Zaburzenia lękowe u dzieci.

Katarzyna BiłykEwa Żelazek

Lęk jako zjawisko adaptacyjne

Lęk to zjawisko, które pomaga dziecku w prawidłowej adaptacji do świata

zewnętrznego oraz pełni szeroko rozumiane funkcje regulacyjne pozwalające m.in. na sprawne monitorowanie własnych

zachowań w odniesieniu do oczekiwań społecznych i kulturowych. Jednak lęk nadmiernie nasilony niejednokrotnie

powstrzymuje dziecko przed eksplorowaniem otoczenia, utrudnia stawanie się niezależnym.

Lęk jako zjawisko adaptacyjneWyraźny wpływ lęku na zachowanie dziecka

widoczny jest już od 2 do 4 roku życia, przy czym najczęściej dotyczy on konkretnych sytuacji,

przedmiotów lub zwierząt. W miarę upływu czasu zazwyczaj zmienia się nie tylko nasilenie lęku, ale także tematyka wyobrażeń lękowych oraz bodźce

wyzwalające. Postęp w zakresie rozwoju poznawczego sprawia, że doświadczane lęki i obawy są internalizowane i koncentrują się przede wszystkim na sytuacjach społecznych,

szkolnych oraz zdrowia fizycznego.

Rozwój psychiczny dzieckaLęki 2 latka

• natury słuchowej: pociągi, ciężarówki, grzmot, spłukiwanie wodą ubikacji, odkurzacz, deszcz, wiatr

• lęki wizualne: ciemne kolory, duże przedmioty, pociągi, kapelusze

• przestrzenne: zabawka czy łóżeczko zabrane z normalnego miejsca, przeprowadzka do nowego domu, lęk przed wpadnięciem do studzienki ściekowej

• lęki przed zwierzętami głównie dzikimi• lęki związane z ludźmi: wyjazd matki, jej

nieobecność w porze zasypiania

Rozwój psychiczny dziecka

Lęki 2,5 roku• Wiele lęków szczególnie przestrzennych- obawa

przed ruchem albo przesuwaniem przedmiotów, przed nieoczekiwanymi relacjami przestrzennymi np. gdy ktoś wchodzi do domu innymi drzwiami

• Lęk przed zbliżającymi się dużymi przedmiotami np. ciężarówką

Rozwój psychiczny dziecka

Lęki 3 latka• Dominują lęki wizualne - starzy pomarszczeni

ludzie, maski, „czarownicy”, ciemność, zwierzęta, policjanci, włamywacze, wieczorne wyjście rodziców

Rozwój psychiczny dziecka

Lęki 4 latka• Powracają lęki słuchowe, szczególnie odgłosy

silników. Ciemność, dzikie zwierzęta, wyjście matki, szczególnie wieczorem

Rozwój psychiczny dziecka

Lęki 5 latka• Niewiele lęków, przeważają wizualne, mniej

obaw przed zwierzętami, złymi ludźmi, czarodziejami. Konkretne, przyziemne obawy przed potłuczeniem się przy upadku, pogryzieniem przez psa itp. Ciemność, obawa, że matka nie wróci do domu.

Rozwój psychiczny dzieckaLęki 6 latka

• Duże natężenie stanów lękowych, wywołanych przede wszystkim przez bodźce dźwiękowe: dzwonek do drzwi, telefon, czyjś monotonny, nieprzyjemny sposób mówienia, spłukiwanie wody w ubikacji, odgłosy wydawane przez ptaki, owady. Obawy przed światem nadprzyrodzonym-duchy, wiedźmy. Lęk, że ktoś chowa się pod łóżkiem. Przestrzenne-obawa przed zgubieniem się, dziecko boi się iść do lasu. Obawa przed żywiołami: ogień, woda, grzmot, błyskawica. Dziecko boi się zasypiać, kiedy jest samo w pokoju, lęka się również samo zostać w domu. Obawa, że matki nie będzie w domu, kiedy wróci, że coś jej się może stać, że może umrzeć. Lęk przed pobiciem przez innych. Dziecko dzielnie znosi duże rany, ale boi się drzazg, drobnych skaleczeń, widoku krwi z nosa.

Rozwój psychiczny dzieckaLęki 7 lat

• Dużo lęków, przede wszystkim wizualnych: ciemność, strychy, piwnice. Cienie staja się duchami i wiedźmami. Lęk przed wojną, szpiegami, włamywaczami, ludźmi chowającymi się w szafach, albo przed łóżkiem. Strach bywa stymulowany przez radio, telewizję. Lęk przed spóźnieniem się do szkoły, przed brakiem akceptacji ze strony innych.

Rozwój psychiczny dziecka

Lęki 8-9 lat• Mniej lęków i nie tak intensywne. Dziecko już

się nie boi wody. Mniej obawia się ciemności. Lepsza umiejętność oceny sytuacji, obawy mają już swoje uzasadnienie - dotyczą własnych zdolności i możliwości porażki, szczególnie w szkole.

Rozwój psychiczny dziecka

Lęki 10 lat• Dużo lęków, największe obawy związane są ze

zwierzętami - szczególnie dzikimi i wężami. Niektóre dzieci boją się ciemności, także wysokich pomieszczeń, ognia, przestępców, „morderców”, włamywaczy. Niektóre same wymieniają czego się już nie boją: głównie ciemności, psów, nie boją się również same zostać w domu.

Częstotliwość występowania zaburzeń lękowych

Szacuje się, że częstotliwość występowania zaburzeń lękowych mieści się w granicach

od 5 do 12 % populacji dziecięcej i jest zależna od rodzaju zaburzenia i wieku dziecka.

Oznacza to, że średnio w 30 osobowej klasie jest dwoje lub troje dzieci z problemami

lękowymi, których nasilenie osiąga poziom kliniczny i wymaga interwencji specjalisty.

Zaburzenia lękoweZaburzenia:

• lęk separacyjny, • fobia szkolna, • lęk uogólniony, • lęk paniczny, • agorafobia,• fobie proste.

Zaburzenia lękowe współwystępują z ADHD, depresją, zaburzeniami obsesyjno- kompulsywnymi, zaburzeniami zachowania

Teoretyczny model zaburzeń lękowych oparty na koncepcjach poznawczych

Aspekt fizjologiczny:

sygnały fizjologiczne

Aspekt poznawczy:

zniekształcona ocena

poznawcza

Aspekt behawioralny:

zachowania unikające

Rodzaje zaburzeń lękowych

Rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie:

1.Lęk przed separacją2.Zaburzenia lękowe w postaci fobii w dzieciństwie3.Lęk społeczny w dzieciństwie4.Uogólnione zaburzenia lękowe w dzieciństwie

Rozpoznawane u dzieci, młodzieży,

dorosłych:1. Agorafobia (lęk przed przebywaniem w otwartej przestrzeni)2. fobia społeczna3. fobie specyficzne4. napady paniki5. zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne6. reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne

Inne niż lękowe zaburzenia u dzieci,

gdzie lęk jest istotnym aspektem:

1. mutyzm wybiórczy (brak lub ograniczenie mówienia w określonych sytuacjach przy zachowaniu rozumienia mowy i możliwości porozumiewania się)

2. mieszane zaburzenia zachowania i emocji (różnego typu problemy w zakresie zachowania i/lub emocji, gdzie lęk w istotny sposób może dodatkowo zaburzać funkcjonowanie dziecka)

Powstawanie lęku

Nadmierny lęk przekraczający

granice adaptacji

Powstanie zniekształconych

schematów poznawczych

Nadmierne skoncentrowanie na własnej osobie

i doznaniach

Tendencja do postrzegania nadmiernego

zagrożenia w różnych sytuacjach

Program FEAR

Zdobywanie informacji na temat sytuacji wyzwalającej lęk, identyfikowanie przeżywanych emocji, rozpoznawanie odpowiedzi somatycznej. Pacjenci uczeni są rozpoznawania wczesnych objawów sygnalizujących reakcje lekową i inicjowania w odpowiedzi na nie strategii poznawczych i behawioralnych, przede wszystkim technik relaksacyjnych, wyobrażeniowych.

Identyfikowanie i korygowanie zniekształconej mowy wewnętrznej, uczenie konstruktywnej mowy wewnętrznej, modelowanie myśli i uczuć, które mogą pojawiać się w potencjalnych sytuacjach lękotwórczych.

F

E

Strategie służące kopiowaniu zachowań i rozwiązywaniu problemów. Modelowanie i odgrywanie ról, stosowanie nagród lub społeczne wzmacnianie postępów dziecka. Metody stopniowej ekspozycji realnej lub wyobrażeniowej na bodziec wyzwalający lęk.

Ocena nauczonych umiejętności i wzmacnianie własnych zachowań

A

R

Praca z lękiem

I EtapDOSTRZEŻ STRACH

Opowiadanie o tym co się wydarzyło, w trakcie

dopytywać – jaki jest strach, co sprawia, że się boisz, jak wzmocnić bezpieczeństwo

(szukanie pomysłów)

Praca z lękiem

II EtapNARYSUJ STRACH

Skonkretyzuj go- można cos z rysunkiem zrobić- zamknąć, odłożyć, odciąć, schować

Wytnij tyle, ile ci potrzeba, co zrobisz z tą częścią, której już nie potrzebujesz

Praca z lękiem

III EtapJAK SOBIE MOŻESZ PORADZIĆ

Co zrobić: boksować, walczyć, zamieniać w mgłę

i ją rozwiać, rozproszyć za pomocą światła, ciepła.

Praca z lękiem

IV EtapWZMOCNIENIE POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA

Wyjść od pomysłu dziecka:jak czujesz to bezpieczeństwo, gdzie, w jakiej

części ciała - poślij to uczucie dalej, jakbyś pompowała balon.

Praca z lękiem

V EtapZAKOTWICZENIE

Rozszerzyć bezpieczeństwo za pomocą magicznych aspektów

(przedmiotów, zwierząt, wyobrażonych figur, symboli).

Ogólne wskazówki do postępowania z dziećmi z zaburzeniami lękowymi

Normalizowanie reakcji lękowych u dzieci i pokazywanie adaptacyjnej funkcji lęku

Należy rozmawiać z dziećmi o tym, że lęk jest emocją powszechnie przeżywaną, która pomaga ocenić sytuację i podjąć korzystne działania. Wyjaśniamy, że pełni on funkcję adaptacyjną, tzn. przygotowuje dziecko na niebezpieczeństwo i pomaga mu uniknąć potencjalnych zagrożeń.

W rozmowach z dziećmi korzystne jest posługiwanie się przykładami sytuacji z ich życia. Konkretne przykłady pomagają dziecku lepiej zrozumieć przekazywane informacje.

Istotne znaczenie ma również pomoc dziecku w zauważeniu, jakie zniekształcenia poznawcze stosuje ono samo podczas oceny różnych wydarzeń, które interpretuje lękowo. Przykładem może być katastrofizowanie („na pewno stanie się coś strasznego”) lub nadmierne uogólnianie („zawsze mam pecha, więc nic dobrego zdarzyć się nie może”).

W pracy z dziećmi warto modelować sposób radzenia sobie z lękiem, a nie całkowite panowanie nad nim. Pokazujmy więc, że pomyślne ukończenie zadania nie wymaga perfekcji na każdym jego etapie.

Uczmy dzieci dostrzegania wskazówek mówiących o bezpieczeństwie, a także właściwego, znormalizowanego ustalania standardów bezpieczeństwa (dla dziecka odpowiednio samodzielnego rozsądne i konieczne jest przechodzenie przez ulicę w miejscu, gdzie są pasy, na zielonym świetle i po uprzednim sprawdzeniu czy samochody zatrzymały się, natomiast nierozsądne by już było zupełne zrezygnowanie z przechodzenia przez ulicę).

Stosowanie strategii przeciwnych unikaniu

Należy pamiętać o tym, że dzieci z zaburzeniami lękowymi wypracowały sobie sposób zmniejszania lęku poprzez unikanie sytuacji, które sprawiają, że te objawy lęku pojawiają się lub nasilają. Takie unikające zachowania wzmacniają przekonania dziecka na temat grożącego mu niebezpieczeństwa i własnej niezaradności w pokonywaniu lęków, wpływają też negatywnie na samoocenę. Jeżeli chcemy pomóc dziecku w zmianie tych lękowych myśli, zachęcajmy je do konfrontacji z sytuacjami, których z powodu lęku unika.

Ekspozycje ― czyli systematyczne konfrontacje z sytuacjami, których dziecko dotąd unikało z powodu lęku ― zaczynamy zawsze od tych łatwiejszych, a na trudniejszych kończymy. Tego typu konfrontacje nigdy nie mogą dotyczyć sytuacji niebezpiecznych, a jedynie takich, które realnie są bezpieczne, a lęk im towarzyszący wynika tylko z nieprawidłowej ich interpretacji przez dziecko.

Uczenie techniki rozwiązywania problemów

Dzieci z zaburzeniami lękowymi często są nie tylko nadmiernie lękliwe i ostrożne, ale również ― z powodu rozmaitych obaw ― bywają mało samodzielne w podejmowaniu decyzji, jak się zachować w trudnej dla nich sytuacji. Ucząc dzieci technik rozwiązywania problemów, promujemy ich większą niezależność, wzmacniając równocześnie stosowanie prawidłowych strategii radzenia sobie.

Trening rozwiązywania problemów składa się zazwyczaj z następujących kroków:

— określenie, na czym polega problem;— znalezienie wielu możliwych rozwiązań;— wybranie dwóch lub trzech najlepszych zdaniem dziecka

rozwiązań;— ocena zysków i strat dla każdego z tych rozwiązań;— wybór i zaplanowanie działania;— ocena efektów.