Гүйцэтгэсэн: ГЗАЖ-3

Б.Рэнцэндорж

Шалгасан: Ц.Сэр-Од

Угсаатан

Нийгмийн түүхэн хөгжлийн

тодорхой нөхцөл, явцад үүсэн

бүрэлдэж тогтсон, хэсэг бүлэг

ард түмний нэгдлийг угсаатан

гэнэ.

•Угсаатан нь нутаг дэвсгэр,

эрхлэх аж ахуй, хэл, соёлын

нийтлэг чанартай гарал

угсаагаар нэгэн овгоос

улбаалсан гол шинжтэй

байдаг.

Угсаатны бүлэг нь аль нэгэн

угсаатны доторх ардын уламжлалт

орон сууц, хувцас, эдийн угсаатны

ухамсар, нутгийн аялгуу, зан заншил

зэргээрээ яалгагдан байдаг. Эдгээр

хүмүүс оюуны болон эдийн соёлоо

хамгаалж, уламжилсаар ирсэн билээ.

Захчин угсаатаны дээд угсаа гарвал

• Захчин ястаны дээд элкэн (эцгийн дээд угсаа

гарвал) нь Харчин юм. Харчин нь Чингис

хааны өрлөг жанжин Зэлмийн мэдэлд байсан

гэж судлаауид үздэг байна.

• Зүүн гарын хаант улсыг хил хязгаарыг сахигч

харуулын ардуудыг Захчин гэж нэрлэндэг.

Тэднийг голчлон Ойрадын овог аймгуудаас,

тэр байтугай Халх хошуудаас ч хамруулан

байгуулсан байж болох үндэстэй.

Захчины 77-н элкэнүүдийг дотор нь

• Эртний сурвалжит аймаг отгуудаас

гаралтай буюу холын уг шагтай яс

• Шинээр үүссэн үржвэр элкэн гэж ялгаж

болно.

Одоо Захчины доторх Харчин элкэнүүд нь гол

төлөв Алтай, Мөст сумуудад бөөнөөрөө

байна аа.

• Түүхийн янз бүрийн донсолгооны улмаас

зарим нь хил даван БНХАУ-ын Шинжаанд

амьдарч байгаа бол Монгол Улсад багаар

бодоход 40 шахам мянган захчин бүх аймаг

орон нутагт таран амьдарч буй.

• Манж Чин улс Зүүн гарыг байдлан

дагуулахад Захчин нар ялангуяа түүний

дотор Зүүн гар, Халхын хил дагуу суусан

Захчин нар хамгийн түрүүнд өртсөн юм.

Захчин угсаатны тархалт

Ховд аймгийн Алтай,

Үенч, Мөст, Зэрэг,

Манхан гэсэн таван

суманд аж төрж байна.

Захчингууд Байтаг,

Хавгайтийн нуруунаас

Ямаат, Улаан уул хүртэлх

нутагт нутаглан амьдарч

байна аа.

• XVII зууны эхэн хагаст Захчин нар

Зүүнгарын хаант улсын хил дагуу Тэнгэр

уулын ар, Эрээн Хавирга, Их Жултас, Бага

Дултас, Булингар гол, Өрөнгө гол, Булган

гол, Чингэл гол, Цагаан тохой зэрэг газраар

цувран сууж улсынхаа зүүн өмнө, зүүн

зүгийн хилийг харгалзан сахиж байжээ

Захчин

• XVIII зууны тэргүүн хагасын эцсээр

Зүүнгарын Хаант улсад хааны шууд

мэдлийн 20 гаруй отог байсан бөгөөд

захчин нар биеэ даасан нэг отогт тоологдож

байлаа. Тэр цагт захчин отог бүгд 2000

гаруй өрхөөс бүрэлдэж байсныг хааны

тохоосон гурван зайсан захирдаг байсан.

• 1754 онд отгийн зайсан Хөгшин Мамууд

Чин улсын цэрэгт баригдаж, харьяат 2300

илүү хүнийг нь Тэс голын Ойхонд

шилжүүлэн Чингүнжавын хошуунд түр

захиргав.

• 1753 онд захчин отгийн нөгөө нэг зайсан

Дондог харъяат 1000 илүү өрхөө дайчлан

Чин улсад дагасан боловч Чингүнжавыг

урвахад дагалджээ. Тэр хэд Зайсан Мамууд

урваагүй тул Амарсанаад алагдав.

• Хойно нь захчин олныг Ойхоноос Заг,Байдрагт шилжүүлэн, 1762 онд нэгэн хошууболгон бүгдийн дарга 1, суман занги 9 (доорнь ерийн сум 4, залгамжлах сум 1)-ийгтомилжээ.

• 1781 оны захчин хошууны олныг Заг,Байдрагаас Ховдын баруун өмнө (уугуулнутаг) нүүлгээд, бүгдийн дарга-2, залан-1,занги, орлон хөөгч (хүнд) тус тус дөрвийгтомилов.

• Захчингуудын уугуул нутаг нь өнөөгийнМонгол Улсын Ховд аймаг, тэр дундааАлтай, Үенч, Мөст, Манхан, Зэрэг сумд.

Захчин угсаатны зан заншил

Захчины ураг төрлийн тогтолцооны хүрээнд

өнөө үе хүртэл

• Эцгийн ясан төрлөөр угсаа залгах элкэн

• Хариас ураглах 2 ёсыг хатуу сахиж ирсэн.

Тэд бас садан төрлөө тамгаар танин эмээр

ялгадаг уламжлалтай. Энэ нь Захчины овгийг

товруулах нэг эх сурвалж болж байна.

Захчин угсаатны аж ахуйн онцлог

• Мал ах ахуйн хувьд бусад ястангуудтай

адилханч бөөн бөөнөөрөө нүүх буюу үтүр

хийдог байсан

• Отор. Захчинд отроор нүүхийг “бийлэд”

гэж нэрлэдэг. Бага гэр жоломтой, ганц

тэмээн хонштой, намрын отогт ганц

биеээрээ өдөр шөнөгүй малаа даган явдаг

байжээ.

• Худаг гаргах.

3-н аргаар худаг гаргадаг байсан. Дэрстэй

хонхордуу газар нүх ухан үзэж ус олдог

байсан. Ус байж болох газар торхтой гүнзгий

нүх ухаад дээр нт нягт ширхэгтэй хавтгай

чулуугаар хаан шороогоор дараад маргааш нь

нар тусахаас өмнө чулуунд гарсан хөлсний

зузаан нимгэнээр устай эсэхийг шалгаж үздэг.

Энэ мэтээр ус гаргадаг байсан.

• Мал тамгалах эм тавих ёс

Хаврын сүүл сарын цээргүй аль нэг өдөрмалаа тамгалж эм тавьдаг байсан. Малаатамгалах ёсыг “их” төрийн ажил гэж өргөжирсэн. Адуугаа дааганд нь тамгалдаг бабууцгүй зэлүүд газар даагаа цаламдан барьжюуны өмнө дэлийг нь засж сүүлийг ньтугладаг. Адуугаа дааганд нь ганц удаадэллэдэгээрээ Халхчуудаас ялгаатай байсан.Адуу тамгалахын зэргэгцээ тэмээгээтамгалдаг байсан. Хурга, ишиг тамгалах ньХалхуудтай ижил.

• Газар мариалан

Захчин нь хоёр зууны заагт тариалан эрхэлж

байсан. Үенч, Бодонч, Ангистын дагуу

Боомын ам, Далтын ам, Ангиртад халиуны

бэлчирт тариан талбай зөөнгүй байсан.

Тариан талбайг Захчин нь “Ангис” гэж

нэрлэдэг.

Захчин угсаатны бичиг үсгийн соёл

• Ойрад аялгуу

Ойрад аялгуу нь Монгол хэлний баруун аялгуу

юм. Ойрад аялгуунууд нь авиа, үг зүйн хувьд

адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын

албан ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим

ялгаанууд ажиглагддаг.

Анхаар тавьсанд

баярлалаа