zansti nwe zhmara 14

43
www.facebook.com/lvinscience2 و! هەڵەنەبوایشتاین ئەن دینار)2000( نرخ2012 زاری، ئا)14( ژمارهZanisty Nwe ن دەتوان تەمەڵەکان چۆنوە؟ەمبکەنە کێشیان کرمانەی شەڕ دە ئەوری دەکات لەگەڵ پیوەندی شێرپەنجە پەیانی ژی بەشێوازی هەیەوە رۆژانەکردنی خێو راو خێوەکان دەگریت؟ وێنەی چۆنەمەرباریک ژنی کردەکات خۆشت ژیانت

description

zansti nwe no 14 public science magazine in kurdish

Transcript of zansti nwe zhmara 14

Page 1: zansti nwe zhmara 14

www.facebook.com/lvinscience2

ئەنایشتاین هەڵەنەبوو!

ژماره )14(، ئازاری 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

تەمەڵەکان چۆن دەتوانن کێشیان کەمبکەنەوە؟

ئەو دەرمانەی شەڕ لەگەڵ پیری دەکات

شێرپەنجە پەیوەندی بەشێوازی ژیانی رۆژانەوە هەیە

راوکردنی خێوچۆن وێنەی خێوەکان دەگریت؟

ژنی کەمەرباریک ژیانت خۆشتردەکات

Page 2: zansti nwe zhmara 14

زانست بۆ گشت

دەکرێ زانینی مرۆ دابەش بکرێ بەسەر دو دەستە بەندن سروشتەوە قانونی بە کە ئەوانەی زانیاریدا؛ تێدا مرۆیان ئازادی دەربڕینیاندا لە کە ئەوانەش و سروشت، دیاردەیەکی لە نمونە بۆ بەرجەستەیە. فیزیك بە جۆرێك دەڕوانێ و هونەریش بە جۆرێکی سروشت قانونەکانی لە دەست ناتوانێ زانایەك تر. وەربدات، بەاڵم هونەرمەندێك ئازادە لەوەی سروشت خۆ تەنێکدا. لە یان تابلۆیەکدا لە دەنوێنێ چۆن بۆ خزمەتی مرۆ کاران. ڕەنگە هونەر و زانست لەوەدا تەبابن کە هەردوکیان

پێناسەکردنی ئەم دو زانستە ڕەنگە کارێکی ئاسان نەبێ. بۆ نمونە هەندێك لە زانستەکان دەکرێ بە لە قانوندا کە لە کۆمەڵێك بناسێنرێن قاڵبدانی سروشت ببنەوە. دوبارە پێویستە بارێکدا هەمو لە و هەمیشە ڕوکەش بە جیاوازە؛ زانست لە هونەرە، هەرچی وادیارە کە بە هیچ قانونێكەوە بەند نیە، بەاڵم ئەمیش، وەك زانست، کۆمەڵێك بنەما ڕایگرتوە، کە توندوتۆڵی دەکرێ نەبێ هەرهیچ ب��ەاڵم نیە، زانستیان ببینرێنەوە.قانونی

ئایا هونەر ئەوەیە کە مرۆ دەیئافرێنێ و زانستیش خۆ دەک��ات؟ ڕوماڵی سروشتدا لە مرۆ کە ئ��ەوەی وەك هونەریش، نەتوانین بەرباڵویەکەی لەبەر ڕەنگە ڕەنگە بکەین. قەتیس پێناسەیەکدا تەنیا لە زانست، نەتوانرێ بناسرێ کە جارێكێ دی بە هونەر کارێك ئەو دەوروبەرە بخولقێنرێتەوە کە تێدا ئەنجام دراوە. بۆ نمونە زۆر تابلۆی ناسراو هەن، کە ڕەنگە هەندێك هونەرمەندی ئەمڕۆ وەکخۆی بیکێشنەوە، بەاڵم هەرگیز ئایا لە بەهادا شان لە شانی کارە بنەچەیەکە نادەن. کە دەبینرێ وا هونەر زۆرجار چیە؟ ئەمە هۆکاری و بناسێنێ پێمان کارامە هونەرمەندێكێ بێ کارێك ببنەوە. بەرەنگاری نەوێرن ئاسای خەڵکی ئیدی ئاسایی خەڵکی ئێمەی کە هەن، ژیان الیەنی زۆر نازانین یان نازانین هونەری بە دەیبینین، ب��ەردەوام کەچی هەڵهێنجێنین. لێ هونەری کارێكی چ��ۆن هونەرمەندێك وێنەیەکی دەگرێ و لە چوارچێوەیەکدا لە شاکارە یەکێك بە ببێ بۆئەوەی دەدات ئابڵوقەی لەوەدا زانست و هونەر کە پێدەچێ هونەریەکان. بە پەیوەستن ڕستەوخۆ هەردوکیان کە ب��ن، ک��ۆك دەوروب��ەر؛ لە پیشەمەندەکەوە سەرنجدانی توانای و دەگ��ەڕێ سروشتیەکان شتە لێکدانەوەی بۆ زان��ا هەردوکیشیان دی��ارە ڕەنگدانەوەیان. بۆ هونەریش

ب���ەدوی پ��ەی��وەن��دی دی����ارەدە ج��وداک��ان��ەوەن. لەم ڕوانگەیەوە هونەرمەند و زانا کۆك دەبن.

هەڵبەت ئاڵۆزبونی ژیان و بە کااڵکردنی زۆربەی بەهرەکانی مرۆڤ لەمڕۆدا لە هونەر و زانستدا ڕەنگیان ئەمیش و تەکنەلۆجی بە دەکرێ زانست داوەت��ەوە. بە هونەریش دەک��ات؛ مۆر ژیانی بۆ هاسانکاری هەمان شێوە دەکرێ بە کااڵو لە خۆشگوزەرانی مرۆدا زانست و پێشکەوتنی کاتدا، لەهەمان دەبێ. بەشدار بۆ هاسانکاری زانست یکدین. هاوکاری هونەر خێرا کامێرای داهێنانی نمونە بۆ دەک��ات؛ هونەر لە ک��ای��ەوە؛ هێناوەتە ه��ون��ەری لە ن��وێ جۆرێكی لێکدانەوەی لە هاوکارە نوێ هونەری کە کاتێکدا کاریگەری زانستی و پێچانەوەی تەکنەلۆجی ڕەقوتەق ژیانی لە هەبێ نمایشکردنی ڕوی کە بەرگێکدا، ڕۆژانامەندا.لە

هونەریەکانی گەلەریە مۆزەخانەو بەسەردانی پێناسەیەك تەنیا دەبینینەوە. هونەر بەرباڵوی جیهان، کە بتوانێ هونەر لەخۆ بگرێ، ڕەنگە پێناسە نەکردنی هەر هونەر کە باوەڕەی ئەو بگاتە ڕەنگە مرۆ بێ. کارێکە مرۆ یان هونەرمەندێکی پیشەمەند بتوانێ یان بوێرێ ناویبنێ هونەرە. هونەر لە کاری مرۆی چاخە ئەشکەوتێك دیواری لەسەر ڕەنگە کە کۆنەکانەوە، کارەکانی دەگ��ات��ە ت��ا دەک���ات دەستپێ ن��وس��راب��ێ، و دابگیرسێ بێ گڵۆپێك چەند ڕەنگە کە ئەمدوایە، لەسەر بێ بۆیەیەك قوتوە چەند ڕشتنی بکوژێنەوە، خامێکی سپی یان دەکرێ پەیکەرێك بێ کە لە هیچ بەرباڵوی نمونانە ئەم نەچێ. مرۆ بە ئاشنا تەنێکی شێوە بەهەمان گ��ەر خۆ دەک��ەن��ەوە. ڕون هونەر کە دەبینین بڕوانین، زانستی دۆزینەوەی و لەزانست و هونەر تەبان.ئەمانیش وەك هونەر بەرباڵون. لەم ڕوەشەوە زانست

تەبابون، بۆ وردی��ە بەو نەکات پێویست ڕەنگە بگەڕێین. هونەر و زانس���ت کۆکی و کۆبونەوە ڕۆژانەماندا ژیانی لە کە کااڵیانەی ئ��ەو زۆرب��ەی بەکاریان دەهێنین، زانست و هونەر پێکەوە ڕەنگینیان تەنانەت ی��ان تەلەفۆنێك تەلڤیزیۆنێك، ک���ردون. الپەڕەیەکی سەر ئینتەرنێت یان ڕازاندنەوەی کۆگایەك، تەنیا بە زانست یان تەنیا بە هونەر نەهاتونەتە بەرهەم، و زانست ه��ەردوك کۆبونەوەی بە پێویستی بەڵکو هونەری یان هونەرە زانستی ئەمە ئایا بوە. هونەر

زانستە؟

زانستی هونەر

هه موو ژماره یه کدکتۆر ڕێبوار فەتاح ده ینوسێت

Page 3: zansti nwe zhmara 14

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

Tel: 07701991949www.issuu.com/[email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجی

‌چاپیدەکات‌ چاپخانەی‌‌‌‌

کۆمپانیای‌)باڵڤ‌پەیک(‌باڵویده‌کاته‌وه‌No.14, March 2012

www.facebook.com/lvinscience2

ئەنایشتاین هەڵەنەبوو!

ژماره )14(، ئازاری 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

تەمەڵەکان چۆن دەتوانن کێشیان کەمبکەنەوە؟

ئەو دەرمانەی شەڕ لەگەڵ پیری دەکات

شێرپەنجە پەیوەندی بەشێوازی ژیانی رۆژانەوە هەیە

راوکردنی خێوچۆن وێنەی خێوەکان دەگریت؟

ژنی کەمەرباریک ژیانت خۆشتردەکات

24

20 12

36

Page 4: zansti nwe zhmara 14

تەندروستی 4

ئەو دەرمانە گیاییەیی شەڕ لەگەڵ پیری دەکاتلەپزیشکی ک��ە س��اڵ��ە س���ەدان پزیشکەکان چینییدا، ترادسیونی ل��ەج��ۆرێ��ک رووەک����ی گ��وڵ��داری ماالریا سوود بۆچارەسەری تبتی وەردەگرن، ئێستا زانایان دەڵێن ئەم چەکێک، وەک��و دەکرێت رووەک��ە

بەدژی پیری بەکاربهێنرێت. ئ������ەم رووک���������ە گ����وڵ����دارە ب��ەه��ەڵ��خ��ڵ��ەت��ان��دن��ی خ��ان��ەک��ان��ی تێدا برسیبوونیان هەستی ل��ەش دروس��ت��دەک��ات و دەک��رێ��ت وەک��و خانەکان و بەپیربوونی دژ چەکێک گیرانی کونی خانەکان بەکاربهێنرێت.سەوزی هەمیشە شینی گوڵی blue evergreen( هیدرانجیا زانستی ب��ەن��اوی )hydrangea،س��ەدان )Dichroa febrifuga(ئێستا ب��ەاڵم بەکاردەهێنرێت ساڵە

تایبەتمەندیی نوێی لێدەرکەوتووە. ئێستا تریسی کلرو هاوکارەکانی لەزانکۆی ددان پزیشکی لەفاکڵتی دۆزیویانەتەوە لەبۆستن ه��ارڤ��ارد ،)halofuginone(هالوفوگینن کە لەتوخمە کە کیمیایی مادەیەکی ئەم دروستکەری سەرەکییەکانی ئەوەی بەهۆی دەبێت رووەک��ەی��ە، ب��ەرگ��ری لەکارلێکی پێشگیری بکریەت، ئەم کارلێکانە دەبن بەهۆی

دروستبوونی نەخۆشی. ئامینۆ ترشەکانی بڕی کاتێک خانەکان کەمببێتەوە، لەجەستەدا ناپێویستەکان پرۆتیینە سەنتزی توێژینەوەی گ��روپ��ی رادەگ��رێ��ت، هالوفوگنین، کە دۆزییانەوە کلر کە ئەنزیمەی ئ��ەو وەستاندنی بە ئەرکی گەیاندنی ترشی ئامینۆی بەم

دەتوانێت تایبەتمەندییە ئ��ەم ببێت بەهۆی کاریگەری ئەم دەرمانە سیستمی نەخۆشییەکانی ل��ەس��ەر بەرگری لەش، بەاڵم بەهۆی ئەوەی هالوفوگینن، هاوشێوەسازی بۆ مادە لەوانەیە دەکات، خواردەمەنییەکان ئەو هەبێ،. بەکارهێنانێکیتریشی پێویست ب���ەڕادی گیانلەبەرانەی خواردن دەخۆن، ئەو گیانلەبەرانەن زۆرترە؛هۆکاری تەمەنیان درێژی تەمەندرێژی ئەم گیانلەبەرانە ئەوەیە نەخۆشی لەهەندێک پێشگیری پرۆتینەوە بەهۆی هۆکردن وەک��و دەگیریەت، بەوتەی کل؛ ئەمە بەو لەوانەیە هالوفوگینن دێت مانایە پیری دژە دەرمانی وەک بتوانێت

بەکار بهێنرێت.New scientist سەرچاوە: گۆڤاری

پرۆتینەی دروستکردنی سیستمی بۆ ه��اوش��ێ��وەس��ازی لەئەستۆدایە، کەمبوونەوەکەی دەکات و قەرەبووی

دەکاتەوە.ئەم دەرمانە تێگەیشت کە کلر کیمیاییە زنجیرەیەکی دەستپێکەری ب����ەن����اوی)AAR(ئ����ەم زن��ج��ی��رەی��ە ترشی ک��ەم��ب��وون��ەوەی ب��ەرپ��رس��ی زنجیرەییە کارلێکە ئەم ئامینۆیە، پ��ێ��ش��گ��ی��ری ل��ەگ��ەش��ەس��ەن��دن��ی دەک��ات، م��االری��ا مشەخۆرەکانی پرۆتیین خوێنییەکان خانە ناهێڵێت دروس��ت��ب��ک��ەن ک��ە دەب��ێ��ت بەهۆی جۆرێکی ناهێڵێت ه���ەوک���ردن و گەشە سپی ل��ەخ��رۆک��ەی تایبەت ب��ەه��ۆی گیرانی ب��ک��ەن ک��ە دەب���ن ری��خ��ۆڵ��ە گ����ەورەو ف��رەرەق��ب��وون��ی

.)multiple sclerosis(

Page 5: zansti nwe zhmara 14

5تەندروستی

سەفەری سەرسووڕهێنەر بۆناو جەستەی مرۆڤئامێرێک توانیویانە ت��وێ��ژەران دروس��ت��ب��ک��ەن دەت��وان��ێ��ت وەک��و بەنێو زانستییە-خەیاڵییەکان فیلمە خوێنە تێپەڕببێت و خوێنبەرەکاندا مەیوە ترسناکەکان و گیرانی دیواری

دەمارەکان بناسێتەوە. چ���ی���رۆک���ێ���ک���ی زان���س���ت���ی خ��ەی��اڵ��ی ن���ووس���ەری ب��ەن��اوب��ان��گ ب��ەن��اوی ه��ەی��ە ئاسیمۆف ئ��ی��زاگ لەودا سەرسوڕهێنەر"، "سەفەری دەنێردرێتە بچووک ژێردەریاییەکی کەسێکی خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان��ی ن��ێ��و مەیو خوێنێکی تاوەکو زۆرگرنگ، مەترسییەوە خستوەتە ژیانی کە لەناو ببەن، ئێستا شتێک لەوشێوەیە ب��ەق��اب��ەرەی س��ەرس��وڕه��ێ��ن��ەرەوە ماسی پەڕەکانی کلکی بەئەندازەی دروس��ت��ک��راوە ک��ە ئ��ەم خ��ەون��ەی ئامێرە ئ��ەم بەحەقیقەت، ک��ردووە خوێنبەرەکانەوە لەنێو دەتوانێت م��ەی��وەک��ان و خوێنە تێپەڕببێت و

گیرانی دەمارەکان بناسێتەوە. بەشێوەی ئێستا ئامێرەکانی دەت��وان��ن کامێراگەلێکن گشتی تێپەڕببن، خوێنبەرەکاندا بەنێو دەبێت خۆیان پزیشکەکان بەاڵم

ب��دۆزن��ەوەو خوێنبەرەکان گیرانی ئ��ەگ��ەری ئ��ای��ا ک��ە تێبگەن ل��ێ��ی ئ����ەوە ه��ەی��ە خ��وێ��ن��ە م��ەی��وەک��ان دایبخەن، جیاببنەوەو لەدیوارەکان ل��ەالی��ەن ن���وێ ئامێرێکی ب���ەاڵم لەنەخۆشخانەی تیرنی گیلرمو بوستن م��اس��اچ��وس��ێ��ت��ی گ��ش��ت��ی دەتوانێت هەروەها دروستکراوە، کە بناسێتەوە مولکیوالنەش ئ��ەو خوێنە زیانبەخشین؛ بۆ نیشانەن

مەیوەکان و پالکەکانی چەوری.ب���ۆ ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی ئ��ەم ئ��ام��ێ��رە، گ��روپ��ی ت��ی��رن��ی س��ەرەت��ا تایبەتیان خواردەمەنی رجێمێکی کە دانا تاقیگە کەروێشکەکانی بۆ دیوارەکانی ئ��ەوەی بەهۆی دەب��وو لەدواییدا دابخرێت، خوێنبەرەکان مادەی کیمیایی فلورسنتیان تێکردن پیشاندەری مولکیولەکانی ک��ە دادەن��را، لەسەر نیشانیان مەترسی ئاشکراکەرێکی هەڵگری ئامێرەکە ناوچە ئەو کە فلورسێنتە روناکی روناکانەی نێو دیواری خوێنبەرەکان ک��ە ن��ی��ش��ان��ەی��ان ل��ەس��ەر دان����راوە

ئاشکرادەکات.

سیستمی هۆشیارکردنەوەی سەرەتاییدۆزینەوەی فیبریین بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە تووشن بەنەخۆشی گیرانی خوێنبەرەوەو بەنەشتەرگەری چارەسەرکراون و ستنتیان بۆ دانراوە زۆر سوودمەندە، خوێنبەرەکانی ئەم کەسانە زۆربەی کات بۆ جارێکیتر نیشانەکانیشی یەکەم و دادخرێنەوە لەسەر فیبریین لەنیشتنی بریتیە ناتوانن ئێستا ئامێرەکانی ستنت، بەاڵم جیابکەنەوە، لەوانیتر فیبریین تاقیکردنەوەی فلورسێنت دەتوانێت هەربۆیە ئەنجامبدات، ک��ارە ئ��ەم داخرانی پێش دەتوانن پزیشکەکان مەیینی بە دژ دەرم��ان��ی رێگەکە،

خوێن بەنەخۆش بدەن. ئەم دەیەوێت لەئێستادا تیرنی بەهۆی کە خەڵکێک لەسەر ئامێرە دڵیان خوێنبەرەکانی نەخۆشیییەوە نەشتەرگەریییان بۆکراوە، تاقیبکاتەوە.

New Scientist :سەرچاوە

شێوەیە ب���ەم ت��ی��رن��ی گ��روپ��ی کە پروتینەی ئەو فیبریین، توانیان دەبێت بەهۆی دروستبوونی خوێنی ئەو ،)B( کاتپسیین مەیو،لەگەڵ لەنێو کات ک��ەزۆرب��ەی ئانزیمەی مەترسییدارەکان چەورییە پالکە

دەبینرێن بدۆزێتەوە. بە وتەی تیرنی، بە بەکارهێنانی مولکیولێک ه��ەم��وو ئامێرە ئ��ەم پیشاندەری کە ئەوانەی تەنانەت

شێرپەنجەن بناسرێنەوە. ه�����ەروەه�����ا ئ�����ەم ئ���ام���ێ���رە دەت��وان��ێ��ت ژێ���ردەری���ای���ی وەک زیانە لەناوبردنی بۆ ئەولەیزەرانەی زێدە بەکاردێن گومانلێکراوەکان بکرێن . ئەو دەڵێت : " هەرچەند چاکسازی بە پێویستی ئامێرە ئەم رەخساوە هەلە ئ��ەو ب��ەاڵم هەیە، ت��اوەک��و ش��ێ��وازەک��ان��ی چ��ارەس��ەر یەکبخرێن ئ��ام��ێ��رەدا ئ��ەم ل��ەگ��ەڵ چەورییەکان پالکە لەگەڵ تاوەکو مەترسیدارەکان مەییوە خوێنە و

بەربەرەکانێ بکرێت".

Page 6: zansti nwe zhmara 14

تەندروستی 6

هەشت رێگە بۆ کەمکردنەوەی کێش تایبەت بەکەسانی تەمبەڵ

دەتوانیت بەچوونت بۆ گەشت و خەوتن و کوژاندنەوەی گلۆپەکان و لێدانی ڤاکسین کێشت داببەزێنیت

Page 7: zansti nwe zhmara 14

7تەندروستی

لەزانکۆی ئالیسن( )دەیڤیید کاتێک )بیرمەنگام( )ئاالباما(ی تێگەیشت مرۆڤ تەنها گیانلەبەر نییە لەبابەتەکە زیاتر دەبێت، قەڵەو کە لێکۆڵینەوەی ئ��ەو وردب����ووەوە. لەسەرگیاندارانی کێوی، گیاندارانی گیاندارانەی ئەو تەنانەت تاقیگەو ک��ە ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی دورودرێ�����ژە زۆر خ���واردەم���ەن���ی رجێمێکی هەیە،ئەنجامداو کۆنتڕۆڵکراویان خەرییکە ه��ەم��ووی��ان تێگەیشت بەو گەیشت ئالیسن دەبن. قەڵەو ئەنجامەی قەڵەو بوونی گیاندارانی دەوروبەرمان و مرۆڤ دەبێت یەک هۆکاری هەبێت. بەلەبەرچاوگرتنی ئەم بابەتە، دۆزینەوەی هۆکارەکان بۆچارەسەری نوێ رێگەگەلێکی دەکاتەوە، لەبەردەمماندا قەڵەوی ه��ەواڵ��ێ��ک��ی دڵ��خ��ۆش��ک��ەر ئ��ەوەی��ە جیهان س��ەران��س��ەری ت��وێ��ژەران��ی هێشتا دەچ��ن. الیەنە ئەو ب��ەرەو لەهۆکارەکان هەرکام نییە روون لەسەر کاریگەری رادەی��ەک تاچ ق���ەڵ���ەوی ه���ەی���ە، ب��ەه��ەم��ەح��اڵ بۆ رێگەگەلێک دەتوانیین ئێمە پێشکەش لێیان دوورک��ەوت��ن��ەوە هەندێک بزانن باشترە بکەیین؛ لە بێکێشەترە زۆر رێگەگەلە لەم دوورو رجیمگرتن وپیاسەکردنی

درێژ.ڤاکسەن لێبدەن

نوێدا ساڵی لەپشووی ئەگەر ناچار ئەوکات ببێت، سەرماتان هەڵگرن و ت��ازە دەسڕێکی دەب��ن بکڕن. هۆکارەکەی نوێ جلێکی ئ���ەم���ە ئ����ەوەی����ە ک����ە ی��ەک��ێ��ک سەرماخوردەیی لەڤایرۆسەکانی لەگەڵ قەڵەوییدا پەیوەندی هەیە. دکتۆر نیخیل دورئەندار لەناوەندی لەلویزیانا پنینتگن توێژینەوەکانی دۆزیویەتەوە کە ئادنوویروس)٣٦-خانەکانی ژم���ارەی ه��ەم )Adچەوری لەش و هەم بڕی چەوری ئەو زی���اددەک���ات. خانەکە نێو خەڵکی کە تێگەیشت هەروەها ق���ەڵ���ەو س���ێ ب���ەرام���ب���ەر زی��ات��ر دژە هەڵگری ئاسایی لەخەڵکی هۆکارەکەی ت��ەن��ی)Ad-٣٦(ن، تووشبوونی ئێستەیی یان پێشوویی توێژینەوەیەکیتر ڤایرۆسەکەیە. بە دەڵ����ێ����ت؛ ک��ێ��ش��ی م��ن��دااڵن��ی )٣٦-Ad(ه��ەڵ��گ��ری دژەت����ەن����یزیاترە بەتێکڕایی)٢٣(کیلۆگرام

ل��ەک��ێ��ش��ی ئ���ەو م��ن��دااڵن��ەی��ی کە نیین. ت��ەن��ە دژە ئ��ەم هەڵگری ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا کەس ن��ازان��ێ��ت ب��ە چ ه��ۆک��ارێ��ک ب��ەاڵم بەهۆی ق��ەڵ��ەوب��وون ک��اری��گ��ەری چەندیین دژەت��ەن��ی)Ad-٣٦(ب��ۆ دەمێنێتەوە. لەشدا لەنێو س��اڵ میکرۆبیتر جۆر لەهەمانکاتدا،دە قەڵەوتر گ��ی��ان��ل��ەب��ەران ک��ە ه��ەن هەوااڵنە ئەم هەرچەند دەک��ەن، وادەردەک��ەوێ��ت ه��ەواڵ��ی خۆش خەبەرێکی دەکرێت بەاڵم نەبن، کەکار بێت زانایانە بۆئەو خۆش لەسەر نەهێشتنی قەڵەوی دەکەن.دک��ت��ۆر دوران�����دار دەڵ��ێ��ت؛ ئ���ەگ���ەر ه��ەوک��ردن��ێ��ک دەب��ێ��ت دەتوانیین ئێمە ، قەڵەوی بەهۆی کاریگەرمان س��ادەو رێگەیەکی ئەویش هەبێت، لەبەرامبەرییدا

بریتیە لە ڤاکسەن لێدان. خۆتان ساردبکەنەوە

زۆر ت���وڕەی���ی ه���ەرچ���ەن���د بەهۆی دەبێت ئاسایی بەشێوەیی فشاری ب��ەاڵم کێش، داب��ەزی��ن��ی ع��ەس��ەب��ی رۆژان�����ە دەت��وان��ێ��ت هەبێت، پ��ێ��چ��ەوان��ەی ئەنجامی چەوری دابەزینی بۆ ئەگەر بۆیە هەناسەیەکی بووە، بەرسکیشتان ق�����ووڵ ه��ەڵ��ک��ێ��ش��ن و م��ەه��ێ��ڵ��ن ئ��ەگ��ەر تێکبچێت، ئ��ەع��س��اب��ت��ان ناتوانن ئەعسابی خۆتان کۆنتڕۆڵ بکەن رجێمی خواردنیش مەگرن، پیشانیدەدات، نوێیەکان توێژینەوە کەمی بڕی گەرمۆکەی لەش، لەنێو ئەوەی بەهۆی دەبێت مشکەکاندا بۆ فشاری عەسەبی هەستیارتربن و کۆتایی دوای��ی هەستیارییە ئ��ەم سنووردارکردنی خواردەمەنی هەر لەژێر مشکانەی ئەو دەمێنێتەوە، رجێمی خواردەمەنییدا کاریگەری ب����وون ل��ەچ��او م��ش��ک��ەک��ان��ی تر خواردنی چەورتریان هەڵدەبژارد. ت��وێ��ژی��ن��ەوە ل��ەس��ەر وێ��ن��ە ه��ەڵ��گ��ی��راوەک��ان��ی م��ێ��ش��ک کە لەزانکۆی سینها راجیتا لەالیەن پیشانیداوە، هەڵگیراوە ی��ی��ل وە بەهۆی دەبێت عەسەبی فشاری پێشەوەی بەشی چاالکتربوونی م��ێ��ش��ک، وات�����ە ئ����ەو ب��ەش��ەی ک���ە پ���ەی���وەن���دی ه��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ ح��ەزەک��ان و پ��ادداش��ت��ەک��ان. ئەو دەڵ��ێ��ت؛ ئ���ەم ب��اب��ەت��ە ح���ەز بۆ خ���واردەم���ەن���ی ب��ەگ��ەرم��ۆک��ەی

قاوەیی )کە لەمندااڵندا رێژەیەکی کەمەو لە کەسانی گەورەدا زۆرتر دەبێت( پاشکەوت مل لەالیی وزە بەسوتاندنی دەس��ت��دەک��ات تاوەکو لەش بەگەرمی بهێڵێتەوە.لەگەڵ زۆر ئەگەر بەداخەوە، پاشەکەوتی نەگونجابێتن، سەرما دادەب��ەزێ��ت و قاوەیتان چ��ەوری سووتاندنی بۆ تواناییتان خێرا

خواردەمەنی کەمدەبێتەوە. وت����������ەی ب���ەپ���ێ���ی

جانسن،

زیاترەوە بۆ ئەو کەسانەی حەزیان دەک��ات، زیاتر لەبەکارهێنانیەتی گەرمۆکەکان، ژماردنی لەجیاتی ئ�����ەو ش����ێ����وەی خ���ۆئ���اگ���ای���ی و عەسەبی و فشاری کەمکردنەوەی پێشنیار دەکات تاوەکو بگەن بەو تێبگەن کە لەخۆئاگایی قۆناغە رەفتارەکانتان بیرکردنەوەو چۆن تەندروستیتان لەسەر کاریگەری

دادەنێت. زیاتر لەوەش ساردببنەوە

ل��ە س��ێ دەی����ەی راب����ردودا، ویالیەتە لەبەریتانیاو خانووەکان لەچاو ئەمریکادا یەکگرتووەکانی فیونا ب����وون، گ��ەرم��ت��ر ج����اران

لەکۆلێجی جانسن لەندەن و زانکۆیی ه���اوک���ارەک���ان���ی

دەڵێن ئەمە لەوانەیە ل��ەس��ەر ق��ەڵ��ەوی��م��ان کارییگەری هەبێت.س���ی���م���ون���اب���و تورینی لەزانکۆی ئیتالیا لەگەڵ ئەم ب��ی��رک��ردن��ەوەدا ه������اوڕای������ە.

لەتوێژینەوەیەکدا )١٥٠٠( ل����ەس����ەر ک����ە

ک��ەس��ی ت��ەم��ەن م��ام��ن��اوەن��د ئەنجامدراوە، گروپە تێگەیشتن مانگ ش���ەش ل���ەم���اوەی ک��ە ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا، ئ��ەگ��ەری کەسانەی ئەو قەڵەوبوونی پلەی گەرمی خانووەکەیان ل���ەس���ەر سێی ی���ەک ل���ە ب��وو، لیستەکە س���ەرەوە لەوانیتر زی��ات��ر دوج���ار

بوو.لەرزین بەدڵنییاییەوە بەهۆی دەبێت لەسەرمادا ب��ەاڵم وزە، ل��ەدەس��ت��دان��ی

چەند ل��ەش��ت��ان ب���ۆئ���ەوەی لەدەستبدات گەرمۆکەیەک

لەسەرمادا ن��اک��ات پێویست ب��ی��ب��ەس��ت��ن!. زۆرب������ەی ئ��ەو لەشماندایە لەنێو چەورییەیی سپی، چ��ەوری دەوت��رێ��ت پێی گەرمی پ��ل��ەی کاتێک ب���ەاڵم

لە)١٨( بۆکەمتر دادەبەزێت چ��ەوری گ���راد، سانتی پلە

Page 8: zansti nwe zhmara 14

ئێستا هیچ توێژینەوەیەکی زانستی پروتینی درێژماوەی ،سەرکەوتنی ئێمە بەاڵم پشتڕاستنەکردوەتەوە، پێش بینی دەکەین کاریگەر بێت.ل��ەم��ان��گ��ی ئ���ۆک���ت���ۆب���ەردا، لەڕاپۆرتێکدا ئ��ەو گ��روپ��ەک��ەی خواردنی لەرجێمێکی رایانگەیاند رجێمە ئ��ەوان��ەی )٤(رۆژەدا، )١٠%(پرۆتینی خواردمەنییەکەیان تێدابوو،)١٢%(زیاتر لەو کەسانەی خواردەمەنییەکەیان رجێمە کە زیاتر تێدایە پرۆتینی )%١٥(

گەرمۆکە بەکار دەهێنن.گ��وس��ب��ی دەڵ��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە بێت ئ����ەوە ه���ۆک���ارەک���ەی ک��ە ئ��ێ��م��ە ح���ەزم���ان زۆر ل��ەپ��رۆت��ی��ن��ەو ب��ەش��ێ��وەی ن��ائ��اگ��ای��ەن��ە ت��ێ��دەک��ۆش��ی��ن بۆیە ئەنجامە، بەو بگەین لەلەشماندا پرۆتیین کاتێک زیاتر ک��ال��ۆری کەمدەبێت، بەکاردەهێنین، لێکۆڵینەوەکانیتر بەخواردنی ک��ە پیشانیدەدەن درێ��ژت��ر ب��ۆم��اوەی��ەک��ی پرۆتیین هەست بەتێری دەکەیین، هەروەها کۆپنهاگن زانکۆی توێژەرانی پیشانیانداوە، لەدانیمارک لەپرۆتیین پڕ رجێمێکی شەکری ئاستی ب��ە ن�����������زم�����������ەوە g l ycaemic ( )i n d e x

بڕۆن بۆ سەیرانپیاسەو هەڵهاتن لەنێو شاری بەهۆی دەبێت تەنها قەرەباڵغدا ئەوەی چەوری ورگ کەمببێتەوە. هەڵمژینی هەوای ئالودە دەکرێت ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ک��ۆب��وون��ەوەی چ������ەوری زی������ادە ل��ەس��ک��داو ک���ەم���ب���وون���ەوەی ه��ەس��ت��ی��اری کەئەمەش بەئەنسولین ، خانەکان دەک��رێ��ت م��ەت��رس��ی ت��ووش��ب��ون جۆری)٢( شەکرەی بەنەخۆشی زی����اد ب���ک���ات. ژی���اوه���ای���وژو بۆ ئۆهایو ویالیەتی لەزانکۆی م��اوەی)٦(ک��ات��ژم��ێ��ر ل���ەرۆژداو ب����ۆم����اوەی)٥(رۆژ ل��ەح��ەف��ت��ەدا هەوای بەر دەخستە مشکەکانی ورد تەنۆلکەی بە ئالودە زۆر دادەنا، دوایی نزیکەی)١٠(حەفتە )٥٠%(زی��ات��ر بەنزیکەیی ئ��ەوان لەمشکەکانیتر چەوری بەرسکیان خواردنیان یەکجۆر کە هەبوو پاکیان ب��ەاڵم ه��ەوای دەخ���وارد

هەڵدەمژی.راکشان

تێپەڕکردنی ب��ەدوای��ی ئەگەر ک���ات���ەوەن راک���ش���ان ب��اش��ت��ری��ن دەبێت ک��ەم زۆر ب��ژارە؛خ��ەوی توێژینەوەکان ق��ەڵ��ەوی، بەهۆی کەمتر ئ��ەوان��ەی پ��ی��ش��ان��ی��دەدەن لە)٦.٣(کاتژمێر لەشەوو رۆژێکدا بوونیان قەڵەو ئەگەری دەخ��ەون کە ئاسایی خەڵکی بەاڵم زیاترە، لەشەوورۆژێکدا )٧.٢(کاتژمێر

دەخەون کێشیان ئاساییە.پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان خ��ەوو چاالکی کاتێک تەنانەت کێش وەرزیش کەمە، بوونی هەیە.ئەو مندااڵنەی لەتەمەنی نێوان )٣(بۆ لە)١١(کاتژمێر کەمتر )٥(س��اڵ بوونیان قەڵەو ئەگەری دەخەون کەمی زی��ات��رە. )٧(ساڵییدا لە لەلەشدا لپتن هۆرمۆنی خ��ەو کەمدەکاتەوە، ئەم هۆرمۆنە پێش هەروەها دەگرێت، بەبرسیەتی دەک��ات زی��اد گرلین هۆرمۆنی برسیەتی، ب��ەه��ۆی دەب��ێ��ت ک��ە خەو کەمبوونەوەی بەواتایەکیتر زیاترمان کاتی ئەوەیە مانای بە بەهەر لەبەردەستدایە، بۆخواردن حاڵ کاتژمێرێک زیاتر لەجێگەی ن��ووس��ت��ن م��ان��ەوە خ��ۆش��ت��رە لە

یەککاتژمێر وەرزشکردن.سەرچاوە: گۆڤاری نیوساینتست

)ب��ڕێ��ک ک��ە ک��اری��گ��ەری م��ادەی ئاستی ل��ەس��ەر خ���واردەم���ەن���ی پیشاندەدات( خوێن گلۆکۆزی تادەتوانی دەرخسێنێت هەلە ئەوە

بخۆیت بێئەوەی قەڵەو ببیت.سەیری بەستەبەندی خواردەمەنییەکان بکەن

لەبەستەبەندییە ه��ەن��دێ��ک ق��وت��وی��ی��ەک��ان و پ��الس��ت��ی��ک��ی ه���ەڵ���گ���ری م������ادەی ک��ی��م��ی��ای��ی رژێنەکانن کە دەتوانێت بچێتە نێو هەندێک بەپیی خواردەمەنییەکان، بەڵگە ئەم مادە کیمیاییانە هۆکارن

بۆ قەڵەوی.ئاسایی ک��رداری رژێنانە ئەم کە دەگ��ۆڕن ناولەش رژێنەکانی متابولیسمی رێکخستنی ئەرکیان

لەشە.بکوژێننەوە گڵۆپەکان

رن���دی ن��ل��س��ن و گ��روپ��ەک��ەی ل��ەزان��ک��ۆی وی��الی��ەت��ی ئ��ۆه��ای��ۆ بەئەنجامدانی)٨( لەکۆلۆمبۆس ئەو تێگەیشتن تاقیکردنەوە حەفتە مشکانەی کە شەوان روناکی لێیان کێشەکەیان)١٠%(زیاترە دەدات، سووڕێکی ک��ە مشکانەی ل��ەو ستاندەری تاریکی/روناکی تەجروبە دەکەن، لەکاتێکدا هەر دو گروپی بەئەندازەی لەرۆژێکدا مشکەکان ی���ەک گ��ەرم��ۆک��ە وەردەگ������رن و وەرزش یەکتریش ب��ەئ��ەن��دازەی لەتوێژینەوەکان زۆر دەک���ەن. پ���ی���ش���ان���ی���دەدات گ���ۆڕان���ک���اری دەبێت روناکی تاریکی و لەکاتی ب��ەه��ۆی ق��ەڵ��ەوب��وون��ی خ��ەڵ��ک. ب��ەخ��ەب��ەر م��ان��ەوە ل��ەن��ی��وەش��ەودا جینەکانی ئ��ەوەی بەهۆی دەبێت ک��ات��ژم��ێ��ری س��روش��ت��ی ن��اول��ەش دیاریکردنی هەرچەند بگۆڕێن، بۆ روناکی/تاریکی س��وڕی کارێکی خەڵک هەموو چونکە نییە ، ئ��اس��ان ه���ەم���وو ک��ەس��ێ��ک تایبەت ب��ەرن��ام��ەی ب����ەژی����ان����ی خ���ۆی ئەگەر ب���ەاڵم ه��ەی��ە. تارییکی ل��ە پ��ای��ەدار شێوازێکی هەبێت ل��ەژی��ان��دا رون��اک��ای��ی و باشترە، لەقەڵەوی پێشگیری بۆ ه���ەروەه���ا رون��اک��ای��ی ش��ی��ن کە )LED(گڵۆپی هەندێک بەهۆی سروشتی بەرهەمدێن،سووڕی وە

لەش تێکدەدات.

تەندروستی 8

ه���ەر گ��ۆڕان��ێ��ک س��وودم��ەن��دە؛ ناوەند گ��ەرم��ی پلەی ئ��ەگ��ەری گەرمی )٢٨(پلەی بۆ لە)١٥(وە هاوڕێکی وزەی ب��ەرزب��ب��ێ��ت��ەوە،

کەمتر دەسوتێنێت.پلەی ک��ەم��ک��ردن��ەوەی ب��ۆی��ە لەکێش ه��ەن��دێ��ک م��اڵ گ��ەرم��ی کەمدەکاتەوە، دەتوانن ئەمە لەسەر خانووەکەی خۆتان تاقیبکەنەوە.

پروتیین بخۆنلەزانکۆی گوسبی ئالیسن سیدنی ئوسترالیا دەڵێت؛ تاوەکو

Page 9: zansti nwe zhmara 14

9تەندروستی

چارەسەرێکی نوێ بۆ نەخۆشی هیمۆفیلیان����ەخ����ۆش����ی ه��ی��م��ۆف��ی��ل��ی��ا ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ی ب��ۆم��اوەی��ی��ە، ئ��ەم ئ��ەوەی بەهۆی دەبێت نەخۆشییە تەنانەت کەسێک شوێنێکی کاتێک زۆر خوێنی ببڕدرێت کەمیش زۆر رێگەیەکی لەئێستادا لەدەستبدات نەخۆشییە ئەم چارەسەری بۆ نوێ

دۆزراوەتەوە.پزیشکی زان��س��ت��ی زان��ای��ان��ی ب��ەی��ارم��ەت��ی رێ��گ��ەگ��ەل��ی ن��وێ��ی دەتوانن جینیتیکی چارەسەرکردنی لەنەخۆشیە خ��وێ��ن��ب��ەرب��وون ب��ڕی ئەمە کەمبکەنەوە، هیمۆفیلیایەکاندا بارودۆخی ئ��ەوەی بەهۆی دەبێت تاڕادەیەکی هیمۆفیلیایەکان ژیانی

زۆر گۆڕانی بەسەردابێت. ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە ل��ەالی��ەن شاری لەنەخۆشخانەکانی یەکێک یەکگرتووەکانی ویالیەتە ممفیسی تاقیکردنەوە ئەنجامدراوەو ئەمریکا بە لەندەن لەزانکۆی کلینیکییەکەی

سەرکەوتوویی بە ئەنجام گەیشتووە.ه��ی��م��ۆف��ی��ل��ی��ا ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ی��ەک��ی بۆماوەییە کە دەبێت بەهۆی ئەوەی گیرسانەوەی تایبەتمەندی کەسەکە لەگەڵ بۆیە لەدەستبدات، خوێن ب���ەرب���وون���ی خ���وێ���ن خ��وێ��ن��ەک��ە

ناوەستێتەوە.تاقیکردنەوەی ئەم شێوازە نوێیە تەمەن پیشانیدەدات لەشەش کەسی گەورەدا کە تووشبوون بە نەخۆشییە بۆماوەییەوە، ئەم شێوازە بەشێوەیەکی ئازاری و لەخوێنبەربوون بەرچاو

زۆر پێشگیری دەکات.ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات کەسەکە ل��ەش��ەش ک���ەس چ���وار بەوەرگرتنی پێویستیان بێئەوەی بەچارەسەری تەنها هەبێت پروتیین خوێنەکەیان چارەسەرکران و جینی

وەستایەوە.سەرەکی لەتوێژەرانی یەکێک بەشی ئەندامی لێکۆڵینەوەیە ئ��ەم

ئەم ڤایرۆسە ئەوەیە ئەگەری ئەوەی مرۆڤدا جەستەی لەنێو هەوکردن

دروستبکات زۆر کەمە .ئ���ەم ڤ��ای��رۆس��ە ی��ەک��ێ��ک��ە ل��ەو ڤایرۆسانەی کاتێک دێتە نێو جەستەی مرۆڤەوە بەشێوەی ئاسایی خانەکانی جگەر دەکاتە ئامانجی خۆی بەاڵم جینیتیکی و لەپێکهاتەی دەس���ت )DNA(ی مرۆڤ نادات ئەوانە وەک

خۆیان دەمێننەوە.کلینییکیانەدا تاقیکردنەوە لەم رێگەیە ب��ەم توانیویانە ت��وێ��ژەران نزیکەی )٣( بۆ )١٢( لەسەد فاکتەری گیرسانەوەی خوێن واتە )IX( لەنێو زیادبکەن، نەخۆشەکاندا جگەری زیادبوونی تەنانەت ئ��ەوان بەوتەی توخمانە ئ��ەم یەکی لەسەدا تەنها لەنێو لەشی نەخۆشەکانی هیمۆفیلیا تەندروستیان دۆخ���ی دەت��وان��ێ��ت ب��اش��ب��ک��ات و زۆر ت���اڕادەی���ەک���ی پێشگیریبکات لەخوێنبەربوونی زۆر.

شێرپەنجەی ل��ەس��ەر لێکۆڵینەوە دەڵێت لەمبارەوە لەندەنە زانکۆی بەتەواوەتی دەتوانێت شێوازە "ئەم نەخۆشە تەندروستی ب��ارودۆخ��ی هیمۆفیلیاکان بگۆڕێت، لەهەمانکاتدا لەپێشکەوتنی گرنگە رێگەیەکی شێوازەکانی چارەسەری جینیتیکی". دەربارەی ئەم شێوازە لەئێستادا )B( نەخۆشە هیمۆفیلیاەکانی جۆریئەنجامی باشی هەبووەو لەداهاتوودا دەت��وان��ێ��ت ی��ارم��ەت��ی چ��ارەس��ەری ئەو )A(و ج��ۆری نەخۆشەکانی نەخۆشی ت��ووش��ی ک��ە ک��ەس��ان��ەی بەکێشەی پ��ەی��وەن��دی��دار ق��ورس��ی جەستەی لەنێو خوێن پروتیین و

مرۆڤدان بکات.بەکارهێنانی بە ش��ێ��وازەدا ل��ەم ج���ۆرێ���ک ڤ����ای����رۆس ب���ە ن���اوی زانستی)AAV8( توخمە پێویستەکان دەگ���وازرێ���ت���ەوە ب��ۆ ن��ێ��و ج��گ��ەری هەڵبژاردنی هۆکاری . نەخۆشەکە

Page 10: zansti nwe zhmara 14

تەندروستی 10

شێرپەنجە)٤٠%(ی شێرپەنجە؛ پەیوەندی بەشێوازی ژیانی رۆژانەوە هەیەجگەرە پێوەستە بەشێرپەنجەی سییەکانەوە

Page 11: zansti nwe zhmara 14

11تەندروستی

توێژینەوە نوێیەکان پیشانیدەدەن

بەشێرپەنجەی تووشبوون هۆکاری

ن��زی��ک ل��ەن��ی��وەی ت��ووش��ب��ووەک��ان

پ���ەی���وەن���دی ب��ەج��گ��ەرەک��ێ��ش��ان و

خ�����واردن�����ەوە ک��ح��ول��ی��ی��ەک��ان و

ناتەندروستەکانەوە خواردەمەنییە هەیە.

ب��ەپ��ێ��ی راپ���ۆڕت���ی ن���اوەن���دی

لەبەریتانیا، شێرپەنجە توێژینەوەی

ج���گ���ەرە ه����ۆک����اری س���ەرەک���ی

دەبێت بەشێرپەنجە، تووشبوونە

شێرپەنجە )٢٣%(ی ب���ەه���ۆی

لەنێو ل��ە)١٥،٦%( زیاتر لەپیاوان و

ژناندا.

ه���ۆک���ارێ���ک���ی ت����ر ب��ری��ت��ی��ە

س���ەوزەوات میوەو لەنەخواردنی

لەالیەن پیاوانەوەو زیادەکێش لەنێو

راپۆرتە ئ��ەم نووسەرانی ژن��ان��دا.

راپۆرتە بەرباڵوترین ئەمە دەڵێن

ەر ئەم بابەتە ئامادەکراوە.لەس

پارکین م��ەک��س پ��ڕۆف��ی��س��ۆر

توێژینەوە ئەم سەرەکی نووسەری

وادەزان���ن لەخەڵک "زۆر دەڵێت

یان چ��ارەن��ووس��ی��ان��ە، شێرپەنجە

بەهۆی یان جینەکانیاندایە. لەنێو

ب��ەاڵم ب���ووە، خراپیانەوە شانسی

لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدات نزیکەی

بەهۆی شێرپەنجەکان )٤٠%(ی

خووەکانی ژیانمانەوەیە کە دەتوانین بیگۆڕین.

ەری شێوازی ژیان لەسەر کاریگ

ی تووشبوون بەشێرپەنجەئەگەر

پیاوان ب��ۆ پێشنیار باشتریین

شێرپەنجە ت��ووش��ی ئ����ەوەی ب��ۆ

نەبن، نەکێشانی جگەرە، خواردنی

کەمکردنەوەی س��ەوزەوات و میوەو

خواردنەوە کحولییەکانە.

بۆ ژنانیش باشترین رێگە بریتییە

لەنەکێشانی جگەرەو کۆنتڕۆڵکردنی کێشی خۆیان.

دەڵ��ێ��ت: پ��ارک��ی��ن پڕۆفیسۆر

"چ����اوەڕوان����ی ئ��ەوەم��ان��ن��ەدەک��رد

خ���واردن���ی م���ی���وەو س�����ەوزەوات

ئەوڕادەیە بۆ پارێزگاریکردنی پیاوان تا

نەشماندەزانی گرنگەو لەشێرپەنجە

ژناندا لەشێرپەنجەی زی��ادە کێشی

ل��ەخ��واردن��ەوەی کاریگەرییەکەی کحول زیاترە."

لەواڵتی بەریتانیادا )١٤( خوو

وەک��و ژینگەیی ه��ۆک��اری ل��ەگ��ەڵ

ژی��ان و ج��ۆری خ��واردن و شوێنی

جۆری کار، لەساڵدا دەبێت بەهۆی

کەس ه��ەزار )١٣٤( تووشبوونی

نزیکەی شێرپەنجە، بەنەخۆشی

ب��ەه��ۆی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەک��ان )%٣٤(

کێشانی جگەرەو جۆری خواردن و

کحولییەکان و م��ادە خ��واردن��ەوەی

)٤%(ی دروس��ت��دەب��ن، زیادەکێش

بەجۆری پەیوەندییان شێرپەنجەکان

ک���اری ک��ەس��ەک��ەوە ه��ەی��ە؛ وەک��و

کاکردن بەمادەی کیمیایی.

ک����اری����گ����ەری و پ���ەی���وەن���دی

مەترسی ه��ۆک��ارە راس��ت��ەوخ��ۆی

س����ت����ک����ەرەک����ان ب���ەب���اش���ی درو

سەلمێندراوە، وەکو پەیوەندی نێوان

کێشانی سییەکان و شێرپەنجەی

تری هۆکارەکانی ب��ەاڵم جگەرە،

کەمتر بەشێرپەنجە ت��ووش��ب��وون ناسراوە.

)١٠%(ی ت��ەن��ه��ا ب��ۆن��م��ون��ە

ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی م��ەم��ک پ��ەی��وەن��دی

هەیە. قەڵەوییەوە کێش و بەزیادی

ک��اری��گ��ەرت��رە زۆر ه��ۆک��ارە ئ���ەم

لەشیرنەدانی دایک بەمنداڵ.

س����ەب����ارەت ب��ەش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی

تووشبووان نیوەی ق��وڕگ، ب��ۆری

میوەو کەمخواردنی هۆکارەکەی

یەک تەنها لەکاتێکدا وات��ە، س��ەوزە

بۆ دەگ��ەڕێ��ت��ەوە پێنجی ل��ەس��ەر بەکارهێنانی کحول.

بۆ ک��ە پیشانیدەدەن دات��اک��ان

شێرپەنجەی گەدە، نزیکەی )٢٥%(

کەمخەویی و ب��ۆ دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ی رجێمی خواردەمەنی.

وەکو لەشێرپەنجەکان هەندێک

شێرپەنجەی دەم و قوڕگ بەتەواوەتی

بەاڵم بۆ خ��ووەک��ان، دەگ��ەڕێ��ت��ەوە

وەک لەشێرپەنجەکان هەندێک

پەیوەندی م��ی��زەاڵن شێرپەنجەی بەخووەکانەوە نییە.

بەپێی داتاکانی ئەم توێژینەوەیە

کراو بۆ )١٨( جۆر شێرپەنجە پێشبینی

لەساڵی )٢٠١٠(دا ئەنجامدراوە.

)٦،١%(ی ل����ەپ����ی����اوان����دا

ک��ەس( ٩٦٠٠( ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەک��ان

دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆ ک��ەم��ی م��ی��وەو

بۆ )٧٨٠٠( )%٤،٩( ت، س��ەوزەوا

٧٣٠٠( )%٦،٤( کارەکەو جۆری

کەس( بۆ کحول، )٤،١%( )٦٥٠٠

قەڵەوی زی��ادەک��ێ��ش و ب��ۆ ک��ەس(

بۆ کەس( ٥٥٠٠( )%٣،٥( زۆرو

ئامێرەکانی هەتاوو لەژێر مانەوەی

بۆرۆنزەکردنی پێست.

)%٦،٩( ل������ەژن������ان������دا

زیادەو کێشی بۆ )١٠٨٠٠ک���ەس(

٥٨٠٠( )%٣.٧( زۆر، ق��ەڵ��ەوی

)HIV( هەوکردنەکانی بۆ ) کەس

تووشبوون ب��ەه��ۆی دەب��ێ��ت )ک��ە

منداڵدان دەرگای بەشێرپەنجەکانی

ک���ەس( ٥٦٠٠( )%٣.٦( )

دەگ���ەڕی���ت���ەوە ب���ۆ خ��ۆرس��وت��ان و

پێست، بۆرۆنزەکردنی ئامێرەکانی

کەمی بۆ کەس( ٥٣٠٠( )%٣،٤(

میوەو سەوزەوات و )٣.٣%()٥١٠٠

بەکارهێنانی بۆ دەگەڕێتەوە کەس(

خواردنەوە کحولییەکان.

)سێڕ ریچارد تامپسن( سەرۆکی

پزیشکی ش���اه���ان���ەی ک��ۆل��ێ��ج��ی

دۆزینەوانە ئەم دەڵێت لەبەریتانیا

بۆ ئ��اگ��ادارک��ردن��ەوەی��ە زەنگێکی

هەنگاوی ت��اوەک��و حکومەتەکان

تەندروستی بە سەبارەت کاریگەر گشتی هەڵبگرن.

پزیشکی گۆڤاری سەرچاوە: شێرپەنجە )کانسەر(

Page 12: zansti nwe zhmara 14

تەندروستی 12

سیرتایبەتمەندیەكانی سیر چین؟

لەكۆندا سیر وەك دەرمان بۆ

چارەسەركردنی نەخۆشی بەكارهاتووە،

هەتا ئێستاش بۆ نەخۆشی سەرئێشەو

انە( ئاوسان زۆر نوێژی )سوڕی مانگ

بێ

ت، بەو پێیەی كە بەگونجاو دادەنرێ

ەناوی )ئالیسین( ەڵگری مادەیەكە ب

ه

ئەویش بۆ لەناوبردنی هەوكردن

ەیە، ئەم مادەیە كاریگەریی خۆی ه

مبوونەوەی پەستانی دەبێتە هۆی كە

خوێن، هەروەها ن و خاوێنكردنەوەی

خوێ

ڕەوتی خوێنیش دەگۆڕێت.

لەكۆندا سیر وەك دەرمان بۆ

چارەسەركردنی نەخۆشی بەكارهاتووە،

هەتا ئێستاش بۆ نەخۆشی سەرئێشەو

انە( ئاوسان زۆر نوێژی )سوڕی مانگ

بێ

ت، بەو پێیەی كە بەگونجاو دادەنرێ

ەناوی )ئالیسین( ەڵگری مادەیەكە ب

ه

ئەویش بۆ لەناوبردنی هەوكردن

ەیە، ئەم مادەیە كاریگەریی خۆی ه

مبوونەوەی پەستانی دەبێتە هۆی كە

خوێن، هەروەها ن و خاوێنكردنەوەی

خوێ

ڕەوتی خوێنیش دەگۆڕێت.

Page 13: zansti nwe zhmara 14

13تەندروستی

دەرب��ارەی گرنگ راستی سێ تایبەتمەندی دەرمانی سیر:

دەس��ت��ك��ەوت گرنگترین -1زانایانی لەالیەن سیرەوە لەبارەی )1942( ل��ەس��اڵ��ی ئ��ەم��ری��ك��ی توێژینەوەیەدا ل��ەو دۆزرای�����ەوە، كە دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ی��ان��ك��رد ئ��ال��ی��س��ی��ن گ��رن��گ��ت��ری��ن تایبەتمەندیە ك��ە ه���ۆك���ارە دەربخات، سیر دەرمانیەكانی ن����او سیر م����ادەی����ەی ئ����ەم تایبەتمەندیەكی ه��ەڵ��گ��ری گرنگترینیان ب��ەاڵم زۆرە، بەكتریاو لەناوبردنی توانای زی����ادك����ردن����ی ب��ەرگ��ری��ی��ە

بەكتریادا. لەبەرامبەر ئەوەیە ت��ری س��وودێ��ك��ی -2لەگەڵ هەیە یەكگرتنی توانای كە ئەنجامەكەشی كە تردا مادەكانی ڕێكخستنی ل��ەزی��ادك��ردن و بریتیە نمونە ب��ۆ ل���ەش، ت��ەن��دروس��ت��ی ئ���ەم م��ادەی��ە ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی بی( )ڤیتامین بەتیامین بەرامبەر ئەم ئالیتامین، بۆ دەیگۆڕێت كە م��ادەی��ەش س���ەرەڕای ئ���ەوەی كە لەویش بگرە بەهێزترە؛ لەتیامین

بۆ لەش بەسوودترە.پسپۆڕانی 1936 لەساڵی -3ژاپۆنی ئەوەیان دەرخست كە سیر بەناوی تریشە مادەیەكی هەڵگری ل��ەزی��ادك��ردن��ی ك��ە ئەسكۆدینین چاالكی(، )زیندە زیندوو وزەی ك���ەم���ك���ردن���ەوەی م��ان��دوی��ەت��ی و ب���اش���ك���ردن���ەوەی س���ووت���اوی و ڕێ��ك��خ��س��ت��ن��ی ل����ەش ڕۆڵ��ێ��ك��ی

گونجاوی هەیە. ڕاستیانە ئ��ەم زانینی دوای زانایان گەشتنە پشكنینی خاڵی ورد

تر كە بەم شێوەی خوارەوەیە:دی�������������اردەی ئ���ال���ی���س���ی���ن، ناو ت��ری م��ادەی ئەسكوردینین و

سیر:1- تایبەتمەندی دژە بەكتریایی )120( كە زی��ادە هێندە ئالیسین ه����ەزار ج����ارە ب��ۆ ل��ەن��اوب��ردن و تێكشكێنەرەكان و دژایەتیكردنی سكچوون، بەكتریای ت��ای��ف��ۆن و ئ��ەم��ەش ب��ەو ه��ۆی��ەوەی��ە ك��ە ئەم م��ادەی��ە ك��ار ل��ەب��ەك��ت��ری��ادەك��ات و تێكدەشكێنێ و پ��رۆت��ی��ن��ەك��ان��ی��ان نەگەتیڤی كاریگەری لەئەنجامیشدا

لەسەر لەشی بەكتریاكە دەكات.لەسوودەكانی تر یەكێكی -2

ئالیسین توانای یەكگرتنیەتی لەگەڵ هۆی دەبێتە ئ��ەم��ەش ك��ە تیامین هەمان كە ئالیتامین دروستبوونی یاخود هەیە تیامینی تایبەتمەندی بڵێین بەسوودترە لەتیامین، ئێستاش ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ك����ورت ب��ەچ��ەن��د لەسوودەكانی ك��ورت شێوەیەكی ت��ی��ام��ی��ن دەدوێ���ی���ن، ئ���ەم م��ادەی��ە ووزە دروستبوونی ه��ۆی دەبێتە كە بەوپێیەی هەروەها لەشداو لە وزەش لە گلوكۆزیش بەرهەمدێت، هەیە س��ەرەك��ی ڕۆڵێكی تیامین ل��ەت��ێ��ك��ش��ك��ان��دن��ی گ���ل���وك���ۆزداو لەكۆتایدا دەبێتە هۆی دروستبوونی ل���ەب���اری ل����ەش ئ���ەگ���ەر وزە. كەمبوونی ئەم مادەی ناو سیر بێت، لەدەستدەدات و پێویس ئەوا وزەی ل��ەئ��ەن��ج��ام��ی��ش��دا دەب��ێ��ت��ەه��ۆی وزەی كەمبوونەوەی ماندوێتی و لەتایبەتمەندییە یەكێك پێویست، كە ئ��ەوەی��ە تیامین خ��راپ��ەك��ان��ی )هەڵمژین(، ڕاناكێشرێت بەخێرایی دەكرێتەدەرەوە، لەش لە بەئاسانی ئەم ئالیتیامین ل��ەب��ارەی ب���ەاڵم بوونی شێوەیەك بەهیچ كێشەیە ئالیتیامینیش سوودێكی چەند نییە،

بەم شێوەی خوارەوەن:تیامین هاوسەنگی ڕێ��ژەی أ - كەسێك ك��ە )1 ب��ی )ڤ��ی��ت��ام��ی��ن وەری���دەگ���رێ���ت ت��ەن��ه��ا ن��زی��ك��ەی ڕێ��ژەی ب��ەاڵم گرامە، )10(میلی هاوسەنگی وەرگرتنی ئالیتیامین بی

سنوردارە.گەشتنی لەكاتی ئالیتامین ب - دەمێنێتەوە، لەخوێندا ل��ەش ب��ە ئالیتیامین لەش ئەمەش هەرلەبەر دەكات و خەزن پێویست بەڕێژەی

لەكاتی پێویستدا بەكاریدێنێت.تاقیكردنەوە یەكەمین ت - ب���ۆ ن��اس��ی��ن��ی ك��اری��گ��ەری��ەك��ان��ی مشك ل���ەس���ەر ئ��ەس��ك��وردی��ن��ی��ن مشكانەی ئەو بەئەنجامگەیشتووە، ك���ە ئ����ەم م����ادەی����ان پ���ێ���دراوە؛ چ����وار ه��ێ��ن��دەی ئ���ەوان���ەی كە ن��ەخ��واردووە زیاتر ئ��ەم م��ادەی��ان ت���وان���ای م��ەل��ەك��ردن��ی��ان ه��ەی��ە، جیاوازیەكانیتریشدا ل��ەه��ەم��وو كۆتایی توێژینەوەكانی تێبینیكراوە، ئ��ەم ك��ە دەدەن ئ���ەوە گ��ەواه��ی لەش زیندەچاالكیەكانی دادەی���ە لەش بۆ تیامین وەك كارادەكەن و چاالككردنی هۆی دەبنە گرنگن و لەكۆتایدا كە لەش هۆرمۆنەكانی

ژەه��ری، م��ادەی لەدروستكردنی ب����ەو ه���ۆی���ەش دەب���ێ���ت���ە ه��ۆی جگەرو گەنجكردنەوەی ئارامی و سروشتییەكانی چالكییە ك���ارو

ڕێكدەخات.ب��ەج��واڵن��دن��ی ئالیسین -2ڕی��ش��اڵ��ەك��ان��ی ن������اوەوەی گ���ەدە دەكات، زیاد ڕژێنەكانی چاالكی پرۆتین لەگەڵ یەكگرتنی لەكاتی دەب��ێ��ت��ە ه���ۆی ك��ەم��ك��ردن��ەوەی چاالكی لە ڕادەبەدەری گەدە، بەو بەچاالككردنی م��ادەی��ە ئ��ەم پێیە گ��ەدە چ��االك��ی ڕیخۆڵەئەستورە دەرم��ان��ی وەك ك��ەم��دەك��ات��ەوەو چارەسەر لەسكچون و ناڕێكییەكانی

تر كاردەكات.3- ئالیسین بەیەكگرتنی لەگەڵ دەبێتە )ت��ی��ام��ی��ن( ب��ی1 ڤیتامین پەنكریاس و چاالكتركردنی هۆی ئەنسۆلینیش دەردان���ی ه��ەروەه��ا ئەمەش ه��ەرل��ەب��ەر زی���اددەك���ات، كاریگەر دەرمانێكی وەك سیر لەچارەسەركردنی نەخۆشی شەكرە بەكاربهێنرێت )diabetes(كەمی بەهۆی نەخۆشیە ئ��ەم كە كەمی بەهۆی یاخود ئەنسۆلین چاالكی پەنكریاسەوە ڕوودەدات.

دەبێتە سیر لەكاتێكدا -4ه�����ۆی ج���واڵن���دن���ی دەم������اری ڕێكخستنی هۆی دەبێتە مێشك، خوێنیش پەستانی دڵ و كارەكانی بەهەمانشێوەش هاوسەنگدەكات. چەورییەكانی م��ادە كۆلیسترۆڵ و دەتوێنێتەوەو خوێن ملولەی ناو ئ��ەن��ج��ام��ەك��ەش��ی چ��االك��ب��وون��ی

خانەكان و خوێنە. وەرگێڕانی:

تەیمور حەسەن

هەڵەبجەیی

هێزو توانای لەش زیاددەكات.3- بەهەمانشێوە سیر مادەیەكی ڤیتامینەو وەك ك��ە تێدایە ت��ری هاتوچۆكردنی خوێن ڕێكدەخات و گڵۆبیولینە پاكدەكاتەوەو خوێن هەروەها زیاددەكات، سورەكانیش ه��ەڵ��دەس��ت��ێ��ت ب��ەن��وێ��ك��ردن��ەوەی ئۆكسجین بەیەكسانی دابەشكردنی لە لەش و خانەكاندا، بەو پێیەی كە لەگەڵ یەكگرتنی توانای ئالیسین مادەی تردا هەیە، دەتوانێت لەگەڵ ئالیسینی یەكبگرێت و چ��ەوری��دا هەڵگری كە پێكبێنێت چەوریی ڤیتامینەكانی تایبەتمەندی هەمان

ناو لەشە.نەك بڵێین دەتوانین لەكۆتایدا خانەكان و نوێكردنەوەی بۆ تەنها بۆ بەڵكو پێویستە، پێست جوانی خوێن و پااڵوتنی خاوێنكردنەوەو ئۆكسیدات ئەنتی بوونی بەهۆی خوێندا تەوژمی لەكەمكردنەوەی

كاریگەری زۆر گەورەی هەیە.پەیوەندی نێوان سیرو

شێرپەنجەبەیەكێك ئ���ام���اژەك���ردن ب��ە لەوالیەتە كە نوێژینەوانەی ل��ەو دەریانخستوە كراوە یەكگرنوەكان ئ������ەو ئ���������اوەی ك�����ە ل��ەس��ی��ر ب��ەره��ەم��دەه��ێ��ن��رێ��ت ل��ەڕێ��گ��رت��ن ل���ەپ���ەرەس���ەن���دن���ی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەو سەرەكی و ڕۆڵی تەمەندرێژكردن هەیە ئ���ەگ���ەری ه��ەی��ە، گ��رن��گ��ی وەك كانزایی م��ادەی��ەك��ی ب��وون��ی لەچارەسەری لەسیردا جەرمانیۆم خۆی كاریگەری نەخۆشیەدا ئەم

هەبێت. خاڵێك ب��ەچ��ەن��د پ��ێ��وی��س��ت��ە سیر ب��اش��ەك��ان��ی ك��اری��گ��ەری��ی��ە ل��ەس��ەر ئ��ەن��دام��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی لەمانەی بریتین دەربخەین لەش

خوارەوە:جگەر خ��ان��ەك��ان��ی س��ی��ر -1ئەنجامەكەشی دەك���ات و چ��االك

ب���ێ���ب���ەری���ك���ردن���ی���ەت���ی

Page 14: zansti nwe zhmara 14

تەندروستی 14

بچوکبوونەوەی دەماغ تەنها تایبەتە بەمرۆڤت���وێ���ژی���ن���ەوە زان��س��ت��ی��ی��ەک��ان خزمە دەم��اغ��ی ک��ە پیشانیدەدەن ن��زی��ی��ک��ەک��ان��م��ان، ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی بەرزبوونەوەی لەگەڵ مرۆڤەکانەوە، ت��ەم��ەن ب��چ��ووک ن��اب��ێ��ت��ەوە. ئ��ەم دۆزی��ن��ەوی��ان��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات کە بەهۆی لەشەمپانزە، زیاتر م��رۆڤ ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ان��ی پ��ەی��وەن��دی��دار چونکە زیانیپێدەگات بەپیرییەوە

تەمەنی درێژترە.لەم لێکۆڵینەوەدا وادەرکەوتووە هۆکاری درێژبوونی تەمەنی مرۆڤ دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مرۆڤ دەماغی گەورەترە. هەروەها دەرئەنجامەکان پیشانیدەدات گەیشتن بەتەمەنی پیری پەرەسەندنە پرۆسەی دەرئەنجامی بۆ بەرهەمهینانی منداڵی زیرەکتر.

لەگەڵ پیربوونی مرۆڤ دەماغی کەمدەبێتەوە. کێشەکەی م��رۆڤ

بەتەمەنی بەگەیشتن )80(س����اڵ����ی،

دەم���اغ���ی

مرۆڤ لەسەددا پانزدەی کێشەکەی لەدەستدەدات.

دەماغی ئەو کەسانەی تووشن بەنەخۆشییەکانی وەک ئەڵزایمەرەوە تەنانەت بچوکبوونەوەکان زیاترە.

کێشە ک���ەم���ب���وون���ەوەی ئ���ەم وردی سترۆکتورەی بە پەیوەندی پەیوەندەکانیانەوە و دەم��ارەک��ان ه��اوک��ات وادێتەپێشچاو ه��ەی��ە. لەگەڵ ئەم تیاچوونەدا، توانایی دەماغ بیرکردنەوەویادەوەری لەپرۆسێسی بەشەکانیتری بۆ نیشانە وناردنی

دەماغ دادەبەزێت. هەندێک دەزان����ن ت���وێ���ژەران ئەوانیتر لەچاو دەماغ لەبەشەکانی ب��ارودۆخ��ی��ان خ��راپ��ت��ر دەب��ێ��ت ؛ لەپرۆسەی کە مێشک نموونە بۆ هەیە گرنگی رۆڵ��ی بیرکردنەوەدا ک��ارەک��ەی ک��ە لەمێشکۆکە زی��ات��ر لەکۆنتڕۆلی بریتیە ئەندامەکانیتری ج��ەس��ت��ە،

لەزانکۆی جۆرج واشینگتن، کە ئەم ئەودا لەژێر چاودێری لێکۆڵینەوەیە مرۆڤەکان وایە بڕوایی ئەنجامدرا منداڵ نرخی تاوەکو دەژیین زیاتر

بەمێشکی گەورەتر بدەن. مەیموونە ل��ەچ��او م��رۆڤ��ەک��ان درێ��ژت��ری��ان ژیانێکی گ���ەورەک���ان ژیانە ئ��ەم زۆری ب��ەش��ی ه��ەی��ە. بەتەمەنی پ��ەی��وەن��دی دورودرێ����ژە دوایی ناهۆمێدییەوە هەیە، لەکاتێکدا کۆتایی ت��اوەک��و شامپانزییەکان

تەمەنیان دەتوانن زاوزێ بکەن. ق���ەب���ارەی دەم���اغ���ی م���رۆڤ س����ێ ب����ەرام����ب����ەری دەم���اغ���ی دەڵێت ش��روود شەمپانزییە.دکتۆر بڵێین ئ��ەگ��ەر ه��ەڵ��ەم��ان��ن��ەک��ردووە داپیرەو باپیرە دەژیین تاوەکو باوک هەموو نەبن ن��اچ��ار وداییکەکان کە منداڵ بەخێوکردنی قورسایی بەهۆی مێشکی گەورەیانەوە وزەی زۆردەبات بخەنە سەرشانی خۆیان. ئەو دەڵێت: " لەئێستادا کە من قسە حەوت کچە دەک��ەم ئێوە لەگەڵ

سااڵنەکەم لەالی دایکمە".دەمارییەکان خانە دەڵێت ئەو ئەو ب��ەب��ڕوای ببن. زی��اد ناتوانن بۆ زی��ات��رە ژی��ان��ی ب��ەم��ان��ای پیری ئەوەی یارمەتی نەوەکان بدرێت.

بچووکدەبێتەوە.لەوە بەتەواوەتی هێشتا زانایان مرۆڤ مێشکی بۆچی نەگەیشتوون سەرنجراکێش بچووکدەبێتەوە. بەم مەیموونەکان مێشکی ئەوەیە ئەمە و نابێت تێپەڕ پ��رۆس��ەی��ەدا

تایبەتە بە مرۆڤ.ل��ەت��ووێ��ژەران��ی تیمێک ئێستا زان��س��ت��ی دەم�����ار وم��رۆڤ��ن��اس��ان و ت��وێ��ژەران��ی ب����واری گ��ی��ان��دارە داتاکانی و شیردەرەکان، شارەزایی خۆیان بۆ واڵمدانەوە بەم پرسیارانە

خستووەتە پاڵ یەکتری. ئ�����ەوان ب���ە ب���ەراوردک���ردن���ی مرۆڤی هەشتا )MRI( وێنەکانی تاوەک نێوان )٢٢( لەتەمەنی ساخ هەمان وێنەی لەگەڵ ساڵ )88(لەناوەندێکی کە لەشامپانزی ژمارە تێگەیشتن ببوون، گەورە داخراودا لەگەڵ شەمپانزییەکان مێشکی کە زیادبوونی تەمەندا بچووکنابێتەوە.

دەرئەنجامەکان پیشانیدەدات)٥( م���ێ���ژوی س�����اڵ )8( ت����اوەک����و ئەوەی بەهۆی کەبوو پەرەسەندن جیاببێتەوە، لەشامپانزی م��رۆڤ پیربوونیاندا لەشێوازی جیاوازی

دروستکردووە. چ���ت ش�������روود، م��رۆڤ��ن��اس

Page 15: zansti nwe zhmara 14

15بایۆلۆجی

سەرچاوەی ئاوازخوێندنی باڵندەکان و زمان فێربوونی ئاڵۆزی مرۆڤەکان یەکشتە

جین هەمان پێشچاو وادێتە برپرسە لەباڵندەکاندەکاندا کە ل��ەئ��اوازخ��وێ��ن��دن، ل��ەم��رۆڤ��دا ت��وان��ای��ی ف��ێ��رب��وون��ی زم���ان و ئاڵۆزەکان فێربوونە لەگەڵیشیدا ئێمە ئ��ای��ا دەک����ات. ف��ەراه��ەم بەهۆی ئاڵۆزەکەمان بارۆدۆخە

ئەم جینەوەیە؟.نوێیەکان لێکۆڵینەوە بەپێی کە )F.O.X.P.2( ج��ی��ن��ی شیکار باشتریین لەئێستادا، مرۆڤە، زمانی پەرەسەندنی بۆ ل���ەوان���ەی���ە ب��ەم��ێ��ش��ک��ی م���رۆڤ پێشکەوتووتری فێربوونی هەلی

دابێت.)ک��ری��س��ت��ی��ان ش���رای���وای���ز(لەئەنستیتۆی ه��اوک��ارەک��ان��ی و )م����اک����س پ���ان���ک(ل���ەواڵت���ی لەسەر ئەڵمانیا،لێکۆڵینەوەیان ک��ۆپ��ی ج����ۆری م���رۆڤ���ی ئ��ەم

جینەیان لەمشکدا کرد.لەلێکۆڵینەوەکەی ئ���ەوان خۆیاندا، مشکگەلێکیان بەکارهێنا مرۆڤییە جینە ئەم هەڵگری کە

ب���وون ی��ان ن��ەب��وون،ب��ۆئ��ەوەی بکەن ئ��ەوە لەسەر لێکۆڵینەوە لەنێو دەتوانن ئایا بزانن تاوەکو بەدوایی )م��ازە()maze(ک��ان��دا نا؟. ی��ان بگڕێن نیشانەکاندا مشکانەی ئەو )٨(رۆژ دوای��ی بوون مرۆڤی جینی کەهەڵگری )مازە( دەرەقەتی لەوانیتر باشتر ک���ان دەه���ات���ن و ن��ی��ش��ان��ەک��ان ئەنجامی ف��ێ��ردەب��وون. خێراتر پیشانیدەدات لێکۆڵینەوەکان جینانە ئ��ەم م��رۆڤ��ی کۆپی ک��ە دروستبوونی یارمەتی دەتوانێت دەماغدا لەنێو پەیوەندییەکان ب�����دات. ب���ۆی���ە ه���ەل���ی ئ���ەوە جووڵەو تاوەکو دەرەخسێنێت فێربوونی پێشکەوتووتر دروست لەوانەیە شیکارییە ئەم ببێت. جینەکان رۆڵی کە بڵێت پێمان پەرەسەندنی و لەدروستبوون میلیۆن نیو لەنزییکەی زم��ان ساڵ لەوەو پێشدا،چۆن بووە. )FOXP2( ب�����ازدان�����ی

تووشی کێشە دەبن. )ئ�����ەد ی���ان���گ(ن���ووش���ەری زانستی ئاماژە بەوە دەکات رۆڵی ئەم جینە لەپەرەسەندنی مرۆڤدا، لەوانەیە زۆر زیاتر لەرێکخستنی زمان بێت و بەئەگەری زۆرەوە نێوان بنچینەییەکانی پەیوەندییە مێشکیش خ��ان��ەدەم��اری��ی��ەک��ان��ی

دروستدەکات. بەگشتی وا هەستپێدەکرێت کە )FOXP2( یەکێک لەپارچەکانی پەرەسەندنی پ��ازل��ی ون��ب��ووی��ی زمان لەمرۆڤدا بێت. لەراستییدا وا بیردەکرایەوە ئەم جینە هەموو جینانەیترکۆنتڕۆڵدەکات ئ��ەو توانایانەی ب��ەو پەیوەستن کە ک��ە ب��وون��ەوەرێ��ک��ی زی��ن��دوو بۆ تایبەتی جووڵەیەکی فێربوونی

پێیەتی. پێویستیان Discovery :سەرچاوە

ب��ۆ ی��ەک��ەم��ی��ی��ن ج���ار ل��ەالی��ەن ت��وێ��ژەرێ��ک��ی��ت��رەوە ل��ەه��ەم��ان ماکس ئەنستیتۆی واتە ئەنستیتۆ لێکٶڵینەوە ل��ەک��ات��ی پ��ان��ک پەیوەندی کە کەسانێک لەسەر یەکترییدا لەگەڵ خزمایەتییان ب���وو، دۆزرای�����ەوە. ل��ەوک��ات��ەدا ئەم کە پیشانیدا لێکۆڵینەوەکان جینێک ئ��ەوەی بەهۆی کەسانە تووشی کارینەدەکرد، بەباشی

کێشەی زمانی ببوون. بەاڵم ئەم جینە تەنها تایبەت زۆر ژمارەیەکی نییەو بەمرۆڤ هەڵگری لەگیانلەبەرانیتریش ه���ەم���ان ج��ی��ن ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی لێکۆڵینەوەیەکیتر خ��ۆی��ان��دان. ئاوازخوێنەکان باڵندە لەسەر توێژەران کاتێک پیشانیدەدات، تووشی لەدەرکەوتندا جینە ئەم ک��ێ��ش��ە دەک������ەن، ب��اڵ��ن��دەک��ان ل����ەدروس����ت����ک����ردن����ی دەن���گ���ە خۆیاندا جۆرەکەی تایبەتەکانی

Page 16: zansti nwe zhmara 14

ده‌رونناسی 16

بـۆچــی لـەبـیـرمـاندەچـێـت؟ بـەدوایــی چـیـیــدا دەگــەڕایـــــن؟

بۆ ئ��ەوەت��ان هەمووتان لەوانەیە پێشهاتبێت کاتێک دەچنە نێو ژورێکەوەو لەبیرتاندەچێت دەگ��ەڕێ��ن بۆشتێک لەوکاتەدا لەوانەیە ه��ات��وون، بۆچی تێکچووە، یادەوەریتان وابیربکەنەوە پەیوەندی ئەوە مەبن نیگەران بەاڵم دەگ��ەڕێ��ت��ەوە نییەو ب��ەی��ادەوەری��ی��ەوە

بۆشێوازی کارکردنی دەماخ.کاتێک دەیانزانی پێشتر زانایان شوێنێکیتر بۆ لەشوێنێکەوە م��رۆڤ دەچ��ێ��ت، ب��ە ب�����ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئەو کەسانەی ئەم جێبەجێبوونە ئەنجامنادەن ئەگەری ئەوەی ئەوکارانەی کە دەبێت

بیکەن فەرامۆشیبکەن زیاترە. بەم دیاردەیە دەوترێ "کاریگەری ئەم وادی���ارە ش��وێ��ن"، نوێبوونەوەی کاتێک ئەوەی دەبێتەهۆی کاریگەرییە تر ژورێکی بۆ لەژورێکەوە م��رۆڤ ئەو ژوورانە ئەگەر )تەنانەت دەچێت ئەو وەبیرهێنانەوەی بۆ بن( خەیالی شتانەی لەمێشکیاندایە دەبێت کاتێکی

زیاتر بەکاربهێنن. روێ��ش��ت��ن ل��ەش��وێ��ن��ێ��ک��ەوە بۆ شوێنێکیتر بۆ مێشک نیشانەیەکە دەبێت کە کاتێک )وەکو تازەبکاتەوە خۆی

کلیلی رفرێش بۆ پەیجێکی

بداتە سەرنج لێدەدەیت(و ئینتەرنێتی بەیادهێنانەوەی بۆیە نوێیەکە، ف��ەزا پێشوو بەفەزای پەیوەندیدار زانیاری بۆ مێشک قورستر دەبێت، لەهەمانکاتدا مێشکدا لەنێو پێشوو ئ��ەزم��وون��ی ئەرشیف دەکرێت، بۆیە وەبیرهێنانەوەی

کارێکی قورس نییە.)گابریەل ن��وێ��ی لێکۆڵینەوەی رادون��س��ک��ی( ل��ەزان��ک��ۆی )ن��ۆت��رام(، وەاڵمی ئەم پرسیارە دەداتەوە، ئایا ئەو ناوەندەکەی خۆی کەسەکە شێوازەی تاقیدەکاتەوە، یادەوەرییەکانی دەگۆڕێت کە کەسێک ئایا نموونە بۆ نا؟ یان نوقمبووە، خۆیدا لەناوەندەکەی زیاتر

قورستر شتی بەبیردێنێتەوە؟ رادونسکی لێکۆڵینەوەی گروپی لەسێ تاقیکردنەوەدا هەوڵیاندا وەاڵمی لەبەشێک ب���دەن���ەوە، پ��رس��ی��ارە ئ��ەم خوێندکارەکان لێکۆڵینەوەدا، ل��ەم ج��ی��اوازدا خەیاڵی لەناوەندگەلێکی نوقمببوون وەک ئەوەی لەفەزای یاری

)Half-Life(دا بوونی هەیە. لێکۆڵینەوەدا، ئەم لەبەشەکانیتری بوون. ئاساییدا ل��ەژووری کەسەکان

دوای��ی ئ��ەوەی داوا

ه���ەروەه���ا ت����وێ����ژەران ئ��ام��اژە نوێکردنەوەی کارییگەری ب��ەوەدەدەن ب��ەوەوە هەیە کە پەیوەندی ب��ارودۆخ زانیارییەکان لێیە حەزیان مرۆڤەکان لەمێشکیاندا پارچە پارچە بەشێوەی

هەڵبگرن تاوەکو بەشێوەی بەردەوام.هەروەها ئەم ئەنجامانە پیشاندەدات لەسەر جیاوازەکان فەزا گۆڕانی کە کاریگەرییەک وەها ی��ادەوەری مرۆڤ نوقمبوون لەکارییگەری کە دادەنێت لەگەڵ کەسەکە دەرگ��ی��رب��وون��ی ی��ان

فەزاکە بەشێوەی موجەرد زیاترە.ئ��ەم��ج��ارە چوونە ئ��ەگ��ەر ب��ۆی��ە بۆچی لەبیرتانچوو ش��وێ��ن��ێ��ک��ەوەو تەنها مێشک ئ��اگ��ادارب��ن، ه��ات��وون، زانیارییە لەسەر لێکۆڵینەوە خەریکە کاتی تۆزێک بۆیە دەک��ات، نوێیەکان تۆ کە زانیارییەکانی تاوەکو پێویستە لێرەدا بەردەستت. بیخاتە مەبەستتە پێویست ناکات خۆت یان یادەوەرییت

سەرزەنشت بکەییت. Discovery :سەرچاوە

شتومەکانەی ئەو کرا لەبەشداربووان ژوورێکیتر ب��ۆ ل��ەژوورێ��ک��ەوە ک��ە دەیگوازنەوە لەهەمانکاتدا بەیادەوەرییان بسپێرن، ئەوجار داوایانلێکرا ئەوشتانەی پێشتر ی��ان هەڵیانگرتووە ئێستا کە لەشوێنێکدا دایانناوە؛ وەبیری خۆیانی

بهێننەوە. گروپی توێژەران بینییان نوقمبوون ل���ەک���اردا ل���ەس���ەر ک���اردان���ەوەک���ان کاریگەرییان نییەو کەسەکان لەهەردوو سیناریۆی لێکۆڵینەوەدا، زانیارییەکانیان لەبیردەکرد، ئەوان تەنانەت لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەوەکرد گەڕاندنەوەی کەسەکان یارمەتییان ئایا ناسراوەکان ژوورە بۆ خ��ۆی��ان ب��ەب��ی��ری ش��ت��ەک��ان دەدات بێننەوە؟ وەاڵمەکەی ئەوە بوو؛ نەخێر

یارمەتییان نادات. ب��وارەدا لەم تر لێکۆڵینەوەیەکی بەتێپەڕبوون خەڵک پیشانیدەدات، زانیارییەکان شوێنەکان ل���ەدەروازەی زانیاریانەی ئەو مەگەر لەبیردەکەن، ک��ە س��ەی��رک��ردن��ی ن���اوەن���دی ن��وێ،

وەبیرهێنانەوەیان ئاسانتردەکات.

Page 17: zansti nwe zhmara 14

17ده‌رونناسی

بۆچی لەموزیکی هارمونی چێژی زیاتر وەردەگرین؟ ب��ۆت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ل���ە ئ��اه��ەن��گ��ە بەفێربوون پێویست هارمەنییەکان و تازەلەداییکبووان تەنانەت ناکات مەیموونەکانیش دەتوانن هارمونییەکان شتێک ه��ەم��وو وادی����ارە . تێبگەن گواستنەوەی بەشێوازی پەیوەندی

زانیاری بۆنێو مێشکەوە هەیە.ب���ۆچ���ی ه���ەن���دێ���ک م��وزی��ی��ک ئ��ازاردەر؟ هەندێکیتر و چێژبەخشن ب��ۆچ��ی ل��ەرێ��ک��خ��س��ت��ن��ی ه��ەن��دێ��ک ل��ەدەن��گ��ەک��ان چ��ێ��ژوەردەگ��ری��ی��ن و لەهەندێک حەزمان بەپێچەوانەشەوە ئەمە دەڵ��ێ��ن زان��ای��ان نییە، دەن���گ دەمارییەکان، خانە بۆ دەگەرێتەوە پیشانیدەدات ت��ازەک��ان لێکۆڵینەوە موسیقا، هارموونی پەردەکانی کە لەنێو ن��ەگ��ۆڕ ری��ت��م��ی ش��ێ��وازێ��ک��ی بیستن بە تایبەت خانەدەمارییەکانی راکێشە س��ەرن��ج دروس��ت��دەک��ات. ری��ت��م��ی��ی��ەک��ان زان���ی���اری زی��ات��ر لە هەرەمەکییەکان بۆ مێشک دەگوازنەوە.ل��ەس��ەردەم��ی ی��ۆن��ان��ی ک��ۆن��ەوە لەگەڵ دەن��گ نۆتەی دو دەزانیین، لەرەلەرەی پەیوەندیدار بەرێژی )١:٢( )یەک ئۆکتاو(یان )٢:٣()یەک لەسەر

پێنجی تەواو(، دڵنشیینتریین پەرەدەکانی مەودا ئەم دروستدەکەن. موسیقایی هاوئاهەنگانە تەنها ئەو کەسانەی کە خوێندویانە موسیقا لەقوتابخانەکانی وت��م��ان وەک ب��ەڵ��ک��و ، تێیناگەن مەیموونەکانیش وتەنانەت کۆرپەکان نەبوو دیار تائێستا بەڵم تێیدەگەن . چێژ بۆچی هارموونییانە دەنگە ئەم هۆکارەکەی ئایا دەدات: بەگوێمان ل��ەه��ەواو ش��ەپ��ۆل��ەک��ان��ە یەکگرتنی ش��ێ��وازی ی��ان بەگوێمان گەیشتنە گۆڕانیانە بە پاڵسە کارەباییەکان لەنێو مێشکدا. مودێلێکی ماتماتیکی نوێ ،

گریمانەی مێشک دەسەلمێنێت.لەزانکۆی یوشاکۆف( )یوریجی )N.A, lobachofsky( ویالیەتی ل���ەک���ۆم���اری ف��ی��دراڵ��ی روس���ی���ا و س��ەرپ��ەرەش��ت��ی��اری ت��وێ��ژەران��ی ئەم لێکۆڵینەوەیە لەمبارەوە دەڵێت: " ئێمە گەیشتن بەو دەرئەنجامەی کە ئەمە بۆ ئاستی خانە دەمارییەکان دەگەڕێتەوە".ئەو لەگەڵ هاوڕێکانی مودێلێکی ماتماتیکی سادەیان بۆ ئەو رێچکەیەی گوێچکەوە ل��ەرێ��گ��ەی دەن���گ ک��ە دەگ�����ات ب���ە م��ێ��ش��ک��م��ان دی��زای��ی��ن

بەڕێدەکەون. زان����ای����ان ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەی��ان بردووە وبڕی پێشەوە بۆ هەنگاوێک ئەو زانیارییەی کە هەرکام لەنیشانەکان پێواوە. دەیگوازنەوە خۆیاندا لەگەڵ نیشانەی زان��ی��اری، ت��ی��وری بەپێی زانیاری بڕێکی زۆر کەم هەرەمەکی نیشانەیەک لەکاتێکدا دەگوازێتەوە، سوود هەستپێکراو لەشێوازێکی کە زیاتر زۆر زان��ی��اری وەردەگ���رێ���ت

دەگوازێتەوە.نۆتە ، سروشتی بەشێوەی بۆیە لەگەڵ ب���ەب���ەراورد هارمۆنییەکان بەهۆی دەبن ناهارموونییەکان نۆتە گ��واس��ت��ن��ەوەی زان���ی���اری زی��ات��ر بۆ خ��ان��ەدەم��اری��ی��ەک��ان.ئ��ەوان ه��ەر لەم گواستنەوەی بڕی بۆپێوانی تیورییە زان���ی���اری ل��ەدەن��گ��ی ه��ارم��ون��ی و

ناهارمونی سودیان وەرگرتووە. ئەم مودێلە دەکرێت تاقیبکرێتەوە. خانە لەسەر دەت��وان��ن دەم��ارن��اس��ان دەمارییە زیندووەکا ن بکۆڵنەوە و ئەم مودێلە بسلمێنن. بۆیە هەنگاوی دواتر

لەئەستۆی دەمارناسەکانە. New scientist :سەرچاوە

ک����ردووە. ل��ەم��ودێ��ل��ەک��ەی ئ��ەوان��دا دو بۆ ، هەستی دەم��اری خانەی ،ج��ۆر ن��ۆت ک��اردان��ەوەی��ان دەبێت.کارەبایی نیشانەیەکی لەمانە هەرکام "خانە بەناوی دەم��اری بۆخانەیەکی دەماری ناوکی "دەنێرێت و ئەم خانەیە نیشانەی کۆتایی بۆمێشک دەنێرێت. خانەدەماری ناوەکی کاتێک نیشانەکە بۆ مێشک دەنێرێت کە لەیەکێک یان هەستییەکان دەمارییە خانە هەردوی

پەیامی پێبگات. دەنگ نۆتی ئەگەر لەهەمانکاتدا دوخانە نیشانەکانی بێت، هارمونی بۆ ه��اوک��ات هەستییەکە دەم��اری��ی��ە دەن��ێ��ردرێ��ت ن��اوک��ی خانە دەم���اری یەک تەنها لەوکاتەدا خانانە ئەم و دەوستن و دەنێرن بۆمێشک نیشانە یان ببێتەوە شەحن دوب��ارە تاوەکو سیگنالێکیتر بگات. بۆیە زنجیرەیەکی رێکوپێک لەپالسە کارەباییەکان بەرەو دەکەون.لەبەرامبەردا بەڕی مێشک لەدەنگی بەدەستهاتوو نیشانەکانی ،دەگەن جیاوازدا لەکاتی ناهارمونی بۆیە ناوکی خانەدەمارییەکانی بە نارێکوپێک لەپاڵسی زنجیرەیەک

Page 18: zansti nwe zhmara 14

ده‌رونناسی 18

Page 19: zansti nwe zhmara 14

19ده‌رونناسی

بەبێ دەرمان ئازارەکانت کەمبکەرەوە؟

بەبێ دەرمان ئازارەکانت کەمبکەرەوە؟

وەکو ئەنجامدانی چاالکی یان هەڵخڵێتەنەکان، دەرمانە بەکارهێنانی یاری فیکری کە زێهن مەشغولدەکات لەمکردنەوەی ئازاردا رۆڵی هەیە ، بەاڵم ئەگەرهاوکات هەر دو شێوازەکە بەکاربهێنرێت، هەستکردن بەئازار

زۆرتر کەمدەبێتەوە.میکانیزمی پیشانیدەدات، مێشک ل��ەک��رداری هەڵگیراوەکان وێنە کە ئاڵۆزانەی کێشە ئ��ەو لەگەڵ هەڵخڵەتێنەکان، دەرم��ان��ە ک��رداری یەکبن. هاوشێوەی دەتوانێت دەرگیردەکات خۆییدا لەگەڵ مێشک پێشەوەی بەشی کرداری لەسەر هەڵخڵەتێنەکان دەرمانە بەواتایەکیتر مێشک کارییگەری دادەنێت، کە بەرپرسە لەیادەوەری چاالک و چاالکییە بۆشیکاری کەئێوە بەشەی ئەو هەر واتە تێگەیشتنییەکان، ئاستبەرزە

کێشەکان پێویستتان پێیەتی، بەاڵم ئایا ئێوە بڕوا بەم گریمانەیە دەکەن؟لەچاالکییەکی بۆلدەر ک��ۆل��ۆرادۆ کۆلۆمبیاو زانکۆی توێژەرانی هاوبەشدا کاریان لەسەر ئەم گریمانەیە کردووە، ئەوان بۆکەمکردنەوەی ئاڵۆزەکانی چاالکییە هەڵخڵەتێنەکان و لەدەرمانە بەشداربووان ئازاری مێشک و هەندێکجاریش لەهەردوکیان سوودیان وەرگرت و بینییان ئەم دو فاکتەرە دەتوانێت لەکەمکردنەوەی ئازاردا پێکەوە زیاتر دەوریان هەبێت.واتە ئەم تاقیکردنەوەیە پیشانیدا لەنێوان میکانیزمی ئەم دو کردارەدا بەیەکداچوون بوونی نییەو لەوانەیە شێوازی جیاوازیان بۆ کەمکردنەوەی ئازار هەبێت، ئەنجامی ئەم تاقیکردنەوەیە هەرچەند گریمانەی میکانیزمی یارمەتی دەتوانێت ب��ەاڵم پرسیارەوە، ژێ��ر ئەباتە هاوشێوە ک��رداری پزیشکان بدات تاوەکو ئازاری نەخۆشەکان زیاتر لەوەی کە ئێستا هەیە،

کەمبکەنەوە.ل��ە)٣٣( داوای���ان تاقیکردنەوەیە ئ��ەم ئەنجامدانی بۆ ت��وێ��ژەران بەشداربوو کرد، کە لەسێ بەشی جیاوازدا بەشداری بکەن.لەم قۆناغەدا بەبەکارهێنانی پلێتی کانزایی بچووکی گەرمکراو دەستپێکی ئازاری هەموو هەندێک تاقیکردنەوەکان، پێش دووهەمدا لەقۆناغی دەپێورا، کەسێکیان لەبەشداربووەکان کرێمی پێستییان بەکارهێنا کە تەنها نەرمکەرەوەیەکی بەاڵم بەهێزە، ئارامکەرەوەیەکی ئەمە دەوترا پێیان بەاڵم بوو، ئاسایی لەخوازیاران . ئاساییە نەرمکەرەوەیەکی ئەمە دەیانزانی گروپێکیتر گەرمبوون بڕی بکەن و شاشەیەک لەسەر نیشانەیەک کەسەیری داواکرا دواتردا لەتاقیکردنەوی بکەن، بەراورد جۆربەجۆرەکان لەتاقیکردنەوە لەهەر دو گروپی بەشداربوو داواکرا چاالکی دەماخی ئاڵۆز ئەنجامبدەن و ئەو ئ��ازار بۆکەمکردنەوەی خ��وازی��اران کۆتاییدا سێهەم و لەدانیشتنی شێوازەنەیان تاقیدەکردەوە کە جاری پێشوو بەشداربووانیتر بەکاریانهێنابوو هەمان تاقیکردنەوەی پێشوو دوبارە کرایەوە، سەرنجڕاکێشە بزانن هەموو پلێتەکانی گەرمای یەکسانیان هەبوو، بەاڵم بەشداربوان لەئاستی جیاوازدا

هەستیان بەئازار دەکرد. ئەنجام: هەردو گروپ کاتێک دەرمانە هەڵخڵەتێنەکانیان بەکاردەهێنا سەیری تەنها کاتێک لەچاو دەب��وون مێشکی چاالکی خەریکی یان هاوکات کاتێک هەستپێدەکرد. کەمتریان ئازاری دەکرد نیشانەیەکیان وەردەگرت، سوودیان مێشکییەکان چاالکییە هەڵخڵەتێنەکان و لەدەرمانە دو بەیەکداچوونی کارییگەری دەب���ووەو کەمتر ب��ەئ��ازار هەستکردن هەڵخڵەتێنەکان دەرمانە پیشانیدەدەن داتاکا نەبوو، بوونی شێوازەکە

یادەوەری چاالک یان ناوچەی سەرنج ناکەنە ئامانجی خۆیان. بەاڵم ئەی وێنە هەڵگیراوەکان لەمێشک چی بەسەرهاتبوو؟ ئەم وێنانە وردو نایابن، بەاڵم بەسەرنجدان بەوەی هەموو بەشێک لەمێشک چاالکی دەبێت چاالکییەک چ کە بڵێین بەسادەیی ناکرێت لەئەستۆدایە، زۆری بەهۆی چاالک بوونی ئەم بەشە، توێژەران ئەم تاقیکردنەوەیە بۆدیاریکردنی رەفتارەکانیانکرد، سەیری راستەوخۆ هەڵخڵەتێنەکان دەرمانە کاریگەری داتاکان پیشانیدا بەکارهێنانی هاوکاتی دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان و چاالکییە دەماخییە ئاڵۆزەکان دەتوانێت زۆرتریین کارییگەری کەمکردنەوەی ئازاری

لێبکەوێتەوە بێئەوەی هیچ چەشنە بەیەکداچوونێک دروست ببێت. science daily :سەرچاوە

Page 20: zansti nwe zhmara 14

ده‌رونناسی 20

Page 21: zansti nwe zhmara 14

21ده‌رونناسی

مرۆڤەکان النیکەم دو سیستمی ئەخاڵقی تەریب لەگەڵ یەکیان هەیە، کە هەندێک جار لەگەڵ یەکترییدا بەیەکداچوون دەکەن و دەبن بەهۆی ئەوەی کاری نائەخاڵقی ئەنجام بدەین، بەشێکی زۆری ئەم بەیەکداچوونانە بۆ بەرگرییە لەخزم وکەس کە لەراستییدا بۆ

جینیتێک دەگەڕێتەوە. لەوانەیە ئێوە ئەم پرسیارە دەرونناسییەتان بیستبێت کە دەڵێت شەمەندەفەرێک ستۆپی منداڵێک چەند دەچێت، )switchman(رەیڵدارەکە وێستگەی بەرەو خەرییکە نەماوەو لەسەر خەتی ئاسنی ساخ یاریدەکەن و منداڵێک لەسەر خەتە ئاسنە پاڵیەکە کەئیکسپایەرە ، هەبێت ئاسنت رەیڵی هەڵبژاردنی توانای بیت و رەیڵدارەکە تۆ ئەگەر یاریدەکات، لەپرسیارەکەدا ئەگەر التوانییە دەنێریت؟ئایا لەڕێڵەکان کامیەک بەرەو شەمەندەفەرەکە نزیکەکانی لەخزمە یەکێک یان برا منداڵ، رەیڵەکە لەسەر ئەوەی هەڵبژاردنیتر وەکو

کەسەکە هەبێت واڵمەکان دەگۆڕێت؟بۆیە هەیە، هاوڕێکمان ئەخاڵقی دو سیستمی ئێمە النیکەم دەڵێن، دەرونناسەکان لەواڵمدانەوە بەم پرسیارانە تووشی دوودڵی دەبین و ناتوانیین خێراو بەپێی ئەو ئەخالقیاتەی

پابەندین پێوەی، بڕیار بدەین.ئەگەر بۆ تاقیکردنەوەی شەمەندەفەرەکە بگەڕینەوە، بەنزیکەیی هەموو بەشداربووەکان گیانی لەڕەیلەکان یەکێک لەسەر گیانی)٥(کەس بۆرزگارکردنی بڕیاریاندا لەکۆتاییدا مرۆڤێک بکەن بە قوربانی)هەرچەند ئەمە مەرج نییە واڵمی راستبێت! دەبێت ئەوە بزانن تێپەڕدەبێت پێیدا کە شەمەندەفەر ئاسنی ساخ رێڵی لەسەر نابێت دەیزانی منداڵە ئەو یاریبکات و ئەوانیتر سەرنجیان نەدابوو بەم خاڵە(؛ بەاڵم ئەگەر داوا لەخەلک بکرێت هەرەزۆری زۆربەی بوەستێنن، شەمەندەفەرەکە پردێکەوە لەسەر مرۆڤێکیتر بەفڕێدانی

خەلک دژایەتی دەکەن.هۆکار ئەوەیە کە ئێمەی مرۆڤ بەقوڵی بڕوامان وایە کە کوشتنی راستەوخۆی مرۆڤ

تەنانەت ئەگەر ئەنجامی ئیجابیشی هەبێت، کارێکی نائەخالقییە.بەاڵم ئەنجامی لێکۆڵینەوە لەسەر رەفتاری گیانلەبەران لەبارۆدۆخێکدا کە دەکەونە تاوەکو دەدەن رەفتارکردنەکە بەئەنجامی گرنگی زیاتر ئەوان پیشانیدەدات مەترسییەوە شێوازی رەفتارکردنەکە، هەر رادەیەک پەیوەندی جینیتیکی نزیکتر لەنێوان ئەوان و ئەو جینە رزگارکردنی واتە رزگارکردنی) بۆ زیاتربێت مەترسییەوە دەکەوێتە گیاندارەی هاوشێوەکان( زیاتر تێدەکۆشن، دەرونناسەکان ئەگەری ئەوە دەدەن بەشێک لەپرینسیپە

ئەخالقییەکانمان کارییگەری هەڵبژاردنی خزمایەتی لەسەرە.قسەیە ئ��ەم سەلماندنی بۆ لەفیالدلفیا پنسیلڤانیا لەزانکۆی کورزبان رۆبێرت پرینسیپە بە پابەندیمان لەپاڵ ئێمە پیشاندەدات کە دروستکرد تاقیکردنەوەیەکیان ئەخالقییەکان لەژێر کاریگەری هەڵبژاردنی خزمایەتییدان، ئەم دوانە هەرچەند بەتەواوەتی

سەربەخۆن، هەندێکجار لەگەڵ یەکتریدا بەیەکداچوون دەکەن.وەستاندنی لەسناریوی داوایانکرد بەشداربوو لەگروپێکی هاوکارەکانی کورزبان و شەمەندەفەرەکە، ئەخالقی بوونی فڕێدانی یەک کەس بۆرزگارکردنی )٥(کەس تەنانەت لەوەی بەچاوپۆشی کەسانە ئەم )٨٥(ی لەسەدا دیاریبکەن، بێت خزمیشیان ئەگەر بەکارێکی دەبێت رزگاریان خزمەکانیان یان نەناسراو کەسانی کەسە ئەم بەفڕێدانی

نائەخالقییان دەزانی. لەگەڵ ئەوەشدا لەسەدا )٢٨(ی بەشداربووان دەیانگوت بۆ رزگاری کردن نەناسراوەکان براکەیانبوو،لەسەدا)٤٧( رزگارکردنی باسی کاتێک فڕێدەدەن و خوارەوە بۆ کەسەکە

ئامادەبوون بۆرزگارکردنی)٥(کەس براکەیان بەکوشت بدەن.کورزبان دەڵێت؛ ئەم تاقیکردنەوە پیشاندەدات، هەڵبژاردنی خزمایەتی لەگەڵ پرینسیپە

ئەخالقییەکان کاریگەری لەسەر بۆچوونەکانمان دادەنێت.بۆجیاکردنەوەی سیستەممان دوو النیکەم ئیمە پیشانیدەدات تاقیکردنەوەیە ئەم راست لەناراست هەیە کە یەکێکیان باش و خراپ لەیەکتری جیادەکاتەوەو ئەویتریشیان پارێزگارییە لەخزمە نزیکەکان، بەواتایەکیتر جینەکان دەبن بەهۆی ئەوەی کاتێک دەمانەوێ بۆ رزگارکردنی کۆپییە جینیتیکییەکانمان تێبکۆشین تووشی گومان لەپرینسیپە ئەخالقییەکان ببین؛ هەڵبەت ئەمە بەو واتایە نییە سەردەمێک بگات کە بکرێت دەستدرێژی و کوشتن و

دزی ئەخالقی بزانیین یان لەگەڵ مرۆڤایەتییدا بیگونجێنیین. New Scientist :سەرچاوە

بۆچی هەندێکجار لەپابەندبوون بەپرەنسیپی ئەخالقی تووشی دوودڵی دەبین؟

Page 22: zansti nwe zhmara 14

لەسەر)BMI(کە ژنەکان لەش والرییان بارییکترە لەپیاوەکان خۆشترە.بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی نوێ ژیانی هاوبەشی ئەو ژن ومێردانەی )تنەسی(لێکۆڵینەوەیان زانکۆی قەڵەوی(توێژەرانی گشتی پێوانێکی ل��ەش، بەرەستایی زەماوەندیان )تایبەتمەندی بەتازەیی کە ژن ومێرد نزییکەی)١٧٠(جووت خوێندکاری کردووە ، بەپێی رادەی رەزامەنییان لەژیانی هاوبەش کردووە. ی توێژینەوەکەو سەرپەرەشتیاری میلتزێر(، ب��ڕی)BMI( کەمتر لەهی خۆیان بێت زیاتر چێژ ئێمە تێگەیشتیین پیاوەکان لەسەرەتای ژیانی هاوبەشیان ئەگەر دکتۆرای زانکۆی )تنەسی(، لەمبارەوە بە دیسکاڤێری وت:« )ئەندریا جەستەی لەژیانی هاوبەش وەردەگرن«.خێزانەکەیان ژنەکەیان لێیە حەزیان پیاوەکان راستییەی سەرسووڕمان ئەو جێگەی لەوانەیە زۆر لەخۆیان بێت کە نەبێت. بەاڵم )میلتزێر(و هاوڕێکانی بینییان تەنانەت ژنەکانیش الوازت��ر دەبینن لەوپیاوانە ئارامی چێژو زۆرتر هاوبەشدا کە ژنان حەزیان لێبێت پیاوەکانیان پارەی زیاتر پەیدا بکەن. بریتییە لە ئابوریانە هەڵس و کەوتکردنی ژن، یان بەپێچەوانەوە بگەڕیین کە بەپێی تێڕوانینی پیاوان بۆژنان زۆر گرنگە ئەویش شادبن، میلتزێر دەڵێت؛ لەوانەیە ئێمە بەدوایی کوالیتیێکیتری ژنان هەم ژن الیان پەسەندترە. ژنەکان شادتر دەبن کاتێک پیاوەکانیان جەستەیان لەخۆیان گەورەترە. کەوابوو ژنی الوازتر هەم پیاو لەژیانی لەوەدایە لێکۆڵینەوە ئەم گرنگی میلتزێر وتەی لەپەیوەندییان بەپێی دەتوانن قەبارەیەکەوە بەهەر ژنان ناکات رونیدەکاتەوە، پێویست بن، خۆشبەخت ژیانیاندا هاوبەشی )کە لەمێردەکانتان لەڕتر بن. تەنها بۆ لەڕ بوون هەوڵ بۆ لەڕبوون بدرێت، بەاڵم گونجاوترە لەگەڵ قەڵەوەکان ژنە ئەمریکادا یەکگرتووەکانی بۆ لەواڵتە ئاماری بەشێوەی پێکدەهێنن( ئەمریکا ژنانی خێزان هەڵبەت بەهەردو رێگەکە هەڵبژاردن هاوبەشی ژیان شانس ژن و پیاو گرنگی زۆری هەیە.بەشدارە لەژیانێکی هاوبەشی بەختیاردا، کە وادیارە بۆ هەردوی بەهەرحاڵ قەبارەی جەستە تەنها یەکێکە لەو فاکتەرانەی کە ئەوان لەچاوییدا تۆزێک لەرتر بن.قەبارەیەکی مامناوەندی هەبێت، بەهەرحاڵ پیاوێکیان دەوێت کە کە لەخۆیان قەڵەوتر بێت یان النیکەم کەسێک هەڵدەبژێرن کە دروستکردنی ژیانێکی هاوبەشی شاد بەدوایی پیاوێکدا دەگەڕن زۆرب��ەی بەدوای نیین پیاوەکان تەنها ئەوە بەڵەرەکان، ژیانیان ژیان لەپاڵ سەرنجڕاکێشی بریتییە لەباری تەندروستی. ژیانی لەڕە، یەکێکیتر لەفاکتەرەکانی پشت هەڵبژاردنی هاوبەشی لەهەموو جیهاندا هەڵبژاردنی بەهێز بۆ ژن یان پیاو هاوبەشی یان هاوڕێی ژیانی لەڕەوەن، بەڵکو لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدات دەدەات هاوبەشی بەتەندروستی گرنگی زۆر مێرد لەتەندروستی ژن و باشترە بەگشتی لەڕ ژنانی تەندروستی فەراهەم دەدەن، مێردەکە ژن و بۆ ژیانێکی خۆشتر ئەمە بۆیە ژنانیتر، سەرچاوە: Discovery دەکات.

ژنی کەمەر باریک ژیانت خۆشتر دەکات

Page 23: zansti nwe zhmara 14

23تەکنەلۆجیا

کانن لێکۆڵینەوەی ن��اوەن��دی رێزلێنان بەئامانجی لەئوسترالیا لەوێنەگرتن کە خوێندکارانەی لەو تەکنەلۆجیا توێژینەوەو ئامانجی بۆ سوودیان وەرگرتووەو ناساندنی ئەم لەنێوان پێشبڕکێیەکی تەکنەلۆجیایە ئوسترالیا ن��اوچ��ەی وێ��ن��ەگ��ران��ی

بەرپاکردووە.تایبەتمەندی ئەم وێنانە بریتییە لە وێنەگرییدا، لەسنورەکانی نوێکاری کە جێگەی سەرسوڕمانی پسپۆرانی

ئەم بوارە بوو.

نەرمەکارێکی نوێ نەخشەیەکی سێ یۆنانییە دێرینە شارە لەم دوورای��ی بەهۆی لەوانەیە شارە ئەم بکێشن، )٤(متری لەقوواڵیی بوومەلەرزەوە

دەریادا نوقمبووە.الوێنەی ئەتۆمێکی تەنها

وێنەی روونترین وێنەیە ئ��ەم خەاڵتی تەنها، لەئەتۆمێکی جیهانە دووهەم ئەم پێشبڕکێیەیی بردەوە، بن نوتون و دەیڤید کلپینسکی لەناوەندی دای��ن��ام��ی��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی زان��ک��ۆی تەکنیکێکی توانیویانە گریفیت

لەناخی چاوداکە پ��س��پ��ۆڕی��ان��ە تەکنیکێکی بەیارمەتی ئەو دەکرێت لەتۆڕی چاو وێنە هەڵبگیریەت تاوەکو بەشێوەیەکی زۆر گونجاو ئەگەری رودانی جەڵتەی

دڵ و دەماخ بەراورد بکەن.ئ��ول��ی��ڤ��ێ��ر گ��ی��ب��ز ل��ەف��اك��ڵ��ت��ی لەکاتی دەڵێت؛ سیدنی پزیشکی پرۆسەی هەمان نەخۆشییەکاندا دەم����اخ دڵ و خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان��ی هەر رودەدات، لەخوێنبەرەکانیتردا بۆیە لەوانەیە لەداهاتوودا وێنەگرتن کردنەوەی جێگەی چاو لەتۆڕی ئەم بگرێتەوە، خوێنبەرەکان دڵ و تەکنیکە نوێیەی وێنەی دروستکردن پێشبڕکێکانی دیپلۆمی بڕوانامەی

کاننی پێبەخشرا. National Geographic :سەرچاوە

وێنەگرتن لەمێشک لەحاڵی جووڵەدا

هەردوو وێنەکە کە دەبینرێت لەناردنی توموگرافی ب��ەه��ۆی یان)PET(لەچاالکی پوزیترون دروستکراوە، مش���ک مێشکی جووڵەی کە جیاوازییەوە ب��ەو س����ەر ل��ەوێ��ن�����������ەی س���ەروت���ر ن���ەگ���ۆڕاوەو ل��ەوێ��ن��ەی خ��وارت��ر

چاککراوە.ئاندرە کیم لەفاکڵتی فیزیایی زانکۆی سیدنی توانی سیستمی تۆمارگەیی ج��ووڵ��ەی گ��ەڕان��ی بەکارهێنانی بە دروستبکات و بەوردی بەرزەوە جووڵەی سەری بڕوانامەی چاکبکات و مشک بەدەست پێشبڕکێیە ئەم دیپلۆمی

بهێنێت.

پێشبڕکێی وێنەگرتن

نەخشەی سێ دورایی شاری نووقمبوو

خوێندکارانی ناوەندی روباتیکی بەدروستکردنی سیدنی زان��ک��ۆی ئامێرکی ژێرئاوی تەیار بە کامێرای لەشاری وێنە توانیویانە وێنەگری ئەفسانەیی پاولیتری کە )٣٠٠٠(ساڵ لەوەو پێش لەئاودا نوقمبووە، ئاریەل توانیویانە هاوکارەکانی فریدمەن و وەرگیراوەکان و داتا بەکارهێنانی بە

دابهێنن ئەتۆمێک بۆراوکردنی نوێ متر )٤٠٠(میلیاردیۆمی تەنها کە بۆ هەروەها ئ��ەوان هەیە، درێژی لەسێبەری توانیویانە یەکەمینجار ئ��ەت��ۆم��ێ��ک وێ��ن��ە ه��ەڵ��ب��گ��رن، ئ��ەم زیاتر تێگەیشتنێکی دەتوانن وێنانە بدەن و فیزیاییەکان بە ئەتۆم لەسەر لەبایۆلۆجیدا دەکڕێت تەکنیکەکە ورد زۆر وێنەی ئامادەکردنی بۆ

لەخانەی لەش بەکاربهێنرێت.

Page 24: zansti nwe zhmara 14

تەکنەلۆجیا 24

سوودو زیانەكانیگاپ

)گاپ G.A.P(، یەكێكە لەگەورەترین پرۆژەكان لەجیهاندا كە لەسەر حەوزی رووباری دیجلەو فورات دروستكراوە، )G.A.P( كورتكراوەی )Guneydogu Anadolu Projesi(، واتە پرۆژەی باشوری The southeastern Anatolia Development( ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ، بەئینگلزی پێیدەوترێت

Project(، واتە )پڕۆژەی پێشخستنی یان )گەشەكردنی( باشووری ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ.

مێژووی دروستكردنی ئەم پرۆژەیە دەگەرێتەوە بۆ ناوەراستی شەستەكانی ت��اوەك��و ،1936 راب����ردوو س���ەدەی بەردەوامە. تێدا كاركردن ئەمڕۆش هەزار )75,4( نزیكەی پرۆژەیە ئەم داگیردەكات، زەوی چوارگۆشە كم رووب��ەری هەموو )9,6%(ی دەكاتە پڕۆژەی )13( لە )G.A.P( توركیا پرۆژەی )7( كە پێكهاتووە سەرەكی لەسەر حەوزی رووباری فوراتەو )6( دیجلەیە. ح��ەوزی لەسەر پ��رۆژەی بەگشتی لە )22( بەست و بەنداو )19(

وێستگەی كارۆئاوی پێكهاتووە.

دابینكردنی توانای پرۆژەیە ئەم هێكتار ملیۆن )1,64( بۆ ئ��اوی بەرهەمهێنانی لەگەڵ هەیە، زەوی ك��ی��ل��ۆوات\س��ەع��ات ملیار )25(هەروەها لەساڵێكدا، كارەبا ووزەی دەگاتە ئاوی عەمباركردنی توانای زی��ات��ر ل��ە )128ك�����م3( ل��ەم��اوەی

ساڵێكدا.ب��ەگ��وی��رەی وت��ەی چ��اودێ��ران و پ��رۆژەی��ەك��ی ئ��اب��ووری پسپۆرانی واڵتێكی بۆ شێوەیە لەم زەبەالحی كشتوكاڵی وەكو توركیا زۆر گرنگە، لەبەرئەوەی توركیا پێویستی بەئاوێكی

ئاودێری و مەبەستی بۆ هەیە زۆر كشتوكاڵی، چونكە چاندنی یەك تەن ئاو )1900م3( بە پێویستی گەنم یەكێكە توركیا لەمەش جگە هەیە، ل��ەو واڵت��ان��ەی زۆرت��ری��ن ژم��ارەی دان��ی��ش��ت��وان��ی ه��ەی��ە ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ناوەراستدا. بەگوێرەی ئاماری ساڵی )2005(ژمارەی دانیشتوانی )73,2( ملیۆن كەس بووەو چاوەڕواندەكرێت ڕێژەیە ئەم )2030( ساڵی تاوەكو بەرزبێتەوە بۆ )103( ملیۆن كەس و ئاوو بەدابینكردنی پێویستی ئەمەش

خۆراك هەیە.

G.A.P بڕی تێچوونی تێچوونەكەیەوە بری لەبارەی ئ��اش��ك��رای��ە ك���ە دروس��ت��ك��ردن��ی لەوشێوەیە زەب��ەالح��ی پرۆژەیەكی بێ گومان تێچوونێكی زۆری پێویستە، ب��ەگ��وێ��رەی س���ەرچ���اوەك���ان ب��ری تێچوونی ئەم پرۆژەیە بە )32( بلێون تێچوونەش خەڵمێنراوە.ئەم دۆالر خستبووەسەر زۆری قورساییەكی بوودجەی گشتی توركیا بەشێوەیەك كە )9%( بوودجەی گشتی توركیایی ب��ۆ ت��ەرخ��ان��ك��راوە، ب��ەه��ۆی زۆری حكومەتی پرۆژەیەوە ئەم تێچوونی

Page 25: zansti nwe zhmara 14

25تەکنەلۆجیا

توركیا ناچاربوو كە قەرزی دەرەكی بكات لەبانكەكانی واڵتانی ئەوروپا.

شوێنی گاپپ����ارێ����زگ����ا 9 پ�������رۆژەك�������ە دەگ��رێ��ت��ەخ��ۆی، ش���ەش پ��ارێ��زگ��ای ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��ادای��ە كە ئەوانیش.)ئادیەمان،دیاربەكر،گازی لەگەڵ ئەنتاب،سیرت،ماردین،ئورفە(

)باتمان، شرناخ،كلیس(.یەكیكن دیجلەوفورات رووباری گرنگەكانی ئ��اوی��ی��ە س��ەرچ��اوە ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت، ئ��ەم دوو چەندین النكەی مێژە لە رووب���ارە بەاڵم بووە. مرۆڤایەتی شارستانێتی ئێستا توركیا چەندین بەست وبەنداوی ئەم دوو رووب��ارە لە سەر گ��ەورەی دروس��ت��ك��ردووە. ب��ەج��ۆرێ ك��ە لە توانایدا هەیە ماوەی دووساڵ لە سەر یەك ئاوی رووباری فورات بگرێتەوە.بەگشتی جیهان دی���ارە وەك���و

بەتایبەتی ن��اوەراس��ت ڕۆژه��ەاڵت��ی و نارێكیەكی جوگرافیایی هەیە سەبارەت ن��ەوت و داب��ەش��ب��وون��ی ب��ە چۆنێتی چاڵە بایەخترین بە نموونە: بۆ ئاو ن��اوەراس��ت ڕۆژه��ەاڵت��ی نەوتەكانی كەنداوی دەوروب����ەری كەوتوونەتە فارس و كەركوكەوە. بەاڵم گرنگترین ناوچە كەوتوەتە ئ��اوی س��ەرچ��اوەی كوردنیشینەكانی ژێر دەستی توركیا.لە دەوڵەمەندن كەنداونیشینەكان كاتێكدا ب��ەن��ەوت ب���ەاڵم ه����ەژارن ب��ە ئ��اوی شیرین.توركیا بە پێچەوانەوە بە ئاوی شیرین دەوڵەمەندە بە نەوت هەژارە. بۆیە دەكرێ بڵێن بایەخدان بەم نارێكییە جوگرافیە لە كاتی دارشتنی ستراتیج دا

گرنگی تایبەتی خۆی دەبێت.ســوودو زیــانەكانی گاپ

ئەم پرۆژەیە لە رووی ئابووریەوە ت��ورك��ی��ا دەخ���ات���ە ری����زی واڵت��ان��ی پیشەسازییەوە بۆ نموونە: دروستكردنی

پ��ت��ەو دروس����ت دەب��ێ��ت ل����ەڕووی وكۆمەاڵیەتیەوە. وسیاسی ئابووری بۆیە توركیا دەیەوێت لە رێی گاپەوە دەست بە سەر بازارەكانی خۆرهەاڵتی

ناوەراستدا بگرێت.دابینكردنی هەلی لەمانەش جگە وهەروەها كەس 3,5ملیۆن بۆ كار و ن��ەت��ەوەی��ی بەرهەمی زی��ادك��ردن��ی گەشەپێدانی ئابووری واڵت.سەرەرای ئەم هەمووخێروبێرەی پرۆژەی گاپ بۆ توركیا،تا ئێستا هەندێ لە ئامانجی ئەم پرۆژەیە شاراوەیە. بەتەواوی نازانرێت كە چ مەرامێكی مرێنەری لە پشتەوەیە!ئەم زیانەكانی ل��ە ب��اس ئ��ەگ��ەر یەكەم بەپلەی بكەین،ئەوا پ��رۆژەی��ە و بەدبەختی تووشی وسوریا عێراق عێراقەوە، نسبەت دەبن،بە نەهامەتی بەگوێرەی بۆچوونی پسپۆران بە هۆی ئەم پرۆژەیەوە عێراق 75-85% ئاوی فوراتی لە دەست دەچێت. وە دەبێتە هۆی كەم كردنەوەی رووباری دیجلە بە رێژەی 23% پێش ئەوەی بێتە ناو ئەمەش گومان بێ عێراقەوە. خاكی زیانی ئابووری گەورەی دەبێت، چونكە لە كشتوكاڵیە،زیاتر واڵتێكی عێراق 1,9ملیۆن هێكتار زەوی عێراق پشت لەوەش دەبەستێت.جگە ئاودێری بە زیان بە بەخێوكردنی ماسی دەگەیەنێت.بەهۆی كەمی ئاوەوە.وە ئەو ئاوەی كە دەمێنێتەوە تا دەگاتە ناوچەی مەبەست پیس دەبێت و كەڵكی نامێنێ و دەبێتە هۆی باڵبوونەوەی نەخۆشی.بەم شێوە برسێتی و تووشی دانیشتوانێكی زۆر كەم ئاوی ونەخۆشی وبێكاری دەبن.( ب���ە ن��س��ب��ەت س���ووری���اش���ەوە گەورە زیانێكی گاپ بڵێن دەتوانین دەگەیەنێت.چونكە ئابوورییەكەی بە بەبێ رووباری فورات سوریا واڵتێكی مردووە. پرۆژەكەش قورسایی زیاتری دیجلە تاكو فوراتە حەوزی سەر لە 80% پرۆژەكە پشت بە ئاوی رووباری فورات دەبەستێت.تەنها 20%ی پشت بە ئاوی رووباری دیجلە دەبەستێت.

لە س��وری��ا ئ���اوی %80،85 وە توركیا دێت. وە توركیاش لە توانایدا هەیە كە ڕێ��ڕەوی ف��ورات بە تەواوی بگۆرێت.بەم شێوە سوریا 2\3 زەوییە دەبێت وشكی تووشی ئاودیرییەكانی و زیانی گەورە بە ئابوریی ئەو واڵتە

دەگەیەنێت.كە بەدبەختیە ئ��ەم چ��ارەس��ەری توركیا بۆ عێراق وسوریای دروست ك����ردووە.ئ����ەوەی����ە ك��ە دەب��ێ��ت بە

لەم گەشتیاری ن��اوچ��ەی چەندین ناوچەیدا كەئێستا داهاتی گەشتیاری لە جیهاندا بە كۆڵەكەی ئابووری واڵت ئاوێكی عەمباركردنی دادەن��رێ��ت.وە بنەمای س��ەر ل��ە ئ��او چونكە زۆر دەكرێت. حساب وواڵت ئابووری وكشتوكاڵی، ئاودێری مەبەستی بۆ ئاوی بەتایبەت فرۆشتن بۆمەبەستی خواردنەوە. وە دەست كەوتنی نەوت و گازی سروشتی بە نرخێخی هەرزان یارمەتی ئەمەش كە ئاوەوە. بەهۆی داهاتی ئابووری پیشخستنی پرۆژەكانی واڵت دەدات. هەروەها دامەزراندنی ساغ بۆ گرنگ كارخانەی چەندین كردنەوەی بەرهەمەكانی خۆی بەتایبەت ن��اوەراس��ت��دا چونكە لە رۆژه��ەاڵت��ی ركابەری ناتوانێت توركیا بەرهەكانی بكات. ئەوروپا بازارەكانی بەرهەمی بۆ سفرەیەك دەبێتە گاپ شێوە بەم خۆرهەاڵتی ناوەراست وپەیوەندییەكی

Page 26: zansti nwe zhmara 14

شێوەیەكی عاقاڵنە و دوورە لە شەر لە گەڵ ئەو مەسەلە هەستیارە گفتوگۆ پێویستدا كاتی لە دەبێت بكرێت.وە عێراق و سوریا دەست لە سەر سنگ بن بۆ دروشم و حەزو ئارەزووەكانی

توركیا!ه��ەرچ��ی س��ەب��ارەت ب��ە ك��وردە بەدبەختی لە جگە پ��رۆژەی��ەدا ل��ەم نەبێت ماڵكاولكردن دەرب���ەدەری و شتێكی تری تیابەدی ناكرێت.هەر لە سیاسەتی برسی كردن و دەربەركردن بە دەگ��ات��ە ت��اوەك��و بێكاركردنیان و دەس��ەاڵت سەپاندنی و تورككردن شوێنەواری تێكدانی و سرینەوە و

كوردی لەم هەرێمەدا.كرێكار 160000 ن��زی��ك��ەی تەنها كە دەك��ات پرۆژەیەدا لەم كار كرێكارێ كوردی تیا نیە! بە شێوەیەك

زۆری زۆرب�������ەی ك���ە ناوچە ئ��ەم ك��وردەك��ان��ی ب���ێ ك�����ارو ه������ەژارن.بۆستێ ل��ەالوە بائەوەش كە توركیا رۆژ لە دوای رۆژ دانیشتوانی بە رەگەز تورك لەم هەرێمەی گاپدا گوێدانە دەكات،بێ زیاد ق��س��ەو خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ی مەینتەی ب��ەش خەڵكی

ئەو هەرێمە.پرۆژەكانی گاپ

بەكورتی:سەر پرۆژەكانی *

حەوزی فورات1- پرۆژەی بەنداوی

كەیبان:نۆساڵی م���اوەی پ��رۆژەی��ە ئ��ەم دەستكراوە 1965 ساڵی خایاندووە، ب���ەدروس���ت���ك���ردن���ی. ئ��ام��ان��ج��ی ك��ارەب��ای��ە، وزەی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی كارۆئاوییەكەی وێستگەی ت��وان��ای 1360میگاواتە. توانای عەمباركردنی ساڵی ملیارم3، 30,7 دەگاتە ئاوی

1974 تەواوكراوە.2- پرۆژەی عەمباری قەرەقایا:

پ���رۆژەی���ە س��اڵ��ی 1976 ئ���ەم دەس���ت���ك���راوە ب��ە دروس��ت��ك��ردن��ی.كارۆئاوییەكەی وێستگەی ت��وان��ای فراوانی توانایەكی 1700میگاواتە، بۆ مەبەستی ئاو دابینكردنی بۆ هەیە بری هەیە توانایدا لە كە ئاودێری. 9,54 ملیار م 3 ئاو عەمبار بكات.

ساڵی 1987 تەواو كراوە.3-پرۆژەكانی فوراتی خواروو:

لەپێنج پرۆژە پێكدێت، گرنگترینیان بەنداوی ئەتاتوركە:

لەچوار یەكێكە ئەتاتورك بەنداوی بەنداوە گەورەكەی جیهان و گەورەترین پرۆژەی ئاوییە لەڕۆژهەاڵتی ناوەراستدا.دەستكراوە 1983 ساڵی لەكۆتای وێستگەی ت��وان��ای ب��ەدروس��ت��ك��ردن��ی، دەگاتە فراوانەو زۆر كارۆئاوییەكەی دابینكردنی توانای میگاوات، 2520ئاوی بۆ زیاتر لە 870 هەزار هێكتار زەوی. ئەم بەنداوە توانای گلدانەوەی 48 م��ل��ی��ارم3 ئ���اوی ه��ەی��ە، وات���ە بۆ ماوەی دووساڵ ئاوی فورات بەتەواوی

تێبرژێت، ئینجا پڕدەبێت.4- پڕۆژەی فوراتی سنوری:

ئەم پرۆژەیە پێكهاتووە لەدوو بەنداو یەكەمیان ك��ارۆئ��اوی، وێستگەیەكی مەبەستی بە كە )بیرەجیك( بەنداوی

دروس��ت��ك��راوە. ئ���اودێ���ری ووزەو )38( ئاودانی توانای پرۆژەیە ئەم هەزار هێكتار زەوی هەیە، وێستگەی

كارۆئاوییەكەشی )198( میگاواتە. سلوان- باتمان- پ���رۆژەی -3

كارزان:بەمەبەستی ئاودێری دروستكراوە، دەتوانێت )213(هەزار هێكتار زەوی كارۆئاوییەكەی وێستگەی ئاوبدات.

300میگاوات.4- پرۆژەی كارزان

ه��ەزار ئ��اودان��ی )64( ت��وان��ای هەیە. كشتوكاڵی زەوی هێكتار )90( كارۆئاوییەكەشی وێستگەی

میگاواتە.4- پرۆژەی بەنداوی ئیلیسۆ:

م���ەب���ەس���ت���ی دروس���ت���ك���ردن���ی یەكێكە كارەبایە، وزەی دەستكەوتنی ل���ەپ���رۆژە گ��ەورەك��ان��ی رووب����������اری دی��ج��ل��ە، وێستگەی كارۆئاوییەكەی ئەم مێگاواتە، )1200(دوورە )50ك��م( پرۆژەیە لەشاری سیرت و )70كم( لەسنوری عێراق توركیا.5- پرۆژەی جەزیرە:ئەم پرۆژەیە )35كم( ئیلیسۆ لەپرۆژەی دوورە )40ك���������م( ل���ەش���اری سنوری ن��زی��ك ج��ەزی��رە وێستگەی سوریا، توركیا دەگاتە كارۆئاوییەكەی م���ی���گ���اوات( 240(لەم مەبەست لەساڵێكدا، ئاوە دابینكردنی پرۆژەیە

بۆ )102( هەزار هێكتار زەوی.كۆی هەموو ئەم پرۆژانەی سەر حەوزی رووباری دیجلە، لەتوانایدایە زەوی هێكتار هەزار )558( بۆ ئاو وزەی دابینكردنی توانای دابینبكات،

كارەبای دەگاتە )2215( میگاوات.سەرچاوەكان:

الموازنە االمیر، قاسم ف��ؤاد *المیاه فی أزمە العراق و المائیە فی

العالم.2010 بغداد. ص153.س���ەن���ت���ەری گ���������ۆڤ����اری *ستراتیجی.ژ.2،ساڵی لێكۆلینەوەی

یەكەم.تەموزی. .1992 ل21* www.springerlink.com* www.sciencedirect.com* www.tandfonline.com* en.wikipedia.org

ئا: هێمن ئیراهیم ئەحمەد

ك���ارۆئ���اوی پ��ێ��ك��ه��ات��ووە، دەت��وان��ێ��ت لەگەڵ ب��دات ئاو زەوی هێكتار 77كیلۆوات\ 2,94ملیۆن بەرهەمهێنانی

سەعات، وزەی كارەبا لەساڵێكدا.7- پرۆژەی گازی ئەنتاب:

ئ���ەم پ���رۆژەی���ە ل��ە س��ێ ب��ەن��داو پێكهاتووەو توانای عەمباركردنی ئاوی نزیكەی 100 ملیۆن م3.ئەم دەگاتە پرۆژەیە بەمەبەستی ئاودانی 82 هەزار گازی پارێزگای لە زەوی هێكتار

ئەنتاب دروستكراوە.ل���ەك���ۆی ه���ەم���وو ئ���ەم پ���رۆژە ئ��اودێ��ری��ی��ە گ�����ەورەو ب��چ��ووك��ان��ەی س��ەر ح���ەوزی رووب����اری ف���ورات.دابینكردنی توانای هەموویانەوە بە ئاوی زیاتر لە 1,083 ملیۆن هێكتار بەرهەمی ك��ۆی وە ه��ەی��ە. زەوی وزەی كارۆئاوییەكەشی دەگاتە 5350

تەکنەلۆجیا 26

هەیە لەتوانایدا دروستكراوە ئاودێری بدات، ئاو هێكتار زەوی 92,7هەزار كە )قاراكامیش( بەنداوی دووەمیان بەمەبەستی وزەی كارەباو كەمكردنەوەی ویستگەی دروس���ت���ك���راوە، الف����او دابینكردنی توانای كارۆئاوییەكەشی 2,5ملیار كیلۆوات\سەعات. كارەبای

هەیە لەماوەی ساڵێكدا.5- پرۆژەی سورچك- بازیكی:

توانای ئاودێرییەو پرۆژەیەكی ل��ە146 زیاتر بۆ ئ��اوی دابینكردنی هەزار هێكتار زەوی هەیە.ئەم پرۆژەیە سێ بەنداوی لەسەر دروستكراوە كە دەگاتە ئاوییان عەمباركردنی توانای

23 ملیۆن م 3.6- پرۆژەی ئادیەمان:

بۆ مەبەستی ئاودێری دروستكراوە، وێستگەی پێنج ب��ەن��داو پێنج ل��ە

میگاوات لە ماوەی ساڵێكدا.روباری سەرحەوزی پرۆژەكانی

فورات:پ����رۆژەی دی��ج��ل��ە- ك��ی��رال -1

كیزی:ل��ەدوو پێكهاتووە پ��رۆژەی��ە ئ��ەم كارۆئاوی، وێستگەی دوو بەنداوو توانای )دیجلەیە( یەكەم ب��ەن��داوی دابینكردنی ئاوی زیاتر لە 126 هەزار هێكتار زەوی هەیەو وێستگەی كارۆ ئاوییەكەی )94( میگاواتە.ئەم پرۆژەیە كارەباو وزەی بەرهەمهێنانی تایبەتە )كیرال دووەم ب��ەن��داوی ئ��اودێ��ری، تایبەتە بە بەرهەمهێنانی وزەو كیزی( میگاوات )110( دابینكردنی توانای

وزەی كارەبای هەیە.2- پرۆژەی باتمان:

هێنانی ب���ەره���ەم ب��ۆ ئ��ەم��ەش

Page 27: zansti nwe zhmara 14

27جیۆلۆجیا

بوومەلەرزەپلەو كاریگەرییەكانیبوومەلەرزە باڵودەبێتەوە، فراوان لەرووبەرێكی شەپۆل بەشێوەی كە دەكەوێت چینەكانی بەر دێت، زەوی لەناكاوی جوڵەی بەواتای بومەلەرزە بەشێوەیەكی بەردەوام هەیە لەهەناوی زەوی بەهۆی تەقینەوەكانی ناویەوە، بەاڵم بەهۆی دووری و كەمی هێزەكەی ئەم جواڵنە هەموو جارێك ناگەنەسەر رووی زەوی، ئەو زانستەی كە توێژینەوە دەربارەی بوومەلەزەو هۆیەكانی و كاریگەرییەكانی دەكات پێی دەڵێن )سیسمۆلۆجی( )seismology( بنەڕەتی

وشەكەش لە )seismo(ی یۆنانیەوە وەرگیراوە كە بەواتای زەوی لەرزین دێت.زانراوە بومەلەرزە بەپلەی )رێختەر( پێوانەدەكرێت و هەر پلەیەكیش تایبەتمەندی خۆی هەیە، بۆیە پسپۆڕانی ئەو بوارە لیستێكی گشتگیریان ئامادەكردوە

كە تێیدا هێزو پلەو كاریگەری بوومەلەرزەكان دەردەخات:

رێكان فیصل حەیدەری. بەكالۆریۆس لە جوگرافیادا.

سەرچاوە: د.جودة حسين جودة، معالم سطح االرض، دار النهضة العربية،1980، ص 169-167.

Page 28: zansti nwe zhmara 14

تەکنەلۆجیا 28

راپۆرتێك دەربارەی پەیڕەوو پرۆگرامی خوێندن لەبەشەكانی )IT( زانكۆكانی كوردستاندا

ئ��ای��ا پ���ەی���ڕەوو پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی ل��ەزان��ك��ۆك��ان��ی )IT( ب��ەش��ەك��ان��ی یان بەسەرچوون كۆن و كوردستاندا بەرنامەو ئەو ئایا سەردەمیین؟ نوێ و وان��ەك��ان��دا لەخوێندنی ئ��ام��رازان��ەی ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت ت��اچ��ەن��د ت���ازەو هەنگاوانە پێشنیارو ئەو ب��ەس��وودن؟ ت��اوەك��و بنرێت دەك��رێ��ت ك��ە چین گەشەكردنە ئەو لەگەڵ زانكۆكانمان

خێرایەی تەكنەلۆژیادا هەڵبكەن؟الدێ سەردار؛ مامۆستای زانكۆ )IT(" لەبواری كۆمپیوتەردا باوەڕی وایەزانستێكی تازەو سەردەمییانەیە كە جیا لەزۆربەی زانستەكانی تر بەخێراییەكی زۆر بێوێنە بەبەردەوامی لەپێشكەوتندایە، بتوانین دڵنیام زۆر زەحمەتە بۆیە من بەاڵم بڕۆین، سەردەم زانستی لەگەڵ بااڵنسێك دەب��ێ�����ت ك���ەم ب��ەالی��ەن��ی وەرب��گ��ی��رێ��ت و س��ااڵن��ە گ��ۆڕان��ك��اری لەبابەتەكانی خوێندندا بكرێت، ئەمەش پەیوەستە بەبوونی ستافێكی باش، بەاڵم )2000(ەوە لەسااڵنی ل��ەب��ەرئ��ەوەی ئێمە لەالی خوێندن وەك كۆمپیوتەر )2004( تاسااڵنی ه��ەڵ��داوە س��ەری

بۆیە نەبووە، بااڵی خوێندنی بەدواوە ك��ەم��ی س��ت��اف ل��ەم ب����وارەدا یەكێكە

لەكێشە هەرە گرنگەكان."ن��ەم��ام ع���زەدی���ن، خ��وێ��ن��دك��اری هاوشێوەی بیروڕایەكی )IT( ب��واری ه��ەی��ەو دەڵ��ێ��ت "راس���ت���ە زۆرب����ەی پەیڕەوەكانی خوێندن كۆنن و بەرنامەو بەرنامەی باشترو بەسوودتر هەیە، بەاڵم خوێندكاری خەڵك و الی زانستەكە كەم زۆر كەسانێكی ت��ازەی��ە، ئێمە هەن بەباشیی شارەزابن و بتوانن وانەو بڵێنەوەو ت��ازەت��ر چاكترو بەرنامەی زۆرت��ر خوێندكارێكی ل��ەب��ەرام��ب��ەردا فێربكرێن، بەوەیە پێویستیان كە هەیە خوێندنی وەزارەت���ی ئەركی ئەمەش تەكنیكی ب��ەرن��ام��ەو بەپێی ب��ااڵی��ەو بكات و چارەسەری دەتوانێت خۆی گرنگی و بایەخی زیاتربدات بەو كۆلێژو تێدا زانیاری تەكنەلۆژیای زانكۆیانەی دەخوێنرێت، ئەویش بەهێنانی مامۆستاو یان كوردستان بۆ ش���ارەزا كەسانی بەپێی خ��وێ��ن��دك��ار ن����اردن����ەدەرەوەی پێویست، هەروەها دابینكردنی تاقیگەی

باش و هاوچەرخ."

ی����ەزن؛ س��ەرۆك��ی ب����ەڕای د. كۆیە، لەزانكۆی پرۆگرامسازی بەشی دەك��رێ��ت ل����ەرووی ك��ۆن��ی و ت��ازەی��ی بابەتەكانی خوێندنەوە، پرۆگرامەكانی ئەو ب��ەش��ەوە: بەسێ بكەین )IT(بەچەمك و پەیوەندییان كە بابەتانەی ئەم سەرەڕای بنەماییەكانەوەیەو بابەتە گەشەكردنە خێرایەش هەروەك خۆیان ئەو ه��ەروەه��ا گرنگن. دەمێننەوەو گۆڕانكارییان سااڵنە دەبێت بابەتانەی

تێدابكرێت.ه��ەن��دێ��ک ب��اب��ەت��ی ت��ر دەك��رێ��ت تێدابكرێت و گۆڕانكاری زوو زوو

تازەبكرێتەوە.د. یەزن؛ ئاماژە بەوەش دەكات كە ئەو پەیڕەوو پرۆگرامی خوێندنانەی ل��ەب��ەش��ە ئ��ای��ت��ی��ی��ەك��ان��ی زان��ك��ۆك��ان��ی كوردستاندا دەخوێنرێت كۆن نییە، بەاڵم دەبێت نییەو سەردەمییەش تازەو ئەو ببرێن. بەرەوپێش بكرێنەوەو ن��وێ قورسە وشەی بەسەرچوو بەكاربهێنین و خێرا گەشەكردنێكی بڵێین باشتروایە هەیە وایكردووە ئەو كتێب و پرۆگرامانە ب���ەردەوام دەبێت بۆیە كۆنبن، زوو

لەهەوڵی نوێكردنەوەیان بین.پێیوایە ئارامی خوێندكاریش الڤە شتە تەنیا دەیخوێنین شتانەی ئ��ەو س��ەردەم��ی ل��ەگ��ەڵ سەرەتاییەكانن و زانست و ئەو ناگونجێن و هەر ئێستادا هەشتاو لەسااڵنی ك��ە زانیارییانەن دەڵێت هەروەها دەخوێنرا، نەوەتەكان پرۆگرامانەی ئ��ەو زۆرب��ەی "ڤێرژنی ئ��ەی��خ��وێ��ن��ی��ن ك���ۆن���ن و ه��ەن��دێ��ك��ی��ان بەسەرچوون لەكاتێكدا ئەتوانرێ ڤێرژنی بەكاربهێنرێت پرۆگرامانە ئەو نوێتری كە زۆر پێشكەوتووترو بەهێزترن، بۆیە پێویستە مامۆستاكان هەردەم خەریكی ب��ەدوای بن گ��ەڕان خۆتازەكردنەوەو شتی نوێداو یارمەتی قوتابییەكان بدەن نوێدا س��ەرچ��اوەی ب��ەدوای بۆئەوەی بگەڕێن، پێویستە قوتابییەكانیش هەمیشە زیاترو زانستی ب��ەدوای لەهەوڵدابن و

نوێتردا بگەڕێن."خوێندكارێكی رەوان��دزی؛ رەوا هەیەو پێچەوانەی بیروڕایەكی ت��رەو دەخوێنرێ بەرنامانەی "ئ��ەو دەڵێت باشەو ئەتوانین بڵێین لەگەڵ سەردەمی كۆنیی س��ەرەڕای دەگونجێ و ئێستادا

Page 29: zansti nwe zhmara 14

29تەکنەلۆجیا

خوێندن، كتێبانەی پ���ەی���ڕەوو ئ���ەو ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوەش��دا دەت���وان���ن س���وود دەڵێت هەروەها بگەیەنن." بەقوتابی "تارادەیەك ئەو پرۆگرام و سۆفتوێرانەی ب��ەاڵم دەب���ن، ك��ۆن دەهێنرێن ب��ەك��ار تەكنەلۆژیایەیە ئەو هەر لەگەڵئەوەشدا جاچی )update( ت��ازەدەك��رێ��ت��ەوە لەرووی یاخود بێت دیزاین لەرووی ناوەڕۆك و تایبەتمەندییەوە بێت." رەوا پەیمانگاكان كۆلێژو پێشنیاردەكات تاقیگەو ب��ژم��ێ��رو ئ��ام��ێ��رو ت��ازەت��ری��ن دابینبكەن و )IT( پێویستییەكانی ت��ازە بەشێوەیەكی مامۆستاكانیش وانەكانیان بڵێنەوەو بەرنامەو سەرچاوەی

تازە بەكاربهێنن.ترەوە مامۆستا شەهاب لەالیەكی لەپاش رەنگە كە باوەڕیوایە وەه��اب هێشتا بەاڵم بین، رۆژئ��اواوە واڵتانی باشترین. ت��ر واڵت��ان��ی ل���ەزۆر ئێمە بمانەوێت "ئ��ەگ��ەر دەڵێت ه��ەروەه��ا سااڵنە گۆڕانكاری لەپەیڕەوو پرۆگرامی خوێندن بكەین، دەبێ پێش هەموو شتێك لەقۆناغی سەرەتاییەوە دەستپێبكرێت." یەك و لەقۆناغی م.شەهاب بەوتەی كە بنەڕەتییە وان��ەك��ان زۆرب��ەی دوو پێویستە خوێندكار بیزانێت و هەموو ئەو زانیارییانە سوودی دەبێت. م.شەهاب دەڵێت دەكات و لەخوێندكاران گلەیی لەئینتەرنێت ب���اش "س����ەرچ����اوەی خوێندكاران ب��ەاڵم دەستدەكەوێت، مامۆستا بەسالیدەكانی پشت تەنها ناخوێننەوەو ت��ر هیچی دەب��ەس��ت��ن و

بەدوای ناگەڕێن."خ��وێ��ن��دك��ار ئ��اس��ك��ە ع��وس��م��ان نییەو م.شەهاب بیروڕاكەی لەگەڵ زەحمەت مامۆستاكان "كەمتر دەڵێت تازەكانی ڤێرژنە بە دەدەن بەخۆیان كۆرسەكان مەنهەجییەكان پرۆگرامە لەدواترین ه��ەر بۆیە ت��ەواوب��ك��ەی��ن، لەدنیادا رۆژان��ەی��ەی پێشكەوتنە ل��ەو بەشی ئەوەیە كێشە زۆرترین هەیە. كۆمپیوتەر زۆر ئاڵۆزەو دەبێ سیستەم بخاتە خوێندكار كە بێت بەجۆرێك ناو دنیاكەوە تا بتوانێ لقێك بۆ خۆی بگرێت، ئێمە هەمیشە لەدەرەوەی ئەو زانستە گشتییەكانی و زانیارییە دنویایە كۆنترەكانی دەخوێنین، زۆر گرنگە وا رۆژانە كە بكرێ كۆرسكان لەكەشی ئاگاداری بەرەوپێش چوونی ئەو زانستە ئەگەروابێ دەیخوێنین، ئێستا كە بین چاوەڕێ خوێندكارەكان هەموو ئەوا راستەقینەی ك��اری لەجیاتی ناكەن لەپشت لەپۆستێكی حكومییدا خۆیان

فێردەبن بەڵكو دانیشن، كۆمپیوتەرێك گ��ەورەی��ەی دونیا ل��ەو خۆیان چ��ۆن تایبەتی و ئینتەرنێت كاری كۆمپیوتەرو

بزنسی خۆیان هەبێ ."باس خ��دری��ش س��االر مامۆستا دەك��ات و بابەتەكە ت��ری لەالیەنێكی دەڵێت "ئەوەی گرنگە لەبەرچاو بگیرێت پێویستە، كار چی ب��ازاڕی كە ئەوەیە ئەوە بخرێتەناو پرۆگرامەكانی خوێندنی بەشەكانی )IT(" لەدرێژەی قسەكانیشیدا تازەیی بەهۆی دەك��ات ب��ەوە ئاماژە بەشەكانی )IT(، تاقیگەكان سەرەتایین و گ��ش��ت پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ەك��ان��ی��ان ت��ێ��دا بەدیناكرێت، هەربۆیە نەتوانراوە نوێترین Operating( كارپێكردن سیستمی پێویستییەكانی بەرنامەو system(و )network(و )data base(و وانەكانی تر كاری لەسەربكرێت، هەروەها رەخنە

خوێندكاریش ح��ەم��ەدی ئ��اك��ام شتن )update(دوو و )IT( پێیوایە زۆر لە یەك نزیكن و هەمیشە پێكەوەن، ئاكام دوورن. لێك ئێمە الی بەاڵم خراپی سەرەكیش "هۆكاری دەڵێت: رادەی���ەك ب��ە مامۆستاكانە، ئاستی كەسانێك كە لە ناو بازاڕ كار دەكەن بە بۆیە باشترن، مامۆستاكان لە زۆر تازە پرۆگرامی و پ��ەی��ڕەو من رای نزمی ئاست لەبەر نییە سوودێكی مامۆستاكان. بۆ نموونە بە هیچ شێوەیە گرنگی بە بواری شارەزایی مامۆستاكان وانەی )logic( مامۆستای و نادرێت كارەبا و ئەڵێتەوە )data base(بەمشێوەیە و )programming(تەنیا كە دروستبووە بێسەروبەرەییەك خوێندكار تیایدا زەرەرمەندە. پەیڕەوو توێكڵەكەیان تەنها پرۆگرامەكانیش جوانەو سیلەبەسێكی پڕو باشیان هەیەو لەالیەكی بەتاڵە، ب��ۆش و ناوەڕۆكیان تریش بۆشاییەكی گەورە هەیە لەنێوان لەبازاڕ ئ��ەوەی ئەخوێنرێت و ئ��ەوەی

هەیەو كاریپێدەكرێت." ئاكام باوەڕی وایە گرنگییەكی زۆر كەم بە بواری )security(ئ��ەدرێ��ت و ئەوەی هەیە و دەخوێنرێ زۆر كۆن و بێ سوودە. لەكاتێكدا لەدنیایی ئەمڕۆدا )security( گرنگییەكی زۆر بە الیەنیدەك���ات پێشنیار ب��ۆی��ە دەدرێ�����ت. بێتە )security و hack( بابەتەكانی پرۆگرامی خوێندنەوەو گرنگی تەواوی پێبدرێت و خوێندكار فێری هاك بێت بۆ فێربوون و خۆپاراستن نەك هێرشكردن. پێشنیارەی ئ��ەم گرنگی زیاتر ئاكام دەخاتەڕوو و ئاماژە بەوەدەكات ئێستا تایبەت زیندانی یاساو لەكوردستان ئینتەرنێت كۆمپیوتەرو بەتاوانەكانی خوێندكارانی گرنگە ب��ۆی��ە ه��ەی��ە، ترەوە كەسانی هەموو لەپێش )IT(ه��ۆش��ی��اری��ی��ەك��ی ب��اش��ی��ان ل��ەب��ارەی هەبێت. كۆمپیوتەرییەوە ئاسایشی گرنگی پێشنیاردەكات ئاكام هەروەها داهێنانەكانی تواناو بەبیرۆكەو زیاتر فیستیڤاڵ و ب��درێ��ت و خ��وێ��ن��دك��اران پەیڕەوو بۆ زیاتربكرێت. چاالكی پێشنیاردەكات خوێندنیش بەرنامەكانی گرنگی بەبوارەكانی مۆبایل و هەروەها )Apple(و)Google( بەرهەمەكانی تر تەكنەلۆژییەكانی كۆمپانیاو و ب���درێ���ت، ه���ەروەه���ا ب��وون��ی وێ��ب سایت و باڵوكراوەی تایبەت بەهەواڵ و

")IT( زانیارییەكانیئا: ئاوات كاكەمەند، بڕیار عوسمان

بەسەرچووانە، كۆن و خوێندنە كتێبی ل��ەزان��ك��ۆك��ان ل��ەه��ەن��دێ��ك ئێستاش windows XP( سیستمی كارپێكردنیهەریەك كە )visual studio 6.0 و visualو FoxPro 6( لەبەرنامەكانی basic 6 و C++ 6( ئەگرێتەوە كە ئەمانە بەشێوەیەكی فەرمی لەالیەن كۆمپانیای بەسەرچوو بەكۆن و )Microsoft(ەوە دانراون و زۆركەم بەكاردەهێنرێن، بەاڵم دەخوێنرێن ئێمە لەزانكۆكانی هێشتا یان ئەو )editor( و توواڵنەی تر كە )version(ی یاخود بەكاردەهێنرێن لەدوان و كۆن و زۆر كە پرۆگرامەكان دە ئەگاتە وای��ە ج��اری جیاوازییەكان ل��ەدام��اوی و جگە ئەمە كۆنتر، س��اڵ هەژاری تاقیگەكانی كۆمپیوتەر، كە یان كۆمپیوتەری )16( یان بەكارناهێنرێن كۆمپیوتەری یەك توانای تاقیگەیەك

دەڵێت دەگرێت و بەرپرس لەالیەنی كەمتەرخەمە بااڵ خوێندنی "وەزارەتی راهێنانی پێداویستی و دابینكردنی لە ئەم لەهەمانكاتدا ")IT( ك��ادی��ران��ی گەیاندنی بۆ دەخ��ات��ەروو پێشنیارانە

باشترین و نوێترین زانیاری بەقوتابی:1. دابینكردنی هێڵی ئینتەرنێت بۆ

مامۆستاو قوتابی.تازەو كتێبخانەی دابینكردنی .2

دەوڵەمەند.ت��اق��ی��گ��ەی داب��ی��ن��ك��ردن��ی .3

پێشكەوتوو.بۆ م��ام��ۆس��ت��ای��ان ن���اردن���ی .4دەرەوەی هەرێم بۆ وەرگرتنی كۆرس و

خولی تایبەت.مامۆستاو نەبڕاوەی هەوڵی .5قوتابی بۆ گەیشتن بەنوێترین زانیاری.

نەیویست كە تر خوێندكارێكی "زانكۆ دەڵێت باڵوبكرێتەوە؛ ن��اوی ئ��ێ��م��ەی ژەه���ر خ����واردك����ردووە ب��ەو پەیڕەوو بەرنامەو زان��ی��اری و هەموو

لەكاتی ج��ار چەندین ه��ەی��ە، نوێی كۆمپیوتەرەكانمان تاقیكردنەوەكاندا ج��ام ب���ووە ی��ا ری��س��ت��ارت ب��ۆت��ەوە. و network( ب��ە تایبەت تاقیگەی و )microprocessor و serverنییە، هەربوونیان یا تریش ئەوانەی خراپترە، زۆر تر لەمانەی حاڵیان یا هەر ئەوەندەی سەیری ئەو فیستیڤاڵ و بكەین )IT( ب���واری چ��االك��ی��ی��ان��ەی پرۆژانەی ئەو یاخود لەكوردستاندا، بۆ تەواوكردنی زانكۆ پێشكەشدەكرێن، چ��ەن��دە )IT( ب���ۆم���ان���دەرەك���ەوێ���ت لەپێشكەوتنی بێ ئاگایە و دواكەوتوو دونیا." ئەم خوێندكارە بەشێكی زۆری هۆكاری ئەمانە ئەگێڕێنێتەوە بۆ كەمی مامۆستاكانی دواكەوتوویی زانیاری و زۆری��ان بێئاگاییەكی داب��ڕان و و )IT(بەپێچەوانەوە پێیوایە ب���وارەداو ل��ەم خوێندكاری زۆر بەتواناو چاالك هەیە پڕ زیرەكترو لەمامۆستاكانیان كە زۆر

زانیاریترو بەئاگاترن.

Page 30: zansti nwe zhmara 14

Driving Dynam� )وو)وڵە)و Eco(ودۆخ�����ی()ic Controlب������ارۆدۆخ ب��ەپ��ێ��ی )Pro)وەک هەڵبژێرێت، یەکێکیان لەباری ئۆتۆمبیلەکە دی��ارە کەمتر سو)وتەمەنی سێهەمدا د)وان��ە گ��ازی دەسو)وتێنێت )و کەمتر کاربۆنی ئۆکسیدی سو)وتەمەنی بەرهەمدەهێنێت، بەکارهاتو)و لەدۆخی گونجا)و ل���ەگ���ەڵ ژی��ن��گ��ەدا ک��ەم��ت��رە ل���ە)١٠.٢(ل���ی���ت���ر ب���ۆ ه��ەر

)١٠٠(کیلۆمیتر رێگەبڕین. BMW( ف���رۆش���ت���ن���ی چەند )M550d x Driveم��ان��گ��ێ��ک��ی��ت��ر ل��ەئ��ەڵ��م��ان��ی��ا)و ئە)ور)وپا لەهەمو)و لەد)واییدا دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات، ل��ە)وان��ەی��ە یەککگرتو)وەکانی ل��ە)واڵت��ە )٧١( ن��رخ��ەک��ەی ئەمریکا

هەزار دۆالر بێت.Auto Blog :سەرچا)وە

Page 31: zansti nwe zhmara 14

M550d xDriveبی ئێم دەبلیو

مەکینەی دەبڵیو ئیم بی ن����وێ����ی)N57S(ی ل��ەچ��وار بەکارهێنا)وە)و نوێدا نمو)ونەی لەپێشەنگای م��ان��گ��ە ئ���ەم ئەم پیشاندەدرێت، جینیڤ بۆ بێها)وتایە دیزڵییە مەکینە یەک لیتر قەبارەی سو)وتەمەنی توانا هەڵمی )١٢٥(ئەسپی

بەرهەمدەهێنێت M550d( نوێی سیدانی xDrive( لە نە)وەی پێنجەمی )BMW( ک��ۆم��ەڵ��ەی)M(ی ئۆتۆمبیالنەی لە)و یەکێکە ە، کە لەم مەکینە بەهێزە سو)ود )وەردەگ�����رێ�����ت، پ��س��پ��ۆڕان

ئۆتۆمبیلە ئەم )وای��ە بڕ)وایان فیزیاییەکەی پێکهاتە بەهۆی س��و)ود باشترین دەت��وان��ێ��ت ل��ەم��ەک��ی��ن��ەی)N57S(ب��ب��ات )و خێراییکەیی ل��ەک��ۆت��ای��ی��دا بگەێنێت بە )٣٠٠( کیلۆمیتر خێرایی هەڵبەت لەکاتژمێردا، لەجادەکاندا ئۆتۆمبێلە ئ��ەم ب���ەش���ێ���وەی ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی بۆ)٢٥٥(کیلۆمیتر لەکاتژمێردا

سنو)وردارکرا)وە.لەپێکهاتنی مەکینە ئ��ەم دانەیەک د)وتوربویی ستاندەر)و بچو)وکتر توربوچارجێرێکی در)وستبو)وە)و توربوچارجێرێکە

ک��ات��ێ��ک دەک���ە)وێ���ت���ە ک��ار ک���ە م��ەک��ی��ن��ە د)وت��ورب��ۆی��ی��ە توانای لەزۆرترین گە)ورەکە بەکارکردن دەستی خۆییدا هەرد)و کاتەدا لەم کردبێت، یەکپارچە بەشێوەی بەشەکە بەهۆی دەبێت دەکە)وێتەکار)و بتوانێت مەکینەکە ئ���ە)وەی توانای کەمتردا لەدە)ورێکی بۆئۆتۆمبێلەکە پ��ێ��وی��س��ت کاتێک ی��ان ب��ەرز لەخێرایی ب��ەرز ب��ەت��وان��ای پێویستی بەرزترین بکات، دابین هەیە لە)وەها بەرهەمهاتو)و پەستانی

ب���ارۆدۆخ���ێ���ک���دا ژم�����ارەی )٥٠.٨( سەرسو)وڕهێنەری )psi(ه������ا)وت������ای������ی)٣.٦(

ئەتۆمسفێرە.ئ��ەم��ە ل��ەک��ات��ێ��ک��دای��ە کە م��ەک��ی��ن��ەک��ە ب��ەخ��والن��ە)وەی )٤٠٠٠(ت�����ا)وەک�����و)٤٤٠٠( )٣٧٦( ل��ەخ��ول��ەک��دا خ��ول بەرهەم توانا هەڵمی ئەسپی هێزەکەی زەب��ری دەهێنێت )و ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەک��ە ل�����ە)٢٠٠٠(خ��ول )٣٠٠٠( ت���ا)وەک���و متر )٧٤٠(نیوتن لەخولەکدا

بەرهەمهاتو)و هێزی دەبێت، بۆ مەکینە)وە ئ��ەم ل��ەالی��ەن خێرایی هەشت گێرباکسێکی گەیشتن دەگ���ۆازرێ���ت���ە)وە)و )١٠٠(کیلۆمیتر بۆ لەسفرە )٤.٧( تەنها لەکاتژمێردا

چرکەیی پێویستە.توانایێکیتری پێشبینی کرا)و ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ێ دۆخ��ی س��پ��ۆرت، س��پ��ۆرت پ��الس )و ژینگەدایە، لەگەڵ گونجا)و لەنێوان دەتوانێت شۆفیرەکە سیستمی کۆنتڕۆلی داینامیکی

Page 32: zansti nwe zhmara 14

تەکنەلۆجیا 32

راوکردنی خێوراوکردنی خێوئایا خێوەکان راودەکرێن، خێوەکان توانیویانە بۆ جیهانی ئێمە بگەڕێنەوە؟

نهێنییەکی تر لەپشت ئەم وێنانەدا هەیە؟ن���زی���ک���ەی ی�����ەک س���ەدەی���ە وێ��ن��ەگ��رت��ن ل��ەخ��ێ��وو ئ����ەڕواح سەیرێکی ئەگەر دەستیپێکردووە، دەبینن بکەن، ئیمێلەکانتان نێو روو پرۆسەیە ئەم ساڵەنەدا لەم لەزیادبوونەو لەوانەیە ئیمێلتان لەو رۆح و خێوانەی کە لەبەکگراوندی دەبینرێن جۆربەجۆرەکاندا وێنە شتانە ئ��ەم راستی پێگەیشتبێت، توانیویانە ئایا خێوەکان لەچیدایە؟ یان بگەڕێنەوە ئێمە جیهانی بۆ نهێنیێکیتر لەپشت ئەم وێنانەدایە؟

ل��ەئ��ەڕواح و هەڵگرتن وێ��ن��ە خ��ێ��و ی���ەک س���ەدە ل����ەوەو پێش خەلکی هەڵخڵەتاندنی بەئامانجی مێشکیان مەشغولکردنی ئاسایی و سەروسروشتییەکان بەچاالکییە بەدەرکەوتنی بەاڵم ، ئاراوە هاتە کامێرا دیجیتاڵییەکان و موبایلەکان و میدیا ب��ەرف��راوان��ی بەکارهێنانی فراوانتر زۆر کۆمەاڵیەتییەکان

بووە. راوچیانی خێو بەباشی دەتوانن بەکاربهێنن، تەکنەلۆژیایە ئ��ەم

ب��ەت��ای��ب��ەت��ی م��وب��ای��ل��ە ه���ەرزان���ە وود دیو بەوتەی کامێرادارەکان، زانستی لێکۆڵینەوەی لەئەنجومەنی ئامێرە ئەم نائاساییەکان، دی��اردە باشترین ئامێرە بۆڕاوکردنی خێوە.ل��ەب��ەش��ێ��ک ل��ەم م��وب��ای��ان��ەدا نزمەوە بەکوالیتی لێنز هەندێک کاریگەری دەکرێت کە دان���راوە س��ل��ب��ی رون���اک���ی ج��ۆرب��ەج��ۆر وێنەکە لەکۆتاییدا دروستبکات و نائاشنا کە ئەوانەی لەپێشچاوی بەم کاریگەریانە نین نائاسایی بهێتە

پێشچاو.رۆژان���ەدا ل��ەم لەالیەکیترەوە دەسترەسی کەسێک هەموو کە هەیە، وێ��ن��ەگ��ری ب��ەئ��ام��ێ��رەک��ان��ی رابردوو لەچاو زیاتر زۆر وێنەی دەکریت هەمیشە بۆیە دەگێریەت، وێنەیەک چەند وێنانەدا ئەم لەنێو نائاسایی تاڕادەیەک کە بدۆزیتەوە شەوێک ئەگەر دەڵێت؛ وود بن، وێنەی ک���ەالوەی���ەک و نێو بچنە بەدڵنییاییەوە بگرن ج��ۆرب��ەج��ۆر لەنێو وێنەکاندا شتی سەیر دەبینن.

Page 33: zansti nwe zhmara 14

33تەکنەلۆجیا

تەکنەلۆژیایی تێبگەن بۆئەوی راوچیانی ی��ارم��ەت��ی چ��ۆن ن��وێ خ��ێ��و ل���ەس���ەدەی ب��ی��س��ت وی��ەک��دا دەدات،ب����اپ����ێ����ک����ەوە س���ەرێ���ک ئایا ب��دەی��ن، وێ��ن��ە ل��ەک��ۆم��ەڵ��ێ��ک دەکرێت دوبارە بڕوا بەچاوەکانتان

بکەن؟ تەنی ئەیسەری

لەوێنەکەدا ک��ە خ��ێ��وەی ئ��ەو لەخۆشەویستترین یەکێکە دەیبینن ڤیکتۆریا؛ سەردەمی خێوەکانی فاش بەهۆی لەوانەیە خێوە ئەم ب��ەک��ی ب��ەش��ێ��ک��ی چ��ڕ ل��ەه��اوێ��ن��ە دروستبووبێت، یان بەهۆی هەڵمی هەناسەوە دروستبووبێت، بەکێشانی ج���گ���ەرەو ه��ەڵ��م��ی ه��ەن��اس��ەدان لەحەوشەی وێنەیە ئەم دەکرێت شوێنە کلیسەو سەهۆڵبەستووی

دروستبکریت. سێحرییەکاندا گەردەلولێک لەناوەڕاستی وێنەدا نائاساییەکان لەوێنە یەکێکیتر زێوینەی گەردەلوولە لەو بریتییە ک��ە وادی����ارە وێ��ن��ەک��ەی ک���ردووە ک��ارن��اس��ان ب����ەش����ەوە، دو ب���ە

دەڵ���ێ���ن، ل���ەزۆرب���ەی وێ��ن��ەک��ان��دا بەهۆی دەبێت دوربینەکە پەتی دروستبوونی ئەم کاریگەرییە بەاڵم بەجیا دەب��ێ��ت وێنەیەکیش ه��ەر

لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت.خێوی گڕگرتوو

وێنەگری کامێراکانی هاوێنەی ل���ەچ���ەن���د ب���ەش���ی ش��ووش��ەی��ی دەتوانن بەشانە ئەم دروستبووە، یان ب��دەن��ەوە سروشتی رون��اک��ی کامێرا ه��ەس��ت��ەوەرەک��ان��ی ب���ەرەو ب���اوی ب��ک��ەن��ەوە، ل��ەئ��ەن��ج��ام��دا خاڵی ک���ز و تیشکی ه��ەن��دێ��ک دروش������اوە ی���ان ه��ێ��ڵ��ی رون���اک

دروستببێت. لەوێنەکەدا گۆی درەوشاوە

ل��ەوێ��ن��ەک��ان��ی ن��اوەڕاس��ت��ی دەیەی)١٩٩٠( ئەم گۆ درەوشاویە دەرک�������ەوت، زۆرب������ەی خ��ەل��ک هێزی بەهۆی ئەمە وای��ان��دەزان��ی خ���ێ���وەوە دروس���ت���ب���ووە، ب���ەاڵم پ��ی��ش��ان��ی��دەدات، لێکۆڵینەوەکان بەهۆی روناکییانە گ��ۆ ئ��ەم ک��ە مێرو ی��ان ت��ەپ وت��ۆز کاریگەری

خێرایی ه��ەروەه��ا دەردەک�����ەون، ن��زم��ی ش��ات��ر دەک���رێ���ت ل��ەت��ەن��ی ئەیسەر تەنی ج��ووڵ��ەدا لەحاڵی

دروستبکات.پاریدولیا

ئ����ەگ����ەر ف��ی��ل��م��ی زێ��ه��ن��ی ج��وان)BEAUTIFUL MIND(تان لەمەفهوومی تێگەیشتن بینیبێت، دەبێت، ئاسانتر بۆتان پاریدولیا ئ��ەم وش��ەی��ە ب��اس��ی دی��اردەی��ەک��ی دەرون��ن��اس��ی دەک���ات ک��ە ل��ەودا هاندەرە نەناسراوەکانی هەستی کە زۆربەی کات بەشێوەی دەنگ یان لەراستییدا هەستپێدەکرێن، وێنەن لەنێو ه��ەوڵ��دەدات ئێمە مێشکی بدۆزێتەوە شتانە ئەو نموونەکاندا ک��ە وات��ای��ان ه��ەی��ە، رێ��ک وەک ک���ارێ���ک ج���ان ن���ش دەی��وی��س��ت ژم��ارەک��ان یەکدانانی لەپاڵ بە لەنێو دەتوانیین لەئاکامدا بیکات، ببینیین، مرۆڤ وێنەی هەورەکاندا خێو روخساری لەوینەکاندا یان

تەسەور بکەین. New Scientist سەرچاوە: گۆڤاری

هاوێنە سیستەمی دروس��ت��ب��ووە، کۆمپاکتەکانی کامێرا ل��ەزۆرب��ەی دیزاینکراوە بەشێوەیەک ئێستا ئەو لەسەر چڕببێتەوە ناکرێت سانتیمتری لەچەند کە تەنانەی ک��ام��ێ��راک��ەدان، ب��ۆی��ە ئ��ەو ت��ەپ و ناوچەوە ئ��ەم دەک��ەون��ە ت��ۆزان��ەی ب��ەه��ۆی رون��اک��ی ف��اش��ەوە دەب��ن

بەگۆی درەوشاوە. خێوەکان

ئ��ەگ��ەر ب��ەی��ارم��ەت��ی رون��اک��ی ف����اش ل��ەپ��ش��ت پ���ەن���ج���ەرەوە تێپەڕبوونی هەڵبگیریەت، وێنە وێنە هەندێک لەشوشەوە روناکی دەوترێت کەپێی دروستدەکات ،)Pepper›s ghost( رۆحی بیبەر دەتوانێت هەروەها روناکی فاش ک���اری���گ���ەری زۆرت������ری ل��ەس��ەر ئەگەر بۆنموونە هەبێت، وێنەکان تەنی هەندێک فرێم ل���ەدەرەوەی بەهۆی دەک��رێ��ت هەبێت، س��اف روناکی باوبوونەوەی یان دانەوە ه��ەن��دێ��ک وێ��ن��ە ل��ەش��وێ��ن��ی دور ناسروشتی ک��ە دروس��ت��دەب��ێ��ت،

Page 34: zansti nwe zhmara 14

فیزیا 34

ئەنیشتاین هەڵەی نەکردبوو؛ خێرایی بەرزتر لەخێرایی روناکی بوونی نییە

تیۆری رێژەیی ئەنیشتاین؛ سەربەرزانە لەتاقیکردنەوەکە دەربازبوو

Page 35: zansti nwe zhmara 14

35فیزیا

توێژەرانی ئۆپێرا پەلەیانکردتوێژەرانی تاقیگەی ئوپێڕا کە لەئەیلوولی ساڵی رابردودا رایانگەیاندبوو بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی دەجوڵێن نوترینۆکان بەڵگەیان الیە کە دەستی هەڵەی رودانی بەهۆی لەوانەیە پێوانە ئەم رایانگەیاندووە، ئێستا

مرۆڤەوە بووبێت!.شۆڕشێکی هەواڵی سیپتەمبەردا، لەمانگی )OPERA( هەستەوەری روناکی لەخێرایی خێراتر نوترینۆی ئەوەبوو هەواڵەکە راگەیاند، زانستی دۆزراوەتەوە، ئەگەر ئەمە بسەلمایە واتای ئەوەبوو حوکمڕانی تیۆری رێژەیی ئالبێرت ئانیشتاین لەسەر فیزیایی نوێ کۆتایی پێهاتووە) بۆ زانیاری زیاتر سەیری لڤینی زانستی ژمارە) ٩(و زانستی نوێ ژمارە )١٠(و)١١( بکە(.بەهۆی ببێت ئەوەی لەجیاتی گەورەیە دۆزینەوە ئەم وادیارە، ئێستا لەسەر زیاتر چاودێری ئەوەی بەهۆی دەبێت فیزیا، یاساکانی گۆڕانی ئامێرەکانی فیزیا بکرێت، چونکە ئێستا باس لەهەڵەی مرۆڤ دەکرێت کە

بووە بەهۆی رودانی ئەو ئەنجامە سەیرە.کۆتایی ئەنیشتاین

ئۆپێرا تاقیگەیی توێژەرانی راب���ردودا، ساڵی سیپتامبەری لەمانگی هەندێک داتایان کۆکردبوەوە کە پیشانیدەدا ئەو نوترینۆیانەی کە لەتاقیگەیی سێڕن لەنزیکی سویسڕا بەرهەمدێن و دوایی پێوانی رێگەیی نزیکی )٧٣٠()٦٠(نانۆ لەئیتالیا، گرانساسۆ نەتەوەیی بەهەستەوەری دەگەن کیلۆمیتەر لەجیاتی ئەگەر واتا مەقسەد، دەگەنە روناکی لەخێرایی خێراتر چرکە نوترینۆ گورزەیەکی روناکی بنێردرایەت )٦٠(نانۆچرکە درەنگتر دەگەیشتە

ئەو شوێنە.بۆ هەندێک کەس ئەمە ئەنجامە وەک شەپاڵخەیەکی گەورەبوو لەتیۆری رێژەیی ئانیشتاین، ئەم تیورییە دەڵێت هیچ تەنۆلکەیەک ناتوانێت بەخێرایی خێراتر لەخێرایی روناکی بجوڵێت، ئەگەر ئەم تاقیکردنەوەیە راستبووایەت بەواتای ئەوەبوو هەموو تاقیکردنەوەکانی سەد ساڵی پێشوو لەسەر رێژەیی

تایبەت هەڵەبوو.)Optical Fiber( دووبارە ریشاڵە بینایی

لوکا ستانکۆ، یەکێک لەو پانزدە کەسەی گروپی)١٦٠(کەسی ئۆپێرا ئەو بەبڕوایی چونکە نەکرد، سەرەتاییەکان ئەنجامە لەسەر واژۆی کە ئەنجامەکان زیاد لەئەندازە سەرەتایی بوو، ئەو دەڵێت؛ ئەگەر ئەم هەڵەیە تێیانبگەێنم بسەلمێندرێت بەدڵنیاییەوە بەهۆی هەڵەی مرۆڤە، من هەوڵمدا

کە تۆزێک زیاتر ئاگاداربن.بەاڵم هەبوو، ئەنجامە لەم گومانیان لەفیزیاییەکان زۆر ژمارەیەکی وادەهاتە پێشچاو پێوانەکان وردی زۆری تێدایەو ئاستە ئامارییەکەی بەرزە، لە)٢٣(مانگی ئۆپێراوە گروپی لەالیەن راگەیاندنامەی ئەو بەپێی بەاڵم فیبریوەری لەسەر ماڵپەڕی ناوەندی سێڕن)CERN(باڵوکراوەتەوە، ئەگەری بوونی دوو کێشە لەتاقیکردنەوەکەدا دۆزراوەتەوە، هەروەک چۆن ژمارەیەکی زۆر لەزانایانی فیزیا گومانیان لەسەر ئەنجامەکانی ئەم تاقیکردنەوەیە هەبوو، شوێندۆزینەوەی سیستمی بۆبەکارهێنانی دەگەڕێتەوە کێشەکان هەردوی

سەری ه��ەردو ئەتۆمییەکانی کاتژمیرە هاوکاتکردنی جیهانی)GPS(بۆ گەیشتنی لەنێوان لەکاتژمێرەکان کات تێپەڕبوونی ، یەکەم رێچکەکە. ئوپێرا ئێستا بەاڵم ، گیرابا لەبەرچاو دەبێت سنکرۆنکەرەکە سیگناڵی دەڵێت لەوانەیە ئەم کارە بەڕاستی ئەنجامنەدرابێت، دووهەم ئەگەری بوونی بەستنەوەیەکی کێشەدار لەنێوان سیگناڵی )GPS(و کاتژمێری سەرکی ئۆپێرا ئەگەرێکیتریش بینایی، ریشاڵە خراپبوونی لەئەگەر جگە هەروەها هەیە، کە ل��ەوەی خێراتر تەنانەت نوترینۆکان لەوانەیە ئەوەیە ئەویش هەیە

لەتاقیکردنەوەکانی پێشتردا پێشبینیکراوە جووڵە بکەن!.ئەگەری هەڵەی دووهەم دەگەڕێتەوە بۆ لەرەلەرکەرێک بۆلێدانی لەیبلی کاتی بۆ سنکرونکردنی )GPS(ەکان بەکاردەهات، بەپێی راگەیاندننامەکەی گروپی ئۆپێرا، هەڵەی ئەم لەرەلەرکەرە دەبێت بەهۆی هەڵە لەبەراوردکردنی کاتی سفری نوترینۆکان و زیادتر ئەژمارکردنی کاتەکە، بەواتاێکیتر لەوانەیە ستانکۆ کردبێت، جوڵەیان راگەیاندراوە کە لەوەی خێراتر نوترینۆکان

دەڵێت؛ ئێمە لەسەر پایەداری کاتبەندییەکە بەتەواوەتی دڵنیا نیین. سەرچاوەێکی نەناسراو یەکەم جار هەواڵی بوونی هەڵەیی بە ساینس ئینسایدەر هەرلەرۆژی)٢٣(ی مانگی فیبرەوێری راگەیاند، بەپێی راپۆرتەکە لەسەر سەرەکی هۆکاری ، بینایی ریشاڵە هەڵەی بەستنەوەی لەوانەیە

دروستبوونی ئەم)٦٠(نانۆ چرکەدا بێت.راگەیاندنی فەرمی ئۆپێرا، بەاڵم هێشتا ناڕوونی تێدایە و دەڵێت لەوانەیە دوو سەرچاوە بۆ هەڵە لەهەر دوو سەری رێچکەکە بوونی هەبێت و هێشتا خەریکی کارکردن لەسەر ئەوە، یەکەمیان پەیوەندیدارە بە لەرەلەر کەرەکە کە بۆبەرهەمهێنانی لەیبڵە کاتییەکان لەنێو سنکرۆن سازی)GPS(بەکاردەهێنراو خاڵی دووهەمیش پەیوەندیدارە بە بەستنەوەی ریشاڵە بینایی کە سیگناڵی لەدرێژەی ئۆپێرا. سەرەکی کاتژمێری بە دەبەستێتەوە )GPS(دەرەک��ی تاقیکردنەوەکە جارێکیتر لەساڵی)٢٠١٢(دا دراوە بەڵێن راگەیاندنامەکەدا ساڵی تاقیکردنەوەکەی هەڵەی لەسەر تەواو راپۆرتێکی دوباربکەنەوەو

رابردو باڵوبکەنەوە.هامبۆرگ لەزانکۆی ئۆپیرا لەئەندامەکانی یەکێک هانتر ک��ارن لەمبارەوە دەڵێت؛ گروپەکە بڕیاریداوە لەئێستادا زۆر باسی وردەکارییەکان بکەین و شتێک هەموو لەسەر لێکۆڵینەوە دووبارە دەبێت نەکات،چونکە

جارێکیتر دۆزینەوەکانمان بەتەواوەتی و وردی زیاترەوە باڵوبکەینەوە.واڵمەکان هێشتا کە دەدات هۆشیاری گیلیز جیمز سێڕن، وتەبێژی بەتەواوەتی روون نیین ؛ئەگەر زۆرە بەاڵم هەتا لێکۆڵینەوەی زیاتر نەکرێت

ناتوانیین دڵنیا بیین.تاقیگەیتریش تاقیکردنەوە لەسەر نوترینۆکان دەکەن، کە یەکێکیان بریتیە لەتاقیکردنەوەی)MINOS(لە تاقیگەی فرمی لەباتاویای ئیلینیوز، بڕیارە ئەم لەمینۆسوتاوە کە بکات نوترینۆ گورزەیەکی لەسەر تاقیکردنەوە تاقیگەیە

دێت.بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود لەسایتی گۆڤاری نیوساینتست و سایتی

ناوەندی سێڕن وەرگیراوە

Page 36: zansti nwe zhmara 14

ژینگە 36

خوداکانخواردەمەنی لەوانەیە لەداهاتوودا چوکلێت نەمێنێت بۆئەوەی پێشکەش بەخەڵکی بکەین. لەئێستادا هێندە بەرزە کە ئەگەر بیر لەپارێزگاریکردن لەدرەختەکانی کاکاو نەکرێت، بەکاردەهێنرێت، بەاڵم خوازیاری بۆ ئەم مادەیە تەنانەت ئەم مادەیە بۆ چارەسەرو سیحربازی سەدان ساڵە مرۆڤ کاکاو بەکاردەهێنێت ،

Page 37: zansti nwe zhmara 14

37ژینگە

دەگوت بەکاکائۆیان مایاکان خواردەمەنی خوداکان، کوباییەکان لەدواییدا نۆزدەهەمداو لەسەدەی وەک لەکاکائۆ ئەمریکاییەکان وەردەگ��رت و سوودیان بزوێنەر ب�����ڕوای�����ان واب�������وو ه���ەرس���ی ئاسان گ���ەدە ب��ۆ خ��واردەم��ەن��ی وەسفی ش��اع��ی��رەک��ان دەک���ات. مادەیەک وەک کاکائۆیاندەکرد خەلکی سروشت و ل���ەدەرەوەی ئ��اس��ای��ی چ��ەن��دی��ن س��اڵ��ە وەک��و

دیاری دەیبخشنەوە.ب��ەپ��ێ��ی ژم���ارەک���ان س��ااڵن��ە ن���زی���ی���ک���ەی )٩٠(م����ی����ل����ی����ارد چ��وک��ل��ێ��ت ب��ۆک��ڕی��ن��ی دۆالر ت��ەرخ��ان��دەک��رێ��ت و گ��ەش��ەی ئەم لەزیادبووندایە، ب��ەردەوام بازاڕاە درەختەکانی بۆ ب��ارۆدۆخ ب��ەاڵم ک���اک���ائ���ۆ زۆرب���������اش ن��ی��ی��ە، ئ��اف��ەت��ی رووەک����ی ج��ۆرب��ەج��ۆر، دەستنەکەوتنی م��ش��ەخ��ۆرەک��ان، پ���ەی���ن���ی گ���ون���ج���او ل���ەالی���ەن وەرزی�����رەک�����ان�����ەوەو ت��ەن��ان��ەت گ��ۆڕان��ک��اری ک��ەش��وه��ەوا ئ��ەم ئەگەر دەب���ات، ل��ەن��او درخ��ت��ان��ە توێژەران بۆ باشترکردنی رەگەزی درختەکان و فێرکردنی وەرزێرەکان بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ ئافەتەکان و ئ���اودێ���ری راس����ت ن��ەج��ووڵ��ێ��ن داهاتوودا لەسەدەکانی لەوانەیە

چوکلێت بنبڕ ببێت. مێژووی چوکلێت لە)٥٠٠(ساڵ لەوەو پێشەوە تاوەکو ئێستا

تاڵەکانی دان���ە م��ای��ا گ��ەل��ی کاکائۆیان دەکوتاو بە بەکارهێنانی بەهاراتییتر بیبەرو ڤانیل و ئ��او، ج����ۆرێ����ک خ�����واردن�����ەوەی�����ان بوو تایبەت ک��ە دروس��ت��دەک��رد کۆمەاڵیەتی ئاستی بەهەندێک ب����ەرز، زۆرت����ر ل��ەج��ێ��ژن��ەک��ان و رێ����ورەس����م����ە ئ���ای���ن���ی���ی���ەک���ان کاکائو دانەکانی بەکاردەهێنرا. ناوەندی پان وبەرینی لەناوچەی س��ەودا بۆ دراو وەک��و ئەمریکا

بەکاردەهات.ساڵی )١٥٠٢(

کریستف کلۆمب لەچوارەمیین ناوچە دۆزی��ن��ەوەی بۆ سەفەری هندوراس ل��ەدورگ��ەی نوێیەکان بەاڵم بینی خواردنەوەیەیی ئەم چ��ون��ک��ە ب��ەدوای��ی زێ���ڕو زی��ودا بەکاکائۆ گرنگی زۆر دەگ���ەڕا

نەدا.

هێرناندو کورتس حەڤدە ساڵ مونتەزوما، لەگەڵ لەدیدار دواتر ئ���ەم���پ���رات���ۆری ئ���ەزت���ک ل��ەم خواردنەوەوەیەیی کە پێکهاتەیەک ب����وو ل��ەک��اک��ائ��ۆ،ه��ەن��گ��وی��ن و ڤانیل ج��ۆرب��ەج��ۆرو ب��ەه��ارات��ی لەساڵی بۆیە خواردبووەوە، بوو کاکائۆی دانەکانی )١٥٢٨(دا ل��ەگ��ەڵ ئ��ام��ێ��ری وردک��ردن��ی��ی��دا هێناو ئەوروپا بۆ خۆییدا لەگەڵ توانی گ��ۆڕان��ک��اری بەهەندێک ئەوروپییەکاندا چێژی ل��ەگ��ەڵ زیادبوونی لەگەڵ بخات، رێکی ش��ەک��رو ه��ەرزان��ب��وون��ی��ی��دا ئ��ەم

قۆناغانە زۆر ئاسانتر بوویەوە.سەدەی هەژدەهەمی زایینی

بۆ سەدان ساڵ کاکائۆ وەک بۆچارەسەر دەرمانی مادەیەکی ب���ەک���اردەه���ێ���ن���را،ل���ەس���ەدەی هەژدەهەمدا زۆر لەعەتارەکان کە ئارنۆڵد بندیکت لەوان یەکێک نیوهیون ل��ە م��ادەی��ان ئ��ەم ب��وو پێشئەوەی ئارنۆڵد دەف��رۆش��ت، ئەمریکادا سەربەخۆیی لەجەنگی بکات، لەهاوڕێکانی خیانەت مادەیەکی )١٧٦٥(دا لەساڵی کاکائۆو لەتێکەڵکردنی دەرمانی رازیانەو شەکر دروستکردبوو کە ئەرێنی کاریگەری وابوو بڕوایی لەسەر تەندروستی لەش و دەرون دادەنێت. هەروەها بەڵگەی زۆر پیشانیدەدات کە لەبەردەستدایە لەشەربەتی کاکائۆ بۆ سێحربازی غواتماال کوباو لەواڵتەکانی س���وود وەرگ���ی���راوە، ت��ەن��ان��ەت قەشەیەک کە هەیە چیرۆکێک کاکائۆ دان���ەی ب��ەب��ێ��وەرگ��رت��ن��ی لەدانپذاناکانی گوێ نەبوو ئامادە

ئیماندارەکان بگرێت. سەدەی نۆزدەهەم

ل���ەس���ەدەی ن���ۆزدەه���ەم���دا، پ����ێ����چ����ان����ەوەی چ��وک��ل��ێ��ت بۆپێدانی پ��اک��ەت��دا ل�����ەزەرف و

دوای��ی دەستیپێکردو دی��اری بێن- بێن بەرهەمهێنانی

بەکرێمەوە- چوکلێتێک ب��ازارێ��ک��ی گ��ەورەی��ی پ�������ەی�������داک�������رد. س��ەرن��ج��ڕاک��ێ��ش��ە ب����زان����ی����ی����ن ل����ەو کڕیین و س��ااڵن��ەدا

ب����ەدی����اری����ب����ردن����ی زۆر چ����وک����ل����ێ����ت

ج��ۆرب��ەج��ۆر ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت. ئ�����ەو ت���ەن���ان���ەت پ��ێ��ک��ه��ات��ەی شیکارکردو خواردەمەنییەکانی بەوردی بەشێوەیەک کارەی ئەم ک����رد ک���ە ئ��ێ��س��ت��اش ج��ێ��گ��ەی

متمانەیە.ساڵی ١٩١١

لەبەشە بەشێک چوکلێت دۆزەرەوەکانی خواردەمەنییەکان ج���ەم���س���ەری ب����اش����ور ب����وو. رون��اڵ��دئ��ام��ون��س��ن و رۆب��ێ��رت ئەو دوای��ی تۆزێک کە ئیسکات گەشتیان بەرەو جەمسەری باشور بەشە لەنێو ه��ەردوک��ی��ان ک��رد، چوکلێت خواردەمەنییەکانیاندا ب���وون���ی ه����ەب����ووە. ل��ەس��اڵ��ی چوکلێت پارچەیەک )٢٠٠١(دا شکەستخواردوو لەگەشتێکی کە مابوەوە باشور بەرەو جەمسەری )٦٨٦( بەنرخی ل��ەم��ەزادێ��ک��دا

دۆالر فرۆشرا.لەئیمڕۆدا

ئیمڕۆ م��رۆڤ��ەک��ان��ی چ��ێ��ژی زیاتر تاڵی چوکلێتی لەئێستادا بەهۆی بووە هەرئەمە الپەسەندە ئەوەی لەگەڵ ئەوەی بەکارهێنانی چوکلێت لەبیست ساڵی رابردودا بەاڵم )٢%(زیادبکات بەڕێژەی زیاترە. زۆر کاکائۆ بەکارهێنانی بەکارهێنانی ساڵەدا بیست لەم م��ام��ن��اوەن��دو ب��ەت��اڵ��ی چوکلێت تاڵ)١٥%(زیاد چوکلێتی

بووە.

بەرفراوانبوو،تەنها پیاوانیش بۆیان هەبوو بیکڕن.

دەیەیی ١٨٢٠چوکلێت خ�����واردن�����ەوەی کیمیازانی هاستن، ڤۆن تاوەکو ه��ۆڵ��ەن��دی و ب��اوک��ی ل��ەدەی��ەی ک����ارخ����ان����ەی )١٨٢٠(دا خۆیان چوکلێتی بەرهەمهێنانی کردەوە تەنها خواردنەوەی تایبەت بەخەلکی چینی بەرز لەئەوروپای توانییان ئەوان بوو. رۆژهەاڵت هیدرۆلیکی پرسی بەبەکارهێنانی )%٥٠( تاوەکو دایانهێنابوو کە جیابکەنەوەو کاکائۆ ک��ەرە ل��ە بیکەن بەتۆزێکی نەرم کە ئاسانتر خێراتر دەب��ێ��ت و ح��ەڵ ل��ەئ��اودا کاکائۆی ک��ەرە دەبێت، ه��ەرس ج���ی���اک���راوەش ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی دواییدا بۆ بەرهەمهینانی چوکلێت ئەو ئێستاش بەکاردەهێنرێت. مادە تفتانەی هاستن بۆزیادکردنی بەکاریهێنا، لەئاودا شیتەڵبوونەوە

لەم تەکنەلۆژیادە بەکاردێت. ساڵی ١٩٠٥

ف���ان���ی ف����ارم����ر ل��ەک��ت��ێ��ب��ی خواردەمەنی و »بەرهەمهێنانی ئەو ن��ەخ��ۆش��ەک��ان ب��ۆ شیرینی چاکبوونەوە ب���ەرەو ک��ەس��ان��ەی دەچن«، پێشنیار دەکات کاکائۆو ئازاری بۆچارەسەری چوکلێت

ب��چ��وک��ی

Page 38: zansti nwe zhmara 14

ژینگە 38

ساڵی )٢٠١٢( لەالیەن نەتەوەیەکگرتووەکانەوە وەکو ساڵی نێودەوڵەتی دابینکردنی وزەی پایەدار بۆ هەمووان ناوزەدکراوە، لەم ساڵەدا گرنگی دەدرێت بەسەرچاوەکانی وزەی پاک و نەهێشتنی هەژاری و پارێزگاری لەژینگە،

گۆڤاری زانستی نوێ بۆ نرخاندنی ئەم ناولێنانانە پێشوازی لەنووسینی هەموو قەڵەمە زانستییەکان لەمبارانەوە دەکات.

با مرۆڤ بەسروشت ئاشتبکەینەوە

Page 39: zansti nwe zhmara 14

39ژینگە

)ل������ەس������ەرەت������ادا م�����رۆڤ خۆی کۆششی ه���ەوڵ و ه��ەم��وو پاراستنی لەپێناوی خستۆتەگەڕ خ�����ۆی و ئ���ەن���دام���ان���ی خ��ێ��زان��ی کارەساتە ت��وورەب��وون��ی لەترسی بێت و کەی ئاخۆ سروشتیەکان، رۆژگ���ارە ل��ەم م���رۆڤ ئێستاکە پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��خ��وازەدا س��روش��ت هەوڵە لەترسی بپارێزێت خ��ۆی بێووچەکانی مرۆڤ کەوا کەوتۆتە وێ����زەی س��روش��ت��ی دەووروب�����ەر ب��ێ گ��وێ��دان��ە ه��ی��چ ب��ەه��ای��ەک��ی پڕکردنەوەی لەپێناو مرۆڤایەتی

ژیان(. پێداویستیەکانی بوونەوەرێکی وەک م��رۆڤ ب���ەردەوام زەمینە ئ��ەم زی��ن��دووی ل��ەه��ەوڵ��ی ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن داب����ووە سروشت و جوانی لەنهێنیەکان و ژی���اوە. کەتێدا ژینگەیەی ئ��ەو نەریتی داب و کلتورو بێگومان رەن��گ��دان��ەوەی هەرناوچەیەکیش سروشتی ژی��ن��گ��ەی ب���ارودۆخ���ی هەرلەکۆنەوە زانایان ناوچەکەیە. لەکاریگەری ئاوهەواو رەگەزەکانی ت���ری س��روش��ت��ی��ان ک��ۆڵ��ی��وەت��ەوە ک���ە چ����ۆن ک���اری���گ���ەری ه��ەی��ە ک��اروک��ردەوەو چۆنیەتی ب��ەس��ەر

بیرکردنەوەیدا.بیریاران چ دەلێن دەربارەی

بارودۆخی ئاووهەواو کاریگەری لەسەر کایەکانی ژیانی مرۆڤ:

زان����ا )ب��ت��ل��ی��م��وس( دەل��ێ��ت )ئاووهەوا کاریگەری زۆری هەیە مرۆڤ گژوگیاو رووەک و لەسەر باری هەڵسوکەوت و لەسەر وە ئابووری شێوەی لەشی و زمانیشی ک��ردوە داب���ەش زەوی گ��ۆی وە هەرێمی وەک بەشێک بەچەند ئەوروپایەو ناوەراستی کە باکور هەرێمی باشوور سودان و میسرو وە ئاووهەواکەی ناوەراست هەرێمی جیاوازە خاکەکەشی مامناوەندە ئەمەش جیاوازە تۆبۆگرافیەکەشی وایکردووە کە مرۆڤەکان بااڵبەرزو

زیرەک بن(زان����ا )ه����ی����رۆدۆت( دەڵ��ێ��ت )م���رۆڤ ب��ەره��ەم��ی ئ��اووه��ەوای��ە

بەڵگەش بۆ ئەمە بریتی یە لە:ی��ۆن��ان ئ�����اووه�����ەوای -1وای���ک���ردووە ک��ەی��ۆن��ان الن��ک��ەی ش��ارس��ت��ان��ی��ەت ب��ێ��ت و رووب���اری دەرک��ەوت��ن��ی ه��ۆی ب��ۆت��ە نیلیش

واڵتی میسر .

گ��رن��گ��ی رۆم���ان���ەک���ان -2گەشەپێدانی ب��ەرەو جوگرافیایان برد وەک باری شارستانی خۆیان تەالری تازە و رێگای کردنەوەی بەوە ئاماژەیان هەروەها گ��ەورەو کاریگەری ئاووهەوا کە ک��ردووە گ���ەورەی ه��ەی��ە ل��ەس��ەر م��رۆڤ و

چۆنیەتی هەڵسوکەوت کردنی.دان��اوە وای )سترابۆن( زان��ا بەهەرێمی یەکسانی کەناوچەی نیە ش���ی���او ی���ەک���ەم ش��وێ��ن��ێ��ک��ی خراپی ب��ەه��ۆی م��رۆڤ بۆژیانی ئ���اووه���ەواک���ەی، س��ەرک��ەوت��ن��ی گەراندەوە یۆنانی ئیمپراتۆریەتی دەلێت ئاووهەوا، باشی باری بۆ ت��ۆب��ۆگ��راف��ی��ا ل��ەگ��ەڵ ک��اری��گ��ەری ببێتە کرد لەئیتالیا وای ئاووهەوا

زلهێزترین دەوڵەت .زان�����ا )ب��ت��ل��ی��م��ۆس( چ��ەن��د کە دان��اوە جوگرافی بیرورایەکی )7( بۆ ک��ردووە داب��ەش جیهانی کەبریتین ئ��اووه��ەوای��ی هەرێمی

لە:-دای��ن��ا )1،2( ه��ەرێ��م��ی -1

بەهەرێمی زۆر گەرم.دای��ن��ا )6،7( ه��ەرێ��م��ی -2

بەهەرێمی زۆر سارد.داینا )3،4،5( هەرێمی -3

مامناوەند. بەهەرێمی دەیوت ئەو مرۆڤانەی لەناوچە گەرمەکان دەژین رەشن و لەرووی دواک��ەوت��وون،ب��ەاڵم شارستانیەوە م���رۆڤ���ی ن���اوچ���ە ئ��اووه��ەوای��ی��ە لێهاتوون مرۆڤی مامناوەندییەکان

لەتواناییدا.جیهانی دانیشتوانی هەروەها و خۆرهەاڵت بەپێی کرد دابەش خۆرئاوا، بڕوای وابوو دانیشتوانی سیفەتەکانیان زۆربەی خۆرهەالت دانیشتوانی بەاڵم خۆرەو سیفەتی سیفەتی وەک سیفەتیان خۆرئاوا

مانگە.کتێبی )ئەرستۆ( یەکەمین کتێبە گۆرانکاریە بارودۆخی دەرب��ارەی راستەقینە، بەشێوەیەکی کەشیەکان )ئەبوقرات( 400 پ.ز. کتێبێکی نووسیوە دەربارەی پەیوەندی نێوان م��رۆڤ و کەشیەکان و ب��ارودۆخ��ە

ئاسمان )هەواو ئاوو شوێن( . یەکەم ساتی تێڕامانی مرۆڤ

لەدەوروبەر گۆرانکارییە سروشتیەکان بوون:

گۆرانکاریە ب��ەردەوام��ب��وون��ی

رووداوە ب��ۆک��پ��ک��ردن��ەوەی ب��ووە وابووە پێی چونکە سروشتیەکان بەرپرسە کە خۆیەتی خودی ئەوا خواکانیان،دەتوانین لەتورەبوونی مرۆڤی پ��اڵ بخەینە ئ��ەوە ل��ێ��رەدا کۆن و سەرەتایی کە ژیانی لەگەڵ سەخت و لەناوچە خێزانەکەیدا ئ��ەش��ک��ەوت��ەک��ان��دا ب��ەس��ەر دەب��رد ژیانی بەرهەمهێنەری ژینگە واتا ژیانی بەتێکچوونیشی مرۆڤایەتیە دەک��ەوێ��ت��ە م��ەت��رس��ی��ەوە، م��رۆڤ بۆژیان لێکدانەوەی ئەو ئەوکات یاسیایەکی ل��ەژێ��ر وات��ا ه��ەب��ووە، دەبرد خۆی کاروباری سروشتدا و ناخ تێکەڵی سروشت بەرێوەو هەوێنی ببووە کە ببوو خوێنی چ��ەن��دی��ن داه��ێ��ن��ان��ی ئ���ەو ک��ات ب��ۆس��وود وەرگ��رت��ن ل��ەدەوروب��ەر لەژیاندا بۆمانەوە مرۆڤ چونکە کە ژینگەیەی ئەو بەر دەباتە پەنا کات ئ��ەو م��رۆڤ دەژی���ن، تیایدا ژیاوەو تێدا ژینگەی ئەو هەمیشە هێرشێکی لەهەر پاراستوویەتی دەرەکی کەبزانێت مەترسی دەخاتە سنورێکی ،هەمیشە ژیانی س��ەر لەچوارچێوەی کێشاوە وەه��م��ی ئەنجامداوە تێیدا کە کارانەی ئەو لێرەدا وات��ا خ��ۆی، لەژینگەکەی کەمرۆڤ دەگەین دەرەنجامە بەو تەواوکەری دوانەیەکی ژینگە و ی��ەک��ت��ری ب���وون ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی

سەرەتایی پەیدابوونی ژیاندا.پێشکەوتنی ژیانی مرۆڤ و

کاریگەری لەسەر تێروانینەکان بەرامبەر بە سروشت:

دوات����ر ب��ەپ��ێ��ی ت��ێ��پ��ەرب��وون��ی قۆناغەکانی پێشکەوتنی زەم��ەن و ژی��ان��ی م��رۆڤ��ای��ەت��ی و زۆرب��وون��ی چاوبرسیەتی دانیشتوان و ژمارەی ژیانی پ��رک��ردن��ەوەی ب��ۆ م���رۆڤ نەدەکردەوەو سڵی شتێک لەهیچ مرۆڤی پێچەوانەی هاوکێشەیەکی سەرەتایی لەسەر رووی ئەم زەمینە بەرەو ووردە ووردە کە خوڵقاند هێواشمان مردنێکی م��ەت��رس��ی و دەبات بێ ئەوەی هیچ کام لەئێمەی دنیایی پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووی م��رۆڤ��ی هەست سەردەمە ئەم جیهانگیری بۆ مرۆڤ بکەین، دەرەنجامە بەو ژیانی ک��اروب��اری جێبەجێکردنی سروشتی ژینگەی وێ��زەی کەوتە ل��ەگ��ی��ان��ی دوور ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی زەوی ژینگەی بەمەش مرۆڤایەتی

مێژووی بەدرێژایی کەشیەکانیش م��رۆڤ��ای��ەت��ی ج��ێ��گ��ای ت��ێ��رام��ان و ب��ی��رک��ردن��ەوەی م���رۆڤ ب��وون ل��ەس��ەر رووی ب���ەدرێ���ژای ک��ات دی���اردە وەک ه��ەس��ارەی��ە، ئ���ەم سروشتیەکانی باران بارین و هەورە ت��ری��ش��ق��ەو چ��ەخ��م��اخ��ەو الف���اوو توندوبەهێزەکانی هۆکارە رەشەباو بۆ م��رۆڤ ئاووهەوایەکان، ت��ری هەست کردن و کپکردنەوەی ئەم خواوەندی بەتوورەبوونی دیاردانە مرۆڤی لەبەرامبەردا زانیوە خۆی س��ەرەت��ای��ی پ��ەن��ای��ان ب��ردۆت��ە بەر دیاردانە ئەم پارانەوەی پاراستن و بەشێوەیەکی رێ و رەسمی ئاینی و شێوەیەکی ب��ە ش��ی��ک��ردن��ەوەی��ان

ئەفسانەیی و خورافی.مرۆڤ سەرەتای ژیانی بەچاوێکی

پیرۆزە دەیڕوانیە سروشت:ژیانی م��رۆڤ چ��االک��ی وات��ا چۆنیەتی لە بووە بریتی رۆژانەی م���ام���ەڵ���ەک���ردن ل���ەگ���ەڵ ژی��ن��گ��ە س��روش��ت��ی��ەک��ەی خ���ۆی ل��ەگ��ەڵ پ��ی��رۆزەوە بەچاوێکی ئ��ەم��ەش��دا ژینگەکەی دەوروب��ەری دەیڕوانیە ئیلهام و ک��ەس��ەرچ��اوەی خ���ۆی چ��ۆن��ی��ەت��ی م��ام��ەڵ��ەک��ردن��ی ب��ووە لەگەڵیداو هەروەها لەگەڵ روودانی مرۆڤی بروسکە هەورە کارەساتی بەری بێ کە سەرەتایی چاخی لێکدانەوەیەکی ل��ەه��ەم��وو ب��ووە زانستی و مەعریفی ئەوەی خستۆتە پ���اڵ ک��ەب��وون��ی ئ���ەم رووداوان����ە خواکانیان بەتورەبوونی پەیوەستن بەکارهێنانی خ��راپ لەئەنجامی دەژین.دواتر کەتێدا ژینگەی ئەو ئاشناتر زیاتر ب��ەرۆژ رۆژ مرۆڤ تاریکەچوغزەکانی بەالیەنە دەبوو ببوە ک��ە دەوروب����ەری سروشتی م���ای���ەی ئ��ی��ل��ه��ام��ی ک���ارەک���ان���ی، هەمیشە م��رۆڤ ئەمەشدا لەگەڵ پابەندبووە بەو رێنمایە ژینگەیانەی کەخودی خۆی دایهێناون بێ هیچ بۆیە مرۆڤی سەرەتایی سەرپێیەک، لەدونیایەکی هەمیشە ک��ات ئ��ەو ژیانی پڕمەترسیدا پڕئەفسوناوی و بەسەر دەبرد هەمیشە رووداوەکانی لەتوانای کە خۆی چ���واردەوری خۆی بەدەربوون بەپیرۆزو تەنانەت

رادەی پەرستنیش دادەنا.لێرەدا دەگەین بەو دەرئەنجامەی هەمیشە س��ەرەت��ای��ی م��رۆڤ��ی ک��ە کردندا لەبەربەرەکانی لەناخەوە

Page 40: zansti nwe zhmara 14

گ��ەورە قەیرانێکی رووب����ەڕووی گ��ەورە مەترسیە ب���ەرەو ب���ۆوەو دەهاوێت. لەسەرەخۆ هەنگاوی چ��ون��ک��ە ل���ەگ���ەڵ پ��ەرەس��ەن��دن��ی ژینگەی پ��ی��ش��ەس��ازی ش��ۆرش��ی خاک( ه��ەواو )ئ��اوو سروشتیش بێشومارەکانی پەالمارە بەر کەوتە کردنی باشتر ب��ەرەو بۆ م��رۆڤ، لەالیەک، ئەمە مرۆڤایەتی ژیانی ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە گ��ورزێ��ک��ی کوشندەش درا بە ئەو بوارە گرنگە پشت گوێ خراوەی کە نەوەکانی

ئەمرۆ باجەکەی دەدەن.م����رۆڤ ب���ە ک��اروچ��االک��ی��ە بەدیهێنانی ب��ۆ زەب��ەالح��ەک��ان��ی سیاسیەکانی ئ��اب��ووری و م��ەرام��ە سروشتی یاسایەکی لەهیچ سڵی خۆشی کەهەمیشە ن��ەدەک��ردەوە کەخۆی دەدات کارانە ئەم باجی دەی���ک���ات، چ��ون��ک��ە ئ��اش��ک��رای��ە نیە پەیوەست ژینکە تێکچوونی لێ ت��ری واڵتێکی واڵت��ێ��ک و ب��ە مەترسیەکانی چونکە بێت بەری واڵت��ان سیاسی سنووری ژینگە زیانەکانی مرۆڤیش دەبەزێنێت و

دەبێت بدات.ب������ەداخ������ەوە ک���ۆم���ەڵ���گ���ای تەنانەت سەردەمە ئەم مرۆڤایەتی ب���ەو پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ەوە ن��ەی��ت��وان��ی��وە بکات دروس���ت ه��اوس��ەن��گ��ی��ەک دانیشتوانی خ��واس��ت��ی ل��ەن��ێ��وان بەکارهێنانی چۆنیەتی زەوی و سامانە سروشتیەکان، واتا هەمیشە م��رۆڤ��ی ئ��ەم س��ەردەم��ە دوژم��ن��ی ئەمەشدا لەگەڵ خۆیەتی ژینگەی هەموو مرۆڤایەتی ئەمرۆ بانگەشەی ژیانێکی خۆش و پاک و پاراستنی کە دەک���ات خ��اوێ��ن ژینگەیەکی بەجێبەجێکردنی خ��ۆی بێئەوەی ل��ێ��رەدا وات���ا هەڵسێت، پ��ان��ەک��ە دەبێت ئەوە بوترێت کە هەر یەکێک ئەو چوارچێوەی دوژمنی لەئێمە چونکە دەژی��ن، کەتێدا ژینگەین لەهەوڵی هەمیشە م��رۆڤ ئێمەی وەربگرین سوود چەند ئەوەداین سوود چۆنیەتی نەوەک ژینگە لە چونکە ل��ەس��روش��ت، وەرگ��رت��ن سەلیم ئەقڵێکی بوونی ئاشکرایە ل��ەژی��ن��گ��ەی��ەک��ی پ����اک ب��ەره��ەم

دەهێندرێت.ئایا مرۆڤ بەربرسە لەتێکدانی

سروشت یاخود سروشت خۆی:رۆڵ���ی م��رۆڤ��ی��ش ب����ەدەر نیە

ترسناکە کەشە ئەم لەرەخساندنی دەکەوێتە بێڕەحمانە سروشت کە شێوەییەکی ب��ە م���رۆڤ وێ���زەی بڵێن کەدەتوانین بەزەییانە، بێ بەرهەمی کارو گیرۆدەی مرۆڤ خ���ۆی���ەت���ی، خ����ۆی ژی��ن��گ��ەێ��ک��ی ئاییندە ب���ۆن���ەوەی م��ەت��رس��ی��دار هەڵوێستی دەرەخسێنێت وهەروەها خ��ۆوی��س��ت��ی و چ��اوچ��ن��ۆک��ی و چ��اوب��رس��ی��ەت��ی ت���اک���ەک���ەس و قوربانیدان و دەوڵەتان کۆمپانیاو لەپێناوی گشتیەکان بەرژوەندیە بە هۆکاری تایبەتیەکان بەرژوەندیە س���ەرەک���ی پ��ی��س��ب��وون��ی ژی��ن��گ��ەو گەرمبوونی دی��اردەی پەیدابوونی گ���ۆی زەوی���ی���ن، زان���ای���ان دەل��ێ��ن توانای زەوی گۆی )سامانەکانی دابین کردنی پێداویستیەکانی هەموو بەاڵم هەیە جیهانیان دانیشتوانی خۆویستێک تاکە نیە لەتوانایاندا تێر چ��اوب��رس��ی چاوچنۆکێک و مرۆڤیش چاالکیەکانی ب��ک��ەن( )برینەوەی لە دەبینێتەوە خ��ۆی بەکارهێنانی زی��اد دارستانەکان و توخمی زەویی و هەڵکەندنی چاڵی بەمەبەستی زەوی لەناخی گەورە سروشتیەکان دەرامەتە دەرهێنانی

چاوەروان نەکراو رووبەرووی ئەم هەسارە قەشەنگە نەبۆتەوە، چونکە ناتوانێت هێزێک هیچ ئ��ەوک��ات ئ��ەوە چونکە لێبگرێت، ب���ەری کەئەم ک���ردووە وام��ان خۆمانین لەئەنجامی بخوڵقێنین کارەساتەیە لە زەوی، بەهەڵە سوود وەرگرتن ئ��ەوک��ات��ەش دەب��ی��ن��ە م��رۆڤ��ێ��ک��ی نەوەکانی لەالیەن لێکراو نەفرەت

دوارۆژمان.پێویستە هاوسەنگی بۆ ژینگەو

سروشت بگێردرێتەوە:ه��اوس��ەن��گ��ی پێویستە ب��ۆی��ە بگەڕێنینەوەو م��رۆڤ ژینگەو بۆ چونکە ئاشتبکەینەوە، بەیەکیان بۆشایەکی ئێستا دەبینین وەک��و ف����روان ه��ەی��ە ل��ەن��ێ��وان م���رۆڤ و هەموومان هەروەها ژینگەکەی و لێتێکچووەو خۆمان هاوکێشەی نازانین لەکوێوە دەست بەکارەکان ژینگەش خۆشەویستی ب��ک��ەی، بتوانین کە دەستپێدەکات ل��ەوەوە رەگەزەکانی ژیان کە بریتین لە )ئاوو هەواو خۆراک )خاک( بپارێزین و ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی ک��ارن��ام��ەی��ەک��ی بەلەبەرچاوگرتن یاساکانی گرنگ و جدی هەنگاوی ژینگە پاراستنی ئایا چ��ون��ک��ە ب��ه��اوی��ژرێ��ت، ب��ۆ رووب��ەرووی ژینگەکەمان ئەگەر نەکراو چ���اوەروان کارەساتێکی بەری دەتوانێت هێزێک چ هات لەتوانای شتێک چ بگرێت ویان هەنگاوی ک��ە دای���ە م��رۆڤ��ای��ەت��ی هەموو پێویستە بۆیە بۆبهاوێژێت، ک��ۆم��ەڵ��گ��ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ب��ەر چ��اوەروان کارەساتە ل��ەروودان��ی نوێ خۆیان پەیمانی نەکراوەکە زەوی، سروشتی لەگەڵ بکەنەوە خۆشەویست ژینگە جارێکیتر هاواڵتیانەوە، ل��ەالی��ەن بکەنەوە چ���ون���ک���ە م������رۆڤ ل��ەق��ۆن��اغ��ە سەرەتاییەکاندا زۆربەی الیەنەکانی دادەنا بەپیرۆز سروشتی ژینگەی ئ��ەم��ە س��ەرب��اری دواک��ەوت��ووی��ی ق��ۆن��اغ��ی ئ��ەو س��ەرەدەم��ە.ب��ەاڵم بەداخەوە ئەمرۆ جیهان لەبەر دەم گەورەدایە پێشکەوتنی شەپۆلێکی ب���ەس���وود وەرگ���رت���ن ل���ەوی���ران هەموو کەچی ژینگەکەی بوونی سروشتەکەی بە دژ هەوڵەکانی

خۆیەتی. سەردار عبدالرحمن ابراهیم بەکالیۆریۆس لەزانستی جوگرافی

ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی ب��ی ب��ەرن��ام��ەی��ی و زی��اد پ��س��ان��ەوەو ب��ی کشتوکاڵی و کیمیایی پەینی بەکارهێنانی و... ن��ات��ەن��دروس��ت ئ��اودی��ری

هتدد(.قۆناغەی ئ��ەو م��رۆڤ��ی وات���ا ئێستا پێچەوانەی مرۆڤی سەرەتای هاوسەنگیەک ج��ۆرە نەیتوانیوە دروس�������ت ی���ب���ک���ات ل���ەن���ێ���وان کەهەمیشە ژینگەکەی و خ��ۆی ئ���ەو ه��اوک��ێ��ش��ەی��ە ب��ەالس��ەن��گ��ی

دەبیندرێت.بامرۆڤ بەسروشت

ئاشتبکەینەوە:بۆیە لێرەدا پێویستە هەریەکێک ژیانی کارنامەی بتوانین لەئێمە خۆمان جارێکی تر دابرێژینەوەو بۆ ژینگەو خۆشەویستی تر جارێکی کارە کارنامەی بکەینە سروشت پاراستنی بۆ خۆمان گرنگەکانی هەسارەی تاکە کە زەوی��ەی ئەو بەدی تێدا ژیانی خۆرە کۆمەڵەی تر جارێکی پێویستە بۆیە هاتووە، کۆششەکانمان و ه��ەوڵ هەموو کە مەبەستەی ب��ەو گ��ەر بخەینە بکەینەوە ش��اد بەژینگە م���رۆڤ گ���ەورەی کارەساتێکی ت��اوەک��و

ژینگە 40

Page 41: zansti nwe zhmara 14

41گەردوون

دۆزينەوەی هەسارەیەکی ئاوی ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان ب��وون��ی لەهەسارەکانیان ن��وێ پۆلێکی گۆێکی کە پشتڕاستکردوەتەوە، هەڵماویی بەکەشێکی ئاویین دەرەوەی ه��ەس��ارەی چ����ڕەوە، ،)GJ1214b( خۆری کۆمەڵەی )b(ک��ەی پیتە ک��ە ه��ەس��اری��ەک��ە Super( ب����ەرزەزەوی ب��ەوات��ای earth( دێت - لەزەوی گەورەترە گازییەکانی ل��ەزەب��ەاڵح��ە ب��ەاڵم

وەک موشتەری بچووکترە.بینینەکانی ب��ەپ��ێ��ی ئێستا بەشێکی هابڵ فەزایی تلسکۆپی گ����ەورە ل���ەم ه��ەس��ارەی��ە ئ���اوە، ب��ەرزی گرمی پلەی ه��ەروەه��ا هەسارەکە ئەگەری بوونی مادەی لەهەسارەکەدا نائاسایی سەیرو

دەدات.زاک����وری ب��رت��ا ل��ەن��اوەن��دی سمیتسونین ئەستێرەیی فیزیایی ب��ارەوە لەم هارڤارد لەزانکۆی وەک )GJ1214b( دەڵ��ێ��ت؛

هیچکام لەو هەسارانە نییە کە تا ناسیومانن. ئێستا

ئ���ەم ه���ەس���ارەی���ە ل��ەس��اڵ��ی تەلسکۆپە ل��ەالی��ەن )٢٠٠٩(دا زەوی��ن��ی��ی��ەک��ان��ەوە دۆزرای������ەوە، )٢.٧( بەنزیکەیی تیرەکەیی ب���ەرام���ب���ەری زەوی����ی����ە، ب���ەاڵم کێشەکەی )٧( بەرامبەری زەوییە، ئەم هەسارەیە لەمەودایەکی کەم، نزیکەی )٢( میلیۆن کیلۆمیتر، لە ئەستێرە ناوەندییەکەی –لەجۆری گ��رگ��ن��ی س��وور-دەس��ووڕێ��ت��ەوە لەوانەیە گەرمییەکەی پلەی بۆیە

)٢٠٠( پلەی سانتیگراد بێت.لەساڵی ن��اس��ەک��ان ئەستێرە لەسەر پێوانەکانیان )٢٠١٠(دا ب��اوک��ردەوە، ئەتۆمسفێرەکەی ئ���ەو دات��ای��ان��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدا کە ک��ەش��ی ه��ەس��ارەک��ە ل��ەوان��ەی��ە ل��ەئ��او دروس��ت��ب��ووب��ێ��ت، ب��ەاڵم لەوانەیە هەیە ئەگەرێکیتریش داپۆشرابێت ب��ەت��ۆز ه��ەس��ارەک��ە

ئەوە واتایی ئەمە تێدایە، ئاوی دەگەێنێت پێکهاتەی ناوەوەیی ئەم

گۆیە زۆر جیاوازترە لەزەوی.پلەی دەڵ��ێ��ت؛ برتا دکتۆر گەرمی بەرزو پەستانەکان دەبێت هەندێک دروستبوونی بەهۆی مادەی نائاسایی وەک " سەهۆڵی شلە"، بەرزە ئاوی " یان گەرم" نێو مادەکانی لەگەل مادانە ئەم ئ��ەزم��وون��ی رۆژان��ەم��ان��ەدا زۆر

جیاوازو سەیرە.مەودای دووری ئەم هەسارەیە بۆیە هەر کەمە، زۆر لەزەوییەوە بۆلێکۆڵینەوەی باشە نموونەیەکی تلسکۆپی بەکارهێنانی بە زیاتر تاوەکو بڕیارە کە وێ��ب، جیمز فەزا بۆ )٢٠١٩( ساڵی کۆتایی

بنێردرێت.لێکۆڵینەوەیە ئەم وردەکاری فیزیایی زان��س��ت��ی گ��ۆڤ��اری ل��ە )٣(ی لەمانگی ئەستێرەناسییدا

)٢٠١٢(دا باو دەبێتەوە.

مانگی تایتان، کە ئ��ەوەی وەکو هەساری زۆحەلی داپۆشیوە.

سەهۆڵی گەرمب����رت����اوو ه���اوک���ارەک���ان���ی ل��ەک��ام��ێ��رای گ��ۆش��ەک��راوەی��ی ئەم لەسەر بۆلێکۆڵینەوە هابڵ لەبەرامبەر کاتێک ه��ەس��ارەی��ە ئ��ەس��ت��ێ��رەک��ەوە ت��ێ��پ��ەڕ دەب��ێ��ت لەکاتی وەرگ���رت���ووە، کەڵکیان ئ��ەم ت��ێ��پ��ەڕب��وون��ان��ەدا رون��اک��ی هەسارەکەوە لەکەشی ئەستێرەکە گرنگ ب��ەڵ��گ��ەی ت��ێ��پ��ەردەب��ێ��ت و گازەکان وە پێکهاتەی دەرب��ارەی

دەخاتە بەردەست.ئەنجامەکان دەڵێن توێژەران چ��ڕی کشێکی ل��ەگ��ەڵ زۆرت���ر تاوەکو دەگونجێت ه��ەڵ��م��اوی

لەگەڵ کەشێکی تۆزاویی.ح��ەس��ێ��ب��ک��ردن��ەک��ان ل��ەس��ەر چ���ڕی ه���ەس���ارەک���ە ه���ەروەه���ا هەسارەی کە ئەوەدەکات باسی ل���ەزەوی زی��ات��ر )GJ1214b(

Page 42: zansti nwe zhmara 14

شارستانییەت 42

دروستکردنی شارێکی سەڕسوورهێنەر لەساردترین شوێنی زەوی

روسیا دەیەوێت جەمسەری باکور داگیربکات

Page 43: zansti nwe zhmara 14

37شارستانییەت

روس��ی��ا دەی��ەوێ��ت ب��ۆئ��ەوی پێشبڕکێ ل����ەو س���ەرک���ەوت���ن بۆ کە بەدەستبهێنێت قورسەدا دەس��ت��ب��ەس��ەراگ��رت��ن��ی س��ەرچ��اوە باکور جەمسەری کانزاییەکانی )١٦٠٩( لەمەودای ، لەئارادایە باکوردا جەمسەری کیلۆمیتەری

شارێک دروستبکات. بۆئەوەی روسیا حکومەتی سەرچاوە بەسەر دەستبگرێت نەوتی و گازییەکانی ژێر توێکڵە ، باکور سەهۆڵەکانی جەمسەری سەرومودێرن شارێکی دەیەوێت بەستوی سەهۆڵ لەدورگەیەکی جەمسەری ک��ی��ش��وری ق��واڵی��ی

باکور دروستبکات.کەسایەتی بەپێی ش��ارە ئەم کارتۆنی جەمسەری ورچێکی روسەکان ل��ەالی خۆشەویست ئەم )ئومکا(ناونراوە. بەناوی )٥٠٠٠(ک��ەس دەتوانێت ش��ارە هەموو ه��ەب��ێ��ت. دان��ی��ش��ت��ووی لەبەرامبەر بۆئەوەی خەلکە ئەو سفری ژێر ٣٠(پلەی سەرمای)

پارێزگارییان باکور، جەمسەری سەرمیچدا یەک لەژێر لێبکرێت

پێکەوە دەژیین . )ڤالری ژویسکی( تەالرساز، کە نەخشەی سەرەتایی شارەکەی بۆ) ب��ڕی��ارە و ئ���ام���ادەک���ردووە بنێرێت، پ��وت��ی��ن(ی ڤ��ادم��ی��ر دەڵ��ێ��ت: » ئ��ەم ش���ارە وەک��و بنکەی باکوری روسەکان گرنگی س��ت��رات��ی��ژی ب��ۆروس��ی��ا ه��ەی��ە«. دەستبەسەر ئ���ەوەی ب��ۆ روس��ی��ا باکوردا جەمسەری کانزاکانی بگرێت، بڕیارە کۆمەڵیک سەرباز، پ��اس��ەوان��ی س��ن��ور و پ��ی��اوان��ی ئاسایش ولەگەڵ ژمارەیەک زاناو

توێژەر لەم شارەدا دابنێت. دان��ی��ش��ت��ووان��ی ئ���ەم ش���ارە بەرزیان و راق��ی زۆر ژیانێکی دەبێت و پلەی گەرمای شارەکە ئامێر جۆرەکانی بەبەکارهێنانی هاوسەنگ و سازگار ب��ەردەوام تاقیگەو ب��ڕی��ارە رادەگ��ی��ری��ەت. خانوو پارک و هۆتێل و کلیسە ل���ەم ش�����ارەدا دروس��ت��ب��ک��رێ��ت

)ئومکا(تاقانە شارەکە دیزاینەری دەبێت زەوی روی سەر شاری ک��ە ئ��اووه��ەواک��ەی دەس��ت��ک��ردە ئەمڕۆدا لەجیهانی تەنها نە ،کە بەلکو ن��وێ��ی��ە ت��ەاڵرس��ازی��ێ��ک��ی مرۆڤایەتیشدا ژیانی لەشێوەی دی���اردەی���ەک���ی ن���وێ دەب��ێ��ت و ل��ەت��ەک��ن��ەل��ۆج��ی��ا ف��ەزای��ی��ەک��ان ب����ۆ دروس���ت���ک���ردن���ی س����وود

وەردەگیریەت.بەیارمەتی شارە ئەم وزەی ناوکی وێستگەیەکی چەندیین گ������ەڕۆک داب���ی���ن���دەک���رێ���ت و خواردمەنیەکەشی س��ەرچ��اوەی لەپەروەردەکردنی دەبێت بریتی ماسی س��ەوز، ژوری باڵندەو، نانەواخانە. و ئارد کارگەی و هەموو پاشماوەو زبڵەکان لە دو . بەخۆڵەمێش دەکرێن کارگەدا دیزاینی سەرنجراکێشی خاڵی ئەم شارە ئەوەیە، دەکرێت لەسەر لەسەر تەنانەت روبەرێک هەر

روبەری) مانگ ( بینابکرێت.Daily mail :سەرچاوە

خ��وێ��ن��دن��گ��ا و ، ه���ەروەه���ا .وباخچەی س��اوای��ان باخچەی ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ە و ئ������اژەاڵن و شارەدا لەم وەرزشی کۆمەڵگای

دروستدەکرێت. دروستکردنی لەراقی ئامانج کە دانیشتوانی ئەوەیە شارەکە لەشوێنێکی زۆر ساردو نەگونجاو دەژیین ک��ەش��وه��ەواوە ل��ەب��اری ه��ەس��ت ب��ەت��رس و ن��اخ��ۆش��ی سەرسوڕهێنەر ش��اری نەکەن. )کتلنی( دورگ����ەی دەک��ەوێ��ت��ە دۆالر )٦(میلیارد نزییکەی و بۆدروستکردنی خەرج دەکرێت. لەم وس��ارد تووند ب��ای بوونی کردووە شوێنەی ئەو ناوچەیەدا ب��ەی��ەک��ێ��ک ل��ەن��ەگ��ون��ج��اوت��ری��ن ب��ۆئ��ەوەی جیهان شوێنەکانی

مرۆڤ تێیدا بژێت. س��ت��رک��ت��ۆرەی ئ����ەم ش���ارە وێستگەی سترکتۆرەی بەپێی دیزایینکراوە نێودەوڵەتی فەزایی کە بەوجیاوازییەوە هەڵبەت ،بەوتەی گ��ەورەت��رە. زۆر ئ��ەم