Tekst opracowany w ramach Specjalistycznej Szkoły Facylitacji Społecznej na rzecz

Przeciwdziałania Dyskryminacji – poziom zaawansowany.

Projekt: Sieć na rzecz promowania równości i różnorodności w działaniach administracji publicznej – „Równość i Różnorodność – praktycznie”

realizowany przez Funduszu Współpracy i Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wybrane grupy i charakterystyki imigracji do Polski

Anita Brzozowska

2

Wprowadzenie

Polska przez wiele lat funkcjonowała jako kraj monoetniczny i monokulturowy. Dopiero

w latach 90-tych doświadczyła zwiększonego napływu cudzoziemców i imigrantów,

przekształcając się stopniowo z kraju tradycyjnie emigracyjnego w kraj również

przyjmujący imigrantów. Społeczeństwo stanęło wówczas przed koniecznością współżycia

z „Innymi”, często obcymi rasowo i kulturowo.

Przed 1989 r. Polska doświadczała niewielkiej i stabilnej w czasie legalnej emigracji

(ok. 20-30 tys. osób rocznie) oraz „śladowej” imigracji (1-3 tys. rocznie wraz

z reemigracją)1. Wśród obcokrajowców przyjeżdżających do Polski przeważali wówczas

obywatele Związku Radzieckiego i innych krajów komunistycznych. Były to przeważnie

osoby, które poślubiły obywateli polskich bądź studenci z ZSRR, Bułgarii i Wietnamu, którzy

zdecydowali się pozostać w Polsce na stałe.

Po 1989 r. nastąpił napływ cudzoziemców z bardziej zróżnicowanych krajów.

I tak, np. w 1989 r. do Polski wjechało o 40% więcej cudzoziemców niż w roku

poprzednim 2 . W latach 90-tych nastąpił napływ migrantów tranzytowych z Bułgarii

i Rumuni, dla których krajem docelowym były Niemcy. Cudzoziemcy, którzy nie mogli

skorzystać ze swobodnego wjazdu do Polski, byli przerzucani nielegalnie przez granicę.

Pochodzili głównie z Armenii, Chin, Iraku, Iranu, Somalii oraz Wietnamu. Część z nich

osiadła w Polsce po nieudanej próbie przekroczenia granicy – przeważnie grupy

Wietnamczyków i Ormian. Polską granicę zaczęły również wówczas przekraczać osoby

ubiegające się o status uchodźcy bądź przyznanie azylu – przede wszystkim cudzoziemcy

pochodzący z Afryki, Armenii, Bliskiego Wschodu, byłej Jugosławii i Rumunii, a następnie z

Afganistanu i innych państw azjatyckich, natomiast obecnie przede wszystkim z terenów

byłego Związku Radzieckiego (w tym głównie z Czeczenii). Kolejnym zjawiskiem

obserwowanym od końca lat 90-tychXX w. jest wzrost liczby studentów zagranicznych

podejmujących naukę na polskich uczelniach. Lata 90-te stanowiły również początek

niewielkiego napływu ludności w ramach programu repatriacji oraz indywidualnych

powrotów reemigrantów.

Należy jednak zauważyć, że dane urzędowe wskazują na wciąż niewielką skalę

rejestrowanego, długoterminowego napływu imigrantów do Polski oraz ich małą

zasiedziałość. Do naszego kraju przybywają przede wszystkim obywatele państw byłego

ZSRR, a znaczny odsetek wszystkich imigrantów, pochodzi z państw bezpośrednio

sąsiadujących z Polską. Wśród państw wysyłających na pierwszym miejscu znajduje się

Ukraina. Cudzoziemcy pochodzący z odległych regionów świata – z Azji, obu Ameryk, Afryki

czy Australii i Oceanii, stanowią nieznaczny odsetek wszystkich obcokrajowców

mieszkających w Polsce. Wśród nich wyróżniają się obywatele Wietnamu oraz Stanów

Zjednoczonych. Na uwagę zasługuje też koncentracja imigrantów na obszarze województw

1 M. Okólski, Poland's migration: growing diversity of flows and people, CMR Working Papers No. 29, 1999.

2 Tamże.

3

mazowieckiego, dolnośląskiego oraz małopolskiego, a właściwie w największych miastach

regionu – Warszawie, Wrocławiu oraz Krakowie. Niezwykle istotny w tym kontekście jest

również fakt, że napływ cudzoziemców do Polski miał przede wszystkim charakter

ekonomiczny, przy czym większość imigrantów pochodziła z krajów europejskich3.

Można jednak przewidywać, że Polska stopniowo zacznie przekształcać się z kraju

emigracji netto w kraj imigracji netto, co oznaczać będzie spadek emigracji przy

jednoczesnym wzroście imigracji. Kwestia integracji różnych kategorii imigrantów nabierać

zatem będzie coraz większego znaczenia. Charakterystyka kliku odmiennych grup

imigrantów zostanie przedstawiona w niniejszym artykule.

Repatriacja

Wraz z wejściem w życie Ustawy o repatriacji z 2000 r. prowadzona przez rząd polski akcja

repatriacyjna obejmuje głównie azjatyckie tereny byłego Związku Radzieckiego. Wiza

repatriacyjna może być wydana osobie polskiego pochodzenia, która przed dniem wejścia

w życie ustawy zamieszkiwała na stałe na terytorium obecnej Republiki Armenii, Republiki

Azerbejdżańskiej, Republiki Gruzji, Republiki Kazachstanu, Republiki Kirgiskiej, Republiki

Tadżykistanu, Republiki Turkmenistanu, Republiki Uzbekistanu albo azjatyckiej części

Federacji Rosyjskiej. Powyższe ograniczenie terytorialne nie jest definitywne, bowiem

zgodnie z art. 10 ustawy Rada Ministrów może określić w drodze rozporządzenia inne

państwa lub inne części Federacji Rosyjskiej, których obywatele polskiego pochodzenia

będą mogli ubiegać się o wydanie wizy w celu repatriacji, zwłaszcza jeśli są oni

dyskryminowani ze względów religijnych, narodowościowych lub politycznych.

Ponadto istnieje możliwość uznania za repatrianta osoby, która przed 1 stycznia 2001 r.

zamieszkiwała na stałe terytorium azjatyckiej części byłego ZSRR, ale przebywała na

terytorium Polski na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego

w związku z pobieraniem nauki w szkole wyższej jako stypendyście strony polskiej.

Za repatrianta może również zostać uznana osoba polskiego pochodzenia, która

przebywała na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na osiedlenie

się, lecz do 1991 r. zamieszkiwała na stałe, przez co najmniej 5 lat, na terytorium

azjatyckich republik ZSRR. Przepisy o repatriacji obejmują także osoby, które przed dniem

wejścia w życie Ustawy o repatriacji nabyły obywatelstwo polskie na podstawie przepisów

ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, lecz w dniu uzyskania zezwolenia

na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej były obywatelami Związku

Socjalistycznych Republik Radzieckich lub jednego z państw powstałych po jego rozpadzie.

3

A. Grzymala-Kazłowska, S. Łodziński, Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.

4

Zarówno ze względu na kształt polskiej polityki repatriacyjnej – jej zakres terytorialny, jak

i na trudne warunki życia, najwięcej repatriantów przyjechało do Polski z Kazachstanu

(Tabela 1). W przeważającej mierze są to potomkowie wywiezionych na Wschód w latach

30-tych XX w. Polaków zamieszkujących Kresy (przygraniczne obwody Ukrainy –

kamieniecki, żytomierski oraz winnicki).

Mimo niewielkich rozmiarów rozpoczętej w latach 90-tych akcji repatriacyjnej, jej

malejącej dynamiki (w latach 1997-2011 w ramach repatriacji w Polsce osiedliło się

jedynie 7 490 osób, z czego po wejściu w życie Ustawy o repatriacji – 4 480, w tym status

repatrianta otrzymało 3 902 osoby) oraz objęcia przyjazdów repatriantów specjalną

polityką , proces ich adaptacji do nowego środowiska rzadko przebiega łagodnie.

Tabela 1. Liczba wiz repatriacyjnych z uwzględnieniem krajów pochodzenia repatriantów

w latach 1997-2011

Kraj pochodzenia repatriantów

1997–

2011

1997

1998

1999

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

2010 2011

Armenia Azerbejdżan

Białoruś Fed. Rosyjska

Gruzja Niemcy

Kazachstan Litwa Łotwa

Mołdowa Rep. Czeska

Ukraina Uzbekistan

Ogółem:

8 1

536 359 28 2

2632 53 12 33 11

1175 94

4948

– – – – – –

316 – – – – – –

316

– –

10 7 – –

245 – 1 1 –

15 2

281

– –

15 8 – –

172 11 1 2 –

69 –

278

– –

45 10 – –

361 16 10 10 –

210 –

662

– –

140 36 – –

216 20 – 9 2

381 –

804

– –

127 31 1 1

194 3 – 5 4

245 2

613

– –

43 11 3 –

156 – – 2 1 77 8

301

– –

39 35 – –

122 1 – – 1 56 15

269

– –

30 32 3 –

155 1 – 2 1 23 5

252

– 1 25 40 3 1

125 1 – 1 1 27 14

239

– –

18 38 3 –

161 – – – –

16 11

248

– –

13 25 – –

143 – – – 1 8 14

204

8 – 5 32 8 –

90 – – – –

13 6

164

– – 8 23 4 –

84 – – – –

15 5

139

– –

18 31 3 –

92 – – 1 –

20 12

178

Źródło: dane Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców oraz Rocznik Demograficzny, 2012

Przyjazd do Polski oznacza dla repatriantów zmianę warunków społecznych, kulturowych,

politycznych i klimatycznych. Innymi słowy, jest to całkowita zmiana dotychczasowego

sposobu życia. Motywowani zarówno chęcią poprawy bytu, jak i pobudkami natury

sentymentalnej i patriotycznej, stają przed koniecznością przystosowania się do nowego

środowiska, przy czym konfrontacja wyidealizowanej wizji nowego kraju osiedlenia

z niezrozumiałą rzeczywistością pojawia się niezwykle szybko i bywa bardzo bolesna.

5

Tabela 2. Osoby i rodziny przybyłe do Polski w ramach repatriacji w latach 2001-2011

Kategoria 2001-2011

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Liczba rodzin 1775 429 355 175 120 128 135 107 85 72 72 97

Osoby, które przyjechały do Polski w ramach repatriacji (wraz z członkami gospodarstw domowych) Repatrianci w tym dzieci poniżej 19 roku życia Członkowie gospodarstw domowych innego niż polskie pochodzenia

4480

3902

859

578

1,000

904

182

96

832

741

151

91

455

408

87

47

372

329

72

43

335

284

62

51

327

269

66

58

281

243

50

38

260

219

58

41

214

165

42

49

175

147

38

28

229

193

51

36

Źródło: dane Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców oraz Rocznik Demograficzny, 2012

W tym miejscu należy zaznaczyć, że na proces adaptacji repatriantów wywierają wpływ

nie tylko cechy indywidualne przybysza, takie jak: wiek, poziom wykształcenia, zdolności

poznawcze, predyspozycje psychologiczne, lecz także czynniki o charakterze sytuacyjnym

i społecznym: zasady polityki repatriacyjnej, stworzone warunki pobytu oraz gotowość

społeczeństwa do przyjęcia osadników. Problemy w przystosowaniu się do nowej

rzeczywistości nie wynikają tylko z wygórowanych oczekiwań repatriantów i nieznajomości

polskich realiów. Problem tkwi nierzadko w nieprzygotowaniu gmin, które zapraszają

repatriantów oraz braku należytej pomocy w pierwszym okresie tuż po ich przyjeździe

do Polski. Jeśli przesiedleńcy nie mają w pobliżu nowego miejsca zamieszkania krewnych

bądź znajomych, którzy wcześniej repatriowali się do Polski, zdani są na własne siły

i samodzielne radzenie sobie w nowym, nieznanym środowisku.

Przystosowanie się do niego utrudnione jest przez kilka istotnych czynników. Po pierwsze

częsta w tej grupie jest słaba znajomość języka polskiego. Przyczyniła się do tego zarówno

asymilacyjna polityka radziecka, jak i brak polskiego szkolnictwa w odległych republikach

ZSRR. W związku z tym repatrianci po przyjeździe do Polski potrzebują dodatkowych

kursów językowych w celu rozwinięcia niezbędnego słownictwa potrzebnego do znalezienia

i podjęcia pracy oraz przydatnego w kontaktach z polskim otoczeniem.

Biegła znajomość języka jest także jednym z czynników eliminujących potencjalną

dyskryminację, która dotyka osoby przybywające do Polski z państw powstałych

po rozpadzie Związku Radzieckiego. Okazuje się bowiem, że pomimo deklarowanej dobrej

woli samorządów i społeczności lokalnych przybysze nie są automatycznie akceptowani.

Muszą zamazywać stygmat człowieka ze Wschodu widoczny w wielu aspektach życia

społecznego w Polsce.

6

W ocenie samych repatriantów największe trudności sprawiają im bariery prawne

i administracyjne4. Z powodu niewystarczającej znajomości przepisów i języka nie wiedzą,

o jaką pomoc mogą się ubiegać. Przeszkody natury biurokratycznej uniemożliwiają im

także otrzymanie w należytym czasie dokumentów potrzebnych do rozpoczęcia normalnego

funkcjonowania w nowym społeczeństwie. Jednakże problemy te nie wynikają tylko

z niskiego stopnia znajomości polskiego prawa i niedoinformowania, lecz także

z niekompetencji urzędników i niedoskonałości ustawodawstwa repatriacyjnego.

Kolejnym ważnym problemem z grupy formalno-prawnych jest kwestia rent i emerytur,

bowiem Polska nie podpisała umów o wzajemnym rozliczaniu świadczeń emerytalnych

z większością państw byłego Związku Radzieckiego. W związku z tym repatrianci, którzy

pobierają emeryturę z ZUS, otrzymują ją w najniższym możliwym wymiarze, mimo wielu

lat przepracowanych w Kazachstanie.

W najtrudniejszej sytuacji znajdują się rodziny mieszane etnicznie, a należy pamiętać,

że taki model rodziny pojawia się często w grupie osób osiedlających się w Polsce

w ramach repatriacji. Mężowie lub żony przesiedleńców, którzy przyjechali do Polski

na podstawie wizy repatriacyjnej i nie posiadają polskiego obywatelstwa, nie mają prawa

do jakiejkolwiek emerytury niezależnie od okresu przepracowanego poza granicami kraju.

Skazuje to małżonków repatriantów na całkowitą zależność finansową od członków

rodziny, a także na konieczność korzystania z pomocy społecznej w wypadku, gdy nie są

w stanie podjąć zatrudnienia. Osoby, które znajdują się w trudnym położeniu finansowym,

postrzegają konieczność skorzystania z takiej pomocy jako poniżającą ostateczność. Czują

się oszukani przez polskie władze, gdyż najczęściej podczas starań o uzyskanie wizy

repatriacyjnej nie byli informowani o takich perspektywach dla swoich bliskich.

Brak orientacji w polskim prawie utrudnia repatriantom także wejście na rynek pracy, gdyż

podjęcie zatrudnienia wiąże się z uporządkowaniem całej sfery formalnej, czyli uznania

wykształcenia i doświadczenia zawodowego w kraju pochodzenia. To z kolei określa dalszą

pozycję zawodową repatriantów i warunkuje ich sytuację materialno-bytową. Co więcej,

podjęcie pracy decyduje o przebiegu wchodzenia do nowego środowiska społecznego.

Pomoc w zakresie znalezienia pracy jest niezbędna także z tego względu,

że przyjeżdżający do Polski repatrianci ze średniego i starszego pokolenia mają problemy

z odnalezieniem się w systemie wolnorynkowym mimo znacznych zmian ekonomiczno-

gospodarczych, jakie przeszły byłe republiki radzieckie. W najgorszej sytuacji znajdują się

osoby po 50-tym roku życia. Odmienne doświadczenia zawodowe przy jednoczesnych

wysokich oczekiwaniach polskich pracodawców utrudniają im ponowne wejście na rynek

pracy. Z kolei ze względu na niedopasowanie kwalifikacji repatriantów do ofert

4 A. Brzozowska, „Obcy” wśród „swoich” czy „obcy” wśród „obcych”? Problemy adaptacyjne repatriantów

z Kazachstanu, nieopublikowana praca magisterska, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2010.

7

zatrudnienia osoby posiadające wyższe wykształcenie zmuszone są do podejmowania pracy

poniżej swoich kwalifikacji.

Oprócz problemów materialno-bytowych i zawodowych repatriantów dotykają także

problemy o podłożu społeczno-kulturowym. Borykają się z poczuciem braku akceptacji

w lokalnych społecznościach i doświadczają kryzysów tożsamościowych. Jest to dla nich

tym trudniejsze, że w Kazachstanie, zwłaszcza najstarsze pokolenie, uważało swoją

polskość za oczywistą – karą za przynależność narodową była deportacja w głąb Związku

Radzieckiego. Po pojawieniu się możliwości repatriacji w latach 90-tych XX w. poczucie

bycia Polakiem zostało rozbudzone także wśród młodszych. Przyjeżdżając do Polski, mają

nadzieję, że trafią między „swoich” i zostaną zaakceptowani, dzięki czemu w końcu będą

mogli poczuć się bezpiecznie.

Tymczasem – według repatriantów – Polacy urodzeni w Polsce nie chcą przyznać należnego

im miejsca. Podważają prawomocność identyfikacji narodowej repatriantów, stosując

wobec nich określenia typu „Ruski” czy „Kazach”. Takie sygnały płynące z otoczenia

wzmacniają u repatriantów pojawiające się po przyjeździe do Polski poczucie obcości.

Reemigracja

Doświadczenia państw emigracyjnych, mających tradycje odpływu obywateli za granicę,

wskazują, że państwa wysyłające powinny być przygotowane na powrót migrantów.

Tymczasem, mimo że prawo do powrotu do kraju pochodzenia jest jednym

z podstawowych praw jednostki uznanym w prawie międzynarodowym, to żadne z państw

nie wypracowało do tej pory skutecznego systemu monitoringu emigracji zarobkowej

swoich obywateli, a tym bardziej migracji powrotnych5. Zadanie to jest tym trudniejsze,

że migracje powrotne cechuje duży stopień nieprzewidywalności co do skali, rozłożenia

w czasie oraz kategorii powracających6. Warto w tym miejscu podkreślić, że migracje

powrotne są zjawiskiem wewnętrznie zróżnicowanym i obejmują zarówno powroty

drugiego pokolenia imigrantów, jak również migracje powrotne migrantów zarobkowych.

W okresie transformacji dominujące motywy powrotów można było podzielić na trzy

główne kategorie: racjonalne, sentymentalne oraz mieszane 7 . Wśród pierwszej grupy

reemigrantów znajdowali się zarówno kosmopolici nie przejawiający silnych związków

z polskością, podejmujący najczęściej pracę w przedstawicielstwie zagranicznej firmy

w Polsce, jak również osoby, które podjęły decyzję o emigracji taktycznej i oceniając

5 M. Lesińska [red.], Polityka państwa wobec migracji powrotnych własnych obywateli. Teoria i praktyka, CMR

Working Papers, Nr 44/(102). Warszawa 2010, s. 6. 6 Tamże, s. 14.

7 A. Weinar, Reemigranci jako aktorzy zmiany społecznej, [w:] Iglicka K. [red.], Migracje powrotne Polaków.

Powroty sukcesu czy rozczarowania?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.

8

szanse na awans społeczno-ekonomiczny na emigracji, wybrały powrót do Polski

oraz migranci, którzy nie osiągnęli wyznaczonych wcześniej przez siebie celów

migracyjnych (tzw. reemigracja przegranego). Natomiast w grupie osób, których główną

motywację stanowiły kwestie sentymentalne znajdziemy migrantów kierujących się

pobudkami patriotycznymi i tożsamościowymi, jak również tłumaczących swą decyzję

troską o przyszłość dzieci bądź sytuacją rodzinną. Z kolei w przypadku motywów

mieszanych przyjęło się wyróżniać reemigrację emerycką.

W omawianym okresie reemigranci wracali do Polski przede wszystkim z tradycyjnych

krajów emigracyjnych: Stanów Zjednoczonych, Niemiec, natomiast w dalszej kolejności

z Wielkiej Brytanii i Kanady. Były to indywidualne powroty o większej skali niż repatriacja.

Według oficjalnych danych zjawisko to obejmowało bowiem od 1 500 do 4 000 osób

rocznie8, a powracający napływali głównie do największych polskich miast i zachodnich

województw. Na ich sytuację po powrocie wpływał zgromadzony wcześniej kapitał

ekonomiczny, społeczny i kulturowy. Reemigranci podejmowali pracę jako specjaliści

w ponadnarodowych korporacjach, nauczyciele angielskiego, zakładali własną działalność

albo kontynuowali swoje zawody.

Obecnie powroty emigrantów do ojczyzny stają się stałą częścią procesu migracyjnego,

który składa się z ciągu następujących po sobie etapów wyjazdów i powrotów. Co istotne,

w przeciwieństwie do napływu cudzoziemców, powroty polskich obywateli nie wiążą się

z problemami o formalno-prawnym charakterze, takimi jak brak prawo do pobytu (na czas

określony i nieokreślony) czy pracy. Jednakże w grupie tej mogą występować problemy

z reintegracją, zarówno społeczną, jak i ekonomiczną.

Od 2006 r. powroty Polaków z emigracji stały się przedmiotem szerszego zainteresowania

i debaty publicznej. Zaczęły bowiem pojawiać się pierwsze sygnały o ewentualnych

masowych powrotach z poakcesyjnej emigracji do Wielkiej Brytanii i Irlandii, a także

pozostałych państw Unii Europejskiej, które otworzyły swoje rynki pracy dla polskich

pracowników. Między innymi w związku z możliwością podjęcia legalnego zatrudnienia

w krajach UE w latach 2004-2008 liczba obywateli polskich przebywających czasowo

za granicą wzrosła z ok. 1 miliona osób do ok. 2,3 miliona. Obserwowana zmiana

w charakterze emigracji była jednak nie tylko ilościowa, lecz również jakościowa.

Wyjeżdżali głównie ludzie młodzi, a co więcej w migracjach poakcesyjnych znacząco

wzrósł udział osób dobrze wykształconych (kosztem udziału osób o wykształceniu średnim

i podstawowym).

Obserwowana fala powrotów w głównej mierze była skutkiem kryzysu gospodarczego, który

zaczął być odczuwalny w krajach docelowych migracji poakcesyjnej, czyli Wielkiej Brytanii

i Irlandii oraz w tradycyjnych krajach, będących kierunkiem emigracji z Polski – Stanach

Zjednoczonych oraz Niemczech. Widoczny odpływ Polaków nastąpił również z Islandii,

8 Tamże.

9

która borykała się z gwałtownym i głębokim kryzysem ekonomicznym. Powroty Polaków nie

nabrały jednak cech zjawiska masowego.

Mimo że powracający oczekują nie tyle aktywnej pomocy państwa, co minimalizacji

ewentualnych barier, głównie o formalno-prawnym charakterze 9 , to kwestia migracji

powrotnych zdążyła zostać upolityczniona. Przejawem tego były chociażby pojawiające się

coraz częściej postulaty stworzenia odpowiedniej polityki reemigracyjnej oraz powołanie

do życia Grupy Roboczej ds. Migracji Powrotnych działającej w ramach Międzyresortowego

Zespołu do Spraw Migracji.

W rezultacie zaplanowano rozmaite działania ukierunkowane na migrantów

powracających, obejmujące10:

Działania informacyjne – stworzenie powszechnie dostępnego portalu internetowego

dla powracających oraz włączenie migrantów w system szkoleń, doradztwa

zawodowego i biznesowego;

Likwidację barier/ułatwienia dla osób chcących powracać z zagranicy – między

innymi abolicję podatkową, ułatwienia w zakresie uznawania wykształcenia

i kwalifikacji nabywanych poza granicami Polski oraz prowadzenia działalności

gospodarczej;

Rozwiązania skierowane do konkretnych grup docelowych, takich jak naukowcy,

studenci studiujący za granicą;

Działania skierowania do rodzin migrantów i migrantów powrotnych – opracowanie

i wdrożenie systemu adaptacji dzieci powracających z zagranicy do polskiego

systemy edukacyjnego;

Działania skoncentrowane na administracji publicznej - szkolenia dla urzędników

różnych szczebli i służb zatrudnienia.

Uchodźcy

Wśród ogółu cudzoziemców przebywających w Polsce, szczególną grupę tworzą uchodźcy.

Są oni jedyną grupą podlegającą zarówno ochronie, a jednocześnie kontroli państwa,

co wynika z prawnych zobowiązań międzynarodowych w tym zakresie. Jednakże początki

systemu przyjmowania uchodźców do Polski są stosunkowo niedawne11.

9 M. Lesińska [red.], Polityka państwa wobec migracji powrotnych własnych obywateli. Teoria i praktyka, CMR

Working Papers, Nr 44/(102). Warszawa 2010 , s. 14. 10

Tamże, s. 28. 11

W powojennej historii Polski odnotowano tylko dwa przypadki zbiorowego przyjęcia uchodźców - w latach 1948- 1954 ponad 15 tys. Greków i Macedończyków powiązanych z grecką partyzantką komunistyczną, w 1973

10

Tabela 3. Liczba osób, które złożyły wniosek o nadanie statusu uchodźcy w RP w latach

1994-2010

Obywatelstwo 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ROSJA 26 83 63 50 52 125 1182 1501 3054 5568 7183 6248 6405 9239 7760 5726 4795

ARMENIA 289 151 354 464 1007 888 844 638 224 104 18 27 48 43 50 147 107

AFGANISTAN 7 73 489 632 335 577 301 416 598 247 57 6 17 10 7 14 25

SRI LANKA 8 60 630 826 641 93 44 24 36 32 4 6 4 57 22 11 6

PAKISTAN 5 367 173 350 181 54 30 31 55 154 210 69 66 61 21 19 27

RUMUNIA 4 11 13 26 12 214 907 266 44 10 5 4 - - - - -

INDIE 11 110 230 160 94 25 13 43 200 236 151 36 19 48 18 16 17

IRAK 39 57 359 197 130 47 30 109 137 75 6 2 35 28 70 21 27

BUŁGARIA 1 3 1 37 34 185 340 178 36 15 7 15 2 - - - -

MONGOLIA - - - 3 12 163 188 240 156 27 3 4 8 12 18 15 19

UKRAINA 21 11 20 29 29 29 70 145 103 85 72 84 60 55 40 36 45

BANGLADESZ - 6 203 229 136 33 13 12 - 4 12 5 8 30 18 13 18

BIAŁORUŚ 1 5 19 31 23 51 63 76 68 57 52 73 70 83 58 37 46

JUGOSŁAWIA 18 9 20 27 423 144 10 6 - - - - - - - - -

MOŁDOWA 2 1 33 18 4 18 9 272 169 21 13 19 12 13 19 6 5

WIETNAM - - 1 3 10 26 161 197 48 25 16 23 27 48 65 67 47

GRUZJA 26 23 25 25 20 39 78 92 39 30 47 47 35 31 71 4214 1082

SOMALIA - 73 187 69 49 9 8 6 3 22 19 4 8 9 1 2 5

AZERBEJDŻAN 10 5 33 37 16 47 147 70 14 5 9 18 8 8 3 10 10

ALGIERIA 22 35 31 41 21 19 15 8 3 13 9 2 8 12 14 11 4

BEZPAŃSTWOWCY - 13 21 25 22 26 19 11 10 12 11 15 13 19 18 19 21

TURCJA - - 28 12 19 19 9 9 6 22 29 11 17 12 18 11 19

CHINY 1 1 10 5 1 4 26 28 35 15 19 9 5 22 22 16 9

KAZACHSTAN - 2 1 5 9 10 30 16 8 6 30 24 18 12 17 5 11

NIGERIA - 3 5 4 25 7 9 26 7 15 10 10 15 21 24 23 19

ETIOPIA 26 23 25 25 6 8 4 2 3 2 1 1 1 6 0 1 1

IRAN 3 8 24 19 6 2 1 3 13 9 9 2 2 4 3 5 7

KAMERUN - - 26 6 11 7 3 2 2 1 5 2 24 16 12 12 11

LITWA bd bd bd bd --- 68 7 6 4 1 1 - 5 5 - - -

SYRIA 1 4 14 10 7 16 7 10 1 4 7 7 3 6 10 7 8

SUDAN 11 6 14 17 9 6 6 11 4 1 - 1 3 4 11 1 1

LIBAN 3 1 41 15 3 2 12 4 - 8 - 1 - - 0 7 1

LIBERIA 1 4 35 21 2 3 1 - 3 3 1 1 3 2 3 0 0

BOŚNIA- HERCEGOW. 39 14 7 - - 7 - 1 - 1 1 - - - - - -

INNE 23 14 76 113 74 90 75 69 86 76 62 65 144 132 124 115 141

OGÓŁEM: 598 843 3211 3531 3423 3061 4662 4528 5169 6906 8079 6860 7093 10048 8517 10587 6534

Źródło: dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rocznik Demograficzny, 2011

kilkudziesięciu zwolenników prezydenta Allende z Chile. Osobnym przypadkiem było przyjęcie kilkuset dzieci-sierot z Korei Północnej, lecz odesłanych z powrotem do kraju po ukończeniu szkoły.

11

Po transformacji ustrojowej pierwsza grupa uciekinierów pojawiła się w naszym kraju

nieoczekiwanie w 1990 r., kiedy władze szwedzkie deportowały kilkusetosobową grupę

obywateli Etiopii, Somalii, Libanu, Iraku oraz Syrii, którzy poszukiwali azylu, a przedostali

się rzekomo do Szwecji przez Polskę. Ze względu na brak odpowiednich rozwiązań

prawnych, opiekę nad deportowanymi osobami przejął Polski Czerwony Krzyż. Między

innymi na skutek rozpowszechnienia przez media informacji o przyjęciu uchodźców przez

Polskę do PCK zaczęło zgłaszać się coraz więcej cudzoziemców przebywających czasowo

w Polsce, postanawiając ubiegać się o status uchodźcy, mimo że do końca 1991 r. nie było

przepisów umożliwiających jego nadawanie w Polsce.

Od początku powstania systemu przyjmowania uchodźców w Polsce do naszego kraju

trafiały osoby z najrozmaitszych zakątków świata (Tabela 3). W latach 1992-1993

najwięcej osób ubiegających się o status przyjeżdżało z Etiopii, Armenii, Iraku oraz Libanu.

W kolejnych latach obserwować można było przewagę obywateli państw Azji Południowej

(Indie, Pakistan, Afganistan, Sri Lanka, Bangladesz). Natomiast pod koniec lat 90-tych XX

w. gwałtownie wzrosła liczba ubiegających się o status uchodźcy Ormian, Romów

z Rumunii i Bułgarii oraz Wietnamczyków. A zatem aż do 1999 r. polski system

charakteryzowała wyraźna tendencja do przewagi liczebnej wśród ubiegających się

o status jednej lub kilku narodowości, przy jednoczesnym wzroście liczby składanych

wniosków.

Tabela 4. Liczba osób, którym w RP nadano status uchodźcy w latach 2006 – 2011

(najliczniej reprezentowane obywatelstwa)

Kraj obywatelstwa 2006 2007 2008 2009 2010 2011

wszystkie obywatelstwa 423 116 186 131 82 157

w tym najliczniejsze:

Białoruś 18 3 14 20 19 22

Irak 1 5 28 1 5 –

Rosja 384 104 129 102 42 82

Źródło: dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rocznik Demograficzny, 2011

Rok 2000 był początkiem wzmożonego napływu osób chcących otrzymać azyl w Polsce

z regionu Kaukazu Północnego, w tym przede wszystkim deklarujących narodowość

czeczeńską (80-90%). Poza nimi o status najczęściej występowali obywatele Białorusi,

Pakistanu oraz Ukrainy. Dopiero w 2009 r. dominację Czeczenów zakłócił wzmożony

przyjazd obywateli Gruzji. Jednakże nie mogli oni liczyć w Polsce na pozytywne

rozpatrzenie wniosków, gdyż były one traktowane jako nieuzasadnione, a Gruzja jako

państwo będące w stanie zapewnić bezpieczeństwo swoim obywatelom. W ostatnich latach

podobnie jak i w poprzednich najliczniejszą grupę osób, którym przyznano status

12

uchodźców, tworzą obywatele Rosji, najczęściej narodowości czeczeńskiej. Wnioski

rozpatrzone pozytywnie stanowią jednak niewielki procent wszystkich złożonych wniosków.

Kolejną stosunkowo liczną grupą osób, którym przyznano status uchodźcy są obywatele

Białorusi.

W tym miejscu należy też wspomnieć o statystykach dotyczących przyznania ochrony

uzupełniającej gwarantującej taki sam zakres praw jak w przypadku przyznania statusu

uchodźcy oraz wydania zgody na pobyt tolerowany (bez prawa do programu

integracyjnego). I tak pobyt tolerowany, który w myśl ustawodawców jest wydawany, gdy

występuje niewykonalność lub niedopuszczalność wydalenia (np. naruszałoby to prawo do

życia rodzinnego), choć cudzoziemiec nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy

lub ochrony uzupełniającej, obejmuje w głównej mierze Czeczenów (Tabela 5). Podobnie

rzecz ma się w przypadku przyznawanej ochrony uzupełniającej osobom, które nie

spełniają warunków do nadania statusu uchodźcy, lecz powrót do ich kraju może narazić

ich na orzeczenie kary śmierci lub wykonanie egzekucji, tortury, nieludzkie traktowanie,

poważne ryzyko dla życia i zdrowia12.

Tabela 5. Liczba osób, którym przyznano ochronę uzupełniającą i zgodę na pobyt

tolerowany w latach 2009-2011 w RP

Kraj obywatelstwa 2008 2009 2010 2011

Ochrona uzupełniająca

wszystkie obywatelstwa 1074 2316 195 207

w tym najliczniejsze:

Białoruś 3 0 0 2

Irak 3 22 5 8

Rosja 1057 2261 172 180

Sri Lanka 8 16 1 1

Pobyt tolerowany

wszystkie obywatelstwa 1507 65 196 211

w tym najliczniejsze:

Armenia 4 6 19 37

Białoruś 2 1 6 3

1Chiny 1 0 2 1

Indie 0 1 0 1

Irak 1 0 0 0

Nigeria 1 0 1 0

Rosja 1486 46 98 112

Ukraina 1 4 3 5

Wietnam 1 3 6 5

Bezpaństwowcy 2 1 4 0

Źródło: dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Rocznik Demograficzny, 2011

12

Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP z 13 czerwca 2003.

13

Zbiorowość uchodźców pozostaje zróżnicowana nie tylko pod względem narodowości, kraju

pochodzenia i tożsamości etnicznej, lecz także religii, wieku i płci. Grupa ta wyróżnia się

z otoczenia również ze względu na specyficzne potrzeby związane z traumatycznymi

doświadczeniami w krajach pochodzenia, które stały się przyczyną ich wyjazdu oraz często

traumatycznymi wydarzeniami w trakcie podróży do kraju przyjmującego. Jak podkreśla

Grzymała-Moszczyńska 13 , stawanie się uchodźcą to proces, który obejmuje kolejne

następujące po sobie etapy:

fazę przedmigracyjną charakteryzującą się poczuciem zagrożenia, pojawiającymi

się urazami psychicznymi i fizycznymi, przy jednoczesnym braku należytej pomocy

medycznej bądź złym odżywianiu się itp.

ucieczkę,

proces uzyskania statusu uchodźcy, będący procesem przejściowym i obejmującym

początki akulturacji,

przystosowywanie się i początek życia w nowym kraju,

osiedlenie się w kraju azylu – wówczas uchodźca może wstąpić na ścieżkę

integracji, asymilacji, separacji bądź marginalizacji, podjąć decyzję o reemigracji

do kraju trzeciego lub repatriacji i próbie reintegracji.

W procesie adaptacji uchodźców ważne są nie tylko przyczyny i sposób migracji,

wcześniejsze doświadczenia migranta i oczekiwania wobec migracji, lecz także możliwość

powrotu oraz zapewnienia bezpieczeństwa bliskim. Ze względu na specyfikę sytuacji

uchodźców państwa przyjmujące decydują się na uruchomienie specjalnych programów

pomocowych i integracyjnych.

Podobnie jest też w przypadku Polski. Osoby ubiegające się o przyznanie statusu uchodźcy

mają zapewnioną opiekę socjalną – zakwaterowanie w specjalnych ośrodkach (kilkanaście

ośrodków, głównie w Warszawie i okolicach oraz we wschodniej Polsce), wyżywienie,

opiekę medyczną, środki czystości, drobne kieszonkowe. Natomiast osoby, którym

przyznano status bądź ochronę uzupełniającą mają prawo do indywidualnego programu

integracyjnego obejmującego udzielenie pomocy w nauce języka polskiego, znalezieniu

pracy i mieszkania. Jednak jak wskazują przeprowadzone wcześniej badania14, niewielu

uchodźców po zakończeniu programu ma pracę, lokum i płynnie mówi po polsku,

przy czym Polska wciąż często traktowana jest przez nich jako kraj tranzytowy na drodze

do Europy Zachodniej.

W tym miejscu należy podkreślić, że działania integracyjne skierowane są do bardzo

wąskiej grup osób – jedynie tych ze statusem uchodźcy oraz posiadających ochronę

uzupełniającą. Tymczasem problemy adaptacyjne dotyczą także osób oczekujących

13

H. Grzymała-Moszczyńska, E. Nowicka, Goście i gospodarze: problem adaptacji kulturowej w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społecznościach lokalnych, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1998. 14

J. Frelak, W. Klaus, J. Wiśniewski [red.], Przystanek Polska. Analiza programów integracyjnych dla uchodźców, Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 2007.

14

na rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodźcy oraz tych, które otrzymały zgodę

na pobyt tolerowany. Problemy adaptacyjne tych imigrantów można podzielić na kilka

kategorii:

• przedłużający się stan niepewności i lęk o przyszłość,

• konflikty między uchodźcami wynikające z różnic kulturowych, przenoszeniem

konfliktów (m.in. etnicznych) z kraju pochodzenia,

• kłopoty w kontaktach z lokalną społecznością wywołane uprzedzeniami, niechęcią

wobec przybyszy, nieznajomością języka i kultury,

• kłopoty w kontaktach z urzędnikami wywołane nieznajomością przepisów bądź

niekompetencją i brakiem przygotowania urzędników, jak również barierami

językowi i komunikacyjnymi,

• kłopoty w kontaktach z personelem ośrodka wywołane m.in. błędną interpretacją

zachowań imigrantów, a także brakiem przygotowania psychologicznego czy też

kulturowego pracowników ośrodków,

• instytucjonalizacja uchodźców – przedmiotowe i bezosobowe traktowanie

uchodźców, brak informacji, możliwości podejmowania decyzji,

• rozwinięcie syndromu wyuczonej bezradności,

• izolacja w ośrodkach w związku z ich lokalizacją, brakiem środków na transport,

brakiem kontaktów z otoczeniem,

• bezczynność i nuda spowodowana niemożnością podjęcia pracy, co skutkuje

niemożnością zadbania o potrzeby rodziny, poczuciem bycia niepotrzebnym,

popadaniem w apatię, frustracją,

• brak intymności wywołany dzieleniem przestrzeni z nieznanymi osobami,

wieloosobowe pokoje, wspólne łazienki itp.

Należy pamiętać, że szybka i skuteczna integracja uchodźców oraz osób z przyznanym

pobytem tolerowanym leży w interesie państwa. Pozostawienie ich samym sobie grozi nie

tylko marginalizacją tej grupy, lecz także uzależnieniem jej od stałej pomocy społecznej.

Migracje zarobkowe

Migranci ekonomiczni wjeżdżają do Polski na podstawie wizy w celu wykonywania pracy.

Następnie mogą ubiegać się o uzyskanie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony,

a po 5 latach nieprzerwanego pobytu legalnego o zezwolenie na pobyt stały. Jednakże

migracje zarobkowe do Polski to przede wszystkim migracje krótkookresowe. Migranci

ekonomiczni dzielą się na dwie główne grupy: cudzoziemcy pochodzący z państw

zachodnich to przede wszystkim wysoko wykwalifikowani pracownicy i kadra zarządzająca;

15

podczas gdy imigranci z państw byłego bloku wschodniego to przeważnie migranci

sezonowi i cyrkulacyjni, którzy podejmują prace w budownictwie i rolnictwie.

Począwszy od 2007 r. liczba wydawanych zezwoleń na pracę stale rośnie. Głównymi

sektorami zatrudnienia cudzoziemców w 2010 r. pozostawał handel (16% wydanych

zezwoleń), budownictwo (16%), produkcja (11%) oraz nauka, badania i inżynieria (9%)15.

Jeśli chodzi o główne kraje wysyłające, to na pierwszym miejscu znajduje się Ukraina

(35%), a na kolejnych Chiny (17%), Wietnam (6%), Nepal (6%), Białoruś (5%), Turcja (4%)

oraz Indie (3%). Wśród osób zajmujących się handlem dominują obywatele Chin, Ukrainy

oraz Wietnamu. W przemyśle zatrudnienie znajdują przede wszystkim Ukraińcy, natomiast

w budownictwie Ukraińcy i Chińczycy. Nową ciekawą grupą są Nepalczycy, którzy pojawili

się w Polsce stosunkowo niedawno i zatrudnieni są jako wysoko wykwalifikowani

pracownicy w sektorze badań i technologii16.

Tabela 6. Cudzoziemcy, którzy otrzymali zezwolenie na pracę w Polsce w latach 2008-2011

Kraj obywatelstwa 2008 2009 2010 2011

Armenia 441 619 452 457

Bangladesz 57 223 676 680

Białoruś 1834 2395 1958 1725

Chiny 2882 4998 6317 5854

Egipt 46 153 291 314

Filipiny 199 415 349 277

Gruzja 109 149 95 157

Indie 981 1233 1196 1055

Izrael 92 101 87 73

Japonia 532 553 390 282

Kanada 73 83 66 81

Kazachstan 41 45 27 31

Korea Pd. 680 756 635 550

Koreańska Rep. Ludowo-Dem. 185 280 518 335

Mołdawia 1579 772 682 1017

Mongolia 272 271 140 122

Nepal 246 910 2158 1202

Nigeria 72 131 115 103

Pakistan 39 187 119 184

Rosja 429 543 505 549

Serbia 82 141 203 164

Syria 85 112 102 111

Tajlandia 296 952 323 284

Turcja 1527 1560 1521 1187

Ukraina 6321 10200 13150 18669

USA 370 414 444 484

Uzbekistan 411 345 434 619

Wietnam 1200 2577 2252 2504

Ogółem 21733 32410 37121 40808

Źródło: dane Rocznik Demograficzny, 2011

15

A. Fihel, P. Kaczmarczyk, R. Stefańska, Recent Trends in International Migration in Poland, Central and Eastern European Migration Review, Vol. 1, No. 1, December 2012. 16

Tamże.

16

Dostępne dane wskazują jednak na niewielkie zmiany dotyczące zatrudnienia

cudzoziemców w Polsce w ciągu ostatnich lat. Podziały zarówno ze względu na sektory

zatrudnienia, jak i obywatelstwo zatrudnianych w Polsce cudzoziemców pozostają

stabilne. Od lat najwięcej pozwoleń na pracę wydawanych jest w województwie

mazowieckim (w 2010 r. ponad połowa wydanych indywidualnych zezwoleń). Pozostałe

regiony przyciągające cudzoziemskich pracowników to województwa śląskie, pomorskie

oraz lubuskie.

Warto w tym miejscu dodać, że od 2009 r. obowiązuje uproszczona procedura dotycząca

zatrudniania cudzoziemców w Polsce, dzięki której obywatele Białorusi, Gruzji, Mołdawii,

Ukrainy oraz Rosji nie muszą ubiegać się o pozwolenie na pracę, jeśli chcą ją podjąć na

okres nie dłuższy niż 6 miesięcy w ciągu 12 następujących po sobie miesięcy. W takich

przypadkach do wydania wizy wystarcza deklaracja pracodawcy o chęci zatrudnienia

cudzoziemca. W związku z tymi nowymi regulacjami odnotowano znaczący wzrost

napływających do urzędów deklaracji pracodawców. W 2010 r. ich liczba wyniosła 180 tys.

Przytłaczająca większość dotyczyła ukraińskich pracowników, którzy podejmowali

sezonową pracę w rolnictwie oraz budownictwie. Pozostała dokumentacja dotyczyła

przede wszystkim usług domowych, hotelarstwa oraz gastronomii.

W tym ostatnim sektorze dominują imigranci z Wietnamu, Chin i Turcji. Imigranci

zatrudniają rodaków jako kucharzy pomocników i kierowców, natomiast Polaków jako

pomoc w obsłudze klientów. Migranci cyrkulujący z państw byłego ZSRR postrzegają pracę

w usługach gastronomicznych jako tymczasową i mniej dochodową. Dlatego też przypadki

ich zatrudnienia w tym sektorze są bardzo rzadkie. Obywatele Ukrainy znacznie częściej

wybierają pracę sezonową w rolnictwie i sektorze usług domowych. I chociaż zdarzają się

przypadki podejmowania tego typu pracy przez imigrantki z Wietnamu, to jednak

w rodzinach wietnamskich preferowane jest zatrudnianie polskich opiekunek ze względu na

ułatwioną możliwość nauki polskiego przez dzieci. Ponadto zajęcia te są postrzegane przez

imigrantów z Wietnamu jako mało prestiżowe i przynoszące niewielki dochód.

Z kolei największym zróżnicowaniem struktury zatrudnia pod względem pochodzenia

cudzoziemców charakteryzuje się sektor edukacji. Najliczniejszą grupę w nim

zatrudnionych stanowią migranci osiadli z Ukrainy i Białorusi oraz nauczyciele z krajów

zachodnich (jednakże tylko część to dyplomowani nauczyciele). Co istotne, w 2006 r.

możliwość nauczania w Polsce bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę otrzymali

cudzoziemcy, którzy uczą języków ojczystych w szkołach publicznych.

17

Bibliografia

Fihel A., Górny A., Grzymała-Kazłowska A., Kępińska E., Piekut A., Od zbiorowości

do społeczności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności imigranckich

w Polsce, CMR Working Papers, Nr 27/(85), Warszawa 2007.

Fihel A., Kaczmarczyk P., Stefańska R., Recent Trends in International Migration in Poland,

Central and Eastern European Migration Review, Vol. 1, No. 1, December 2012.

Fihel A. [red.], Recent Trends in International Migration in Poland. The 2011 SOPEMI

report, CMR Working Paper 52(110), Ośrodek Badań nad Migracjami UW, Warszawa 2011.

Frelak J., Klaus W., Wiśniewski J. [red.], Przystanek Polska. Analiza programów

integracyjnych dla uchodźców, Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 2007.

Górny A., Grabowska-Lusińska I., Lesińska M., Okólski M. [red.] Transformacja

nieoczywista. Polska jako kraj imigracji, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,

Warszawa 2010.

Górny A., Grabowska-Lusińska I., Lesińska M., Okólski M. [eds.], Immigration to Poland:

Policy - Labour Market – Integration, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.

Grzymała-Kazłowska A., Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup

i kategorii imigrantów w Polsce, OBM WNE UW, Warszawa 2008.

Grzymala-Kazłowska A., Łodziński S., Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania,

polityki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.

Grzymała-Moszczyńska H., Nowicka E., Goście i gospodarze: problem adaptacji kulturowej

w obozach dla uchodźców oraz otaczających je społecznościach lokalnych, Zakład

Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1998.

Hut P., Warunki życia i proces adaptacji repatriantów w Polsce w latach 1992-2000,

Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2000.

Iglicka K. [red.], Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy rozczarowania?,

Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.

Lesińska M. [red.], Polityka państwa wobec migracji powrotnych własnych obywateli.

Teoria i praktyka, CMR Working Papers, Nr 44/(102), Warszawa 2010.

Łodziński S., Hut P., Widely Open Closed Doors. The Repatriation and Repatriation Policy

in Poland after 1989, [w:] Nowicka E., Firouzbakhch H. [eds.], Homecoming:

an anthropology of return migrations, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2008.

Okólski M., Poland's migration: growing diversity of flows and people, CMR Working Papers

No. 29, Warszawa 1999.

Rafalik N., Cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce – teoria

a rzeczywistość (praktyka) (stan prawny na dzień 31 grudnia 2011 r.), CMR Working Paper,

18

Nr 55(113), Warszawa 2012.

Weinar A., Tak daleko stąd, tak blisko – europeizacja a integracja legalnych imigrantów,

uchodźców i repatriantów w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Iglicka K. [red.], Integracja czy

dyskryminacja? Polskie wyzwania i dylematy u progu wielokulturowości, Instytut Spraw

Publicznych, Warszawa 2003.

Wyszyński R., Citizenship or Nationality – a Difficult Return from Kazakhstan, [w:] Nowicka

E., Firouzbakhch H. [eds.], Homecoming: an anthropology of return migrations, Zakład

Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2008.

Ząbek M., Łodziński S., Uchodźcy w Polsce: próba spojrzenia antropologicznego, Polska

Akcja Humanitarna, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, Oficyna Wydawnicza

Aspra-Jr, Warszawa 2008.

Tekst opracowany w ramach Specjalistycznej Szkoły Facylitacji Społecznej na rzecz

Przeciwdziałania Dyskryminacji – poziom zaawansowany.

Projekt: Sieć na rzecz promowania równości i różnorodności w działaniach administracji publicznej – „Równość i Różnorodność – praktycznie”

realizowany przez Funduszu Współpracy i Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego