zanisti nwe 13

31
www.facebook.com/lvinscience2 وەی بیرکردنەی جوان ژنزدەکاتوا پیاو دینار)2000( نرخ2012 ، شوباتی)13( ژمارهNew Science نی قژڵوەریکی سەرسوڕهێنەر بۆ هەسەرێ چارە زانستییە رووداوەرنگەکانی گ2011 ساڵی ئۆتۆمبێلی تێس چیدەکات؟ هێندە بۆچی ئەم زستانە گۆڕاوە؟دەکرێت؟ۆز دروست ویندرۆسی چۆن ڤایرنگەکی گوەی لێکۆڵینەڵندە وەستێنرای باەسەر ئەنفلۆنزا لرنێت وەک ئینتەرەکان سڕکە مادەسیدارە مەتراتۆرەکان دیکت هاوبەشیبەتمەندی تای

description

zanisti nwe, zansti nwe no. 13 زانستی نوێ ژمارە ١٣ لڤین زانستی

Transcript of zanisti nwe 13

Page 1: zanisti nwe 13

www.facebook.com/lvinscience2

ژنی جوان بیرکردنەوەی پیاو الوازدەکات

ژماره )13(، شوباتی 2012 نرخ )2000( دینارN e w S c i e n c e

چارەسەرێکی سەرسوڕهێنەر بۆ هەڵوەرینی قژ

رووداوە زانستییە گرنگەکانی ساڵی 2011

ئۆتۆمبێلی تێسال چیدەکات؟

بۆچی ئەم زستانە هێندە گۆڕاوە؟

چۆن ڤایرۆسی ویندۆز دروستدەکرێت؟

لێکۆڵینەوەیەکی گرنگئینتەرنێت وەک لەسەر ئەنفلۆنزای باڵندە وەستێنرا

مادە سڕکەرەکان مەترسیدارە

تایبەتمەندی هاوبەشی دیکتاتۆرەکان

Page 2: zanisti nwe 13

زانست بۆ گشت

زمان کە زانیستێکدا، بەسەر چەند دابەشکراوە مرۆڤ زانینی یەکیەکیانە، جا زمانی کوردی بێ یان هەر یەکیەکی دی. بڕەکانی

زانست لێیان، دەرچ��ون بەندن؛ ڕێپێدراوەوە ڕێسای بە زانست دەشێوێ.

ڕەنگە زمان لە گشت زانستەکانی تر بۆ مرۆ بەکەڵك تر بێ، لەوەدا کە زمان ڕەنگە پێویستی بە زانستەکانی تر نەبێ، بەاڵم ئەوان

گشتیان پێویستیان بە زمانە. زانایەك پێویستە بزانێ زانیاری دەربارەی لە ئەمەش دابڕێژێ. سەرباری دروستی و بە جوانی زانستەکەی جیهانی ئەمڕۆدا، هەمومان پێویستمان بە زمانە. هەر کەسێكیش کە جوانەکان. زمانێکی زانی، مانای ئەوە نیە کە نوسەرە. نوسین لقێکە لە هونەرە

هەرچەند ڕەنگە وەك ئەوان تۆکمە نەبێ، بەاڵم زمان لە زانستی ماتماتیك یان فیزیکەوە نزیكە. زمانیش وەك ماتماتیك یان فیزیك پێکەوە ڕێسایەك چەند بە تەنیا کە هەیە بنەچەیی بڕێكی چەند پەیوەندی دەبەستن و لەدەری ئەو پەیوەندیانە چیدی زمان مانابەخش

نابێ. بۆ نمونە گەر لە ماتماتیکدا دو ژمارەی ١ و ٢ لەبەرچاو

ژمارەیە دو ئەم کە هەن، ڕێپێداراو ڕێیەكی چەند تەنیا بگرم؛

پێکەوە بلکێنم؛ بۆ نمونە، دەتوانم کۆیان بکەمەوە، لێکیان دەربکەم،

بۆ دەدۆزرێ��ت��ەوە نوێ ڕێی ب��ەردەوام ڕاستە تد. ب��دەم، لەیەکیان

پێکەوەلکانی دیکەی ئەم دو بڕە؛ ئەمانیش ڕێسای خۆیان دەبێ بۆ

دانوسان و، ناتوانن ڕێسا ناسراوەکانی پێشخۆیان پێشێل بکەن. زۆر ڕێسای زمان هەن کە هێشتا ئێمەی مرۆ، لەگەڵ ئەوەشدا کە خۆمان

داهێنەری زمانین و زمانزانین، نەمان دۆزیونەتەوە. لەم دەستپێکە کورتەدا، دو بیرۆکەم دیاری کرد، بڕ و ڕێسا. و ڕستە خاڵبەندی، وشە، پیت، واژە، دەنگ، دەکرێ زمان بڕی

ڕێ زمان کە پەیوەندیانەیە ئەو ڕێسایە، هەرچی بێ. تر ئەوانی

دەدات ئەم بڕانە مانابەخشانە پێکەو بلکێنرێن. بۆ نمونە سێ پیتی »ت، ە، ڕ«، دەکرێ مانابەخشانە کۆبکرێنەوە بۆ وشەی »تەڕ« یان »ڕەت«؛ کۆنابنەوە بۆ »ەڕت«. ڕێساکان، لێرەدا قەتیس نابن، لە پێکەوەلکانی چەند وشەیەك یان چەند ڕستەیەك هەر بەردوام دەبن

باو دەچمە دەرەوە.لە کاریگەر بون. لەم شیکاریەدا، من چوارچێوەی زانستی زمانەوانی

هەروەك زمانیش، بڕەکانی من، بۆچونەی ئەم بەپێی کەواتە، پێکەوە دەکرێ ڕێیەك بەچەند تەنیا فیزیك، یان ماتماتیك ئەوانی

پەیوەست بکرێن بۆئەوەی مانابەخش بن. من ناوم نا »ڕێسا«.

یان ئاخاوەر نامێنێ؛ هەم ئەم ڕێسایانە هەم زمان مانای لەدەری

نوسەر ناتوانێ پەیامەکەی خۆی بگەیەنێ، کە ئامانجی کارەکەیەتی.

دەوروبەر و داخۆ بن؟ کامانە ڕێسایانە بنەچەی و بڕە ئەم داخۆ بەتایبەیش بەجهانیبون کاریگەرەی چیە لەسەریان؟

ل��ە ک��اری��گ��ەری دەوروب���ەری���ان دورەوپ��ەرێ��ز دی���ارە ئەمانیش بڕ و ڕێسای ب��ەردەوام، دەوروب��ەر زمان دەگۆڕێ و نەوەستاون؛

لەگەڵ ئۆرگانیکدایە پەیوەندیەکی لە زم��ان پێدەبەخشێ. نوێی

گۆڕانکاریەکانی کۆمەڵگەی مرۆدایە.دوروبەردا. لە ئەمڕۆی بەجیهانبودا، هەمو زمانێك لەژێر کاریگەری زمانی ناو هاتونەتە مێژو بەدرێژی نوێ پەیوەندی و بڕ زۆر ئینگلیزیەوە. زمانەکانی التینی، گریك، فەڕەنسی، هندی، عەرەبی،

فارسی، تەنانەت کوردیش، کاریگەری کەم و زۆریان لەسەر زمانەکە دەوڵەمەند نوێ وش��ەی بە زمانەکەیان تەنیا ئەمانە جێهێشتوە. نەکردوە، بەڵکو کاریگەر بون لەسەر ڕێنوس، ڕێزمان و بەشەکانی

نۆرمەندەکان فەڕەنسی زمانی کاریگەری ئەمڕۆش تا زمان. تری

لەسەر زمانی ئینگلیزی زەقە. زۆر وشەی گریك وەك فیزیك، کە بۆ

دەنگی »ف« لەبری پیتی »ئێف F«، »پی ئێچ PH« بەکاردێ، پەنجەمۆری وشانە ئەم ئینگلیزیەوە. ناو هاتونەتە گریکەوە لە

ئینگلیزەکان بە پێچەوانەی زۆربەی گەالنی ئینگلیزیدا. گریکن لە ترەوە وشەکان، کە گوزارشن لە بارێکی کۆمەاڵیەتی یان سروشتی،

و فەلەستینیەکان »ئینتفازەی« وشەی وەریناگێڕن. وەردەگ��رن؛ ئەوەی وەرگیراون. وەکخۆیان کوردی »پێشمەرگە«ی وشەی وشانەیە ئەم تواندنەوەی و قاڵبدان لە ئینگلیزەکان، الی گرنگە خواستنەوە وشە بە تەنیا کاریگەریەکان زمانەکەدا. بۆتەی لەنێو

»تێی بگوترێ دەتوانرێ جۆر دو بە ئینگلیزیدا لە نەوەستاوە.

فەڕەنسی. دیان ئەوی ئینگلیزیە؛ بناغەکەی یەکیەکیان ناگەم«:

لە زمانی کوردیشدا، تەریب بەمە هەیە. کاریگەری زمانی عەرەبی،

کورد ڕەوەن��دی ئەمڕۆشدا، ڕۆژگ��اری لە و، فارسی و تورکی

کوردیەوە. زمانی ناو هێناوەتە ئەوروپایان زمانەکانی کاریگەری ناو بڕگەی قەدی درەختێك تەمەنی درەختەکەمان چۆن ئەلقەکانی پێدەڵێ، کاریگەری ئەو گەل و شارستیانیانەی کە لە دەورمان بون،

ئەو لە کوردیدا، نمونە، بۆ تەمەنی زمانەکان دەگێڕێنەوە. مێژو و ئەم گەالنە حوکمڕانی کوردستان بون.وشانەی کە پەیوەندن بە حوکمڕانیەوە، تورکین یان عەرەبین، چونکە

نیە. ئینگلیزی زمانی دورودرێژەی مێژوە ئەو زمانی کوردی فەرمیە. هەرێمێکیشیدا لە و عیراقە فەرمی زمانی ئێستا هەڵبەت بەمەش بەرپرسی هەمو الیەك لە بەرانبەر جوانی و دروستی زمانەکە

زیاتر دەکات، نەك کەمتر. خۆ ڕەنگە نوسەر یان ئاخاوەری کورد کوردی زمانی کە ئەوەیە یەکەمیان ببێتەوە: کێشە دو ڕوب��ەڕوی خۆی تۆکمە نیە بەو مانایەی هەمومان ڕێساکانی بزانین. بۆ نمونە، نەرمی دەنوسرێ، یەکجۆر بە تەنیا لەئینگلیزیدا وشەی »فیزیك« دوەم گرفتی نیە. تۆکمە هێندە کوردی زمانی نانوێنرێ. تێدایدا

پەیوەستە بە کەمتەرخەمی نوسەر و ئاخاوەری کوردەوە. نوسەرێك

پێویستە بزانێ کە »ئەسپ« دەکرێ وەك »هەسپ«یش بنوسرێ؛

بەاڵم ناکرێ نەزانێ کە »ئەسپ« نادوێ، »مرۆ دەدوێ«. پێویستە

و نێرینە بۆ »دکتۆر« وشەی کە بزانێ باشور کوردی نوسەری

مێینەش بەکاردێ. کەچی زۆر کەس »دکتۆرة«ی عەرەبی بۆ مێینە کرمانجی خواروە.بەکاردێنێ، کە ئەمە پێشێلکردنێکی مەترسیداری ڕیساکانی دایەلێکتی

کە هەڵداوە سەری کوردیدا زمانی لە زەق گرفتی هەندێك هەبێ. زمانەکەدا پێکهاتەی لەسەر نەگەتیڤیان کاریگەری ڕەنگە ڕێزمان، پێشێلکردنی خواستن، وشە بەکارهێنان، وشە لەوانیش

تەنیا ئاخاوەر یان نوسەر کاری ترن. الیەنی زۆر و خاڵبەندی ڕێساکانی بەپێی دروستی و جوانی، بە نوسینە بەڵکو نیە، نوسین

زمان و پاراستنی جوانی زمانەکە. نوسەر پێویست ناکات ڕێساکان بزانێ بۆئەوەی بە دروستی و جوانی بنوسێ، هەروەك چۆن شاعیر

پێویست ناکات کێشی شیعر بزانێ بۆئەوەی شیعری جوان و کێشدار

دەنا شاعیر نیە.بنوسێ، بەاڵم دەبێ هێندەی سەلیقە هەبێ کە بزانێ چۆن بەکاردێ؛ ڕۆژانە چەندین پەرەگراف دەخوێنمەوە لە ڕوپەڕەکاندا، کە هەر نازانم باس لەچی دەکەن. چەندین وشەی نابەجێ بەکار دەهێنرێن.

گوناهی ئەمانە ئایا دەبینرێ. دروست خاڵبەندی بەدەگمەن زمانن یان زمانوس!خۆ

زانستی زمان

هه موو ژماره یه کدکتۆر ڕێبوار فەتاح ده ینوسێت

Page 3: zanisti nwe 13

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

Tel: 07701991949www.issuu.com/[email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجی

‌چاپیدەکات‌ چاپخانەی‌‌‌‌

کۆمپانیای‌)باڵڤ‌پەیک(‌باڵویده‌کاته‌وه‌No.13, February 2012

www.facebook.com/lvinscience2

ژنی جوان بیرکردنەوەی پیاو الوازدەکات

ژماره )13(، شوباتی 2012 نرخ )2000( دینارN e w S c i e n c e

چارەسەرێکی سەرسوڕهێنەر بۆ هەڵوەرینی قژ

رووداوە زانستییە گرنگەکانی ساڵی 2011

ئۆتۆمبێلی تێسال چیدەکات؟

بۆچی ئەم زستانە هێندە گۆڕاوە؟

چۆن ڤایرۆسی ویندۆز دروستدەکرێت؟

لێکۆڵینەوەیەکی گرنگئینتەرنێت وەک لەسەر ئەنفلۆنزای باڵندە وەستێنرا

مادە سڕکەرەکان مەترسیدارە

تایبەتمەندی هاوبەشی دیکتاتۆرەکان

30

24 6

32

Page 4: zanisti nwe 13

تەندروستی 4

بەهۆی ترس لەتیرۆریستان؛ توێژینەوەیەک لەسەر ئەنفلۆزای مریشک وەستێنرا

توانیبوویان زان��ای��ان��ەی ئ��ەو ج���ۆرێ���ک���ی ن�����وێ و ک���وش���ەن���دە، دروستبکەن، مریشک لەئەنفڵۆنزای ب��ەه��ۆی ن��ی��گ��ەران��ی ل�����ەوەی، کە بۆئامانجی توێژینەوەکانیان لەوانەیە لەسەر بەکاربهێنرێت ترۆریستی ئەمریکا ک��ارب��ەدەس��ت��ان��ی داوای ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ەی��ان وەس��ت��ان��د. ئەم قسەی ک��ردووە داوای��ان توێژەرانە جدی لەسەر باشییەکان و زیانەکانی

ئەم جۆرە لەلێکۆڵینەوە بکرێت.مانگی ئەمریکایی بەرپرسانی راب�����ردوو داوای�����ان ل��ەت��وێ��ژەران��ی ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە ک��ردب��وو، پێش چەند توێژینەوەکە باڵوکردنەوەی بەشێکی گرنگی وتارە زانستییەکەیان الب�����ب�����ەن، چ���ون���ک���ە گ��روپ��ێ��ک ئەمریکا ئاسایشی لەراوێژکارانی ئەم لەوانەیە داب���وو، ه��ۆش��داری��ان توێژینەوانە بۆکردارە تروریستییەکان

بەکاربهێنرێت.ل��ەب��واری ئاسایش پسپۆڕانی ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ب��ای��ۆل��ۆج��ی��ک��دا ن��ی��گ��ەران��ی ئ����ەوەن ک��ەج��ۆرێ��ک��ی ئەنفڵۆنزای ڤ��ای��رۆس��ی گ����ۆڕاوی بەهۆی ببێت ل��ەوان��ەی��ە مریشک کە کوشندەتر زۆر باڵوبوونەوەی تەنانەت لەباڵوبوونەوەی ئەنفڵۆنزای

ئیسپانیایی سەرەتایی سەدەی بیستەم مەترسیدارترو کوشەندەترە.

لەمەودای نێوان سااڵنی)١٩١٨(ت��������اوەک��������و)١٩١٩(دا ب���ەه���ۆی بە ناسراو ئەنفڵۆنزای باڵبوونەوەی لە)٤٠( زیاتر ئیسپانی ئەنفڵۆنزای

میلیۆن کەس گیانیان لەدەستدا.ل��ەوەزارەت��ی ک��ە تیمەی ئ��ەو دەرب���ارەی ئەمریکا ت��ەن��دروس��ت��ی ئاسایشی توێژینەوەکانی بایۆلۆجیکی دەدات، ئەمریکا بەحکومەتی راوێژ بەشگەلێکی ک���ردووە، پێشنیاریان گ��رن��گ ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوە ن��وێ��ی��ەک��ان دەربارەی ئەم نەخۆشییە باڵونەبێتەوە، ئەم بابەتە بووە بەهۆی کاردانەوەی

تووند لەئاستی نێودەوڵەتییدا.ل��ەت��وێ��ژەران��ی ف��وش��ی��ر(، )ران )ئاراسموس( پزیشکی ن��اوەن��دی لە)روتردامی هۆڵەند( سەبارەت بەم دەڵێت:” ساینس بەگۆڤاری بابەتە بەم بابەتە ئ��ەم لێبوو ح��ەزم م��ن ش��ێ��وەی��ە ب��ەم��ی��دی��ای��ی ن��ەک��رای��ەت، هیچمان وایلێهاتووە کەئێستا بەاڵم

پێناکرێت”.ئەو هەروەها دەڵێت:” ئەم کارە

کارێکی باشبووە”.ڤ��ای��رۆس��ی)H5N1(ج��ۆرێ��ک��ە ل��ەڤ��ای��رۆس��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زای

کوشەندەیە مرۆڤ بۆ کە مریشک بەئاسانی ئ���ەوەی ب��ەه��ۆی ب���ەاڵم ناگوازرێتەوە بۆمرۆڤ لەمرۆڤەوە بەم ت��ی��اچ��ووان ژم����ارەی تائێستا ڤایرۆسە کەمبووە. بەاڵم توێژەرانی هۆڵەندی و زانکۆی)ئاراسموس(ی –مدیسن( )ویسکونسیین زانکۆی لەتوێژینەوەیەکی ئەمریکایی ی ه���اوب���ەش���دا، ئ���ەم ڤ��ای��رۆس��ەی��ان ئەگەری ک��ە گ��ۆڕی��ی بەشێوازێک جرجەکاندا لەنێو ب��اڵوب��وون��ەوەی زانیاری ب��ووە)ب��ۆ زۆرت��ر یەکجار زانستی سەیری ل��ەم��ب��ارەوە زیاتر

نوێی ژمارە ١٠بکە(.لەئێستادا دوو گۆڤاری زانستی دەی��ان��ەوێ ک��ە دەرئ��ەن��ج��ام��ی ئەم هەندێک ب��ەالب��ردن��ی ت��وێ��ژی��ن��ەوە لەبەشە هەستیارەکانی باڵوبکەنەوە و گۆڤارانە ئەم بەرپرسانی هاوکات خەرییکی وتووێژ لەگەڵ بەرپرسانی ئ��ەم��ری��ک��ان ت���اوەک���و رێ��گ��ەی��ەک زانیارییەکان ب��ۆئ��ەوەی ب��دۆزن��ەوە بکرێت بگەێندرێتە دەستی “زانایانی

تایبەت”.رێ���ک���خ���راوی ت��ەن��دروس��ت��ی رابردو دیسەمبەری مانگی جیهانی رایانگەیاند، لەئاگادارینامەیەکدا گشتی دەسترەسی سنووردارکردنی

لەئەندامانی زیان بەتوێژینەوەکان، رێکخراوەکە دەدات.

حکومەتی راوێ��ژک��اری تیمی توێژینەوە بۆئاسایشی ئەمریکا ل��ە)١٨( بریتیە بایۆلۆجیکییەکان )٢٣(ش���ارەزا حکومی و پسپۆڕی

لەدەرەوەی حکومەت.دەت��وان��ێ��ت ت��ەن��ه��ا تیمە ئ���ەم پێش ناتوانێت بەاڵم پێشنیاربکات،

بەباڵوکردنەوە بگرێت.توێژینەوەکانی کە ئەوزانایانەی جۆرێکی دەرب��ارەی دواییەیان ئەم ن���وێ ل��ەڤ��ای��رۆس��ی ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زای لەنامەیەکدا ئەنجامداوە، مریشک باڵویانکردوەتەوە هەینی رۆژی کە زانستی پەرەپێدانی نووسیویانە، زیانبەخشتری بەجۆری پەیوەندیدار ڤایرۆسی ئەنفڵۆنزا، پێش دەرکەوتنی ل��ەس��روش��ت��دا، ب��ۆ ت��ەن��دروس��ت��ی و تایبەتی گرنگی گشتی سەالمەتی

هەیە.ئ��ەوەدەک��ەن باسی هەواڵەکان رێ��ک��خ��راوی گشتی لەدانیشتنی لەمانگی جیهانی ت��ەن��دروس��ت��ی بابەتی ل��ەوان��ەی��ە ف��ی��ب��رەوەری��ی��دا توێژینەوانە ئ��ەم ب��اڵوک��ردن��ەوەی

قسەی زیاتری لەسەر بکرێت.سەرچاوە: گۆڤاری نەیچێرو ساینس

Page 5: zanisti nwe 13

5تەندروستی

زیانەکانی ئوتووی قژخاوکردنەوەلەئاریشگاکاندا خانمان رۆژانە ب��ۆخ��اوک��ردن��ەوەی��ی ق��ژی��ان س��وود وەردەگ���رن، لەمادەیی)کریاتین( زۆریان متمانەیەکی بوونی بەهۆی بەم مادەیە کە باشترین خۆراکە بۆ لەکارییگەرییە دەیپارێزێت قژیان و ماوەی بۆ مانەوەی دەرەکییەکان و

)٣-٥( مانگ دەبێت.ب����������ەه����������ۆی ب�������وون�������ی لەپێکهاتەیی مادەیی)فۆرمالین( چەند ه��ۆی دەبێتە )کریاتیندا(، قژو لەسەر مەترسیدار کێشەیەکی

تەندروستی خانمان.کریاتین چییەو زیانەکانی چییە؟

دکتۆرە نەبیلە ئیبراهیم ئەندامی گیایی ه��اوردەک��ردن��ی ک��ۆم��ەڵ��ەی بەکارهێنانی راوێژکاری سروشتی و لەمیسر، جوانکارییەکانە رووەک��ە برییتییە کریاتیین باسلەوەدەکات کە گرنگ سروشتی لەمادەیەکی ب��ای��ۆل��ۆج��ی��ی��ەوە لەش ل��ەرێ��گ��ەی��ی ئەم ناتوانرێت دروس��ت��ی��دەک��ات و مادەیە لەئامادەکراوێکی دەرەکییەوە وەربگیرێت و بدریت لەقژ، هەروەها بۆ کە )کریاتیین( مادەیی دەڵێت خاوکردنەوەیی قژ بەکاردێت بەهیچ خۆراکپێدانی نابێتە ش��ێ��وەی��ەک بۆ قژ تیکدانی هۆی دەبێتە بەڵکو

ماوەیەکی دوورو درێژتر.ب��ەپ��ێ��ی روون���ک���ردن���ەوەی���ەک Allur( مەگەزیین ئالەر لەگۆڤاری تازەترین ئەمریکی، Magazine(ی خانمان ئاگاداری لێکۆڵینەوەکان دەک���ات م��ادەی��ی )ف��ۆرم��ال��ی��ن( کە لەهەندێک کریاتین، نێو دەکرێتە ج��ۆری��دا ب��ەرێ��ژەی��ی زی��اد ل��ە)٢%(زیاترە هێندە )١٠( کە بەکاردێت لەرێژەیی ئاسایی، مادەیی فۆرمالیین لەگەڵ ک��ارل��ێ��ک��ردن دەب��ێ��ت��ەه��ۆی پرۆتیینەکان و ترشە ئەمینۆکان لەناو جێهێشتنی ه��ۆی دەبێتە کە ق��ژدا ش��وێ��ن��ەواری خ��راپ ل��ەس��ەر قژو چوونکە دەگ��ۆڕێ��ت، سیفەتەکنای کیمیاییەکان م���ادە ک��ە دەزان����رێ روک��ەش��ی ن��او دەچ��ن��ە بەخێرایی دەماغەوەو دەگوازرێنەوە بۆ سوڕی بوونی بەهۆی ه��ەروەه��ا خوێن، لەناو )فورمالیدهایید( م��ادەی��ی بەهەمان کە پێکهاتەی)کریاتیین(دا

ش��ێ��وە ب���ۆخ���او ک���ردن���ەوەی���ی ق��ژ ب��ەک��اردێ��ت و دەب��ێ��ت��ە

ه����ۆی ت���ووش���ب���وون نی کا شییە خۆ نە بە

ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی ل��������������ووت و ک��ۆئ��ەن��دام��ی ه���ەن���اس���ەو

کارییگەریەکی خ�������راپ�������ی ه��ەی��ە ل��ەس��ەر

لەکاتی کۆرپەلە س���ک���پ���ڕی���ی���دا،

س���ەدەه���ا ت���ۆڕی لەسەر راگ��ەی��ان��دن

ت�������ۆڕی ج��ی��ه��ان��ی لەبەرازیل ئینتەرنێت

وە تاوەکو ئەمریکا ئاماژە ب���ەوە دەک����ەن ئ���ەم ج��ۆرە

لەکریاتین کەریژەیەکی بەرچاو هایدی(تێدایە، لەمادەیی)فورمالید تووشی قژ چونکە نەیەت، بەکار مادەیەکی دەک��ات و وشکبوونەوە وەک ژەه��ری��ە. وات��ە مەترسییدار خانمانەیی ئ��ەو ب��ۆ ئ��ام��ۆژگ��اری بەکاریان زی��ات��ر ی��ان ک��ەج��ارێ��ک هەستن کات بەزووتریین هێناوە بەبەکارهێنانی قژیان، بەچارەسەری ساڵێک بۆماوەی زەی��ت حەمامی ب���ەش���ێ���وەی���ی چ����ڕوپ����ڕ، ل��ەگ��ەڵ زۆرب��اش و شامپۆی بەکارهێنانی بۆ قژ لەبۆیەکردنی دوورکەوتنەوە بەکارهێنانی مانگ و سێ ماوەیی لەژێر چاودێری پزیشکی پسپۆڕدا. حەزیان ه��ەر کەسانێک ئ��ەگ��ەر ل��ێ��ی��ە ک��ری��ات��ی��ی��ن ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��ن ئەمریکایی و جۆری باشتروایە ج��ۆری لەجیاتی ب��ەرازی��ل��ی بەکاربهێنن، لوبنانی چینی و کەمتری مادەیەکی چونکە

فۆرمالینی تێدایە.ل�����������ەگ�����������ەڵ

باڵوکردنەوەیی ئەم مادەیە لەنێو قژو

ئ��ۆت��وک��ردن��ی

بەکاربهێنن، دەم��ام��ک باشتروایە پێست پ��ارێ��زگ��اری��ک��ردن��ی ب��ۆ فۆرمالیین لەگەڵ لەکارلێک ب���ەه���ۆی پ��ل��ەی گ��ەرم��ی پێویستە ئ��ۆت��ووەک��ەوە. سانتیم یەک لەدووری ل��ەپ��ێ��س��ت��ی س����ەرەوە بۆ ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت پ��ارێ��زگ��اری��ک��ردن ل��ەت��ێ��ک��ش��ک��ان��دن و سووتاندنی قژەکە

لەرەگەوە.ئا: تارا غەفور

Page 6: zanisti nwe 13

تەندروستی 7تەندروستی6

شێرپەنجەی مەمکخۆپاراستن باشترە لەچارەسەرکردن

تایبەتە ئەندامێکی مەمک مەمک ش��ی��ردەرەک��ان، بەهەموو وەک رژێنەرێک هەر لەسەرەتای تووشی م��ردن هەتا منداڵییەوە فیزیکی و ئاڵوگۆڕی کۆمەڵێک ف��ی��زول��ۆژی��ک��ی دەب���ێ���ت، ئ��ەو لەکاتی زۆرت���ر گۆڕانکارییانە زکپربوون و مانگانە، س��ووڕی

وەستانەوە روودەدەن.نەخۆشییەکانی م��ەت��رس��ی م���ەم���ک رۆژب��������ەرۆژ ب��ەه��ۆی لەهەموو بەشێرپەنجە تووشبوون ئاشکرادەبن. زی��ات��ر جیهاندا ل����ەه����ەردوو ژن ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا نەخۆشی دەرب���ارەی یەکێکیان خۆی پزیشکی ل��ەگ��ەڵ مەمک ژن چوار لەهەر راوێ��ژدەک��ات و )بیوپسی( کاندیدی کەس یەک مەمکە، لەئەمریکادا لەهەر نۆ ژن شێرپەنجەی تووشی کەس یەک

مەمک دەبیت. The( راپ����ۆرت����ی ب���ەپ���ێ American Joint committeeش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی )on cancerنەخۆشی بەربەاڵوترین مەمک هۆی دەبێتە ژن��ان��ەو ئ��ەن��دام��ی تەمەن لەژنانی م��ردن سەرەکی لەساڵی س��ااڵن��ەدا، )55-50(هەزار )182( لەنێو )1994(دا شێرپەنجەی تووشی کە کەس بە)46( نزیک هاتبوون، مەمک هەزار حاڵەتی مردن بەهۆی ئەم

نەخۆشییەوە بووە. )%32( مەمک شێرپەنجەی دەبێتە هۆی تووشدەکات و ژنان کە ژنانەی ئەو )%19( مردنی لەساڵی )1994( دەبن، تووشی ه����ەزار )182( ب���ە ن���زی���ک مەمک بەشێرپەنجەی تووشبوو لەنێویاندا دۆزراوەت��ەوە لەژناندا هۆی ب��ە ک��ەس ه���ەزار )46(

شێرپەنجەوە مردوون. ب���ەپ���ێ راپ����ۆرت����ی ب��ن��ک��ەی ناسی شێرپەنجە لێکۆڵینەوەی لەئەمریکا، نیۆیورک ویالیەتی بەشێرپەنجەی تووشبوون رادەی ژنان لەسەرەتای سااڵنی)1940( وە روو لەزیادبووندایەو لەدەیەی تووشبوون ئەگەری )1970(وە کەس )1( لەژناندا بەشێرپەنجە لەساڵی ب���ووە، ک��ەس ل���ە)13( تووشبوون رادەی )1980(دا بەشێرپەنجەی مەمک یەک کەس

لەنێو )11( کەس بووە.لەساڵی )1992( یەک ژن لەنێو نۆ ژندا بەشێرپەنجەی تووشبوون بووە. جیاواز ن��ەت��ەوەی لەنێو مەمک بەپێی ه��ەی��ەو ج��ی��اوازی زۆر شوێنی نیشتەجێبوون دەگۆڕێت. نەخۆشییە ب���ەم ت���ووش���ب���وون لەواڵتانی پیشەسازی پیشکەوتوو واڵتانیتر. ب����ەرادەی زۆرت����رە لەژنانی مەمک شێرپەنج����ەی لەنێو هەتا زۆرت��رە پیست سپی ئیتۆلۆژی رەش��پ��ی��س��ت، ژن��ان��ی نەخۆشییە ئ���ەم )ه���ۆک���اری( م��اوەی��ی، ب��ۆ ل��ەژن��ێ��ک و بریتین خ��واردەم��ەن��ی، رجێمی ج��ۆری ق��ەڵ��ەوی، خ��واردن��ی خ��ۆراک��ی هۆرمۆن، بەکارهێنانی چ��ەور، ش���ی���ردان���ەدان ب��ەک��ۆرپ��ە )ئ��ەو م��ەم��ک دەدەن ژن��ان��ەی ش��ی��ری تووشی کەمتر بەکۆرپەکانیان

شێرپەنجە دەبن(.مەمک شێرپەنجەی بەگشتی تازەپێگەیشتووی ل��ەواڵت��ان��ی کەمتر رێژەکەی سێهەم جیهانی رەنگە ئەویش رادەگەیەنرێت، لەراگەیاندنی ناتەواوی بەهۆی ئامارییەوە بێت.کەمتریین رێژەی لەجیهاندا مەمک شێرپەنجەی

واڵتی ژاپۆنە.ک��ورت پێناسەیەکی وەک نارێکی بەگەشەکردنی شێرپەنجە شانەکان لەشی مرۆڤ دەوترێت.

.)un control growth(دەستنیشانکردنی

نەخۆشییەکانی مەمک:شێرپەنجەی نیشانەکانی نیشانەی بەرباڵوترین مەمک؛ دەرکەوتنی مەمک شێرپەنجەی گرێی )%65( لەمەمکە. گرێ م��ەم��ک ل���ەالی���ان ن��ەخ��ۆش��ەوە ه��ەس��ت��ی��پ��ێ��دەک��رێ��ت. ئ��ێ��ش و دیک���ەیە ن��ی��ش��ان��ەی��ەک��ی ژان ل���ەش���ێ���رپ���ەن���ج���ەی م��ەم��ک��دا ب���ەدی���دەک���رێ���ت. ن��ی��ش��ان��ەی گ��ەورەب��وون��ی وەک دی��ک��ەش لەگۆیی ت��ەرش��وح��ات م��ەم��ک، مەمک، لەگۆی گ��ۆڕان مەمک، ب��ری��ن��دارب��وون��ی م��ەم��ک، گ��رێ

بەنهەنگەڵ و...ج��ێ��گ��ەی ئ��ام��اژەپ��ێ��ک��ردن��ە، ه���ەم���وو گ��ۆڕان��ک��������������اری��ی��ەک ل��ەم��ەم��ک�����������دا ن��ی��ش��������������ان��ەی

نییە. ش��ێرپەنجە

هەندیک لەنەخۆشییەکانیتری مەمک

وەک زی�����ان ب���ێ ل�����ووی قونێری زێدەگۆشت، هەوکردن و م��ەم��ک ب��ەه��ۆی م��ی��ک��روب یان

ڤایروس، لووی چەوری.ئەو ژنانەی زۆرترین ئەگەری

تووشبوون بەشێرپەنجەی مەمکیان هەیە

هەرگ��یز ژن��ان�����������ەی ئ���ەو م���ن���داڵ���ی���ان ن��ەب��ووب��ێ�����������ت، ئ���ەو ژن��ان�����������ەی ش��ی��ر ن���ادەن ژنانەی ئ��ەو بەمن���داڵەکانیان، تەمەنیان ژنانەی ئ��ەو ق��ەڵ��ەون، ئەو س��اڵ��ە، )50( ل��ەس��ەرووی لەخزم و تر کەسێکی ژنان���ەی ک��ەس��وک��اری��ی��ان ت��ووش��ی ئ��ەم ژنانەی ئەو بووبێت، نەخۆشییە ل��ەت��ەم��ەن��ەک��ان��ی ج���ۆراوج���ۆردا مەنع حەبی هۆرمۆنی و حەبی

وەردەگرن.بۆچی ژنان دەبێ بۆ خۆیان

مەمکیان بپشکنن؟لەخۆیان کەس لەبەرئەوەی ش����ارەزات����ر ش���ێ���وەی م��ەم��ک گۆڕانکارییەک ه��ەر ناناسێت، ل���ەس���ەرەت���ای س��ەره��ەڵ��دان��ی��دا هەر بەدیتنی دەبێت دەدۆزنەوە، کات بەزووترین گۆڕانکارییەک سەردانی پزیشکی پسپۆڕ بکەن. دوای ه��ەف��ت��ە ی���ەک پ��ێ��وی��س��ت��ە مانگانە، ع��ادەی دەستپێکردنی گۆڕانکارییەکت هیچ بۆئەوەی بتوانیت ب���ەوردی لێوننەبێت و یەک قەت دەستنیشانیانبکەیت، پەنجە بەکارمەهێنە، بەڵکو بەهەر پشکنیین دەستت پەنجەی سێ

بکە.ئ��ەگ��ەر خ��ۆی��ن و ج��ەراح��ەت دەربدات ئەوە نائاساییەو پێویستە ب���ەزووت���ری���ن ک���ات س��ەردان��ی پ��زی��ش��ک��ی خ����ۆت ب��ک��ەی��ت. بۆ ژن��ان کە هەیە زۆرج��اری��ش نەخۆشییەکان ه��ەم��وو خ��ۆی��ان نادۆزنەوە، بۆیە دەبێت سەردانی پزیشک بکرێت و سینگ و مەمکی

ژن بپشکنرێت.بەپشکنینی پێویست لەوانەیە مەمۆگرافی سۆنارو بەتیشک و پێویست ل��ەوان��ەی��ە ه��ەب��ێ��ت، پارچە هەڵگرتنی بەبیوپسی و گ��ۆش��ت��ی��ک ب��ێ��ت ب���ۆ ن��اردن��ی

گیستۆپاتۆلۆژی.

ژنان پێویستە ئەم راستییانەی بزانن

1. شپرپەنجەی مەمک تەنیا بەسااڵچووان ناگرێتەوە.

شێرپەنجەی ئ��ەگ��ەری .2ب���دۆزرێ���ت���ەوە زوو م���ەم���ک

ئاسانترە. چارەسەرکردنی مەمکی بەپشکنینی .3پێشوەختی لەدۆزینەوەی خۆت ن���ەخ���ۆش���ی���ەک���ان���ی م��ەم��ک��ت

یارمەتیدەری پزیشکەکەت بە.ب��اش��ت��رە خ��ۆپ��اراس��ت��ن .4لەچارەسەرکردن، کەواتە شیربدە لەقەڵەوی، خۆت بەمنداڵەکانت، بەکارهێنانی جگەرەو کحول،

حەبی هۆرمۆنی بپارێزە.چارەسەر

ئیستا ه��ەت��ا ل���ەب���ەرئ���ەوەی تووشبوون هۆکارەکانی هەموو بەشێرپەنجەی مەمک بەتەواوەتی خۆپاراستن تائێستا ن��ەزان��راوە، خۆپاراستن نییە، ت��ەواوب��وون��ی ل��ەدۆزی��ن��ەوەی بریتییە زی��ات��ر ئەویش بەزوویی، نەخۆشییەکە ل��ەالی��ەن ن��اوب��ەن��او بەپشکنینی کەسەکە خۆیەوە، چونکە زۆرجار دکتۆرو الی دێتە نەخۆشەکە دەردەک���ەوێ���ت پشکنین پ���اش یان سێ لەقۆناغی نەخۆشییەکە چارەسەری ئ��ەوەش چ��واردای��ە، نەخۆش ئەگەر دەکات، ئەستەم بکات و پزیشک سەردانی زوو یەکەم لەقۆناغی نەخۆشییەکەی ب��ێ��ت چ���ارەس���ەری ئ��اس��ان��ت��رەو ئامۆژگاری هەربۆیە باشتریشە، دووجار مانگی کە دەکەم ژنان مەمکی جارێک بەالنیکەم یان گرێ ب��ەدوای بپشکنن و خۆیان مەمکیان گ��ۆڕان��ک��اری��ی ی���ان بەگرێ هەستیان ئەگەر بگەڕێن، یان گۆڕانکاریی یان نارێکوپێکی پسپۆڕی مەمکیان کرد سەردانی

تایبەت بکەن.لێرەدا پرسیارێک دیتەپێشەوە، ئ��ەوی��ش ئ��ەوەی��ە چ��ارەس��ەر بۆ مەمک شێرپەنجەی نەخۆشیی پرسیارەدا ئەم لەوەاڵمی چییە؟ بین گەشبین دەبێت ئێمە دەڵێم زانست و چونکە ب��ەچ��ارەس��ەر، پێشکەوتووە. زۆر تەکنەلۆژیا لەم چیتر نابێت ژنان بێگومان چارەسەری بترسن، نەخۆشییە قۆناغەکان بەپێی نەخۆشییە ئەم

Page 7: zanisti nwe 13

لەقۆناغەکانی ئەگەر دەگۆڕێت، قۆناغی وەک بێت؛ سەرەتایی چارەسەری ئ��ەوە دوو، ی��ەک و لەقۆناغەکانی ئەگەریش ئاسانە، س����ێ و چ�������واردا ب��ێ��ت ئ���ەوە چ���ارەس���ەری ب��ڕێ��ک ق��ورس��ت��ر دەب���ێ���ت. )ف��ۆن��اغ��ەک��ان��ی ئ��ەم لەقۆناغی بریتین نەخۆشییە

.)1،2،3،4ب��ەگ��ش��ت��ی چ����ارەس����ەری ش����ێ����رپ����ەن����ج����ەی م���ەم���ک دەگرێ����ت ل��ەخ��ۆی سێبەش کیمیایی، )ن��ەش��ت��ەرگ��ەری�����������ی، بەپێی نەخۆش���ەکە تیشک(، ق���ۆن���اغ���ی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ەی چ����ارەس����ەری ب���ۆ دەک���رێ���ت. دوودا؛ ی����ەک و ل��ەق��ۆن��اغ��ی ب���اش���ت���روای���ە ن���ەش���ت���ەرگ���ەری ب���ۆ ب��ک��رێ��ت؛ پ��ێ��ش�����������ئ��ەوەی خۆین و رێگای بە شێرپەنجەکە باڵوبێتەوە، لیمف رژێ��ن��ەک��ان ب����ەاڵم ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی س��ێ و چواردا زیاتر پشت بەچارەسەری

کیمیایی و تیشک دەبستین. ج��ێ��گ��ەی ئ��ام��اژەپ��ێ��ک��ردن��ە بەنەخۆشی تووشبوون رادەی لەکوردستان مەمک شێرپەنجەی

روو لەزیادبوونە.تەندروستی، راپۆرتی بەپێ ژم��ارەی سلێمانی لەپارێزگای ت���ووش���ب���ووان���ی ن��ەخ�����������ۆش��ی )2006( ل��ەس��اڵ��ی شێرپەنجە ب����ووە. ک����ەس )606( دا نێرو )366( لەرەگەزی )270(ل����ەرەگ����ەزی م���ێ ب�����ووە، ل��ەو حاڵەتی )152( ژم���ارەی���ەش کە ب��ووە، مەمک شێرپەنجەی تووشبوونی رێژەی بەبەرزترین

شێرپەنجە دادەنرێت.هاتووە راپۆرتەدا لەم هەر شێرپەنجە تووشبووانی رێ��ژەی ساڵی لەچاو )2007( لەساڵی لەزیادبوون رووی راب���ردوودا ک����ردووەو ئ��ەم رێ��ژەی��ە خ��ۆی ل��ەو داوە. ک���ەس ل�����ە)656( ن��ێ��رو )263( ژم�����ارەی�����ش دیسانیش ب��ووە، مێینە )393(تووشبوونیش رێژەی بەرزترین کە ب��ووە مەمک شێرپەنجەی ئ��ەم ب����ووە. ح��اڵ��ەت )160(لەدوو دەری��دەخ��ات زانیارییانە س��اڵ��ی راب������ردوودا ب��ەرزت��ری��ن شێرپەنجەی تووشبوونی رێژەی

م���ەم���ک ب�������ووە.

)گ��ۆڤ��اری ل�����ڤ�����ی�����ن

ژم��������ارە60، ل29-28(.

ل������ەس������اڵ������ی هەولێر ل��ەش��اری )2009(

ل������ەوەزارەت������ی ت��ەن��دروس��ت��ی شێرپەنجەی لەمەڕ سیمیناریەک چ���اوەدێ���ری لەژێ����ر م��ەم��ک هەرێمی تەندروستی وەزی���ری ک��وردس��ت��ان ب��ەس��ت��را. وەزی���ری سیمینارەکەدا ل��ەم تەندروستی رای��گ��ەی��ان��د ب��ەه��ۆی ن��ەب��وون��ی ژنانی الی تەندروستی زانیاریی ک��وردس��ت��ان؛ رێ����ژەی م���ردن و مەمک بەشێرپەنجەی تووشبوون ه��ەروەه��ا ل��ەزی��ادب��وون��ە، روو رای��گ��ەی��ان��د رێ���ژەی م���ردن بەو عێراق لەکوردستان و نەخۆشییە

گەیشتۆتە لەسەدا )13(.

د. رۆژان ئەشتابپسپۆری نەشتەرگەری گشتی

تەندروستی8

Page 8: zanisti nwe 13

9تەندروستی

قژی

رینوە

ۆ ر ب

ێنەڕه

وورس

سەی

ێکەر

ەسچار

پیاوان دەستدەکەن بەلەدەستدانی قژیان لەوانەیە یان کاتێک ژنان مادەنەدا، ئەم لەنێو خۆیان چارەسەری بەدوایی بگەڕن بەکاربهێنن و کیمیاییەکان مادە جۆرەکانی

باشتروایە پێشئەوەیی هەموو ئەو کارانە بکەن ناوکە کولەکە تاقیبکەنەوە. ناوکە کولەکە هەڵگری رۆنێکی چەورە کە دو جۆر ترشی بەناوەکانی ترشی لینولییک و ترشی ئولییک، لەگەڵدایە، ئەم دوترشە هەردوکیان بۆ پێشگیری لەشێرپەنجە سوودمەندن. لەگەڵ ئەوەشدا

ناوکی کوولەکە سەرچاوەیەکی بەپییتە بۆ ڤییتامیینەکانی )B6(و ڤیتامینی )A(و)C(. ئەم مادەیە پڕە لەمادەیی کانزایی وەک ئاسن و کالسیۆم و مەنیەزیۆم و.. هتد، بۆ ئەوکەسانەیی تووشن بە وەرینی قژەوە ترشی ئامینۆی هەیە کە پێش بەوەرینی قژ دەگرێت.

هۆکارەکانی وەرینی قژ دەکرێت ئەم هۆکارانەبن: تەندروستی الواز یان نەخۆشی درێژخایەن، جینییتییک، نیگەرانی و ناهاوسەنگی هۆرمۆنی و الوازبوونی خواردەمەنی. ئەو رۆنەیی کە لەنێو توویی کولکەیی گەورەو شیرییندا هەیە کەمی ئەم مادانە لەنێو لەشتاندا قەرەبوو دەکاتەوەو بۆ پێشگیریکردن لەوەرینی قژ یارمەتییدەرێکی گرنگە. توو کولەکە بەسادەیی لەزۆربەیی سوپەرمارکێتەکاندا دەستدەکەوێت، هەروەها دەتوانن تووی کولکەیی نەبرژاوو برژاوو سوێرکراو لەم

شوێنانەدا بدۆزنەوە، دەکرێت رۆنەکەیی بەکار بهێنن، بەاڵم تامەکەیی تووندەو باشتروایە لەگەڵ رۆنیتردا تێکەڵ بکرێت، تاوەکو تامەکەیی خۆش ببێت.خواردنی بڕێکی کەم لە تووکولەکە لەرۆژدا بەسە بۆ ئەوەیی نیازەکانتان دابیین ببێت، بەاڵم ئەگەر حەزتان لەرەنگاورەنگی زیاترە دەکرێت رۆنەکەیی لەزەاڵتە زیاد بکەن یان تۆزێکی بکەنە نێو شۆربا کەتانەوە. ئەگەر وادەازنن هەرخێرا قژتان دێتەوە هەڵە دەکەن، لەڕاستییدا هیچ مادەیەکی چارەسەرو دەرمانی لەجیهاندا خێرا دوایی بەکارهێنانی پێشگیری لەوەرینی قژناکات، سەبرگرتن کلیلی چارەسەری ئەم کێشەیە،لەمەودایی نێوان سێ مانگ تاوەکو ساڵێک دەگەنە ئەو ئەنجامەیی حەزتان لێیەتی.

Page 9: zanisti nwe 13

ده‌رونناسی 11ده‌رونناسی10

سادیسم و بەدگومانی و خۆبەزلزانی تایبەتمەندی هاوبەشی دیکتاتۆرەکان

ژمارەیەکی مێژوو بەدرێژایی فەرمانڕەواییان دیکتاتۆر زۆر ل��ەس��ەر ک��ۆم��ەڵ��گ��ا م��رۆی��ی��ەک��ان ک������ردووە. ئ�����ەوان س��ت��ەم��ی��ان ل��ەخ��ەڵ��ک ک������ردووە، خ��ۆی��ان زانیارییان بەئەفسانە و ک��ردووە بەاڵم ش��اردووەت��ەوە. لەخەڵک دوورودرێ��ژی حوکمڕانی نهێنی

لەچییدایە؟ دیکتاتۆرەکان ک��ەس، زۆر ب��ۆ ل��ەوان��ەی��ە ژنان و وێنانەی لەو تێگەیشتن پ���ی���اوان���ی ک���وری���ای ب��اک��وری ل��ەک��ات��ی گ���ری���ان ب���ۆ م��ردن��ی ئیل(پێشاندەدا، جۆنگ )کیم بۆ بێت.بەاڵم سەرسووڕهێنەر دەژی��ن لەواڵتێکدا خەڵکێک لێدەکرێت چ��اوەڕوان��ی��ان ک��ە هەمیشە ملکەچبن، بەشێکی زۆر ملکەچی هۆکارە بەو لەخەڵک چونکە دیکتاتۆرن، بڕیارەکانی تێدایە، زۆربەیانی ب��ەرژەون��دی گریانانە ئ���ەم ل��ەوان��ەی��ە ب��ۆی��ە

جێگەی سەسووڕمان نەبێت.

بەزوویی ئەو بوارەکەی دەڵێت هەرچەندە دەب��ێ��ت! ئیکسپایەر زەوی ل��ەس��ەر دی��ک��ت��ات��ۆرەک��ان ئیکسپایەر ب��ەت��ەواوەت��ی هێشتا نەبوون. ئەو دەڵێت من زۆربەی لەدەستداوە، کۆنەکانم ه��اوڕێ ن��ەژادم ئەحمەدی هێشتا ب��ەاڵم

هەیە.ب���ەوت���ەی )پ���ۆس���ت( ه��ەم لەعێراق و هەم لەکۆریای باکوری دی��ک��ت��ات��ۆرەک��ان ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی زانیاری گواستنەوەی بەربەاڵو ساڵی ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��دەک��ەن.ل��ەدوو دەستپێکی ل��ەگ��ەڵ راب�����ردوودا لەواڵتانی عەرەبییدا ب��ەه��اری لیبیا، ت��ون��س و م��ی��س��رو وەک مۆبایل و بەکارهێنانی بە خەڵکی تاڕادەیەک تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان کۆنتڕۆڵی دیوارەکانی توانییان

زانیاری بشکێنن.دەڵێت: لەمبارەوە پۆست کۆنتڕۆڵی زانیاریی و "کۆنتڕۆڵی لەو بەشێکن ج��ی��اوازی��ی��ەک��ان، پ��رۆس��ەی��ەی��ی دی��ک��ت��ات��ۆرەک��ان

دەهێڵێتەوە.")کیم ( ب��اک��ور، ل��ەک��ۆری��ای بەرپرسی کاربەدەستەکانی و ئیدارەکردنی ئەو قاتوقڕییە بوون )١( تیاچوونی ب��ووەه��ۆی ک��ە ک��ەس. میلیۆن )٢( ت��اوەک��و

دیکتاتۆری مێژوو بەدرێژایی ل��ەس��ەر ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی��ان زۆر کۆمەڵگەکان کردووە، پرسیارەکە چۆن دیکتاتۆرانە ئەو لێرەدایە درێژە م��اوە ئەو بۆ دەیانتوانی

فەرمانرەوایی بکەن؟ئ�������ەو دەروون��������ن��������اس و لەسەر لێکۆڵینەوە کۆمەڵناسانەی ت��ی��رۆری��زم دەک���ەن، ل��ەس��ەر ئەو بڕوایەن دیکتاتۆرەکان ترس لەنێو باڵودەکەنەوەو خۆیاندا خەڵکی ف��ری��ادرەس تاکە وەک��و خۆیان زۆرەدا ترسە ئ��ەو لەبەرامبەر

دەناسێنن.دروس���ت���ک���ردن���ی م��ەت��رس��ی هیتلێر ئ��ەوەی وەک دەرەک���ی، دەرب������ارەی ج��وول��ەک��ەک��ان��ەوە دروستیکردبوو، یان وەک ئەوەی سەبارەت جوونگ( ئیل )کیم دروسستیکردووە، تر بەواڵتانی ئەمە دەبێت بەهۆی لەناوچوونی ه���اوس���ەن���گ���ی ک���ۆم���ەڵ���گ���ەو دروستکردنی بەدگومانی گشتی.

جیهانی مرۆیی یارمەتی کاتێک گەیشت، میدیاکانی ناوخۆ وایان باڵوکردەوە کە ئەم خواردەمەنیانە ب��ۆ رێ��زگ��رت��ن ل��ەف��ەرم��ان��ڕەوای��ی

)کیم( گەیشتووتە ئەو واڵتە.فەرمانرەوایی ک��وڕی ئێستا پ��ێ��ش��وو، )ک��ی��م ج����ون ئ���ون( دەسەاڵتی گرتوەتەدەست؛ کەس کێ بەرزو شوێنی کێ نازانێت، زۆر داگیردەکات. نزم شوێنی )کیم بڕوایەن ئەو لەسەر کەس ستەمکار کەسێکی ئ��ون( جون ب����وو؛ ل��ەک��ات��ێ��ک��دا زۆرب����ەی ئەو ب��وون برسی خەڵکەکەی خ��ۆی و ب��ۆ ت��ێ��روپ��ڕی ژیانێکی ژەن��ڕاڵ��ەک��ان��ی داب��ی��ی��ن��ک��ردب��وو. ه��ەروەه��ا س��ەب��ارەت ب��ەک��وورە لەگەڵ پێشبڕکێی ئەتۆمییەکان ک��ۆری��ای ب��اش��ورو رۆژئ�����اوادا ئ��اب��ووری��ی لەکاتێکدا دەک���رد، تێکتەپی بەتەواوەتی واڵتەکەی

بوو.خەڵکی ب��ۆچ��ی ک���ەواب���وو ک�����وری�����ای ب����اک����ور ل�����ەدژی )پۆست(هۆکارەکە رانەپەڕیین؟ کۆنتڕۆڵی ب��ۆ دەگ��ەڕی��ن��ێ��ت��ەوە تووند. بەوتەی ئەو کۆبوونەوەی واڵتەدا لەو کەس لەچوار زیاد ئەو دێت. پیالنگێڕی بەواتای لەمبارەوە زیاتر دەدوێت و دەڵێت

ل��ەالی��ەک��ی��ت��رەوە )ئ��ال��ی��س ل���وس���ی���ک���رۆ(دەروون���ن���اس���ی توێژەری لەکەمبریج و کلینیکی ئاماژە تیرۆریزم؛ حوکمڕانی و خەڵک زۆرب����ەی ب���ەوەدەک���ات غەریزیین هەستێکی خ��اوەن��ی بەکاریدەهێنن، دیکتاتۆرەکان کە ئەویش ئەوەیە "حاکمێکی بەهێز

لێدەکات". پارێزگارییان ئەو دەڵێت رەفتاری ئەمڕۆمان ک��اری��گ��ەری ژی��ان��ی ه����ەزاران باوباپیرمانی پێشی ل��ەوەو ساڵ خەڵک ئاساییە زۆر ل��ەس��ەرە. بەهێزەوە بەفەرمانڕەوایی خۆیان ه���ەڵ���ب���واس���ن. ل���ەپ���رۆس���ەی پ��ەرەس��ەن��دن��ی داروی���ن���دا ئ��ەو خ���ەڵ���ک���ەی ف���ەرم���ان���ڕەوای���ی توانیویانە هەبووە، بەهێزتریان شتە ئەم بۆیە بمێننەوە، زیندوو

بەغەریزی بۆمان ماوەتەوە.)ل�������وس�������ی�������ک�������رت�������ۆ( ل��ەل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەی خ��ۆی��دا، فەرمانڕەوا لەسەر لێکۆڵینەوەی

"ئێمە دەربارەی رادەی ئاسایشی ناوخۆیی قسەدەکەین، هەرچەشنە ن��ی��ش��ان��ەی��ەک ل��ەن��اف��رم��ان��ی ی��ان جیاوازی بیروبڕوا، تەمبێکردنێکی

تووندی بەدواوەبوو."ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا لێزیادبکەن. ئەفسانەکانیشی ب���ەوت���ەی )پ���ۆس���ت(، )ک��ی��م(دەرب����ارەی ه��اوش��ێ��وەک��ان��ی و ئەفسانە خ��ۆی��ان لەدایکبوونی دەوترێت بۆنموونە، دەهۆننەوە. لەسێبەری لەگوندێک )ک��ی��م( ک��ێ��وی پ���ی���رۆزدا ل��ەدای��ک��ب��وو، ل��ەدای��ک��ب��وون��ەک��ەش ل��ەالی��ەن پ��ەرەس��ێ��ل��ک��ەی��ەک��ەوە م���ژدەی دوو لەژێر ئەو هەروەها درا. بەاڵم دەرکەوت، کۆڵکەزێرینەدا لەگوندێکی کیم ل��ەراس��ت��ی��ی��دا لەدایکبوو. سۆڤیەتی بچووکی ئ���ەوک���ات���ە ب���اوک���ی ب��ەرپ��رس��ی لەو کۆریاییەکان دوورخ����راوە

واڵتەدا بوو.نییە کەسێک تەنها )پۆست( لێکۆڵینەوەی )کیم( دەرب��ارەی )٢٠٠٩( ل��ەس��اڵ��ی ک�����ردووە، ک���ول���ی���ج( )ف�����ردری�����ک دا، زانکۆی دەروونناسی مامۆستای لەسەر لێکۆڵینەوەی )کلۆرادۆ( ک��ەس��ای��ەت��ی ئ����ەو ک�����ردووە. )ک���ول���ی���ج(و ه���اوک���ارەک���ەی

قوربانییانی ت��ی��رۆری��س��ت��ەک��ان و ت����ی����رۆری ل���ە)٥(ک���ی���ش���وەری گەیشتووە کردووەو سەرزەویی لەهەندێک دەرئەنجامەی ب��ەو لەکەسێک رێزگرتن کلتورەکاندا تایبەتی گرنگی فەرمانڕەوایە کە

هەیە.ئەم کەسە دەکرێت بنەماڵەی لەکۆریای دیکتاتۆر )ک��ی��م(ی مامۆستایەکی ی��ان بێت باکور لەم لەناوچەیەکدا. قوتابخانە ئەگەر شەرمەزارییە کلتورانەدا

رێز لەدەسەاڵت نەگریت.)جیراڵد پۆست( بەڕێوەبەری سیاسیی دەروونناسی پرۆگرامی واشینگتن( )ج��ۆرج لەزانکۆی دەتوانن دیکتاتۆرەکان دەڵێت، وەکو ت��ری ک���رداری لەئامێری ترس و کۆنتڕۆڵی زانیاری سوود ساڵ دەی��ان بۆ ئەو وەربگرن. کەسایەتی لەسەر لێکۆڵینەوەی حسێن( )س�����ەدام و )ک���ی���م( ک������ردووەو خ���ۆی ب��ەگ��اڵ��ت��ەوە

)دن����ی����ل س��ی��ن��گ��ر( س�����وودی لەچاوپێکەوتنەکانی زۆری����ان کوریای خەڵکی دەروونناسێکی زۆر زان��ی��اری کە بیینی باشور )ک��ی��م(وە دەرب������ارەی وردی

هەبوو.ت�����وێ�����ژەرە دوو ئ�������ەم پ���ێ���ش���ت���ر ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی دیکتاتۆرە لەسەر کەسایەتییان ئەنجامدابوو، جۆربەجۆرەکان لەسەر شیکارییان ه��ەروەه��ا )س��ەدام )هیتلێر(و کەسایەتی حسێن( کردبوو. بەوتەی ئەوان )٦( دیکتاتۆرەکاندا لەکەسایەتی بەرچاودەبینرێت: تایبەتمەندی بەدبیینی، خەڵکیتر، ئ��ازاردان��ی خۆبەزڵزانی، دژەک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی، س��ک��ی��زوی��ی��دو س��ی��ک��ی��زوف��رن��ی sadistic, paranoid,(جۆری antisocial, narcissistic, schizoid andئەم بەوتەی .)schizotypalدیکتاتۆری هەرسێ توێژەرانە، لێکۆڵینەوە لەسەرکراو واتە )کیم )س��ەدام و)هیتلێر(و ج��ون��گ( لەپرۆسەی نیشانەگەلێک حسێن( سایکوتیکیان ب��ی��رک��ردن��ەوەی

لەخۆیان پیشانداوە.

Discovery :سەرچاوە

Page 10: zanisti nwe 13

ده‌رونناسی 12

ئینتەرنێت وەک مادە سڕکەرەکان مەترسییدارەچینی، ل��ەزان��ای��ان��ی گ��روپ��ێ��ک گەیشتوون خۆیاندا لەتوێژینەوەکانی ئەو مێشکی ک��ە ئ��ەن��ج��ام��ەی ب��ەو زیادلەحەد بەشێوازێکی کەسانەی وەک��و ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ن ئینتەرنێت مێشکی کەسانێک کە تووشن بەمادە کحول ج��گ��ەرەو س���ڕک���ەرەک���ان و

بەرەبەرە تووشی گۆڕان دەبێت.ل��ەب��ەش��ێ��ک ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان��ی کە چینی لەزانایانی گ��رووپ��ە ئ��ەم ب��ەت��ازەی��ی ب��اوب��ووەت��ەوە ه��ات��ووە بەئینتەرنێت خووگرتن "دی���اردەی دەبێت خەریکە جیهاندا لەهەموو هەمەالیەنە. زێهنی بەنەخۆشییەکی لەسەر زۆرتر پێشوو توێژینەوەکانی خووگرتن دەروون����ی الی��ەن��ەک��ان��ی توێژینەوە بەاڵم بوو، ئینتەرنێت بە ل��ەس��ەر لێکۆڵینەوەیە ن��وێ��ی��ەک��ان لەسەر کارکردنە دەماخ و شانەکانی ه���ەرزەک���ار ژم���ارەی���ەک مێشکی ئینتەرنێت بێسنوور بەشێوەی کە

بەکاردەهێنن".پێوانی توێژینەوەیە ئەم شێوازی گۆڕانی کیمیایی لەوشانانەیی مێشکدایە پاڵنەری سروشتی و خوو، بەپێی کە بەبەراورد ئەنجامدەدەن، پێوانەکان تەندروست و هەرزەکارانی لەگەڵ ئاسایی، دەرکەوت ئەم بەشە لەمێشک خوویان کە کەسانەیی ئ��ەو لەناو بەئینتەرنێت گرتووە، چاالکی کەمترە.لێرەدا چەندین پرسیار دێتەئاراوە "ئایا خووگرتن بەئینتەرنێت دەکرێت وەک ئایا ن��ەخ��ۆش��ی؟ پێیبوترێت دەرئەنجامی هەندێک لەلێکۆڵینەوەکان )١٠( تاوەکو )٥( لەنێوان دەڵێت ئینتەرنێت بەکارهێنەرانی لەسەدی خوویانپێوەگرتووەو ناتوانن کاتەکانی ئینتەرنێت هێڵی ل��ەس��ەر ب���وون بەباشی تەنانەت بکەن و کۆنتڕۆڵ ئاگاداری چاالکییەکانی خۆیان لەسەر

ئینتەرنێت نیین.پزیشکی شاهانەیی کۆلێژی دەروونی لەبەریتانیا بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارانە پشت بەدوو سەرچاوەی بڕواپێکراو دەبەستێت، یەکێک راپۆرتە تەندروستی رێکخراوی خولییەکانی دەستەبەندی دەرب�����ارەی جیهانی نوێیەکان نەخۆشییە نەخۆشییەکان و )١٩٩٤(دا لەساڵی دوایینجار کە

باوکراوەتەوەو لەودا هیچ ئاماژەیەک بۆ ئینتەرنێت بوونی نییە.

بریتییە ت���ر س���ەرچ���اوەک���ەی ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان و راپ��ۆرت��ەک��ان��ی ک��ۆم��ەڵ��ەی پ��زی��ش��ک��ی دەروون�����ی ئەمریکا کە بڕیاروایە ساڵی داهاتوو دیارنییە هێشتا ب��ەاڵم باوببێتەوە، ئ��ەم ک��ۆم��ەڵ��ەی��ە خ��ووگ��رت��ن��ی زی��اد خانە دەخ��ات��ە بەئینتەرنێت لەحەد نا. یان سڕکەرەکانەوە نەخۆشییە بۆ نموونە ئەم کۆمەڵەیە قومارکردن خستووەتە ئینتەرنێتەوەی لەرێگەی دوورنییە خراپەکان. خووگرتنە نێو توێژینەوەی زانا چینییەکان لەسەر ئەم

راپۆرتە کاریگەری دابنێت.پ��رۆف��ی��س��ۆر ک��ال��ی��ن درام��ون��د ل���ەزان���ک���ۆی ل����ەن����دەن خ���اوەن���ی ناوەندەکانی لەگەورەترین یەکێکە پزیشکی دەروون لێکۆڵینەوەی ل���ەئ���ەوروپ���ا دەڵ���ێ���ت "ئ��ەن��ج��ام��ی زۆر چینیەکان زان��ا لێکۆڵینەوەی سەرنجڕاکێشە، چونکە پیشانیدەدات، بەشگەلێک لەمێشکی مرۆڤ بەهۆی بەکارهێنانی ئینتەرنێتەوە دەگۆڕێت.

ئایا ئەوەیە لێرەدا گرنگ خاڵی یان دەک��ەی��ن هۆکار سەیری ئێمە زیاد بەکارهێنانی لەوانەیە ئەنجام؟

لەسەرمێشک و ئینتەرنێت لەحەدی لەرەفتارەکانی هەندێک لەئەنجامدا بەاڵم هەبێت، کاریگەری خەڵک ناکرێت ئەوە بڵێین ئینتەرنێت مێشک و زێهنی خەڵک بەتەواوەتی دەگۆڕیت. لەوانەیە هۆکارەکە خودی کەسەکان ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی زۆری ن���ەک ب���ن، ئینتەرنێت"، هەروەها دەڵێت "کاتێک کێشەی هەبوونی بەهۆی خەڵک دەروون�������ی و ه��ەس��ت ب��ەت��ەن��ی��ای��ی دەکەن؛ روودەکەنە ئینتەرنێت، کێشە

لەئینتەرنێتەکەدا نییە.بەهۆی تر هەندێکی لەوانەیە لەکۆنتڕۆڵی الوازی یان نەتوانینی خ��وودەگ��رن بڕیارەکانیان رەف��ت��ارو بێت، بەهەرشێوەیەک بەئینتەرنێتەوە، ب���ەڕادەی بەئینتەرنێت خ��ووگ��رت��ن یان کحول یان بەقومار خووگرتن

مادەسڕکەرەکان مەترسییدار نییە.بڕوایانوایە لەزانایانیش هەندێک بەڕاستی بەئینتەرنێت خووگرتن

کێشەیە.بۆنموونە؛ هنریتا باودن جونز؛ پ��س��پ��ۆڕی دەرون��ن��اس��ی ل��ەزان��ک��ۆی ناوەندی تاکە بەڕێوەبەری لەندەن و بەئینتەرنێت خووگرتن چارەسەری بڕوایەیە: ئ��ەو لەسەر لەبەریتانیا،

تووشی کەسانەی ئ��ەو "زۆرب����ەی کە کەسانێکن دەب��ن، کێشەیە ئ��ەم کۆمپیۆتەرییەکانەوە بەیارییە خوویان کە هەن زۆر کەسانێکی گرتووە. لەنێو جیهانی یارییە کۆمپیۆتەرییەکاندا نوقم دەبن، چونکە پەیوەندییەکانیان دەپچڕێت، راستییدا جیهانی لەگەڵ لەکایەکانی تری ژیاندا وەکو خوێندن ، کارو پەیوەندییە بنەماڵەییەکان تووشی

کێشە دەبن".زۆر کاتی دەڵێت زان��ای��ە ئ��ەم دیاردەیەکی لەئینتەرنێتدا بەسەربردن نییەو نەخۆشی نیشانەی گشتییەو

بەنەخۆشی ئەژمار ناکرێت.گ���وم���ان ل���ەوەدان���ی���ی���ە ژی��ان��ی خەلکانێکی زۆر بەهۆی بەکارهێنانی زیاد لەحەدی ئینتەرنێت تووشی کێشە بووە، بەاڵم هێشتا توێژەرانی بواری پزیشکی دەروونی بە یەک دەرئەنجام

نەگەیشتوون کە بڵێن نەخۆشییە. ب��ێ��گ��وم��ان ب���اوب���وون���ەوەی شتی چینی زانایانی توێژینەوەی زۆردەخ���ات���ە س��ەر زان��ی��اری��ی��ەک��ان، زۆر توێژینەوەیە ئەم فراونی بەاڵم تاکە وەک ناکرێت س���ن���ووردارەو

سەرچاوە پشتی پێببەسترێت. Guardian :سەرچاوە

Page 11: zanisti nwe 13

13ده‌رونناسی

ژنی جوان بیرکردنەوەی پیاو الوازدەکاتجیاوازی زۆرب��ەم��ان لەوانەیە لەچاالکییە پیاومان ژن و ن��ێ��وان بیستبێت، ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەک��ان��دا زانکۆیەکی نوێی لێکۆڵینەوەیەکی هۆڵەندا، دەرخستنی ئەم جیاوازییەی بەرو قواڵیی ناخی ژن و پیاوبردووە.رەفتارناسی لەزانایانی گروپێک زانکۆی )رادبوند نایمخن( لەهۆڵەندا دەڵێن، چاوپێکەوتنێکی سادە لەگەڵ تێکچوونی بەهۆی دەبێت ژناندا بیرکردنەوەی کاتی پیاوان، تەنانەت کە ئینتەرنێتییدا چ��ات��ی ل��ەک��ات��ی ژن سەرنجڕاکێشی جوانی و بڕی

بەتەواوەتی دیارنییە.ئ����ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوە ت��ەن��ان��ەت دەریخستووە، ناوهێنانی ژنان دەبێت بیرکردنەوەی هێزی ئەوەی بەهۆی کارییگەرییەوە، ژێر بکەوێتە پیاو یان تەنانەت کورتەنامەیەکی مۆبایل پەرەسەندنی دەبێت. کاریگەری بۆ هۆکارێک وەکو پیاو بایۆلۆژی

ئەم رەفتارە باسکراوە

)یوهان لێکۆڵینەوەی نوێتریین کارمانس( لەتوێژەرانی ئەم زانکۆیە، پیشاندەدات، ل��ەس��اڵ��ی)٢٠٠٩(دا )نەک پیاوان بیرکردنەوەی هێزی ژنان( دوایی چاوپێکەوتن بۆماوەی تووشی خولەکە )٧( تاوەکو )٥(

دابەزین دەبێت.سەرەتای تاقیکردنەوەکە

بەهەندێک س��ەرەت��ا زان��ای��ان بیرکردنەوەی هێزی تاقیکردنەوە ئەوە دوای��ی پێوا، بەشداربووانیان چەند ک��را ل��ەب��ەش��دارب��ووان داوا وش���ەی ک���ورت ب��ەدەن��گ��ی ب��ەرز لەپێش کامێرا بڵێنەوە. لەم قۆناغەدا تەنها بەشداربووان کە چاودێرێک ن��اوەک��ەی��ان دەزان����ی؛ چ��اودێ��ری دەک��رد. چاالکییەکانیان ل��ەس��ەر جارێکیتر ک��ۆت��ای��ی��دا ل��ەق��ۆن��اغ��ی بەشداربووان بیرکردنەوەی توانایی

پێورایەوە.بەپێی ئەم توێژینەوەیە "زۆربەی تێگەیشتن کاتێک ب��ەش��دارب��ووان

لەو ب��وو خراپتر ب��ی��رک��ردن��ەوەی��ان کورتەنامەی چ��اوەڕی��ی پیاوانەی

چاودێری پیاویان دەکرد.جیاوازی نێوان ژن و پیاو

ئەم توێژەرانە دەڵێن پەرەسەندنی کە بەشێوەیەکە پیاوان بایۆلۆجی ب���ەدوای نائاگایانە ی��ان ئاگایانە زیاتر پ��ی��اوان ج��ووت��ب��وون��ەوەن و ئاساییەکان "ب���ارۆدۆخ���ە ل��ەژن��ان دەب����ەن"، ب���وون سێکسی ب����ەرەو یەکەم کارتێکردنیش کارکردنە سەر

توانایی بیرکردنەوەییە. بۆ ئ���ەوەی���ان ل��ەپ��ی��اوان زۆر ژنێکی لەگەڵ کاتێک پێشهاتووە هەندێکجار ق��س��ەدەک��ەن ج��وان��دا لەکاتێکدا لێوندەبێت. وشەکانیان لەبارۆدۆخی پیاوان بەبینیینی ژنان پیاوان تێکناچن، زۆر ئاساییدا بەشێوەیەک ک��ە ل��ەب��ارۆدۆخ��ێ��ک��دا دەیانەوێت لەناخیاندا ئاساییە، زۆر جووتبوون و ب��ەرەو ب��ارۆدۆخ��ەک��ە

کرداری سێکسی بەرن.

ک���ەژن���ێ���ک چ����اودێ����ری ل��ەس��ەر توانایی دەک���ات، رەف��ت��ارەک��ان��ی��ان لەکاتێکدا داب��ەزی بیرکردنەوەیان ت��وان��ای��ی ب���ی���رک���ردن���ەوەی ژن���ان رەگەزی کاریگەری ژێر نەدەکەوتە

چاودێرەکەوە."ژنێکدا لەگەڵ کاتێک "پیاوان بەتەلەفۆن قسە دەکەن یان تەنانەت چ���اوڕێ���ی چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن ل��ەگ��ەڵ ژنێکدان، یان تەنانەت کاتێک لەگەڵ ژنێکدا چاتی ئینتەرنێتی دەکەن یان تەنانەت کاتێک لەژووری چاوەڕیی نۆرینگەی پزیشکێکی ژندان توانای

بیرکردنەوەییان دادەبەزێت".تەنها تردا لەتاقیکردنەوەیەکی کەسێک وت���را، ب��ەب��ەش��دارب��ووان ل�����ەژوورەک�����ەی ت��ەن��ی��ش��ت��ی��ان��ەوە کورتەنامەیەکیان بۆ دەنێرێت. تەنها کورتەنامەکەیان ن��ێ��ردەری ن��اوی نەنێردرا. کورتەنامە بەاڵم پێوترا، چاوەڕیی پیاوانەی ئەو لەئەنجامدا توانایی ب���وون، ژن کورتەنامەی

Page 12: zanisti nwe 13

تەکنەلۆجیا 15تەکنەلۆجیا14

کـەشـتـیـیـە ئـیـتـالـیـیـەکـە چـــــــــــــــــــۆن نـوقـمــی دەریــا بـــوو؟

کەشتی گەشتیاری )کۆستا کۆنکردیا( یەکێکبوو لەگەورەتریین کەشتییە کارمەندی گەشتیارو )٤٢٠٠( کەشتییە ئەم ئەوروپا، گەشتیارییەکانی لەگەڵ خۆی هەڵدەگرت، رۆژی شەممە )١٤(ی مانگی کانوونی دووەهەم تووشی کارەساتێکی نائاسایی هات و نووقمبوو، ئایا کەشتییەکانی ئەم

سەدەیەش نوقم دەبن؟!

Page 13: zanisti nwe 13

تەکنەلۆجیا 16

ب���ەه���ۆی ب��ەرک��ەوت��ن��ی ئ��ەم لەنزیکی گابەرد، لەگەڵ کەشتییە )گیگلیو(، ئیتالیایی دوورگ���ەی کەشتییەکەدا ل��ەالش��ەی کونێک کەشتییەکە لەئاکامدا دروستبوو، ئەوەی بووەهۆی وەرگەڕا.ئەمە رزگارکردنی بۆ بەلەمانەی ئ��ەو بەرەو چەپەوە لەالیی خەڵکەکە نەتوانن نێردرابوون؛ کەشتییەکە گ��ەش��ت��ی��ارەک��ان و ک��ارم��ەن��دان��ی بۆیە رزگ��ارب��ک��ەن، کەشتییەکە کاتژمێر دووشەمە رۆژی تاوەکو گرینیچ بەکاتی نیوەڕۆ )١٢(ی ل��ەدەس��ت��داو گیانیان ک��ەس )٦( )١٥( چ���ارەن���ووس���ی الن��ی��ک��ەم

کەسیش روون نەبێت. تایتانیکی ب��ەن��ووق��م��ب��وون��ی پرسیارێکی بیست ویەک، سەدەی تاچەندە هاتووەتەگۆڕێ؛ جیدی ئەم لەسەالمەتی دڵنیابین دەکرێت سەردەریا؟! زەبەالحانەی هۆتێلە بۆچی ئەم کەشتییە گەورەیە تائەو تەنکاوەکان لەگابەردەکانی ڕادەیە

نزیکببوەوە؟ستاتتون )م����ارک ب���ەوت���ەی تەکنیکی بەڕێوەبەری لمبرت(؛ تەالرسازانی ئەنستیتیۆی شاهانەی دەریایی لەلەندەن، ئەمە پرسیارێکە کە پشکنەران بەدوایی وەاڵمەکەیدا )GPS( ئەو بەوتەی دەگەڕێن. دەبووایە )سۆنار( ئامێرەکانی و

هۆشدارییان بدایە.بۆچی کەس ئاگادارکردنەوەی س�������ۆن�������اری ق���ووڵ���ی���پ���ێ���وی ب���ەه���ەن���دوەرن���ەگ���رت؟ وەک���و ئ��اس��م��ان��گ��ەڕی، دەری���اگ���ەڕی���ش کۆمپیوتەر زۆر ب��ەژم��ارەی��ەک��ی ک���ۆن���ت���ڕۆڵ���دەک���رێ���ت و ش��وێ��ن��ی سەرتاپای کەشتییەکە کۆنتڕۆڵی ب������ووە ب����ەش����اش����ە. ب���ەوت���ەی ب��ازرگ��ان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی یەکێتی تەکنەلۆژیایەیی ئەو کەشتییەوانی؛ کۆمەڵەدایە ئ��ەم دڵ��ی لەنێو ک��ە )وات�����ە س��ی��س��ت��ەم��ی پ��ی��ش��ان��دان��ی )ECDIS(ئەلکترۆنییەکان دات��ا بنی دات���اک���ان���ی )GPS(و ک���ە پێکەوە شاشەیەک لەسەر دەری��ا ک���ۆدەک���ات���ەوە(؛ ب���ووە ب��ەه��ۆی ئەوان ئەوکارەساتە، دروستبوونی سەلماندنی بۆ هۆکاریان چەند یەکەم هەیە، خۆیان بیروڕاکەی پەیوەندیدار دات��اک��ان��ی ل��ەوان��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ ب��ەرب��ەس��ت��ەک��ان ژێ��رئ��اودا

ن���وێ ن��ەک��راب��ێ��ت��ەوە؛ ه��ۆک��اری سیستمە ئ��ەم ئ��ەوەی��ە دووه����ەم ب�����ەردەوام ه��ۆش��داری��دەدات کە دەریاوانەکان ئەوەی بەهۆی بووە ه���ۆش���داری���دان���ەک���ان ب��ەه��ەن��د

وەرنەگرن.وتەبێژی لیمنگتن؛ ئ��ەن��درو "شاشەکانی دەڵێت: )ناتیلوس( خ��راپ ب��اش��ن��ی��ی��ن و )ECDIS(ک���اردەک���ەن و ک��ێ��ش��ەی زۆری���ان

هەیە." بەهۆی بوون شتانە ئەم ئایا

روودانی ئەم رووداوە؟کە شتینۆ فرانسکۆ کاپتن ل��ەوان��ەی��ە دەس��ت��ب��ەس��ەرەو ئێستا ت��ۆم��ەت��ب��ارب��ک��رێ��ت ب��ەک��وش��ت��ن��ی "گ��راف��ە دەڵ��ێ��ت بەنائەنقەست؛ ئ���ەل���ک���ت���رۆن���ی���ی���ەک���ان ش��وێ��ن��ی تاوەکو )١٠٠( گ��اب��ەردەک��ان��ی��ان )١٥٠( مەتر دوورتر پیشاندەدا."

بەڕێوەبەری گشتی کەشتییەوانی )کاستا( دەڵێت کەشتییەکە بەهۆی الدان لەرێچکەکەی خۆی چەقی، زۆرخێرا تاڕادەیەک کەشتییە ئەم بەرزییەکەی کەشتییەکە وەرگەڕا. )٩( نزیکەی تەنها نهۆمەو )١٣(لەوانەیە ل��ەژێ��رئ��اودای��ە. م��ەت��ری ئ��ەم پ��ێ��ش��ەوە، بێتە پ��رس��ی��ارێ��ک کەشتییە چۆن دەتوانێت هاوسەنگ

بمێنێتەوە؟لمبێرت؛ ستانتن ب��ەوت��ەی رێ������ک������خ������راوی ج���ی���ه���ان���ی هاوسەنگی کە )IMO(دەری��اوان��یپێویستی کەشتییەکان دیاریدەکات و ئەگەر کەشتییەک مل بەو یاسایانەدا ئەوتۆی کێشەیەکی نابێت بدات هەبێت، تەواوی بەشە قورسەکانی ق���ورس���ەک���ان و ئ���ام���ێ���رە وەک م��ەک��ی��ی��ن��ەک��ان و ه��ەم��ارەک��ان��ی سووتەمەنی ئ��اوی و هاوسەنگی نزمدان و لەئاستەکانی کەشتی، ن��ه��ووم��ەک��ان��ی س����ەرەوە، ف��ەزای کە بەتاڵن ت��اڕادەی��ەک گ���ەورەو گەشتیارو وەک سووکەکانی شتە کەل وپەلی نووستن و ژوورەکانی

لەناو خۆییدا هەڵگرتووە.لەمبارەوە لمبێرت؛ ستانتن گەشتیاری "کەشتییەکی دەڵێت ب��ەاڵم ب��ەرزب��ێ��ت، ل��ەوان��ەی��ە زۆر لەدابەشکردنی بنچینەیی کێشەی راست و دروستی کێشدایەو ئەوەی کە خاڵی هاوسەنگی )چەقەکەی(

دەکەوێتە کوێیەوە."

ئەوەیە کاتی پێویست بۆ رزگارکردنی بێ لەکەشتییەکەدا گەشتیارەکان لەبەردەستدا پشێوی دروستکردنی

بێت." بۆچی سەرەڕایی نزیکبوون لەوشکایی، دابەزاندنی

گەشتیارەکان پشێوی دروستکرد؟بەلەمەکانی نەیاندەتوانی ئەوان بەکاربهێنن، کەشتییەکە الی��ەک��ی کەشتییەکە ئ��ەوەب��وو ه��ۆک��ارەک��ەی نەدەکرا کە بەرزببووە ب��ەڕادەی��ەک فڕێبدرێتە ئ��ەوالی��ە ب��ەل��ەم��ەک��ان��ی س����ەرئ����اوەک����ە. ئ����ەم ک��ەش��ت��ی��ان��ە بۆخستنەسەر ئاوی بەلەم لەگۆشەی بەوتەی ن��ەک��راون؛ دیزاین ب��ەرزدا کە ئەوەیە هۆکاری ئەمە ستانتن؛ دووبەرامبەری بەلەمەکان ژم��ارەی کارمەندانی گەشتیارەکان و ژمارەی

کەشتییەکەیە. ئ����ای����ا ت����اق����ی����ک����ردن����ەوەی بەخەڵکی کەشتی بەتاڵکردنەوەی ئەو )وەکو ئەنجامدەدەرێت راستی تاقیکردنەوانەی دروستکەرانی فڕۆکە

موسافیربەرەکان ئەنجامیدەدەن(؟نەخێر، پێویستبوون بەژمارەیەکی کەشتییەک ه��ەر بۆ گەشتیار زۆر تاقیکردنەوەیە ئ��ەم ئەنجامدانی کاتێک ب��ەاڵم قورستردەکات، زۆر بەرێگەکەی نەتوانێت کەشتییەکە بەبەندەرێک گەیشتن تاوەکو خۆی دەبێت درێ���ژەب���دات، )م��ی��ن��ای��ەک( بەرنامەیەکی تایبەت بۆ رزگارکردنی بوونی کاتژمێردا ل��ەی��ەک خەڵک

هەبێت.یەک بۆ ک��ات سنوردارکردنی لەوەوپێش بۆ یەک سەدە کاتژمێر؛ دەگەڕێتەوە، واتە بۆ کاتێک کەشتی ناسراوی )تایتانیک( لەیەک کاتژمێردا نوقمبوو. گەیشتن بەمکاتە ئاسان نییە، بەاڵم بەرنامەی زۆر بۆ باشترکردنی گەشتیارەکان دابەزاندنی پرۆسەی

لەکاتی کارەساتدا لەئارادایە.چیتر هەیە ئێمە نایزانین؟

لەکاتی روودان��ی رووداوەک��ەدا، کە نازانن پشکنەران پچڕا. کارەبا چ شتێک بوو بەهۆی ئەم پچڕانەو چ تا کێشاو درێ��ژەی چ ماوەیەک ورەی لەسەر کاریگەری رادەی��ەک

کارمەندانی کەشتیەکە داناوە.بابەتە سوود بۆ نووسینی ئەم سایتی ه����ەواڵ و ل��ەئ��اژان��س��ەک��ان��ی بی سی بی نیوساینتست و گۆڤاری

وەرگیراوە.

گۆشەی هاوسەنگی ئەم کەشتییانە چۆن دیاریدەکرێن؟

دیاریدەکات )IMO(یاساکانیکە کاتێک کەشتییەک لەگەڵ هەوای تووند، چەقیین، یان کەوتن لەتەنیتر، خێراییەک ب��ەچ دەبێت ب���ەرەوڕوو سەرەتایی دۆخ��ی بۆ دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ئەگەر تەنانەت ک��ارە ئ��ەم خ��ۆی، زیانیشی پێگەیشتبێت؛ دەبێت لەکاتی

دیاریکراوی خۆیدا ئەنجامیبدات. ب���ۆئ���ەوەی دڵ��ن��ی��اب��ی��ن ل���ەوەی خۆبەخۆو یان پایەدارە کەشتییەک پرینسیپەکان ب��ەل��ەب��ەرچ��اوگ��رت��ن��ی سەرەتایی دۆخ��ی بۆ دەگ��ەڕی��ت��ەوە

دەبێت چیبکەین؟لەکارگەی کەشتییەکە کاتێک دروستکردنی خەریکە کەشتیسازی تاقیکردنەوە هەندێک تەواودەبێت، ل��ەودا کە ئەنجامدەرێت لەسەری لەسەرئاودایە، کەشتییەکە کاتێک باری قورس و پۆاڵیین یان هەماری بۆ کەشتییەکەوە لەالیەکی لەئاو پڕ

الکەیتری دەبردرێت."ئەم لمبێرت ستانتن بەوتەی ئەوەیە بۆ چەقییە ناوەندی گۆڕانی کەشتییەکە الدان����ی ک��ە دڵ��ن��ی��اب��ن کۆمپیۆتەری و حیسابکردنە بەپێی

کاغەزییەکانە یان نا".زیانەکانی ئ��ەو؛ قسەی بەپێی ک���ەوت���وو ل��ەب��ەش��ی دژەئ���اوی���ش رووداو س��ەدان بەلەبەرچاوگرتنی

هاوشێوەسازی بۆ دەکرێت.ئایا ئەم کەشتییە هەموو ئەم

تاقیکردنەوانەی بەسەرکەوتوویی تێپەڕاندبوو؟

ب���ەڵ���ێ دەب����ێ����ت ه���ەم���ووی کەشتییەک ت��اوەک��و تێپەڕاندبێت، هاوسەنگی یاساکانی هەموو بەپێی لەسەر سەرکەوتووی تاقیکردنەوەی ئەنجامنەدرابێت، مۆڵەتی گەشتکردنی ئەم راستییەی ئەو بۆیە پێنادرێت، کەشتییە بەو خێراییە سەرنگووم بوو

جێگەی نیگەرانییە.ئەی کێشەکە لەکوێدایە؟

س��ت��ان��ت��ن ل��م��ب��ێ��رت؛ دەڵ��ێ��ت "پ��رس��ی��ارێ��ک ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا دەب��ێ��ت ئەوەیە؛ بپرسن لەخۆیان پشکنەران چ بۆ کنکوردیا( )کاستا کەشتی بەهاوسەنگی ئاودا لەسەر ماوەیەک م���اب���ووەوەو ب��ەچ خ��ێ��رای��ی��ەک ئەو ئەمانە دروستکرد؟ گۆشەالدانەی ئەوشتانەن کە خەڵک نیگەراندەکەن؛ پ��ای��ەداری لەهاوسەنگی و ئامانج

Page 14: zanisti nwe 13

17تەکنەلۆجیا

کۆداک ئیفالسبوونی خۆی راگەیاندکۆمپانیای ک��ۆداک؛ ئیستیمەن دەستییەکان؛ ک��ام��ێ��را داه��ێ��ن��ەری راگ��ەی��ان��د، خ���ۆی ئیفالسیبوونی لەکۆنترین و یەکێکە کۆمپانیایە ئەم ئامێرو بەرهەمهێنەرانی ناسراوترین

کەرەستەی وێنەگرتن لەجیهاندا. راگەیاندنی ئیفالسبوون یارمەتی لەدەستی خۆی دەدات کۆمپانیاکە خ���اوەن ق��ەرزەک��ان دەرب��ازب��ک��ات و س���ەرل���ەن���وێ ه��ەی��ک��ەل��ی خ��ۆی ک��ۆداک بەرپرسانی بنیادبنێتەوە، بۆ راگ��ەی��ان��دن��ە کێشە ئ��ەم دەڵ��ێ��ن کۆمپانیاکە خزمەتگوزارییەکانی دروس���ت���ن���اک���ات و ئ�����ەوان درێ����ژە

بەکارەکانی خۆیان دەدەن. ب��ەڕێ��وەب��ەری پ��رێ��ز؛ ئانتینیۆ کۆداک لەم دواییانەدا بەرەهەمەکانی ب��ەرەو ل��ەک��ام��ێ��راوە کۆمپانیاکەی پ��ری��ن��ت��ەر گ����ۆڕی ب����وو، ئ��ەم��ەش نەیتوانی کۆمپانیاکە بگەیەنێتە ئاستی

سوودگەیاندن. )١٨٨٠(دا ل��ەس��اڵ��ی ک���ۆداک کامێرای داهێنەری وەکو دام��ەزراو ئەم دەناسرێت، وێنەگری دەستی کامێرای یەکەمجار بوو کۆمپانیایە لەبەرهەمەکانی یەکێک گشتگیرکردو لەیەکەم وێ��ن��ەی کۆمپانیایە، ئ��ەم دابەزینی مرۆڤ لەسەر مانگ گرت. کارناسان هۆکاری ئیفالسکردنی ئ��ەوە ب��ۆ گ��ەورەی��ە کۆمپانیا ئ��ەم دەگ��ێ��رن��ەوە ک��ە ن��ەی��ت��وان��ی��وە خۆی لەگەڵ پێشکەوتنەکانی بواری کامێرا دیجیتاڵییەکان بگونجێنێت. کۆمپانیای زیاد )١٩٨٠(دا لەسااڵنی ک��ۆداک کە هەبوو لە)١٤٥٠٠٠(کارمەندی بۆ دابەزیوە ژمارەیە ئەم لەئێستادا )١٩٠٠٠(کارمەندو لەساڵی )٢٠٠٣(کارگەی )١٢( ئێستا ت��اوەک��و وە

گەورەی خۆی داخستووە.

ک������ۆداک ل����ەالی����ەن ج���ۆرج ئیستمەنەوە دروستکراو لەوانەیە ن��اس��راوت��ری��ن ک��ام��ێ��رای ن��او بازارەکانی کامێرافرۆشی بێت. کامێرای گرنگی تایبەتمەندی کۆداک خودی کامێراکە نەبوو، بەڵکو سیستەمی نوێی وێنەگرتنی

بوو.

)١٩٠٠( لەساڵی ئیستیمەن جۆرج خستەبازارەوە. براونی کامێرایی دا یەک دۆالر نرخەکەی کامێرایە ئەم بوو، بۆیە توانی هەلی وێنەگری بۆ ژمارەیەکی زۆر لەخەڵک برەخسێنێت، لەساڵی )١٩٥٤(دا ڤیرجینیا ئۆسکاو بەم توانی بوو، ئاماتۆر وێنەگرێکی کامێرایە وێنەیەک بگرێت؛ خەاڵتی

)پوولیتزر(ی پێبدرێت.

ئەنتنیو پرێز؛ سەرۆک و بەڕێوەبەری ک���ۆداک رای��گ��ەی��ان��د داخ����وازی بۆ ئیفالسبوونی راگەیاندنی یارمەتی و ک��ۆم��پ��ان��ی��اک��ە ک���ارێ���ک���ە ه��ەم��وو ب��ەڕێ��وەب��ەرەک��ان ل��ەس��ەری ه��اوڕان تاوەکو داهاتووی کۆداک بپارێزرێت.

کاتێک وێنەگرتنەکە تەواو دەبوو دەبوایە کامێراکە بگەڕایەتەوە بۆ کارگەکەیی تاوەکو وێنەکان چاپبکرایەت. لەدواییدا وێنەکان و نیگەتیڤەکان دەگەڕایەوە

بۆخاوەنەکەی و فیلمێکی نوێش لەنێو کامێراکە دادەنرا بۆ جارێکیتر.

)3A( بەناوی خۆی گیرفانی کامێرایی ک��ۆداک )١٨٩٧( لەساڵی زۆر کامێرایانە ئ��ەم ب��وو. ن��وێ خۆیدا لەکاتی کە پێشکەشکرد )١٩٣٤(زی��اد تاوەکو )١٩١٤( نێوان لەسااڵنی بوون خۆشەویست

لە)٣٠٠( هەزار لەم جۆرە کامێرایە بەرهەمهات.

کامێرایی بڕاونی بازارێکی باشی )١٩٣٥( لەساڵی پ��ەی��داک��ردو )٣٥(میلیمی فیلمی یەکەم دا

رەنگاورەنگی خستە بازارەوە.

زۆرترین داهاتی کۆداک بەهۆی وێنەگرتن و فیلمی ب��ازرگ��ان��ی دەرخستن و کیمیایی م��ادەی

چاپی وێنەوە بوو.

لەساڵی)١٩٧٥(دا ستیڤن ساسنی ئەندازیار )١٠( مانگ لەتاقیگەدا کامێرای یەکەم تاوەکو مایەوە

دیجیتاڵ دروستبکات.

دیجیتاڵدا لەتەکنەلۆژیای ک��ۆداک پ��ێ��ش��ڕەوب��وو، ب����ەاڵم ن��ەی��ت��وان��ی ئەم خێراکانی گۆڕانکارییە لەگەڵ بگونجێنێت، خۆی تەکنەلۆژیایەدا بۆیە ئیفالسبوونی خۆی راگەیاند.

Page 15: zanisti nwe 13

تیسال - ئێس سپۆرت. گرانبەها. کارەبایی

ته‌کنه‌لۆژیا 19ته‌کنه‌لۆژیا18

ئللۆتللۆمللبللێلللللی )تللێللسللا-سپۆرتی ئۆتۆمبێلێکی ئێس(، بەکارەبا تەنها کە گرانبەهایە

کاردەکات. هیچ ئللێللسللتللا تلللاوەکلللو ئللۆتللۆمللبللێلللللێللکللی کللارەبللایللی دروسللتللنللەکللراوە تللاوەکللو بۆ جلللادەکلللان گللونللجللاوبللێللت، )S(مۆدێلی ئۆتۆمبیلی بەاڵم کە )Tesla( کۆمپانیایی لللەپللایللزی سلللاڵلللی)٢٠١٢(دا ئەو بۆ بلللازارەوە دەکەوێتە واتە دروستکراوە، مەبەستە درێللژ کاتێکی بللۆ شۆفێڕی

لەسەر جادەکان.

باترییەکانی ئەم ئۆتۆمبیلە بللەیللەکللجللار بللارگللاویللکللردن )٤٨٠( تللاوەکللو دەتلللوانلللن کللیلللللۆمللیللتللر بللەرگللەبللگللرن و دەتللوانللێللت حللللەوت کللەس هللەڵللبللگللرێللت. لللەهللەمللوو تاوگرتنی گرنگتر، ئەمانە زۆر کلللە ئللۆتللۆمللبللیلللللەکللەیللە )٥.٦( لللەمللاوەی خێراییە چرکە خێراییەکەی لەسفرەوە کیلۆمیتر )١٠٠( دەگللاتللە

لەکاتژمێرکدا.باتری گەورەتر

ئۆتۆمبیلە ئلللەم تللوانللی کاتژمێرە، - کیلۆوات )٨٥(

واتە مۆدێلی)S( تواناییەکەی ئۆتۆمبێلی سێ بەرامبەری )leaf( جلللۆری کللارەبللایللی نیسلللانە. کۆمپانیلللای ی هللللەزاران خللانللەی )ئللایللۆن-ئەلکترۆدە لیسیۆم(ەکەی، نللوێللیللەکللانللی کللۆمللپللانللیللایللی بەکاردەهێنێت پاناسۆنیللللک کلللللە ئللللللەو هلللللەللللللەی بللۆ دەرخلللسلللێلللنلللێلللت تلللاوەکلللو خانەکانی لەگەڵ بەبەراورد تلللری هلللاوقلللەبلللارەی خللۆی پللاشللەکللەوت زیللاتللر وزەی

بکات.

بارگاویبوونەوەی خێراکۆمپانیای )تێسا(دەیەوێت بارگاوییکردنی وێستگەکانی بەخۆی تایبەت )٤٤٠(ڤۆلتی وێستگە )یەکەم دابمەزرێنێت سان لۆسئانجلێس و لەنێوان دادەملللەزرێلللت و پللڕکللردنللەوەی ئۆتۆمبیلەکە باتری تلللەواوی کاتژمێردا )١( لەماوەی تەنها لەکاتێکدا ئللەنللجللامللدەدرێللت، بەشێوەی باتری پرکردنەوەی تلللەواوی شەوێکی سللتللانللدەر

پێویستە.

کۆنتڕۆڵی پلەی گەرمالەمەکینەو پارێزگاری بۆ سلللللللووڕەکلللللللان و بلللاتلللری لەبەرامبەری ئۆتۆمبیلەکە کەناڵگەلێکی گەرمی، پلەی فێنککەرەوە لللەشلللللەی پللڕ ئۆتۆمبیلەکەدا لەسەرانسەری شلەکە پەمپەکان دانلللراوە. پێشەوەی رادیللەتللەری لەنێو چڕکەرەو جووتێک مەکینە و ی )C o n d e n s e r ( ەوەگەڕ راستەوخۆ تللەزووی یارمەتی کارە ئەم دەخللەن.

لەچاو کە دەدات مەکینەکە ئۆتۆمبیلەکانی پێشتر دووجار

زیاتر توانا بەرهەمبهێنن.الشەی سووک

مللەودای زیادکردنی بۆ روێللشللتللنللی ئللۆتللۆمللبللیلللللەکللە، )S(دیللزایللنللەرانللی مللۆدێلللللیبللەبللەکللارهللێللنللانللی الشللەیللەک لەئەڵۆمنیۆم )٩٧%(ی کللە دروسلللللتلللللکلللللراوە، کللێللشللی دابەزاندووە. ئۆتۆمبیلەکەیان قورسترە کە پۆاڵیان ئللەوان

تلللەنلللهلللا لللەسللتللوونللەکللانللی دواوەی پێشەوەو ناوەندی و بەکارهێناوە ئۆتۆمبیلەکەدا واتللللە ئلللەو شللوێللنللانللەی کە پللێللویللسللتللیللان بللەئللاسللایللشللی

زۆرترە.ناوی فراوان

)S(مۆدێلی باترییەکانی للللەبلللنلللی ئللۆتللۆمللبللێلللللەکللەو فلللراوان پلێتێکی لللەسللەر کلللللللە سللللللەرانللللللسللللللەری

سێی پللانللتللایللی ودوولللەسللەر ئەم داگیرکردووە، درێللژی فللراوان فللەزایللەکللی چنیینە، لەبەشی دواوەی ئۆتۆمبیلەکە، دانانی یان بار بۆ هەڵگرتنی دووکللللورسللللی لللللللەدواوەی ئۆتۆمبیلەکەدا دروستدەکات.فەزای ناوەوەی ئۆتۆمبیلەکە گەورەی )٥(کەسی جێگەی

تێدا دەبێتەوە.

زۆرتللللریللللن خللێللرایللی: لللەیللەک کیلۆمیتر )٢١٠(

کاتژمێردا.ملللللللەودای رۆیللشللتللن:

)٤٨٠٠( کیلۆمیتر.گللەورەو )٥( کورسی:

)٢( بچووک. )٧٧٤٠٠( نلللللللللللرخ:

دۆالر.

Page 16: zanisti nwe 13

تەکنەلۆجیا 21تەکنەلۆجیا20

دروستكردنی فایلی جێبەجێكردن )executable file(

بنەماكانی دروستكردنی ڤایرۆسی ویندۆزتێبینی وەرگێڕ:

دەكرێت كۆد و زانیارییەكانی ئەم خراپ یان باش مەبەستی بۆ بابەتە بەكاربهێنرێت، نووسەرو وەرگێڕی ئەم بابەتە بەرپرسنین لەخراپ بەكارهێنانی بابەتە، ئەم نێو كۆدەكانی زانیاری و چ��ون��ك��ە دەت��وان��ی��ت��ت ب��ەش��ێ��وەی��ەك پ��رۆژەی��ە بكەیت ئ��ەم دەس��ت��ك��اری ڕیجستری دەستكاری بتوانێت كە كێشەیان بكات و تر كۆمپیوتەرەكانی یان تێكیانبدات دروس��ت��ب��ك��ات و ب��ۆ هەر كارێكی تر ئەنجامبدات، ئەمەش دروستكردن و بۆ شێوازێكە سەرەتاو

باڵوكردنەوەی ڤایرۆسی ویندۆز. كاتێك ئ��اس��ای��ی ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ئێكسكیوتەبڵ فایلێكی دەت��ەوێ��ت دروستبكەیت، پێویستت بەبەكارهێنانی gnu s not وەك كۆمپایلەرێكی ++Microsoft visual c یان )unixناكات پێویست لێرەدا بەاڵم ئەبێت. 7)compiler( كۆمپایلەر نیگەرانی بین، لەبەرئەوەی، ئێمە پرۆگرامێك بۆ بەكارهێنەرو بازاڕ بێت و بۆ مەبەست و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ێ��ك��ی دی��اری��ك��راوب��ێ��ت دروس��ت��ن��اك��ەی��ن. ه��ەروەه��ا وی��ن��دۆز ویزاردێكی)wizard( لەگەڵدایە كە ئەم كارەمان بۆ دەكات. ئەوەی كە ئێمە دروستیدەكەین پرۆگرامێكی دابەزاندنە خۆتان .)installation program(نوێ پرۆگرامێكی كاتێك دەزان���ن هەنگاوێكی بەچەند دەك��ەن داونلۆد بێماناو هیچدا دەڕوات تا دادەبەزێت؟ دەیكەین، ئێمە كە ئەوەیە ئەمە بەڵێ ، بەاڵم ئێمە تەنها پێیدەڵێین بەتەواوەتی

چیشتێك دابەزێنێت.سكرپتە ئ���ەو ه��ەم��وو ل��ەگ��ەڵ بێزاركەرانەی دەتوانیتن دروستیانبكەین، بەدڵنیاییەوە شتێكی خۆش و باش دەبێت ئاسان بەشێوەیەكی بتوانین ئەگەر بیانگوێزینەوە بۆ سەر كۆمپیوتەرەكانی ت���ر. ب��ەه��ۆی ئ���ەو ش���ێ���وازەی ئێمە دەیگرینەبەر، دەتوانیت زۆر بە ئاسانی

"nologo" ف��اگ��ی س��ادەی��ی ب��ە زانیارییە كە ئەوەیە بۆ كۆدەكەیا لە redundant( ناپێویستەكان دووب��ارە information( پیشان نەدرێن. )خۆتان كۆدەكایا لە nologo// ئەتوانن بكەن. تێبینی جیاوازییەكە و البەرن ئەگەر ئێوە ئەو فایانەتان لە شوێنێكی تر داناوە ئەوا ئەتوانن شوێنەكەی دیاری بكەن، واتە c:\temp\error.vbs كە لە كۆدەكەیا هەیە بگۆڕن بۆ ئەو شوێنەی ئاسانترین دان��اوە، لێی فایلەكەتان كە ڕێگاش ئەوەیە كە هەموو ئەو فایانە لەناو یەك فۆڵدەردا دابنێن و بۆ شوێنی error.vbs فایلەكەش تەنها بنووسنئەوەت ئێستا هەڵبژاردنی -وەرگێڕ-(. نادروست مۆڵەتێكی كە لەبەردەستایە مۆڵەتی چۆنێتی و شێوە هەڵەی و دروست پرۆگرامەكەت بەكارهێنانی زۆرب���ەی ل��ە ئ���ەوەی )وەك بكەیت ئەوەنە هەر هەیە( تردا پرۆگرامەكانی دەرب��ارەی یاسایی زان��ی��اری كۆمەڵێ یان بنووسە پرۆگرامەكە بەكارهێنانی پەیستی كۆپی ت��رەوە پرۆگرامێكی لە بكە بۆ ناو تێكست فایلێك. دواهەمین بكەین، دروس��ت��ی پێویستە كە فایل فایلێكە لە جۆری .inf )واتە فایلی ئەمەش ،)install file دابەزاندنەكەمانئەو فایلەیە كە پرۆگرامی دابەزاندنەكە پێویستییەتی تاوەكو بە باشی و ڕێكی جێبەجێ ببێت. ئەم كۆدە بۆ بەكارهێنانی ئەو فایلە بنووسن، فایلەكەش ناو بنێن ئەم دەكرێت هەروەها ،)setup.inf(فایلە وەكو تێمپلەیت )template( واتە قاڵبێك بۆ دروست كردنی پاكێجی تر

بەكاربهێنیت.]Version[

"$Signature="$ChicagoAdvancedINF=2.0

]DefaultInstall[CopyFiles=install.files

RunPostSetupCommands=RunPostSetupCommandsSection

]DestinationDirs[Folder name;

install.files=30,Temp]install.files[

example pro- ؛ Program1.Exe;gram #1

example pro- ؛ Program2.Exe;gram #2

Files to include in package;install.baterror.vbssetup.inf

)installation file( فایلی دابەزاندنەكەدەتوانیت، كە بەهەركەسێك بدەیت دابەزاندنی بۆ فایلە ئەو پێشیانبڵێیت كە ترە شتێكی هەر یان پرۆگرامێك بڵێ پیشانبدات، ناڕاستەكەی هەڵە ناردبووی(، بۆ هەڵەم فایلێكی )ئۆو، دەست دەتوانیت بەئاسانی ئەوكات بگریت و كۆمپیوتەرەكەیاندا بەسەر بیریان ش��ێ��وەی��ەك بەهیچ ئ��ەوان��ی��ش ئاسانە، ئ��اوا ناچێت. ئ��ەوە الی بۆ ئەمەش ئەو شتەیە كە ئێمە دەیكەین، دروستكردنی پاكێجێكی دابەزاندن كە پەیامی هەڵەی ناڕاست پیشان دەدات.)ل�����ێ�����رەدا ب�����اس ل��ەچ��ۆن��ێ��ت��ی داب��ەزان��دن فایلێكی دروس��ت��ك��ردن��ی دەكرێت كە وادەرەكەوێت بەرنامەیەكی ئاسایی بێت و دایبەزێنیت، بەاڵم كاری پەیامی كۆمەڵێ ئەوەیە دابەزاندنەكە پیشان ك����راوت دروس����ت و ه��ەڵ��ە دەدات و لە ژێ��رەوەش چەند فایلێك و كۆمپیوتەرەكەتەوە دەكاتە كۆپی ئەكرێت دی��ارە دەك��ات. جێبەجێیان كردنی دروس��ت بۆ بیرۆكە هەمان ئەنجامدانی و تر دابەزاندنی فایلی پەیامی پیشاندانی لە جگە تر كاری هۆی بە هەر بهێنرێت. بەكار هەڵە، ئەم نموونەیەشەوە تێ ئەگەین كاتێك ئەو لەوانەیە دائەبەزێنین بەرنامەیەك بەرنامەیە سەرەڕای دابەزاندن و كۆپی تریش ك��اری فایلێك، چەند كردنی ئەتوانێت ڕادەی��ەك بە ب��دات! ئەنجام زانیاری تەواو لەسەر كۆمپیوتەرەكەمان بدزێت و هەر كارێكی تر بكات. بۆیە لە كاتی دابەزاندنی هەر پرۆگرام یان فایلێكی دابەزاندندا دەبێ تەواو دڵنیابین لەو سەرچاوەیەی ئەو پرۆگرامەمان لێ وەرگرتووە. لێرەشەوە فێری ئەوە ئەبین كە ئێمەش لەو جۆرە فایلی دابەزاندنانە كە كارێك ه��ەر و بكەین دروس��ت بمانەوێت ئەنجامی بدات! بە دڵنیاییەوە فایلی كردنی دروس��ت بۆ دەكرێت شتی و پرۆگرامەكانمان دابەزاندنی

RunPostSetupCommands []Section

Program1.Exe;Program2.Exe /argument1 /;

argument2File to launch at install;

install.bat]SourceDisksNames[

default",,1"=1كۆڵن؛ سیمی بە هێاڵنەی ئەو كۆمێنتن، ئەوانە پێكردووە، دەستیان لەسەر تێبینییەكانم ئەوەی بۆ ئەمەش ببینن. فایلە ئەو كاركردنی چۆنێتی فایلەكانت هەموو كە ئ��ەوەی پ��اش س��ەی��ڤ ك���رد و ئ���ام���ادە ب���ووی بۆ بەشی دواهەمین كردنیان، جێبەجێ كارەكە زۆر ئاسانە. بەس ئەوەندەمان ل��ەس��ەرە ه��ەن��گ��او ب��ە ه��ەن��گ��او ئەو كە بهێنین بەكار ویندۆز وی���زاردەی بە بنێن پەنجە لەگەڵیایەتی. خ��ۆی win+r تاوەكو ڕەن بكرێتەوە و لەوێدا بەمەش و iexpress ب��ن��ووس��ن: ئەم پاشان ئەكرێتەوە. وی��زاردەك��ە

هەنگاوانە جێبەجێ بكەن: create new self" .1extraction directive file" هەڵبژێرن

و كلیك لە next بكەن. extract files and run an" .2هەڵبژێرن "installation command

و كلیك لە next بكەن.حەزەكەن كە ناونیشانێك .3دەركەوێت، دابەزاندنەكەدا كاتی لە installation" نموونە: بۆ بینووسن، progress" و كلیك لە next بكەن.

بۆ هەڵبژێرە، "no prompt" .4فایلەكەدا كردنەوەی كاتی لە ئەوەی yes" بۆكسی دڵنیایی لە دابەزاندنەكە next پیشان نەدرێت. كلیكی "or no

بكە. "do not display a license " .5

سوودبەخش بەكاریبهێنین. ه����ەروەه����ا ب���ۆ ك����اری خ��راپ��ی��ش!

-وەرگێڕ-(پێش هەموو شتێك پێویستمان بە ئارامتان فایلەكانمانە. دەبێت كەمێك چونكە ب��گ��رن، ب��ەرگ��ە و ه��ەب��ێ��ت بەكار بەیسك ڤیژوەڵ هەندێ كۆدی ئێستا ك��ە سكرپتەی ئ��ەم ئەهێنم. error.( ئەنەین ناوی و ئەینووسین vbs( ئیشی ئەوەیە كۆمەڵێ مەسجی هەڵەی ناڕاست و دروستكراو پیشان بدات، هەروەها ئەم كۆدە نموونەیەكە ستەیتمێنتی بەكارهێنانی چۆنێتی لە )switch statement( س��وی��چ ل��ە زم��ان��ی پ��رۆگ��رام��س��ازی ڤ��ی��ژوەڵ )select( وشەی vb(. vb(بەیسیكدائەهێنێت. بەكار )switch( بری لە ئەم كۆدانەی كە لێرەدا باسیان دەكەین لە نەوتپاددا بیان نووسن و لە درایڤی )temp( سەیڤیان فۆڵدەری لە و Cبكە. )دیارە ئەكرێت لە شوێنی تریش پێویست وا بەاڵم بكەیت، سەیڤیان دەكات هەموو ئەم فایانە لە ناو یەك

فۆڵدەر دابنێین. -وەرگێڕ-( ئ����ەو ژم������ارەی ه��ێ��اڵن��ەی كە كۆدانەدا، الی خۆت لەم نووسراون

بۆ ئەوەی فایلی مۆڵەتەكە پیشان نەدات، دیارە ئەگەر بتەوێت پیشانی بدات ئەوا هەڵبژاردنی دووەم دیاری بكە و فایلی بكە. ب��راوس )license( مۆڵەتەكە

پاشان كلیك لە next بكە.6. كلیك لە بەتنی add بكە و ئەو سێ فایلەی لە پێشا دروستمان كرد error.vbs install.bat, setup.(inf(، شوێنەكانیان دیاری بكە و هەڵیان

بژێرە. كلیك لە next بكە.7. ل��ە ڕێ��ك��ی ئ���ەو ش��وێ��ن��ەی نووسراوە install program، كلیك لە )setup.inf( درۆپ بۆكسەكە بكە وهەڵبژێرە و بۆكسەكەی تر واز لێ بێنە

و كلیك لە next بكە.default" .8" هەڵبژێرە و كلیك

لە next بكە.no message" .9" هەڵبژێرە و

نێكست بكە.ئەو بۆكسەكەیا ئینپوت لە .10كە بكە( دی��اری )ی��ان بنووسە شوێنە دەتوانیت فایلە ئێكسكیوتەبڵەكەتی تێدا سەیڤ بێت )ئەمە جیاوازە لەو شوێنەی كە فایلەكانی تێدا extract ئەبێت(، دیارە نووسینی یان دیاریكردن لەگەڵ دەبێ شوێنەكەیا، ناوی فایلەكەش بنووسیت، c:\temp\test." بنووسە: نموونە بۆ exe" و چێكبۆكسەكانی تر واز لێ

بێنە و كلیك لە نێكست بكە.هەڵبژێرە، "no restart" .11لەبەر ئەوەی ڕقم لە ڕیستارتە و كلیك

لە next بكە.و هەڵبژێرە "don't save" .12

نێكست بكە.13. كلیك لە نێكست بكە.

وا بكە، finishل���ە كلیك .14تەواو بووین :-(

)تێبینی وەرگێڕ: من كە لەسەر هەنگاوانەم ئەم خۆم كۆمپیوتەرەكەی

ئەو نووسیتەوە، ئەیان نەوتپاد لە كە ژمارانە مەنووسەرەوە.

dim wshshell, code )1set wshshell = wscript. )2

)"createobject)"wscript.shell code = wshshell.popup)"This )3 file has been corrupted, would

,you like to proceed?", 0)Error:", 2 + 48"

select case code )4case 3 code = wshshell. )5 popup)"Installation has been

)aborted.", 0, "Error:", 0 + 64case 4 code = wshshell. )6 popup)"Installation failed.", 0,

)"Error:", 0 + 16end select )7

error.( ئەمەی پێشەوە ناو بنێنبە ڕاستەوخۆ ناتوانین دی��ارە ،)vbs install( هۆی فایلی دابەزاندنەكەمانەوەfile( كار بە سكرپتی ڤیژوەڵ بەیسیك دروس��ت ب��اچ فایلێكی بۆیە بكەین، ڤیبییەكەمان فایلی ئەوەی بۆ دەكەین )error.vbs( بۆ جێبەجێ بكات. باچ فایلەكەمان ناو ئەنێین )install.bat( و

ئەمەش كۆدەكەیەتی:cscript //nologo c:\temp\

error.vbs exit

كە 13 هەنگاوی لە ك��رد، جێبەجێ دەڵێ نێكست بكە، پەیامێك دەرئەچێت یان )dll.w95inf32( فایلی ئەڵێت و فایلی )dll.w95inf16( لەو شوێنەدا كە نەدۆزرایەوە. لێیە )iexpress.exe(ئەو وات��ە )iexpress.exe( دی���ارە وی�����زاردەی ك���اری دروس���ت كردنی پاكێجەكەمان بۆ دەكات لەم شوێنەدایە: c:\windows\system32 . بۆ ئەوەی )ئەگەر بكەن چارەسەر كێشەیە ئەم لە فایلە ئەو دوو ئەوا بوو( تووشتان ئینتەرنێت دابەزێنن و كۆپییان بكەن بۆ ئەوكات c:\windows\system32سەركەوتووی بە كارەكانتان ئەتوانن هەر تووشی ئەگەر و ب��دەن، ئەنجام ئ��ەوا ب���وون، ج���ۆرە ل��ەم كێشەیەكی ئەتوانن ئەو فایانەی داوای دەكات بە ئاسانی لە ئینتەرنێتەوە داونلۆدی بكەن و لەو شوێنەدا دایان نێن كە پێویست

دەكات.(شوێنە ئ��ەو ب��ۆ فایلەكان دەب��ێ 6 هەنگاوی لە كە ببن ئێكستراكت ئەگەر ه��ەڵ��ب��ژارد. شوێنەكەیانت دا كە كرد ب��ەوە پێویستی دابەزاندنەكە دابەزێنێت فۆڵدەرێك ناو بۆ فایلەكان و ئ��ەو ف��ۆڵ��دەرە ن��ەب��وو، ئ��ەوا خۆی ئ��ەو ف��ۆڵ��دەران��ە دروس���ت دەك���ات. لە فایلەكانمان ئێمە ل��ەب��ەرئ��ەوەی كەواتە هەڵبژارد، تێمپەوە فۆڵدەری ئێستا ئەگەر دائەبەزن. لەوێشدا هەر دەتوانیت temp فۆڵدەری بۆ بچیت هەر ك��ە ببینیت test.exe فایلی ئەوەی پێش ك��رد. دروستمان ئێستا كە بسڕەوە فایلە سێ ئەو بیكەیتەوە، لە پێشدا لەو شوێنەدا دروستمان كرد. ئیكسكیوتەبڵەكە فایلە كاتێك ئەبینیت كلیكی )دەبڵ ئەكەیتەوە )test.exe(لێ ئەكەیت(، ئەو سێ فایلە دروست پەیامە و سڕیتەوە ئێستا كە ئەبێتەوە بۆ دەدات. پیشان هەڵەكانیشت هیچ چییە، ئەمە نازانن كە كەسانێك بەالی مێشكیان و نییە بیرۆكەیەكیان ئ��ەوەدا ناچێت كە تۆ چەند فایلێكت پێش كۆمپیوتەرەكەیانەوە. خستۆتە ئەوەی پەیامە هەڵە و دروستكراوەكان لێ ڕێ��گ��ات شتێك چ دەرك������ەون، بۆ بنووسی كۆد هەندێ كە ئەگرێت یان دان��راو بۆ تاسكێكی كات دانانی دەستكاریكردنی نرخەكانی ڕیجستری!

haxor 1337 • س���ەرچ���اوە: handbook, tapeworm, Sams

2005 ,Publishingو. لەئینگلیزیەوە: بڕیار عوسمان

Page 17: zanisti nwe 13

شارستانیەت 23شارستانیەت22

بورج و لەناوچەو شوێنە جیاجیاكانی جیهاندا چەندین شێوەو بەهۆی زۆرب��ەی��ان هەیەو سەرسوڕهێنەر بینای جۆرەكەیەوە جوان و سەرسوڕهێنەرن، بەاڵم هەندێكی تریان بەمرووری كات و دوای سەردەمانێك لەدروستكردنی زیاتر جوان و سەرسوڕهێنەر بووە، بەاڵم لەناو ئەو هەموو بورجەدا بورجێكی ئیتالیا )بەناوی بورجی پیزا( دەبینرێت كە دوای دروستكردن و تەواوبوونی الربووەتەوەو ئەم الربوونەوەشی گەشتیارانەوە لەالیەن زیاتركردووەو بورجەكەی ناوبانگی

بایەخێكی زیاتری پێدەدرێت.بورجی پیزا )pisa( دەكەوێتە شاری پیزای ئیتالیاوەو هەرچەندە تەنیا بورجی الری جیهان نییە، بەاڵم بەیەكێك لەبەناوبانگترین و

سەرسوڕهێنەرترین بورجەكانی جیهان دادەنرێت.بورجە ئ��ەم دروستكردنی دەستپێكردنی س��ەرەت��ای دەگەڕێتەوە بۆ )9(ی ئۆگەستی )1173ز(. چەند ساڵێك دوای دروستكردنی ئەم بورجە، كاتێك كە تەنیا سێ چینی بۆ هەربۆیەش الرب��ووەوەو خ��وارەوە بەرەو تەواوبووبوو، ڕاوەستێنرا، تەواوکردنی دروستكردن و ساڵ سەد ماوەی چوار چینی دواییشی هەر بەوشێوە الرەی تەواوكراو دوای چەند ڕۆژێك ڕاوەستان لەسەری، بەاڵم زەنگەكان )زەنگی كەنیسە(یشی لەساڵی )1372ز( تەواوبوون. بەمشێوەیە ئەم بورجە )55م( بەرزی هەبوو و حەوت زەنگیشی هەبوو. )300( تێدالێنەدەدا، زەنگیان داڕووخانی مەترسی بەهۆی دەبێت )5م( نزیكەی پایەكانی ئەستووری تێدایەو پلەی كە بە زیخ و لم دروستكراوەو هەندێك كەسیش هۆكاری

الربوونی بۆ ئەمە دەگەڕێنەوە.)14500( ب��ەرزەو مەتر )85( ئێستا كە بورجە ئەم ئیتالیادا لەتۆسكانیای ڕێنیسانس لەسەردەمی دەبێت، تەن هەر دەبێت و زیاتر الرییەكەی ڕۆژب��ەڕۆژ دروستكراوەو ساڵێك نزیكەی )2,5سم( ڕووەو زەوی الردەبێتەوەو ئەگەر بەمشێوەیە بڕوات تانزیكەی )هەشتا( ساڵی تر دەڕووخێت و دەوڵ��ەم��ەن��دان و دروستكردنیدا، لەكاتی لەناودەچێت. یەكتری ركابەری ملمالنێ و بۆ ئیتالیا پیاوماقواڵنی چینی بانگێشتدەكرد لێهاتووەكانیان ناودارو هونەرمەندە بیناسازو تابەشداری لەدروستكردنی ئەم بورجەدا بكەن و خۆیانی پێ

ناودارتربكەن لەناو خەڵكیدا.بەمشێوەیە ئەم بورجە بووە بەسومبول و هێمای شاری لەالیەن )1987ز(ی��ش��دا لەساڵی ئیتالیاش و هەتا پیزاو )یونسكۆ(وە وەك میراتێكی فەرهەنگی دیاریكرا، لەبەرواری بۆ گەشتیاران بەمالوە سەردانی )1990( ژانویەی )7(ی چونكە قەدەغەكرا، مێژوویە سەرسوڕهێنەرو بورجە ئەم ئەگەری زیاتردەكات و داڕووخ��ان��ی ئەگەری هەرساتێك ڕووخان و داڕمانی نزیكبووەتەوە، بەاڵم دوای )12( ساڵ و )15( لە ڕاستكردنەوەی دەستكاریكردن و كەمێك دوای ئاسایی سەردانكردنی دووبارە )2001(دا دیسەمبەری ی

كراوە. دەوترێت لەساڵی )1173ز(دا بیناسازی ناوداری ئیتالی )فلورانتن بونانۆ/پیزانۆ( ئەركی دروستكردنی ئەم بورجەی پێسپێردراوە بۆ ئەوەی بۆ كڵێسای شارەكەی دروستبكات. بەمشێوەیە لەساڵی )1350( )واتە دوای 170 ساڵ( بینای لەماوەی تائێستاو سەردەمەوە لەو و تەواوبوو بورجەكە تائێستاش الرتردەبێتەوەو بەردەوام بە سەدەیە )7,5( ئەو

نزیكەی )445سم( الربووەتەوە.و: ساالر عادل حەسەن

بورجی پیزا ئیتالیا

Page 18: zanisti nwe 13

دە دۆزینەوەی نوێ و سەرنجڕاکێش سەبارەت بەجیهانی گیانلەبەران لەساڵی )٢٠١١(دا

بەبەردبووێکی زیندوو کە خەریکە خاشەبڕ دەبێت: )نوتیلوسەکان( بەپیشتوانی پەرەسەندنی )٥٠٠( ساڵە توانیویانە خۆیان لەخاشەبڕی )ئینقراز( گەورە رزگاربکەن، بەاڵم لێکۆڵینەوە نوێیەکان پیشانیدەدات، خێرایی زاوزێی ئەم گیاندارانە زۆر کەمە و

لەوانەیە بەهۆی راوکردنی هەڕەمەکییەوە، زیانی گەورەیان پێگەیشتبێت.

زیرەکی ئاژەڵە ماڵییەکان: مرۆڤ لەهەڵەدایە، ئەگەر بیردەکاتەوە، پەزەکان دەبەنگن. لێکۆڵینەوەکانی ئەم چەند دە ساڵەیی دوایی دەریخستووە ئەم ئاژەاڵنە دەتوانن هەندێک

تاقیکردنەوە تێپەڕێنن کە بۆ هەندێک گیانلەبەری تری وەک مەیمون کێشەی گەورەن.

بچووکترین قاتڵی جیهان: لەزۆر شوێن لەباڵندەی هەنگوێن دۆز)honey guide( یان گیانداری تر بۆ دۆزینەوەی هەنگە کێوییەکان سوودوەردەگرن، بەاڵم ئەم باڵندەیە لەکاتی

لەدایکبووندا دەتوانێت قاتڵێکی ترسناک بێت. جوچکەکانی ئەم باڵندەیە لەهێاڵنەیی باڵندەکانی تردا بەڕەاڵ دەکرێن تەنها یەک کاتژمێریان پێویستە تاوەکو هەموو جوچکەکان بکوژن.

)Melissotarsus( ئەو مێرۆالنەیی ئاژەڵداری دەکەن: جۆرێک لەمێرۆلە بەناویکە نیشتەجێی ماداگاسکاری ئەفریقایە، مێرۆکانی تر بۆ بەکارهێنانی گۆشتەکانیان

پەروەردەدەکات، ئەم گیانلەبەرە جگە لەمرۆڤ؛ تەنها گیاندارێکە بۆ دابینکردنی خۆراک ئاژەڵداری دەکات.

جۆاڵیتەنیەک کە جۆاڵیتەنەکانیتر راودەکات: لەوانەیە راوێک کە جەستەی دوو بەرامبەری Palpimanus( جەستەی راوچییەکەیە بۆ راوکردن شیاو نەبێت، بەاڵم جۆاڵیتەنەییgibbulus( بە بەکارهێنانی پابەهێزەکانی و جەستە رەقەکەیی لەبەربەرەکانێ لەگەڵ

راوچییەکاندا ناترسێت و بێئەوی بهێڵیت لەدەستی دەربچن راویان دەکات.

ماسییەکی دەمخڕ کە راوەکەی دەخنکێنێت: ئەم ماسییە بەهۆی جەستەیی نەرمییەوە لەقوواڵیی دەریاکاندا دەژییت و رێگەیەکی تایبەت بەخۆی بۆ ڕاوکردن هەیە. ئەو بەدەمە

خڕەکەیی خۆی بەماسییەکانی ترەوە دەلکێنێت و دەیانخنکێنێت، پاشان دەیانخوات.

تەک خانەیەک بەحەوت رەگەزی جۆراجۆرەوە: ئەم تەک خانەییە سەیرە کە چینێک لەموو دایپۆشیوە ناوی)Tetrahymena thermophila(ە، بەتەنهایی دەتوانێت حەوت

رەگەزی جۆربەجۆری هەبێت، رەگەزە جۆربەجۆرەکانی لەالیەن الیە جینێکەوە بەناوی )mat( کۆنتڕۆڵ دەکرێت.

ئەو ماسیانەی وەک زارۆک دەگرین: ئەم ماسییە بەسەری گەورەو جەستەی رەق، تەنها ماسی نییە کەدەتوانێت دەنگ دروستبکات، بەاڵم تەنها ماسی ناسراوە کە لەبارۆدۆخی

دژواردا دەنگێک وەک گریانی منداڵ لەخۆیەوە دەردەهێنێت.

بۆقێک نایبەستێت: لەوانەیە گیانداری زۆر لەدوژیانییەکان و مێرووەکان بناسن کە لەسەرمای کوشەندە دەرباس دەبن, بەاڵم ئەم بۆقە قاوەیی رەنگە درەختییە تەنها

گیاندارێکی ناسراوە کە بەدەردانی مادەیەکی کیمیایی لەسەر پشتی رۆڵی ئانتی فرێز )دژە سەهۆڵ( بگێڕێت.

گەورەتریین تەنینی جۆاڵیی تەنەیی جیهان: جۆاڵیی تەنەی درەختی داروین کەمتر لە)٢سم( درێژە، دەتوانێت تارگەلێگ بتەنێت کە درەختەکانی دووسەری رووبارێک پێکەوە ببستێتەوە، هەندێکجار

درێژییەکەیان دەگات بە)٢٥م(، ئەم جۆاڵیتەنە بۆ پێوانی رێگەکەیی لەبازدان بەکاردەهێنرێت.

2

فۆتۆستۆری 25فۆتۆستۆری24

1

6

7

8

3

9

10

4

5

New Scientist :سەرچاوە

Page 19: zanisti nwe 13

گشتی 27گشتی26

رووداوە گرنگەکانی جیهانی زانست لەساڵی )٢٠١١(دالەنوترینۆ خێراکانەوە بۆ قەدەخانەکان

میکوکویتز( )جودی نۆڤامبەردا دۆزەرەوەی ڤایرۆسی ماندوویەتی تاوانێکی بەهۆی درێ��ژخ��ای��ەن،

دەستگیرکرا. دراماتییکەوە بێداری عەرەبی

ل���ە)١١( میسری زان��ای��ان��ی ف��ی��ب��ری��ڤ��ەری دوای�����ی ئ����ەوەی )حوسنی س��اڵ )٣٠( دوای���ی دەستیلەکارکێشاوە م��وب��ارەک( کرد. شادمانیان خەڵکدا لەگەڵ دوایی ئەو دەستلەکارکێشانەوەی خەلکی راپەڕینی کە هات ئەوە )بن هەڵهاتنی بووبەهۆی تونس ع��ەل��ی( س��ەرۆک ک��ۆم��اری ئەو واڵتە. بەالچوونی دیکتاتۆرەکان، ل��ەزان��ای��ان زۆر ژم���ارەی���ەک���ی نوێ ئ��ازادی کە ئومێدواربوون پێشکەوتنی ب��ەه��ۆی دەب��ێ��ت زان��س��ت��ی و دی��م��وک��راس��ی، ب��ەاڵم کوژرا، قەزافی موعەمەر کاتێک گۆڕانکارییەکان کە روونبوویەوە رودەدەن و ه����ێ����واش زۆر هەیە کەسانەوە ب��ەو پەیوەندی دەگەرنەدەست. دەس��ەاڵت کە ی��ەک��ێ��ک ل��ەک��اری��گ��ەری��ی��ەک��ان��ی کاری تێکدانی لەمیسر شۆڕش واڵتە ئ��ەو شوێنەوارناسەکانی بێگانەکان شوێنەوارناسە بوو. ئەو واڵتەیان بەجێهێشت و دوایی

ئەوەی )زاهی حەواس( سەرۆکی کاریزماتییکی ئەنجوومەنی بەرزی دەستیلەکار کێشاوە، شوێنەوار ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ەک��ە ب���ەک���ردەوە

هەڵوەشایەوە. توێژەران، سانسۆرو فشاری

سیاسی لەساڵی رابردوودا، ژمارەیەک ژێرفشارەوە کەوتنە لەتوێژەران مافەمرۆڤییەکانیان ب��ۆئ��ەوەی ل���ەک���ارەزان���س���ت���ی���ی���ەک���ان���ی���ان )ئومێد لەئێران جیابکەنەوە. فیزیا، خوێندکاری کەوکەبی( ب��ەت��ۆم��ەت��ی س��ی��خ��وڕی خ��رای��ە ب���ەن���دی���خ���ان���ەوەو ل��ەف��ەرەن��س��ا )ئ���ادل���ی���ن ه��ی��چ��ەر( ف��ی��زی��ای��ی بێئەوەی ف��ەران��س��ی-ج��ەزای��ری ک��راب��ێ��ت س��ێ ساڵە دادگ���ەی���ی ل��ەب��ەن��دی��خ��ان��ەدای��ە، ل��ەواڵت��ە باراک ئەمریکادا یەکگرتووەکانی بەگۆڕانکاری تێدەکۆشێت ئۆباما ل���ەرەف���ت���اری ح��ک��وم��ەت��ەک��ەی ق����ەرەب����ووی س��ان��س��ۆرەک��ان��ی سەردەمی جۆرج بۆش بکاتەوە.

بەرەو ئاسۆ نوێیەکان دوای��ی س��ی س��اڵ و )١٣٥(سەردەمی پێسپێردراو، ئەرکی ش��ات��ڵ��ە ف��ەزای��ی��ەک��ان ل����ە)٢١(کۆتایی )ج�����والی٢٠١١(دا ی

نین.دیاریکردنی زنجیرەی جینەکان

بەچیپی هەرزانزن����ج����ی����رەی ج��ی��ن��ی��ت��ی��ک��ی رووەک�����ەک�����ان و گ��ی��ان��داران��ی ج�����ۆرب�����ەج�����ۆر ل���ەس���ااڵن���ی راب��ردوودا دۆزراون��ەت��ەوە، بەاڵم کە ئەوانەن سەرنجراکێشتریین مرۆڤایەتی مێژووی کۆچکردنی یەکەمین نموونە بۆ دەگێڕنەوە، لەخەڵکی دۆزراوە ج��ن��ۆم��ی پیشانیدەدات، ئوسترالیا رەسەنی ئەوان )٦٠( هەزار ساڵ لەوەوپێش ل��ەئ��ەف��ری��ق��اوە ک��ۆچ��ی��ان��ک��ردووە، ه�������ەروەه�������ا دەره����ێ����ن����ان����ی )ی��رس��ی��ن��ی��اپ��س��ت��ی��س-ب��اک��ت��ری��ای قوربانییەکی ت��اع��وون(ل��ەدان��ی پیشانیدەدات نەخۆشییە ئ��ەو نەخۆشییە ئ��ەم شێوەیەک ب��ەچ ل����ەس����ەددەی چ���واردەه���ەم���دا )زانستی باڵوبووەتەوە لەئەوروپا لەئێستادا .)١٢ ژم���ارە ن��وێ بەڕادەیەکی میکرۆبی جینیتیکی بەدەستهێناوە. پێشکەوتنی زۆر پێشکەوتنانە ئ���ەم ن��م��وون��ەی زنجیرەی لەدۆزینەوەی دەکرێت )ئیکۆال( باکتریای جینیتیکی ساڵی ل��ەب��ەه��اری ک��ە ببینیین راب�������ردوودا چ��ەن��دی��ن ک��ەس��ی

پ���ێ���ه���ات و ل�����ەم�����ەودوا ن��اس��ا رووسی سایوزی کەپسوولەکانی ناسا هەروەها بەکاردەهێنێت. چەند خەرجی کێشەی دەبێت میلیارد دۆالری تلسکۆپی )جمز هەروەها وب(چ��ارەس��ەرب��ک��ات، لەمانگی بوو بڕیار )گلوری(کە لێکۆڵینەوە رابردو ساڵی مارسی خۆر وزەی کارلێکەکانی لەسەر بکات، شکستێک بوو بۆ )ناسا(. ئەم شکەستەدا ئ��ەم ل��ەپ��اڵ بەرەو )کیوریاسیتی( رێکخراوە ئەو ب��ەرەو ئێستا ن��اردو مەریخ نوێ )زانستی بەڕێوەیە هەسارە ژم��ارە١١(ف��ەزاپ��ێ��وی )ج��ون��و( خۆی مانگەی پێنج س��ەف��ەری دەستپێکردوەو موشتەری بەرەو چووتە )مەسنجێر( ف��ەزاپ��ێ��وی ئەرکی )ع���ەت���ارد(و رێ��چ��ک��ەی )داون( ف���ەزاپ���ێ���وی زان��س��ت��ی )ڤێستا( هەسارۆکەی ل��ەدەوری دەس���ت���ی���پ���ێ���ک���ردووە. )چ��ی��ن( فەزا ب��ەرەو گ��ەورەی هەنگاوی لەئەرکەکەیی )رووسیا(ش ناوەو شکستیخوارد. م��ەری��خ ب���ەرەو تائێستا کپلر فەزایی تەلسکۆپی )٧٠٠(ه���ەس���ارەی ل����ەدەرەوەی ک��ۆم��ەڵ��ەی خ��ۆر دۆزی���وەت���ەوە، زەوی وەک هیچکامیان ب��ەاڵم

دەستپێکی سەفەر بەرەو مەریخ، سەرکەوتنی گەورە لەکەمبوونەی ژمارەی تووشبوان بەئایدز، ناسینی باشتری مێژوی مرۆڤ بەیارمەتی لێکۆڵینەوەی جینیتیکی، تەنها بەشێکن لەدەسکەوتەکانی جیهانی زانست لەساڵی )٢٠١١(دا گۆڤاری بەناوبانگی نەیچێر گرنگتریینی دۆزینەوە زانستییەکانی ساڵی رابردوی بەریزکراوی باسکردوە کە لێرەدا پێشکەشتانی دەکەیین. بەشی زۆری ئەم روداوانە لەساڵی رابردودا لەالیەن گۆڤاری زانستی

نوێ وە)لڤینی زانستی( گرنگی پێدراوەو باسکراوە. ساڵی رابردو پڕبوو لەهەواڵی سەرسووڕهێنەرو مژدەبەخش هەندێک لەم ڕوداوە زانستییەکان لەئیمساڵ و سااڵنی داهاتووشدا کارییگەری گرنگیان دەبێت، ئەمە ئێوەو راپۆرتی گۆڤاری نەیچێر لەمبارەوە.

ئ���ەم وێ��ن��ەی��ەی س�����ەرەوە، لەساڵی زانستییەکان باڵوکراوە واڵت��ە پ��ی��ش��ان��دەدات، )٢٠١٠(ی��ەک��گ��رت��ووەک��ان��ی ئ��ەم��ری��ک��ا ئێران ب��ەاڵم لەپێشە، ل��ەژم��ارەدا بەرزبوونەوەی نرخی زۆرترین زانستییەکانی باڵوکراوە ژمارەی

هەیە. قەدەخانەکان )دایکە

خانەکان(ساڵێکی )٢٠١١( س��اڵ��ی پشتگیریکەران و ب��ۆ هەستیار بوو قەدەخانەکان رەخنەگرانی لەمانگی )جوالی(دا، دادگەیەکی بڕیاریدا واڵت��ەی��ەک��گ��رت��ووەک��ان ب��ودج��ە ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن��ەوە ل��ەس��ەر قەدەخانەکان تەرخانبکرێت، بۆیە باشیان پشتگەرمییەکی توێژەران لەمانگی ب��ەاڵم دروستبوو، بۆ ئەوروپی دادگەیەکی ئۆکتۆبەردا مەعنەوی م��اف��ی ت��ۆم��ارک��ردن��ی قەدەغەکرد قەدەخانەکانی لەسەر

)زانستی نوێ ژمارە ١١(. ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا، ق��ەدەخ��ان��ەک��ان یەک تاقیگەدا ش��وش��ەی لەنێو

تەوریان وەرگرت ، تاوەکو شانەی ئ��اڵ��ۆزت��ری س��ێ دورای���ی وەک��و ژێرمێشکەڕژێن چ��اوو گلێنەی بڕیاریاندا زانایان دروستبکەن. تەکنەلۆژیایی بەبەکارهێنانی رێژنەی لەسەر هاوشێوەسازی هێلکەی مرۆڤ )تەنها جێگەیەک کۆمەڵێک هەڵگری خانەکان کە هێڵێک زی���ادەن( کرۆمۆسۆمی

قەدەخانە دروستبکەن. ئێستا زان���ای���ان ه���اوک���ات حەزیان زیاتر کاتێک لەهەموو تواناکانی قەدەخانە لەدۆزینەوەی بۆیە ،)IPS( وروژاوەک����ان����ە تواناکانیان وردت���ر توانیویانە ب��ن��اس��ن. خ����ان����ە)IPS(ەک����ان وەرگیراو لەنەخۆشەکان دەکرێت نەخۆشی وردت���ری ناسینی ب��ۆ وەکو بەکاربهێنرێت، لەتاقیگەدا نەخۆشی پیربوون و شیزوفینیا.

پازلی تەنۆلکەکان)٤٢٠( کۆکردنەوەی دوای ه����ەزار م��ی��ل��ی��ارد ب��ەرک��ەوت��ن��ی )LHC(پ���رۆت���ۆن-پ���رۆت���ۆن ل����ەه��ادرۆن گ��ەورەی )پێکدادەری

تاقیگەی ،)CERN( لەسێرن فیزیای ناوکی لەئەوروپا لەنزیکی سویسرا(فیزیاییەکان جێنڤی رایانگەیاند دیسامبەردا لەمانگی ب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە ن��ات��وان��ن هێشتا هیگز ب��ۆزۆن��ی کە رایبگەیەنن هەیە خودا(بوونی )تەنۆلکەی دەرک��ەوت��ووە هەرچەند ن��ا، ی��ان هەبێت، تەنۆلکەیە ئ��ەم ئەگەر نزیکەی بەرستاییەکەی دەبێت ڤۆڵت ئەلکترۆن )١٢٥(گ��ی��گ��ا بێت )زانستی نوێ ژمارە ١٢(. خەبەرێکی سیپتامبەردا لەمانگی س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەر ب��اڵوب��ووەوە ئۆپێرا ل��ەت��اق��ی��گ��ەی گ��وای��ە ک��ە خێراتر ن��وت��ری��ن��ۆی )opera(تۆمارکراوە. رووناکی لەخێرایی نوترینۆیە هەستەوەرێکی ئۆپێرا لەتاقیگەی نەتەوەیی )گرانساسۆ( دوایی نوترینۆیانە ئەم لەئیتالیا. ٦٠( کیلۆمیتر )٧٣٠( پێوانی لەروناکی خێراتر نانۆچرکە( گ��ەی��ش��ت��ن��ە م��ەق��س��ەدەک��ەی��ان. هەڵە هەوڵدراوە زۆر هەرچەند ب��دۆزن��ەوە، تاقیکردنەوەدا ل��ەم

نەیتوانیوە ک��ەس تائێستا ب��ەاڵم بەتەواوەتی ئەنجامەکە رەدبکاتەوە زانستی ٩ ژمارە زانستی )لڤینی

نوێ ژمارە ١٠(.لەکیسچوو ناوبانگی

هیچ ساڵێک نییە کە رسوایی لەمانگی تێدانەبێت، زانستی ستیپل( )درێ����ک ئ��ۆک��ت��ۆب��ردا (هۆڵەندا )تیلبرگی لەزانکۆی کۆمیتەیەکی چونکە دەرک����را، زۆر ژم��ارەی��ەک��ی لێکۆڵینەوە ف���ێ���ڵ���ک���ردن و گ����زی زان��س��ت��ی لێدۆزییەوە، سێ مانگ پێشتریش )م���ارک ه��اوس��ەر( دەرون��ن��اس��ی پ���ەرەس���ەن���دن دوای�����ی ئ���ەوەی دەرک���ەوت نایاسییەکەی ک��ارە نیلو ئا ( . ە و یە کێشا ر کا ستیلە ە دشێرپەنجەیی جنیتیکناسی پوتی( ل����ەزان����ک����ۆی )دوره�����ام�����ی( فایلێکی ب��ەه��ۆی ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا رس��وای��ی��ەوە ل��ەس��اڵ��ی)٢٠١٠(بەاڵم دەستیلەکارکێشایەوە، دا بەهۆی سیپتامبەردا لەمانگی جارێکیتر نەخۆشەکانەوە شکاتی فایلەکەیان کەوتەوەکار. لەمانگی

Page 20: zanisti nwe 13

گشتی 28

توێژەران کوشت. لەئەوروپادا زنجیرە ئ���ەم دۆزی���ن���ەوەی ب��ۆ نوێی لەنەوەیەکی جینیتیکیانە ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای��ی دی��اری��ک��ردن��ی س��وود جینیتیکی زن��ج��ی��رەی چیپە ب��ەپ��ێ��ی ک��ە وەردەگ������رن ئەلکترۆنییەکانە. )cheap(دەڵێن چیپانە ئەم دروستکەرانی جینیتیکی زنجیرەی دیاریکردنی کەمتر تێچوونەکەی شێوەیە بەو

لە )١٠٠٠( دۆالر دەبێت.کەمکردنەوەی بودجە

فشاری س��ەردەم��ی وادی���ارە ئ����اب����وری ل����ەس����ەر ن����اوەن����دە ت���وێ���ژی���ن���ەوەک���ان و ت���وێ���ژەران دەس��ت��ی��پ��ێ��ک��ردووە. زۆرب����ەی توێژینەوەیان ب��ودج��ەی واڵت��ان ک���ەم���ک���ردوەت���ەوە. ل���ەواڵت���ە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بودجەی کەمترین توێژینەوەکان ناوەندە ساڵی)٢٠١٢( بۆ بەرزبوونەوەی ئەم ساڵی)٢٠١٣( بۆ هەبووەو کەمتردەبێت. ب��ەرزب��وون��ەوەی��ە )٢٠١٠( لەساڵی لەبەریتانیا ب��������ەدواوە ف���ش���اری ئ���اب���وری

توێژینەوە ناوەندەکانی لەسەر ب����ەردەوام ئەم زی��ادی��ک��ردووەو لەئیسپانیا زیاتردەبێت، فشارە بایۆپزیشکی ناوەندی گەورەترین بودجە ک��ەم��ب��وون��ەوەی ل��ەگ��ەڵ بەرەوڕوو بووە، ئیتالیا تارادەیەکی بەستووە. بەڤاتیکان پشتی زۆر ناحکومییەکانیش رێ��ک��خ��راوە رێکخراوی باشنییە، بارۆدۆخیان لەگەڵ ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ جیهانی دەڵێت م��االری��ا سێل و ئ��ای��دزو ناتوانێت تاوەکو ساڵی )٢٠١٤( زیادبکات. یارمەتییەکانی بڕی چین واڵت����ی ل��ەالی��ەک��ی��ت��رەوە زۆرییدا، ئابوری لەگەڵ گەشەی توێژینەوەی)١٢.٥%( بودجەی ئەوروپاش یەکێتی زیادکردووەو ب���ودج���ەی خ��ۆش��ب��ی��ن��ان��ە زۆر تاوەکو دۆالری میلیارد )١٠٤(توێژینەوە ب��ۆ )٢٠٢٠( ساڵی

لەبەرچاوگرتووە.سێبەری کارەساتی فۆکۆشیما

لەسەر وزەی ناوکیبوومەلەرزەی )٩( ریختەری و ت��س��ون��ام��ی م���ارس���ی راب�����ردو،

س����ەردەم����ی دەس��ت��پ��ێ��ک��ی و ئەم رابگەێنن. )ئانتروپۆسن( ل��ەس��ەردەم��ی بریتیە س��ەردەم��ە دەس����ەاڵت����ی م�����رۆڤ ل��ەس��ەر س���ەرچ���اوە س��روش��ت��ی��ی��ەک��ان. واڵتانی بەشداربوو لەکۆنفرانسی )دوورب�������������ان(، ئ���ەف���ری���ق���ای لەسەر ب��اج بڕیاریاندا ب��اش��ور، بۆ سنورێک داب��ن��ێ��ن و ک��ارب��ۆن جەنگەڵەکانی ک��ەم��ک��ردن��ەوەی ئ����ام����ازۆن داب���ن���ێ���ن؛ ت��اوەک��و لەسەر م��رۆڤ کاریگەرییەکانی ک��ەم��ب��ک��ەن��ەوە. زەوی گ���ۆی داهاتی ک��ەس میلیارد )٣.٤(ل��ە)٢(دۆالر کەمترە رۆژان��ەی��ان بەئاوی دەسرەسی لەرۆژێکداو ت���ەن���دروس���ت و خ���واردەم���ەن���ی پ���ێ���وی���س���ت و ب���ەرب���ەرەک���ان���ێ هێشتا نەخۆشییەکان، ل��ەگ��ەڵ ل��ەری��زی پ��ێ��ش��ووەی پ��رۆگ��رام��ە جیهانییەکانەو بەرزبوونەی نرخی کاریگەری وشکەساڵی ن��ەوت و یارمەتیدان لەسەر بڕی نیگەتیڤی

بەهەژاران داناوە. سەرچاوە: گۆڤاری نەیچێر

ژاپ��ۆن��ی��ی��ەک��ان��ی رووب���ەڕووی���ی ب��ارۆدۆخ��ک��ردووە، خراپتریین کەس ه���ەزار دەی���ان هەرچەند ک����وژران و س���ەدان ه��ەزارک��ەس تواندنەوی بەاڵم ب��وون، ئ��اوارە ئەتۆمییەکانی ک���ورە ن��اوک��ی زۆر ج��ی��ه��ان��ی ف��وک��ۆش��ی��م��ا نیگەرانکرد، ئەم کارەساتە لەگەڵ کارەساتی چرنۆبیلدا بەراوردکراو بەداهاتوویی سەبارەت خەڵکی بۆیە نیگەرانکرد، ناوکی وزەی ب��ەرەو ئ��اراس��ت��ەک��ان لەئێستادا با لەخۆرو بەرهەمهاتوو وزەی

رۆیشتووە.ژیان لەسەردەمی زەویناسی

مرۆڤژم������ارەی م����رۆڤ ل��ەس��ەر کەس لە)٧(میلیارد زەوی گۆی ت��ێ��پ��ەڕی و ب���ڕی دروس��ت��ب��وون��ی س��ەوزی��ش ژووری گ��ازەک��ان��ی بەشێکە ئ��ەم��ە زی���ادی���ک���ردووە، زەویناسانی کە هۆکارانەی لەو کە ئەنجامەی ئەو گەیاندووەتە )هولوسن(- سەردەمی کۆتایی ئێستا- زەوی��ن��اس��ی س��ەردەم��ی

Page 21: zanisti nwe 13

29زیندەوەرزانی

مامووسەکان دروستدەکرێنەوەژمارە زانستی لڤینی لە وەک شێلگیرانە هەوڵێکی باسکرا )٣(دا روسی و ژاپۆنی زانایانی لەالیەن ماموسەکان دروستکردنەوەی بۆ لەگەورەتریین یەکێک ، لەئارادایە الشەیەکی دۆزی��ن��ەوەی کێشەکان تاڕادەیەکی باش پارێزراوی ماموسە ، فەرموون لەگەڵ ئەم راپۆرتە نوێیە

سەبارەت بەهەمان بابەت.لەم کە زانایانەی ئەو بەوتەی ران��ی ئێسکی م��ۆخ��ی دوای��ی��ان��ەدا ماموسێکیان دۆزیوەتەوە ، لەماوەی )٥( ساڵی داهاتوودا ئەم گیانلەبەرە سەهۆڵبەندان سەردەمی تیاچووەی

دروستدەکرێتەوە.ی��ەک��ەم��ج��ار دەزگ����ای ه���ەواڵ باڵوکردنەوەی "کیودو" هەواڵی ئەم وێنەیەک چەند لەگەڵ دۆزینەوەی گ��ی��ان��دارەک��ە م��ۆخ��ی و لەئێسک لەسایتەکەی خۆییدا باڵوکردەوە.

گریگوریف(زانای )سیموون مۆزەخانەی بەڕێوەبەری و روسی

لە)کۆماری ماموسەکان گ��ەورەی س��اخ��ا ( ل��ەخ��ۆره��ەاڵت��ی روس��ی��ا، ه����اوڕێ ل��ەگ��ەڵ ه��اوک��ارەک��ان��ی لێکۆڵینەوە خەرییکی لەئێستادا لەسەر مۆخی ئێسکە دۆزراوەکەن. رانی گەورەیی ئێسکە ئەم ئ��ەوان سیبریا( لەناوچەیەکی) ماموسیان دۆزیوەتەوە. ئەم زانا روسییە لەگەڵ رایانگەیاندووە ژاپۆنییەکاندا زان��ا ک��ە ل��ەس��اڵ��ی داه���ات���ووەوە پالنی هاوشێوەسازی دروس��ت��ک��ردن��ەوەو ئ��ەم ش��ی��ردەرە گ��ەورەی��ە کە )١٠(ل��ەوەو پێش خاشەبڕ ه��ەزار س��اڵ گیانلەبەرە بووە،دەستپێدەکەن.ئەم ل��ەن��اوچ��ە س��اردەک��ان��ی ب��اک��وری ئەسیا-ئەوروپا و ئەمریکا کیشوری

ژیاوە.لەپرۆسەی س��ەرەەک��ی خاڵی بریتیە ماموسەکان هاوشێوەسازی سەرەکی ن��اوک��ی رێکخستنی ل��ە نێو خانەکانی لەگەڵ فیل ت��ووی مۆخی ئێسکی ماموسەکە.بە وتەی

پارکێکی دەک��رێ��ت ئ���ەوە ل��ەس��ەر کێوی تایبەتی سەردەمی ژوراسیک ب��ۆ ل��ەخ��ۆ گ��رت��ن��ی ئ���ەم ش��ێ��وەی��ە )لڤینی دروستبکرێت لەگیانلەبەران

زانستی ژمارە ٣(.ل��ەوان��ەی��ە دروس��ت��ک��ردن��ەوەی گ��ی��ان��ل��ەب��ەرە خ��اش��ەب��ڕاوەک��ان و ببێت لەسروشتدا بەرەاڵکردنیان گیانلەبەرانە ئ��ەم ئ��ەوەی بەهۆی داگیر ئێستا گیانلەبەرەکانی شوێنی لەشوێنێکی ئەگەر تەنانەت بکەن. بە ل��ەوان��ەی��ە داب��ن��رێ��ن تایبەتیشدا

شوێنەکانیتردا باڵوببنەوە. هاوشێوەسازی ماموسە پشمینە مرۆڤە هەوڵی یەکەم زەبەاڵحەکان گیانلەبەرە ب��ۆزی��ن��دوک��ردن��ەوەی پرسیاری بۆیە خ��اش��ەب��ڕاوەک��ان. زۆر سەبارەت بە هەر دوو الیەنی ئ��ەخ��الق��ی و زان��س��ت��ی ئ���ەم ک��ارە

لەداهاتوودا دێتە ئاراوە. سوود بابەتە ئەم نووسینی بۆ

لەسایتی دیسکاڤێری وەرگیراوە.

دەبێت پێکهاتەیە ئ��ەم ت��وێ��ژەران کۆرپەڵەیەک دروستبوونی بەهۆی تایبەتمەندی )DNA(ی��ەک��ەی ک��ە م��ام��وس��ی دەب��ێ��ت. ئ��ەم ش��ێ��وازە سەردەمێکە ناسراوە ، بەاڵم ئەوەی بوو پێویست پ��رۆس��ەی��ە ئ��ەم ب��ۆ بوونی خانەیەک بوو کەتایبەتمەندییە جینیتیکییەکانی ئەم گیاندارەی لەخۆ دەڵێن زانایان لەئێستا کە گرتبێت

وەها خانەیەکیان لەبەردەستدایە.گەرمبوونی جیهانی گۆی زەوی و لەئاکامدا تووانەوەی سەهۆڵەکانی سیبریا خ��ۆره��ەاڵت��ی ناوچەکانی ئێسکە ئەم ئ��ەوەی هۆی بە ب��ووە بدۆزنەوە ، بەهۆی ئەم توانەوانەوە پاشماوەی زۆر ژمارەیەکی تائێستا سیبریادا لەناوچەی گیانلەبەران

دۆزراونەتەوە. ئەو هاوشێوەسازی ئایا بەاڵم لەوەو ساڵ هەزاران گیانلەبەرانەی کارێکی ، ب��وون��ە خاشەبڕ پێش قسە زۆرە ماوەیەکی گونجاوە؟

Page 22: zanisti nwe 13

گەردونناسی 30

هۆوکینگ: ژن گەورەترین نهێنی گەردوونج��ان��ی��وەری ه��ەش��ت��ی رۆژی لەدایکبوونی ساڵیادی )٧٠(ەمیین ئەو بۆ ب��وو، هۆوکێنگ( )ستیڤن زان��ک��ۆی رۆژەدا ل���ەو م��ەب��ەس��ت��ە رێزلێنانی رێوڕەسمێکی کەمبریج بۆ کەس س��ەدان بەشەداربوونی بە باری ئ��ەوەی بەهۆی رێکخست، تەواونەبوو؛ هۆوکینگ تەندروستی ن���ەی���ت���وان���ی ل���ەرێ���وڕەس���م���ەک���ەدا بەشداریبکات، بۆیە بەوێبکام سەیری قسەکانی دەک��ردو رێورەسمەکەی ئامادەبووان بۆ تۆمارکراو بەشێوەی

باڵوکرایەوە.لەتەمەنی هۆوکینگ؛ ستیفن نەخۆشی تووشی ساڵییەوە )٢١(ئ��ەم دەم����ارب����ووە، ئیفلیجبوونی تیاچوونی بەهۆی دەبێت نەخۆشییە سیستەمی دەماری ناوەندی، ئەو بۆ ماوەیەک تووشی بەدبینی و نائومێدی گەیشت لەکۆتاییدا ب���ەاڵم ب���وو، هەموو لەگەڵ دەرئەنجامەی ب��ەو نائومێدییەکان و ناڕوونبوونی داهاتوو

دەبێت بەشادی بژین.تەمەنی زۆرب���ەی هۆوکینگ؛ خۆیی لەسەر کورسی بەڕێکردووەو کۆمپیوتەر بەبەکارهێنانی تەنها دەت��وان��ێ��ت ل��ەگ��ەڵ خ��ەڵ��ک��ی ت��ردا هەموو لەگەڵ بگرێت. پەیوەندی ئ��ەم��ان��ەدا ب��ەه��ۆی ه��ێ��ن��ان��ەئ��ارای سەرچاوەی دەرب��ارەی تیۆرییەکان گ�����ەردوون�����ەوە ب����ووە ب��ەی��ەک��ێ��ک

لەناسراوتریین زاناکانی جیهان.هۆوکینگ؛ لەم دواییانەدا خۆی ماتماتیکی پڕۆفیسۆری لەکورسی کەمبریج ل��ەزان��ک��ۆی ل��وک��اس��ی پێشتر کورسییە ئەم خانەنشیینکرد، کەسانێکی پرۆفیسۆری ک��ورس��ی وەک )ن��ی��وت��ن(و )دی����راک( ب��ووەو زانستی ناونیشانی بەپڕشانازیتریین

جیهان دادەنرێت.ه���ەرب���ەم ب��ۆن��ەی��ەوە گ��ۆڤ��اری ب��ەن��اوب��ان��گ��ی )ن��ی��وس��ای��ن��ت��س��ت(زانا ئ��ەم لەگەڵ چاوپێکەوتنێکی هۆوکینگ ئەنجامداوە، بەریتاناییە لەسەر کورسییەکەیی کتێبی "کورتەی مێژوویی کات" باسی ئومێدەکانی بۆ گەورەترین مرۆڤایەتی و داهاتووی

هەڵەی زانستی خۆی دەکات.ئەگەر نیوساینتست: گۆڤاری

بوایەتی و گەنج فیزیاییەکی ئێستا پێبکردایەتەوە، دەس��ت��ت دووب����ارە

توێژینەوەت لەسەر چیدەکرد؟تیۆرییەکی هۆوکینگ: ستیڤن نوێم پێشکەشدەکردو بوارێکی نوێم

دەکردەوە.گۆڤاری نیوساینتست: بەدرێژایی

رۆژ بیر لەچیدەکەیتەوە؟ستیڤن هۆوکینگ: ژنان! هەموو

بوونیان پڕە لەنهێنی.گ����ۆڤ����اری ن��ی��وس��ای��ن��ت��س��ت: ئانیشتایین( )ئاڵبێرت سەردەمێک "ن���ەگ���ۆڕە گ����ەردوون����ی" ی��ەک��ەی ژیانی زانستی هەڵەیی بەگەورەترین هەڵەی گەورەترین ناوهێنا، خۆی

ژیانی تۆ کامەیە؟پێشتر ه��ۆوک��ی��ن��گ: ستیڤن وامدەزانی زانیاریی نێو کونەرەشەکان Ads/(ل��ەن��اودەچ��ن، ب��ەاڵم ی��اس��ای��یCFT(کە لەالیەن )خوان مالدچینا(، ئەرجەنتینی تیۆری فێزیایی زانایی هێنرایە بەرباس، بووەهۆی شکستی تیۆرییەکەم، بۆیە ناچاربووم رایەکەی خۆم بگۆڕم، ئەمە گەورەترین هەڵەی من یان النیکەم گەورەترین هەڵەی

زانستی من بوو.بەڕای نیوساینتست: گۆڤاری

ت��ۆ چ دۆزی��ن��ەوەی��ەک گ��ەورەت��ری��ن بنچینەیی ل��ەگ��ۆڕان��ی ک��اری��گ��ەری بیروبڕوامان لەسەر گەردون دەبێت؟

دۆزینەوەی هۆوکینگ: ستیڤن Super(ب��ەرزەخ��ۆج��ێ��ی تەنۆلکەی Symmetry( لەنێو ئەو تەنۆلکانەی ئەگەر دۆزیومانەتەوە، ئێستا تاوەکو تەنۆلکانە ئەم بتوانێت مرۆڤایەتی بدۆزێتەوە، بەڵگەیەکی گونجاوی بۆ )M theory( سەلماندنی ئیم تیۆری

لەبەردەستدا دەبێت.روون�����ک�����ردن�����ەوە: گ�����ەڕان ب����ەدوای����ی ت���ەن���ۆل���ک���ەی ب����ەرزە گرنگ بەشیکی لەئێستادا خۆجێی ل��ەچ��االک��ی��ی��ەک��ان ل��ەرێ��ک��خ��راوی��ی لەسێرن ئەوروپییەکان توێژینەوە زان��ای��ان پێکدەهێنێت، )CERN(بەدۆزینەوەی بڕوایەن ئەو لەسەر تیۆری سەلماندنی تەنۆلکانەو ئەم شیکارێکی تیۆری، ئیم بە ناسراو ف��ەرم��ان��رەوا یاساکانی ب��ۆ نوێیان ل��ەس��ەر گ���ەردون دەس��ت��دەک��ەوێ��ت، ئەمە پێشکەوتنەیەکی گەورە دەبێت و یەکێک لەدەرئەنجامەکانی یەکخستنی هێزی کێشکردن لەگەڵ هێزەکانیتری فیزیا وەکو کارۆموگناتیسی و ناوکی

بەتین و ناوکی کز دەبێت.

ستیڤن ویلیام هۆوکینگ ،)١٩٤٢( ساڵی لەدایکبوویی گەردونناس، تیۆریی و فیزیایی زانای پرۆفیسۆری لوکاسی ماتماتیکی پێشوو ،)١٩٧٩-٢٠٠٩( کەمبریج لەزانکۆی لەتوێژنەوە چ��االک بەشداریکەرێکی کوانتەمی کێشکردنی تیۆری لەسەر لەساڵی ک��ون��ەڕەش��ەک��ان. بەتایبەتی )٢٠٠٩(دا خەاڵتی سەرۆک کۆماری ئەمریکای بۆ ئازادی وەرگرت، چەندین س��ەب��ارەت دەگ��م��ەن��ی گشتی کتێبی ب��ەگ��ەردون��ن��اس��ی و ف��ی��زی��ا ب��ۆ گشت باڵوکردوەتەوە وەکو )کورتەی مێژوی کات( ساڵی )١٩٨٨(و )دیزاینی مەزن( لەپڕفرۆشتریین کە )٢٠١٠( ساڵی لەساڵی )١٩٦٥( کتێبەکانی جیهانن. ژی��ان��ی ه��اوب��ەش��ی ی��ەک��ەم��ی ل��ەگ��ەڵ سێ پێکهێناو )Jane Wilde( Robert,( ب��ەن��اوەک��ان��ی م��ن��داڵ��ی��ان لەساڵی ه��ەی��ە، )Lucy, Timothyجیابووەو یەکەمی )١٩٩١(لەخێزانی لەساڵی)١٩٩٥( ژیانی هاوبەشی لەگەڵ پەرستیارەکەی و )Elaine Mason(یەکەم دیزاینەری پێشووی خێزانی پێکهێنا، پێدەکرد، کۆمپیوتەرکە قسەی لەساڵی )٢٠٠٦(دا لەویش جیابووەوە.

Page 23: zanisti nwe 13

31گەردونناسی

ئـایا گـەردوونـەکـان لـەگـەڵ یـەکـتـریـدا پـەیـوەنـدیـیـان هـەیــە؟

زانایان هیوادارن بتوانن ئەو نیۆترۆنانەی لـەنـێـو گـەردوونـەکـانـدا دەگـوازرێـنــەوە؛ راوبـکــەن

)Multiverse( ف��رەگ��ەردوون��ی یەکێکە لەو چەمکانەی سەلماندنی زۆر قورسەو گەردوونناسەکان زۆر حەزیان گ��ەردوون��ەک��ەی ئەمە بەپێی لێیەتی، تریلیارد، تریلیارد، نییەو تاقانە ئێمە هەیە بوونییان گەردوونیتر تریلیارد.. کە یاسای جیاواز لەیاساکانی گەردوونی لەسەردەکات. فەرمانڕەواییان ئێمە س��ەل��م��ان��دن��ی ب���وون���ی گ���ەردوون���ی ت��ر ب��ەش��ێ��وەی ک����رداری ه��ەر بەپێی لەئێستادا بەاڵم ئەستەمە، تیۆرییەکان وادەزان��ن لەگەردوونناسەکان بەشێک ئەم تاوەکو دۆزی��وەت��ەوە رێگەیەکیان

دیاردەیە بەشێوەی کرداری ببینن.چەند ل���ەت���وێ���ژەران گ��روپ��ێ��ک س��اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش ب��ەش��ێ��وەی تیۆری پیشانیاندابوو کە چۆن مادە دەتوانێت لەنێوان گەردوونی ئێمەو گەردوونەکانی تردا بگوازرێتەوە، ئێستا وابیردەکرێتەوە بەبەکارهێنانی بکرێت دەب��ێ��ت ک��ە دی��اردەی��ە ئ��ەم ئێستا ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای ببینرێت، ئەگەر ئەم رووداوە رووبدات، تیۆری فرەگەردوونی بەڵگەیەکی گرنگ پشتڕاستی دەکاتەوە. تەنها شتێک ئەم لەبوتڵێکی بریتیە پێویستیانە توێژەرانە

ماوەی نیوترۆنێک و چەند نیوترۆن، تاقیکردنەوەدا لەم کاتە. ساڵ یەک لەدۆخی نیوترۆنەکان بتڵی دەبێت دابنرێت، )ultra cold( ف��رەس��ارد چەندین فیزیاییەکان کە پرۆسەیەک ساڵە بۆ پێوانی خێرایی هەڵوەشانەوەی

نیوترۆنەکان ئەنجامیدەدەن.ئاسایی )ل��ەم��ادەی بتاڵنە ئ��ەم دروستکراوەو پڕە لەبواری موگناتیسی(ف��رەس��اردان��ە نیوترۆنە ئ��ەم دەت��وان��ن نزمدا خێراییەکی لەوەها راوبکەن و فیزیاییەکان ببینرێت، تاوەکو رایبگرن نیوترۆنە ئ���ەم پ��ێ��ک��دادان��ی ن��رخ��ی قاپەکە دی���واری لەگەڵ راوک��راوان��ە ئەم کەمبوونەوەی خێرایی دەپێون و هەڵوەشانەوەی خێرایی وەک��و نرخە

نیوترۆن لەبەرچاودەگرن.ئایدیاڵدا، ل��ەت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ەی ب��ەردەوام و نیوترۆنەکان هەڵوەشانی ب�������ەوردی ب����ەرام����ب����ەرە ب��ەن��رخ��ی هەڵوەشانەوەی بێتا )تیشکی بێتا بریتییە سەرچاوەی رادیۆئاکتیڤ لەتیشکێکی لەهەڵوەشاندنەوەی بریتیە تیشکە ئەم نیوترۆن و بوونی بەپرۆتۆن و ئەلکترۆن و نیوترینۆ(، بەاڵم ئەم رووداوە هەرگیز

گەردوونێکی بۆ بازبدات نیوترۆنێک تر، کەمتر لەیەک لەمیلیۆندایە.

ل���ەگ���ەڵ ه���ەم���وو ئ��ەم��ان��ەش��دا، ژماردنەکان ئەم رووداوە بەنامومکیین بەوەی بەسەرنجدان بەتایبەتی نازانن، زۆرە، زۆر نیوترۆنەکان ژم��ارەی��ی بڕوایوایە سارازیین ئەمانە سەرەڕایی ئەم تاوەکو دۆزی��وەت��ەوە رێگەیەکی ببینرێت. کرداری بەشێوەی دیاردەیە کێشکردنی لەپەستانی هەرگۆڕانێک دەب��ێ��ت ک��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر نرخی پەستانی دابنێت و م��ادە ئ��اڵ��ۆگ��ۆڕی ک��ێ��ش��ک��ردن��ی ل���ەس���ەرزەوی ل��ەگ��ەڵ س����ووڕان����ەوەی ب������ەدەوری خ���ۆردا

دەگۆڕێت.ت��ەن��ه��ا ئ����ەوەن����دە ب���ەس���ە کە نیوترۆن راوک��ردن��ی تاقیکردنەوەی بۆماوەی ساڵێک ئەنجامبدەن ، ئەوکات ئایا ساڵێکدا، لەماوەی ببینن دەتوانن هەڵوەشانەوەی لەنرخی نزمی بەرزو ئەگەر نا؟ یان هەیە بوونی نیوترۆن بەوشێوەبێت واتای ئەوەیە نیوترۆنەکان لەنێوان بەڵکو هەڵناوەشێن، تەنها

گەردوونەکاندا دەگوازرێنەوە. popular science :سەرچاوە

نیوترۆن بتڵەکانی چونکە روون��ادات ئایدیاڵ نیین، هەربۆیە نرخی هەڵوەشان بەهۆی لەوانەیە کە خێراترە تۆزێک لەنیوترۆنەکان هەندێک بێت ئ��ەوەوە ت�����ری جگە ه����ۆک����اری ب���ەه���ۆی لەهەڵوەشاندنەوە؛ لەبتڵەکە دەردەچن.میشل واش��ن��ەب��ێ��ت. ل��ەوان��ەی��ە س��ارازی��ی��ن ل��ەزان��ک��ۆی )ن��ام��وری( ب��ەل��ج��ی��ک��ا و گ��روپ��ێ��ک��ی ب��چ��ووک لەهاوکارەکانی گوماندەکەن لەوانەیە ئەم بۆ گەردوونێکی لەراستییدا نیوترۆنانە ئ��ەوان تیۆرییەوە ل��ەدی��دی بچن، تر پێشتر پیشانیانداوە پەستانی موگناتیسی دەتوانێت گەورە، پێویست بەئەندازی ناوەندێکی لەبار بۆ گواستنەوەی مادە

لەنێوان گەردوونەکاندا بێت.ئ�������ەوان ل����ەوت����ارەک����ەی ئ���ەم نرخی لەداتاکانی خۆیاندا دواییەی سوودیان نیوترۆن ه��ەڵ��وەش��ان��ەوەی وەرگ���رت���ووە، ت��اوەک��و ب��ۆ ئ��ەگ��ەری روودان��ی وەها رووداوێ��ک، ئاستێکی بەو گەیشتن ئ��ەوان دیاریبکەن، بەرز رووداوێ���ک وەه��ا ئەگەر ئەنجامەی بەپێی دەگ��م��ەن��ە، زۆر روش���ب���دات، ئەژماردنەکانی ئەوان، ئەگەری ئەوەی

Page 24: zanisti nwe 13

جیۆلۆجی 33جیۆلۆجی32

ئەشكەوتی كریستاڵەكانیەكێك لەكانەكانی واڵتی مەكسیك كە بەنایكا دەناسرێت بەناوبانگە بەبوونی كریستاڵی سیلینایتی زەبەالح. كانی لەم زیوە، زینك و قوڕقوشم و دەرهێنانی شوێنی نایكا كانەدا بۆشاییەك دۆزراوەتەوە دەوڵەمەندە بەكریستاڵی

سیلینایت )جۆرێكە لەخاوی جیپسۆم(.

Page 25: zanisti nwe 13

جیۆلۆجی 34

ئەم كریستاڵە گەورانە تیرەیان دەگاتە )1.2م(و نزیكەی )11م( )55( دەگ��ات��ە كێشیان درێ���ژن و

تەن.كریستاڵەكان ئ��ەش��ك��ەوت��ی )300م( بەنزیكەی ژوورێ��ك��ە لەناو زەوییەوەیە ڕووی لەژێر كە كلسیدا بەردی خانەخوێیەكی

كانەكەی تیادایە. كریستاڵی ئ��ەش��ك��ەوت��ە ئ��ەم كە تیادایە زەبەالحی سیلینایتی كریستاڵی گەورەترین هەندێكیان سروشتین تائێستا بینرابن. خاوی ل��ەخ��اوی ج��ۆرێ��ك��ە سیلینایت، كالسیۆمی )گۆگرداتی جیپسۆم ئاوی( لەسەر سیستەمی یەكالری دەب��ێ��ت ب��ەك��ری��س��ت��اڵ. ڕەن��گ��ی بەشێوەی بێڕەنگەو ی��ان سپی ڕوون���اك نیمچە ی���ان ڕوون����اك خوای لەناوی ناوەكەی هەیە. گریكەكانەوە )Selene( مانگی تیشكی بۆ ئاماژەیە وەرگ��ی��راوە، ن��ەرم و واب��ڕوادەك��رێ��ت كە سپی میتافیزیكی سیفاتی ه��ەن��دێ��ك

تیادابێت.سیلینایت ك��ری��س��ت��اڵ��ەك��ان��ی

لەڕێگەی دەرپەڕینی شلەی گەرم ژوورانەی لەو )هایدرۆسێرمەڵ( گ��ڕت��اوی ژێ���رەوە دروس��ت��ب��وون. دۆزرایەوە كاتێك ئەشكەوتە ئەم لێكترازاو لەسەر كرێكارەكان كە هەڵكەندنیان نایكا قڵیشی یان الفاو كە دەترسان ئەنجامدەداو

كانەكە داپۆشێت.ب����ەب����ڕوای زەوی���ن���اس���ەك���ان گ�����ڕت�����او)Magma( ل��ەق��واڵی��ی شاخەكەوەیە، لەژێر )2تا3میل( لەم ژوورەشەوەو بەڕێگەی درزو ناو دەگ��ات��ە گ��ەرم��ی قڵیشەكان گەرمەكان زۆر شلە كانەكە. ئ����ەو خ����اوان����ەی ه��ەڵ��گ��رت��ووە ك���ەك���رێ���ك���ارەك���ان ب����ەدوای����دا كریستاڵە ه��ەروەه��ا دەگ��ەڕێ��ن، دروستكردووە. زەبەالحەكانیشی

ب��ەس��ی��س��ت��ەم��ێ��ك��ی ه���ەوای���ی ن��اوك��ان��ەك��ە ه��ەواگ��ۆڕك��ێ��ی بۆ سازكراوە، ئەگینا ناتوانرێت ئیشی دەگاتە گەرما پلەی تێدابكرێت و )58(پ��ل��ەی س��ەدی كە ل��ەو پلە ئەنهایدرایت خ��اوی گەرمییەدا لەگۆگرداتی پێكدێت )خاوێكە سیستەمی ل��ەس��ەر ك��ال��س��ی��ۆم و

ogy، 35)4(، p.327. National Geographic، 2008، Cavern

of Crystal Giantsجەزا محەمەد ئیبراهیم *فەرهەنگی ،2011 محێدین، زەویناسی )ئینگلیزی- كوردی(.

فەرهەنگۆك:ی��ان )م����ەع����دەن خ����او *سروشتی مادەیەكی :)Mineralدەناسرێت كە نائەندامییە ڕەقی كریستاڵی پێكهاتەیەكی بەبوونی كیمیایی پێكهاتەیەكی ڕێكوپێك و كریستاڵی و پێكهاتەی دی���ار. سیفاتە ك��ی��م��ی��ای��ی پ��ێ��ك��ه��ات��ەی دیاری پتەوی وەك فیزیاییەكانی ه��ەرە س��ی��ف��ەت��ی دوو دەك����ەن و

گرنگی خاوەكانن. :)Magma( گ���ڕت���او *پێكدێت بەگشتی ت��واوە، كەڤری كریستاڵ و ت���واوەو لەسلیكاتی ڕووی ل��ەژێ��ر گ���ازەت���واوەك���ان

زەویدا.د.ئیبراهیم محەمەد جەزا پڕۆفیسۆری یاریدەدەر/ بەشی زەویناسی لەزانكۆی سلێمانی

بەكریستاڵ( دەب��ێ��ت لەبزینەیی دەتوێتەوەو زۆرە ئاودا لەناو كە ئەو دروس��ت��دەك��ات. جیپسۆم قڵیشی بەڕێگەی شلەمەنیانەی ن��ای��ك��ادا ت��ێ��پ��ەڕدەب��ن و دەگ��ەن��ە كلسییە ب����ەردە ب��ۆش��ای��ی ن���او خ��ان��ەخ��وێ��ی��ەك��ەو پ���اش���ان ئ��ەو كریستاڵە گەورانە دروستدەكەن كە بەئاسانی زەویناسییەوە ل��ەڕووی

لێكدانەوەیان بۆ ناكرێت.پ��������اودەری س��ی��ل��ی��ن��ات بۆ مادەیەكی وەك س��اڵ ه���ەزاران م��اك��ی��اج و ج����وان دەرك���ەوت���ن ب��ەك��اره��ات��ووەو واب��ڕوادەك��رێ��ت یارمەتی سیلینایت كریستاڵی بەختی گ��ەش��ەك��ردن و بیرتیژی و هێمنكردنەوە ب��ەرگ��ری و ب��اش و لەكاتی هەڵچووندا بدات! زۆرێك لەئەشكەوتەكە كریستااڵنە ل��ەم لەمۆزەخانەكاندا دەره��ێ��ن��راون و

نیشاندەدرێن.سەرچاوەكان:

Garcia-Ruiz، and Juan- Manuel، 2007، Formation ofnatural gypsum megacrys-tals in Naica، Mexico، Geol-

Page 26: zanisti nwe 13

35تەکنەلۆجیا

شـه ش ئـامـۆژگـاریـی بـۆ رۆژنـامـه نـووسـان لـه كـاتـی گـه ڕان لـه وێـبسـایـتـی یـوتـیـۆبـدا

و چادهیرلی ل��ەالی��ەن یوتیوب لەساڵی کەریم ستڤ چین و جاوید کەسە ئ��ەم سێ دام���ەزرا، دا ٢٠٠٥کارمەندی کۆمپانیای )Paypal( بوون پنسیلڤانیا زانکۆی دەرچ��ووی هارلی دوانەیتر ئ��ەو ، ب��وو دیزایین بەشی لەزانکۆی کۆمپیوتەریان زانستی ئیلینیوس خوێندبوو ، لەساڵی ٢٠٠٦ کڕی یوتیوبی گوگڵ کۆمپانیای دا پڕبینەری سایتی سێهەمیین ئێستا و ، فەیسبووکە دوایی گوگڵ و جیهان بەڕێوەبەرێ یوتیوب لەئێستادا کەسێکە بەناوی ساالری کەمانگەر، ئەم کەسە نۆهەمیین کارمەندی کۆمپانیای گوگڵ بایۆلۆجی بەشی دەرچوویی و بووە

لەزانکۆی ستانفۆردە. 3٥ نزیكه ی خوله كێكدا له هه ر سایتی له ڤیدیۆیی گرته ی كاتژمێر بێگومان ده كرێت. داونڵۆد یوتیۆب ئاستێكی ت��ا زی��ره ك��ه ك��ان ته له فۆنه له مه دا. ك��ردووه به شدارییان م��ه زن ده ت��وان��ێ��ت ب��ی��ه وێ��ت، كه سێك ه��ه ر گرته ی ڤیدیۆیی دابه زێنێته سه ر تۆڕێ ڤیدیۆیانه ل��ه و هه ندێك ئینته رنێت، هه واڵی وا له خۆده گرێت كه شایسته ی تریشی هه ندێكی ب��اوك��ردن��ه وه ی��ه ،

له وانه یه ته نها كات به فیڕۆده دات. ئایا رۆژنامه نووسێك له سه نته رێكی گرته له ناو ده توانێت چۆن هه واڵدا، ب��ه دوای یوتیۆب، سایتی زۆره ك��ان��ی

زی��ن��دووی و گ��ه رم��وگ��وڕ بابه تێكی شایسته ی ك��ه ب��گ��ه ڕێ��ت، وه ه�����ادا به دواداچوون بێت؟ ئه مانه ی خواره وه بریتین له شه ش رێگه و ئامۆژگاریی بۆ به كارهێنانی خزمه تگوزاری یوتیۆب چه ند له گه ڵ هه واڵدا، ژووره كانی له ره چاوبكرێن پێویسته ك��ه خاڵێك یه كه می سایتی سه ردانكردنی له كاتی

)ڤیدیۆ( له سه ر ئاستی جیهاندا.)ڤیدیۆیه كی به ده ستهێنانی 1-بۆ ب����ه ڕه واج و ب���او(، ئ���ه وا س��ه ردان��ی بكه ، )charts تشارتس )یوتیۆب ب���ڕاوس���ی گرته ل����ه وێ ده ت��وان��ی��ت ڤیدیۆییه زۆر جه ماوه رییه كان بكه یت، به شێوه ی گ��ه ڕان��ه ك��ه ت ده ت��وان��ی��ت هه فته یه ك له دیاریكراو، -له رۆژێكی یان له مانگێكدا، یاخود له ناوچه یه كی سێرچ جیهاندا-بێت. دی��اری��ك��راوی بایه خپێدانی به پێی گ��ه ڕان��ه ك��ه ت و بكه ، نیشان ده س��ت ج��ه م��اوه ره ك��ه ت ناوچه یه ك له شت هه ندێك له وانه یه تر له ناوچه یه كی كه چی بێت، گرنگ www.youtube.com/ .وه ها نه بێت

charts٢- Citizentubeئ��ه و شوێنه یه كه ب��ه دوای گرته ی هه واڵی گ��ه ڕان تێیدا به په له و ده ستبه جێ ده كرێت، له به شی Citizentube هاوكاریی له گه ڵ گروپی له پڕه به شه ئه م ده كرێت، Storyfulگه وره كانی رووداوه ڤیدیۆیی گرته ی

جیهان. بۆ نمونه ده توانیت لیستێكی به ده ستبهێنی ڤیدیۆیانه گ��رت��ه ئ��ه و ٢٥ی )شۆڕشی له كاتی رۆژان��ه كه داون��ڵ��ۆدك��راون، میسر( ی��ه ن��ای��ه ری ده توانیت به هۆیانه وه هه ر له سه ره تاوه رووداوه كانی شۆڕشه كه ببینی تاوه كو

ئێستا. www.youtube.com/Citizentube3-تایبه تمه ندیی سێرچ به كاربهێنه ، به كارهێنانی ب��ای��ه خ��ی و گ��رن��گ��ی تایبه تمه ندیی سێرچ الی هه مووان دیار و ئاشكرایه ، به اڵم وشه كانی گه ڕان به وردیی زیاتر به كاربهێنه . ئینجا به پیێ ببه سته ، )فلته ركردن( به پشت توانا شارۆچكه كه وه . یان شار به گوێره ی )كیڤن تراندز یوتیۆب به ڕێوه به ری له كاتی ده ڵێت له مباره یه وه ئالوكا( )ه��ه رده م به په له هه واڵێكی روودان��ی گه ڕان search رێگه یه كی ئه كتیڤتره بۆ به ده ستهێنانی گرته ی ڤیدیۆیی به خێرایی

له باره ی رووداوێكی دیاریكراوه وه (.به شه ئه م Youtubetrends-4ك��ۆك��ردن��ه وه ی ده ك��ات��ه س��ه ر جه خت س���ه رج���ه م گ���رت���ه ڤ��ی��دی��ۆی��ی��ه جێ هه روه ك شوێندا. له یه ك بایه خه كان بۆ یارمه تیده ره خزمه تگوزارییه ئه م گرنگه كان، ڤیدیۆییه گرته ده رخستنی فراوان به شێوه یه كی كه گرتانه ی ئه و له وێبالگه كاندا لێده درێن یان دووباره باده كرێنه وه . رۆژانه دووجار )ئالوكا( چوار داونڵۆدكردنی به هه ڵده ستێت گرته ی ڤیدیۆیی هه مه جۆر، كه زۆرترین قسه و باسی له باره وه كراوه . به كورتی واته : )زۆرینه ی ئه و گرتانه ی كه له و رۆژه دا به تایبه ت ده نگییان داوه ته وه (. www.youtube.com/Trends Trends ده ت��وان��رێ��ت ه���ه روه ك بابه تێكی نووسینی بۆ به كاربهێنرێت گرته )نۆ نمونه بۆ وه ك دیاریكراو، –ی یوتیۆب یه كه مینه كانی ڤیدیۆییه بۆ ی��ان ببینه (، ه��ه ف��ت��ه دا ل��ه ئ��ه م��ڕۆ بابه تی نوێ، وه ده ستهێنانی بیرۆكه بۆ ئه لیكترۆنی بابه تی پاڵپشتی بۆ یاخود

باوه بوو.

ئه م TrendsDashboard-٥خزمه تگوزارییه ی یوتیۆب هه ڵده ستێت به خستنه ڕووی ئه و گرته ڤیدیۆییانه ی گوازراونه ته وه ف��راوان به شێوه یه كی ه��ه روه ك دی��ارك��راودا. واڵتێكی له ده توانرێت له رێی ئه م خزمه تگوزارییه وه ، گرته ن��ێ��وان ب����ه راوردی نمونه ، ب��ۆ واڵته جه ماوه رییه كانی زۆر ڤیدیۆییه گرته له گه ڵ ئه مریكا یه كگرتووه كانی یان رووس��ی��ا ب��ه ڕه واج��ه ك��ان��ی ڤیدیۆ

مه كسیك بكرێت. www.youtube.com/TrendsDashboard٦-یوتیۆب بۆ راگه یاندن و میدیا: زانیاری به ده ستهێنانی بۆ سه نته رێكه میدیایی، وێڕای ورده كاری له باره ی ئه و رێوشوێنانه ی كه پێویسته ره چاوبكرێن هه روه ها په خشكردنه وه ، دووب��اره بۆ ده توانرێت زانیاریی له باره ی چۆنیه تی كه تۆماركراو گرته ی به ده ستهێنانی به ده ست هه بێت ب��ه رزت��ری كوالێتی ورده ك���اری���ی ه����ه روه ك بهێنرێت. مافه كانی پاراستنی له باره ی گرنگ گرته كانی په خشكردنه وه ی دووب��اره ناوی به ئ��ام��اژه ك��ردن وه ك��و تێدایه ، كاسێته كه ی كه یه كه م به كارهێنه ری ئاماژه دان ده گاته تاكو باوكردۆته وه www.youtube. .به سایتی یوتیۆب

com/t/press_broadcastingده ب���ێ���ت ك����ه دی خ��اڵ��ێ��ك��ی ره چاوبكرێت ئه وه یه كه فه رمانبه ره كانی ئالوكا )رۆژنامه نووس(نین. یوتیۆب ده ڵ��ێ��ت: و ده ك��ات��ه وه روون ئ��ه م��ه فایله رێكخستنی ئێمه )ئ���ه رك���ی به دوایاندا خه ڵك كه وا ڤیدیۆییه كانه پێویسته كه واته یه ی به و ده گه ڕێن(، لێكۆڵینه وه رۆژنامه نووسان، له سه ر له باره ی نێوه ڕۆكی ڤیدیۆییه كان بكه ن، بۆ ئه مه ش ده كرێت یه كه مجار له رێگه ی په یوه ندیی كردن به و كه سه وه بێت كه به واته داونڵۆدكردووه ، ڤیدیۆییه كه ی ناردنی نامه یه ك بۆ كه سه كه له رێگه ی كه ناڵی یوتیۆبی تایبه ت به و كه سه وه .وه‌رگێڕانی:‌محه‌مه‌د‌مێرگه‌یی

Page 27: zanisti nwe 13

ژینگە 37ژینگە36

ترشەباران؛ جەنگی کیمیایی مرۆڤ

ت��رش��ەب��اران ل��ەس��ەر توێژینەوە بەحوكمی ئەوەی ئارێشەیەكی ژینگەی ژینگە لەپیسبوونی جۆرێكە نوێیەو لەم سەردەمەدا؛ مشتومڕێكی زۆری لەسەرە؛ بەهۆی پیسبوونی ترسناكی فاكتەرو س��ەرەك��ی بەشی ژینگەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەك��ەی ه���ەر ب��ۆخ��ودی خەمی هەنوكە دەگەڕێتەوە، مرۆڤ سەرزەوی دانیشتوانی هەرەگەورەی یەكێك ك��ە ت��رش��ەب��اران��ە ك��ێ��ش��ەی بەئارێشەیەك ژینگەناسی لەپسپۆڕانی وەس���ف���ی���ك���ردووە ك���ە ب��ەه��ێ��واش��ی دەریاچەكان ڕووب���ارو ڕێ��دەك��ات و خێروبێری ڕووەك و ت��رش��دەك��ات و زیانی وێ��ران��دەك��ات و شوێنانە ئ��ەو ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ بەتەندروستی لەهەمانكاتدا دەگەیەنێت، م��رۆڤ فراوانبوونی كارگە جۆراوجۆرەكان؛ كردووەتەسەر بنەڕەتی كاریگەری ژی��ن��گ��ەو س��ااڵن��ە ه���ەزارەه���ا ت��ەن زیانبەخشەكانی كیمیاییە لەپاشماوە دەبێت و بەژینگە تێكەڵ كارگەكان بۆسەر گەورە كارەساتی دەبێتەهۆی ژینگەی گیانداران و م��رۆڤ و ژیانی سەوزو سەرمایەی ئاوی و دارستان و ش��وێ��ن��ەوارە ل��ەن��اوب��ردن��ی رووەك و نەتەوەیی و ناسنامەی كە دێرینەكان وەبەرهەمهێنەرو میللەتن، كلتوری مۆرڤەو كێشەیە ئ��ەم دروستكەری مرۆڤ و قوربانیدانەكەشی ئامانج و كیمیایی بەجەنگی ژینگەكەیەتی و

مرۆڤ لەسروشتدا ناویدەبەن.مەبەست گشتی بەشێوەیەكی )Acid Rain( ل���ەت���رش���ەب���اران ئایۆناتی چ��ڕی ك��ە ب��اران��ەی��ە ئ��ەو ه��ای��درۆج��ی��ن��ی ل���ەئ���اوی ئ��اس��ای��ی باران بەشێوەی ئەمەش زیاتربێت، یان بەفر یان هەڵم بەهۆی جۆرێكی تایبەتی لەترشەكانەوە پیسدەبێت لەناو دەبێتەهۆی زەوی��داو ه��ەوای بەرگە لێكهەڵوەشان و تێكدانی ژینگە، كاتێك بەسەرزەویدا بەشێوەی تۆز یان باران، بەفر، شەونم، تەرزە؛ دەبارێت، ژینگە مادانەی ئەو شیكردنەوەی توانای نیشتنی ه��ۆی دەبێتە بەمەش نییەو لەسەر زەوی و تێكدانی ڕووی زەوی ئەوەشمان پێكهاتەكانیەوە، بەهەموو بارانەیە ئەو ترشەباران لەیادنەچێت

كە)PH(ەی لە)5،6( كەمترنەبێت.ڕادەی ك��ە ن��اوچ��ان��ەش ئ���ەو ترشیان بەرزە زۆرترین ئەو ناوچانەن ك��ە دووچ����اری ت��رش��ەب��اران دەب��ن، لەشۆڕشی ترشەبارانیش سەرەتاكانی

پ��ی��ش��ەس��ازی��ەوە دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات، ئینگلیزی كیمیازانی بۆیەكەمینجار لەساڵی)1872( سمیس( )ڕۆب��رت )Air and rain( لەكتێبەكەیدا ترشەبارانی بەكارهێناوە بۆ ئەو بارانەی بەسەر شاری مانچستەری ئینگلیزیدا ه��ۆك��ارەك��ەی سووتانی ك��ە ب��اری��ی لەئەنجامی ب��وو خ��ەڵ��وز ن���ەوت و دروستبوو، پیشەسازییەوە شۆڕشی دوای ئەویش چەند زاناو پسپۆڕێكی ئیڤیلەگرۆهام و ئینگەرو )هانز وەك یونگەو كریستیان رۆسبای و ك��ارل )1950( لەساڵی ئیركسۆن ئیریك زانستیانە بارانی ترشیان سەلماندووەو ئۆدینیش سفانت س��وی��دی زان���ای ترشەبارانی باسی )1967( لەساڵی مرۆڤ كیمیای بە)جەنگی كردووەو

لەسروشتدا( ناویبردووە.هۆكارەكانی درۆستبوونی ترشەباران

زیانبەخشی مادەیەكی هەموو دروستدەبێت لەسروشتدا كیمیایی ڕۆڵ��ی تایبەتی فاكتەرێكی چ��ەن��د لەدروستبوونیدا هەیە ب��ەرچ��اوی��ان یەكێك لەوانەش ترشەبارانە كە یەكێكە پیسبوونی ترسناكەكانی ل��ەدی��اردە هەوا؛ بەهۆی چەند گازو مادەیەكی ئۆكسیدەكانی وەك س��ەرەك��ی��ی��ەوە نایترۆجین و كاربۆن و چەند گۆگردو لەناوبەرێكی مێرووەوە دروستدەبێت، ئ����ەم گ����ازان����ەش س���ەرچ���اوەك���ەی ئاسمان ڕەوان���ەی زەوی��ی��ەوە لەسەر دەك��رێ��ت و پ��اش��ان ب��ەه��ۆی هەڵمی ئاوەوە كارلێكی كیمیایی ڕوودەدات و بەهۆی چڕبوونەوەو هێزی كێشكردنی زەوییەوە دووبارە دەكەوێتە سەرزەوی ئەو باران و شەونم، بەفرو بەشێوەی گازانەش گۆگردیان تێدایە گرنگترینیان لەگەڵ گۆگرد دوانۆكسیدی گ��ازی تێكەڵدەبێت ه����ەوادا ئۆكسجینی وەن��ەوش��ەی��ی ژێ��ر تیشكی كاتێک خۆر دەبێتە هۆی گۆڕینی بۆ سێیەم لەگەڵ دوات���ر گ��ۆگ��ردو ئۆكسیدی هەڵمی ئاوی ناو هەوادا تێكەڵدەبێت و كە دروس��ت��دەك��ات بەهێز ترشێكی گ��ۆگ��ردی��ك��ی55( ل��ە)ت��رش��ی بریتیە لەگەڵ هەوا دەمێنێتەوەو لەهەوادا و ئەو هەروەها دەیگوازێتەوە، خۆیدا گازانەی لەهەوادا كبریتاتی تێدایە وەك لەكاتی كبریت( ئۆكسیدی )دووەم وەنەوشەیی س��ەروو تیشكی بوونی دەكەن، كارلێك ئۆكسجیندا لەگەڵ لەگەڵ )SO3( كبریت ئۆكسیدی یەكدەگرێت و لەهەوادا ئاو هەڵمی

تەمی دوكەاڵویدا تێكەڵدەبێت و زیانی گەورە دروستدەكات و كاردەكاتەسەر دەمارە بەگشتی و هەناسە كۆئەندامی ڕەق��ی و م��ردن و چ��وزان��ەوەی چاو، هەتا بڕی ئەم دووگازە لەناو هەوادا بەتایبەت بێت؛ ل��ەزی��ادب��وون ڕوو )ترۆپۆسفیر ترۆپۆسفیر لەچینی كە چینەیە ئەو Troposphere(؛ لەسەر كەشییەكان گۆڕانە زۆرب��ەی ڕووی زەوی و زۆربەی چاالكییەكانی ئ��ەوا ڕوودەدات(، ت��ی��ای��دا ژی���ان زیاتردەبێت و ب��اران ترشی ڕادەی

كارەساتەكەی گەورەتردەبێت.كاریگەریی و مەترسییەكانی

ترشەبارانلێرەدا بەشێوازێكی وردو زانستی و مەترسییەكانی زی���ان و ئەكادیمیانە چونكە ڕووندەكەینەوە، ترشەباران ترشەبارن نەك تەنها لەالیەنێك، بەڵكو بگرە لەچەند الیەكەوە زیان و مەترسی دراستان و خ��اك و )م��رۆڤ و بۆسەر ئاوو شوێنەوارو سامانەسروشتییەكان( سروشتی بەكێشەیەكی هەیە.زانایان گەورەیان داناوە، چونكە زۆر بەهێمنی زیندەوەرو لەناوبردنی هۆی دەبێتە ڕووەكە ئاوییەكان و ژینگەی سەوزوو ك���ار ل���ەب���ەردو ك��ان��زاك��ان دەك���ات، زیانمەندی كە الیانانەی لەو یەكێك مرۆڤ چونكە مرۆڤە؟ سەرەكییە؛ ب���ەه���ۆی ت���رش���ەب���اران���ەوە ت��ووش��ی ناوەوەی لوت و قوڕگ و كزاندنەوەی چاو لەگەڵ سوتاندنەوەی كۆئەندامی ت��ووش��ی كۆكەو ه��ەن��اس��ە دەب��ێ��ت، دابەزینی شانەو تێكچونی خنكان و لەڕووەكە ڕۆشنەپێكهاتن ناوەندی ئەوەی بەهۆی ئەمەش سەوزەكاندا، دووكەڵ پیسبووەكان و مادە كاتێك دەچنە ه��ەواوە ڕووب��ەڕووی تیشكی كارلێكی دەب��ن��ەوە سەرووبنەوشەی ڕوودەدات و لەنێوانیان كیمیایی دروستبوونی ه��ۆی دەبێتە ئەمەش ت��ەم��وم��ژی دووك�������ەاڵوی ب��ەس��ەر گازی ترسناكتر لەوەش شارەكاندا، چونكە نایترۆجینە، دوانەئۆكسیدی بەهۆیەوە چەندین كارلێكی كیمیایی و تەمومژی دوكەاڵوی لێوە پەیدادەبێت و ئاوێتەی چەندین ب��ەردەم دەكەوێتە دیكە كە كاریگەری و زیانیان بۆسەر مرۆڤەكان هەیە، بەمەش بەشێوەیەكی كاریگەری ناڕاستەوخۆ ڕاستەوخۆو

بۆسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە.ه���ەر ب��ەه��ۆی ت��رش��ەب��اران��ەوە )PH( گ��ی��راوەك��ە ترشێتی ب��ەه��ای

)SO4( كبریتیك ترشی لەئاسماندا هەوا وردەو زۆر پێكهاتەیەكی كە بەئاسانی لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر

دەگوازێتەوە. ل��ەوان��ەش��ە ل��ەگ��ەڵ ه��ەن��دێ��ک نەشادر وەك هەوادا ناو لەگازەكانی یەكبگرێت و لەمكاتەدا ئاوێتەیەكی نوێ نەشادرە، گۆگرداتی كە بەرهەمدێت بەاڵم كاتێك هەوا وشكدەبێت و هەلی پرژەی ئەوا كەمدەكات، بارانبارین ترشی گۆگردو دەنكۆڵەكانی گۆگردی ن��ەش��ادر ب��ەه��ەڵ��واس��راوی ل��ەه��ەوای لەشێوەی دەم��ێ��ن��ن��ەوەو وەس���ت���اودا دەردەك�����ەون، ك��ەم��دا تەمومژێكی بارینی بۆ بارودۆخ بەتایبەت كاتێك باران گونجاودەبێت؛ ئەوكاتە لەئاوی باراندا دەتوێنەوە لەسەر ڕووی زەوی دەردەك���ەون، ترشەباران بەشێوەی ئەمەو سەرەڕای ئەوەش ئۆكسیدەكانی نایترۆجین لەگەڵ ئۆكسیدەكانی نیتریتدا یەكدەگرن بۆ دروستبوونی ترشەباران كە ئۆكسیدەكانی نایترۆجین بەبوونی ئۆكسجین و تیشكی سەرووبنەوشەیی دەگ��ۆڕێ��ت، نایترۆجین ت��رش��ی ب��ۆ لەهەوای بەهەڵواسراوی ترشە ئەم ئاوی لەگەڵ دەمێنێتەوەو نەجواڵودا دێتەخوارەوە؛ یان دەبارێت باراندا ت��رش��ەب��اران گ��ۆگ��رد ت��رش��ی وەك

دروستدەكات.دوو بڵێین دەكرێت لەكۆتایدا گازی سەرەكی هۆكاری دروستبوونی دوانەئۆكسیدی گازی ترشەبارانن؛ ن��ای��ت��رۆج��ی��ن )NO2(ئ������ەم گ���ازەو پێكدێت نایترۆجین تری گازەكانی لەئەنجامی سووتانی مادە ئەندامیەكان و بارهەڵگرەكان و ئۆتۆمبێل و لەگازی لەگەڵ پیشەسازی كارگەی هەندێك پێكدێت ترش لەهەوادا ئاو هەڵمی )ترشی نەتریك(و ترشەباران پێكدێت، ك���اردەك���ات���ەس���ەر چ��ی��ن��ی ئ����ۆزۆن و هەناسەو كۆئەندامی چوزاندنەوەی چاو، ڕێژەی لە)45%( ئۆكسیدەكانی ترشە یەكەمی هۆكاری نایترۆجین

بارانن.هەروەها گازی دووانە ئۆكسیدی پێكدێت گ��ازە ئەم )SO2( گۆگرد سوتەمەنیەكان و سوتانی لەئەنجامی خەڵوزوو ڕۆنی نەوت وەك لەهەندێك گازێكی دەردەچ��ێ��ت، گركانەكاندا ترشە دەبێتەهۆی ترشەباران بەتایبەت هۆی دەبێتە گ��ەورەك��ان��دا ل��ەش��ارە ڕووبارو ڕووەك و خاك و پیسبوونی ئ��اوەڕۆك��ان، لەگەڵ دەری��اچ��ەك��ان و

Page 28: zanisti nwe 13

ئ��ەم��ەش وات��ە ن��زم��دەب��ێ��ت��ەوە، ەی ت��رش��ێ��ت��ی زۆردەب����ێ����ت و ژم����ارەی ناوچەیەدا لەو )+H3O( ئایۆنەكانی بەرزدەبێتەوە، بەمەش كالێكی كیمیایی )A1+3( ڕوودەدات و بڕێكی ئایۆنیدەتوێتەوەو سلیكات ئەلەمینیۆ ی زۆرب���وون���ی ق���ورس���ەو توخمێكی گەورە كێشەیەكی لەئاودا ڕێژەكەی بۆ مرۆڤ دروستدەكات و دەبێتەهۆی توخمە ئ���ەم ك���ە ژەه���راوی���ب���وون نیشتنی لەسەر دەبێت كاریگەریی مولولەكانی ناو سورەكانی خرۆكە

خوێن. ه�����ەروەك چ���ۆن ت��رش��ەب��اران دەبێت، م��رۆڤ لەسەر كاریگەری ب��ەه��ەم��ان��ش��ێ��وەو ب��گ��رە زی��ات��ری��ش زیانبەخشی خ���راپ و ك��اری��گ��ەری ڕووەك و خ���اك و ژی��ن��گ��ەی ل��ەس��ەر ب���ەرب���ووم���ە ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ی��ەك��ان و ئەوەی وەك دەبێت؛ دارستانەكان ترشەباران دەبێتەهۆی توانەوەی زۆر لەپێكهاتەكانی خاك و بەمەش كرداری بێهێزدەكات و نایترۆجین چەسپاندنی ن��اوەن��دی داب��ەزێ��ن��ەری دەبێتەهۆی ئۆرگانیەكان، م��ادە لێكهەڵوەشانی ئەستووربوونی ئەمەش دەبێتە مایەی ئەو تا ڕووەكییەكان پاشماوە چینی ئاستەی دەبێتە ڕێگر لەبەردەم چوونە ژوورەوەی ئاو بۆناو خاك و ڕێگرتن بۆنمونە تۆوەكان، لەچەكەرەكردنی دەشێت كە میكانیزمانە لەو یەكێك بگێڕێت ل��ەخ��اك��دا گ��رن��گ ڕۆڵ���ی )ئەلەمنیۆمە( كە بەهۆی ترشەبارانەوە خاكدا ن��او كانزاییەكانی لەئاوێتە ئەلەمنیۆمەكە دەشێت دەردەپەڕێت و درەختەكان مویینەكانی ڕەگە لەسەر ج��ێ��گ��ەی )ك��ال��ی��س��ۆم( ب��گ��رێ��ت��ەوەو نەیەڵێت درەختەكە ئەوەی ببێتەهۆی ك��ال��ی��س��ۆم��ی ت����ەواو وەرب��گ��رێ��ت، یان دوادەخ��ات گەشەی لەئەنجامدا خاكەكە خۆراك و توخمە چاالكەكانی وەك )كالیسۆم، مەگنیسۆم، پۆتاسیۆم(داشۆرینیان بەهۆی كەمدەكات ی ب��ەت��رش��ەب��اران، م��ردن��ی زی��ن��دەوەرە گڵیش ن���او مایكرۆسكۆبیەكانی ترشێتی خاك زیاددەكات بەمەش ئەو ناوی مایكرۆسۆبیانەی زی��ن��دەوەرە ڕووەك بۆ خۆراك كە كەمدەكاتەوە لەسەرچاوە ئەندامیەكان ئامادەدەكەن، كالیسیۆم توخمی دەركەوتووە وەك سەرەكی لەتوخمێكی بریتیە )ca(لەگەشەو گەیاندنی كە دەوری هەیە ب��ەش��ێ��وەی��ەك ڕووەك ب��ۆ خ����ۆراك

ترشیەتی بەهۆی ئەمەش لەڕاستیدا ئاوەكانەوە ڕوودەدەن كە دەرئەنجامی ت��رش��ەب��اران��ە، ئ��ەم��ەش ك��اری��گ��ەری خراپی لێدەكەوێتەوە، چونكە سامانە پێشكەش باش داهاتێكی ئاوییەكان باش بەشێكی دەك��ەن بەمرۆڤایەتی

لەخۆراكی مرۆڤ دابیندەكەن.كە زیانانەی ئەو هەموو لەگەڵ تریشی زیانێكی هەیبوو؛ ترشەباران لەسەروەستان و شایەنی ك��ە هەیە ق��س��ە ل��ەس��ەرك��ردن و ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ترشەبارانە كاریگەری ئەویش وردە، كە دێرینەكان ش��وێ��ن��ەوارە ل��ەس��ەر ئەو لەبەرئەوەی مەترسیدارە، زۆر پەیكەرو )ق��ەاڵو وەك شوێنەوارانە نیشتەجێبوون و دروس���ت���ك���راوەی ب��ەردەن��وس��راوەك��ان( چ��ەن��د ق��ەاڵو پ��اش��م��اوە ه��ەب��ووە ك��ە گ����ۆڕواوەو بەشێكی ڕۆژ ل��ەدوای ڕۆژ نەماوە ترشی نامێنێت، ل��ێ��ه��ەڵ��دەورێ��ت و چڕیەكەی كە )H2So4( گۆگردیك بەشێوەی كاتێك ب��ەرزت��رە ل��ەه��ەوا باران دەبارێت دەبێتە هۆی توانەوەی ناشیرینکردنی دێرینەكان و شوێنەوارە

نەخشە هەڵكەندراوەكان.موجەبی ئایۆنی كە ترشەباران ك��ارب��ۆن��ات��ی ت��ێ��دای��ە )H3O+(ی

دەچێتە پێكهاتەی خانەی ڕووەكەوەو شەكریش گ��واس��ت��ن��ەوەی دەوری دەب��ی��ن��ێ ل���ەڕەگ���ەوە ب��ۆ گ��ەاڵك��ان، گرنگ دەورێكی مەگنیسۆم توخمی )ڕۆشنەپێكهاتن( لەكرداری دەبینێت ئەبێتە هۆی ترشەباران دا،كاریگەری توخمانەی ئ��ەو ه��ەم��وو الب��ردن��ی ك�����رداری دروس��ت��ك��ردن��ی خ���ۆراك ئەگرنەئەستۆو بەمەش ڕێژەی توخمی ئەلەمنیۆم لەخاكدا زیاددەكات و پتەوی خاكەكە زۆردەبێت و كرداری گەشەی تەنانەت كەمدەبێتەوە، ڕووەك��ەك��ە لەو هەندێك )ئەسكالی(دا لەخاكی ڕووەك بۆ زۆرگرنگن كە كانزیانە دەتوێنێتەوەو دووریدەخاتەوە لەڕەگی ڕووەك����ەك����ان و ب��ەم��ەش ب��ەره��ەم��ە بەمەش كەمدەبنەوە، ڕووەكییەكان سامانی ب��ەخ��اك و گ���ەورە زیانێكی كشتوكاڵییەكان بەروبوومە ڕووەك و

دەگەیەنێت.ه���اوك���ات ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوان��ەش��دا ژینگەی كاردەكاتەسەر ترشەباران دارس��ت��ان��ەك��ان و وێ��ران��ی��ان دەك���ات، كاریگەری دارستانەكان وێرانبوونی دەكاتەسەر ژینگە، چونكە بەروبوومی بەروبومی )%15( نزیكەی دارستان مرۆڤ داران��ەی ئەو ڕێژەی زەوییە، )2/4( لە زیارترە بەكاریدەهێنێت دارستانەكانی لەساڵێكدا، تەن ملیار داری چناری چێنراو لەیەك كیلۆمەتر ئۆكسجین )1300(ت�����ەن دوج����ادا )1640( نزیكەی بەرهەمدەهێنن و تەن لەدوائۆكسیدی كاربۆن لەماوەی س��ەرەڕای دەم��ژن، گەشەدا وەرزی ئەوەش كار لەدارستانە سنەوبەرییەكان دەكات، چونكە درەخت لەگەاڵكانی ڕوودان��ی دەبێتەهۆی دادەم��اڵ��ێ��ت و ئایۆناتی لەهاوسەنگی تێكچونێك ل��ەخ��اك��دا، ب��ەم��ەش دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی تێكچوونی كرداری مژین لەڕەگەكانداو زیانێكی دارستانەكان بەوێرانبوونی گەورە بەالیەنی ئابووری دەگەیەنێت. بارینیدا ل��ەم��اوەی ت��رش��ەب��اران گەاڵ دەبارێت و درەختەكاندا بەسەر دەرزی��ل��ەی��ی��ەك��ان ب��اران��ەك��ە دەم���ژن، ن��اوب��اران��ەك��ە نایترۆجینی ب��ەم��ەش دەچێتەناو گەاڵكان و نایترۆجینیان تێدا زۆردەبێت و ئیشی ڕەگەكان تێكدەدات گەاڵكانیان درەختەكان و لەئەنجامدا دارستنانەكان مردنی دەچ��ن و لەناو مردنی سەرئەنجامی دێ��ت��ەگ��ۆڕێ ، لەناوچوونی دەبێتەهۆی دارستانەكان بچوكەكان و لەگیانەوەرە زۆرێ���ك

كە دەتوێنێتەوە )Caco3( كالیسۆم بەردی لەناو سەرەكییە پێكهاتەیەكی بۆیە الیمستۆن، ب��ەردی م��ەڕم��ەڕو چینی دەبارێت؛ ترشەباران كاتێك سەرەوەی ئەو پێكهاتەیە دەتوێنێتەوەو ئەو گ��ەرم��ی پلەی ل��ەن��اوی��دەب��ات و لەگەڵ ب��ەرزدەك��ات��ەوەو ناوچەیەش پێكهاتەیە ئ���ەو چینێكی ب���اران���دا دەش���وات���ەوە الی���دەب���ات، پ��ەی��ك��ەرە چینی دادەخورێنێت و مێژووییەكان شوێنەوارییەكان و نووسینە دەرەوەی بەمەش لەناودەبات، هەڵكەندراوەكە گ��ەورە زیانێكی ت��ووش��ی م���رۆڤ س��ەرم��ای��ەی��ی گرنگترین دەب��ێ��ت و مێژوویی بەدەستی خۆی لەناودەبات كە پاشماوەو شوێنەوارەكانی دەستی مرۆڤە لەپێشینەكانە، كار لەوخانوانەش دەكات كە لەبەردی كلس یان مەڕمەڕ دروستكراون و ئەو بەردانە درزاوی و لەبۆیەیی ك��ار دەك���ات و كونكون كاڵیدەكاتەوە، دەك����ات و خ��ان��وش هەموو ئەمانەش بەهۆی ترشەبارانەوە ترشێك چ��ەن��د ل��ە ك��ە ڕوودەدەن تەنیا ئەمە نەك لەڕاستیدا پێكهاتووە، زیان بەالیەنی كەلتوری و فەرهەنگی و دەگەیەنێت ن��ەت��ەوەی��ی سیمبولی بەشێكی زۆر لەپاشماوەو شوێنەوارو

داری بەكۆمەڵێك كە ئ��ای��درون��داك دیمەنێكی دەوردراوەو جوان بەرزو جوان و هێمنی بەناوچەكەو دەریاچەكە ئەم ڕاب��ردوودا لەسااڵنی بەخشیوە، بۆق سەلەمون و بەماسی دەریاچەیە دەوڵەمەند بوو، بەاڵم لەئێستادا تەنیا یەك ماسی و یەك بۆقیش بەدیناكرێت و باڵندەی ئاوكەوتوەو ژێ��ر م��رواری دەگ��ەڕان، ماسیدا بەشوێن ماسیگرە نەماون، كۆچیانكردووەو ئەوانیش هەموو ئەمانەش بەهۆی ترشەبارانەوە ڕووی�����ان�����داوە، چ��ون��ك��ە ه��ەم��وو زی��ن��دەوەرێ��ك��ی ئ��اوی ژی��ان��ی بەندە ئاوەی ئەو دیاریكراوی بە)ph(ێكی ئاستە لەو ئەگەر)ph(ی تێیدادەژی، كار ئەوا كەمتربێت، یان زۆرتربێت لەزیندەوەرەكە دەكات و لەناویدەبات، ت��رش��ب��وون��ی ئ���اوەك���ە دەب��ێ��ت��ەه��ۆی ئ���ەوەی ك��ان��زا ژەه��راوی��ەك��ان��ی وەك لەبنی كادمیۆم( جیوە، )ئەلەمنیۆم، زیندەوەرە بتوێنەوەو دەریاچەكەدا لێكۆڵەرەوان بكوژێت ، ئاوییەكان دەری��ان��خ��س��ت ك��ە ل�����ە)ph(ی سێ دەخنكێنێت و ماسییەكان كەمتر یان لینجی زیادبوونی بەهۆی دەم��رن؛ س��ەرك��ەوان��ە ڕی��ش��ەدارەك��ان��ی��ان كە وەربگرن، ئۆكسجین چیتر ناتوانن

دووەم:چارەسەرێكی هەمیشەییە، خاوێنكردنەوەی لەڕێگەی ئەمەش پێشئەوەی پیسبووەكانەوە م���اددە بەناو بەرگی هەوادا باڵوببنەوە، ئەوە ئەبستراكتەوە بەڕوانگەیەكی پێویستە لەبابەتەكانی وەك نەڕوانین، لەژینگە دی���ك���ەی )س���ی���اس���ەت و ئ���اب���وری و ئاستی لەسەر دەڕوانین ڕۆشنبیری(

گەل و دەوڵەتان.ئەم لەبەر پێویستە سەرئەنجام بەكارهێنانی ب��ۆ ه��ەوڵ فاكتەرانە تەكنەلۆژیایی پێشكەوتوو سەردەمیانە ب���درێ���ت ك���ە ل���ەگ���ەڵ س��روش��ت و زی���ان و بگونجێت، ب���ەردەوام���ی���دا

مەترسی بۆسەر ژینگە نەبێت.بەردەستت توێژینەوەیەی ئ��ەم سەرچاوەیەكی بەچەند بەپشتبەستن زان��س��ت��ی ن����ووس����راوە، دەك��رێ��ت سوودی خوێنەواران ژینگەناسان و ب��اش��ی ل��ێ��وەرگ��رن، چ��ون��ك��ە ئەمە ل��ەڕاب��ردوودا گ��ەورەی��ە مەترسیەكی ڕووبەڕووی مرۆڤ و ژینگە بووەتەوەو زۆر بەشێوازێكی ل��ەداه��ات��ووش��دا خراپتر ڕووبەڕووی مرۆڤ دەبێتەوە؛ گەورەیەی پێشكەوتنە ئەو بەهۆی م����رۆڤ ل���ەب���واری پ��ی��ش��ەس��ازی و گ��ەورەك��ان و ك��ارگ��ە دروستكردنی بەدەستیهێناوە گواستنەوە هۆیەكانی ئەگەربێت و بەشێوازی زانستی كاریان

لەسەرنەكات.سەرچاوەكان:

توێژینەوەیەدا ئ��ەم لەنووسینی ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ب���اش س����وود ل��ەم گۆڤارو لەكتێب و س��ەرچ��اوان��ەش

سایتەكان وەرگیراوە:1- د.بایەزید حەسەن عەبدوڵاڵ،

هەگبەی ڕۆشنبیری. ع��ەب��دول��ڕەح��م��ان ك����اروان -2عومەر، كاریگەریی ترشەباران لەسەر گۆڤاری ش��وێ��ن��ەوارەك��ان، ژینگەو

هەزارمێرد. ترشەباران ڕوناك عوسمان، -3زانستی ژینگە وێراندەكات، گۆڤاری

سەردەم.4- سۆزان، ترشەباران، گۆڤاری

زانستی سەردەم.كیمیاو كاكەیی، م.هەیاس -5كیمیاو گۆڤاری ژینگە، پیسبوونی

ژیان.6- شیروان عومەر، كاریگەرییە

ژینگەیەكانی ترشەباران.ئا: ئارام مەجید عەلی بەكالۆریۆس لەمیژوودا

لەگیانەوەرە زۆرێ���ك كۆچكردنی گەورەكان و كەمبوونەوەی بەروبوومی ئەمەش دارستانەكان، كشتوكاڵی و بەداهاتی گ��ەورە ئابووری زیانێكی نەتەوەیی و شوێنە گەشتوگوزارییەكان

دەگەیەنێت.ه���اوك���ات ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوان��ەش��دا ترشەبارن زیان و مەترسییەكی گەورە دەری��او ئ��اوی ژینگەی دەكاتەسەر سامانە س���ەروەت و دەری��اچ��ەك��ان و ئ��اوی��ی��ەك��ان، چ��ون��ك��ە ه��ەم��وو ئ��ەو دەریاچانەی تووشی ترشەباران بوون ئاوەكانیان ترشێتی زیاددەكات؛ ڕەنگە هەموو مردنی ه��ۆی ببێتە ئەمەش دەژین، لەناویدا زیندەوەرانەی ئەو گرنگترینیان ماسی و هاوشێوەكانییەتی، ژینگەیەكی نابێتە دەریاچەكە بەمەش ماسی و ژیانی بۆ گونجاو ل��ەب��ارو زیندەوەرە بچوكەكانی ناوی، تەنانەت دەری��اچ��ە؛ ه���ەزار )18( ل��ەك��ۆی بەهۆی ه��ەزاری��ان )15( نزیكەی دەرام��ەت و پیسبووەو ترشەبارانەوە بۆنمونە كەمكردوەتەوە، سامانەكەی بەهۆی كە ناوچانەی ل��ەو یەكێك كاریگەری ترشەبارانەوە ڕووبەڕووی بێگەردی دەری��اچ��ەی زیانبووەتەوە شاخەكانی ل��ەڕۆژئ��اوای )م���وس(ە

لەناودەبات، مرۆڤ دەستكردەكانی چاكسازییان نۆژەنكردنەوەو بگرە گەورە بوجەیەكی بەكولفەو پێوستی هەیە كە كاردەكاتەسەر ئاستی بژێوی

تاك و بژێوی نەتەوەیی. چارەسەری ترشەباران

ت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ەدا ل����ەم وەك بۆماندەركەوت ترشەبارن چ زیانێكی گەورەی مادیی و مەعنەوی و ژینگەی ل��ێ��دەك��ەوێ��ت��ەوە، دووج����ار زی���ان و ك��اری��گ��ەری ب��ۆس��ەر ت��ەن��دروس��ت��ی مرۆڤ هەیە، لەالیەك ڕاستەوخۆ كار لەمرۆڤەكان دەكات و دووچاری چەند دەكات، جۆراوجۆریان نەخۆشیەكی لەالیەكی تر لەسەر ڕووەك و ئاژەڵ و كشتوكاڵییەكان، بەرووبوومە ماسی و ئ��ەم��ان��ەش ب��ەه��ۆی خ��واردن��ی��ان��ەوە ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ ك��ار لەوانەش جگە دەك��ەن، لەمرۆڤەكان دەك��ات مرۆڤەكان لەژینگەی ك��ار بۆ دەبێت زیانی بەگشتی بەمەش سەر تری زیندەوەرەكانی م��رۆڤ و ناكرێت بۆیە زەوی، ژێ��ر زەوی و چارەسەرێكی بمێنێت و هەروا ئەمە باشترین بۆیە نەكرێت، بۆ ج��دی بۆ كاریگەر ڕاس��ت��ەوخ��ۆو ڕێ��گ��ەی پیسكەرانەی ئ��ەو كۆنترۆڵكردنی دێ��ن��ەن��او ه�������ەواوەو ت��رش��ەب��اران دروس���ت���دەك���ەن ك��ەم��ك��ردن��ەوەی سوتاندنی خەڵوزی بەردین و پەترۆڵە بەكاردێن، وزە گواستنەوەو بۆ كە ئ���ەوەش ب��ەش��ۆردن��ەوەی خ��ەڵ��وزی بەردین و البردنی ئەو گۆگردو پیسیەی پێوەیەتی و البردنی گازی )SO2( لەو دووكەڵەی كە لەسووتاندنی خەڵوزی تر سووتەمەنیەكی هەر یان بەردین كارگە بەرزدەبێتەوەو لەكارگەكان تێدابكرێت گۆڕانكاریان كۆنەكان دەرهاوێژراو گازی)SO2(ی تاوەكو

بۆناو هەوا كەمبكرێتەوە. بەلەبەرچاوگرتنی بەگشتی بۆیە خراپانەی زیانە ك��اری��گ��ەری و ئ��ەو س��ەرەوە ش��ارەزای��ان و پسپۆڕان دوو چارەسەری سەرەكیان بۆ ئەم كێشیە

داناوە:یەكەم: چارەسەرێكی گرانبەهاو دووبارەبووەوەیەو بڕی تێچوونی زۆرە، دووب��ارەب��وون��ەوەی بەهۆی ئەویش چارەسەرە ئەم ترشەبارانە، دیاردەی ئاوی هاوكێشكردنەوەی لەڕێگەی دەریاو دەریاچەكانەوە ئەنجامدەدرێت، كارێكی ه��ەروا ئەمەش لەڕاستیدا

ئاساننییەو كاتی زۆریشی دەوێت.

ژینگە 39ژینگە38

Page 29: zanisti nwe 13

ژینگە 41ژینگە40

لێكۆڵینەوە لەزانستی ئاووهەوادا

بەردەوامبوونی گۆڕانكارییە مێژووی بەدرێژایی كەشییەكان تێڕامان و جێگای مرۆڤایەتی ب��ی��رك��ردن��ەوەی م���رۆڤ ب��وون رووی لەسەر كات بەدرێژای ئ��ەم ه��ەس��ارەی��ە. وەك دی��اردە بارین و ب��اران سروشتیەكانی چەخماخەو تریشقەو ه��ەورە الف�����اوو رەش���ەب���او ه��ۆك��ارە ت���ون���دوب���ەه���ێ���زەك���ان���ی ت��ری ئ���اووه���ەوای���ەك���ان.م���رۆڤ بۆ ه��ەس��ت��ك��ردن و ك��پ��ك��ردن��ەوەی ئ��ەم دی��اردان��ە ب��ەت��ووڕەب��وون��ی خ����واوەن����دی خ����ۆی زان��ی��وە لەبەرامبەردا مرۆڤی كۆن پەنایان بردۆتە بەر پاراستن و پارانەوەی بەشێوەیەكی رێ و دیاردانە ئەم شیكردنەوەیان ئاینی و رەسمی ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ئ��ەف��س��ان��ەی��ی و

خورافی.زانستی سەرەكی ئامانجی ئاووهەوا دیاریكردنی شێوازوی كەشییە ب���ارودۆخ���ی گشتی وەروون����ك����ردن����ەوەو دەس���ت ل��ەب��ەرژەوەن��دی بەسەراگرتنی مرۆڤدا. گرنگیدان بەلێكۆڵینەوە ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان ل��ەب��واری لەبواری بەتایبەتی پراكتیكیدا بەرگە هەوادا گرنگیەكی زۆری چاالكیەكانی ل��ەب��واری هەیە

مرۆڤ لەم ناوەندەدا.

گرنگترین بوارەكانی لێكۆڵینەوە لەبواری زانستی ئاووهەوادا:

دەك��ات ب��ەش��داری وزە: ئاووهەواییەكاندا لەلێكۆلینەوە ب���ەدوای گ���ەران چۆنیەتی وە جێگرەوەی ووزەدا ئەمرۆ بووەتە بابەتێكی گرنگ لەوانەش گرنگی دان بەوزەی خۆرەكی و ووزەی دەورێكی ئەمانە باو...هتدد. لەپەرەپێدانی دەگ��ێ��رن گرنگ پیشەسازی كشتوكاڵی و كەرتی بەتایبەتی لەبواری بەرهەمهێناندا. شەپۆلەكانی دوای ئ��ەم��ەش ن��ەوت نرخی ب��ەرزب��وون��ەوەی لەم چەند لەبازارەكانی جیهاندا ئەمە سەرەڕای دوایداال ساڵەی لەم سامانە تەواوبوون مەترسی س��روش��ت��ی��ە. ه��ۆك��ارێ��ك��ی تر لەگواستنەوەی دەرە كەیارمەتی لەووزەی )كارەبا( بریتییە ووزە كە هەستیارە لەبەرامبەر هەندێك هەوورە وەك كەشی رووداوی لێكۆڵینەوە رەشەبا. تریشقەو زانستی لەبواری پراكتیكیەكان باالیان دەورێ��ك��ی ئ��اووه��ەوادا چۆنیەتی بۆ لەهەوڵدان هەیە ووزە كێشەی چارەسەركردنی

لەجیهاندا.

خ����ۆراك: ك��ێ��ش��ەی -1ب���وون���ی ك��ێ��ش��ەی چ��ۆن��ی��ەت��ی لەبەرهەمی وەرگ��رت��ن س��وود لەگرنگترین یەكێكە خۆراكی رووب��ەرووی كە كێشانەی ئەو دان��ی��ش��ت��وان��ی ئ���ەم ه��ەس��ارەی��ە ب����ۆت����ەوە.م����رۆڤ ه��ەم��ی��ش��ە بۆ گ��ەر خستۆتە هەوڵەكانی چ��ۆن��ی��ەت��ی س���وود وەرگ��رت��ن سروشتیەكانی ل���ەدەرام���ەت���ە ه��ەوڵ��دان سروشتی ژینگەی ب��ۆ زی���اد ك��ردن��ی ب��رو ج��ۆری ئەمەشدا بەرهەمهێنان.لەگەڵ بارودۆخی ئاووهەوا بەرپرسێكی گ���ەورەی���ە ل��ە گ��ەش��ەس��ەن��دن و پ����ەرەپ����ێ����دان����ی ب���ەره���ەم���ی كشتوكاڵی و پیشەسازی، چونكە ب���اوب���وون���ەوەی ج���ار زۆر نەخۆشیە كشتوكاڵیەكان بەهۆی بەرزی پلەی گەرمی و نەبوونی بەربالوەكان نەخۆشیە و باران ب��ەردەم گرنگی بەربەستێكی خۆراكە، ئاسایشی پەرەپێدانی جیهانگیریدا لەسەردەمی بەاڵم هۆكارێك تەكنەلۆجیا رۆڵ��ی ب��ووە ب��ۆ ب��ەرەن��گ��ارب��وون��ەوەی دی�����اردە س��روش��ت��ی��ەك��ان وەك گەرمی و س��اردی و و )بەستن

ووشك(.

Page 30: zanisti nwe 13

یەكێك ب��ەب��ی��اب��ان��ی��ب��وون: -2كشانی زی��ادب��وون و لەهۆكارەكانی ب��ی��اب��ان��ەك��ان ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ەه��ۆك��ارە مرۆییەكان مرۆڤ هەمیشە هەوڵیداوە لەو دابینبكات خۆی پێداویستیەكانی ژینگەیەی تیایدا دەژیت. بەپشتبەستن ناوچەكە، سروشتیەكانی بەدەرامەتە ئەویش بەرێگای ئاودێری و لەوەڕاندنی ناتەندروست و كێانی لەتوانابەدەرو ب��ڕی��ن��ەوەی ن��اوچ��ە دارس��ت��ان��ی��ەك��ان.گۆڕانكارییە ئاووهەواییەكان دەبنەهۆی س��ەره��ەڵ��دان��ی چ��ەن��دی��ن دی����اردەی زەوی؛ ل���ەس���ەرڕووی س��روش��ت��ی خۆر تیشكی گ��ەڕان��ەوەی بەتایبەتی دەكەوێت و زەوی بەرگۆی كاتێك دەیداتەوە بەمكارە دەبێتە هۆی چاالكی كە داك��ەوت��ووەك��ان هەواییە تەوژمە لەسەرهەڵدانی هەیە بااڵی دەورێكی زیادبوونی بەبیابانیبوون و دی���اردەی لەماوەی بیابانەكان ناوچە رووب��ەری زیادیكردووە راب��ردوودا ساڵی )50(بۆ سەدان ملیۆن/كم . لەبەرامبەریشدا )%16( نزیكەی خۆراكی دەرامەتی

دانیشتوانی زەوی لەمەترسی دایە .ه������ەوا: پ���ی���س���ب���وون���ی -4پیشەسازیەكان و كارگە ئاشكرابوونی زۆری ژم��ارەی��ەك��ی چ��ڕب��وون��ەوەی دیاریكراودا لەناوچەیەكی دانیشتوان گازی چەندین دەردان��ی دەبێتەهۆی بەرگەهەوا، بۆناو كیمیاوی ژەهراوی ئەمە لەسەرەتای سەرهەڵدانی شۆڕشی رۆژگ���اری ت��اوەك��و پیشەسازییەوە ئ��ەم��ڕۆم��ان ب���ەردەوام���ە، دەرچ��وون��ی ئ���ەم گ���ازان���ەش ب��ۆ ب��ەرگ��ی گ��ازی گازی رێژەی زیادبوونی دەبێتەهۆی سەرەنجام كاربۆن و دوانەئۆكسیدی ئەمەش گەرمی پلەی بەرزبوونەوەی م��ەت��رس��ی دروس���ت���دەك���ات ل��ەس��ەر مرۆڤایەتی. چاالكیەكانی سەرجەم بەچینی تایبەتە م��ەت��رس��ی��ەش ئ���ەم )ستراتۆسفیر( گازی بەرگی دووەمی م��رۆڤ چاالكیەكانی س��ەرج��ەم ك��ە لێكۆڵینەوە روودەدەن. چینەدا لەم ل��ەگ��ۆڕان��گ��اری��ی��ە ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان دەمانگەیەنێتە ئەو دەرەنجامەی بتوانین بەهەوڵ و تێكۆشانی گشتی چارەسەری ش��ی��ك��ردن��ەوەی ژی��ن��گ��ەك��ان و كێشە

رەهەندەكانی ئەم دیاردە بكەین.پیشەسازی: گواستنەوەو -5رۆڵی ئاووهەوا كاریگەریەكی گرنگی گواستنەوەو بارودۆخی لەسەر هەیە دامەزراندنی بۆ ئاشكرایە پیشەسازی دەبێت پیشەسازی كارگەیەكی هەر

ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان چاالكییە رۆڵ���ی كارگانە ئەم دەبێت لەبەرچاوبگرین، لەدەرەوەی ناوچە چڕبەدانیشتوانەكاندا بەگواستنەوەش چڕی بێت.سەبارەت سروشت و دەوەستێتەسەر رێگاوبان

پێكهاتەی جیۆلۆجی ناوچەكە.6- پشووی مرۆڤ: پێشكەوتنی ب������واری ت��ەك��ن��ەل��ۆج��ی��او ت���وان���ای كاریگەریەكی مرۆڤ ل��ەرادەب��ەدەری زۆری هەیە لەسەر بارودۆخی ژینگەی ئ��اووه��ەوا ئێستا چونكە سروشتی، لەسەر هەیە زۆری كاریگەریەكی جۆربەجۆرەكانی چاالكیە سەرجەم ژی���ان���ی م���رۆڤ.ئ���اش���ك���راب���وون���ی س���اردەك���ان زۆر ل��ەن��اوچ��ە ژی����ان ناوچە ل��ەگ��ەڵ ب���ەب���ەراورد سەختە مامناوەندییەكان، ئەو ناوچانەی پلەی گەرمی و رێژەی شێی بەرزە دەبێتەهۆی نەخۆشیە باوبوونەوەی نائاسودەیی و مرۆڤ هەمیشە بۆیە مەترسیدارەكان، بەدرێژایی ژیانی هەوڵیداوە لەشوێنێكدا ن��ی��ش��ت��ەج��ێ ب��ێ��ت؛ ت��ی��ای��دا ه��ەس��ت دەروونی جەستەیی و بەپشوودانێكی بكات و ئاووهەوای ناوچەکە بگونجێت لەگەڵ چاالكیە جۆربەجۆرەكانی ژیانی

رۆژانەی.7- سەرچاوەكانی ئاو: الیەنێكی ئ��اووه��ەوای��ە تایبەتمەندی گرنگی ئاوو سەرچاوەكانی لەدیاریكردنی لەشوێنەكاندا. دابەشبوونی چۆنیەتی كێشەی چ��ارەس��ەرك��ردن��ی بێگومان س���ەرچ���اوە ئ��اوی��ی��ەك��ان ل��ەن��اوچ��ە وشكەكاندا جیاوازترە بەبەراورد لەگەڵ دەوڵەمەندن كە شێدارەكاندا ناوچە لێکۆڵینەوە ئ��او، ب��ەس��ەرچ��اوەك��ان��ی لەبنچینەدا ئاوییەكان ل��ەس��ەرچ��اوە زانستی لەتایبەتمەندیەكانی یەكێكە زانستی گەشەسەندنی هایدرۆلۆجیا، ئاووهەوا لقێكە لەلێکۆڵینەوەی الیەنە هاوبەشەكانی زانستی هایدرۆلۆجیا كە

ناسراوە بەزانستی ئاوو.س���ەرچ���اوە پ���اراس���ت���ن���ی -8سروشتییەكان: داواكاری بۆ پاراستنی الیەنێكی سروشتیەكان س��ەرچ��اوە گشتییە بۆ هەموو ژینگەیەكی سروشتی پاراستنی ئ���اووه���ەواو ب���ارودۆخ���ی لەبنەما س��روش��ت��ی��ەك��ان س���ەرچ���اوە لێكۆڵینەوە و توێژینەوەكانی سەرەكی و ئەكادیمیەكانە. زانستی و ن��اوەن��دە م��رۆڤ ئ��ای��ن��دەی دوارۆژو چونکە دەخ��ات��ەم��ەت��رس��ی��ەوە ب��ەه��ۆی ه��ەر گەربێتو تیایدا، سروشتی روودانێكی دەرام��ەت��ە سروشتیانە ئ��ەم رەچ���اوی

كاری بۆ هاوواڵتیان چاالكیەكانی بۆ چوونیان سەركارو بۆ رۆژانەیان داتاو بایەخی خوێندنگەیان، گرنگی و زانیارییە كەشیەكان لەباری نائاسایدا بۆ هاواڵتیان لەرێگەی ئامێرەكانەوە پێش روودانیان بەباشترین و خێراترین رێگا بریارەكان بەشێوەیەكی گونجاو لەخۆ

دەگرێت.كەشناسیەكان روانگە ئامانجی باشترین لەپێشكەشكردنی بریتییە خزمەتگوزاری بە مەبەستی بەدیهێنانی بۆ مرۆڤ و كەمكردنەوەی سەالمەتی ق��ورب��ان��ی��ان��ی گ��اری��گ��ەری دی����اردە بوونی م��ەت��رس��ی��دارەك��ان، سروشتیە لەهەموو كەشناسییەكان روان��گ��ە بەتۆرێكی بەستنەوەیان ش��ارەك��ان و زیانیاریپێدان بۆ كەشناسی. ئێزگەی بەهاوواڵتیان سەبارەت بەرەگەزەكانی ئاووهەوا كە بریتین لە )پلەی گەرمی، خێرای ش��ێ، ب��ری ه���ەوا، پەستانی هەورو بڕو جۆری ئاراستەكەی، باو كەشیەكان ب��ارودۆخ��ی دەرخستنی ب��اوك��ردن��ەوەی ئێستادا. ل��ەك��ۆن و بۆ گرنگن هۆكارێكی داتایانە ئ��ەم دەرچوونی جوتیاران و گەشتیاران و لەو كاربەدەستەكان سیاسی بریاری روانگەیەوە، چونكە زۆرجار روودانی دیاردە كەشیەكان وا لەدەوڵەت دەكەن كە باری نائاسایی رابگەیەنن و خەڵكی لەمەترسیەكان و ه��ۆش��ی��ارب��ك��ەن��ەوە كاریگەری كەمكردنەوی بەمەبەستی

دیاردەكان لەسەر هاواڵتیان.مرۆڤ سروشتیەكان كارەساتە بكەن، رزگ��ار لێ خۆیان ناتوانێت ب���ەاڵم دەت���وان���درێ���ت ك��اری��گ��ەری��ی��ە ئەویش كەمبكەینەوە، سلبیەكانی لەرێگای هۆشیاركردنەوەی هاواڵتیان رووب���دات، كارەساتەكە پێشئەوەی ئەویش بەپشتبەستن بەو داتاو ئامارو كەشناسیەوە لەدەزگاكانی زانیاریانەی

دەردەچن. سەرچاوەكان:

علم ، ش��ع��ادە د.ن��ع��م��ان -1المناخ.

الهیتی، ف��ارس صبری د. -2الفكر الجغرافی نشأتە و مناهجە.

3- د. علی موسی و د.محمد الحمادی، فلسفە الجغرافیە.

4- تقریر )جمال الموسی( مدیر االرصاد دائیرة والبحوث. التدریب

الجویة.ابراهیم/ عبدالرحمن سەردار بەكالیۆریۆس لەزانستی جوگرافیا

زانستیانە، بەشێوازێكی ن��ەك��رێ��ت لەوانە: پاراستنی رووەكی سروشتی و پاراستنی تەندروستی و ئ��اودێ��ری و خاك و بەرهەمی كشتوكاڵی و ئاژەڵی.

چاالكی خ��ۆش��گ��وزەران��ی و -9ئاووهەوا بڵێن ناتوانین وەرزش���ی: ك����اری����گ����ەری ن��ی��ی��ە ل��ەچ��االك��ی��ە وەرزش��ی��ەك��ان��دا، ب��ەاڵم ب��ەرادەی��ەك��ی لەگەڵ چاالكیەكانی بەبەراورد كەمتر تر، چونکە هەر وەرزێك لەوەرزەكانی جۆرە ئەنجامدانی بۆ شیاوە س��اڵ چاالكیەكی وەرزشی، بەاڵم ناتوانرێت ب��ری��اری ئ��ەوەب��درێ��ت ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ناكەونەبەر گەشتوگوزارییەكان ناوچە چونكە ئ����اووه����ەوا، ك���اری���گ���ەری ئ��اش��ك��راب��وون��ی ه��ەم��وو ن��اوچ��ەی��ەك ناوچەیەكی بكرێتە ئەوەنییە شیاوی

گەشتیاری.ج��ەن��گ: پ��ی��ش��ەس��ازی -10گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ه��ون��ەری ج��ەن��گ و چ��ۆن��ی��ەت��ی گ��ون��ج��ان��دن��ی��ان ل��ەگ��ەڵ یەكێكە ئ����اووه����ەوادا ب���ارودۆخ���ی ل��ەگ��رن��گ��ت��ری��ن ئ���ەو ك��ێ��ش��ان��ەی كە جیهانی دووەم��ی یەكەم و لەجەنگی وەكو بوونەوە، رووب��ەرووی واڵت��ان لەبەرامبەر ناپلیۆن هێزەكانی شكانی مانگی هەڵبژاردنی رووسیادا،یاخود بۆ ئ��ەڵ��م��ان��ی��ەك��ان ل���ەالی���ەن )10(دەبابە بۆئەوەی پۆڵندا پەالماردانی زۆرە قوڕە ئەو تووشی جەنگیەكان

نەبێت كە لەناوچەكەدا هەیە.گرنگیی و بایەخی ڕوانگە

كەشناسییەكانلەڕوانگە زانیاریانەی دات��او ئەو ك��ەش��ن��اس��ی��ی��ەك��ان��ەوە دەردەچ�����ن؛ پرۆسەكانی بایەخی گرنگ و جێگەی كەرتی وەك��و مرۆڤن چاالكیەكانی وشكانی و ئاسمانی و گواستنەوەی بەرپرسن كەشییەكان كردارییە ئاوی، كەرتانە. ئەو جوڵەی لەپرۆسەكانی باركردن و توانای دیاریكردنی وەكو ووزە. لەدەستچوونی گواستنەوەو كەشناسییەكان روانگە زانیارییەكانی لەسەر هەیە زۆری��ان كاریگەریەكی كارەساتە سووككردنی كەمكردنەوەو دەرچوونی لەرێگای سروشتیەكان رۆژان��ە ئاووهەواییەكانی ب��اوك��راوە ب��ەه��ۆی ك��ەن��اڵ��ەك��ان��ی راگ��ەی��ان��دن )ب��ی��س��ت��راوو ب��ی��ن��راوو ن��وس��راو( وە بۆچوونە ئەنتەرنێتەوە، ل��ەرێ��گ��ای هەموو مەرجنییە ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان چونكە دروستبوون، راست و كاتێك لەكارو بەشداریدەكەن زانیاریانە ئەو

ژینگە 40

Page 31: zanisti nwe 13

43ژینگە

بۆچی زستانەکانمان بەو ڕادەیە گۆڕاوە؟

سەرمای سترییم، جت الوازی ناوچەکانی بەرەو باکوری جەمسەری باشوریتر جواڵندووە و هەوای گەرمی ب��ەرەو س��ەرەوە ن��اردووە، سەهۆڵەکان گەرمتر باکور جەمسەری دەتوێنەوەو و نێوەگۆی باکوری سەهۆڵبەندانەکانی

تووندتر دەبێت. زستانی ساڵی رابردوو لە فلۆرییدا باڵندەکانی کە س��اردب��وو ب��ەڕادەی��ەک خەوتوو لەسەر لکی درختەکان دەکەوتنە کشتوکاڵییەکان بەرهەمە خ���وارەوە، لەناوچوون و مەرجانەکانی کەنارەکانی دەری�����ا ل��ەف��ل��ۆری��ی��دا ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی باکوریتر مردن.لەناوچەکانی بەرباڵو گەردەلوول وتۆفانی قورس دۆخەکەی بەتەواوەتی تێکدا. لەبەریتانیا سەرمای زستان زۆر کوشەندە بوو، خەلکی ئەو واڵتە زستانی درێژتریین بینی. تێکڕای دیسامبەری ل��ە ه��ەوا گ��ەرم��ی پلەی سااڵنی رابردو )٤.٢(پلەی سانتیگراد دابەزی تێكرایە ئەم پار بەاڵم ب��ووە، بۆ)-١(پلەی سەدی و زۆربەی سەفەرە دواخ��ران. ئاسمانییەکان و زەوینی پار زستانی پیشانیدەدەن ئامارەکان لەساڵی زستان ساردتریین لەبەریتانیا ئەم زستانە ب��ووە. )١٦٥٩(ب����ەدواوە لەناوچەکانی زۆر بەشێکی قورسانە ئ��ەم��ری��ک��ای و ئ���ەوروپ���ا و ئ��اس��ی��ا ئەم دەپرسن گرتوەتەوە،ئایا باکوری

گۆڕانکارییانە بۆ رویانداوە؟بۆئەوەی تێگەیشتنێکی دروستمان دەربارەی ئەوەی کە روییداوە هەبێت

دەبێت بزانیین لەنیوەگۆی باکوردا چی پێشوودا زستانەکانی لە کە روی��داوە لەنێوەگۆی هەرچەند نەبوو، بوونیان باکوردا زستانەکان درێژتر بووە بەاڵم گەرم پلەی شوێنان زۆرب��ەی هێشتا

زۆرنزمتر تۆمار نەکراوە.هاوکات ب��زان��ن سەرنجراکێشە ل��ەگ��ەڵ داب��ەزی��ن��ی پ��ل��ەی گ��ەرم��ی، گەرمتریین کەنەدا )٢٠٠٩(دا لەساڵی لەساڵی خۆی زستانی وشکتریین و خاڵێکی تێپەڕاند. )١٩٤٨(ب����ەدواوە لەهەندێک ئ��ەوەی��ە سەرنجراکێشیتر ن��اوچ��ەی ج��ەم��س��ەری ب��اک��ور پلەی سانتیگراد )٦(پلەی تاوەکو گەرمی

بەرزتر بووتەوە.لەهەردو زستانی رابردودا ناوچەی ن��ی��وەگ��ۆی ب��اک��ور ل��ەس��ااڵن��ی راب��ردو ناوچەش هەندێک و ب��ووە گەرمتر بەپێچەوانەی بیرکردنەوەکانمان لەجیاتی گەرمبوون ب���ەرەو زیاتر س��اردب��وون رۆی��ش��ت��وون. ب���ەاڵم ه��ۆک��اری ئەم نائاساییە س��اردب��وون��ە و گ��ەرم��ب��وون چییە؟)جێف مسترز(لە سرویسی کەش Weather( وهەوای پێگەی ئینتەرنێتیUnderground(ئ����������ەم ب��ارۆدۆخ��ە شوبهاندووە بەکاتێک ئاووهەواییەیی س��ەالج��ەک��ان��م��ان دەرگ����ەی کەئێمە بەکراوەیی دەهێڵینەوە. لەم بارۆدۆخەدا ژوری ب�����ەرەو س����ارد ه���ەوای���ەک���ی لەهەمانکاتیشدا دێ��ت، چێشتلێنانەکە

سەالجەکە سارد دەبێتەوە.لەجەمسەری هاوشێوە روداوێکی

لەدوساڵی وجیا " گ��ەرم جەمسەری )١٩٦٣( )١٩٣٦(و لەسااڵنی رابردو

و)١٩٦٩(روییداوە.داتایانە ب��ەم بەسەرنجدان ئایا نائاسایی بڵێین کەشوهەوای دەتوانیین )جمز سروشتییە؟ راب���ردو دوس��اڵ��ی هێمن زەری��ای لەتاقیگەیی ئورلەند( ناتوانێت "ک��ەس دەڵ��ێ��ت: لەسیاتل واڵمی ورد بەم پرسیارە بداتەوە،واڵمی ج���ۆراج���ۆر ب��وون��ی ه��ەی��ە، ئ��ەگ��ەر گ��ۆڕان��ی س��روش��ت ئ��ەم دی��اردەی��ەی��ی لەسااڵنی دروستکردبێت،لەوانەیە داهاتودا وەها زستانگەلێک بێتەئاراوە. کەسانێکیش ئەم گۆڕانی کەشوهەوایە خۆرەوە، بەچاالکییەکانی دەبەستنەوە کۆتایییان لەئێستادا چاالکییانە ئ��ەم بارۆدۆخەکە دەبێت بۆیە پێهاتووە، قسەیی ئەم ئورلند ببێتەوە." ئاسایی دەڵێت:" و نازانێت بەڕاست دوای��ی ساردتر زساتنی چاوەڕوانی دەىێ��ت خێراتر ب��اک��ور ج��ەم��س��ەری بیین. لەهەموو ناوچەکانی جیهان گەرمدەبێت بۆیە دەت��وێ��ن��ەوە. س��ەه��ۆڵ��ەک��ان و هەموو باکورییە ناوچە هاوینەکانی و هەڵدەمژن زیاتر گەرمای ساڵێک

لەپاییزدا ئەو گەرمایە دەدەنەوە."

ه��ەوای رودەدات. زەوی ب��اک��وری زۆرب��ەی باکور جەمسەری س��اردی بەناوی بەهێزی بایەکی لەالیەن کات polar( ج��ەم��س��ەری گ���ەردەل���ول���ی ئەم خێراتریین vortex(گەمارۆدراوە. بایانە پێی دەوترێت )جت ستریم( کە زەوی روب��ەری )١٠(کیلومیتەری لە کات زۆربەی بایە ئەم هەیە. بوونی رێچکەیەکی ئاڵۆزی هەیە هەندێکجار و باکور لەجەمسەری نزییکدەبێتەوە لەناوچە نزییکدەبێتەوە هەندێکجاریش الواز بایە ئەم کاتێک باشورییەکان. دەب��ێ��ت، گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ەک��ان ن��اوچ��ەی فراوانتر دەگرێتەوە و لەئاکامدا هەوای باشورییەکان ن��اوچ��ە ب���ەردو س���ارد دەچ��ێ��ت و ه���ەوای گ��ەرم رودەک��ات��ە جەمسەری باکور. ئەوەی دیاریدەکات هەوای سارد بەچ هێزێک بەرەوواڵتانی ب��ڕوات، باکور جەمسەری باشوری

بارودۆخی جت ستریمە.باکور ج��ەم��س��ەری گ��ەردەل��ول��ی ب��ەردەوام بەرزو نزمی زۆری بەخۆوە راب���ردودا ل��ەدوس��ال��ێ ب��ەاڵم بینیووە بەشێوەیەکی بەرچاو الوازبووە. ئاکامی ئەم الوازبوونە، دیاردەیەکی کەشییە کە ساردو "کیشورەکانی دەوترێت پێی