefi sylemlerin oluturulmasnda esas rol

stlenir. Yukarda da belirtildii gibi yazar her eyden nce anlatc ve kendisi

arasnda, daha sonra da anlatc ve Phaedrus arasnda bir ikilik oluturmutur.

kilikler bununla snrl kalmaz. Anlatc ve Chris, anlatc ve arkada John, anlatc

ve eski i arkada De Weese, anlatc ve Sylvia arasnda olmak zere birok ikilili-

kartlk, kadn-erkek, romantik-klasik, teknoloji-doa gibi eitli ikili kartlklara

tekabl eder.

Nitelik esas alnarak oluturulan bu ikiliklerin somut hali Phaedrusun ortaya att

sylenen klasik anlay ve romantik anlay olarak ortaya kar. Eserde anlatc bu

iki anlay ksaca Klasik anlay dnyay, belirleyici biimin kendisi olarak grr.

Romantik anlay ise, o anki grnyle grr. (Pirsig, 2007: 66) olarak tanmlar.

ncelemede temel alnacak ikilik aslnda romantik anlay ve klasik anlaytr. Dier

tm ikilikleri bu iki anlay zerinden kurgulayp, aralarndaki anlamazlklar ve

4badamalar aktarmaya alacam. kiliklerin eserin adnda grlebildiini

dnen John G. Caweltiye gre;

Modern insann zihninin blnmln tehis ettiine ve bir are aradnadair iddiasnn younluuna ve arayna yazarn verdii nem, balkta gzearpan bir ekilde bir araya gelmi antitezler dizininde kendisini gsterir:teknolojiye kar din; maddeye kar ruh; mekanizmaya kar mistisizm;makineye kar zihin; mhendislie kar sanat; Batya kar Dou, Cennet inMeleklerine kar Budistler (Cawelti, 1979:159).

Eserin bal temel bir ikilii konu alr. Zen ve motosiklet bakmn yan yana

koymak ve motosiklet bakmn bir sanat olarak belirtmek bir antitezler dizini ortaya

koyar. Anlatc romantik anlay ve klasik anlay ilk olarak beylik anlamda zetler.

Sanat ona gre bilim ile karlatrldnda romantiktir ve kadn ile zdeletirilir.

Mantk ve kurallar ile ilerleyen klasik dnce ise genelde eril olarak dnlr

(Pirsig, a.g.e., s.66). Aslnda her iki dnceyi de birbirinden tamamen ayr

dnp, sadece bir yne kaymak dierine tamamen olumsuz bakmay dourur. Bu

yzden yanl deerlendirmeler ortaya kabilir. Yazar Motosiklet srmek romantik

olmasna karn, motosiklet bakm tam anlamyla klasiktir. (A.e., s.66) derken

ikiliin kart durmasna ramen i ie olduunu da vurgulamaktadr.

Eserde dou ve bat felsefelerinin ilevleri nemlidir. Ronald DiSantoya gre,

Yolculuk dncenin Dou ve Bat yarm kreleri arasnda ileri geri gidip gelir

(DiSanto ve Steele, 1990: 50). Birok filozofa yaplan gndermeler eserin yaps

iin nem tar. Eserde etkileri ayrntl olaral ele alnacak filozoflarn says bir

hayli fazladr. Phaedrus inceledii filozoflara asla tarafsz davranmaz. Hepsinden

belli bir noktaya varmalarn ister ve gereklemediinde sinirlenir. Buna ramen

deneyci dnceyi alrken ayn fikirde olmas Kanta sayg duymasn

beraberinde getirir. Phaedrus Kantn a priori dncesinden yola karak

zihnimizdeki zaman ve uzay ierisinde devamll olan a priori motosikletten

bahseder. Hume onu doann hayal gcnn bir rn olduuna ve tm dnyann

insann zihninde olduuna ikna eder. Poincaryi incelerken de dorunun

greceliini ve meknn eriliini renir.

5Bat dncesinin temeli olan Antik Yunan Felsefesi eser iinde hatr saylr bir

arla sahiptir. Anlatcn alt kimliine Platonun Phaedrus metnindeki Phaedrus

karakterinin isminin verilmesi tesadf deildir. Platonun metnindeki Phaedrus

nitelik aray srasnda, Sokrates ile zellikle retorik ve yazma ile alakal olarak,

gerekliin dil ile ilikisi, sevgi felsefesi, metafizik de dhil olmak zere birok

felsefi konu hakknda konumulardr. Diyalog Platon tarafndan yazlmtr. Benzer

bir ekilde de Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eserinde

Phaedrusun hikyesi ikinci elden yazlmtr, anlatc tarafndan. Geoffrey Galt

Harphamn yapt Phaedrus anlatc iin ne ise, Sokrates de Plato iin odur.

(Harpham, 1988: 77) yorumu ok yerindedir.

1968 ylnda yazlmaya balanan eserin dneme tezat olarak daha ok eski felsefi

akmlardan etkilenmi olmas o dnemde gelien beat kua ruhundan

bahsedilmeyecei anlamna gelmez. Eserde nemli bir etkisi olan Zen o dnemde

Beat hareketi ierisinde de popler olmutur. Jack Kerouac 1957 ylnda yaymlanan

On The Road (1958) eserinde Beat Kua felsefesinin temellerini atmtr. Eser

Kerouacn Budist felsefe ile olan ilgisini derinlemesine sorgulamasa da yaplan

yolculuk Mahayana ilkelerinin bir uzants olarak dnlebilir. Bu ilkeler Budist

ahlak kurallarnn temelini oluturur ve rahip olmayan sradan halktan izleyicilerin

takip etmesi gereken ilkelerdir. Yazarn On The Road eserinden sonra yaymlad

yine bir yol hikyesi olan eseri Dharma Bums Zen retisini dorudan iinde

barndrr. Dharma kelime anlam olarak kiinin kendine olan sorumluluu kiinin

evrendeki yeri manasna gelir. Trkeye Zen Kaklar bal altnda evrilmi

olan kitaptaki ba karakter Ray Smith takma adl Jack Kerouactr. Eserlerinde

arkadalarn da deiik isimlerle romanna dhil eder. Kiisel aydnlanmaya

ulamay amalayan ve her gn meditasyon yapan Ray ve Budistlerin doann

ierisinde tek bana dnceye dalmalarn doayla olan ilikisinde yanstan Japhy

Ryder iki ana figr olarak karmza kar (Kerouac, 2006).

Robert Pirsigin yapt isel ve dsal yolculuklar, alt benliiyle Phaedrus ile

hesaplamas, Nitelik araynn aralarnda nitelikli bir iliki kurmasn engelledii

oluyla uzlamas, ikili-kartlklarn zmlenmesi olarak dnlebilir. Fakat

6sonunda alt benliini daha fazla bastrmaktansa onun gerek benlii olduunu anlar

ve olu ile daha nce kuramad nitelikli ilikiyi kurar. Bu bir tr aydnlanma

olarak deerlendirilebilir.

Bu manada, Robert Pirsig ve onun eseri Zen ve Motosiklet Bakm Sanat:

Deerlerin Sorgulanmas incelenirken Antik Yunan filozoflar Sokrates, Platon,

Aristoteles ve Sofistlerin grleri referans alnacaktr. Ayrca Deneysellik

kurucular David Hume ve John Locke, Amerikan transandantalizminin ncs

Ralph Waldo Emerson ve onun takipisi Henry David Thoreau da incelemeye dhil

edilecektir. Marksist edebi ve kltrel eletirmenler, Theodor Adorno ve Max

Horkheimer ile Michel Foucaultya da bavurulacaktr. Ayrca eserdeki Nitelik

kavramyla Dou Felsefesi arasndaki benzerlikler zerinde durmak iin Zen

Budizm, Hinduizm, Konfyanizm ve Taoizm kutsal metinlerinden ve Zen

Budizmi ve pratiklerini gnmze aktarm olan D.T. Suzukiden de

yararlanlacaktr.

ncelememde anlatcnn olu ve arkadalar ile birlikte bir motosiklet yolculuuna

kmas, sonrasnda Amerikann Bat kesimine yani krsal ve daha bo blgelerine

ynelmesi srasnda ncelikle anlatcnn iinden kamad yirminci yzyl

aklcln ve kendi gelitirdii aklclk hayaleti terimlerini tartmak ve Nitelie

giden yolda salt aklcln kendisini yeterince ynlendiremediini akla

kavuturmaya alacam. 1950 yllarndan balayarak 1970li yllara kadar devam

eden Bat dncesinden uzaklaarak Dou dnce ve inanlarnn yardmyla

ruhsal bir araya ynelme yazarlar ve insanlar tarafndan benimsenmiti. Robert

Pirsigin bu dnemde yazd Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin

Sorgulanmas eserinde de bu eilim grlmesine ramen yazarn bunu

gerekletirmekte baar salad sylenemez. nk Pirsig romantik-klasik

tartmasn Zen araclyla yeni bir neri ya da zm yolu olarak sunsa da bilineni

tekrarlamaktan teye gidemiyor. Teknolojiyi canavarlatrm ya da teknoloji

bamls olmu toplumlarda olumu romantik-klasik ikili kartln uzlatrmak

iin nerdii Nitelik, on dokuzuncu yzylda Romantik yazarlarn syledikleriyle,

Dou inanlaryla ve Antik Yunan dncesiyle benzemesinden dolay Pirsig

7orijinal olmaktan ok bilineni tekrar ediyor. Pirsig bu benzerliklerin birounu

eserinde belirtmemi olsa da bu incelemede Nitelik kavramnn Dou inanlar,

Romantik hareket ve Antik Yunan felsefesiyle olan ortak noktalarn tartp, bu

benzerliklerin bulunduu eserlerden rnekler sunacam. Kaynak olarak kullanlan

Dou dinlerinin kutsal yaptlarndan, romantik yazar ve airlerin eserlerinden ayrca

Antik Yunan metinlerinden yaplan alntlardan yola karak romantik-klasik ikili

kartl ve Nitelik kavramn incelememde ele alacam.

8I. BLM

1. ZEN VE MOTOSKLET BAKIM SANATI: DEERLERN

SORGULANMASI, ESERN YNTEM VE ZET

1.1. Eserin Yntemi zerine

Robert Pirsigin Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmas eserinin

ierdii otobiyografik zellikler gzden kamaz. Fakat yazar eserdeki anlatc ve

Phaedrus ile dorudan ilikilendirilmek istemez. Amac otobiyografik bir eser

yazmak olmamtr. The Observern muhabiri Tim Adams ile yapt bir rportajda

kendini bildiinden beri her eyi aklayan bir teori oluturmak gibi kar konulmaz

bir istee sahip olduunu belirtmitir (Adams, 2006: 3). Ancak eserdeki anlatc ve

alter-egosu Phaedrusun yazarn hayatyla benzemesi gzden kamaz. Not

blmnde gerekten olmu olaylardan bahsettiini belirtmi olsa da eser iin

yazd nszde bu benzetmeyi reddedercesine anlatc ve Phaedrustan roman

karakterleri gibi bahseder. Fakat Richard Rodino bu belirsizlie kar kar, Eser ne

roman ne de otobiyografi olarak kategorize edilmeyi reddederek neredeyse

saygszla davetiye karyor kitabn kararl bir ekilde krmak iin yola kt

ikiliklerden birisi de budur (Rodino, 1980: 21). Jerome Bump ise bu ikilem arasnda

kalmaktansa nc bir neri getirmeyi tercih eder,

Birok eletirmen eseri ya otobiyografi ya da roman olarak snflandrmaktasrar ediyorlar, ama nc bir seenek onu felsefe kadar otobiyografi veromann zelliklerini de birletiren nc bir eser olarak ele almaktr (Bump,1983: 372).

Gerekletirilen motosiklet yolculuunu anlatrken kronolojik bir sra izleyen yazar,

bir yandan da geriye dnler, anlar ve felsefi monologlarla hem kendisi hem de d

dnyayla hesaplar. zlenen bu kronolojik srann yan sra anlatcnn gemii ve

alter egosuyla yzlemesinde aamal bir anlatm mevcuttur. Aamal anlatm ile

9kastedilen eserde gerekletirilen tartmalarn ya da iddia edilen fikirlerin dorudan

sylenmesi yerine ncesinde verilen bilgiler ve yaplan tartmalar sonrasnda

sylenmesidir. Ama aamal bir yntem dhilinde, sylemek istedii eyden nce

sylenmesi gerekenleri aktarmak olur. Bu yntemi kullanmasnn amac okuyucuda

merak uyandrmaktan ok, bir yirminci yzyl alkanl olan acelecilikten

kanmak istemesidir. Kiinin bir konuda acele etme istei onun sz konusu konuya

zen gstermediinin ve hzl bir ekilde baka bir eye gemek istediinin kantdr

(Pirsig, a.g.e., s.32). Bylece ulalacak kavramn etrafnda oluturulan dngde tm

tartmalar gerekletirildikten sonra en tepeye ulalr.

Aamal anlatma en iyi rneklerden biri anlatc ve alter-ego Phaedrus arasndaki

ilikidir. Dsal motosiklet yolculuunun yan sra isel bir yolculuu da aktaran

anlatcnn bahsettii Phaedrus ile kendi gemiini aktardn ilerleyen blmlerde

anlarz. Ayn ekilde anlatc eserde nemli bir role sahip Nitelii dorudan

aktarmaktansa ncesinde birok felsefi ve bilimsel tartmalar gerekletirmi ve

sonrasnda Nitelii ve onun getirebilecei zmleri sunmutur.

Eserde romantik anlay ve klasik anlaynn Nitelik kavram sayesinde

birletirilebileceini savunduu fikri incelemede tartlacaktr. Ancak yazarn bu

kavram gelitirme yolunda yelpazesini ok geni tuttuu belirtilmelidir. Eserde

bilimsel ve felsefi tartmalarn eitlilii, yazarn gemii gz nne alndnda

daha anlalr bir hale gelir. 1938 ylnda Stanford-Binet Form IQ testinden 170

almasyla on be yanda Biyokimya almalarna balam ancak on yedi yanda

niversiteden ayrlmtr. Bundan sonra bir sre ne yapacana karar veremeyen

yazar orduya katlr, Koreye gider. Dnnde felsefe almalar yapmaya karar

verir ve niversiteye dner. Bir dnem Hindistanda Benares niversitesinde Dou

Felsefesi ile ilgili dersler alr. Daha sonra kompozisyon ve retorik dersleri veren

yazar bir sre sonra Chicago niversitesinde Dnceler ve Yntemler 251,

Retorik dersine katlmtr. Pirsigin birok filozofu, bilim adamn ve onlarn

retilerini ieren eserini belirli bir kuramsal tartma zerinden incelememeyi

tercih etmemin nedeni de eserdeki bu eitliliktir. Antik Yunan Filozoflarndan

Aydnlanma dnemi dnrlerine, Newtondan Einsteina kadar birok bilim

10

adamna bavurulan eserde ayrca Romantizm etkileri de grlr. Bu nedenle

incelemede kuramlardan ziyade Nitelik kavram, dnce ve inan sistemleri ve

karakterlerin geliimi zerinde durulacaktr.

Yazar metinde arkadalarnn gerek isimlerini kullansa da karakterler ve olaylar

zerine kurgulanm bir roman yazmay amalamad aktr. Eserde bahsi geen

arkadalarn karakterler olarak grmez. Arkada Sylviann Nesne olmaktan

holanmam (A.e., s.122) cmlesi yazarn bu bak asn destekler.

Eser 1968de olu ve arkadalaryla gerekletirdikleri motosiklet yolculuundan

esinlenerek yazd denemeler sonucu ortaya kmtr. Teknik ve insani deerler

hakknda yazd bu denemeleri daha sonra geniletmi ve bir kitap haline

getirmitir. Yolculuk srasnda urad arkadalar Robert ve Gennie

DeWeeselerin evindeki bir akam yemei sonras gerekleen bir diyaloun

anlatld blmde bu esinlenme daha belirginleir. Teknoloji, bilim, motosiklet

bakm, sanat, keifler ve daha birok konunun tartld kalabalk partiden sonra

retorikilerden, Platondan ve Akl Kilisesinden bahseden anlatcya arkada

Gennie bunlar yazmas gerektiini syler.

Bam sallayarak onaylyorum. Bir dizi konferans-deneme hazrlamaydnyorum. Bir tr Chautauqua. Buraya gelirken yol boyunca bunu kafamdaoluturmaya altm Belki bu yzden tm bu szlere hazrlanm gibiduruyorum. Bu ok muazzam ve ok zor bir ey. u dalarda yryerekyolculuk etmeye benziyor (A.e., s.153).

Yntem asndan en belirleyici etmenlerden birisi anlatcnn Amerikay boydan

boya gezen seyyar adr gsterileri Chautauqualar Nitelik aray ierisinde

dntrmesi ve kendi yolculuu ierisinde Nitelik zerine yapt sylemlerde bu

anlatlar kullanmasdr.

Aklma gelen bir tr Chautauquadr (aklma baka bir ad gelmiyor); tmAmerikay, bu Amerikay, u anda yaadmz lkeyi boydan boya dolaan,bir zamanlar insanlar eitmek, elendirmek, dncelerini gelitirmek, kltrvermek, dinleyenlerin kulaklarn amak ve dnyalarn aydnlatmak amacn

11

tayan, pek ok halka ak konumann yapld, seyyar adr gsterisibiimindeki Chautauqualar (A.e., s.15).

Chautauqualarn tarihi ksaca zetlendiinde sylenebilecekler unlardr: 1826da

New Yorkda edebi, bilimsel ve ahlaki sylevler verilen adr alan olarak balam,

Amerikan Savandan sonra Gney ve Bat kesimlere de yaylarak gezici adr

gsterilerine dnmtr. Politikaclarn kampanya amal kulland Chautauqua

gsterileri Birinci Dnya Sava srasnda yaad durgunluktan sonra savan

bitmesiyle Byk Buhrana kadar en parlak dnemini yaamtr (McCown, 2009).

Hzl gelien teknolojiyle modern dnyada kaybolan Chautauqua gsterileri anlat

formunda anlatcya daha iyi araynda klavuzluk eder ve hem metafiziksel

hem de gnlk olarak medeniyetin probleminin kayna olarak grd: modern

ve eski moda, zne ve nesne, romantik ve klasik, zihin ve makine, dnce ve

hareket (Rodino, a.g.e., s.22) gibi birok ikili-kartl zmlemesinde yardmc

olur. Niteliin peinde gittii her yerin ve yrenin zelliklerini, ayrca karlat

insanlar Chautauqua yntemiyle eserine dahil eder. imdiki zaman kalbnn

kullanld Chautauqua anlatlar anlatcnn da istedii gibi kendisinin otobiyagrafi

ya da kurmaca yazar olmaktansa Chautauqua-konumacs olmasn salar.

Ben bir Chautauqua anlatcs deil de bir romanc olsaydm Zenin, Sanatn vehatta belki de Motosiklet Bakmnn i anlamlarn aklayan hareket dolusahnelerle John, Sylvia ve Chris karakterlerini gelitirmeye alrdm. Butam bir roman olurdu, ama baz nedenlerle bunu yapabileceimi sanmyorum(Pirsig, a.g.e., s.122).

Anlatc Chautauqua anlatlarn iki zaman kalbnda gerekletirir. Yolculuun

detaylarn verdii ya da Nitelii kendisi tartt zamanlarda imdiki zaman;

gemii, Phaedrusu ya da Phaedrusun Nitelik tartmalarn aktardndaysa

gemi zaman kalbn kullanr. Anlatc, olunu ve arkadalarn yolculuk srasnda

getikleri yerleri, karlatklar kiileri eserine dhil ederken imdiki zaman kalbn

kullanr. Kiiler, yerler ve yaananlarla ilgili gerekletirdii ayrntl gzlemler bu

iki zaman kalb ierisinde, Nitelik ve Chautauqua anlatlarnn sonunda tek bir

noktada birletirilmeye allr.

12

Phaedrus romantik anlay ve klasik anlay ikili kartlna bir zm olarak

Nitelii sunmadan nce, anlatcnn deyimiyle belirsiz srklenmeler yaar.

Phaedrusun srklenmeleri bilimden ayrlmasn, Kore deneyimini, Hindistanda

Benares niversitesine gitmesini ve en sonunda felsefeye yneldii sreci kapsar.

Bu belirsiz srklenme deneyimleri yazarn hayatyla paraleldir. Bilim alannda

aradn bulamayan Phaedrus insan bilgisinde koskoca hiyerarik yaps iinde

felsefeyi tm bilgi hiyerarisinin en st basama (Pirsig, a.g.e., s.112) olarak

grr. Bilgi dnyasnn tm sand bilimin de felsefenin bir dal olduunu fark

eder. Phaedrusun bilgi hiyerarisinde en st sraya yerleen felsefeden anlatc

dnce dnyasnn yksek lkesi olarak bahseder, imdi, dnce dnyasndaki

bir baka tr yksek lkeden, en azndan bana gre bununla paralel gibi grnen ya

da benzer duygular uyandran ve zihnin yksek lkesi diyebileceim eyden sz

etmek istiyorum (A.e., s.114).

Anlatcnn bavurduu zihnin yksek lkesi Nitelik araynda kendisine klavuzluk

eden nemli bir bavuru mekanizmas olur. Gemiinde zihnin yksek lkesinde

yapt yolculuun sonunda elektrook tedavisi grmesiyle bir tr kiilik blnmesi

yaayan anlatc bu sefer uyum gstermesi gereken kurallarn farkndadr.

Zihnin yksek lkesinde belirsizliin yein havasna, sorularn ve bu sorularanerilen yantlarn korkun byklne almak gerekir. Alan, aklnalabildiinin de tesine ylesine gider, gider, gider ki orada kaybolmak ve aslak yolunu bulamamak korkusu yznden insan oraya yaklamaktan ekinir(A.e., s.114).

Phaedrusun felsefe olarak grd sistemi anlatc zihnin yksek lkesi olarak

tanmlar. Ancak bu kavram kendisi ortaya atsa da aslnda, Pheadrus bu yksek

lkede amaszca gezinmi, bir zamanlar birilerinin bulunduu her yola, her ize

gitmitir (A.e., s.115). Phaedrus gezindii bu lkede birok dnrle karlar.

Onlar aratrrken kendi sylediklerine yakn ifadeler bulsa da bu durum kendisinin

tarafl olmasna bir engel tekil etmez. Anlatcya gre bunun nedeni Phaedrusun

her zaman yanl davranm olmas, her dnrn kendi istedii yne gitmesini

istemesi ve bu gereklemediinde ldrmasdr (A.e., s.116).

13

Eserde hissedilen felsefe younluu Dean Summersa gre antik Yunan filozoflar

gibi bize bilgelii retme ve ikna etme yolunda retorii iyi kullanmasndan

(Summers, 2009: 2) ileri gelir. Konumacnn amacnn dnceye hak

tanmaktansa, cevab kontrol etmek dnceyi ynlendirmek olduu ( Walzer, 1997:

47) retorik, antik ada sofistlerin kullandklar konuma biimidir. Phaedrusun

Bat dnyasnn ilk retmenleri olarak grd sofistler insann her eyin lt

olduuna ve bilginin greliliine inanmalaryla Phaedrusun Nitelik kavramna

yakn dururlar.

Yazarn Chautauqua anlatlarnda Nitelik kavramn tartt, ayrca gemii ve

alter-egosu Phaedrus ile hesaplat isel yolculuk ile olu ve arkadalaryla yapt

dsal motosiklet yolculuu eserde ayn anda gerekleir, bu nedenle bu iki yolculuk

birbirlerinden tamamen ayr deillerdir. Anlatcnn zihnin yksek lkesi fikrini

ortaya attnda yksek lkede dalarda bulunmas (Pirsig, a.g.e., s.213), Chris ile

daa trmanma deneyimleri srasnda, Phaedrusun Niteliin gneini bulmas ,

aktarlan Chautauqua anlatsyla dan tepesine yaklatklar anlamna gelen mavi

gkyzn grmelerinin ayn anda gereklemesi gibi iki yolculuu birbirine

balantl klan olaylar, yazarn bu iki yolculuk arasnda dolayl yoldan bir iliki

kurmay amalanmasndan ileri gelir.

1.2. Zen ve Motosiklet Bakm Sanat: Deerlerin Sorgulanmasna

Ksa bir Giri

Eser sresince ismi sylenmeyen bir anlatc tarafndan, kendisinin, olu Chrisin ve

arkadalar John ve Sylviann birlikte ktklar motosiklet yolculuunun ayrntlar

aktarlr. Minneapolisten balayp Bat Sahil eridinde biten bu yolculua,

anlatcnn i hesaplamas da olan Chautauqua anlatlar elik eder. Drt ana

blmden olumu eserde otuz iki alt blm bulunmaktadr.

Birinci ana blmde teknik yazarlk yaptn rendiimiz anlatc motosiklet

yolculuuna balar. Daha sonra alter-egosu olduunu reneceimiz Phaedrusu

14

yapt dnlerle bize tantr. Aratrmalarnn ve araylarnn iinden kamamas

sonucu ortaya kan ykm nedeniyle, Phaedrusa akl hastas tehisi konmu ve

sonucunda elektrook tedavisi grmtr. Tedavi sonrasnda gemiini bastrmak

isteyen anlatcnn elektrook ncesi benliine Phaedrus adn verdiini ve ismin

hatrlamak istemedii gemiinin bir geri dn olduunu anlarz. Ancak

yolculuunda bastrd alter-egosu Phaedrus ve gemiiyle hesaplamasna tank

oluruz. Eserde anlatcnn ne srd terimlerden birisi de aklclk hayaletidir. Bu

terim tamamen aklc bir kiilik olan Phaedrustan alnm bir fikirdir. Phaedrus

aklclk hayaletinin peinde delirmi, imdi de bir hayalet gibi anlatcnn peine

dmtr. Hayalet imgesi Goethenin Erlknig iiriyle devam eder. Chrisin akl

hastal belirtileri gsterdiini anlatr, bu balamda olu ile kendisi ve alter-egosu

arasndaki paralelliklere iaret eder. Arkadalar John ve Sylvia aracl ile

teknolojiye kar dman tavrlar zerinde durur. Hayatmz kolaylatrmasna

ramen teknolojiye ilikin olumsuz duygu ve dncelerin kaynan aratran,

tartan anlatc bunun stesinden nasl gelineceine dair yollar gsterir.

Teknolojiden sadece o dnemde ortaya km hipiler ya da doal yaam

taraftarlarnn kamadn, hatta teknoloji ile dorudan bir iliki ierisinde olan

tamircilerin ve iilerin de yaptklar i ile ilgili bir kimlik tamadklarn syler.

Anlatcya gre asl sorun daha derindir. Anlatc anlay, romantik anlay ve klasik

anlay olarak ikiye ayrr. Bu anlaylarn ayr olarak deil birlikte dnlmeleri

gerektiini belirtir.

kinci blmde ise Bozemana, anlatcnn gemite yani alter-egosu Phaedrus

olarak retmenlik yapt ehre giderler. Eer Pirsigin hayatn incelersek, eserde

birok benzerlikler bulunduunu kefederiz. Robert Pirsig 19591961 yllar

arasnda Bozemanda Montana Eyalet niversitesinde retorik ve ileri yazma

teknikleri zerine ders vermitir. Anlatcnn Bozemana gelmesi Phaedrus ile

hesaplamasnda nemli bir ayrntdr. nk bastrd alter-egosunu ortaya

karmasnda Bozeman, oradaki arkadalarn ve eskiden retmenlik yapt okulu

ziyaret etmesi nemli bir rol oynar. Montana niversitesinde retmenlik yapt

yllarda gerek niversitenin nasl olmas gerektii konusunda bir kiliseyle ilgili

okuduu haberden etkilenerek Akl Kilisesi kavramn ne srer. Bu blmde

15

romantik anlay ve klasik anlayn birlikte dnlmeleri gerektii fikrini Einstein

ve F. S. C. Northroptan alntlar ile destekler, ayrca Hume ve Kantn fikirlerini de

dhil eder. Bozemanda yaayan ressam DeWeese ve kars Gennieyi ziyareti

srasnda birlikte yenilen akam yemeinde anlatc yeni bir kavram sunar: zihinsel

dinginlik. DeWeese de John ve Sylvia gibi teknoloji ile ilgili olumsuz bir tavr

ierisindedir. Teknolojinin sorununun bir nedeniyse insan ruhuyla ve yreiyle

hibir bann bulunmamasdr (Pirsig a.g.e., s.150). Fakat ikinci blmde karmza

kan en nemli kavram anlatcnn daha sonra arlkl olarak zerinde duraca

Nitelik kavramdr. Bu kavram tm ikili-kartlklarn zmlenmesinde temel

olacaktr.

nc blmde John ve Sylvia evlerine geri dner. Anlatc olu Chris ile

yolculuu srdrr. nc blmden itibaren Chrisin rol belirginleir ve rya

sahnelerinde Chris, anlatc ile alter-egosu Phaedrus arasnda bir kaynatrc grevi

grr. Anlatc grd ryalar yoluyla gemile ve Phaedrus ile hesaplar. Chris

ise bu ryalara her zaman bir ekilde dhil olur. Anlatc ve Chrisin Bozemanda

daa trmanmalarnda ise Zen felsefesinden etkiler grrz. Anlatcnn Nitelik

aray nc blmde younlar. zne-nesne, dnce-madde, sanat-teknoloji

gibi ikili-kartlklar romantik-klasik anlaylardan yola karak tartr. nc

blmde karmza Locke, Hegel, Lao-Tzu ve Jules Henri Poincar kar. Daha nce

ele ald zihinsel dinginlik kavramna geri dner ve bu blmde bu kavram daha

ayrntl bir ekilde tartr. Zihinsel dinginliin Nitelik kavramnn alglanabilmesi

iin n koul olduunu iddia eder. Bu blmde ortaya att bir baka kavram ise

gumption szcdr. Trkeye coku olarak evrilebilen bu szck anlatcya

gre Nitelik ile temasa geen kiinin durumunu anlatr (A.e., s.268). Makine ile

ustas arasndaki Nitelik ilikisi ya da coku dolu iliki ortaya kabilecek

olumsuzluklar tarafndan sekteye uratlabilir. Bu olumsuzluklar coku tuzaklardr.

Drdnc blmde rya imgeleri tekrar karmza kar. Phaedrus Bozemandan

ayrlp Chicagoya yerleir. Orada hem Navy Pierde hem de Chicago

niversitesinde retmenlik yapar. Dnce ve Yntemler 251, Retorik dersine

kaydolur. Bu blmde Phaedrusun Sokratesi, Platonu ve Aristoyu incelemesine

16

ve eletirmesine ahit oluruz. Anlatc Phaedrusun nitelik kavramyla Platonun yi

kavram arasnda birok benzerlik bulur ve Nitelik kavramn Sofist dnrlere

kadar gtrr. Phaedrusun Nitelik yolculuu ve bu yolculuk srasnda yaadklar

bu blmde daha aktr. Hastaneye yatrlmadan nce yaadklarn ve

dndklerini anlatcdan reniriz. Anlatcnn baka bir Phaedrus olarak grd

Chris ise eserin sonunda yaanan birlemede nemli rol oynar. Chris babasnn

nceki halini, anlatcnn hastaneye yatmadan nceki gemiiyle zdeletirdii

Phaedrusu zlemektedir. Eserin bandan beri hesaplat alter-egosu Phaedrusu

kabullenen anlatc, yolculua gerek benliinin Phaedrus olduunu kabul ederek

devam eder. Chris ile arasndaki iliki de artk dzelmitir.

Eserdeki blmlerin ksaca zeti bu ekilde yaplabilir. Eserde anlatcnn zerinde

durduu teknoloji, bilim, sanat ve felsefe alanlarndaki konular klasik ve romantik

ayrmlar asndan incelenecektir. Konular balklara ayrlrken anlatcnn eserde

takip ettii sraya yakn bir dzen sergilenmitir.

17

II. BLM

2. BATI TOPLUMUNDAK KL KARITLIKLARIN

CHAUTAUQUA ANLATILARI ERSNDE NTELK LE

ZMLENMES VE KARAKTERLERN ROL

2.1. Nitelik ve Romantik-Klasik kili-Kartl

Bat kltrnn oluumunu etkileyen iki esas gelenek Tevrat ve Antik Yunan

Felsefesi olmutur. William Barrette gre her iki gelenein Bat kltrne etkisi,

gerekliin ve dncenin iki tarafa blnmesi ve bir tarafn dierinin karsnda

baskn tutulmasyla sonulanmtr (Barrett, 2006: 19).

Robert Pirsigin eserinde ele alnan dnce ise bu ikili kartlklara zm bulmak

ve Nitelik kavram temelinde ortak bir dnce sistemine ulatrmaktr. lk bakta

eser okuyucusuna anti-teknolojik, romantik bir counter-culture yapt olarak

grnebilir. Doann ayrntlaryla aktarm, kentsel blgeden krsala Batya doru

gerekletirilen yolculuk, saplacak yan yollar sonucu varlan bilinmez yerler,

zamann aklna gelen eyler hakknda konumaya harcamak istediini syleyen bir

anlatc, bir sanayi alann anlatrken karmza kabilecek GELMEZ tabelalar,

kilitli kaplar rnek gstermesi ve Tm bu teknoloji bir anda, bir anlamda sizi

kendi yurdunuzda bir yabanc yapmtr (Pirsig, 2007: 23) demesi okuyucuyu yanl

ynlendirebilir. Fakat anlatcnn amac, teknoloji ve insanlar arasndaki bu nesne-

zne ayrmna bir zm bulmaktr.

Eserde karlalacak ikili-kartlklar romantik ve klasik olarak gruplandrlabilir.

Bilim-sanat, teknoloji-doa, dnce-madde, kadn-erkek, Dou-Bat ikili

kartlklarnn tm romantik ve klasik ikili-kartlnn uzantsdr.

18

Anlatc romantik ve klasik ikili kartlna giri amacyla nce teknolojinin insanlar

tarafndan canavarlatrlmas srecini tartr. Bu sreci aktarmak iinse ok uzaa

gitmez. Birlikte yolculuk yapt John ve Sylviann teknoloji hakkndaki fikirleri bu

yndedir. Teknolojinin canavarlatrlmasnn aktarlmas srecinde kart fikirde

olduu arkadalar ile arasndaki gr ayrlklar anlatc iin referans kayna olur.

Anlatcya gre amzda teknolojiyle arasna grnmez bir mesafe koyan kiiler

arkadalaryla snrl kalmaz. Batl insana gereklii znel ve nesnel olarak blmesi

ve sonrasnda da bilim ve teknolojinin temellendirildii nesnel bilgiden Nitelii

karmas retilmitir. Bunun sonunda insan makinelere ve teknolojiye kar

deerden yoksun bir tavr taknmaya balamtr. Teknoloji insanlar iin kar amal

ya da zevk iin smrlebilecek bir nesne olmutur (Basalla, 1975: 251). Bunun

sonucunda teknoloji ile i ie olmas gereken kiiler, motosikletini tamire gtrd

ustalar ve fabrika iileri bile,

[] teknoloji ile yayorlar, ama aslnda teknolojiyle ilgilenmiyorlard.Benlikleri yaptklar iten kopuk ve uzakt. ine girmilerdi, ama zengsterecek kadar deil (A.e., s.31).

Teknolojiye kar taknlan bu uzakln ortaya kard kartlklar sonucu anlatc

eserdeki temel ikili-kartla, romantik-klasik ikili-kartlna, bir n giri yapar.

John ile arasnda gereklik grleri asndan bir atma sz konusudur. Bu atma

daha sonra ayrntl olarak ele alaca ve Niteliin uzlatraca romantik-klasik ikili-

kartln iaret eder.

nmzde duran, aslnda iki ayr gerekliktir; birisi dolaysz sanatsal grnt,tekisi ise temele inen bilimsel aklama. Ve bunlar uyumuyor, uzlamyor,aslnda birbirleriyle pek ilgileri yok. Durum bu (A.e., s.55).

Teknolojiye kar taknlan deerden yoksun tavrlar zne ve nesne arasnda ortaya

kan ayrmn bir nedenidir. Bununla ilikilendirilebilecek romantik-klasik ikili

kartln uzlatrlmas iin, teknolojiye kar taknlan yaklamlarda Niteliin,

ayrca benliin var olduu bir gerekliin dhil edilmesi anlatcya gre bir zm

olabilir. Dikkatinizi Nitelie evirerek, teknolojik almay o zensiz zne-nesne

19

ikili kartlndan alp zanaatkrlara zg, iin iine benliin girdii gereklie geri

verebileceimiz, bunun da bize takldmzda gerek duyduumuz olgular

verebilecei umulur (A.e., s.250). Anlatc teknolojiye Nitelikten uzak yaklamlar

rneklendirmek amacyla arkada John ve Sylviann teknolojiyi canavarlatrmasn

rnek gsterir. Bu tavrlar somutlatrmak iinse motosiklet bakmyla ilgili

kendisinin ve arkadalarnn tavrlarn karlatrarak esere dhil eder. Anlatc

motosikletini sadece kulanmaz, onunla ilgili tm bakm ve tamir ilerini kendisi

gerekletirir. John ise motosikleti sadece bir ara olarak grr, bir sorun ktnda

uramak istemez ve bu ii ehline brakmann daha doru olduunu savunur. Sylvia

da bu konuda Johnla ayn fikirdedir. Ancak bu gr ayrl yzeyde kalan bir

anlamazlk deildir. Aksine nedeni aratrldka daha karmak bir hal alr ve bu

gr ayrlnn nedenleri daha derinlere doru gider. John ve Sylvia srekli nefret

ettikleri teknolojiye olan anlk fkelerini srekli bastrrlar. Ancak anlatc motosiklet

bakm yoluyla bu konuyu gndeme getirdiinde rahatsz hissederler. Fakat anlatc

bu sorunun zerinde durulmas gerektiini savunur ve zmler retir. Ona gre i

ie olunmas gereken nesnelerle kii arasna mesafe koymamaldr. Motosikletle

kiinin arasndaki iliki zne-nesne ayrmndan uzaklatrldndaysa Nitelikli bir

iliki mmkn olur.

zerinde altnz gerek motosiklet, kendiniz denen motosiklettir. Orada,darda olduu grnen motosiklet ve burada, ieride olduu grnen kiiayr eyler deildir. Ya birlikte Nitelie doru artarak ykselirler ya da birlikteNitelikten uzaklarlar. (A.e., s.288)

Phaedrusun fikirleri olduunu syledii romantik anlay ve klasik anlayla ilgili

kulland ifadeler bir nceki alntnn gelitirilmi halidir, Klasik anlay dnyay,

sakl biimin kendisi olarak grr. Romantik anlay ise, o anki grnyle grr.

Aklamalarnda aamal ilerlemeyi tercih eden anlatc romantik anlay ve klasik

anlayn detaylarna girer. Romantik tarz iin esinsel, dsel, yaratc ve sezgisel

tanmlamalarn kullanr. Duygularn olgulardan nce geldiini syler. Bu nedenledir

ki sanat bilimle karlatrldnda genellikle romantiktir. Akl ya da yasalar

izlemez. Yalnzca duygular, sezgileri ve estetik vicdan izler. Bu aklamalar

aklmza romantik tarzn genellikle kadn ile ilikilendirilmesini getirir. Anlatc ise

20

bizi hakl karr, Kuzey Avrupa kltrlerinde romantik tarz genellikle kadnla

zdeletirilmitir dese de bunu kesinlikle zorunlu bir zdeletirme olarak

grmediini de belirtir (Pirsig, a.g.e., s.66).

Anlatc klasik tarz aklarken ise u ifadeleri kullanr, Klasik tarz, tersine, akl ve

yasalar izler ki bunlar da dnce ve davrann sakl biimleridir. Romantik tarzn

kadn ile zdeletirilmesi gibi klasik tarz da erkek ile zdeletirilir. Yazar yllardr

sregelen bir ikilii tekrar hatrlatr, Bu, Avrupa kltrnde ncelikle erkeksi bir

tarzdr ve bilim dallar, hukuk ve tp kadnlar iin bu yzden pek ekici olmamtr

(A.e., s.66). Kadn ile ilikilendirilen romantik tarz zorunlu bir zdeleme olarak

grmezken, erkein klasik tarz ile ilikilendirilmesini hakl karrcasna bilim,

hukuk ve tp dallarnn kadnlara ekici gelmediini iddia eder.

Klasik ve romantik ikili kartlnn bir uzants kabul edilebilecek kadn-erkek

ayrm Aydnlanma dneminde belirginleir. Kadn haklarnn ilk kez gndeme

geldii bir dnem olmasna ramen Aydnlanma dneminde kadn ve erkek

alanlarnn ada ve sosyo-ekonomik yaamn bir gerei olarak ayrlmas gerektii

gr (Irzk & Parla, 2004: 21) dnemin deerlerinin kadnlara uygulanmasn

olanaksz hale getirmitir. Akla dayal dnya gr erkeklerin tarafndayd ve

sadece akln denetimine yer veriliyordu. Aklc bir gemie sahip anlatcnn bu tavr

aka belli olmasa da mekanik konularda tutunduu tavr kadn olan geri plana

atyor grnr. Anlatc Motosiklet kullanmak romantik olmamasna karn,

motosiklet bakm tmyle romantiktir (Pirsig a.g.e., s.66) derken her iki kartl

da birlikte dnr gibi grnse de aklc dnce yapsna sahip yazar klasik

taraftadr, yani bir bakma erkek tarafndadr. Bu balamda klasik olan motosiklet

bakm bilgi gerektirdii iin erkeklerin tarafnda olduunu dnsek de bakm ve

care szcnn anlamsal yaknl bizi kadnsalla gtrr. Kadnn, bilgi

gerektirmedii dnlen ocuk, yemek ya da ev ii gibi uralarla ilgilenmesi

beklenir. Eserde de yolculuk sresince amar ya da yemekle Sylvia ilgilenmitir.

Fakat bilgi gerektiren bir ilgilenme ya da bakm sz konusu olduunda erkek

[anlatc] devreye girer. Buna en iyi rnek motosiklet bakmdr. Kadnlar iin

syledii Kir, ya, sakl biimlerde ustalama gereklilii yle bir romantizm kart

21

etki yapar ki kadnlar asla buna yanamazlar (A.e., s.66) ifadesi bu noktada

yerindedir. Bu belirsizliklerden sonra erkein zdeletirildii klasik tarz ile ilgili

nyarglar rtmeye alr.

Grnrdeki irkinlik klasik anlay tarznda sk sk bulunmasna karn, aslndadoasndan gelen bir ey deildir. Romantiklerin, incelii yzndengremedikleri bir klasik estetik vardr. Klasik slup dosdoru, yaln,duygusallktan uzak, ekonomiktir ve dikkatle dengelenmitir. Amac duygusalesin uyandrmak deil, kaostan dzen yaratmak, bilinmezi bilinir klmaktr. Herey kontrol altndadr. Onun deeri, bu kontrol srdrme becerisiyle llr.(A.e., s.67)

Romantik anlay ve klasik anlayn ne olduu ile ilgili tanmlamalar yaptktan

sonra her iki anlayn birbirlerine bak eklini ele alr. Romantik birisine gre

klasik tarz makine bakmnda olduu gibi skc kaba ve irkin. grnr, nk

Her eyin llp kantlanmas gerekir. Bunaltc. Ar. Sonsuz gri. lm gc

(A.e., s.67). Her iki anlay tanmladktan sonra anlatc sorunun kaynann

insanlarn sadece bir tarzda dnmeyi semeleri ve dier tarz yanl anlamaya

hatta kmsemeye eilimli olduklarn syler. Canavarlatrlan teknolojinin

ykseliini salayan sistem iin abartl lm gc tabirini uygun bulmu olan

anlatc, bu tabiri imdi romantiklerin klasiklere yapt bir yaktrma olarak

gsterir.

Romantik ve klasik anlaylarn birlikte dnlmesi gerektiini savunan anlatc ve

Phaedrus klasik ve romantik anlaylar arasnda devaml gelgitler yaar. Biyokimya

alm olan Phaedrusun alan molekler biyolojidir. Yani klasik anlaya dhil

edebileceimiz, erkek ile zdeletirilmi bilimin tarafndadr. Fakat aklc bir insan

olan Phaedrusun bilim alannda almalar yapmas kendisini tamamen bilime ve

manta adamas ile sonulanmaz. nk o kendisini bilime salt adamaktan ok

bilimsel hipotezler hakknda sorular sorar. Btn hipotezlerin kantlanamamas ve

bununla birlikte hipotezlerin saysnn gittike artmas bilimsel yntemden

kukulanmasna neden olur. Klasik ve aklc bir zekya sahip Phaedrus tamamyla

bilimin tarafnda olmay reddeder ve iinde bulunduu yap ile ilgili zm

bulamadka sezgisel ynteme yaklar. Anlatcysa bunu Phaedrusun kamas ve

22

onun romantiklerden pek de farkl olmayan bir davranta bulunamamas olarak

deerlendirir.

Bilim ve teknolojinin insan ruhuna ykledii kaotik deiimlerden tedirgin olanbirok romantiin aksine Phaedrus, bilimsel eitim alm klasik zekasyla,umutsuzlukla parmaklarn skmaktan ya da kap gitmekten ya da hibir zmnermeksizin tm durumu toptan knamaktan daha fazla eyler yapabilirdi.(Pirsig, a.g.e., s.105)

Phaedrusun bilim dnyasndan ayrlmas yanal savrulmalar ile sonulanr. Orduya

katlr ve Hindistanda Benares niversitesinde bir sre renim grr. Dnnde

felsefe renimine balar. Phaedrusun peine dt gerekler artk disiplinlerin

yneldii, bilimin cephesel hakikatleri deil, yandan, gz ucuyla grdnz

hakikatler olur (A.e., s.109). Yirminci yzyla kadar kesin olarak grlm bilimsel

hakikatlerin bu kstlamacl Adornonun Aydnlanma a ile ilgili fikriyle

benzeir.

Aydnlanmann eylere kar tutumu, diktatrn insanlara kar tutumu gibidir.O insanlar, davranlarn ynlendirebildii kadaryla tanr. Bilim adam eyleriretebildii srece tanr. Bylece onlarn Kendindeleri Onun in haline gelir(Horkheimer ve Adorno, 1995: 25).

Phaedrusun aklcla olan gveni yanal hakikatleri arad niversitede bir kez

daha sarslmtr. Bu sarslmaya en byk etki kendi incelemelerinden gelir. Gerek

bilgiyi retmekten aciz, sadece binay salayan irket yapsndaki niversiteler iin

ne srd Akl kilisesi kavram, her ne kadar aklc bir kii olsa da, Phaedrusun

kendi sonunun gelmesini hzlandrr. Anlatcya gre akla olan bu grnrde gven

Phaedrusun aslnda phelerinden kaynaklanr.

Teknolojiyle birlikte olsa da, teknolojiye katlanamayan insanlarn dt yanlgy

romantik arkadalar ve bu ynde dnen insanlar gz nnde bulundurarak

anlatan anlatc; klasik anlayn dt yanlgy kendi gemii, yani Phaedrus

araclyla aktarr. Bu iki anlay arasnda uzlamay gerekletirecek Nitelikse

sonraki blmlerde, ikinci ana blmn sonunda ortaya kar. Bu blmn

23

sonunda Montanada retmenlik yapm olduu niversiteye gitmesi, burada eski

bir renciyle karlamas sahnesinde aralarnda geen diyalogda anlatcnn ve

Phaedrusun ayn kiinin iki benlii olduundan emin oluruz.

Aman Tanrm, diyor, Siz misiniz?Hi tanmyorum onu. Hi.Adm sylyor ve bamla onaylyorum. Evet, benim.Geri dndnz. (Pirsig, a.g.e., s.158)

Anlatc her ne kadar gemiine ait bir mekna dnm olsa da gemiine dnmeye

hazr deildir ve eserin sonuna kadar da olmayacaktr. Ancak anlatcnn gemiine

dorudan yapt bu geri dn iki benliin birlemesini salamasa da ikili

kartlklarn ortak bir noktada uzlamasn salayacak Niteliin ortaya kmasn

salamtr. Sistemin getirdii bir dayatma sonucu sahip olduu alter egosuyla asl

hesaplamas ve gerek benliini bulma abas da bu kabullenmeden sonra

balayacaktr. Foucaultya gre zne blc pratikler olarak adlandrd pratikler

tarafndan nesneletirilmitir. zne ya kendi iinde blnm ya da bakalarndan

blnmtr. Bu sre onu nesneletirir. Bunun rnekleri deli ile akll, hasta ile

salkl, sulular ile iyi ocuklardr (Foucault 2000b; 58). Foucaultnun bu

nermesi anlatcnn da kendisi ve alter-egosu arasnda var olan zne-nesne ikili-

kartlna denk der. Phaedrus hemen hemen btn sistem pratiklerine gre deli

olarak grlr. ortaya kmamay tercih eden anlatc da gerekten deli olmaktansa

dier tm insanlar gibi yirminci yzyl delisini (Pirsig, a.g.e., s.38) oynamaldr.

[] dlananlar bir alandan dierine deiirler, fakat ayn kiinin btnalanlardan dland da olur: Delidir bu. Btn toplumlarda veya hemen hemenbtn toplumlarda deli her eyden dlanr ve duruma gre, kendisine dinsel,byl, oyunsal veya patolojik bir konum verildiini grr (Foucault 2000b;78).

Phaedrusun dlanmasyla sonulanan Nitelik araynda, iinden kamad sorun

ne olduunu bildiin ama yine de ne olduunu bilmediin (Pirsig, a.g.e., s.163)

Niteliin tanmlanamazl olmutur. Aklcln temelinde tanmlamalar yatar.

Niteliin tanmlanamamas Antik adan beri sregelen aklcla duyulan gvenin

24

yetersizlii midir? Hesaba katlabilirlik ve yararlk llerine uymayan her ey

Aydnlanmann gznde kukuludur (Horkheimer ve Adorno, 1996: 22) ifadesi

Phaedrusun Nitelii aklcln salam temellere konumlandrmak istemesinin

nedenlerinden birisidir. Nitelii tanmlamak bu salam temellere ulamaktr. Ancak

kavramn grecelilii Phaedrusun tanmlamalardan uzaklamasna, hatta

tanmlanamaz olduunu iddia etmesine neden olur.

Nitelik, dncenin ve anlatmn, dnce d bir srele tannan zelliidir.Tanmlar kat ve formel dncenin rnleri olduundan, nitelik tanmlanamaz(Pirsig a.g.e., s.184).

Niteliin tanmazl, kavramn dnsel srelerden uzaklamas Phaedrusu artk

endielendirmez, ona gre Entelektel sre, Nitelii klesi olmaya zorluyor, kt

amalar iin kullanmak istiyordu (A.e., s.189). Aklcln srecin kendince daha

balangta kesin, belirlenmi (Horkheimer & Adorno, 1996: 42) sisteminden

kmak ister grnse de dncesini savunmak iin klasik anlayta dnlebilecek

realizmden faydalanr.

Bir ey diyordu, eer dnya onsuz normal ilevini yapamyorsa, vardr.Tanmlansa da, tanmlanmasa da, Nitelik olmaynca dnyann ilevininanormal olacan kantlayabiliyorsak Niteliin de var olduunu kantlamoluruz (Pirsig, a.g.e., s.192).

Phaedrusun Nitelik kavramn tanmlamay reddetmesi ise niversite evrelerinin

alk olmad bir durumdur. Bu nedenle Phaedrusun Niteliin tanmlanamaz

olduunu belirtmesine ramen karlat sorular bizi armamaldr. Yerlemi

geleneksel deerlendirmede ikili kartlklara alk olan Akl Kilisesi mensuplar

kendisine Niteliin nesnel ya da znel olmadn renmek ister. Grnrde soruya

verilebilecek iki yant vardr ve her ikisi de bir kmaza gider. Eer Nitelik nesnede

varsa bilimsel aralar neden onu saptayamaz? te yandan Nitelik sadece gzlemcide

bulunan znel bir kavramsa bu onun keyfiliinin bir iaretidir. Anlatcya gre bir

ikilemin iinde olan Phaedrusun bu durumda verebilecei en mantkl cevap,

Nitelii znel ya da nesnel olarak snflamaya kalkmak, onu tanmlamaya

25

kalkmaktr. Oysa ben zaten onun tanmlanamaz olduunu sylemitim olurdu

(A.e., s.205).

Nitelik zerinde insanlarn gr ayrlnda bulunmalarnn nedeni anlatcya gre,

baz kiilerin anlk duygulara bavurmasyken, bazlarnn da genel bilgilerini

uygulamasdr. Nitelik iin olmas gerekense bu zt kavraylar brakmak ve

romantik-klasik dnceleri kutuplatrmamaktr. Niteliin btnl klasik Nitelik

ya da Romantik Nitelik olmamasndan, her ikisinin de tesinde olmasndan ileri

geldii (A.e., s.210) ifadesiyle Niteliin btnln tekrar vurgular. Nitelik,

evremizin, iinde yaadmz dnyay yaratmamz iin bamza bela ettii srekli

bir uyarandr. Tmyle. Her parasyla (A.e., s.223).

Phaedrus Rnesanstan sonra ayr dallar olmu Din, Sanat ve Bilim pratiklerinin

merkezinde Nitelii grr. Nitelik insan yaamnda, u anda ayr olan alann

birlemesi iin aklc bir temel oluturur. Sanat alan ve Nitelik ilikisi retorik

sanatndaki Nitelik kavram incelenirken gsterilmiti. Anlatc Phaedrus sanatla

Nitelik arasndaki ilikiyi yksek nitelikli bir aba ya da insann yaptklaryla

aa kard Tanr olarak ifade eder. Din ile sanat ilikisinin zerinde

durmamtr, fakat daha sonra bunu gerekletirmeyi umduunu belirtir. Yine de din

iin baz benzetmeler yapmay yerinde bulur. Nitelik ve Tanr arasnda daha ayrntl

bir incelemeyi gerekli grr. Ancak bu gereklilik anlatcnn yeterli kaynak

vermeyerek Good ile God arasndaki kkenlerinin ayn olduunu iddia etmesine

bir engel oluturmaz. Ona gre eski ngilizce kkenleri zerinde dnlrse bu iki

szcn ayn olduu grlr (A.e., 229). Bu noktadan sonraysa Din alan ve Nitelik

ilikisi zerinde daha fazla durmamay tercih eder. Anlatcnn asl odaklanmak

istedii konu Bilim ve Nitelik arasndaki ilikidir. Eserin bandan beri anlatc klasik

ayrm tarafnda bulunan bilimin romantiklerce yzeysel deerlendirilmesinden,

bilimin rn olan teknolojinin canavarlatrlmasndan, alan teknoloji olan

motosiklet tamircilerinin teknolojiye kiiliksiz yaklamlarndan ve bunlarn sonucu

ortaya kan teknolojik irkinlikten bahsetmitir. Anlatcnn Bilim ve Nitelik

arasndaki iliki zerinde odaklanmasnn nedeni Bilimin ve onun rn olan

teknolojinin deer ykl, yani nitelik ykl olmad yargsndan kurtulmak

26

gerektii (A.e., s.229) dncesinde belirginleir. Anlatcnn ve Phaedrusun insan

ve teknoloji arasndaki kartlk da dhil romantik-klasik ikili kartlk temelinde Bat

kltrndeki ikili kartlklarn zm olarak grd Nitelik hakknda

gerekletirilen bu tartmalardan sonra, kavram filozoflar ve bilim adamlarnn

nerileri asndan ele almak istiyorum.

2.2. Nitelik ve Felsefi Tartmalar

Phaedrus zihnin yksek lkesinde yapt bu yolculuklarda, ikili-kartlklarn

ortak bir dnce sisteminde uzlamasn mmkn klacak Nitelik kavram zerinde

birok felsefi ve bilimsel tartmalar gerekletirmitir.

Phaedrusun Niteliin nesnel ve znel taraflarn tartt srada inceledii

dnrlerden birisi John Lockedur. On sekizinci yzylda gerekleen

epistemolojik devrimin dnrlerinden birisi olan Locke, insann aklnn

klavuzluuna gvenir, Toplum olarak bizim iin iyi ya da kt, ho ya da naho

olsun, yararl olan bize reten akldr (Kolakowski, 2008:165). Phaedrus Niteliin

nesnelerde, bilimsel aralarla neden saptanamad sorusuna verebilecei bir cevap

dnrken Lockeun Bilimsel olsun ya da olmasn, hibir nesne niteliklerine

dayanmakszn anlalamaz (Pirsig 2007; 206) ifadesiyle karlar. fade ilk

analizde Phaedrusu hakl karyor gibi dursa da, daha yakndan incelendiinde

Lockeun szn ettii Nitelik kavramnn nesnel ve dnyann gerek bir paras

konumunda olduu grlr. nk Locke deneyimle algladmz niteliklerle,

onlarn uzants olan renk, boyut, hareketlilik gibi ikincil niteliklere inanr

(Kolakowski, a.g.e., s.165). Phaedrusun nitelik terimindeki belirsizlik tarafndan

yenilgiye uratlr (Pirsig, a.g.e., s.206).

Ancak Lockeun Phaedrusu ynlendirmediini dnmek yanl olur. nk Locke

Phaedrusu o zamana kadar devam ettirdii salt aklc ltlerinden uzaklatrp,

kavramn mulkln fark etmesini salam ve onu Nitelik kavramn daha ayrntl

27

incelemeye balamaya sevk etmitir. Bu yksek lkedeki yolculuunda ona Kantn

dnceleri de esin kayna olmutur. Ancak Phaedrusun Kant hakknda ne

dndn ve Kantn ne dndn anlamak iin nce Humedan bahsetmek

daha anlalr olacaktr.

David Hume bilginin, duyular ve deney araclyla elde edildiine inanmtr.

Aydnlanma a dnrlerinden Hume, Newton'un deneysel ynteminden ve

Aristotelesin tabula rasa fikrinden ve deneysel filozof John Lockedan

etkilemitir. Eserde deneysellik fikrini desteklemek iin be duyudan yoksun olan,

fakat dardan beslenme ile bytlen hayali bir insan rnek gsterilir. Humea gre

on sekiz yandaki kiinin kafasnda bir dnce yoktur, bylece Hume bu yant

vermekle kendini, tm bilginin yalnzca duyulardan geldiine inanan bir ampirist

olarak tanmlar (A.e., s.117) denilebilir. Thomas J. Steele ve Ronald DiSanto

Guidebook to ZMM eserinde Humeun deneyciliini yorumlar,

Eer David Hume (17111776) gibi her bakmdan tam bir ampiristseniz, gerekbilginin doruluunun tam manasyla ancak duyu deneyimleri dhilindekantlandn syleyecek kadar ileri gidebilirsiniz. Bu durumda, duyudeneyimleri dhilinde kantlanmam birok aklc kavramn ve ilkenin gerekbilgiyi salamadn dnrsnz (her ne kadar pratikte faydal olsalar da)(Steele ve DiSanto, 1990: 163).

Fakat her ey duyulardan geliyorsa duyusal verilerin geldii, fakat duyulara sahip

olmayan, tz ne anlama gelir? Bu noktada karmza Kant kar. On yedinci

yzyln bitimine doru, Alman filozofu Kant, Saf Akln Eletirisi adl yaptnda

insan aklnn snrlarnn olduunu, dnyann kkeni, maddenin z, Tanrnn

doas ve kk irade gibi geleneksel sorunlar ortaya ktnda insan aklnn

elimelerle karlatn ne srer. Kantn bu nermesini dinsel inanlarn

dorulama abas olarak gren Maublanc ve Cachin;

Kant, elimeyi yanlmaya bir iaret olarak gsteren Aristotelese uyarak, aklnsnrlarnn burada sona erdiini, eyann zn yani noumeneiyakalayamayacan, gerein akld olduunu ne srer. Baka bir deyile,akla dayanan bilim yalnzca d grnleri, olaylar kavrayabilir, doatesini

28

kavrayamaz, dnya stne tmel bilgi veremez (Maublanc ve Cachin, 1993;20).

Kantn deneyci grleri dnldnde Humedan etkilendii kesindir. Ancak

dnyada gerekliin, dorudan duyularca salanamayan ynleri olarak ve a priori

(nsel) ismini verdii nerisiyle Aydnlanma ann aklcla koulsuz

gveninden uzaklar. Kant gerekletirdii bu dnce yntemini Kopernik Devrimi

olarak deerlendirir. Anlatc Kant aktarmasnn nedenini ise Phaedrusun da

gerekletirmi olduu Kopernik devrimini ncelemek olduunu syler (Pirsig,

a.g.e., s.121). Kopernik devrimi grmezden gelinen gereklere insanlarn

uyarlmasn simgeler, sonuta Nicholas Copernic, dnyann, evrenin merkezinde

olmadn ispat ettii [] zaman, hepsi de, kendi dnya grlerinin geree uygun

olduuna inanyorlad (Maublanc ve Cachin, a.g.e., s.96). Kopernik devriminin

Phaedrus ile Kantn arasnda kurulabilecek tek balant olduunu dnmyorum.

Aydnlanma ann sadece akl merkez olarak grmesinden sonra Kantn

syledikleri kiide kendiliin yalnzca verili olmad; ayn zamanda zne olarak

kendisiyle iliki iinde kurulduu bir dnme biimi (Foucault, 2000b: 220) olmas

asndan geree giden yolda salt akln elverili olmadna bir kanttr. Ancak

Phaedrus, Kant arasnda bir ayrm oluur, nk gzel hakknda belirtilen

grlerin kendisi ona irkin geldi; irkinlik yle derin ve yle geni kapsamlyd ki

ona nereden saldrmaya balayaca ya da ondan nasl kurtulmaya alaca

konusunda bir ipucu bulamad. (Pirsig, a.g.e., s.121). Bu gr ayrl sonucunda

Kant tartmamaya karar veren anlatcnn yerine, Phaedrusun Kantn fikirlerinde

bulduu irkinliin kayna iki nedenle aklanabilir. Birinci neden, Kantn estetik

yargsnn gzel-yce ikili-kartlna dayanmasdr. Tanr, iyi, doru, gzel ile

ilikilendirdii Nitelik kavram onun iin ikili-kartlklarn zm olmaldr,

elerinden birisi deil. kinci nedeniyse Kantn gzeli deerlendirme yntemidir.

Taylan Altu, Kantn Gzel, kavram olmakszn, tmel bir holanmann nesnesi

olarak tasarlanan eydir. ifadesini herhangi bir kavramn d zorlaycl

olmakszn, herkes iin geerli bir holanma salanmas olarak yorumlar (Altu,

1989: 57).

29

ncelemeleri srasnda bavurduu bir baka filozofsa Hegeldir. Hegel gereklii

Mutlak Akl, Us ve Ruh ile badatrr. Ancak Hegel varlk sorununu gereklik ile

birlikte dnr. Ussal olan gerektir ve her gerek de ussaldr. ifadesiyle dnce

ve gereklik arasnda dorudan bir ba kurmutur. Hegelin bu sav onu

Phaedrusun gznde tamamen klasik klsa da kendisinin de Nitelii aklamak iin

bulduu yntemlerden birisi, Hegelin l dnme yntemiyle benzeir.

Dnce diyalektik lklerle oluur: tez, antitez, sentez. Her tezin karndabir antitez bulunur; aradaki kartlk bir bireimle ortadan kalkar. Hibirdnce kendi kendine yetemedii iin bu birleim sras gelince, yeni birln tezi olur (Maublanc ve Cachin, a.g.e., s.22).

Nitelik kavramnn ikili-kartlklar arasnda gerekletirmesi beklenen uzlatrma,

Phaedrusu bu terimi nce l bir sistem ierisinde dnmeye ynlendirmitir,

zihin, madde ve Nitelik. Phaedrus bu l sistemde srar etmez, amac bu yntemi

kantlamak deil, ikiliklerden uzaklamak ve bu uzaklkta yeni bir zmn

gelmesini beklemektir, naslsa Kartlar birbirini itecek yerde birbirini arrlar.

yleyken zihin, ad geen kart fikirler arasnda bocalayp duramaz (A.e., 1993;

s.22).

Aydnlanma filozoflarnn, aklcln kurumlarndan birinde, bir niversitede,

Nitelik tartmalarna dhil edilmesi grnrde aklcl savunan bir adamn, bu

dnce sisteminde gelitirmekte olduu terim iin uzlatrcdan ok uzaklatrc

ifadeler bulmas kiiyi artmamaldr. Sonuta Aydnlanma ann aklclk ilke si

ikili-kartlklarla doludur.

Akl, kavramlar douran, karlatran, sralayan ve onlarla oynayan bir zihinyetisidir. Bundan da anlalyor ki, akln temel ilkesi, her kavrama onu brkavramlardan mutlak olarak ayran salam ve deimez zellikler vermektir(A.e., s.16).

Bat toplumunda sregelmi ikili kartlklarn tek sorumlusunun Aydnlanma a

olduunu dnmek yanl olur. Arkada Sarahnn Yunan dncesinin her

blmnde Niteliin var olduunu olduunu sylemesi ve Alfred North

30

Whiteheadin Tm felsefe Platona dlm dipnotlarndan baka bir ey deildi.

ifadesi Phaedrusu Antik Yunan a felsefesine ynlendirir. Whiteheadin ifadesinin

tamam yledir, Bat felsefesinin tarihiyle ilgili yaplabilecek en gvenilir

genelleme tm hepsinin Platona yaplan dipnotlar olduunu sylemek olur (Moor,

2007: 6). Aklc sistemin kurban olan Phaedrusun delirmesinde Aydnlanmadan

izler bulunur, ancak Phaedrusun ikili kartlklarda dorudan sulad dnrler,

Sokrates, Platon ve zellikle Aristoteles olur.

Aristotelesten sonra onun elimezlik ilkesi filozoflarn yarglarna uzun sretemellik etti. Bir ey ayn zamanda hem var, hem de yok olamaz, denildi.Oysa imdi biliyoruz ki, her varlk kendi kartn iine alr. O, ayn zamandahem kendisi, hem de kartdr. Barnda tad bu eliki olua yol aar, oluiinde bir zme varr (Maublanc ve Cachin, a.g.e., s.106).

Phaedrus Niteliin gerekliiyle ilgili kafa karklnn Antik Yunan dncesi

dneminde baladna inanr (Pirsig, a.g.e., s.299). Bu iddias onu Sokrates, Platon

ve Aristoteles ile ilgili daha ayrntl almalara ynlendirir. Phaedrusun

incelemelerinin balangc mitos-logos tartmasn Steele ve DiSanto zetler.

Mitos, ya da mit, bir topluluk olarak kendisini oluturmak ya da tekraroluturmak amacyla bir grubun devaml olarak oluan ve tekrardan oluan birhikyenin aktarld kutsal anlatlardr. Logos (akl) .. 500 yllarndabalam, klasik dnem sresince Yunan dncesini ekillendirmeye balamolan aklc dnce sistemidir. Bilinen gerein esas ksmnda, mitos toplumsalkonuma biimlerine kavramlar sunar; Jungun ortak bilinaltnn bir eittanmlamas ve yerelletirilmesi olarak dnlebilir. Zaman iinde, logos,kiinin bir bakasyla iletiim becerilerini kesinletiren karlkl kabullenilmihikyesi, yeni mitos haline gelmitir (Steele ve DiSanto, a.g.e., s.396).

Mitos logosa dnmse de dncelerimizi insanln gvdesinde birletiren bu

ortak kltr kii ya kabul eder ya da reddeder. Mitosu reddetmek, dna kmak ise

deli olmaktr. nk mitosun etrafnda kefedilmemi bir lke, delilik bulunur

(Pirsig, a.g.e., s.312). Kefedilmemi lkeye kmak ise akl-olandan akl-dna

gitmek anlamna gelir. Deliliin k noktasn Foucault zetler;

31

Kurucu olan, delilii ayrp blen edimdir, yoksa bu blme bir kez yaplp daortalk yattnda yerleik hale gelen bilim deil. k noktas, akl ile akl-olmayan arasndaki mesafeyi koyan yarlmadr; akln akl-olmayan zerinde,onun hakikatini delilik, su veya hastalk biiminde ekip karmak iinuygulad etkiyse fazlasyla bu yarlmadan kaynaklanr (Foucault, 2000a: 21).

Nitelik ise mitosun dndadr. nk Niteliin mitosun da yaratcs olmas

Phaedrusun Nitelik, evremizin, iinde yaadmz dnyay yaratmamz iin

bamza bela ettii srekli bir uyarandr. Tmyle. Her parasyla. iddiasna

kesinlik kazandrr. Phaedrus Antik Yunanllar ve Aristotelesi inceledike mitosun

getirdii deliliin insanlara kabul ettirilmesinde bu filozoflarn etkisinin byk

olduuna daha fazla ikna olur (Pirsig, a.g.e., s.314).

Anlatc Phaedrusun Aristoteles ile ilgili almalarndaki tavr ve ynteminden

bahsederken tarafsz olarak bilgi peinde olan bir renci olmadn dnmesi ve

ayrca metni kendisinin de okuduunu ve Phaedrusun Aristotelesin metinlerinde

var olduunu dnd devasa ktl bulamadn belirtmesi anlatcnn kendisi

ve Phaedrus arasnda yaad gelgitlerin gstergesidir. Gemi benlii Phaedrus ile

ayn fikirde olmayan anlatcnn ifadelerinde Aristotelese daha lml yaklat

kesindir.

Pheadrustan kalan an paralarndaki devasa ktl anlamak iinAristotelesi yeniden okudumsa da onda yle birey bulamadm. Aristotelesdebulduum balca ey; birou modern bilgilerin nda dorulamas olanakszgrlen, dzenlenmeleri olaanst kt ve mzelerdeki eski Grekmleklerinin ilkel grn gibi ilkel duran olduka skc bir genellemelerkoleksiyonuydu. Biraz daha fazla bilgim olsayd daha ok ey anlayacamdanve hi de ilkel bulmayacamdan eminim. Ama bunlarn hibirini bilmesem deAristotelesde ne Byk Kitaplar grubunun vglerine ne de Phaedrusunsvglerine deecek bir ey gremedim. Aristotelesin yaptlarn kesinlikle neolumlu ne de olumsuz deerler iin byk bir kaynak olarak gryorum (A.e.,s.320).

Phaedrusun nitelik kavram ile Platonun yi kavram anlatcya gre birok

benzerlik barndrr. Anlatc Onun Nitelii ile Platonun yisi o denli benziyordu

ki Phaedrustan kalan baz notlar olmasayd bunlarn ayn ey olduunu

sanabilirdim. yorumunu yapar (A.e., s.327). Fakat Phaedrus ile Platon arasnda var

32

olduunu dnd benzerliin yannda kendisi ve Aristo arasnda bir tr yaknlk

kurar. nk kendisi Phaedrusun tasvir ettii Aristotelyen kontroll ve ayrntl

bilgiye daha yatkndr. Anlatcnn kontroll ve ayrntl olarak verdii bilgilerden

ilki yolculuk ncesi yapt listedir. Anlatc listeyi drde ayrmtr, giysiler, kiisel

gereler, yemek yapma ve kamp gereleri ve motosiklet gereleri. Daha sonra bu

listenin detaylarna inen anlatc motosikletin ileyiini de klasik aklc analiz

amacyla bileenleri asndan ve ilevleri asndan (A.e., s.68) eitli blmlere

ayrr.

Motosiklet, klasik aklc analiz amacyla, ya bileenleri asndan ya da ilevleriasndan eitli blmlere ayrlabilir.Bileenleri asndan blndnde en temel ayrm, g grubu ve devinimgrubu arasndadr.G grubu, motor ve g aktaran sistem olarak ayrlabilir. lk olarak motoru elealalm. (A.e., s.68)

Bitmeyecekmi gibi grnen detaylar Vesaire. diyerek bitirir. Phaedrusun

Aristotelesin retorik ile ilgili tabirlerini aktar anlatcnn bu detayc ynn

hatrlatr. nk Aristoteles de retorii sanat olarak tanmlarken aklc bir dzen

sistemine indirgenebilir olma zelliini vurgular. Aristotelesin retorik tanm da

detaylar ile devam eder, Retorik, bir yandan zel kantlar ve konular, te yanda

genel kantlar olmak zere ikiye ayrlabilir. Aristotelesin bu detaylar Phaedrusa

gre sonsuz isimler ve ilikiler (A.e., s.321) olmaktan teye gitmez. Fakat burada

ironik olan anlatcnn kendisini ele vermesidir. Aristotelesin bu detaylarndan sonra

bu benzerliin fark edilmesi iin yaplan bir hatrlatma vardr,

Daha nce, Gney Dakotada verilen motosiklet emasn anmsadnz m?Tm motosiklet paralarnn ve ilevlerinin dikkatle numaraland blm?Benzerlii fark ettiniz mi? (A.e., s.321)

Aa kavuturulmas gereken nokta, Phaedrusun Nitelik kavramnn Platonun yi

kavramna yakn olmasna ramen retorik konusunda Platonun grlerinden

ayrlmasdr. Retoriki olanlar Sofistlerdir. Platon ise yiyi retorikiler ile

ilikilendirmez. [] retorik ktdr. Zorba krallardan sonra Platonun en ok

33

nefret ettii kiiler retorikilerdir (A.e., s.327). Bilginin greceliliine inanan

sofistlerin aksine Sokrates hakikatin mutlak olduunu dnenlerin tarafndadr

(A.e., s.332).

Sokratese gre, ancak hakikati dile getirmek istiyorsan konumak zahmetedeer. kinci olarak, sofistlere gre konumak, tartmak, bedeli ne olursa olsun,hatta en kaba hileler pahasna, zafer kazanmak ise, bunun nedeni, onlara gre,sylem pratii iktidar uygulamasndan ayrlamayaca iindir. Konumak, biriktidar uygulamaktr; konumak, kendi iktidarn riske etmektir; konumak,kazanmay ya da her eyi kaybetmeyi riske etmektir (Foucault, 2000: 264).

Retorik yntemi asndan sofistlere benzeyen Phaedrus, Platon ve sofistler arasnda

ortak bir nokta bulur. Sofistlerin retmeyi amaladklar aret Phaedrusun

kafasn kartrr. Dncelerin ve bilginin greceliliini retirken erdemi

retmelerini elikili bulur. Phaedrusun kavram daha derinlemesine aratrmak iin

okuduu Yunan metinlerinin birisi H. D. F. Kitto'nun The Greeks eseridir. Erdem

olarak evrilmi ama asl olarak mkemmellik anlamna gelen aret, Kitto

tarafndan Hektorun tavrn aklamak iin kullanlr. Savaa giden Hektorun

kendisine kar duyduu grev duygusunun zerinde dururken okuduu, erdem

olarak evirdiimiz ama aslnda Yunancada mkemmellik olan aretnin peinden

koar aklamas Nitelik ile ilgili yeni bir ey kefetmesini salar.

imek akyor!Nitelik! Erdem! Dharma! Sofistlerin rettii ite bu! Ahlaki grecelik deil.eski erdem deil. Aret. Mkemmelik. Dharma! Akl Kilisesinden nce.Tzden nce. Biimden nce. Zihin ve maddeden nce. Diyalektikten nce.Nitelik mutlakt. Bat dnyasnn o ilk retmenleri Nitelii retiyorlard vebunun iin setikleri ara retorikti. Yapt ey bandan beri doruydu (Pirsig,a.g.e., s.335).

Aa kavuturulmas gereken nokta, Phaedrusun Nitelik kavramnn Platonun yi

kavramna yakn olmasna ramen retorik konusunda Platonun grlerinden

ayrlmasdr. Retoriki olanlar Sofistlerdir. Platon ise yiyi retorikiler ile

ilikilendirmez. Btn bunlar Phaedrusu ilk bata sarsar. Ancak incelemesine daha

ayrntl devam etmeye karar verir. Metin ierisinde Sofistlerin rettii aretnin

Platonun elinde lmsz Hakikate dntn fark eder. Phaedrusun Nitelik

34

kavram ve Platonun yisinin benzerlii kantlanm olur, ikisi de retorik temellere

dayanmaktadr. Ancak Platon iyi ile doruyu diyalektik temellerde birletirmeyi

ya da Phaedrusun deyimiyle snrlamay tercih etmitir. Bu sentezin sonucu

sofistlerin iyisinin, gnmzde de etkileri grlen, yenilgisi olmutur.

Doru kazand, yi kaybetti ve bu nedenle bugn, birine tekinden daha fazlabal olmasak da Doru gereini kabul etmede bu denli az zorlanyoruz veNitelik gereini kabul etmede bu denli ok zorlanyoruz (Pirsig, a.g.e., s.330).

Nitelii bulmak iin bavurduu Yunan felsefesi Phaedrusu Nitelik kavramna

yaknlatrmaktan ok, onu kavramdan uzaklatrmtr. Sokrates ile balayan

igdlere uzak, souk ve bilinli aklclk sonucu Bat dnyasnda gerekleenleri

grdn dnse de, bu dnceler nedeniyle zamanla kontroln kaybeder.

Niteliin tanmlanamazln savunmasna ramen bu aklc yntemler araclyla

Nitelie anlam kazandrma abalar sonucu kendi amacna yenik der. gn

gece evinde duvara bakan Phaedrus derin dncelere dalar. inden kamad

gereklikte onun iin Ne geriye ne de ileriye gidi yolu yoktur (A.e., s.351).

Anlatc, Phaedrusun Sokrates, Platon ve Aristoteles ile sofistler arasndaki gr

ayrlndan domu ve sonucunda aklcln galip gelmi olduu bu sreci her ne

kadar yle derine, yle trensizce ve yle eytanca gmlm ve ancak yzyllar

sonra bir deli tarafndan bulunmu yeri yerinden oynatabilecek daha nce asla

dnlmemi bir hakikatin ortaya kmas olarak anlatsa da, bu sre birok

dnr tarafndan tartlmtr. The Greeks adl eserinde Nietzschenin

dncelerinin benzerlii gzden kamaz.

Sokrates bir yanl anlamayd. Iyiletirmenin tm doruluu Hristiyanlnkide ayn ekilde bir yanl anlamayd. Zamann en kr edici i: ne pahasnaolursa olsun akl; igdlere kar, igdler olmadan, ak, souk, tedbirli halegetirilmi hayatn kendisi sadece bir hastalkt, baka tr bir hastalk vekesinlikle ahlaka, sala, mutlulua dn yoktu. Igdlerle savamakzorunda olmak yozlamann formul budur: hayat ykselen izgide olduka,mutluluk igdyle ayn olur (Nietzsche, 2007: 15).

35

2.3. Nitelik ve Bilimsel Tartmalar

Anlatcnn eserde ne srd kavramlardan birisi Aklclk Hayaletidir. Akl ve

hayalet kelimelerinin yan yana gelmesi kafa kartrc gelebilir ama anlatcnn bu

kavram ele al ikna edicidir. Yolculuklarnn ikinci gnnde mola vermek iin

uradklar bir kafede kendisinin hayaletlere inanp inanmadn soran oluna

verdii cevap olumsuz olur. nk [hayaletler] bi-lim-d- cevabndan sonra

anlatc hayaletler ile ilgili alk olunmayan bir gr sunar. Kendisinin hayaletlere

neden inanmadyla ilgili aklamas yledir, Onlarda madde yok, enerjileri de

olamaz, yani, bilimin yasalarna gre, insanlarn kafas dnda var olamazlar.

Bilimin yasalar iin kulland ifadesiyse, Bilim yasalarnda da madde ve enerji

yoktur, dolaysyla, onlar da insanlarn kafas dnda var olamazlar (Pirsig, 2007:

35) eklindedir. Bu noktada aka yapmaya altn sylese de bilimin yasalar ve

hayaletlerin ayn kefeye konmas ilk anda gereksiz bir aba olarak grlebilir. Fakat

hayaletler ve bilimin yasalar iin syledii ifadeler ikna edicidir. Fizik ve mantk

kurallar, saylar ve cebir sisteminin fiziksel bir boyutu olmadna ve zihinlerimizde

varolduuna gre bu yasalara modern insann hayaletleri ve ruhlar demek ne kadar

yanl olur?

Eski Kzlderililer ya da ortaada yaayanlar bizim kadar zekiydiler, amadncelerini etkileyen koullar tmyle farklyd. O dnce ortamndahayaletler ve ruhlar, modern insann dncesindeki atomlar, partikller,fotonlar ve quantlar kadar gerekti. Ben hayaletlere ite bu anlayla inanyorum(A.e., s.36).

Bilimsel yasalardan nce inanlm yasalar inkar etmek ya da hayaletlere inanan

Kzlderilileri dlamak bizi aznlk klabilir. nk bilimin kabul grd zaman ile

dnyann ve insanlk tarihinin balad zaman karlatrrsak ne kadar ksa bir

zaman dilimi ierisinde ne kadar ok yasay kabul etmi olduumuzu grrz.

Feyerabendin belirttii gibi Bat bilimleri sahip olduklar gleri kullanarak eski

uygarlklarn geri planda kalmasna neden olmulardr.

36

Batl olmayan bilimler [...] birok yerde ortadan kaldrld, dorudur. Amabunun nedeni iflas etmi ya da baarsz olmalar deil, Birinci Dnya biliminiuygulayan toplumlarn daha byk askeri gce sahip olmalaryd. Yerlitoplumlarn ktlk ve iklim sorunlaryla, doal afetlerle ba etme usulleri veeitli bilgi bilimleri vardr; bunlar (Batnn bak asna vurulduunda)nesnellikten yoksundur, niceliklerden ok niteliklere nem verir, ama yine desmrgecilerin bilimlerinin ve sonraki kalknma havarilerinin ayn konulardasyleyeceklerinden kat kat stndr. Bu bilgi rtlmek yle dursun,incelenmedi bile (Feyerabend, 1999: 8).

Hayaletler ya da ruhlar ile ilgili bir dnce gnmzde kabul grlen bilimsel

kurallar tarafndan dorulanmamas nedeniyle dorudan hayal rn damgasn yer,

nk anlatcnn da ifade ettii gibi Bilimsel gr teki grleri ylesine kenara

itti ki bunlarn hepsi bize ilkel grnr (Pirsig a.g.e., s.36) Horkheimer ve Adorno

bu genel gr Aydnlanma dncesi ile aklamay tercih eder.

Aydnlanma, mitin temeli olarak antropomorfizmi ta batan beri znelin doayayansmas eklinde grmtr. Doast eyler, hayaletler ve kt ruhlar,doal-olandan korkan insanlarn yanslardr (Horkheimer ve Adorno, 1995:23).

Anlatcnn Newtonun yer ekimi kanunu ile ilgili syledikleri bu iddiay

desteklemektedir. Newton yerekimi yasasn tanmlamadan nce kimse

yerekiminden haberdar deildi. Yerekiminin de hayaletler gibi bizim kafamzda

var olmasna ramen, bilimsel aklamann ikna ediciliiyle yerekimi kanununa

inanmzdr. Bu gerek bizi yer ekimi yasasnn Newtondan nce var olmadna

inandrabilir. Sadece Newton bizi ikna etmemitir. Bugn insanlktan bile nce var

olduu kabul edilen bu yasaya inanmamz anlatcya gre bir saduyu meselesi

ve eitim denilen kitlesel bir hipnozun sonucudur (Pirsig a.g.e., s.37). Bilimsel

dncenin yaylmas yani Bilginin ilerlemesi birok yerde zihinlerin ldrlmesi

anlamna geldi (Feyerabend, a.g.e., s.24), sonrasndaysa eskiden insanlarn

hayaletlere ve ruhlara inand gibi biz de bugn bilimsel yasalara inanmaya

baladk. Fakat bugn bizim de inandmz bilimsel yasalar ayn gemiin

hayaletleri gibi bir kenara itecek bir dzen gelmeyeceini nerden bilebiliriz? Aslnda

bilemeyiz ve byle bir olasl iddia etmek bile kiiyi toplumd klar. Anlatcnn

ifadesi bu ekilde davranmamzn nedenini aklar, Biz hepimiz, bakalarnn

37

hayaletlerini kibirle aalarz, ayn kendimizinkilere cahilce, barbarca ve ba tl

itikatli davrandmz gibi (Pirsig, a.g.e., s.37). Sistem pratiklerinin bizi inandrd

snrlar iinde yaadmz sadece bugnn deil, gemiin de bir gerei olmutur.

Gemite insanlarn hayaletlere inanmasn salayan toplumsal dzenek bugn de

bilimsel kanunlar nmze koymaktadr. Foucault, bu gerei bireyin zneleme

srecinde deerlendirir.

Varlk veya davran biimlerinin bu sistemler iinde retilmi hakikatler, yanibilgi zerinden tanmlanmas ayn zamanda onlarn belli insan deneyimleriolarak yeniden kurulmas ve snflandrlmasdr. nsanlarn bu hakikatlereinanmas, yani onlar zerinden tanmlanm deneyim biimlerini kendilerinedair hakikatler olarak grmesi ise bu deneyimlerin znesi olmaykabullenmeleri anlamna gelir. Bylece insanlar znesi haline geldiklerideneyimlerin ierimledii bilimsel, ahlaki, hukuki, siyasi normlara gre hareketeder ve kendini snrlar (Foucault 2000a; 15).

Anlatcnn bu tavrn bilim yasalarn rtmeye ynelik bir aba olarak

grmemeliyiz. Daha nce de belirtildii zere anlatcnn gemi hayatn temsil

eden alter-egosu Phaedrus bilimsel almalar yapm klasik ve aklc yn ar

basan bir karakterdir. Fakat aklclk hayaletinin peine dmesi ve aklclktan

uzaklamas bilimsel almalarn gerekletirdii srada meydana gelir.

Phaedrusun kendi kendine tekrarlad Albert Einsteinn konumasndan alnm

bir metni anlatc bize aktarr. Bu metni yinelemesi elbette ki tesadf deildir.

Einsteindan alntlanan metin Bilim tapnanda birok konak vardr, orada

oturanlar da, onlar oraya getiren gdler de eit eittir (Pirsig, a.g.e., s.101).

szleriyle balar. Einsteinn bilim ve tapnak kelimelerini bir araya getirmesi

Phaedrusun bilim ve hayalet kelimelerini hatrlatr. Burada da kartlklarn

eletirilmesi sz konusudur. Metni okuduka Phaedrusun hissettii yaknlk daha

belirginleir. Bilim tapnanda barnanlar ihtirasl ve doyum arayanlar ile salt

faydal amalara sahip olanlar olarak metinde ikiye ayrlr. Bir melek gelip bu

kiileri dar atsa ok kiinin olmayaca ama yine de bu melein onaylayaca

bilim adamlarnn var olacan belirtir. Onaylanan bu kiilerle ilgili yaplan

tanmlamaysa, Phaedrusu dndmzde bize yabanc gelmez, biraz garip,

iletiimsiz, gerekte birbirlerine, kovulanlardan daha az benzeyen yalnz tiplerdir

38

(A.e., s.101). Metin devam ettike Phaedrus ile ilikilendirebileceimiz benzerlikler

gzmze arpar. Dnmek iin arada bir dalarda inzivaya ekilen Phaedrus,

Einsteinn u ifadesinde karmza kar,

yi huylu bir insan, kendisini hapseden grltl evreden, gzlerin hala temizkalm hava iinde zgrce gezindii ve sonsuza dek kalmak zere olumubiimleri sevecenlikle izledii yksek dalarn sessizliine kamay zler (A.e.,s.101).

Einsteinn yaklam bir bilim adamna gre farkldr. Klasik, erkek ile

ilikilendirilmi bilimdeki hipotezlere ve yasalara giden tek yolun genelde kadn ile

ilikilendirilen sezgi, deneyimin sempatik kavran olduunu sylemesi

Phaedrusun dikkatini eker. Einsteinn pasajnda Phaedrus ile ilikilendirilebilecek

noktalarn olmas kendisinin bu iddiay Bilimin kayna iin garip szckler (A.e.,

s.102) olarak grmesine engel deildir. Phaedrusun bilimsel dnceden kopma

nedeni bilimsel hipotezlerin okluu ve bu okluk ile bilimsel yntemin ba

edememesi olur. Ayrca hipotezlerin zmlendike artmas nedeniyle bilimin

amacna ulaamamas konusunda Einsteinn Evrim, herhangi belirli bir anda, akla

uygun yaplar iinden birinin, daima tekilerden kesinlikle stn olduunu

kantladn gstermitir (A.e., s.104) aklamas da ona tatmin edici gelmez.

Phaedrusu zellikle artan herhangi belirli bir anda ifadesi olmutur. Ancak ona

gre Einsteinin ifadeleri bilimin temel varsaymlarn yok ediyor gibi grnse de

aksini dnmek mmkndr. Sonuta bilim kalplam kurallardan kurtulmaldr,

nk;

[] bilim tarihi sadece olgular ve olgulardan yaplan karmlardan olumaz.Orada eitli dnceler, olgu yorumlar, atkl yorumlarn yaratt sorunlar,hatalar ve daha bir sr ey de vardr (Feyerabend, a.g.e., s.24).

Bu gelimeler sonrasnda Phaedrus yolculuuna felsefe alannda devam etmeyi

tercih etse de karmza bir bilim adam daha kar: Jules Henri Poincar.

Poincarye gre, bilim kanunlar gerek dnyay yanstmazlar, sadece, uygun

fenomenlerin kullanl ve yararl konvansiyonallerini temsil ederler (Rosenthal ve

39

Yudin, 1980: 386) Poincar (1854-1912) bilime olan inancn sarsld bir dnemde

yaamtr. On dokuzuncu yzyln ilk eyreinde Bolyai and Lobachevskinin

doruluu tam olarak kantlanmayan ama yine de geometrinin temel talar kabul

edilen klidin beinci postulatnn dorulanamaz olduunu kesin bir ekilde

kantlamasyla bilimsel kesinlik mulaklamt (Pirsig, a.g.e., s.232). Bunun sonucu

olarak on dokuzuncu yzyln sonlarna doru, filozoflar ve bilim adamlar d

gereklik ve kavramsal sistem arasndaki uygunluk iin kayglanyorlard (Schwartz,

1985: 15).

Phaedrusun Nitelik kavramn incelemesinde yaadklarna benzer deneyimleri

Poincar de yaar. Ama daha nemlisi ikisi arasnda var olan gr ortaklklardr.

Poincarnin Bir bilim adam gzledii olgular rastgele semez. O, dar bir hacme

birok deneyim ve dnce sdrmak ister (Pirsig, a.g.e., s.236) gr

Phaedrusun ikili-kartlklar sonucu karmza kan kopuk ve uzak benlikleri care

temelinde ortadan kaldrmak istemesine benzer. Poincarnin matematikle ilgili

grleri artcdr.

Matematik, der, tpk bilim gibi yalnzca bir kurallar uygulama sorunu deildir.Kombinasyonlarn ounu baz sabit yasalara gre olanakl klmaz yalnzca.Byle elde edilen kombinasyonlar ar ok, yararsz ve skcdrlar. Mucidingerek grevi bu kombinasyonlar arasndan seim yaparak yararsz olanlarelemek, ya da daha dorusu onlar yapmak zahmetinden kanmaktr ve buseime yn verecek kurallar olaanst duyarl ve naziktir. Bunlar tmyleanlatmak neredeyse olanakszdr; onlar formle edilmez, hissedilir (A.e., s.237).

Phaedrusun dnce ncesi bilin olarak adlandrd srele benzeen bilinalt

(subliminal) benlik Poincarnin adalar tarafndan onaylanmaz, Bilinalt