123

BD KASIM 2018İnsanlar YaşadıkçaMehmet Ünver

Ülkemizin farklı coğrafyalarında kurulmuş, birbirinden şirin ve her biri ilginç özelliklere sahip binlerce kasaba vardır. Şehirlerarası yollarda seyahat ederken o kasabaları uzaktan görür ve geçersiniz. Belleğinizde yalnızca kartpostal benzeri bir fotoğraf kalır onlardan. El Sanatı

KasabalarıOysa dünyanın neresinde

olursa olsun her kasa-banın kendine özgü gelenekleri, folkloru ve elbette babadan oğla geçen el sanatları vardır. Hatta halıcılık, bakırcılık, keçecilik ve çömlekçilik gibi geleneksel sanatlar geçmişten bu yana o küçük kasabaların halkı için önemli bir geçim kaynağı olagel-miştir. Geçenlerde bu konuyla ilgili bir belgesel programı izledim. Hayranlıkla izlediğim bu belgeseli sizlere kendi gözümden aktarmak istiyorum.

124

BD KASIM 2018

Üstelik bu işlem evlerde, tüm aile fertlerinin katılımıyla yapılıyordu. Şimdi gözlerinizin önüne uçsuz bucaksız bir kar beyazlığı içindeki şirin bir Sibirya kasabasını getirin:

Bu çetin coğrafyada hiç hızını kesmeden yağan kar tüm kasabayı kalın, beyaz bir örtüyle örtmüş, yerel halk kışı sıcacık ahşap evle-rinde sobalarının başında geçir-mektedir. Her evde sürekli yanan büyük seramik sobalar bulunduğu için bacalardan duman hiç eksik olmuyor. Benzerlerini ancak kış şartlarının çok sert geçtiği yerlerde bulabileceğimiz bu seramik sobalar tüm oda duvarlarının kesiştiği bir yerde kurulduğu için evlerdeki diğer odalar da sobada yanan kocaman odunların ısısından faydalanabi-liyor. Her evin mutfağında ayrıca yemek pişirmek için kocaman kuzineler bulunuyor. Isı tüm eve eşit dağıldığı için bu şirin kasabada kimse soğuktan şikâyet etmiyor. Aileler kısa süren yaz mevsimi bitmeden evlerinin tüm kışlık erzak ve yakacak gereksinimini karşıla-dığı için kar ve buzla geçecek uzun

Birbirinden özgün üç farklı el sanatı kasabasıyla ilgiliydi bu belgesel.

SİBİRYA'DA BİR MATRUŞKA KASABASI

Söz konusu belgeselde seyret-tiğim kasabalardan biri Sibir-ya'daydı. Rusya'nın en önemli el sanatlarından olan ünlü 'matruşka' bebekleri uzun süren kış boyunca o küçük kasabada boyanıyordu.

Rusya'nın ünlü matruşka bebekleri

125

BD KASIM 2018

aylar için herhangi bir endişe de taşımıyorlar. Açıkçası kışı keyifle geçirecekler.

Peki, bu insanlar neyle geçi-niyor, buz tutmuş Sibirya’nın uzak bir köşesinde nasıl para kaza-nıyorlar? Yanıtımı hayli ilginç bulacaksınız: Kasabanın yakınında, Rusların geleneksel el sanatı olan matruşka bebeklerin üretildiği bir fabrika var. Kolay işlenir bir ağaçtan kesilen parçalar bu fabrikadaki torna tezgâhlarında şekillendirilip içleri boş, dış yüzeyleri kabuk gibi ince olan ahşap bebeklere dönüştü-rülüyor. Birbirinin içine geçen farklı boyutlardaki oyuncak bebeklerden oluşan matruşka setlerinin boyama işiniyse yerel halk evle-rinde yapıyor. Fabrikanın ürettiği binlerce matruş-kanın kasabadaki evlere dağıtılmak üzere sırf bu amaç için yapılmış olan bir tramvaya yüklenip yollanmasıysa bu konuya daha ilginç bir boyut katmakta. Gelelim evler-deki boyama işlemine: Tramvayla getirilen matruşkalar dağıtıldıktan sonra işbaşı yapan ev halkı sıcak sobalarının yanı başında bir yandan çay içerek sanatlarını icra etmeye yani ahşap matrukşa bebekleri boyamaya başlıyorlar. Sobalarda her zaman olduğu gibi çaylar kaynamakta, kuzinelerde ise geleneksel Rus hamur işleri, keyifle matruşkaları boyamakta olan aile üyelerini daha

da keyiflendirmek için pişmektedir. Bir düşünsenize: Aile üyeleri şirin evlerindeki köşelerinde bir yandan dışarıda yağan karı seyredip bir yandan da matruşkaları boyayarak evlerini geçindirecek olan parayı kazanıyorlar. Bundan güzel bir para kazanma yolu olabilir mi?

LAPONYA’DA BİR ÖRGÜ

KASABASILaponya, Finlandiya'nın

kuzeyinde, ülke nüfusunun dörtte birini kaplayan bir bölgedir. Sami ırkından olan Laponlar bu bölgede yüzlerce yıldır yaşamakta ve atalarından aldıkları kültürü canlı tutmaya çalışmaktadırlar. Olağa-

nüstü kış şartlarının hüküm sürdüğü bölgenin insanları ormancılık, su enerjisi, turizm ve ren geyiği yetiş-tirmeciliğiyle geçinirler. Unutmadan ekleyeyim; Laponya’ya giden turist-lerin en fazla ilgi gösterdiği hatıra eşyası; geleneksel Lapon kazak-larıdır. Çok soğuk bir coğrafyada

126

BD KASIM 2018

Türk usulüne benzer bir yöntemle demledikleri çaylarını yudumla-yarak bütçelerine katkıda bulun-manın keyfine varıyorlar. Erkek-lerin önemli bir kısmı bu sanatı öğrendikleri için dışarıda çalışmak yerine sıcak evlerinde çorap ve kazak örmeyi tercih ediyorlar. Bazı yetişkin erkeklerse yine evlerinin bir köşesinde geleneksel yöntem-lerle yünlerin boyanması işini

üstleniyorlar. Belgeselin bu bölümünü izlerken öyle etkilendim ki, “keşke onlar gibi yün kazaklar örmeyi becerebilseydim” dediğimi anımsıyorum.

ALPLER'DEKİ GUGUKLU SAAT KÖYÜ

Bu kez İsviçre Alple-rinin en yüksek noktası olan Zermatt kasabasına gidiyoruz. Zermatt, 1608 metre yükseklikte, karlı

zirveler arasında kurulmuş şirin bir dağ kasabasıdır ve ünlü Matterhorn tepesinin hemen yanı başındadır. Doğal güzellikleri ve sunduğu olanaklarla kış sporu severler için tam bir cennet olduğunu özellikle belirtmem gerekir. Küçücük kasaba, her yıl nüfusunun çok üzerinde turist ağırlayarak kış sezonunda iğne atsanız yere düşmeyecek kadar kalabalık bir hale gelir. Buna karşın çok eskiden beri bölgedeki bazı geleneksel el sanatları da bu kendine özgü dağ kasabasında ciddi bir ekonomik getiri haline gelmiştir. Bunlardan biri de yine babadan

yaşayan Lapon halkının bu zorlu şartlara dayanabilmek için ren geyiği yünlerinden ördükleri uzun kazaklar günümüzde bir numaralı kazanç kapıları olmuş durumdadır. İnanılmaz güzellikteki renk harmo-nileri ve çarpıcı desenlerle örülen bu kazaklarda kullanılan yünler de organik olarak boyandıktan sonra ortaya adeta bir sanat eseri güzelli-ğindeki el örgüsü kazaklar çıkar.

Gelelim bu benzersiz kazak-ların örülme işlemine: Belden

aşağı bir etek gibi uzayarak inen ve aynı zamanda boynu da kapatan Lapon kazakları tıpkı Rus matruşka bebekleri gibi yerel halk tarafından evlerde örülerek üretiliyor. Uzun kış ayları boyunca evlerine kapanan Laponlar, erkek, kadın ayrımı olmaksızın bu güzel el sanatına katkıda bulunuyor. Dışarıda hiç bitmeyecekmiş hissi veren bir kar fırtınası hüküm sürerken onlar sıcacık sobalarının ya da koca alev-lerle yanan ocaklarının başında bir yandan kazak örerken bir yandan da

127

BD KASIM 2018

oğla geçerek öğrenilen ahşap kabinli guguklu saatler üreti-midir ve bu üretim evlerdeki küçük atölye-lerde gerçekleş-tirilir. Özellikle kasabaya gelen dağ treni güzer-gâhının üzerinde bulunan küçük bir köy, söz konusu saatlerin üretiminde en büyük payın sahibidir.

Bu geleneksel el sanatının, böyle yüksek ve sarp bir coğrafyada nasıl başarılabildiğini izlediğim belgeselden öğrendiğim kadarıyla anlatayım:

Bitirildiğinde antika bir görü-nüme kavuşacak olan guguklu saatlerin mekanik aksamı Zermatt kasabasından daha alt seviyedeki bir vadide bulunan fabrikada üretilir. Montaja hazır olan bu aksamlar guguklu saat köyüne götürülmek üzere ahşap kutulara konulup dağ treninin bir vagonuna yüklenir. Daha çok turistleri ve kayakçı-ları zirveye taşıyan bu şirin tren yükünü köye götürdüğünde evlerde faaliyet başlar. Çoğunluğunu yaşlı erkelerin oluşturduğu köylüler o mekanik aksamları, evlerindeki küçük tezgâhlarda ürettikleri ahşap saat kabinlerine monte edip, yine

kendi üretimleri olan pandülleri ve zincir-leri de taktıktan sonra onları hanımlara devrederler. Ardından yine o tatlı telaş başlar. Hanımlar bir yandan dışarıda yağan karı seyredip laflarken bir yandan ahşap

kabinlerin üzerinde boyayla çeşitli desenler oluşturarak evlerimizi daha da güzelleştirecek olan geleneksel guguklu saatleri son haline geti-rirler.

Gelelim ülkemize: Binlerce yıllık bir uygarlıklar ve kültürler coğrafyasında bulunan ülkemizde görenleri hayranlık içinde bıra-kacak çok sayıda geleneksel el sanatı vardır. Anadolu’nun her yerine yayılmış kasabalarda birbi-rinden güzel ve değerli el sanatları üretilir. Kaleme almak hayli uzun bir konudur ve kısmetse bir başka yazımda onları ayrıntılarıyla sizlere anlatacağım. •

mehmetunverbd@gmail.com