Wiirtuu Leenjii OgeessOta QaamOLee HaQaa FederaaLaa Ogummaa Abbootii Seeraa fi... · adda duraan...

0

Wiirtuu leenjii ogeessota qaamolee Haqaa

Federaalaa

Moojuulii Leenjii Leenjifamtoota HojiirraaYeroo Dheeraaf Qophaa’e

Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa (Akka Fooyyaa’etti)

Kan Qopheesse: Wiirtuu Leenjii Ogeessota Qaamolee

Haqaa Federaalaa

Afaan Oromootti Kan hiike: Tafarii Baqqalaa

Hiikkaa Afaan Oromoo Kan Gulaale: Xilaahun Birruu

1

Amajjii 2005 ALI

Qabiyyee Fuula

Seensa----------------------------------------------------------------------------------------------------3

Kaayyoowwan Leenjichaa-----------------------------------------------------------------------------5

Kutaa Tokko---------------------------------------------------------------------------------------------6

1. Naamusaa fi Naamusa Ogummaa: Dhimmoota Waliigalaa-------------------------------6

Kutaa-xiqqaa Tokko----------------------------------------------------------------------------7

1.1. Naamusa---------------------------------------------------------------------------------7

1.1.1. Seensa-------------------------------------------------------------------------------7

1.1.2. Hiikkaa Naamusaa-----------------------------------------------------------------8

1.1.3. Seera,Aadaa(Barmaatii) fi Naamusa-------------------------------------------10

1.1.4. Duudhaalee fi Qajeeltoo Isaa----------------------------------------------------11

Kutaa-xiqqaa Lama------------------------------------------------------------------------16

1.2. Ogummaa fi Naamusa Ogummaa---------------------------------------------------16

1.2.1. Maalummaa Ogummaa-----------------------------------------------------------17

1.2.2. Barbaachisummaa Naamusa Ogummaa----------------------------------------17

1.2.3. Barbaachisummaa Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa fi Abbaa

Alangummaa-----------------------------------------------------------------------18

Kutaa Lama

2. Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa /Abbaa Alangummaa Akka Waliigalaatti----------

------------------------------------------------------------------------------------------------23

Kutaa –xiqqaa Tokko--------------------------------------------------------------------------24

2.1. Danbii Naamusa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa Barreeffamaan

Qopheessuuf Muuxannoo Akka Addunyaa fi Akka Biyyaatti Jiru-------------24

2.1.1. Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa Qopheessuuf

Muuxannoo Akka Addunyaatti Jiru--------------------------------------------25

2.1.2. Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa Qopheessuuf Akka

Biyya keenyaatti Hojiiwwan hojjetaman-------------------------------31

Kutaa-xiqqaa Lama----------------------------------------------------------------------------------41

2.2. Qajeeltoowwan Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa fi Abbaa Alangummaa---

------------------------------------------------------------------------41

2.3. Duudhaalee fi Qajeeltoowwan Naamusa Abbaa Seerummaa fi Abbaa

Alangummaa---------------------------------------------------------------------------42

2

2.3.1. Bilisummaa------------------------------------------------------------------------44

2.3.1.1. Bilisummaa Mana Murtii Barbaaduu fi Mirkaneessuu ------------44

2.3.1.2. Abbaa Alangaa fi Itti gaafatamummaa Bilisummaa Ogummaa

Eegisisuu irratti Itti gaafatamummaa Inni Qabu........................... 58

2.3.2. Alloogummaa (Impartiality) ----------------------------------------------------67

2.3.2.1. Abbaa Seerummaa fi Alloogummaa---------------------------------67

2.3.2.2. Abbaa Alangummaa fi Alloogummaa-------------------------------75

2.3.3. Ejjennoo Cimaa Qabaachuu (Integrity)---------------------------------------81

2.3.3.1. Abbaa Seerummaa fi Ejjennoo Cimaa Qabaachuu-----------------81

2.3.3.2. Abbaa Alangummaa fi Ejjennoo Cimaa Qabaachuu---------------85

2.3.4. Fayyaalummaa (Propriety)-----------------------------------------------------87

2.3.4.1. Abbaa Seerummaa fi Fayyaalummaa--------------------------------87

2.3.4.2. Fayyaalummaa Abbaa Alangaa Irraa Eegamu----------------------93

2.3.5. Beekumsaa,fi Ogummaa Seeraa Itti fufinsaan Gabbifachuu fi Kaka’umsa

Qabaachuu ------------------------------------------------------------------------98

2.3.5.1. Abbaa Seerummaa fi Kaka’umsaa fi Tattaaffii --------------------98

2.3.5.2. Hojii Abbaa Alangummaa Keessatti Kaka’umsaa

fi Cimina Agarsiisuu--------------------------------------------------103

Kutaa Sadii-------------------------------------------------------------------------------------107

3. Dirqama Naamusa Ogummaa Abukaattotaa fi Kabachiisota Seeraa Ilaalchisee

Qaphxiiwwan Tokko Tokko-----------------------------------------------------------------107

3.1. Naamusa Kabachiistota Seeraa-----------------------------------------------------107

3.2. Qajeeltoowwan Naamusa Ogummaa Abukaattotaa-----------------------------111

Kutaa Afur----------------------------------------------------------------------------118

4. Naamusa Ogummaa Cabsuun Ittigafatamummaa Hordofsiisu-------------------------118

Seensa------------------------------------------------------------------------------------------118

4.1. Itti Gaafatamummaa Yakkaa-------------------------------------------------------118

4.2. Itti Gaafatamummaa Siivilii--------------------------------------------------------122

4.3. Itti Gaafatamummaa Naamusaa (Bulchiinsaa)-----------------------------------123

Wabiiwwan---------------------------------------------------------------------------------------------129

3

Seensa

Leenjifamtootaa!leenjii wiirtuu leenjiin kennamu erga xumurtanii booda sektera haqaatti

makamtu. Gariin keessan abbootii seeraa yommuu taatani gariin keesssan ammoo abbootii

alangaa taatu. Yeroo kana, naamusa abbaa seeraa ykn abbaa alangaa tokko irraa eegamu beekanii

of qopheessanii argamuun barbaachisaa ta’a. Moojuulii leenjii kanaanis qajeeltoowwan

naamusa ogummaa abbaa seeraa fi abbaa alangaa kan itti barannu ta’a.

Nuti ogeessonni abbaa seerummaanis ta’e abbaa alangummaan hojjennu bu’aa ogummaa keenya

irraa eegamu argamsiisuu kan dandeenyu naamusa ogummaan keenya barbaadu eegnee yoo

hojjenne qofa. Waan ta’eefuu, naamusa ogummichi barbaadu beekuu fi dandeettii isaa

gabbifachuun barbaachisaa dha.

Naamusni ogummaa adda durummaan ogeessotuma dhimmichi ilaaluun kan qophaa’uu fi

ogeessi ala dhaabatee kan ilaalu osoo hin taane ofii isaatiin itti amanee ofitti fudhachuun hojiirra

kan oolchu dha. Namni tokko ogummaa tokko yoo baratu ykn ogummaa sanatti yoo makamu,

dirqamni hamilee jalqabaa inni qabu ogummicha kaayyoo barbaadameef oolchuu fi bu’aa

barbaadame argamsiisuuf waliigaleera jedhamee tilmaamama. Qaamoleen ogeessota kanniin

muuduun ykn qacaruun hojjechiisanis naamusa ogummaa kana gara danbiitti jijjiiruun humna itti

horuun dirqisiisoo taasisu. Kana jechuun garuu,ogeessi tokko duudhaalee naamusaa kanniin

hojiirra kan oolchu qaama alaatiin waan ajajameefidha jechuu miti. Waanti ogeessa tokko irraa

adda duraan barbaadamu ogeessichi dirqama ogummaan isaa gaafatu ofumaan beekee fedha

isaatiin hojiirra oolchuu dha.

Waan ta’eefuu,ogeessonni naamusa ogummaan isaanii irraa barbaadu uffatanii hojjechuuf

sanadoota akka addunyaa fi akka biyyaatti dhimma kana irratti qophaa’anii jiran sakatta’uu fi

beekuun barbaachisaa ta’a.

4

Moojuuliin kun yoo qophaa’u sanadoonni naamusa ogummaa biyya keessaa fi biyya alaa

sakatta’amaniiru;ogeessonni ogummaa kanaan muuxannoo yeroo dheeraa qaban dubbisuufis

yaalameera.

Moojuuliin kun yoo qophaa’u qajeeltoowwan bu’uuraa leenjifamtoonni beekuu qaban irratti

xiyyeeffatee ti. Hojiirra oolmaa qajeeltoowwan kanneenii ilaalchisee qaamoleen adda addaa

danbiiwwan bifa adda addaa qaban qopheessanii qabu. Qajeeltoowwan naamusa ogummaa abbaa

seerummaas ta’e abbaa alangummaa tumuuf muuxannoowwan idila- addunyaa fi biyyoolessaa

kan jiran yoo ta’u, qajeeltoowwan kunniin meeqa ta’uu akka qaban irratti garuu

garaagarummaan biyyaa biyyaatti bakkaa bakkatti ni jira. Fakkeenyaaf,

1. Danbiin naamusa ogummaa Baangiloor naamusa ogummaa abbaa seerummaa

qajeeltoowwan jahatti qooduun kaa’a.

2. Danbiin naamusa ogummaa abbootii seeraa Kaanaadaas haaluma walfakkaatuun

qajeeltoowwan kanniin bakka 6tti qoodee kaa’a.

3. Waldaan Ogeessota Seeraa Ameerikaa (American Bar Association) qajeeltoowwan kana

“kaanoonii” afuritti qooduun kaa’a.

4. Mootummoonni Gamtooman danbii abbootiin seeraa ittiin gaggeeffaman “kaanoonii” 7tti

qoodee kaa’a

5. Manni Murtii Yakkaa Addunyaa qajeeltoowwan naamusa abbootii seeraa bakka 8tti

qooduun kaa’a.

6. Sagantaan Fooyyaa’insa Siivil Sarvisii Itoophiyaa naamusa hojjettoota mootummaa

(abbootii seeraa fi abbootiin alangaa dabalatee) qajeeltoowwan 12 kan kaa’e yoo ta’u,

manneen murtii naannolee tokko tokko kanuma fudhachuun danbii naamusaa mataa

isaanii raggaasifachuun itti hojjechuu irratti argamu.

7. Danbiin naamusa ogummaa abbootii seeraa federaalaa danbiiwwan naamusaa

keewwattoota 24tti qooduun teechiseera.

8. Danbiin ittiin bulmaaata abbootii alangaa federaalaa fi abbootii alangaa mootummaa

naannoo Amaaraa tumaawwan naamusa ilaallatan keewwattoota 15 tti qoodamee argina1.

1 Qajeelfama naamusa ogummaa abbootii alangaa ilaalchisee sanadoonni biyya alaa adda addaa kan jiran ta’us,

qajeeltoowwan ittiin gaggeeffaman yoo ilaalle garuu akkuma kan abbootii seeraa cuunfamee fi sadarkeeffamee argina.

5

Isaan kunniin hundi bifa adda addaan haa taa’an malee karaa tokkoonis ta’e karaa biraan

bu’uurarraan qajeeltoowwanii fi dirqamoota naamusaa kaa’aniin walfakkeenya kan qabanidha.

Waan ta’eefuu, moojuuliin kun yoo qophaa’u sanadoota adda addaa kanniin ilaaluun ta’us,

danbiin naamusa ogummaa Baangiloor qajeeltoowwan naamusa ogummaa sanadoota biroo

keessa jiran of keessatti hammatee kan qabatee,fi barsiisuufis ta’e haala salphaan kan hubataman

ta’ee qopheessaa kanaan waan itti amanameef, fooyyaa’insa xiqqaa ta’e qofa gochuun

qajeeltoowwan naamusa ogummaa hubachiisuuf filatamee dhihaateera. Dabalataanis, sanadni

Baangiloor kun qajeeltoowwan naamusaa kanneen alloogummaa fi walqixxummaa jechuun

bakka lamatti qooduun dhiheessee iddoo tokkotti qabateera.

Akka qopheessaan moojuulii kun ilaaluu fi amanutti qajeeltoowwan naamusa ogummaa

Baangiloor kunniin akkuma qajeeltoowwan naamusa abbootii seeraa, abbootii alangaas

ilaallachuu kan danda’an waan ta’eef, bifa sanaan akka dhihaatu ta’eera.

Armaan olitti dhiheessuuf akkuma yaalame, danbiiwwan naamusa ogummaa ilaallatan sadarkaa

federaalaattis ta’e sadarkaa naannootti kan jiranii fi dirqisiisoos kan ta’an waan ta’eef, abbootiin

seeraas ta’e abbootiin alangaa gadifageenyaan beekuu kan qabanidha. Gama kanaan,

danbiiwwan naamusa ogummaa qaama aangoo qabuun ba’an abbootii seeraas ta’e abbootii

alangaa sadarkaa federaalaattis ta’e sadarkaa naannootti jiran kan ilaallatu ta’uu tilmaama keessa

galchuun moojuuliin kun qajeeltoowwan bu’uura qofa irratti xiyyeeffachuun kan qophaa’e dha.

Bakka barbaachisaa ta’ee argametti ammoo tumaaleen naamusa ogummaa federaalaa ykn

naannoo moojuulii kana keessatti haalli itti fayyadame ni jira.

Moojuuliin leenjii kun kutaalee afuritti qoodamuun dhihaateera. Kutaa tokkoffaa keessatti, yaad-

rimeen naamusaa fi naamusa ogummaa haala waliigalaan kan dhihaate yoo ta’u,kutaa lammeffaa

keessatti ammoo dhimma ijoo moojuulii kanaa kan ta’e qajeeltoowwan naamusaa abbootiin

seeraa fi abbootiin alangaa kabajuu qaban tokko tokkoon dhihaateera.Kutaa sadeffaa

keessatti,sadarkaa naamusaa abukaattoowwanii fi kabachiistota seeraa irraa eegamu haala

gabaabina qabuun dhiheessuuf kan yaalame yoo ta’u,dhuma irratti kutaa afraffaa keessatti

dirqama naamusaa ba’achuu dhabuun gama yakkaan, siivilii fi bulchiinsaan (discipline) itti

gaafatamummaa maalii akka hordofsiisu agarsiisuuf yaalameera.

6

Qaphxiiwwan ka’an hubachuuf akka gargaaruuf moojuulichi gaaffiiwwan marii hedduu of

keessatti qabateera. Leenjifamtoonnis gaaffiiwwan marii dhihaatan irratti haala gadi fageenyaa fi

bal’ina qabuun akka mari’attan isin irraa eegama. Dabalataanis, leenjifamtoonni waayita leenjiin

kennamutti danbiiwwan naamusaa naannoo isaanii keessatti ragga’ee hojiirra oolaa jiru yaad-

rimeewwan moojuulii kana keessatti hammataman waliin walbira qabuun marii irratti akka

gaggeessitan isin irraa eegama.

Kaayyoowwan Leenjichaa

Kaayyoowwan Gooroo

Leenjifamtoonni leenjii kana yoo xumuran:

1. Maalummaa fi barbaachisummaa naamusa ogummaa ni hubatu

2. Qajeeltoowwanii fi dirqamoota naamusa ogummaa abbootii seeraa fi abbootii alangaa ni

beeku

3. Naamusa ogummaa hojiirra oolchuuf dandeettii isaan barbaachisu ni horatu

4. Ilaalcha naamusa ogummaan hoogganamuuf isaan dandeessisu ni horatu

Kaayyoowwan Gooree

Leenjifamtoonni mata-dureewwan moojuulii kana keessatti tarreeffaman erga baratanii booda:

1. Maalummaa naamusaa ni ibsu

2. Maalummaa fi barbaachisummaa naamusa ogummaa ni ibsu

3. Barbaachisummaa naamusa ogummaa abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa ittiin

gaggeeffaman ni ibsu

4. Qajeeltoowwanii fi dirqamoota naamusa ogummaa abbootii seeraa fi abbootii alangaa

irraa eegaman tokko tokkoon ni tarreessu

5. Abbootii seeraas ta’an abbootiin alangaa qajeeltoowwan naamusaa ittiin gaggeeffaman

hojiirra oolchuuf dandeettii barbaachisu ni horatu

6. Kenna tajaajila haqaa keessatti ogeessonnii fi hojjettoonni qooda fudhatan naamusawoo

ta’anii hojjechuun maaliif akka barbaachise ni ibsu

7. Dirqamni naamusaa abukaattonni qabaachuu qaban maalfaa akka ta’e irratti hubannoo

waliigalaa ni qabaatu

7

8. Dirqamni naamusaa kabachiiftonni seeraa qabaachuu qaban maalfaa akka ta’an irratti

hubannoo waliigalaa ni qabaatu

9. Naamusa ogummaa abbaa seerummaa fi abbaa alangummaa kabajuun sirna Heeraa

kabachiisuu keessatti gahee ol’aanaa akka qabu ni hubatu.

10. Danbiiwwan naamusaa kabajuu dhabuun itti gaafatamummaa maalii akka hordofsiisu ni

ibsu

Kutaa Tokko

1. Naamusaa fi Naamusa Ogummaa: Dhimmoota Waliigala

Kaayyoowwan Gooree

Leenjifamtoonni kutaa kana yoo xumuran:

1. Maalummaa naamusaa ni ibsu

2. Naamusa,aadaa fi seera gidduu tokkummaa fi garaagarummaa jiru ni ibsu

3. Maalummaa naamusa,duudhaa fi qajeeltoowwanii ni ibsu

4. Ogummaa jechuun maal jechuu akka ta’e ni ibsu

5. Barbaachisummaa naamusa ogummaa ni ibsu

6. Amaloota addaa naamusa ogummaa ni ibsu

7. Barbaachisummaa danbii naamusa ogummaa abbaan seerummaa fi abbaan

alangummaa ittiin gaggeeffaman ni ibsu

Kutaa-xiqqaa Tokko

1.1. Naamusa

1.1.1. Seensa

Dhugaa barbaaduuf jecha sammuun dhala namaa yeroo hunda buusee baasaa oola. Waanta

duraan sirrii dha jedhamee itti amanamu tokko fudhachuu keenyaan dura, ykn fudhanneemayyuu

hojiirra oolchaa kan turre tokko mee haa qorannu;waanti kun dhugaa ta’uu dhiisuu danda’a

jennee haalli gaaffii itti kaasnu ni jira. Kan dhageenyu irraa, kan dubbisnu irraa, kan agarruu fi

kkf hunda irraa isa kamtu dhuga-qabeessa laata? jechuun gaafachuun keenya beekamaa dha.

8

Haalli jireenyaa fi fedhiin namootaa guyyuma guyyaatti adda addummaa qaba. Tokko tokko

qarshii qusachuu yoo jaallatu, kan biraan garuu ni balleessa;qusannaa tokko malee fayyadama.

Tokko tokko namoota gargaaruu yoo barbaadu, gariin ammoo namoota biraan attamitti akka

gargaaramuu yaadaa oola. Kanuma irraa ka’uun dhimmoonni iddoon guddaa kennamuuf

kanneen akka ilaalcha siyaasaa,amantii fi kkf garaagarummaa qabaatu.

Garaagarummaa keenya kanaaf sababni maali? Waan namni tokko gatii itti laate namni biraa

gatii kan dhowwatuuf maaliifi? Tokko tokko haqa kabachiisuuf kutannoon yoo hojjetu kan

biraan maaldhibdeen kan ilaalu maaliifi? Tokko tokko haqaa fi dhugaaf yoo dhaabatu kan biraan

maaliif miidhuuf dhaabata? Jireenya namaa keessatti warreen kunniin gaaffiiwwan bu’uuraa dha.

Bu’uuraan muuxannoon jireenyaa nuti kana dura dabarsine gatii nuti waan tokkoof laannu

murteessuu keessatti gahee guddaa taphata. Kanas ta’u, kun alfaas oomeegaas miti. Muuxannoo

duraan qabnuun sirrii dha jennee itti amanuun itti hojjetaa kan turre yeroon booda ammoo sirrii

kan hin taanee fi kan nu miidhan ta’uu beeknee kan dhiifne ni jiru. Duratti waan gaarii hojjechaa

turree yeroon booda ammoo kan gadi buunee namoonni taanees hin dhabamnu.

Yeroo tokko tokko gatii itti kennanii gaarii fi yaraa jechuun waanti namoonni adda baasan

dirqama ni barbaachisaa laata? jedhanii kan gaafatanis ni jira. Yeroo tokko tokko namni kun

sammuu hin qabu yoo jedhamu ni dhageenya. Dhugumayyuu,akkuma jedhamu namoonni tokko

tokko sammuu hin qaban kan jedhamu dhugaa dha?

History reveals that no society has ever been without some value system and every individual

has some code of values. The issue, therefore, is not whether we are to have value but what those

values will be-whether they will advance or retard life. Whether they will be consistent or not2.

Yaadni kun yaada dhugaa dha. Dhalli namaa filannoo ala ta’ee hin beeku. Yerooma yerootti

filachuu fi murteessuun dirqama dha. Yoo murteessu, kun sirrii dhamoo yaraadha;galman

barbaade sanaan na gahamoo naan hin gahu? jechuun filatee murteessuu jalaa hin ba’u. Waan

ta’eefuu,filannoon dhala namaa naamusi ni barbaachisamoo hin barbaachisu? kan jedhu osoo hin

taane,naamusa gosa akkamii barbaachisa? kan jedhu irratti dha.

2 Vincent Barry, Philosophy a Text with Readings (2

nd, 1983), p.93.

9

Erga akkas ta’ee,sirrummaa fi gadhummaan gocha tokkoo maaliin adda baha? Isa tokkoon sirrii

isa biraan ammoo yaraa dha kan jennu sababni maali? Jireenya keenya keessatti waanti nuti gatii

laachuufii qabnu maali? Ogummaa keenya keessattihoo? Dhimma biyyaa fi uummata keenyaa

ilaalchisee waanti gatii itti laannuu fi hojiirra oolchuu qabnu maali? Gaaffilee kanniin akka

ta’utti deebisuuf dhimmicha qoratanii toora tokko qabsiisuu barbaada. “Naamusa” kan jedhamus

damee Filoosoofii dhimmi kana qoratu dha. Kutaa kana keessatti yaadrimeewwan naamusaa

haala waliigalaan kaasuuf yaalla.

1.1.2. Hiikkaa Naamusaa

Leenjifamtootaa! Dubbisuu jalqabuun dura gaaffilee armaan gadii deebisuuf yaalaa.

1. Naamusni maali?

2. Naamusni faayidaa maalii qaba?

Madda Jechichaa

Jechi ethics jedhu afaan Ingilizii yoo ta’u, kan dhufes jecha afaan Giriikii ethos jedhu irraati.

Afaan Giriikiitti ethos jechuun bakka namoonni waliin jiraatan hiikkaa jedhu kan qabu yoo ta’u,

suuta suuta adeemsa keessa garuu hiikkaawwan muuxannoo, amala, yaadaa fi haala haasaa kan

qabate ta’uu hayyoonni toora kanaan jiran ni ibsu.

Roomaa ishee durii keessatti, jechi afaan Girikiitiin ethos jedhu jecha afaan Laatiin mos jedhuun

bakka kan bu’u yoo ta’u, hiikkaan isaas ethos waliin tokkuma ta’ee dabalataan garuu

seera,danbii, sirna uffannaa,fi kkf hiikkaawwan jedhan of keessatti qabateera. Jechi afaan

Ingiliziin morality jedhus kan dhufe jechuma Laatinii mos jedhu kana irraati. Waan ta’eefuu,

jechoonni safuu (morality) fi naamusa jedhan kunniin yaada walfakkaataa ta’e ibsuuf

waljijjiirree kan itti fayyadamnu dha3.

Hiikkoo Naamusaa (Ethics)

3 Akkuma 2ffaa, Fuula 95.

10

Dikshinariin Black’s Law jecha ethics jedhu akka itti aanutti hiika:

[o]f or relating to moral obligations that one person owe to another (dirqama

hamilee inni tokko isa biraaf qabu kan agarsiisu)

Dikshinarii Oksifoordi keessatti ammoo hiikkaa armaan gadii arganna:

Ethics is moral principle that controls or influence a person’s behaviour

(qajeeltoowwan hamilee amalli nama tokkoo ittiin gaggeeffamu)

A system of moral principles or rules of behaviour connected with beliefs and

principles of what is right and wrong (Qajeeltoowwan hamilee amantaa sirrii fi sirrii

hin taaane kan tumu dha).

Kitaabni Barnootaa Falasamaa (Text Book of Philosophy) ethics akka itti aanutti hiika:

The branch of philosophy that studies what constitutes good and bad human conduct, including

related activities and values.4 Damee falasamaa keessaa tokko ta’ee, waa’ee amala namaa isa

gaarii fi gadhee; gochaawwanii fi duudhaalee kan qoratu dha.

Hiikkaawwan olii kunniin akka waliigalaatti kan agarsiisan naamusa jechuun amala gaarii fi

gadhee , gara laafinaa fi gara jabina ykn sirrii fi dogoggoraa kan agarsiisu ykn isaan kanniin

gochuuf qajeeltoo ittiin gaggeeffamnu jechuu dha.

Gama biraatiin, naamusni (ethics) kun gosa saayinsii waa’ee gaarii fi gadhee; akkasumas,gaarii fi

gadhee adda baafachuuf qajeeltoowwan itti fayyadamnu akka ta’etti hiikama.

Naamusni adda durummaan amala wajjiin kan walqabatu dha. Waan ta’eefuu, naamusa nama

tokkoo yommuu jennu, amala namni tokko irra deddeebiin hojjechuun ittiin beekamu, ykn gaarii

fi yaraa kan ittiin filatu dha. Kana jechuun, gaarii fi yaraa irratti ilaalcha, fi amantaa namni tokko

qabu ilaalchisee gochawwan namicha bakka bu’u danda’an jechuu dha.

1.1.3. Seera, Aadaa Naannoo(Barmaatii),fi Naamusa

Gocha gaarii fi gadhee ta’e ykn yaada, gocha, ykn dubbii ta’uu qabuu fi ta’uu hin qabne

dhimmoonni ilaallatan guutummaan guutuutti hiikkaa naamusaa keessatti kan hammatan miti.

4 Akkuma 3ffaa,Fuula 96.

11

Namni kamiyyuu akka raawwatuuf ykn akka hin raawwanneef gochawwan seeraan adda bahan

kan jiran ta’uun beekamaa dha. Fakkeenyaaf, ajjeechaa fi hanni seeraan gochawwan

dhorkamanidha. Gochaawwan kanniin gochuu irraa of qusachuuf kan dirqamnu, qaamni seera

akka baasuuf aangoon kennameef gochawwan kunniin dhorkaa ta’uu fi raawwatamanii yoo

argamanis kan adabsiisan ta’uu waan tumeefi. Waan ta’eefuu, fudhatamummaan (validity)

gochaawwan dhorkaman kanaa fedha seera baastuu dha jechuu dha.

Haaluma walfakkaatuun,akkaataa aadaa naannootiin gaarii fi gadhee, gochoonnii fi amalootni

hayyamamoo fi dhorkamoon ni jiru. Maddi fudhatamummaa isaanis aadaa hawaasaa dhalootaa

dhalootatti daddarbaa dhufe yoo ta’u, hawaasni abbaa aadichaa ta’es dhimmoonni kunniin akka

kabajaman kan barbaaduu fi kan to’atu dha.

Gama biraatiin, namni tokko ajaja ykn dhiibbaa alaan irratti godhamuun osoo hin taane, amala

muuxannoon guddifachaa dhufeen gaggeeffamee ykn sammuu mataa isaatiin buusee baasuun

hojjechuu qaba. Gochawwan kanniin gochuu akka qabu ykn gochuu irraa akka of qusatu

amalootaa fi yaadota kana irratti hundaa’uuni dha. Maddi ykn ka’umsi isaanii maalis ta’u, isaan

kana kan inni raawwatuuf dhiibbaa alaatiin osoo hin taanee, sammuudhuma isaatiin qajeelfamee

ti. Ibsa biraatiin, ka’umsi fudhatamummaa danbiiwwan ykn sirnoota kanaa sammuu dhuunfaa

namicha gocha sana raawwatu dha. Kutaa naamusaa kan jedhamus isa kana dha.

Haa ta’u malee, seerri, aadaa, fi naamusi dhimmoota walitti dhufeenya hin qabnee fi inni tokko

isa kaan irraa qofaatti adda bahuun daangeffamanii kan taa’anidha jechuu miti.

Qajeeltoowwan, sirnoonnii,fi danbiiwwan amala gaarii fi gadhee baayyeen yeroo tokkotti

naamusa,aadaa fi seerawaa haalli itti ta’an ni jira. Fakkeenyaaf, nama ajjeesuun gadhee akka ta’e

seera qofaan osoo hin taane aadaa jiruunis kan deggaramuu, fi sammuun namoota baayyees

gochi kun sirrii kan hin taanee fi cubbuu akka ta’etti kan ilaalamu dha. Kanaafuu, gadhummaan

nama ajjeesuu sirna seeraa, sirna aadaa,fi sirna naamusaa sadanu keessatti kan hammatamuu dha.

Gama biraatiin,wanti sirna isa tokko keessatti fudhatamummaa qabu sirna isa biraa keessatti

fudhatamummaa kan hin qabne ta’uu danda’a. Wanti seeraan dhorkame tokko aadaa jiruun

deggaramuu mala; aadaan kan hin deggaramne fi nama dhuunfaanis kan itti hin amanne ta’uu

danda’a. Fakkeenyaaf, seerri konkolaachisaan tokko harka bitaa qabatee akka deemu ajaja. Haa

ta’u malee, kun ija naamusaatiin sirrii dha ykn sirrii miti hin jedhamu. Seeronni tokko tokko ulfa

12

ofirraa baasuu yoo deggeran danbiin aadaa ykn naamusaa tokko tokko ammoo ni abaaru; ni

mormus.

1.1.4. Duudhaalee fi Qajeeltoowwan

Bu’uurarraan naamusni gaaffilee ijoo sadii kaasa. Gaaffiin inni duraa,gocha naamusawaa

raawwachuun fayyadamaa kan ta’u eenyu? kan jedhu dha. Kana ilaalchisee falasamawwan adda

addaatu jira. Falasamni duraa Heedoonizim (Hedonism) jedhamuun kan beekamu yoo ta’u, akka

falasama kanaatti galmi naamusaa inni dhumaa namichuma gocha naamusaa raawwatu sanaaf

gammachuu argamsiisuu dha. Falasamni Yuutiliitariyaanizim (Utilitarianism) jedhu ammoo

hojiin tokko gaarii jedhamuu kan danda’u faayidaa waan qabuuf qofa osoo hin taane, hanga

danda’ametti namoota hedduu fayyaduu yoo danda’e dha jedha. Kanaan alatti nama tokko qofa

fayyadee nama biraa kan miidhu yoo ta’e, hojii gaarii (gocha naamusawaa) dha jedhamuu hin

danda’u. Karaa biraatiin ammoo bu’aan argamu maalis ta’u maali gochi raawwannu fedha

uumaa kan eege ykn waan seerri uumamaa nu ajaju ta’uu qaba yaadni jedhus ni jira. Akka yaada

kanaatti bu’aan argamu maalis haa ta’u maal waan uumaan nu ajaju yoo raawwanne sirrii goone

jechuu dha. Waan fedheefuu gaaffiiwwan naamusni deebisuu qabu keessaa inni tokkoo fi inni

bu’uuraa fayyadamaan eenyu dha ? gaaffii jedhu dha.

Dhimmi ijoo lammeffaan waan gaarii kanan godhu maaliifi? Gocha gadhee ta’e irraa of

qusachuun maaliif na barbaachisa? Jechuunis,namni waan gaarii godhee fayyadamaa ta’e tokko

maal akka argatuufi? Galmi dhumaa maali? Kana jechuun, the ultimate value of living kan

jedhamu maali? Jechi value jedhu maal agarsiisa? Value is that which one acts to gain and/or

keep (Ayn Rand, page 27). Afaan Ingiliziin jecha value jedhu bakka bu’uu kan danda’u jecha

duudhaa jedhu fudhannee mee haa ilaallu. Duudhaan fakkeenyota hedduun ibsamuu danda’a:

Du’a booda jireenya bara baraa;

Hanga lubbuun darbanitti hirkattummaa tokko malee bilisummaan jiraachuu;

Ogeessa seeraa beekamaa ta’uu;

Namoonni rakkoo keessaa ba’anii arguu,fi kkf;

Gaaffiin ijoo inni sadeffaa gaaffii ijoo isa tokkoffaa olitti ilaalle irraa kan maddu dha. Galma

dhumaa beekuun dhimma ijoo ta’us, yoon maal godhe galma kana milkeeffadha ? gaaffiin jedhus

dhimma ijoo biraa ti. Karaan hundi galma yaadametti nama hin geessu. Waan ta’eefuu,karaan

13

gara galmaatti nama geessuu hundi (yaadni, dubbii, fi gochi) daandii sirrii yoo ta’u, kanaan ala

daandiiwwan jiran hundi garuu kan dogoggoraa ta’a jechuu dha. Karaan gaarii gara galmaatti

nama geessu kun afaan Ingiliziin virtue yoo jedhamu,kan dogoggoraa fi gara galma yaadameetti

nama hin geessine ammoo vice jedhama. Karaa sirrii virtue jedhamu kana afaan Oromootiin

qajeeltoo jennee moojuulii kana keessatti itti fayyadamaa deemna.

Fakkeenyaaf, galmi nama tokkoo inni dhumaa du’aan booda jireenya bara baraa argachuu ta’uu

danda’a. Galma dhumaa kana bira gahuuf maal gochuu qaba? Gochaawwan attamii raawwachuu

qaba? Gochawwan attamii irraa of qusachuu qaba? Gochawwan hayyamamoo fi dhorkamoo

ta’an adda baafachuuf qajeeltoowwan kallattii agarsiisuuf itti fayyadamuu qabnu maalfaa ta’uu

qabu? Kan jedhu ammoo gaaffii ijoo sadeffaaf deebii kan kennu dha.

Kanneen armaan gadii qajeeltoowwaniif fakkeenya ta’u:

Jireenya bara baraa argachuuf seerota kitaabni qulqulluu ajaju kabajanii raawwachuu

Bilisummaa dhuunfaa eeggatanii jiraachuuf hojii jaallachuu fi hojjechuu, qarshii sirnaan

qabachuu fi qusachuu

Sobuu dhiisanii yeroo hunda dhugaa dubbachuu

Waan qaban kan biraaf qooduu, fi kkf

Waan gaarii fi gadhee ta’e addaa baafachuuf dursa galmi bira gahuu barbaanne adda bahee

beekamuu qaba. Sababni isaa, sirrii ta’uu fi sirrii ta’uu dhiisuun gocha tokkoo kan murtaa’u

galma dhumaa ilaalanii waan ta’eefi. Galma dhumaa bira kan geenye yoo ta’e, daandiin qabanne

sirrii dha jenna; ta’uu baannaan garuu sirrii miti jenna.

Walumaagalaatti, tokkoon tokkoon namaa osoo beekuus ta’e (consciously) osoo hin beekiin

(unconsciously) duudhaa dhumaa ittiin gaggeeffamu ni qaba jedhamee tilmaamama. Jireenya

isaa keessatti gochaawwan inni raawwatus ta’an akka hin raawwanne kan inni irraa of qusatus

galma dhumaan isa gahanis gaahuu baatanis kaayyoon isaanii garuu duudhaa isaa

milkeessuufidha.

Namoonni tokko tokko qajeelfama ofii isaanii ifa ta’e beekanii haaluma sanaan galma isaanii

milkeessuuf kan socho’an ni jiru. Gochi isaanii kun irra deddeebi’aa yoo deemu, amaleeffatamee

baratama ta’uun amala isaanii bakka bu’a.

14

Yeroo tokko tokkoo duudhaaleen namootaa fi gochawwan, danbiiwwanii fi sirnoonni gara

sanatti nama geessan walitti waan bu’aniif duudhaalee milkeessuun hafee abdii kutachuun sodaa

ykn muddama keessa galuuti dhufa.

Yeroo tokko tokko ammoo namoonni duudhaalee walitti bu’an tokkoo ol qabaatanii, gochawwan

garasitti ni geessuu jedhamanii raawwataman kan walitti bu’an ta’uu irraan kan ka’e, namichi

duudhaa tokkollee osoo hin milkeessiin haalli inni muddamaa itti jiraatu ni jira.

Ammas, namoonni tokko tokko duudhaa isaanii adda baasanii beekuu dadhabuu irraan kan ka’e

gocha sirrii ta’e kan sirrii hin taane irraa adda baafachuu dadhabuun yoo rakkatan mul’ata.

Gabaabumatti, sirrummaan naamusaa kan ittiin mirkanaa’uu fi safaramu naamusa kabajuu

kootiin fayyadamaan eenyu ? Jiraachuu kootiif duudhaa dhumaa ta’uu kan malu maali?

Duudhaa kana irra gahuuf maal gochuun qaba? gaaffilee jedhan deebisuu fi deebiiwwan

kanneenis hojiirra oolchuu irratti xiyyeeffata.

Haa ta’u malee, kana deebisuun qofti gahaa miti. Akka nutti amaleeffatamuu danda’utti

raawwachuu qabna.

Amala jechuun waan tokko irra deddeebinee raawwachuu keenyaan dhagneeffannee qorannoo fi

xiinxala osoo hin barbaadiin jireenya keenya guyyaa guyyaa sirna qajeelchuu dha.

Character is an established state (of the soul) from which actions proceed easily without any

need for reflection or deliberation.

Amala yaraa keessa keenya jiruu fi duudhaa barbaannu biraan nuun hin geenye baasanii gatuun

salphaa akka hin taane mara,amala haaraa gonfachuunis salphaa miti. Waan ta’eefuu, amala

qajeeltoo naamusaa sirrii ta’een qajeelfamu qabaachuuf yoo xiqqaate kanneen armaan gadii

raawwachuun nurraa eegama.

Kutannoo (determination) qabaachuu barbaachisa. Qajeeltoo sirrii dha jennee itti amanne

tokko irra deddeebi’uun raawwachuu qabna. Yoo akkas goone barree amaleeffanna.

Kaka’umsa (motivation) qabaachuu barbaachisa. Waan gaarii dha jennee itti amanne

tokko gochuu keenyaan faayidaa argannu;gochuu dhabuu keenyaan miidhaa nurra gahu

yeroo yerootti yoo yaadanne akka hin kufnee fi akka hin nuffine nu gargaara. Seenaa

15

ykn muuxannoo namoota hojii isaaniitiin fakkeenyummaa qaban yoo dubbisne

dadhabbiin yoo nutti dhagahamellee nu kakaasu; jabinas nuuf kennu.

Hiriyyoota (peers and friends) filachuu nu barbaachisa. Hiriyoonni fedha walfakkaataa

kan qabanii fi yaadaan kan waliigalan ta’uu barbaachisa.

Kutaa kana keessatti:

1. Jechi naamusa jedhu jecha afaan Ingilizii ethics jedhu kan bakka bu’u ta’uu;

2. Ethics kan jedhu jecha Girikii ethos jedhu irraa kan dhufee fi kunis amala jechuu akka ta’e;

3. Naamusni damee barnootaa waa’ee amala ykn gochaa gaarii fi gaarii hin taanee kan qoratu

ta’uu;

4. Amala jechuun irra deddeebiin gocha raawwatamu ta’ee eenyummaa keenya kan ibsuu fi

naamusa ittiin qajeelfamnu ta’uu;

5. Seerri,aadaa,fi naamusni amala dhala namaa ilaalchisee gochaawwan raawwatamuu qabanii

fi raawwatamuu hin qabne kan tuman yoo ta’u inni tokko isa biraa irraa adda kan bahu:

Maddi dhugummaa (validity) dirqama kabajamuu garagaraa ta’uu isaa;

Dirqamoonni tokko tokko seera, aadaa fi naamusa ta’uu danda’u;

akkasumas,wanti seeraan akka dirqamaatti ilaalamu tokko aadaanis ta’e

naamusaan akka dirqamaatti ilaalamuu dhiisuu danda’uu isaatiin.

6. Sirni naamusaa kamiyyuu fayyadamaa kan qabu ta’uu;

7. Sirni naamusaa kamiyyuu galma dhumaa kan qabu ta’uu fi kunis duudhaa jedhamuun kan

beekamu ta’uu;

8. Maalummaa qajeeltoowwan naamusaa kan murteessu duudhaa ta’uu isaa;

9. Naamusa gaarii horachuudhaaf kutannoo,kaka’umsaa fi filannoo hiriyyoota waliin oolanii

irratti kan hundaa’u ta’uu;

Gaaffilee Marii

1. Leenjifamtootaa! Garee gareen akkuma jirtanitti turtii Yunivarsiitii ykn Koolleejjii

gootan keessatti ogummaa keessaniin walqabachuun naamusa gaarii ykn namuusa yaraa

isin mudate waliif ibsaa! Mudannoo garee hundaa irraa barumsa argame dhiheessaa!

2. Jireenya kee keessatti kaayyoo koo isa dhumaa jettee duudhaan (ultimate value) ati

qabattee jirtu maali? Kaayyoon kee kun milkaa’uu isaatiin fayyadamaan jalqabaa eenyu?

16

Duudhaa kee kana milkeessuuf qajeeltoowwan attamiin gaggeeffamuu qabda?

Qajeeltoowwan kunniin duudhaa kee milkeessuuf daandii sirrii dhaa? Hojiirra oolchaa

jirtaa? Duudhaa sirrii dha jettu bira gahuuf amantaa fi abdii qabdaa?

3. Akka namoonni tokko tokko jedhanitti namni kamiyyuu waan tokko kan raawwatu

gammachuu dhumaa ofii argachuu barbaadeeti. Namni tokko tokko bal’isee yaaduu

dhabuu irraan kan ka’e gammachuu yeroof jedhee gammachuu itti fufiinsa qabu of

dhabsiisa. Tokko tokko garuu gammachuu itti fufiinsa qabu argachuuf jecha gammachuu

yeroo gabaabaa of dhabsiisa. Fakkeenyaaf,gocha sirrii fi dhugaa ta’e yoo goonu of

gammachiisuu keenya bira darbee namoonni biroos fayyadamoo waan ta’aniif;gama

kanaan gammachuu dhuunfaa barbaaduuf jecha nama biraa irratti miidhaa dhaqqabsiisuu

kan jedhu waliin walitti dhufeenya hin qabaatu. Waan ta’eefuu, namni tokko nama

biraa irraan miidhaa osoo hin gahiin waan isa gammachiisu hojjechaa jiraachuu ni

danda’a yaadni jedhu ni jira. Yaada kanaan isin hangam tokko waliigaltu?

4. Obbo Kaasaan mana isaanii rafaa osoo jiranii hiriyyaan isaanii bilbila bilbilaaf. Haa ta’u

malee,yeroo sanatti dadhabee waan tureef bilbila bilbilameef deebii kennuu hin

barbaanne. Guyyaa biraa hiriyyaan isaa sun argee siif bilbileen ture maaliif naaf hin

deebifne jedhee gaafate. Kaasaan dadhabee waanan tureefan kaasuu dhiise yoo jedhe

hiriyyaan isaa akka itti mufatu waan beekuuf, kana jalaa bahuuf jecha “mana waanan hin

turreefidha” jedhee deebii biraa deebise. Sobuun kaasaa sirrii dha? Moo dhugaa

dubbachuuti irra ture? Gaaffii kana deebisuuf qajeeltoo attamiin hoogganamuu qabda?

Barbaachisaa yoo ta’e soba dubbatanii hiriyyummaa eeguumoo dhugaa dubbatanii

balleessaa yoo ta’es fudhachuu; kana bira kan darbu yoo ta’es miira yeroo sana keessa

ture ibsuun hiriyyummaan kan itti fufu yoo ta’e itti fufee kan itti hin fufne yoo ta’e

ammoo yoo hafe wayya?

5. Masfin nama reebuun himatamee adabbiin hidhaa itti murtaa’ee adabbicha xumuree

baheera. Erga bahee boodas yakka duraan raawwate sana daddabalee waan raawwateef

yeroo afur himatamee yeroo afranuu itti murtaa’ee hidhaan adabamee baheera. Yeroo

shanaffaatiif yakka nama reebuutiin himatamee qorannaan yakkichaa erga dhumee

booda abbaa alangaa dhaqqabeera. Abbaan alangaa himatamicha ni beeka. Haa ta’u

malee,yommuu galmee qoratutti haala amansiisaa ta’een ragaan balleessaa jechisiisu hin

argamne. Abbaan alangaas sammuu isaa waliin falmii akkas jedhu keessa seene:

17

“dhimma kana ragaan hin jiru jedhee galmee cufee yoon gadhiise boor nama biraa

reeba. Kun miidhaa biraati! Himata akka hin banneef ammoo ragaan naan hin

amansiifne. Yoon maal godhe wayya? Namichi yakkicha akka raawwate garaan koo

beekeera. Abbaan seeraas namichi nama reebuun beekamaa akka ta’e waan

beekuuf,mana sirreessaa akka galu murteessuun isaa hin oolu;yoo hin murteessu ta’es

anumti ofiikoo raga gahaa hin qabu jedhee cufuukoo irra hanguman danda’e yaalee

manni murtii akkuma fedhe haa godhu” jedhee murteessa. Isin dhimma kana attamitti

madaaltu? Abbaan alangaas kan sobaas ta’u ragaa namootaa barbaadeen maal jedhanii

akka ragan itti himee namichi kun mana sirreessaa galuu qaba jedhee yoo murteesse

attamitti madaaltu? Hubadhaa! Abbaan alangaa kana kan godhu balaan biraa akka hin

dabalamne sodaateeti.

Kutaa-xiqqaa Lama

1.2. Naamusaa fi Naamusa Ogummaa

Leenjifamtootaa! Gara dubbisaatti seenuu keessaniin dura gaaffilee armaan gadii deebisuuf

yaalaa!

1. Ogummaan maali? Ogummaa dha jechuuf maalti guutuu qaba?

2. Naamusni ogummaa ni barbaachisaa? Kan barbaachisu yoo ta’e maaliif?

1.2.1. Maalummaa Ogummaa

Waa’ee naamusa ogummaa abbaa seerummaas ta’e naamusa ogummaa abbaa alangummaa

haasa’uu keenyaan dura ogummaan maali? gaaffii jedhu deebisuun barbaachisaa ta’a.

Ogummaa jechuun beekumsa, dandeettii, fi ilaalcha karaa leenjii ykn muuxannoo hojiitiin

argamu ta’ee, qaama ogummichaan tajaajilamuuf faayidaa qabatamaa ta’e kan kennuu dha.

Namoonni baayyeen ogummaan amaloota bu’uuraa afur akka qabu ni ibsu.

Isaanis:

Beekumsaa fi dandeettii addaa kan gaafatu;

Ittiin hojjechuuf ulaagaa seensaa murtaa’e kan qabu;

Duudhaa hawaasummaa jechuunis namoota biroof faayidaa kan argamsiisu;

Hojii hojjetamu gaggeessuu fi to’achuuf danbii naamusaa mataa isaa kan qabu dha.

18

Amaloota addaa ogeessi qabu keessaa, toora sanaan kanneen biroon akka salphaatti bakka

bu’amuu kan hin dandeenye abbaa beekumsaa fi dandeettii leenjii yeroo dheeraa fi dadhabbii

cimaan ijaarame ta’uu jechuu dha.

1.2.2. Barbaachisummaa Naamusa Ogummaa

Naamusa ogummaa jechuun sirna ykn danbii ogeeyyiin abbootii ogummaa ta’an galma dhumaa

ogummichi barbaadu milkeessuuf ykn ogummichi kaayyoo hin barbaachifne biroof akka

hinoolleef jecha gochaawwan, yaadawwan,ykn dubbiiwwan abbootii ogeeyyiitiin raawwatamuu

qabanii fi raawwatamuu hin qabne adda baasee tumu jechuu dha.

Jireenya hawaasummaa keessatti namoonni fedhiiwwan adda addaa (kan biyya lafaa fi kan

afuuraa) guuttachuuf jecha sektera sekteraan ogeessota beekumsaa fi dandeettii addaa gonfatan

barbaadu. Ogeeyyiin kunniin ogummaa isaanii kaayyoo barbaadameef qixa barbaadamuun

hojiirra yoo oolchuun faayidaa guddaa kan argamsiisu yoo ta’u, qixa barbaadamuun hojiirra

oolchuu baannaan garuu miidhaa guddaa kan dhaqqabsiisu dha. Fakkeenyaaf, kaayyoo fi galmi

ogummaa fayyaa dhukkuba ittisuun fayyummaa eegsisuu dha. Haa ta’u malee, abbootiin

ogummaa beekumsaa fi dandeettii addaa qabanitti fayyadamuun nama fayyaa dhukkubsataa

taasisuun balaaf saaxiluu danda’u.

Gochi akkasii kun kan gaafachiisu ta’us, hawaasni ogummaa kana hinqabne garuu ammoo

ogummichatti fayyadamu itti gaafatamummaa kana haala bu’a qabeessa ta’een to’achuu hin

danda’u. Abbaa ogummaa waan hin taaneef hojiiwwan akka hojjetamuu qabanitti hojjetaman

akka balleessaatti; kanneen akka hojjetamuu qabanitti hin hojjetamne ammoo akka waan gaarii

tokkootti lakkaa’uun ogummichas ta’e, hawaasa balaa guddaaf saaxiluu danda’a.

Waan ta’eefuu, ogeeyyiin beekumsaa fi ogummaa qaban faayidaa hawaasaaf oolchuun amantaa

uummanni isaan irratti gate akka eeganiif danbii naamusaa ittiin gaggeeffaman, hordofanii, fi

ittiin bulan qabaachuu isaan barbaachisa. Ibsa biraatiin, ogeeyyiin gosa ogummaa tokkootti

bobba’an beekumsaa fi ogummaa isaanii akka barbaachisutti fayyadamuun dirqama ogummaa fi

ittigaafatamummaa isaanii haalaan akka bahaniif danbii kallattii qabsiisuu fi ittiin bulan

qabaachuu barbaachisa jechuu dha.

19

Ogummaan kamiyyuu naamusa ittiin gaggeeffamu kan qabu yoo ta’u, barreeffamaan

qopheessanii kaa’uun ammoo faayidaa ol’aanaa ta’e qaba. Ogummaa tokkoof duudhaalee fi

qajeeltoowwan bu’uuraa jedhamuun kanneen tilmaamaman ifatti adda baasanii kaa’uun ogeessi

tokko hojii isaa yoo hojjetu amaloota naamusa gaarii inni hordofuu qabu adda baasee waan

kaa’uuf aadaan naamusa ogummichaa bocuuf sanada gargaaru dha. Dabalataanis, danbii

naamusa ogummaa barreeffamaan gochuun faayidaawwan armaan gadii ni qabaata.

Ogeessoonni naamuusaan walqabatee dhimmoonni isaan hin mirkaneeffanne yeroo isaan

qunnamanii muddaman rakkoolee furuuf kallattii dandeessisu agarsiisuu fi wantoota ifa

hintaane ifa taasisuuf;

Haala walitti bu’insi fedhii uumamuu itti danda’uu fi walitti bu’insi kunis hiikamuu itti

danda’u agarsiisuuf;

Gochaawwan ogummichi barbaaduun ala faallaa naamusa gaarii ta’an raawwatanii yoo

argaman tarkaanfii sirreeffamaa fudhatamuu qaban kaa’uuf ni gargaaru.

1.2.3. Barbaachisummaa Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa

Seenaadhaan seerri ogummaawwan dursummaa qaban keessaa isa tokko dha. Seenaan akka

nutti agarsiisutti yoo ta’e, seerrii fi ogeessonni seeraa baroota duraa eegalee hawaasa gurmaa’ee

jedhamuun kanneen ibsamanii dha.

Pirofeeser Ronald Aronsen fi Donald Wekston jedhaman ogeessonni seeraa jireenya hawaasa

tokkoo keessatti gahee ol’aanaa kan qaban ta’uu akka itti aanutti kaa’u:

.... (1) lawyers are instrumental in accompanying the purposes of law;the establishment and

operation of governmental processes,the protection of individuals from overreaching by

government;the accommodation of individual freedom with essential societal peace and order;

the assertion and balanced response to often conflicting human wants and desires ;the settling

and prevention of disputes;the application of general rules and policies to individuals;the

invocation of and design of the other means of ordering human conduct in accordance with the

perceived goals of society;the administration of justice5.

5 Akkuma 4ffaa,F.4

20

Kun gara afaan Oromootti yoo deebi’u hiikkaa armaan gadii ni qabaata:

Ogeessonni seeraa, seera jiru hojiirra oolchuun kaayyoo seeraa dhugoomsuu keessatti, caasaa fi

hojimaata hojii mootummaa murteessuu keessatti, mirgii fi bilisummaan namoota dhuunfaa

jiddulixummaa mootummaa irraa akka eegamu gochuu keessatti, mirgi bilisummaa dhuunfaa

namootaa, fi nageenyi hawaasaa walmadaaluu bifa danda’uun akka kabajamu gochuu keessatti,

fedhii fi faayidaa namootaa wal hin simne adda baasuun walmadaalchisaa deemuu keessatti,

waldhabdeewwan akka hin uumamne ittisuu fi uumamee yoo argames hiikuu keessatti, seerotnii

fi imaammattootni adda addaa tokko tokkoo namoota irratti raawwatinsa akka qabaatu taasisuu

keessatti, galma hawaasaa gama milkeessuutiin amalli namoota dhuunfaa maaliin gaggeeffamuu

akka qabu mala kaa’uu fi bulchiinsi haqaa milkaa’e akka jiraatu gochuu keessatti gahee

murteessaa ta’e qabu.

Ogeeyyiin seeraa hojiiwwan kanniin kan hojjetan abbaa seerummaa,gorsa kennuu,mariisisuu,

karoorsuu,abukaattummaa dhaabachuu, wixineessuu, qorannoo gaggeessuu,himannoo banuu,

barsiisuu,barreessuu,falmuu fi kkf hojjechuu irratti bobba’uudhaani. Tajaajiloota kanniin akka

ta’utti hojjechuudhaaf beekumsaa fi dandeettii bu’uura seeraa gahaa, dandeettii waliigaluu fi

falmii gaggeessuu, amanamummaa, cimina, icitummaa, quuqama, haqqummaa, xiyyeeffannoon

dhimmoota hordofuu fi kanneen murtii barbaadan irratti kutannoo qabaachuu, seera jiru hojiirra

oolchuun kaayyoo isaa galmaan gahuuf ciminaan dhaabbachuu, fi kkf barbaada6.

Keessattuu, abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa bilisummaa fi qabeenyaa lammiilee irratti hojii

bulchiinsa haqaa isaanii guyyaa guyyaa keessatti murtiiwwan dhiibbaa guddaa fidan dabarsaa

oolu. Waan ta’eefuu, abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa dhimmoota dhihaataniif sababoota

biroo kamiinuu osoo hin gaggeeffamiin seeraa fi firii dubbii dhihaateef qofa ilaaluun murteessuu

akka qaban irraa eegama. Seeraa fi firii dubbii qofa ilaaluun yoo murteessan qofa ol’aantummaan

seeraa fi haqti kan mirkanaa’u.

Hayyuun seeraa tokko akkas jedheera:

“We form a particular group in the community. We comprise a select part of an honourable

profession. We are entrusted, day after day, with the exercise of considerable power. Its exercise

6 Akkuma 5ffaa

21

has dramatic effects upon the lives and fortunes of those who come before us. Citizens cannot be

sure that they or their fortunes will not some day depend upon our judgement. They will not wish

such power to be reposed in anyone whose honesty, ability, or personal standards are

questionable. It is necessary for the continuity of the system of law as we know it, that there be

standards of conduct, both in and out of court, which are designed to maintain confidence in

those expectations.” (2nd ed. (1997) p.9)

Hiikkaan isaas akka armaan gadii ta’a:

Hawaasa keessatti nuti ogummaa faayidaa ol’aanaa qabu warra qabnu dha. Aangoon guddaa nuti

guyyaa guyyaatti itti fayyadamuu dandeenyu adaraa wajjiin nuuf laatameera. Aangoon keenya

kunis lubbuu fi qabeenyaa namoota biroo irratti bu’aa ol’aanaa kan hordofsiisu dha. Lammiileen

of fuulduraatti, gaaf tokko lubbuun isaaniis ta’e qabeenyi isaanii aangoo keenya harkatti akka hin

badne shakkii malee mirkaneeffachuu hin danda’an. Kanaafuu, aangoon akkasii kun nama

quuqamni, dandeettii fi sadarkaan naamusa isaa gaaffii keessa jiru harka akka galu tasumaa hin

barbaadan. Waan ta’eefuu, sirni seeraa kabajamaa ta’e kun itti fufiinsa akka qabaatuu fi

hawaasnis sirna haqaa irraa waan argachuu qabu argachuun amantaa akka horatuuf sirna

sadarkaa naamusaa ogeessi bakka hojiittis ta’e bakka hojiin alatti kabajuu qabu murteessu

diriirsuun barbaachisaa dha.

Dhaabbileen haqaa ogeessota naamusa gaarii qabaniin kan hin gurmoofne yoo ta’e tajaajila

loogii irraa bilisa ta’ee fi haqa qabeessa ta’e kennuu hin danda’an. Osuma kan danda’an

ta’eellee, amantaa uummataa yoo hin qabaanne faayidaa hin qabu. Haqni kennamuun qofti gahaa

osoo hintaanee haqxi kennamuun isaas mul’achuu qaba kan jedhamus kanumaafi.

Dhaabbileen haqaa, dhugooma haqaaf dhaabbachuu isaanii hawaasni kan hubatu ogeessonni

dhaabbilee kanniin keessa hojjetan marti hojii hojjetanii fi tajaajila kennan keessatti naamusa

gaarii namoota biroof fakkeenya ta’uu danda’u yoo agarsiisani dha.

Kanaafuu,lammiileen ol’aantummaa seeraatti akka amananii aadaa dimokiraasiitiin waldhabdee

hiikuu akka danda’aniif dhaabbileen haqaa ogeessota naamusa gaarii qaban yoo qabaate dha.

Kana irraa ka’uun ciminnii fi fudhatamummaan dhaabbilee haqaa naamusa gaarii abbootiin

seeraa ykn abbootiin alangaa qaban irratti kan hundaa’e dha yoo jenne gurra guddisuu hin ta’u.

22

Bara 2007tti malaammaltummaa ilaalchisuun gabaasni Transparency International jedhu akka

agarsiisutti, “malaammaltummaan kutaawwan addunyaa baayyee keessatti haqni akka hin

dhugoomneef keessumaa ammoo namoonni yakkaan miidhamanii fi himataman mirga abbaa

seerummaa haqa qabeessaa fi loogii irraa bilisa ta’e argachuu akka hin kabajamneef sababa ta’uu

ibsa.”7 Rakkoon kun biyya keenya keessas haala walfakkaataa ta’een kan jiru waan ta’eef

ogeessota seeraa naamusa gaarii qabaniin rakkoo malaammaltummaa fi hojimaata badaa

dhaabbilee haqaa hundeedhaan dhabamsiisuu barbaada.

Hawaasa keessatti abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa calaqqee naamusa gaarii waan ta’aniif

mirgoonni isaanii kabajamuudhaa yoo baatan gara qaamolee haqaa dhaqu. Waan ta’eefuu, loogii

tokko malee hojjechuun amantaa argachuu qabu. Hawaasni qaamoleen haqaa

malaammaltummaa irraa bilisa miti jedhee amanuudhumti mataa isaatiin balaa dha.

Ol’aantummaa seeraa irrattis ta’e haqaa irratti hawaasni shakkii kan qabu taanaan misoomnis

ta’e dimokiraasiin hin yaadamu. Innumaa,malaammaltummaati babal’ata malee. Waan ta’eefuu,

naamusni ogummaa misoomaafis ta’e dimokiraasiif akkasumas bulchiinsa gaarii dhugoomsuuf

shoora ol’aanaa kan qabu dha.

Sirni haqaa akka waliigalaatti hundee cimaa fi amansiisaa ta’e irra dhaabbatee

nageenyi,dimokiraasii fi ol’aantummaan seeraa itti fufaa fi amansiisaa ta’e wabii argachuu kan

danda’u abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa haqaan, ofitti amanamummaan,

malaammaltummaa fi firooma irraa bilisa ta’anii hawaasa keessatti naamusa ol’aanaan beekaman

yoo qabaate dha.

Sanadni ibsa qajeeltoowwan naamusa abbaa seerummaa Baangiloor irratti kenname yaada kana

akka itti aanutti ibseera:

A judiciary of undisputed integrity is the bedrock institution essential for ensuring

compliance with democracy and the rule of law. Even when all other protections

fail,it provides a bulwark to the public against any encroachments on its rights and

freedoms under the law.

7 Transparency International,Global Corruption Report 2007

23

Kana irraa waanti hubannu, abbaan seerummaa haqa qabeessummaa fi haala madaalawaa

ta’een hojjetu dimokiraasii fi kabajamuu ol’aantummaa seeraaf murteessaa waan ta’eef

mirgoonnii fi bilisummaawwan bu’uuraa uummataa yommuu muulqamanitti kabajamuu

mirgootaa fi bilisummaawwan kanaaf akka wabii dhumaatti kan gargaaru dha. Itti

gaafatamummaa guddaa kana abbaan seerummaa baachuu kan danda’u ogeessota naamusa

gaariin bocaman yoo qabaate akka ta’e kan nama walgaafachiisu miti. Waan ta’eefuu,

ogeessonni seeraa amaloota olitti tarreeffaman kanniin akka horatanii fi amala yaraa ta’e

irraa akka of fageessan gochuuf naamusa ogummaa beekanii itti amanuun hojiirra oolchuu

qabu.

Akkuma Heera Mootummaa Rippaabilika Dimokiraatawaa Federaalawaa Itoophiyaa

keewwata 9(2) jalatti tumamee jiru abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa Heera

mootummaa kabajanii kabachiisuuf dirqama qabu. Keessumatti ammoo mirgootaa fi

bilisummaawwan bu’uuraa keewwata 13 jalatti ibsaman kabajuu bira darbee kabachiisuuf

dirqama waan qabaniif dirqamoota heerawaa ta’an kanniin sirriitti bahachuuf itti

gaafatamummaa ogummichi barbaaduun ala akka hin hojjenne qajeeltoowwan naamusa

ogummaan isaanii ittiin gaggeeffamu sirriitti beekuu fi hojiirra oolchuun irraa eegama.

Kutaa kana keessatti,

1. Ogummaan hojii faayidaa argamsiisu hojjechuuf ykn tajaajila tokko kennuuf

beekumsa,dandeettii fi ilaalcha addaa kan gaafatuu fi kunis barumsaan ykn

muuxannoon kan argamu ta’uu;

2. Bu’aa dhumaa ogummaan tokko argamsiisuu barbaade milkeessuuf danbii

naamusaa ogummichi ittiin gaggeeffamuu qabu qabaachuu akka qabu;

3. Ogummaan seeraa lubbuu fi qabeenyaa namootaa irratti murtii kan dabarsu waan

ta’eef naamusa ogummaa akka barbaachisu;

4. Ogummaan abbaa seerummaa fi abbaa alangummaa naamusa ogummaa ittiin

gaggeeffamu akka barbaadu ilaalleerra.

Gaaffilee Marii

24

1. Ogeessi tokko dirqamni inni gama ogummaa isaatiin bahachuu qabuu fi naamusni

inni dhuunfaa isaatiin hordofu walitti yoo bu’e maal gochuu qaba? Naamusni

ogummaa isaa fi dirqamni seeraan taa’e jiru walitti yoo bu’ehoo?

2. Dirqamni ogummaa ogeessi seeraa maamila isaaf qabu tokko waan maamilli

barbaadu hunda gochuu dhaa? Waan maamilli barbaadu hunda kan hin goone yoo

ta’e, ogeessichi maamila isaaf tajaajila ogummaa kenneera jechuun ni danda’ama?

3. “Ogeessonni biroo ogummaa isaanii kaayyoo fi bu’aa hin barbaachifneef kan

oolchan yoo ta’e, ani qofaankoo nan kabaja yoon jedhe of miidhuun ala jijjiiraman

fidu hin jiru. Waan ta’eefuu, dirqama ogummaakee kabaji jechuun miidhami jechuu

waan ta’eef hiikoo hin qabu “ jechuun namoonni yaada dhiheessan ni jiru.

Qaphxiiwwan deggersaa fi mormii dhihaachuu danda’an kaasuun mari’adhaa!

Kutaa Lama

2. Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa ykn Abbaa Alangummaa: Waliigalaan

Kaayyoowwan gooree

Leenjifamtoonni kutaa kana yoo xumuran:

1. Naamusa ogummaa abbaa seerummaa fi abbaa alangummaa murteessuuf

hojiiwwan gurguddoo sadarkaa addunyaa fi biyyoolessaatti hojjeetaman ni ibsu

2. Maalummaa qajeeltoowwan naamusa siivil sarvisiin biyya keenyaa ittiin

gaggeeffamu kudha-lamaanii ni ibsu

3. Galmi dhumaa (duudhaan) danbii naamusa abbootii seeraa fi abbootii alangaa

maal akka ta’e ni ibsu

4. Bilisummaa abbaa seerummaa mirkaneessuuf amaloota naamusa ogummaa

abbootii seeraa irraa eegaman adda baasanii hojiirra oolchuu ni danda’u

5. Bilisummaa ogummaa mirkaneessuuf amaloota naamusa ogummaa abbaa alangaa

irraa eegaman adda baasanii hojiirra oolchuu ni danda’u

6. Amala abbaa seerummaa loogii malee hojjechiisuu danda’u adda baasanii hojiirra

oolchuu ni danda’u

7. Amala abbaa alangummaa loogii malee hojjechiisuu danda’u adda baasanii

hojiirra oolchuu ni danda’u

25

8. Hojii murtii haqummaan hojjechuuf amaloota naamusa ogummaa abbaa seeraa

irraa eegaman hubatanii hojiirra oolchuu ni danda’u

9. Abbaa alangummaan haqummaan hojjechuuf amaloota naamusa ogummaa abbaa

alangaa irraa eegaman hubatanii hojiirra oolchuu ni danda’u

10. Amaloota fayyaalummaa ibsuu danda’an kan abbaan seeraa kabajuu qaban

hubatanii hojiirra oolchuu ni danda’u.

11. Amaloota fayyaalummaa ibsuu danda’anii kan abbaan alangaa kabajuu qaban

hubatanii hojiirra oolchuu ni danda’u.

12. Hojii abbaa seerummaa keessatti barbaachisummaa kaka’umsaa fi tattaaffiin

hojjechuun qabu ni hubatu. Hojii isaanii fuuladuraa keessattis kanumaaf of

qopheessu.

13. Hojii abbaa alangummaa keessatti barbaachisummaa kaka’umsaa fi tattaaffiin

hojjechuun qabu ni hubatu. Hojii isaanii fuuladuraa keessattis kanumaaf of

qopheessu.

Cita-kutaa Tokko

2.1. Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa fi Abbaa Alangummaa Barreeffamaan

Qopheessuuf Muuxannoo Akka Addunyaa fi Akka Biyyaatti Jiru

Tajaajila abbaa seerummaa fi haqa laachuun dhalli namaa waliin jiraachuu fi garaagarummaa

isaa karaa nagaan hiikkachuu erga jalqabee as kan ture dha yoo jenne kan dogoggorre hin ta’u.

Namoonni waliin yoo jiraatan karaa tokkoonis ta’e karaa biraatiin waldhabdeen jidduu isaaniitti

yoo uumamu addaan baatee furuu fi haqa dhuga qabeessa ta’e argachuuf jecha qaamota murtii

kennan duratti dhihaachuun murtii haqa irratti hundaa’e akka isaaniif kennan barbaaduun isaanii

durumaan qabee kan ture ta’uu tilmaamuun ni danda’ama. Kanumaan walqabatee ogeessonni

bulchiinsa haqaa keessa jiran tajaajilamtoonni kan fedhan tajaajila abbaa seerummaa haqaa fi

dhugaa irratti hundaa’e akka kennaniif abbootii seeraa haqummaa fi dhugummaan hojjetan kan

barbaadan ta’uun dubbii dhugaa kana waliin uumame dha. Fedhii kana waliin walqabatee

sadarkaa naamusa abbootii seeraa kaa’uun yeroo sanaa jalqabee uumamuun guddachaa kan

dhufe dha yoo jedhame dogoggora hinta’u. Seera durii jedhamuun baay’ee kan beekamu seerri

Hamuraabiillee abbootiin seeraa gocha matta’aa fudhachuu fi aangoon gar malee fayyadamuu

irraa of daangessuu akka qaban ni tuma. Kitaabilee qulqulluu amantaawwanii yoo ilaalles

26

haaluma walfakkaatuun namoonni hojii haqaa irratti itti gaafatamummaa qaban matta’aa

fudhachuu,loogii fi dabummaa irraa kan fagaatan ta’uu akka qaban kaa’u.

Abbootiin seeraa naamusaan geggeeffamuun murtiin isaan kennan dhageettii akka qabaatu,

rakkoo keenya yoo itti dhiheeffanne loogii tokko malee sirriitti haqa nuuf laatu amantaa jedhu

uummata irraa akka argatan, seera qofatti amanuun sodaa fi dhiibbaa tokko malee akka jiraatan

gochuu keessatti gahee inni qabu guddaa dha8.

Qajeeltoowwanii fi danbii naamusaa ogeessonni sektera haqaa irra hojjetan ittiin gaggeeffaman

bocuu ilaalchisee guddinni isaa maal akka fakkaatu ilaaluu fi xiinxaluun yeroo dheeraa fi

qorannoo kan gaafatu dha. Kana ilaalchisuun leenjifamtoonni ofuma isaaniitiin qorannoo yoo

gaggeessan bu’aa kan argatan akka ta’e shakkisiisaa miti. Haa ta’u malee moojuuliin kun

qajeeltoowwanii fi danbiiwwan naamusaa sadarkaa Addunyaatti jiran murteessuuf yaaliiwwan

taasifamanii fi sadarkaa irra gahanii fi Itoophiyaa keessatti gama danbii naamusaa

qopheessuutiin hojiiwwan hojjetaman gabaabinaan ilaaluu qofa irratti xiyyeeffata.

2.1.1. Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa Qopheessuuf

Muuxannoo Sadarkaa Addunyaatti Jiru

Abbootii Seeraa Ilaalchisee:-

Sadarkaa addunyaatti qaama abbaa seerummaa bilisaa fi cimaa ta’e akka jiraatuuf kunis qaamni

abbaa seerummaa dhiibbaawwan adda addaa irraa eegamuun tajaajila abbaa seerummaa karaa

gahumsaa fi bu’a qabeessummaa qabuun akka kennuuf bilisummaa dhaabbatichaa mirkaneessuu

ilaalchisee qajeeltoowwan akka addunyaatti hundeessuuf yeroowwan adda addaatti yaaliiwwan

garagaraa kan gaggeeffaman ta’uu hubatamuu qaba.

Akka Lakkoofsa Awurooppaatti bara1981tti wixineen qajeeltoowwan Sirakuuzaa jedhamuun

beekamu bilisummaa manneen murtii ilaalchisee sanada dhihaatee ture yoo ta’u innis manneen

murtiif bilisummaan kan barbaachisu ta’uu kan tumu dha. Sanadni kun kan qophaa’e Waldaa

Seera Yakkaa Addunyaa,Waldaa Hayyoota Sirna Seeraa Addunyaa (International Association of

8 Alamaayyoo Hayilee, Itoophiyaa keessatti Naamusa Abbootii Seeraa fi Guddina Isaa ,Yaadannoo

Gabaabduu,Barreeffama Seeraa fi Haqaa,Jil.1,Lak.1,Bitootessa 1981,F.22.

27

Jurists), fi Wiirtuu Bilisummaa Abbootii Seeraa fi Ogeessota Seeraa (Center for Independence of

Judges and Lawyers) ni dha.

Kanatti aansuun, Akka Lakkoofsa Awurooppaatti bara 1982 tti Waldaan Ogeessota Seeraa

Addunyaa (International Bar Association) Istaandardii Isa xiqqaa Bilisummaa Abbaa

Seerummaa (Minimum Standards of judicial Independence) jedhamuun kan beekamu danbii

bilisummaa abbaa seerummaa raggaasiseera.

Kun kanaan osoo jiruu Akka Lakkoofsa Warra Awurooppaa bara 1985tti Mootummoonni

Gamtooman walgahii Waliigalaa taasiseen sanada Qajeeltoowwan Bu’uuraa Bilisummaa Abbaa

Seerummaa raggaasisuun sana irratti hundaa’uun biyyootni bilisummaa manneen murtiif wabii

seeraa akka kennan,bilisummaa abbaa seerummaa akka kabajanii fi akka eegsisan

yaadachiiseera9. Sanadni kun seensa isaa irrattis abbootiin seeraa lubbuu, bilisummaa, mirga,

dirqama fi qabeenyaa irratti murtii dhumaa kennuuf aangoon kan kennameef waan ta’eef, hojii

isaanii bilisummaa guutuun hojjechuun dhimma filannoo hin qabne ta’uu ibsuun abbootiin

seeraa dhimma dhihaatan kamiyyuu yommuu qoratan dhiibbaa, sossobbaa, sodaachisaa fi jiddu

lixummaa kallattiinis ta’e alkallattiin itti dhufu dandamachuun daangaa tokko malee ijoo dubbii

fi seera jiru qofa irratti hundaa’uun murtii kennuu akka qaban ni hubachiisa10

Kana bira darbees, Akka Lakkoofsa Awurooppaatti bara 2000tti malaammaltummaa ittisuu fi

sana irraa darbees dhabamsiisuuf akkasumas madaalamummaa sirna abbaa seerummaa

mirkaneessuuf imaammanni gargaaru Mootummoota Gamtooman jalatti wiirtuu bilisummaa

abbaa seerummaa fi ogeessota seeraan garee eksipertootaa hundaa’een dhihaatee ture11. Itti

dabalees, kutaalee addunyaa baayyee keessatti sadarkaa ardiiwwaniitti bilisummaa abbaa

seerummaa ilaalchisuun waliigalteewwan hedduun taasifaman akka jiran osoo hin caqasiin bira

hin dabarru.12

9 Seensaa fi keewwata 1ffaa, Sanada Qajeeltoowwan Bu’uuraa Abbaa Seerummaa Walgahii Waliigalaa

Mootummoota Gamtoomaniin bara1985 ragga’e ilaalaa! 10

Akkuma 9ffaa

, keewwata 2. 11

Ibsa Qajeeltoowwan Naamusa Abbaa Seerummaa Baangiloor Ilaalaa! 12

Akkuma 11ffaa.Fakkeenyaaf, Qajeeltoowwan Bu’uuraa Bilisummaa Abbaa Seerummaa Beejingii Hagayyaa 1997,sanada gaayidlaayinii Laatimeerii fi Chaarterii abbootii seeraa Gamtaa Awurooppaa bara 1998 kaasuun ni danda’ama.

28

Gama kanaan sochiiwwan yeroo adda addaatti godhaman keessaa sanadni dambii naamuusa

abbootiin seeraa ittiin qajeelfaman haala guutuu fi gadi fageenya qabuun yeroo duraaf teechisuuf

yaale qajeeltoowwan naamusa abbaa seerummaa Baangiloor akka ta’e hubatamuu qaba.

Bitootessa bara 2000tti, Mootummoonni Gamtooman walgahii 10ffaa Veenaa Oostiriyaatti

gaggeesseen ajandaa ittisa yakkaa fi qabinsa hidhamtootaa irratti yommuu mari’ate,

hooggantoonnii fi abbootiin seeraa muuxannoon dursan manneen murtii biyyoota 9 naannawaa

Afirikaa, Eesiyaa, fi Paasifik irraa walitti bahan kan hirmaatan yoo ta’u, hirmaattonni kunniinis

dhaabbilee isaanii sirna qabsiisuun itti gaafatamummaa mirkaneessuuf sadarkaa addunyaatti

qajeeltoowwan naamusaa abbootiin seeraa ittiin gaggeeffaman baasuun barbaachisaa akka ta’e

itti amanuun kanaafis sanada qabiyyeen isaa addunyaalessa ta’e qoratee akka dhiheessuuf garee

judiiishaal inteegiritii (Judicial Integrity Group) jedhu hundeessuun itti gaafatamummaa

kenneefi.

Kana gochuuf dhimmi guddaan Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kakaase biyyoota adda

addaa keessatti amantaa uummanni manneen murtii irraa qabu sababa malaammaltummaa fi

loogiin hojjechuu irraa kan ka’een yeroo gara yerootti xiqqaachaa akka deeme bu’aawwan

qorannoo adda addaa kan agarsiisan ta’uu barreeffamoonni garagaraa ni ibsu.

Gareen Judiishaal Inteegiriitii (Judicial Integrity Group) jedhamuun beekamus wixinee danbii

dhihaate erga qorateen booda duudhaalee fi qajeeltoowwan gadifageenyaan kaa’uun Akka

Lakkoofsa Awurooppaatti, Guraandhala bara 2001tti walgahii biyya Indii, Baangilooritti

ispoonserummaa komishinii mirga namoomaa Mootummoota Gamtooman jalatti argamuun

taa’een Wixinnee Danbii Naamuusa Abbootii Seeraa Baangloor mirkaneesseera. Kana boodas,

wixineen danbii kun walgahii waliin abbootii seeraa Gamtaa Awurooppaan Waxabajjii bara

2002tti taa’ameen yaadaan akka gabbatu ta’eera. Dabalataanis, Muddee bara 2002tti

hooggantoonni manneen murtii biyyoota sirna seeraa siivilii hordofan (Biraazil, Rippaabilikii

Cheek, Misira, Faransaay, Meekisiikoo, Moozaambik, Hoolaand, Noorweyii, fi Filippiinsi)

bakka jiranitti mariin bal’aa irratti gaggeeffameera. Marii kana irrattis abbootiin seeraa sirna

seeraa koomanii fi siivilii duudhaalee fi qajeeltoowwan danbichaa irratti baay’inaan waliigaluun

dhimmoota muraasa qofa irratti addaan baatee xiqqoo ta’e mul’ateera.

29

Dhimmoota addaan baateen irratti mul’atan keessaa akka fakkeenyaatti kanneen armaan gadii

kaasuun ni danda’ama:

Inni duraa, duraa duubummaa qajeeltoowwan naamusaa ti. Bilisummaan,

alloogummaa, fi ejjennoo cimaa qabaachuu fi walqixxummaan dura dhufuu fi dhiisuu

ilaalchisee addaan baateen tureera.

Maqaan danbii naamusaa Koodii (Code) jedhamee waamamuu isaa. Sababni isaa,

jechi koodii jedhu biyyoota sirna seeraa siivilii hordofan biratti sanada seera guutuu

ta’e bakka tokkotti qabatee jiru jechuu waan agarsiisuuf danbiin naamusaa ammoo

kana irraa adda waan ta’eefi.

Galiin maatii abbootii seeraa hojii isaanii wajjin hanga

walitti hin buunee fi loogiin akka murteessan hanga hin goonetti dirqamatti beekuun

maaliif barbaachise gaaffii jedhu biyyootni Sirna Seera Siiviliii hordofan gaafataniiru.

Seensa sanadichaa irratti maddi aangoo abbaa seerummaa

hawaasni qaamni abbaa seerummaa ija qajeeltoo gaarii ykn sirrii fi badaa ykn

dogoggora hin taaneen ilaalee abbaa seerummaa haqummaa qabu ni kenna jedhee

waan amanee fudhatuuf yaadni jedhu gaaffii uumeera. Kana irratti abbootiin seeraa

biyyoota sirna seeraa siivilii hordofan bu’uurri aangoo abbaa seerummaa Heera

mootummaa ti bifa jedhuun akka fooyyaa’uu abbootiin seeraa biyyoota Sirna Seeraa

Siivilii gaafataniiru.

Akka sirna seeraa koomaniitti abbaan seeraa dhaddacha irraa ka’uu qabu tokko

gareewwan walfalman abbaan seeraa sun akka itti fufu waliigallan abbichi seeraa sun

itti fufuu akka danda’u kan ibsame ta’us, yaadni kun sirrii akka hin taane biyyoonni

sirna seeraa siivilii hordofan mormaniiru. Walitti dhufeenya firooma fuudhaa fi

heerumaan ykn waan biraan hundaa’u danda’u hambisuu irra haalli akkasii yoo

mudate abbaan seeraa tokko ofuma isaatiin abbaa seerummaa irraa of kaasuu akka

qabus gaafatameera.

Hundaa ol garuu, dhimmi guddaan falmisiisaa ture dhimma hirmaannaa siyaasaan walqabatu

ture. Biyya Awurooppaa tokko keessatti abbootiin seeraa miseensummaa siyaasaan akka

filataman seerri tumu ni jira. Biyyoota Awurooppaa muraasa keessatti ammoo abbootiin seeraa

siyaasa keessa galanii dorgomuun miseensa mana maree ta’anii hojjechaa hojii abbaa

30

seerummaas biratti hojjechuu akka danda’an, ykn ammoo miseensa mana maree ta’anii yeroo

hojjetan qofaaf hojii abbaa seerummaa irraa akka turan godhu. Gama kanaan biyyoonni sirna

seeraa siivilii hordofan abbootiin seeraa siyaasa keessatti hirmaachuu kan danda’an ta’uu fi

dhiisuu irratti waliigalteen addunyaawaa ta’e waan hin jirreef biyyootumti akkuma mataa-mataa

isaaniitti akka bulchan haa ta’u jedhamee waliigalameera. Haa ta’u malee, abbootiin seeraa

sochii siyaasaa hojii isaanii bilisummaan ykn loogii malee akka hin hojjenne isaan taasisu irraa

of qusachuu akka qaban waliigalteen jira13.

Kana booda dha egaa sanadni Baangiloor:

Bilisummaa abbaa seerummaa eeguu

Loogii irraa bilisa ta’uun madaalamummaan hojjechuu

Ejjennoo cimaa qabaachuu

Garraamummaa(qininnet)

Walqixxummaa

Gahumsaa fi kaka’umsaan hojjechuu qajeeltoowwan bu’uuraa naamusa abbaa

seerummaa ta’uun kan bocame jechuun ni danda’ama.

Sanadni kun Ebla bara 2003tti Komishinii Mirga Namoomaa Mootummoota Gamtoomaniif

dhihaatee kan ture yoo ta’u, innis biyyoonnii fi dhaabbileen adda addaa wixinicha akka

madaalaniif affeeree ture. Ebla bara 2006tti ammoo Komishiniin ittisaa fi bulchiinsa yakkaa

Mootummoota Gamtoomanii biyyootni miseensota dhimmoota dinagdee fi hawaasummaa

Addunyaa (ECOSOC) ta’an manneen murtii isaanii sanadicha ka’umsa godhachuun danbii

naamusa abbootii seeraa akka baasan ykn akka fooyyeessan gaafateera. Bu’uuruma kanaan,

Adoolessa bara 2006tti Mootummoota Gamtoomanitti Kaawunsiliin Dhimmoota Dinagdee fi

Hawaasummaa Qajeeltoowwan Naamusa Abbaa Seerummaa Baangiloor jechuun murtii

lakkoofsa ECOSOC 2006/23 godhee sanaadicha raggaasiseera14.

Ogeessota Abbootii Alangaa Ilaalchisee:

Gurmaa’insii fi ga’ee abbootiin alangaa bulchiinsa sirna haqa yakkaa keessatti qaban biyyaa

biyyatti garaagara waan ta’eef yeroo dheeraaf qajeeltoo naamusaa amala addunyaawaa qabu

13

Qajeeltoowwan Naamusaa Baangiloor Fuula 13-14. 14

Akkuma 13ffaa.

31

haala walfakkaataa ta’een baasuun rakkisaa ta’ee tureera. Haa ta’u malee,yeroo dhihootiin asitti

danbiin naamusaa abbootiin alangaa ittiin gaggeeffaman akka bahuuf haalawwan dhiibbaa

garagaraa uuman mul’achaa kan dhufan yoo ta’u,kanneen keessaa waantota lama fakkeenyaaf

kaasuun ni danda’ama.

Dursa, biyyootni addunyaa gara garaa waliigalteewwan mirga namoomaa adda addaa kan

mallatteessan yoo ta’u, waliigalteewwan kanniin akka kabajamaniif hirmaannaa guddaa fi gahee

abbootii alangaa gaafatu. Chaarterii Mootummoota Gamtoomanii fi Ibsa Waliigalaa Mirgoota

Namoomaa (UDHR) bira darbee hirmaannaa abbootii alangaa waliigalteewwan mirga

namoomaa barbaadan kan akka waliigaltee addunyaa Mirgoota Siivilii fi Siyaasaa, gochaawwan

alnamoomaa (inhumane treatment) hambisuuf ba’an, mirgoota daa’immanii fi kkf maqaa

dhahuun ni danda’ama.

Waliigalteewwan kunniin qabinsa mirga namoomaaf faayidaa guddaa kan qabanii fi mirga

namoota murtiin dura qabamanii fi himatamanii kan tumanidha. Fakkeenyaaf, namoonni

yakkaan shakkamanii to’annoo jala oolan dafanii mana murtiitti akka dhihaatan (waliigaltee

Addunyaa Mirgoota Siivilii fi Siyaasaa, kwt.9 (3)), akkasumas haala haqummaa qabuun murtii

argachuu fi mirga ofirraa ittisuu (Waliigaltee Addunyaa Mirgoota Siivilii fi Siyaasaa,kwt.14)

maqaa dhahuun ni danda’ama. Kanatti dabalees, abbaan alangaa qaama loogii malee hojjetu

waan ta’eef, adeemsa qorannoo yakkaa keessatti mirgi namoota to’annoo jala oolanii yommuu

kabajamuu dhabu,qaamni qorannoo gaggeessu sirreessuu akka qabu tarkaanfii fudhachuu

danda’a (Waliigaltee Addunyaa Mirgoota Siivilii fi Siyaasaa,kwt.6(1) fi 7;Ibsa Waliigalaa

Mirgoota Namoomaa,kwt.3 fi 5;waliigaltee gochaawwan alnamoomaa ta’an dhorku,kwt.15).

Waliigalteewwan olitti tarreeffaman kunniin amala dirqisiisummaa kan qabanidha. Amala

addunyaawaa qabaachuun garuu ammoo dirqisiisoo kan hin taanes akka jiran hubachuun

barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf, Akka Lakkoofsa Warra Awurooppaa bara 1990tti gahee

abbootii alangaa ilaalchisee qajeelfama Mootummoota Gamtoomaniin ragga’e ilaaluun ni

danda’ama. Qajeelfamni kun qajeeltoowwan hojii fi duudhaalee naamusaa abbootiin alangaa

ittiin gaggeeffaman of keessatti kan qabate dha. Tumaaleen qajeelfama kanaa mootummoolee

irratti humna dirqisiisummaa kan hin qabne ta’anus, yaada mootummaalee waan ibsaniif

walhubatanii waliin hojjennaan itti gaafatamummaa dhaqqabsiisuu danda’u.

32

Lammeffaa irratti dhimmi danbii naamusa abbootii alangaa amala addunyaawaa qabu akka

diriiruuf sababa ta’e yakkoonni daangaa biyyaa qaxxaamuran (cross boundry crimes)

babal’achaa waan dhufaniifi. Yakkoota akkasitti qindaa’an kana ittisuufis ta’e to’achuuf

gargaarsa abbootii alangaa biyyoota adda addaa keessa jiran kan gaafatu waan ta’eef qabsoo

gama kanaan godhamu bu’a qabeessa taasisuuf danbii naamusa ogummaa abbootii alangaa

waliin qopheeffachuun barbaachisaa ta’a. Yaada kana irraa ka’uun Gamtaan Awurooppaas, seera

gahee fi naamusa abbaa alangaa ibsu “Recommendation on the Role of Public Prosecution in the

Criminal Justice system”jedhamuun beekamu baaseera.

Abbootiin alangaas walgargaaruun akka isaan barbaachisu hubachuun Akka Lakkoofsa

awurooppaatti bara 1999 Waldaan Abbootii Alangaa Addunyaa, qajeelfama ”Standards of

Professional Responsibility and Statement of the Essential Duties and Rights of

Prosecutors”jedhamuun beekamu baaseera. Qajeelfamoota olii lamaan irratti akkuma ibsame

abbootiin alangaa dirqama hojii isaanii yommuu bahatan alloogummaa, haqummaa,

madaalawummaa, fi bilisummaa fi itti gaafatamummaan hojjechuu akka qaban ibsu.

Dhuma irratti, qaphxiin osoo hin ibsamiin bira darbamuu hin qabne qaama raawwachiiftonni

yommuu seera kabachiisan maal hordofuu akka qaban qajeelfamni “UN Code of Conduct for

Law Enforcement Officials” jedhu Mootummoota Gamtoomaniin Muddee bara 1979 qophaa’ee

ragga’eera. Qajeelfamni kun qaamoleen seera kabachiisan tajaajiltoota uummataa fi itti

waamamni isaaniis uummataaf waan ta’eef, hojii isaanii yommuu hojjetan dirqama ogummaa

isaanii bahachuu akka qaban; kana biras darbee hojii isaanii keessatti humna kan fayyadaman

hanga barbaachisaa ta’e qofaa fi gocha gara jabina qabu irraa akka of qusatanii fi raawwatee yoo

argames callisanii akka hin dhiifne ni ibsa.

2.1.2. Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa qopheessuuf

Sadarkaa Biyya Keenya, Itoophiyaatti Hojiiwwan Hojjetaman

Sanadoota durii Itoophiyaa keessaa waa’ee naamusa ogummaa abbootii seeraa of keessatti

qabatee kan jiru Fiitaa negasti dha. Dhimmootni sanada kana keessatti ibsaman tokko tokko

maqaa dhahuuf:

Abbaan seeraa muudamu kan barate ta’uu qaba malee kan hin baranne ta’uu hin qabu;

Hubataa fi qalbi qabeessa ta’uu qaba;

33

Murtii ajaja irraa, ajaja murtii irraa adda baasee kan beeku; beekumsa gahaa kan

qabu;wallaalummaa irraa kan fagaate;

Abbootii seeraa fi ragoolee namaaf dhugummaa malu qabaachuu;

Gocha saalfachiisuu fi qaanii ta’e irraa haa fagaatu;

Dafee jaallatamuu irra dafee kan baratu;nama tokkollee jaallachuuf suuta kan jedhu haa

ta’u;

Yeroo haariitti kan obsu;fuula namaa ilaalee wal caaalchisuu irraa kan fagaate haa ta’u;

Erga addaan ba’anii boodallee taanaan, namoota wal dhaban keessaa tokko hambisee isa

biraa ofitti simachuu hin qabu;

Murtii hedduu murteessuu irraan kan ka’e nuffee jira yoo ta’e hin murteessiin;

Isa tokkoon taa’ii isa biraan ammoo dhaabadhuu dubbadhu jechuu hin qabdu;

Dhimma nama tokkoo dhaggeeffatee kan nama biraa cal jechuu hin qabu;

Gareen biraa sababa akka hin uumneef garee tokkoof gurra hin kenniin;

Ofiif hin murteessiin; ani ofiif abbaa seeraa dha hin jedhiin. Abbaaf,haadhaaf,ijoollee

isaaf,ijoollee ijoollee isaaf,obbolaan isaaf,haadha manaa isaaf abbaa seerummaa hin

kenniin;

Diina isaaf murteessuu hin qabu; na sodaateeti waan jedhuufi. Itti murteessuus hin qabu

aaloo isaa natti bahuuf waan jedhuufi15.

Sirni seeraa jabanaa Itoophiyaa erga eegalee walakkaa jaarraa ol ta’eera. Haa ta’u malee, qophii

danbii naamusaa ilaalchisee sanadni kana jedhamu hin argannu. Kanas ta’u, tumaaleen naamusa

ogummaa ilaallatan seerota adda addaa keessa asii fi achi bibittinnaa’anii jiru. Gama kanaan

waanti akka fakkeenyaatti ka’u, abbootiin seeraa dhimma firoota isaanii ta’e irratti abbaa

seerummaan ilaaluu kan hin dandeenye ta’uu,dhimma murtiif dhihaate irratti abukaatoon fira

abbaa seeraa yoo ta’e abbaan seeraa sun dhimmicha falmisiisuu kan hin qabne ta’uu labsii

lakkoofsa 195/1955,kwt.16(1) jalatti tumamee jira. Labsii lakkoofsa 323/65’n Gumiin Bulchiinsa

Abbootii Seeraa hundaa’eera; naamusa ilaalchisee qajeelfama baasuu akka danda’us aangoon

kennameefi. Kanuma ka’umsa godhachuun Gumiin Bulchiinsa Abbootii Seeraa qajeelfama

15

Akkuma 14ffaa, Fuula 23.

34

qaphxiilee 22 qabate baaseera. Haa ta’u malee, sadarkaa qajeelfamaatti bahee waan tureef

abbootii seeraas ta’e uummata biratti akka gaariitti kan beekame hin turre16.

Akka Lakkoofsa Itoophiyaatti bara 1968tti labsiin lakkoofsa 52/68 yoo labsamu naamusa

ilaalchisee qajeelfamoota labsii lakkoofsa 323/65 keessatti hammataman kan qabate ta’us

bu’uura labsii kanaatiin qajeelfamni naamusaa bahe hin turre17. Danbiin naamusa abbootii seeraa

yeroo duraatiif bifa bakka tokkotti qindaa’een kan bahe bara 1981tti yoo ta’u, innis Manni Murtii

Waliigala Mootummaa RDUI tiin ture. Danbiin kun karaa abbootii seeraa Mana Murtii

Waliigalaa kan bahe ta’us,daangaan raawwii isaa garuu abbootii seeraa Mana Murtii Waliigalaa

qofa irratti osoo hin taane abbootii seeraa mana murtii idilee fi mana murtii Ol’aanaa Raayyaa

Biyyaa irrattidha.

Guddina tumaawwan seeraa naamusa abbootii alangaa ilaallatan yoo ilaalles kanuma abbootii

seeraa waliin kan walfakkaatu dha. Sirna hundeeffama mootummaa jabanaa Itoophiyaa irraa

kaasee abbaan alangaa fi manni murtii Ministeera Murtii jala bulu turan. Labsiin manneen murtii

fi abbootii alangaa gurmeessuuf bara1968 bahe garuu, qaamolee lamaanuu sadarkaa

walfakkaatuun kan gaggeessu Bulchiinsi Abbootii Seeraa Ministeera Murtiin hoogganamu

hundaa’ee ture. Qophiin qajeeltoowwanii fi qajeelfamoota abbootii alangaas kan mana murtii

irraa adda hin turre. Tumaaleen naamusa ilaallatan tokko tokko labsiiwwanii fi danbiiwwan

adda addaa keessatti tumamanii argamu. Abbootii seeraa ilaalchisee danbiin naamusaa inni

jalqabaa kan bahe bara 1981 yoo ta’u, abbootii alangaa ilaalchisee garuu danbiin naamusaa turee

bara 1991tti danbii abbootii alangaa hundeessuuf bahe keessatti walitti qabamee jira.

Naannoleenis federaala hordofuun haaluma walfakkaatuun danbii ittiin bulmaataa hundeessuun

hojiirra oolchaniiru.

Bara 1987ALI irraa eegalee biyya keenya keessatti tajaajila mootummaa akka waliigalaatti

fooyyeessuuf jecha Sagantaan Fooyyaa’insaa Siivil Sarvisii bocamee hojiiwwan hedduun kan

hojjetaman ta’uun isaa beekamaa dha. Sagantaa kana keessatti sagantaan xiqqaa bocamee ture

tokko sagantaa xiqqaa naamusaa yoo ta’u, sagantaa xiqqaa kana keessattis pirojeektiiwwan

qabamanii turan keessaa tokko danbii naamusaa qopheessuu dha.

16

Alamaayyoo Hayilee, Olitti yaadannoo Lak.8, F.24. 17

Akkuma 16ffaa.

35

Sagantaa xiqqaan fooyyaa’insa naamusaa barbaachisummaa naamusaa qaphxiilee itti aananiin

walqabsiisee akka itti aanutti ibseera18.

Naamusni fayyaa fi nageenya hawaasa tokkoo eeguuf murteessaa ta’uu isaa;

Seerotaa fi danbiiwwan beekanii hojii ogummaa ofii keessatti hojiirra oolmaa isaa

mirkaneeffachuuf naamusni bakka ol’aanaa kan qabu ta’uu isaa;

Gahumsa ogummaa eegsisuu fi fooyyeessuu keessatti naamusni gahee ol’aanaa

kan gumaachu ta’uu isaa;

Adeemsa kenna tajaajilaa keessatti sadarkaawwan naamusaa ol’aanaa ta’an

eegsisuu fi cimsuuf kan gargaaru ta’uu isaa;

Dirqama ogummaa amanamummaa, qajeelummaa,alloogummaa fi of eeggannoo

barbaachisaa ta’een akka ba’annu kan nu dandeessisu waan ta’eefi dha.

Sagantaa-xiqqaa fooyyaa’insa dhimma naamusaa keessatti qajeeltoowwan naamusaa kudha-lama

adda kan bahan yoo ta’u, qajeeltoowwan kanniin bu’uura godhachuudhaan wixineen

danbiiwwan naamusaa abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa ittiin gaggeeffaman qophaa’aniiru.

Naannoleen muraasa ta’anis,jechuunis Tigiraay,Amaaraa,Oromiyaa fi Saboota,Sab-lammootaa,fi

Uummattoota Kibbaa qajeeltoowwan kanniin ka’umsa godhachuun danbii naamusaa kan

raggaasifatan yoo ta’u,sadarkaa federaalaatti garuu,sadarkaa wixinee irratti kan argamanidha19.

Qajeeltoowwan kunniinis kanneen armaan gadiiti.

Ejjennoo Cimaa Qabaachuu (Integrity)

Uummanni mootummaa ofii filatee fi hundeesse irraa maal barbaada? Hunda dura, mootummaa

inni amanu akka jiraatu barbaada. Uummanni mootummaa irraa amantaa yoo dhabe, hojiiwwan

mootummaan hojjetu hunda ija shakkiin waan ilaaluuf, mootummaadhaaf gargaarsa barbaachisu

gochuu irraa of qusata. Mirga isaa karaa seera qabeessa ta’een kabachiisuu manna karaa seeran

alaa akka filatu godha. Yaa soogiddaa yoo ofiif jette mi’aayi ta’uu baannaan dhagaa dha jedhanii

si gatuu akkuma jedhamu mara mootummaan uummanni amantaa akka irratti qabaatuuf maal

gochuu qaba? Tajaajila uummanni irraa barbaadu yeroo fi qulqullina barbaadamuun

dhiyeessuufii qaba. Haa ta’uutii mootummaa jechuun waan biraa jechuu osoo hin taane abbootii

18

Mootummaa Rippaabilika Dimokiraatawaa Federaalawaa Itoophiyaatti Maanuwaalii Leenjii Manneen Murtii Federaalaa, Mana Murtii Waliigalaa Federaalaa, Ebla 1999, Finfinnee. 19

Sagantaa Fooyyaa’insa Naamusaa, Jildii 2.

36

taayitaa fi hojjettoota mootummaa manneen mootummaa keessa sadarkaa adda addaa irra

hojjetan jechuu dha. Waan ta’eefuu, mootummaan tajaajila qulqullinaa fi yeroo barbaadamu

keessatti kennuu kan danda’u karaa hojjettoota mootummaa fi abbootii taayitaatiin. Waan

ta’eefuu,hojjetaa mootummaa irraa maaltu eegama?

Bu’uura ogummaan sun barbaaduun hojicha qulqullinaa fi si’oomina barbaadamuun

hojjechuu dha. Haa ta’u malee, ogeessi tokko hojii isaa qulqullinaa fi si’oomina

barbaadamuun hojjechuuf yeroo hunda beekumsaa fi dandeettii isaa gabbifachuu fi

fooyyeessuuf cimuu qaba. Waanti ani beeke na gaha jechuu irra yeroo hunda beekumsas

ta’e ogummaa isaa cimsachuuf hojjechuu barbaachisa. Kana gochuu isaatiin hojii isaa

bifa qulqullinaa fi si’oomina qabuun waan hojjetuuf, tajaajilli mootummaa hawaasa garaa

gaha. Kun ammoo hawaasni mootummaa irratti amantaa akka qabaatu taasisa. Kanatti

dabalatee garuu,1) beekumsaa fi dandeettii isaa yeroo irraa yerootti gabbifachaa kan

deemu taanaan itti gaafatamummaa ol’aanaatiif of qopheessuu danda’a, filannoo hojiis

bal’isuufii danda’a, barbaadamummaan isaas ni dabala 2) Hojii isaa qulqullinaa fi yeroo

barbaadamu keessatti sadarkaa ogummichi gaafatuun hojjechuu isaatiinis boqonnaa

sammuu ni argata.

Saa’atii hojii mootummaa guutummaatti hojii mootummaaf oolchuu. Saa’atiin hojii

mootummaa guutummaatti hojii mootummaaf kan oolu taanaan tajaajilli barbaadamu

yeroo barbaachisu keessatti hawaasa tajaajilamu dhaqqabu. Kana jechuun garuu dirqama

waajjira keessa taa’uu jechuu miti. Hojiin waajjira keessatti ykn waajjiraan alatti

hojjetamuu danda’a. Ta’us sa’atii hojii itti qaxarame guutummaan guutuutti hojii

mootummaaf oolchuu qaba jechuu dha. Hojjetaan mootummaa sa’atii hojii, hojii

mootummaaf oolchuu isaatiin qofa boqonnaa sammuu argatuun biratti gaafa ji’aa mindaa

yoo fudhatu gatii dafqa isaatii waan ta’eef, itti gammada; bilisummaanis itti dhagahama.

Osoo hin hojjetiin kan kaffalamuuf yoo ta’e garuu hirkataa dha jechuu dha. Mindaan

eessaayyuu osoo hin taane uummata irraa bifa gibiraan walitti kan qabamu waan ta’eef

qabeenyaa uummataa balleessuu ta’a jechuu dha. Hojii fi dhamaatee isaatiin kan jiraatu

osoo hin taane, hirkataa ofiifuu jiraachuu hin dandeenye ta’a jechuu dha.

Qaamaa fi sammuu dadhabsiisuun hojjetaan mootummaa hojii isaa akka hin hojjenne

kanneen godhan kan akka baalaa fi dhugaatii sammuu adoochan irraa bilisa ta’uu qaba.

Kana yoo godhe qaamaa fi sammuu fayyaalessa ta’e waan qabaatuuf yeroo hojii isaa

37

sirriitti hojiirra oolchuu danda’a; beekumsaa fi ogummaa isaa barumsaan,leenjii fi

qo’annoo fi qorannoon gabbifachuu danda’a jechuu dha.

Jecha beekamaa kana beektu laataa?

“Waan namoonni isiniif akka godhan barbaaddan hunda isinis godhaafii;waan

namoonni isiniif akka hin goone barbaaddan hunda ammoo isinis namoota irratti Hin

raawwatiinaa!”

Haqummaa (Honesty)

Isin qabeenyaa adaraan namatti kennattan tokko namni sin itti kennattan sun sirriitti qabee siniif

akka tursiisu akka barbaaddan hin shakkisiisu.Uummannis aangoo fi qabeenyaa adaraan

mootummaatti laate sirriitti akka eeguuf barbaada. Hojjetaa mootummaa irraa dirqamni

naamusaa eegamu tokko haqummaa dha kan jedhames kanumaafi. Hojjetaan mootummaa haqa

qabeessa ta’e:

1. Waadaa seene ni kabaja; ni raawwata. Gowwoomsuu, waliin dhahuu, fi aangoon akka malee

daldaluu irraa of qusata.

2. Hojii isaan walqabatee ykn haala walqabachuu danda’uun kennaas ta’e keessummeessa

dhihaatuuf fudhachuu irraa of qusata.

3. Kennaas ta’e keessummeessa dhihaatuuf fudhachuun dura gara fuulduraatti hojii isaa waliin

walqunnamtii akka hin qabaanne; akkasumas, itti gaafatamummaa qabu irraan kan ka’e boor

tajaajila addaa gaafatamuuf jedhee akka hin taane ni qulqulleeffata. Kennaa fi

keessummeessaan sossobamee warreen biroof meeshaa ta’uu irraa of qusata.

Amanamummaa (Loyality)

Isin yakki isinuma mataa keessan irratti, firoota keessan irratti, ykn qabeenyaa keessan irratti

yoo raawwatamu namni callisee akka ilaalu ykn akka isinitti hin himamne hin barbaaddan.

Uummannis qabeenyaan isaa akka hin banne isin akka hojjetaa mootummaatti akka eegdaniif

barbaada. Isin qaama uummataa waan taataniif qabeenyaan uummataa akka hin banneef hojjetaa

mootummaa to’atu dha. Dirqama ogummaa keessaa amanamummaan tokko kan ta’ees

kanumaafi. Waan ta’eefuu, hojjetaan mootummaa amanamaa ta’e heera mootummaaf amanamaa

38

akka ta’utu irraa eegama. Mana hojii isaa keessatti gochi seeraan alaa raawwatamuu isaa karaa

kamiinuu yoo beeke maaltu na galche jedhee callisee kan bira darbu osoo hin taane, qaama

dhimmi ilaalutti beeksisuun tarkaanfiin ykn sirreeffamni barbaachisaa ta’e akka fudhatamu

godha.

Iftoomina (Transparency)

Isin gara waajjira tokkoo tajaajilamuuf yoo deemtan hojjetaan mootummaa isin iyyata itti

dhiheeffattan odeeffannoo gahaa beekumsa irratti hundaa’e isiniif akka kennuuf sanuma irratti

hundaa’uun murtoo mataa keessanii akka murteessitan ni barbaaddu. Namni biraas isin bira

tajaajilamuu yoo dhufu fedhuma walfakkaataa ta’e qaba. Waan ta’eefuu, iftoominni qajeeltoo

naamusaa hojjetaan mootummaa ittiin gaggeeffamu qabu dha. Gama kanaan hojjetaan

mootummaa:

1. Bu’uura aangoo kennameefiin hojii isaa yoo hojjetu hojii hojjetuu fi murtiiwwan dabarsu

iftoominaan kennuu qaba. Kana jechuun, hojiiwwan hojjetuu fi murtiiwwan murteessuuf

sababaan deggaruu fi kanas namoota abbaa mirgaa ta’aniif ibsuuf dirqama qaba jechuu

dha. Ittigaafatamummaa kana irraa kan of qusachuu qabu dhimmoonni iccitiin eegaman

kan jiran yoo ta’an qofaa dha.

2. Odeeffannoo tajaajilamtoonni barbaadan ibsa waliin kennuuf dirqama qaba.

3. Adeemsi kenna tajaajila mootummaa ifa akka ta’u gochuu qaba.

4. Odeeffannoo hawaasni tajaajilamaan beekuu qabu tajaajilamaan osoo hin gaafatiin

qopheessee beeksisuu qaba.

Iccitii Eeguu (Secrecy)

Isin dhimma iccitiin akka isiniif qabamuuf adaraadhaan namatti himtan tokko iccitichi akka

isiniif eegamu ni barbaaddu. Uummannis hojjetaan mootummaa sababa itti gaafatamummaa

qabuun iccitii beeke akka eegu barbaada. Waan ta’eefuu,hojjetaan mootummaa tokko:

1. Odeeffannoowwan mootummaa ykn dhuunfaa iccitiin eegamuu qabanii fi sababa hojii

isaatiin beeke ibsuu hin qabu

2. Hojii erga gadhiisee ykn bakka hojii erga jijjiirrateen boodas ta’e odeeffannoowwan

iccitii sababa hojiitiin beeke iccitummaan qabamanii akka turan eeguuf dirqama qaba.

39

Itti gaafatamummaa (Accountability)

Isin qabeenyaa keessan akka isiniif bulchuuf ykn mucaa keessan akka isiniif eeguuf adaraa

jettanii nama itti laattan tokko rakkoon yoo mudate, itti gaafatamummaa irraa of oolchuuf jecha

qofa qabeenyaa ykn mucaa keessan irra miidhaan akka dhaqqabu hin barbaaddan. Uummannis

hojjetaan mootummaa itti gaafatamummaa kan baqatu osoo hin taane itti gaafatamummaa

fudhachuuf qophii kan ta’e akka ta’u barbaada. Waan ta’eefuu, hojjetaan mootummaa:

1. Murtiiwwan murteessuu fi hojiiwwan hojjetu itti gaafatamummaan akka hojjetu malee itti

gaafatamummaa irraa baqachuun irraa hin eegamu.

2. Gaarii godhee badhaafamuu akkuma barbaadu mara, dogoggora yoo raawwates

dogoggora raawwateef itti gaafatamummaa dhufuu malu kan fudhatu malee itti

gaafatamummaa gara biraatti naannessuun balleessaan ala namoota biroo irraa miidhaan

akka dhaqqabu kan godhu ta’uu hin qabu.

3. Adeemsa hojii fi hojiiwwan hojjetaman ilaalchisee qaama ilaaluuf gabaasa dhugaa

dhiheessuuti irraa eegama.

4. Murtiiwwanii fi hojiiwwan biroo hojjete sababeeffachuun gaaffiiwwanii fi dhimmoota

qulqullaa’uu qaban biroo irratti odeeffannoo barbaachisaa fi dhuga-qabeessa ta’e kennuuf

dirqama qaba.

Faayidaa Uummataaf Dursa Kennuu (Serving the Public Interest)

Isin qabeenyaa keessan akka isiniif eeguu fi akka isiniif bulchu adaraa jettanii amanuun namni

isin itti laadhattan tokko faayidaa keessan miidhuun ofii isaatiif faayidaa hin malle akka argatu

hin barbaaddan. Uummannis hojjetaan mootummaa qabeenyaa fi aangoo adaraan itti kenname

duubatti dhiisuun ofii isaatiif faayyidaa hin malle akka argatu hin hayyamu. Hojjetaan

mootummaa dhimma adaraadhaan fuudhe tokko irratti gochawwanii fi sochiiwwan walitti

bu’insa fedhii uumuu danda’an irraa of fageessuu qaba. Gama kanaan,

1. Hojii fi murtiin inni raawwatu faayidaa uummataa kan eegsisu malee faayidaa dhuunfaa

isaa, kan maatii isaa ykn ammoo kan jaalleewwan isaa biroo ta’uu hin qabu.

2. Faayidaawwan, fedhiiwwanii fi mirgoonni hojii isaa waliin walitti bu’insa fedhii uumuu

danda’an yoo jiraatan, qaama dhimmi ilaallatutti beeksisuun dhimmicha irratti murtii

akka hin kennine gochuu qaba.

40

3. Hojii mootummaa itti ramadamee jiru bifa miidhuu danda’uun hojii alaa biroo dabalataan

hojjechuu irraa of qusachuu qaba.

Aangoo Seeraan Kennameefitti Sirnaan Fayyadamuu

Isin abbaan aangoo mootummaa tokko aangoo isaatti fayyadamuun akka isin rakkisu hin

barbaaddan. Tajaajilamaan biraas akkasuma aangoo keessan fayyadamuun miidhaa akka irraan

geessan hin barbaadu. Uummannis hojjetaan mootummaa aangoo fi adaraa itti laatame kaayyoo

barbaadamu qofaaf oolchuu akka qabu malee nama biraa miidhuuf akka itti gargaaramu hin

barbaadu. Waan ta’eefuu, hojjetaan mootummaa:

1. Aangoo murteessuu qabutti fayyadamuun yoo hojjetu seeraa fi sirna jiru bu’uureffachuun

hojjechuu qaba.

2. Dirqisiisuun ykn dhiibbaa gochuun namoonni biroo ykn hojjettoonni isa jala jiran qarshii

akka liqeessaniif, meeshaa akka bitaniifi kkf irraa of qusachuu qaba.

3. Sababa hojiitiin walitti dhufeenya uumamee jirutti fayyadamuun namootni ykn

qaamoleen biroo gatii bittaa akka xiqqeessaniif ykn faayidaa gosa biroo akka kennaniif

gaafachuu hin qabu.

4. Aangoo isaa abdachuun murtiiwwan qaamoleen mootummaa, fi qaamoleen haqaa biroo

kennan jidduu lixuun dhiibbaa uumuu irraa of qusachuu qaba.

Loogii Gochuu Dhiisuu

Sanyii, amantaa, umrii, ilaalcha siyaasaa, saala fi kkf ka’umsa godhachuun loogiin isin irratti

akka raawwatamu hin barbaaddan. Uummannis hojjetaan mootummaa tajaajilamtoota jidduutti

loogii akka uumu hin barbaadu. Waan ta’eefuu, hojjetaan mootummaa loogii malee hojii isaa

hojjechuu qaba. Sanyii,bifa,saba/sab-lammii,saala,afaan,amantaa,ilaalcha siyaasaa fi kkf irratti

hundaa’ee garaagarummaa osoo hin uumiin akka hojjetutu i irraa eegama.

Seera Kabajuu

41

Isin seerri mootummaan baase cabee mirgii fi faayidaan keessan akka tuqamu hin

barbaaddan.Uummannis namoonni aangoo irra jiran seerota ba’an akka kabajanii fi akka

kabachiisan fedhii guddaa qaba. Waan ta’eefuu hojjetaan mootummaa:

1. Heeraa fi seeerota biyyattii kabajuutu irraa eegama

2. Qaamni aangoo qabu bu’uura imaammatoota, seerotaa fi danbiiwwan jiraniin ajaja yoo

kennu ajajicha fudhatee hojiirra oolchuuf dirqama qaba.

3. Ajaja seeraan walitti bu’u kennuu irraa of qusachuu qaba.

4. Ajaja seeraan alaa raawwachuu irraa of qusachuu qaba.

5. Hoogganaan ajaja seeraan alaa yoo kenne seeraan ala ta’uu isaa beeksisuu, kana bira

darbees qaama dhimmi ilaalutti beeksisuun tarkaanfiin barbaachisaa ta’e akka fudhatamu

gochuu qaba.

Tajaajilamaa Kabajaa fi Garalaafinaan Keessummeessuu

Isin tajaajila argachuuf gara mana hojii mootummaa yoo deemtan, gara laafinaa fi

nameenyummaan keessan haala kabajameen tajaajila argachuu barbaaddu. Uummanni kan

barbaadu hojjettoonni mootummaa tajaajilamtoota gara isaanii dhufan mirgi namummaa isaanii

osoo hin tuqamiin kabajaan akka keessummaa’anidha. Waan ta’eefuu, hojjetaan mootummaa

abbootii dhimmaa yeroo simatu kabajaa fi gara laafinaan simachuu,fi tasgabbaa’ee

dhaggeeffachuun naamusa tajaajilaa barbaachisaa ta’e kennuu amaleeffachuu qaba.

Fakkeenya Ta’uu

Uummanni kan barbaadu hojjetaan mootummaa hojjettoota birootiif illee fakkeenya akka ta’u

dha. Waan ta’eefuu, hojjetaan mootummaa:

1. Yaada addaa kan kabaju, yaadaa fi ilaalcha inni qabuun addatti mirga namoota yaadaa fi

ilaalcha addaa qaban kan kabajuu fi yaadichas akka ibsatan kan jajjabeessu, addaan

baateewwan jiran amansiisuun hiikuuf dursa kan laatu, dogoggora isaa ofii beekee

sirreessuuf qophii kan ta’e, dogoggorri nama biraan yoo itti himame dogoggora isaa

dhoksuuf kan yaalu osoo hin taane ofitti fudhatee kan sirreessu ta’uu qaba.

2. Yaadota haaraa burqisiisuuf kaka’umsa kan qabu, aadaan hojii akka dagaaguuf kan

dhama’u ta’uuti irraa eegama.

42

Kutaa kana keessatti:

1. Qajeeltoowwan naamusa ogummaa abbaa seerummaa baasuuf sadarkaa addunyaatti

tattaaffiiwwan sadarkaa sadarkaan godhaman;

2. Qajeeltoowwan naamusa ogummaa abbaa alangummaa baasuuf sadarkaa addunyaatti

tattaaffiiwwan sadarkaa sadarkaan godhaman;

3. Biyya keenya keessatti durii jalqabee naamusa ogummaa abbaa seerummaa baasuuf

tattaaffiiwwan godhaman argineerra. Ammuma dhiheenya kanaattuu dhimmoonni

naamusa ogummaa ilaallatan bifa tokkoonis ta’e bifa biraan kan jiran ta’us guutuu kan

hin taanee fi faffaca’anii kan jiran ta’uu; bara 1981 irraa kaasee garuu danbii naamusaa

mataa isaa danda’e qopheessuun akka eegalame;

4. Qophiin naamusa ogummaa abbootii alangaas haaluma walfakkaatuun bifa

bibittinnaa’een kan turee fi bara 1990 irraa eegalee garuu danbii naamusaa of danda’e

qopheessuun akka eegale

5. Sagantaa fooyyaa’insa siivil sarvisii keessatti sagantaan xiqqaa naamusaa qajeeltoowwan

12 kan qophaa’an yoo ta’u isaanis,

Ejjennoo cimaa

Haqummaa

Amanamummaa

Iftoomina

Iccitii eeguu

Itti gaafatamummaa

Faayidaa uummataaf dursa kennuu

Aangoo qabanitti sirriitti hojjechuu

Seera kabajuu

Tajaajilamaa kabajaa fi gara laafinaan simachuu

Fakkeenya ta’uu akka ta’an baranneerra.

Kutaa-xiqqaa Lama

2.2. Qajeeltoowwan Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbootii Alangaa

43

Leenjifamtootaa! Garee gareen ta’aatii gaaffiiwwan armaan gadii irratti marii gaggeessaa!

1. Rakkoowwan naamusaa abbootii seeraa biyya keenyaa irratti mul’atan maal fa’i jettanii

tilmaamtu? Naamusa attamii qabaachuu akka qaban tokko tokkoon kaa’aa.

2. Rakkoowwan naamusaa abbootii alangaa biratti mul’atan maal fa’i jettanii tilmaamtu?

Abbootiin alangaa naamusa ogummaa attamii qabaachuu akka qaban tokko tokkoon

kaa’aa.

Labsii Lakkoofsa 24/88 keewwata 11: Abbaa seeraa federaalaa ta’ee muudamuuf

kakuu galamu

“Ani......guyyaa har’aa.............abbaa seeraa mana murtii ta’ee muudamuun hojii koo yoon

eegalu itti gaafatamummaa ol’aanaa natti kenname amanamummaan raawwachuuf waadaan

seena.”

Danbii Ittiin Bulmaata Abbootii Alangaa Lakkoofsa 42/91, keewwata 11Abbaa Alangaa

Federaalaa Ta’ee yoo muudamu kakuu galamu

Ani.....biyya koof amanamaa ta’uun Heera mootummaa Rippaabilika Dimokiraatawaa

Federaalawaa Itoophiyaa fi seerota biroo kabajee kabachiisuuf seerota mootummaa

fedraalaan ba’anii fi gara fuula duraattis ba’an hojiirra oolchuun ol’aantummaa seeraa

mirkaneessuuf gahee hojii kootiis bu’uura seerri tumuun ba’achuun kabajaa fi mirga

namootaa kabajuu fi eegsisuuf faayidaa dhuunfaa osoo hin barbaadiin eenyuunuu

jaallachuun, ykn jibbuun, ykn sababa biraa kam irratti hundaa’uun loogii osoo hin godhiin

dhiibbaa gosa kamiyyuu osoo hin sodaatiin haqqummaan, fayyaalummaa fi ciminaan itti

gaafatamummaa natti kenname ba’achuuf waadaan seena.”

Abbaan seeraa ykn abbaan alangaa itti gaafatamummaa isaa amanamummaan ba’achuuf

dirqama ogummaa akkamiituu irraa eegama?

2.3. Duudhaalee fi Qajeeltoowwan Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa fi Abbaa

Alangummaa

Seensa

44

Moojuuliin leenjii kun maalummaa naamusaa yoo ibsu naamusni gaaffiiwwan bu’uuraa sadii

deebisuu qabu akka jiran ilaalleerra. Gaaffiin inni duraa, galmi dhumaa ykn duudhaan danbii

ykn sirna naamusaa maal akka ta’e adda baasee kaa’uu dha. Gama kanaan galmi dhumaa

naamusa abbaa seerummaas ta’e abbaa alangummaa maal akka ta’e jalqaba irratti adda

baasanii kaa’uun barbaachisaa dha. Sababni isaa, amalaa fi maalummaa naamusaa kan

murteessu galma dhumaa waan ta’eefi.

Haqa mirkaneessuun ykn dhugoomsuun galma dhumaa ogummaa abbaa seerummaa fi abbaa

alangummaa ti. Haqa mirkaneessuu ykn dhugoomsuu jechuun maal jechuu dha? Maaliin

ibsama? Haqni ta’eera jechuudhaaf dhimmoonni afran armaan gadii akka ulaagaaleetti

dhihaatu.

1. Bu’a qabeessummaa: Lammiileen gara qaamolee haqaa yoo dhufan murtii sirrii ta’e

bu’uura seeraatiin ni kennu amantaa jedhuunidha. Bu’a qabeessummaa haqaa jechuun

seeraa fi ijoo dubbii dhihaate irratti hundaa’uun akkaataa seeraatiin haqa sadarkaa isaa

eeggate kennuu dha.

2. Si’oomina: Lammiileen haqa akka barbaadamutti kan argatan yoo ta’ellee, gar-malee

yoo ture, haqni ture akka haqa dhowwatameetti lakkaa’ama akka jechuuti. Hayyuu og-

barruu beekamaa Itoophiyaa kan ta’an, Dr.kabbadaa Mikaa’el walaloo isaanii

“Tsigeeredaannaa daammanaa”jedhu keessatti seenaa armaan gadii argina.

Abaaboon aduun goguuf jette tokko bokkaan akka roobuuf duumessa gaafatte. Duumessi

ammoo turi ni dhaqqaba;yommuun deebi’un siif roobsisa jedheeti gatee deeme. Dhimma

deemeef xumuree hanga deebi’utti abaabittiin aduun waan itti cimeef gogdee duutee

eegde. Duumessi akkuma deebi’een waan qabatee jiru hunda doloollessee robe. Haa ta’u

malee, abaaboon sun waan duuteef oolchuun hin danda’amne. Fakkeenyi kun haqni ture

akka haqa dhowwatameetti lakkaa’ama yaada jedhu nu yaadachiisa.

3. Dhaqqabamummaa:-haqni dhugoomuu kan danda’u baasiinis ta’e bakkaan akka

salphaatti dhaqqabamuu yoo danda’e akkasumas, tajaajilli kenninu tajaajilamaaf haala

salphaan kan galuu fi ittis fayyadamuu yoo danda’e dha. Jaarraa giddu galeessaa keessa

gaggeessaa cimaa kan turan, Jenjiski’aan jedhamuun beekamu ilaalchisee waanti

45

jedhamu jira. Uummanni bulchiinsa Jenjiski’aan jala ture hojjettootaa mootummaa fi

abbootii taayitaa biroon waan miidhameef Jenjiski’aan bira deemuun hojjettoonni

mootummaa fi abbootiin taayitaa ati ramadde nu miidhan;waan isaan nu gaafatanuu ijaa

fi ijoo hin qabu. Waan ta’eefuu,dirqama nurraa eegamu beeknee akka ba’annuu fi haarsaa

hin malle akka hin kaffaleef seera nuuf baasi jedhan. Jenjiski’aanis bu’uuruma

gaafatameen seera isiniifan baasa jechuun seera mirgaa fi dirqama isaanii ibsu

barreeffamaan qopheesse. Haa ta’u malee, barreeffamichi xixiqqaatee kan barreeffame

ta’uu caalaayyuu bakka ol jedhaatti waan fannifameef namni maal akka ta’e dubbisuu

waan hin dandeenyeef itti fayyadamuu hin dandeenye. Waan ta’eefuu,seerri jiraatus itti

fayyadamuu hin dandeenye. Kanaafuu, dhaqqabamummaan lammiileen seera fi sirna

seeraa haala salphaa ta’een hubatanii sodaa fi muddama malee tajaajilamuu agarsiisa.

4. Tilmaamamuu:-Lammiileen gara qaamolee haqaa yoo dhufan maaltu murtaa’uu akka

danda’u tilmaamuu danda’uu qabu. Murtiin har’a kennamu murtii boor kennamu wajjiin

walitti kan bu’u yoo ta’e, sirna haqaa irratti lammiileen amantaa qabaachuu hin danda’an.

Murtii haqa qabeessa jechuun egaa dhimmoota armaan olitti ibsaman kanniin guutee yoo argame

dha.

Haa ta’u malee, murtiin haqa qabeessa ta’e kennamuun isaa hiika kan godhatu hawaasni

tajaajilamu dhugumatti murtiin haqa qabeessa ta’e kennamaa jiraachuu isaa amanuun yoo

fudhate dha.

Waan ta’eefuu, galmi dhumaa ykn duudhaan qajeeltoowwan naamusa abbaa seerummaa fi abbaa

alangummaa:

Murtii haqa qabeessa ta’e kennuu

Hawaasa tajaajilamaa biratti qaamoleen haqaa murtii haqa qabeessa ta’e kennaa akka

jiran amantaa akka horatan gochuu

Qajeeltoowwan naamusaa ogeessota qaamolee haqaa duudhaalee kanniin milkeessuu bifa

danda’aniin bocamuu qabu.

46

Kanatti aansuun ogeessonni sirna haqaa qajeeltoowwan naamusaa kabajuu qaban ogummaa

abbaa seerummaa fi abbaa alangummaa waliin walbira qabuun baranna.

2.3.1. Bilisummaa

2.3.1.1. Bilisummaa Mana Murtii Hawwuu fi Mirkaneessuu Ilaalchisee

Dirqamni ogummaa inni jalqabaa abbaa seeraa irraa eegamu bilisummaa abbaa seerummaa

kabajee kabachiisuu dha. Bilisummaan abbaa seerummaa jiddulixummaa ykn dhiibbaa qaama

alaa kamiraayyuu bilisa ta’uun seera qofa bu’uureffachuun murtii kennuu wabii dandeessisu dha.

Bilisummaan abbaa seerummaa mirga ykn bilisummaa abbaa seeraaf kenname osoo hin taane,

abbaan seerummaa jiddulixummaa ykn dhiibbaa qaama alaatiin godhamu irraa haala bilisa ta’een

seera qofa bu’uureffachuun akka murteessuuf itti gaafatamummaa abbaa seeraatti kenname dha.

Itoophiyaa keessatti bilisummaan abbaa seerummaa beekamtii heera mootummaa kan qabu dha.

Heera mootummaa RDFI keewwata 78 jalatti tumaa armaan gadii argina:

Qaamni abbaa seerummaa bilisa ta’e Heera mootummaa kanaan hundeeffameera (78(1))

Qaamni abbaa seerummaa sadarkaa kamittuu argamu qaama mootummaa, abbaa

taayitaa,ykn qaama biraa kamiraayyuu bilisa (79(2)).

Abbootiin seeraa hoojii abbaa seerummaasaanii bilisummaa guutuun raawwatan; seeraan

malee waanta biraan hin qajeelfaman (79(3)).

Bilisummaa abbaa seerummaa kana mirkaneessuuf jedhamees tumaalee fi wabiiwwan

dhaabbataa Heera mootummaa RDFI keewwata 79 (4, 5 fi 6) jalatti tumamanii argamu. Akkuma

tumaalee kanniiniin taa’ee jirutti, abbootiin seeraa yeroon soorama isaanii osoo hin gahiin hojii

abbaa seerummaa irraa kan ka’an:

Akkaataa danbii naamusaatiin badiin yoo raawwatame ykn;

Hanqina dandeettii hojii fi si’oominaa cimaa yoo qabaate ykn;

Fayyaa dhabuutiin hojii hojjechuu yoo dadhabe fi

Warreen kun jiraachuu Gumii Bulchiinsa Abbootii Seeraatiin yoo mirkanaa’e fi

Murtiin gumii kunis Mana Maree Bakka Bu’oota Uummataaf dhihaatee sagalee caalmaan

yoo ragga’e akka ta’e taa’ee jira.

47

Dabalataanis, yeroon soorama abbaa seeraa kamiyyuu dheerachuu akka hin dandeenye tumamee

jira.

Haala bulchiinsa baajataa ilaalchisees Manni Murtii Waliigala Federaalaa baajata mannni murtii

federaalaa ittiin bulu qopheessuun Mana Maree Bakka Bu’oota Uummataaf dhiheessee akka

murteessisu, yeroo hayyamamuttis akka bulchu tumameera. Baajati manneen murtii naannolees

bifuma walfakkaatuun Mana Maree naannoleetiin ramadama.

Kanatti dabalees labsii bulchiinsa abbootii seeraa federaalaa hundeessuuf bahe labsii lakkoofsa

24/88 keewwata 4 jalatti miseensonni bulchiinsa abbootii seeraa 9 yoo ta’u, walitti qabaa

dabalatee miseensonni 6 qaama abbaa seerummaa irraa abbootii seeraa akka ta’an ni tuma. Kunis

sirni bulchiinsa abbaa seerummaa adda durummaan harka qaama abbaa seerummaa kan jiru

ta’uu isaa agarsiisa.

Akkuma olitti ibsame bilisummaan abbaa seerummaa beekamtii fi wabii heerummaa argachuun

isaa dhimma bu’uuraa ti. Kun kan agarsiisu biyya keenya keessatti bilisummaa abbaa seerummaa

kabachiisuun dirqama ogummaa qofa osoo hin taane dirqama heeraas ta’uu dha. Dirqamni kunis

abbootii seeraa qofa irratti osoo hin taane qaama ykn nama biraa kamirrattuu kan gatame dha

(Heera mootummaa keewwata 9(2)).

Haa ta’u malee, bilisummaan abbaa seerummaa wabii dhaabbatummaa kennuu qofaan kan

mirkanaa’u miti. Abbootiin seeraa mootummaalee yeroo yeroon dhufuun darban kan tajaajilan

osoo hin taane, sirna Heeraa fi hawaasa amanamummaan kan tajaajilan akka ta’e hubatamuu

qaba. Gama kanaan, barreeffamni qajeeltoowwan Baangiloor irratti dhihaate tokko dhimma

qabannee jirru akka gaariitti waan nuuf ibsuuf akkuma jirutti ibsa afaan Ingiliziin kenname

fudhannee haa ilaallu.

They see governments come like water and go with the wind. They owe no loyalty to

ministers, not even the temporary loyalty, which civil servants owe. Judges are also

lions under the throne but that seat is occupied in their eyes not by the law and to that

48

conception that they own allegiance. In that lies their strength and their weakness,

their value and their threat20.

Kana jechuun amanamummaan abbootii seeraa seeraaf ta’uu qaba malee mootummaalee yeroo

yeroon jijjiiramaniif ta’uu hin qabu jechuu dha. Ciminni ykn dadhabinni isaaniis kan madaalamu

kana gochuudhaan ykn gochuu dhabuun ta’a.

Waan ta’eefuu, bilisummaan abbaa seerummaa akka dhugoomuuf itti gaafatamummaan ykn

dirqamni abbootii seeraa irraa eegamus ni jira. Bilisummaan abbaa seerummaa akka

dhugoomuuf abbootii seeraa irraa maaltu eegama? Akkuma olitti agarsiifametti, abbaan seeraa

bilisummaan abbaa seerummaa akka hin hubamne eeguuf dirqamni heeraa irratti gatameera.

Heerri mootummaa keewwati 9(2) lammiin, qaamoleen mootummaa, dhaabbileen siyaasaa,

waldaaleen biroo akkasumas abbootiin taayitaa isaanii kamiyyuu heera mootummaa kabachiisuu

fi akkasumas isaaf bitamuuf itti gaafatamummaa qabaachuu isaanii ifatti kan agarsiisu dha.

Danbii naamusa manneen murtii federaalaa keewwati 4 mata-duree Seerota Sirriitti Hojiirra

Oolchuu jedhu jalatti “murtii fi ajaja kennu hunda irratti seeronni biyyattiin bahan sirriitti

hojiirra akka oolan gochuun hojii jalqabaa abbaa seeraa ti jechuun ifatti tuma.”

Danbiin naamusa abbootii seeraa Naannoo Amaaraa keewwati 5 (4) abbootiin seeraa bilisummaa

mana murtii eegsisuuf itti gaafatamummaa qabu jechuun tuma21.

Akkasumas danbiin naamusaa abbootii seeraa federaalaa keewwata 15 (2) irratti:

“Abbaan seeraa hojii abbaa seerummaa isaa yoo hojjetu jaalala akkasumaanii osoo hin

barbaadiin miiraanis osoo hin hoogganamiin sodaa tokko malee seeraan hojjechuu qaba” jechuun

tuma.

Ija ogummaanis taanaan kana kabachiisuuf dirqamaa fi itti gaafatamummaa qaba. Jechuunis

Abbaan seerummaa seeraa fi seera qofaan kennamuu waan qabuufi

Abbaan seeraas bu’uura seeraa qofaan abbaa seerummaa kennuu waan qabuufi

20

J.A.G.Griffth, The Politics of the Judiciary,3rd

ed.,1985,p.199 as quoted in the commentary on Banglore Principles on Judicial Conduct. 21

Danbiin naamusa abbootii seeraa naannoo Kibbaa fi naannoo Amaaraa bifaanis ta’e qabiyyeen walfakkaata.

49

Hojiin abbaa seerummaa bu’uura seeraatiin akka hin kennamne dhiibbaawwanii fi

jiddulixummaa godhan irraa eeguuf dirqama ogummaa qaba jechuu dha.

Abbaan seeraa bilisummaa abbaa seerummaa eegsisuu irratti dirqama ogummaa attamii

bahuuti irraa eegama?

Garee kamirraayyuu bifa bilisa ta’een ijoo dubbii,raga fi seera qofa irratti hundaa’uun

abbaa seerummaa kennuu fi

Jiddulixummaa qaama alaa kamuu malee seera qofa irratti hundaa’ee kan hojjetu ta’uu

nama biraa biratti amanamummaa fi fudhatamummaa akka argatu hojjechuuti irraa

eegama.

Bilisummaan abbaa seerummaa jiraachuu qofa osoo hin taane hawaasnis bilisummaan abbaa

seerummaa jira jedhee itti amanuu kan danda’u ta’uu qaba. Qaamni abbaa seerummaa murtii

kennuu kan qabu bilisummaan ta’us, murtiin qaamni kun kennu jiddu lixummaa ykn dhiibbaa

qaama alaa jalatti kan kufe dha ilaalchi jedhu (perception) hawaasa keessa yoo jiraate amantaa

hawaasni sirnicha irratti qabu haphisa. Haqa barbaaduu gara qaama abbaa seerummaa dhufuu

irraa filannoo biraa akka barbaaduu gochuu danda’a.

Waan ta’eefuu, qaamni abbaa seerummaa bifa bilisa ta’een murteessuu qofa osoo hin taane

bilisummaan kan murteessu ta’uun isaas hawaasa biratti itti amanamuu qaba.

Sadarkaan naamusaa ogeessa tokko irraa eegamus kan murtaa’u, ulaagaalee lamaan kana irratti

hundaa’uuni ta’a.

Haa ta’u malee, abbaan seeraa ijoo dubbii, ragaa, fi seera qofa irratti hundaa’uun akka hin

murteessineef gochawwan jiddu lixummaa ykn dhiibbaa uuman kallattii adda addaatiin jiraachuu

danda’u. Abbaan seeraa rakkoowwan akkasii akka isa mudataniif maal gochuuti irraa eegama?

Dabalatees, abbaan seeraa bilisummaan kan murteessu ta’uun isaa amanamee akka beekamuuf

hawaasni waa’ee bilisummaa abbaa seerummaa hubannoo barbaachisaa ta’e akka qabaatuuf

abbaan seeraa maal gochuuti irraa eegama? Warreen kanneen akka itti aanutti ilaaluuf yaalla.

1. Bilisummaa Abbaa Seerummaa Dhiibbaa Qaama Raawwachiiftuu ykn Bulchiinsaa

Hin malle Irraa Eeguu

50

Jiddulixummaan bilisummaa abbaa seerummaa balaa irraa buusuu danda’u qaama

raawwachiiftuu biraa ykn abbootii taayitaa qaamolee mootummaa biraa dhufuu danda’a. Kana

jechuun, fakkeenyaaf, abbaan taayitaa ykn miseensi qaama seera baastuu ykn qaama seera

raawwachiiftuu ta’e tokko dhimma abbaa seerummaan qabamee jiru tokko kallattiinis ta’e

alkallattiin akkaataa dhimmi sun itti murtaa’uu ilaalchisee fedhii isaanii ibsuu, ykn doorsisuu

danda’u. Kun biyya keenya keessattis ta’e biyyoota biroo keessatti mudachuu kan danda’u dha.

Jiddulixummaan akkasii yoo raawwatu abbaan seeraa maal akka godhutu irraa eegama?

Hunda dura, qaamoleen seera raawwachiisanis ta’e seera baasan bilisummaa abbaa seerummaa

irratti hubannoo kan qabanii fi seeras kabachiisoo waan ta’aniif jiddu lixummaa bilisummaa

abbaa seerummaa irraa akka of qusatani dha. Waan ta’eefuu, jiddulixummaan kan jiru yoo ta’e

jiddulixummaan sun abbootii taayitaa muraasaan akka raawwatamutti fudhatamuu qaba.

Miseensonni ykn abbootiin taayitaa qaamolee raawwachiisoo yeroo tokko tokko sababi jidduu

itti lixaniif waa’ee bilisummaa abbaa seerummaa hubannoo dhabuun ta’uu mala. Jechuunis,

gochawwan maal maal irraa of qusachuu akka qaban hubannoo dhabuu irraa ta’uu danda’a.

Yookiin ammoo dhimma seeraan qabamee jiru tokko sababa biraaf osoo hin taane quuqama

qaban irraa ka’anii gaafachuu danda’u.

Jiddulixummaan akkasii kun yoo mudatu:-

Abbaan seeraa sun dursee Heera mootummaa tuquun gochi akkasii bilisummaa abbaa

seerummaan walitti kan bu’u ta’uu; Heera mootummaa kabajuu fi kabachiisuun ammoo

isaaniifis dirqama akka ta’e hubachiisuun gocha akkasii irraa of qusachuu akka qaban

gochuu dha.

Haa ta’u malee waan itti himamu kana duubatti dhiisuun irra deddeebiin dhimmicha

kaasanii abbaa seeraa doorsisuu danda’u. Haalli akkasii kan mudatu yoo ta’e ammoo

dhiibbaa irra gahuu homaattuu osoo hin lakkaa’iin murteessuu barbaachisa. Sodaachisa

ykn sossobbii irra deddeebiin abbaa taayitaan godhamu ilaalchisees abbaan taayitichaa

gochicha irraa akka of qusatuuf qaama olii aangoo qabutti ykn gumii bulchiinsa abbootii

seeraaf beeksisuuti gaarii ta’a.

2. Miidiyaalee fi Dhimmoota Yeroof Ol’aantummaa Agarsiisuun Abbaa Seerummaa

Irratti Dhiibbaa Dhaqqabsiisuu Danda’an Irraa Dirqama Eeguu

51

Dhimmoota alaa bilisummaa abbaa seerummaa gaaffii keessa galchuu danda’an keessaa tokko

dhimmoota yeroo miidiyaaleen ykn hawaasaan bal’inaan hafarfamani dha. Isaan kunniin

ilaalcha abbaa seeraa irratti dhiibbaa dhaqqabsiisuun bu’uura seeraatiin qofa murteessuurra

jarreen kanneen gammachiisuuf, ykn hawaasa wajjiin jiraachuuf jecha seeraan ala akka

murteessuuf dhiibbaa uumuu amala dandeessisuu qabu.

Yeroo tokko tokko namoonni beekamoo ta’an yommuu himatamanitti miidiyaas ta’e hawaasni

ejjennoo walfakkaataa ta’e calaqqisiisuun gartokkotti luucca’uun fedhii isaanii haalli itti ibsan ni

uumama.

Haalli akkasii yeroo uumamutti abbaan seeraa sodaa malee jaallatamuuf, nan jibbama, maqaa

kooti baha osoo hin jedhiin hojjechuu qaba. Yeroodhaaf duumessi ulfaatee yoo mul’ates,

boodarra duumessi hafee aduun baatee bakka ishii qabachuun hin oolu waan ta’eefi. Yeroof

mul’achuu dhabus, dhugaa fi bariin bulee baha waan ta’eefi. Haa ta’u malee, miidiyaanis ta’e

ilaalcha yeroon mo’amee haqa ragaa fi seera qofa irratti osoo hin hundaa’iin yoo kenne sirna

haqaa irratti miidhaa ol’aanaa ta’e dhaqqabsiisuun amantaa fi kabaja uummanni sirna haqaa

irratti qabu akka dhabamu godha. Gareewwan kaayyoo murtaa’e adeemsisanis miidiyaa fi

dhaabbilee miidiyaa fakkaatan fayyadamuun sirna abbaa seerummaa faaayidaa dhuunfaa isaaniif

akka oolu taasisu.

Kana jechuun garuu qeequmsi dadhabina hojii abbaa seerummaa irratti miidiyaanis ta’e

hawaasaan mana murtii irratti godhamu hundi bilisummaa abbaa seerummaa balaa irra kan

buusu ta’ee fudhatamuu hin qabu. Murtiin abbaa seeraa qeeqamuu danda’a. Barreeffamni ykn

mariin seeraa murtii kenname tokko bifa ijaaruu danda’uun qeequ falasamaa fi hundee seeraa

kan dagaagsu dha. Sababni isaa, abbaan seeraa qeeqama isa irratti godhamu irraa barachuu

danda’a waan ta’eefi. Kanas ta’u garuu, fudhatee hojiirra oolchuu kan qabu yoo itti amane malee

namoonni baayyeen waliigalanii murticha waan mormaniif ta’uun irra hin jiraatu.

Gama biraatiin, fedhii miidiyaa fi hawaasaan gaggeeffamuu dhabuu jechuun duuchaadhumaatti

ilaalcha miidiyaa fi hawaasaa bira jiru wajjiin faallaa deemuu ykn murteessuu jechuu miti.

Ilaalcha duuchaa akkasii irraas of eeguu qaba.

3. Dhiibbaawwan Keessaa Karuma Mana Murtiin Bilisummaa Abbaa Seerummaatti

Dhufu Irraa Eeguu

52

Bilisummaa abbaa seerummaaf dhimmoota sodaa ta’an keessaa tokko abbaan seeraa dhimma

qabatee jiru irratti hoogganaan mana murtii ykn abbaan seeraa biraa karaa tokkoonis ta’e karaa

biraatiin jidduu lixuu ykn dhiibbaa gochuu danda’a. Haalli akkasii yoo mudatu kun bilisummaa

abbaa seerummaa kan miidhu waan ta’eef gocha kana irraa akka of qusatan abbootiin seeraa

yaadachiisuu qabu.

Hojii abbootiin seeraa hojjetan irratti komii gareewwan walfalman komiiwwan tokko tokko

qabaachuu malu. Mirgi isaanii seeraan sirriitti taa’ee jiru daanga’uu danda’a. Yeroo kana qaama

dhimmi ilaalutti iyyata dhiheeffachuu danda’u. Waan akkasii yoo mudatu hooggantoonni

abbootii seeraa gadi fageenya dhimma iyyanni irratti dhihaate keessa tokko tokkoon osoo hin

galiin sirrummaa komii dhihaatee qulqulleeffachuun ka’umsa komii dhabamsiisuuf abbaa seeraa

dhimmicha qabatee jiru wajjiin haasa’uu qabu. Kana gochuun ijoo dubbii dhimmichaa keessa

seenuu waan hin taaneef, akka dhiibbaa uumuutti ilaalamuu hin qabu.

Abbootiin seeraa dhimma qabatan tokko akkamiin akka murteessan gabaasa akka godhaniif

hoogganaa oliitiin yoo gaafataman deebiin isaanii tokkoo fi tokko dha. Innis, gabaasa

dhiheessuufis ta’e deebii kennuuf dirqama hin qaban. Kanaafis sababni, murtii kenname irratti

sababa isaanii waan ibsaniifi.

Haa ta’u malee, abbootiin seeraa naamusaan, ykn gahumsa hojii dhabuun himatamuu ykn itti

gaafatamuu danda’u.Yeroo kana dhimmoonni himanni itti dhihaatan keessaa tokko murtii

galmee kenname irratti yoo ta’ee fi kanaanis walqabatee deebii akka kennaniif gaafatamuu

danda’u. Kun bilisummaa abbaa seerummaa irratti miidhaa akka dhaqqabsiisutti ilaalamuu hin

qabu.

Bilisummaa abbaa seerummaa irratti balaan biroo dhufuu malu jiddu lixummaa ykn dhiibbaa

karaa abbaa seeraa waliin hojjetuuti. Abbaan seeraa tokko abbaa seeraa hiriyyaa isaa ta’e karaa

tokkoonis ta’e karaa biraatiin akka murteessuuf dhiibbaa gochuu yoo yaale, abbaan seeraa sun

dhimma galmee irratti haasa’uu irraa of qusachuu qaba. Kana jechuun garuu, abbaan seeraa sun

kaka’umsa mataa isaatiin dhimmicha irratti mudannoowwan isa mudatan fakkeenyaaf hiikkaa

tumaa seeraa, ykn ragaa irratti hiriyyaa isaa wajjiin haasa’uun hin barbaachisu jechuu miti. Kana

gochuu isaatiin bilisummaa abbaa seerummaa balaa irra buuseera hin jedhamu. Haa ta’u malee,

53

marii akkasii keessattis abbaan seeraa fudhatee hojiirra kan oolchu yoo itti amane qofa ta’uu

qaba.

4. Miseensa Hawaasaa Ta’uu Isaatiin Dhiibbaawwan Itti Dhufu Keessatti Bilisummaa

Abbaa Seerummaa Eeguu

Abbaan seeraa miseensa hawaasaa waan ta’eef miseensota hawaasaa waliin wal arguun isaa hin

oolu. Waan ta’eefuu, ilaalchawwan adda addaaf saaxilamuun dhiibbaawwan adda addaa irra

gahuu danda’a. Kun garuu, abbaan seeraa hawaasa irraa adda bahee haa jiraatu gudunfaa

jedhutti nuun hin geessu. Sababni isaa, abbaan seeraa waan hawaasni godhu tokko ija dhama

qabeessa ta’een hubatee madaalee ibsa kennuu kan danda’u hawaasa keessa yoo jiraate dha.

Waan ta’eefuu, hawaasa wajjiin jiraachuun miidhaa isaarra faayidaa isaati caala.

Haa ta’u malee, abbaan seeraa hawaasa keessa sababa jiraatuun dhimmoota saxilamuufii

danda’uun dhiibbaawwan hin malle akka irra hin geenye of eeggachuu qaba. Fakkeenyaaf,

gareewwan faayidaa addaa hordofsiisan kan akka dhimma dubartootaa, dhimma daa’immanii fi

kkf kaayyoo isaaniin walqabsiisun waltajjiiwwan marii qopheessan jiraachuu danda’u.

Waltajjiiwwan akkasii irratti hirmachuu murteessuun dura garuu;

Kaayyoon walgahichaa maal akka ta’e dursee beekee murteessuuti irraa eegama. Galmee

banamee jiru irratti xiyyeeffachuun mariin kan gaggeeffamu ta’uu fi dhiisuu isaa adda

baafachuu

Yeroo tokko tokko waltajjii irratti keessattuu mata-duree dhimma yakkaa kan ilaalchisu

yoo ta’e bakka buutonni abbootii alangaa fi abukaattotaa akka argamaniif filatamaa ta’uu

fi ta’uu dhiisuu ilaalee mari’achuun murteessuu barbaachisa

Gaaffiiwwan dhaabbilee akkasii irraa dhihaatan barreeffamaan akka ta’an,sagantaa fi

sirni marii dhimmicharratti gaggeeffamu haala ifa ta’een hubatee murteessuu barbaachisa

Dhimmoota mana murtiin ilaalamaa jiran kaasanii tokko tokkoon irratti mari’achuun

akka hin danda’amne dursee ifatti beeksisuuti irraa eegama.

54

Tarii waan abbaan seeraa hin jedhiin tokko akka waan jedheetti akka hin fudhatamneef

ripoortera mana murtiis fudhatanii argamuun faayidaa akka qabu hubachuu qaba.

Bilisummaan Abbaa Seerummaa Jiraachuu Qofa Osoo Hin taane Jiraachuun Isaa

Hawaasa Birattis Akka Amanamu Gochuu Ilaalchisee

Akkuma duratti ibsame abbaan seeraa dhiibbaa alaa ittisuu qofa osoo hin taane hojii abbaa

seerummaa keessatti dhiibbaan ykn jiddulixummaan kan hin jirre ta’uus agarsiisuuf hojjechuun

barbaachisaa akka ta’e ilaalleerra. Jechuunis, abbootiin seeraa bilisa ta’uu qofa osoo hin taane

bilisa ta’uun isaanii hawaasa birattis amanamuu qaba.

Abbootiin seeraa murtiiwwan mana murtii irratti qaamoleen alaa dhiibbaa kan godhan

fakkaatanii akka hin mul’anne of eeggannoo guddaa gochuu qabu. Kana jechuun ija nama dhama

qabeessa ta’een yoo ilaalamu abbaan seeraa hojii hojjetaa kan jiru bilisa ta’ee miti tilmaamni

jedhu akka hin uumamneef of eeggachuu qaba.

Abbaan seeraa tokko abbaa seerummaa biratti seera raawwachiiftuu keessa kan hojjetu yoo ta’e

bilisummaan hojjeta jedhanii amanuuf nama rakkisa. Labsii lakkoofsa 24/88, keewwata 8(2)

jalatti kan armaan gadii tumamee argina. “Namni kamiyyuu qaama seera baastuu ykn

raawwachiiftuu keessa ykn dhaabbata siyaasaa kamuu keessa miseensummaan waayita

tajaajilutti hojii abbaa seerummaa dabalataan hojjechuu hin danda’u.” Kun haaluma

walfakkaatuun Naannoleefis kan hojjetu dha.

Abbaan seeraa qaama mootummaa mana murtiin alaa ta’eef, fakkeenyaaf qaama

raawwachiiftuuf hojii gaarii abbaa seerummaa isaatiin hojjeteen kennaa ykn badhaasa kan

fudhatu yoo ta’e, ija nama dhama qabeessaatiin yoo ilaalamu abbaan seeraa kun bilisummaan hin

hojjetu shakkiin jedhu uumamuun isaa hin oolu. Waan ta’eefuu, gocha akkasiirraa of qusachuu

qaba jechuu dha.

Haati manaa ykn abbaan manaa abbaa seeraa nama siyaasaa ta’uu danda’a/dandeessi. Kanarraa

ka’uun murtiin abbaan seeraa kennu sun dhiibbaa dhaaba siyaasaa qabaachuu hin oolu shakkiin

55

jedhu jiraachuu danda’a. kana waan ta’eef abbaan seeraa nama miseensa dhaaba siyaasaa ta’e

wajjiin bultii ijaarrachuun hin danda’amu jedhanii gudunfuun abbaa seeraa tokko aarsaa guddaa

kaffalchiisuu ta’a. Kanaafuu, abbaan seeraa dhimmoota armaan gadii hojjechuurraa yoo of

qusate ija nama dhama qabeessa ta’een yoo ilaalamu bilisummaa abbaa seerummaa balaarra ni

buusa hin jechisiisu.

Walgahii paartii siyaasaa hiriyyaan gaa’ilaa isaa/ishee miseensa ta’etti (taatetti)

hirmachuu irraa of qusachuu.

Hiriyyaa gaa’ilaa waliin mari’achuun mana jireenyaa isaatti/isheetti walgahiin dhaaba

siyaasaa akka hin gaggeefamne gochuu.

Dhaaba siyaasaaf buusii gochuurraa of qusachuu

Kana jechuun garuu sagantaawwan kabajaa biyyoolessaa tokko tokko irratti argamuu hin qabu

jechuu miti. Fakkeenyaaf, sirna baniinsa mana maree hiriyyaan gaa’ilaa isaa/ishee itti

filatame/filatamte irratti argamuu waanti isa ykn ishee dhorku hin jiru.

6. Abbaan Seeraa Bilisummaa Abbaa Seerummaa Gama Eeguu fi Kabachiisuutiin

Dirqama Irraa Eegamu

Bilisummaa dhaabbata abbaa seerummaa balaarra kan buusan hojiiwwan fooyyaa’insaa

qaamolee mootummaa biroo irraa dhihaachuu danda’u. Haalli akkasii yoo mudatu kun naan hin

ilaallatu jedhee abbaan seeraa harka maratee taa’uun irraa hin eegamu. Qaamni abbaa

seerummaa yaadawwan fooyyaa’insaa haqa kennuuf rakkoo ta’an sababaan deggaree mormuu

qaba. Kana jechuun garuu yaada fooyyaa’insaa kamiyyuu duuchaamaan mormuu qaba jechuu

miti.

Maalummaa bilisummaan abbaa seerummaa hawaasa barsiisuunis abbootii seeraa irraa ni

eegama. Hawaasni bilisummaan abbootii seeraa sarbameera ykn kabajameera jechuu kan

danda’u maalummaa bilisummaa abbaa seerummaa sirriitti yoo beeke dha. Bilisummaan abbaa

seerummaa bilisummaa abbaa seeraaf kenname osoo hin taane abbaan seeraa tokko bu’uura

seeraa qofaan akka murteessuuf itti gaafatamummaa itti kenname ta’uu sirriitti yoo hubate dha.

Waan ta’eefuu, olola miidiyaa fi waan biraan godhamuun hawaasni bilisummaa abbaa

seerummaa irratti hubannoo dogoggoraa akka hin qabaanneef abbaan seeraa hojii barsiisuu

hojjechuu qaba.

56

Abbootiin seeraa amantaa uummanni mana murtii irratti qabu akka cimu gochuun bilisummaan

qaamolee abbaa seerummaa akka jabaatu gochuuf naamusa ol’aanaa qabaachuu qabu. Hawaasni

murtiiwwan mannen murtii kan deggeruu fi kan fudhatu ejjennoo cimaa (integrity) fi

bilisummaa(independence) abbootii seeraa irratti amantaa yoo qabaate dha. Abbaan seeraa

ejjennoo cimaa kan qabuu fi dhiibbaa malee hojjeta jechuun hawaasni amantaa guutuu irratti kan

qabaatu abbaan seeraa sun naamusa gaarii yoo agarsiise akka ta’e wal nama hin gaafachiisu.

Kanaafuu, abbaan seeraa bilisummaa abbaa seerummaa cimsuuf abbaa naamusa gaarii ta’uuf

tattaaffii barbaachisaa ta’e gochuuti irraa eegama.

Abbaan seeraa naamusa ol’aanaa ykn naamusa gaarii qabaachuu qaba yoo jedhamu yoo xiqqaate

dhagaha madaalawaa gaggeessuuf waan barbaachisu (Minimum requirements of fair trial)

kabajuu qaba jechuuti barbaadame. Ibsa biraatiin, abbaan seeraa naamusa gaarii qaba kan

jedhamu mirgoota armaan gadii gareewwan walfalmaniif kan kabachiisuu fi kan raawwatu yoo

ta’e dha.

Balleessummaan murtiin hanga murtaa’utti mirgi qulqulluu ta’anii ilaalamuu yoo

mirkanaa’e(the right to be presumed innocent until proved guilty according to law)

Himatamee kan itti adabametti ykn bilisa kan itti ba’etti lammeffaa mirga gaafatamuu

dhabuu kabajuu (the right not to be tried again for an offence for which he has already

been finally convicted or acquitted)

Adeemsa,gosaa fi kaayyoo falmii ilaalchisee beeksisa gahaa ta’e kennuu (adequate notice

of the nature and purpose of the proceeding)

Gareewwan walfalman dhimma isaanii irratti sirriitti qophaa’anii akka dhihaataniif carraa

gahaa kennuu (be afforded an adequate opportunity to prepare a case)

Gareewwan walfalman falmii fi ragaa falmii isaanii deggaru akka

dhiheeffatan;akkasumas falmii fi ragaa faallaa garee biraatiin barreeffamaan, afaaniin ykn

lamaaniin irratti dhihaatu akka faccisaniif carraa fi yeroo gahaa kennuu (present

arguments and evidence,and meet opposing arguments and evidence,either in

writing,orally or in both means)

Haqaaf kan barbaachisu taanaan namni himatame tokko dhimma himatameef kaffalachuu

yoo dadhabe gorsaa seeraa bilisaan mirga argachuu yoo qabaate (the right to have legal

assistance assigned to him ,in any case where the interests of justice so require,and

57

without payment by him in any such case if he does not have sufficient means to pay for

it)

Afaan manni murtii ittiin hojjetu kan hin dandeenye yoo ta’e adeemsa falmii kamirrattuu

mirga hiiktuu afaanii argachuu mirkaneessuu (consult an interpreter during all stages of

the proceedings,if he or she cannot understand or speak the language used in the court).

Namni himatame tokko sababa maaliif akka himatame afaan isaa galuu danda’uun

hiikameefii dafee yoo itti himame (the right to be informed promptly and in detail in a

language which he understands of the nature and cause of the charge against him)

Murtiin mirgoota ykn dirqamoota irratti dhiibbaa dhaqabsiisan kamiyyuu falmii fi ragaa

gareewwanii qofa irratti kan hundaa’e ta’uu (have his or her rights or obligations affected

only by a decision based solely on evidence known to the parties to proceedings)

Turtii hin barbaachifne malee murtiin dafee yoo kenname. Keessattuu, adeemsa jiru

irratti ibsi barbaachisaa ta’e qaqqabee murtiin sababa gahaan deeggaramee akka kennamu

gochuu ( have a decision rendered without undue delay and as to which the parties are

provided adequate notice thereof and the reasons thereof)

Mirga ragoolee irratti ragan gaaffii gaafachuu fi ofirraa ittisu kabajuu ( the right to

examine,or have examined,the witness against him)

Ragooleen isa irratti yommuu dhiyaatan bifuma walfakkaatuun mirga ragoolee ittisaa

dhiheeffachuuf dhageessifachuu (the right to obtain the attendance and examination of

witness on his behalf under the same conditions as witnesses against him)

Mirga ofirratti raga bahuu dhiisuu ykn balleessummaa akka amanu dirqisiisuu dhiisuu

kaabajuu (the right not to be compelled to tetstify against himself ot to confess guilt)

Umrii fi dafanii of haaromsuu danda’uu tilmaama keessa haala galcheen mirga adeemsa

falmii addatti daa’immaniif kabajuu (the right of the juvenile person to procedure that

takes account of his age and the disability of promoting his rehabilitation)

Seera biyyaatiinis ta’e seera Addunyaatiin yakka jedhamee gocha hin tumamnen mirga

himatamuu dhabuu fi balleessaa jedhamuu dhabuu kabajuu ( the right not to be held

guilty of any criminal offence on account of any act or omission which did not constitute

a criminal offence,under national or international law,at the time when it was committed)

Mirga dhaddacha banaatti dhagahamuu mirkaneessuu (the right to a judgement rendered

in public)

58

Dhimmi tokko qaama abbaa seerummaa ol iyyata dhagahu isa dhumaatiin yoo ilaalameen

ala qaama abbaa seerummaa sadarkaa tokkoon gararraa jirutti mirga ol iyyannoo

gaafachuu mirkaneessuu (except in the case of the final appellate court, or seek leave to

appeal, the right to appeal from decisions to a higher judicial tribunal)

Abbootiin seeraa bilisummaa abbootii dhimmaa seeraan ala daangessuu hin qaban. Waan

ta’eefuu, abbaan seeraa tokko bilisummaa nama dhuunfaa bu’uura seeraan taa’ee jiruun alatti

daangessuu hin qabu. Kanaafuu, ajajoonni mana murtii bilisummaa dhuunfaa namootaa

daangessan barbaachisummaan isaanii sirriitti osoo itti hin amanamiin kennamuu hin qaban.

Haaluma walfakkaatuun, dalga yaaduun ykn maaldhibdeedhaan seera jiru akka hin

barbaachifnetti hojiirra oolchuun ajaja manni murtii kenneen namoonni bilisummaa isaanii

kan dhaban yoo ta’e kun hojii akka feetee hojjechuu irraa adda hin ta’u.

Abbootiin seeraa mirgootaa fi bilisummaawwan bu’uuraa himatamtootaa kabajamuu fi

bu’uura seeraatiin hojiirra ooluu isaanii mirkaneeffachuu qabu.Waliigalteen Mirgoota

Siyaasaa fi Siivilii Addunyaa keewwata 14(1) jalatti Adeemsi falmii mana murtii

madaalawaa (fair trial) ta’uu akka qabu ibsa. Namoonni hundi manneen murtii fi qaamolee

abbaa seerummaa duratti walqixa ilaalamu. Himanni yakkaas ta’e siivilii irratti dhihaatu

yommuu murtaa’utti namni kamiyyuu qaama aangoo qabuu fi seeraan hundaa’ee akkasumas,

qaama abbaa seerummaa bilisaa fi alloogessa ta’e biratti dhihaatee abbaa seerummaa

argachuuf mirga qaba jedha22. Sanada waliigaltee mirgoota siivilii fi siyaasaa keewwata 14

(2-7) jalatti tumaawwan jiran abbaa seerummaa iftoominaa fi loogii malee hojjetu sirni

dandeessisu jiraachuu akka qabu tokko tokkoon kaa’a. Sirnoonni diriiran kunniin mirga

walfalmitootaa jalqaba qorannoo gaggeessuutii kaasee hanga himata dhagahuu fi murtii

dhumaa kennuutti adeemsa jiru hunda raawwachiisuuf kan yaadamanidha.

Dabalataanis, namoonni himataman adeemsa murtii keessatti adabbii ilaalchisee mirgoota

armaan gadii kan qaban ta’uu fi abbootiin seeraas mirgoota kanneen sirriitti kabajuuf

dirqama kan qaban ta’uu sanadni waliigaltee siivilii fi siyaasaa keewwata 6(5), 7, 14(7) fi 15

jalatti tumeera.

22

Sanada Waliigaltee Mirgoota Siivilii fi Siyaasaa Addunyaa, keewwata 14(1) ilaalaa.

59

Adabbiin kennamu yommuu yakki raawwatamutti adabbii ture caaluu kan hin qabne

ta’uu (the right not to be imposed a heavier penalty than the one that was applicable at

the time when the criminal offence was committed

Mirga alnamummaa fi gara jabinaan guuteen adabamuu irraa bilisa ta’uu (the right

not to be subjected to cruel, inhuman or degrading punishment)

Biyyoota adabbiin du’aa hafaa hin taane keessatti yakkoota ciccimoo fi yommuu

yakkichi raawwatamutti seerri ture adabbii kana kan tumu yoo ta’een alatti

yakkamtoota umriin isaanii 18 hin guunne adabbii ajjeechaan adabamuu irraa bilisa

ta’uu (In those countries which have not yet abolished the death penalty,the right not

to be sentenced to death if below 18 years of age,and then only for the most serious

crimes,and if prescribed by the law in force at the time of the commission of the

crime).

Kutaa xiqqaa kana keessatti:

Abbootiin seeraa bilisummaa abbaa seerummaa eeguu fi kabajuuf dirqama ogummaa qabaachuu

isaanii kan ilaalle yoo ta’u, gama kanaanis;

Seeraa fi ijoo dubbii qofa irratti hundaa’uun murteessuu akka qaban

Qaamolee raawwachiiftuu adda addaa keessaa jiddulixummaa fi dhiibbaa dhufu

dandamachuun bilisummaan murteessuu akka qaban

Jiddulixummaa fi dhiibbaawwan adda addaa miidiyaafi kanneen miidiyaa fakkaatan irraa

of eeganii murteessuu akka qaban

Qeeqa sababaan deeggarame akka sodaatti osoo hin taane akka ijaarsaatti ilaaluun

hojiirra oolchuu akka qaban

Hooggantoota qaama abbaa seerummaa keessa jiranirraas ta’e hiriyyaa isaa irraa dhiibbaa

dhufu dandamachuun bilisummaa abbaa seerummaa eeguu akka qabu

Hojii abbaa seerummaa irra hanga jiranitti miseensa dhaaba siyaasaa ta’uu dhiisuu,qaama

seera raawwachiiftuu ykn seera hiiktuu keessatti qacaramuun hojjechuu irraa of

qusachuu akka qaban

Hojii isaaniin walqabsiisee qaama abbaa seerummaa irraa yoo ta’e malee qaama biraa

irraa kennaas ta’e badhaasa fudhachuu irraa of qusachuu akka qaban

60

Abbaan manaa ykn haati manaa ejjennoo fi ilaalcha siyaasaa qabaniin ija nama dhama

qabeessa ta’een yoo ilaalaman dhiibbaa keessatti kufanii kan jiran ta’anii akka hin

fakkaanneef of eegannoo gochuu akka qaban

Duuchaan mormuurra murtiin madaalawaa ta’e akka kennamuuf manni murtii yaadota

fooyyaa’insaa dhihaatan sababaan deggaruun falmuu fi mormuu akka qaban

Abbootiin seeraa waa’ee bilisummaa abbaa seerummaa hawaasa beeksisuu fi barsiisuu

akka qaban

Mana murtiitti falmii yeroo qajeelchanitti mirgoota gareewwan walfalmanii bifa

kabajuun hojjechuu akka qaban ilaalleerra.

Abbootiin seeraa dirqamoota olitti agarsiifaman kanniin sirriitti kan bahatan ykn bahachuuf

qophii yoo ta’an amala naamusa bilisummaa abbaa seerummaa eegsisuu danda’u horataniiru

jechuu dha.

2.3.1.2. Abbaa Alangaa fi Bilisummaa Ogummaa Eegsisuu Irratti Itti

Gaafatamummaa Inni Qabu

Naamusa ogummaa abbaa alangaa ilaalchisee wanti bahee mul’atuu fi irra deddeebiin ka’u

barreeffamni hedduunis kan irratti barreeffame bilisummaa ogummaa naamusa ogummaa abbaa

alangummaa ilaalchisee kan jiru dha.

Qaamni abbaa alangaa qaama sirna haqaa keessaa isa tokko dha. Gama biraatiin, hojiin abbaa

alangaa adda durummaan seera kabachiisuu fi raawwachiisuu waan ta’eef qaama seera

raawwachiisu dha.

Hojiin abbaa alangaa seerri akka kabajamuuf hordofuu, seerri cabee yoo argamu murtiif

dhiheessuu waan ta’eef kunis amala isaatiin hojii qaama seera raawwachiiftuu waan ta’eef qaama

seera raawwachiiftuu jalatti gurmaa’uun isaa barbaachisaa fi sirrii dha. Waan ta’eefuu, qaama

seera raawwachiiftuun gaggeeffamuun qaama kana jalatti hojjechuutu irraa eegama.

Biyyoota tokko tokko keessa adeemsi addaa kan jiru yoo ta’es adeemsi biyyoota baayyee keessa

jiru hooggantoonni abbaa alangaa qaama seera raawwachiiftuun kan muudamanii fi kan

muulqamani dha. Mindaa fi dhimmoonni biroos qaamuma seera raawwachiiftuu kanaan

61

murtaa’u. Waan ta’eefuu, bilisummaa akka qaama abbaa seerummaa sana akka qabaatu hin

eegamu.

Kana jechuun garuu, bilisummaa gosa kamiiyyuu gonkumaa hin qabu jechuu dha? Kana jechuun

dhimma ogummaa irrattis ajajoota qaama raawwachiiftuu qofa kan raawwatu jechuu dha? Gama

ogummaatiin dirqama attamii qaba? gaaffileen jedhan ka’uu qabu.

Abbootiin alangaa yakkamaa seeratti dhiheessuun adabbii barbaachisu akka argatu gochuuf itti

gaafatamummaa akkuma qaban mara mirgi nama qulqulluus akka hin cabne eeguuf itti

gaafatamummaa seeraa qabu. Kana irraa ka’uun murtiin isaan kennan akkuma abbaa seeraa,

seeraa fi firii dubbii kan bu’uureffate ta’uutu irraa eegama. Kunis, dhimma tokko alloogummaa

fi walqixxummaan ilaaluu gaafata. Kanaafis, bilisummaa ogummaa mirkaneessuun dhimma

bu’uuraa ta’a.

Abbootiin alangaa karaa bu’a qabeessaa fi haqa qabeessa ta’een akkasumas loogii tokko malee

hojii isaanii hojjechuu kan danda’an dhiibbaawwan kallattii adda addaan dhufuu danda’an irraa

bilisa yoo ta’an qofa dha23.

Gama kanaan Mootummoota Gamtoomaniin gahee abbootii alangaa murteessuuf qajeelfamni

bahee fi Waldaa abbootii alangaa addunyaan qajeelfamni hojii raawwachiisuuf bahe biyyootni

hunduu bilisummaa ogummaa abbootii alangaa eegsisuuf dirqama akka qabanii fi kanaafis

tarkaanfii qabatamaa fudhachuu akka qaban agarsiisa.

Mootummooleen abbootiin alangaa dirqama ogummaa isaanii doorsisa, sodaachisa, yaaddoo,

jiddulixummaa hin malle malee ykn sababa malee itti gaafatamummaa siivilii, yakkaa ykn kan

biraaf osoo hin saaxilamiin bahachuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu qabu jedha24.

Haalonni tajaajila abbootii alangaa, mindaa fi barri tajaajilaa alloogummaa fi bilisummaa isaanii

bifa dhugoomsuu danda’uun gurmaa’uu akka qabus ni agarsiisa25. Haalonni tajaajila abbootii

alangaaf barbaachisoo ta’an kan akka mindaa gahaa, barri tajaajila, sooramaa fi umriin sooramaa

seeraan tumamuu ykn seerota maxxanfaman ykn danbiiwwan irratti bahuu akka qaban;

23

Paul Mageean ,THe Role and Independence of Prosecutors,Belfast,Northern Ireland 17th

May 2005,Cairo,fuula 7 ilaalaa. 24

Gahee Abbootii Alangaa irratti Qajeelfamoota Mootummoota Gamtoomanii keewwata 4 ilaalaa. 25

Akkuma 24ffaa, keewwata 6 ilaalaa.

62

dabalataanis karaa sirni jiru hayyamu hundaan guddinni hojii abbootii alangaa haalawwan

qabatamoo ta’an keessattuu, gahumsa ogummaa, dandeetti, ejjennoo cimaa, fi muuxannoo irratti

hundaa’uun sirna haqummaa fi loogii hin qabne hordofee kan murtaa’u ta’uu akka qabu ni

gorsu.26 Danbiin abbootii alangaa federaalaa keewwata 70(2) jalatti abbaan alangaa yeroo

kamittuu kabaja ogummaa isaa eegsisuuf kan barbaachisu hunda guutee argamuu qaba jedha27.

Kun akkuma jirutti ta’ee bilisummaa ogummaa gama kabachiisuutiin ogummaa abbaa

alangummaa irraa waanti eegamu ni jira. Abbaan alangaa seera kabajuu fi kabachiisuu;

akkasumas dhugumatti seeraa fi sirna seeraa kan kabajuu fi kabachiisu ta’uu hawaasni amanuu

qaba.

Abbootiin alangaa himata hundeessuu ykn hundeessuu dhiisuu murteessuuf aangoo isaaniitti yoo

fayyadaman seeraa fi firii dubbii dhihaate irratti hundaa’uun malee dhiibbaa kallattii kamiinuu

dhufuun daangeffamuu hin qaban. Qajeelfamni raawwii hojii Waldaa Abbootii Alangaa

Addunyaa keewwata 2(1) jalatti abbootiin alangaa murtii kennan keessatti jiddulixummaa

siyaasaa irraa bilisa ta’uu akka qaban ni ibsa.

Bulchiinsa abbootii alangaa federaalaa ilaalchisee danbiin bahe keewwatni 11 abbaan alangaa

kakuu yoo kakatu dhimmoota bu’uuraa ibsu keessaa tokko “... dhiibbaa kamiyyuu osoo hin

sodaatiin haqummaan, garraamummaa fi ciminaan itti gaafatamummaa koo bahachuuf waadaan

seena ” kan jedhu dha. Kunis, bu’uura ogummaan isaa hayyamuun sodaa fi dhiibbaa malee

hojjechuuf waada kan seene ta’uu agarsiisa.

Hayyuun seeraa tokko gahee abbaa alangaa waliigalaa Kanaadaa ilaalchisee waan barreessan haa

ilaallu:

[o]ther members of cabinet, who usually collectively share responsibility for decisions and

directions of their colleagues, do not have to take any role or responsibility in connection with

decisions the Attorney General makes in exercising his or her prosecutorial discretion. In fact, it

is not constitutionally proper for them to direct those decisions. As law officer of the crown, the

Attorney General must exercise his or her prosecutorial function as an independent officer,

26

Akkuma 25ffaa, keewwata 7. 27

Danbiin bulchiinsa abbootii alangaa naannoo Amaaraas danbii bulchiinsa abbootii alangaa federaalaa wajjiin walfakkaata jechuun ni danda’ama.

63

independent of pressure from his or her cabinet colleagues. The prosecutorial decision is that of

the Attorney General. The result is that the Attorney General occupies a position of

independence unique among cabinet ministers.

Biyya Ingiliziitti bilisummaa himata banuu fi dhiisuu (prosecution) irratti abbaa alangaa

waliigalaa biyya Ingilizii kan turan yoo ibsan:

I think the true doctrine is that it is the duty of an Attorney-General,in deciding whether or not to

authorise the prosecution,to acquaint himself with all the relevant facts,including,for

instance,the effect which the prosecution,successful or unsuccessful as the case may be,would

have upon public morale and order, and with any other considerations affecting public policy.

In order so to inform himself,he may,although I do not think he is obliged to,consult with any of

his colleagues in the Government ;and in deed,as Lord Simon once said,he would in some cases

be a fool if he did not. On the other hand,the assistance of his colleagues is confined to informing

him of particular considerations,which might affect his own decision,and does not consist,and

must not consist in telling him what that decision ought to be. The responsibility for the eventual

decision rests with the Attorney-General, and he is not to be put, and is not put, under pressure

by his colleagues in the matter.

Aangoon abbaa alangaa waliigalaa kun aangoo fi itti gaafatamummaa abbootii alangaa sadarkaa

sadarkaan jiranis kan ilaallatu dha. Abbootiin alangaa murtii yoo kennan nama dhimmicha irratti

aangoo hin qabne ykn abbaa alangaa hiriyyaa isaanii ta’e mari’achuu danda’u. Haa ta’u malee,

murteessuun kan isaaniiti. Waan ta’eefuu, murtiin abbootiin alangaa kennan bilisummaa,

dhiibbaa fi jiddulixummaa siyaasaa akkasumas, sodaa hin mallee fi firummaa irraa haala bilisa

ta’een kennamuuti irra jira.

Kana jechuun garuu, abbaan alangaa dhimma kam irrattuu qajeelfamaa fi ajaja fudhachuu hin

qabu jechuu miti. Waajjirri abbaa alangaa akkuma qaama raawwachiiftuu caasaa mataa isaatii

qaba. Waajjirri abbaa alangaa keessa itti gaafatamtoonni sadarkaa adda addaa irratti argaman ni

jiru. Waajjiraalee kana keessatti hojii isaanii akka hojjetaniif aangoon bu’uura seeraatiin

kennameef ni jira. Himata ykn qorannoo galmee ilaalchisee aangoon kennameef ni jira. Waan

ta’eefuu, abbaan alangaa aangoo seeraan itti gaafatamtoota abbootii alangaa biroof kennaman

kana kabajuu qaba.

64

Danbii abbootii alangaa federaalaa lakkoofsa 44 keewwata 63(2) jalatti akka ibsametti abbaan

alangaa seeraan ala yoo ta’e malee ajaja abbaa alangaa ol aanaa irraa kennamu raawwachuu

qaba.

As irratti ajaja itti gaafatamaa ol aanaa yoo jennu eenyuunfaa hammata gaaffiin jedhu ka’uu

mala. Danbii kana keewwata 10 jalatti itti waamamni abbootii alangaa ministeeraaf akka ta’e

yommuu ibsu, keewwatuma kana keewwata-xiqqaa 2 jalatti ammoo abbaa alangaa isatti aanee

jiruufis itti waamamaa akka ta’e ni ibsa. Kana waan ta’eef, ajaja seeraan ala hin taane fudhachuu

kan danda’u hooggantoota abbootii alangaa isa garraa jiran qofaa irraati. Ajajoota, fi

jiddulixummaa abbootii taayitaa mootummaa kanaan ala jiran irraa garuu fudhachuuf dirqama

waan hin qabneef of eeguu akka qabu ni agarsiisa.

Hooggantoonni abbootii alangaa kunniinis himata akka bananiif ykn akka hin banneef ajaja yoo

kennan bifa iftoomina qabuu fi daangaa aangoo seeraan kennameefii jiru osoo hin darbiin ta’uu

qaba28. Haa ta’u malee, abbootiin alangaa hojii ogummaan isaanii hayyamuufiin ala akka

hojjetaniif yoo ajajaman (fakkeenyaaf, nama qulqulluu ta’e akka himataniif ykn nama yakka

raawwate akka hin himanneef dhiibbaan yoo irra gahu) kana dandamatanii bu’uura ogummaan

isaanii gaafatuun murteessuu qabu.

Galmee qorannoo isaaniif dhihaate tokko yommuu qoratan himata hundeessuuf ykn hundeessuu

dhiisuuf murtee isaan godhan yeroo hunda tilmaamamummaa qabaachuu kan qabuu fi gama

madaallii ragaaleetiinis ejjennoowwan qabataman walitti kan hin buune ta’uu qaba.

Abbootiin alangaa sossobbii fi sodaawwan qaamolee mootummaa aangoo hiqabne, miidiyaa,

abbaa alangaa hiriyyaa isaa ta’ee fi kkf irraa itti dhufu homaatti osoo hin lakkaa’iin bilisummaa

ogummaa isaanii bifa eegsiseen hojii isaanii hojjechuu qabu.

Abbootiin alangaa walitti dhufeenya hojii qorattoota isaanii waliin qabaniin walqabatee karaa

qorataa isaanii dhiibbaa hin malleen akka hin gaggeeffamneef (jechuunis qoraticha

gammachiisuuf ykn akka hin mufannee jechuun ykn walitti dhufeenya hojii ni miidhama

jechuun) akka hin murteessine of eeggannoo gochu qabu.

28

Standards of professional responsibility and statement of the essential duties and rights of prosecutors adopted by the international association of prosecutors on the twenty third of April 1999,kwt 2(2) fi 2(3) ilaalaa.

65

Murtiin abbaa alangaan kennamu dhiibbaa siyaasaa irraa bilisa akka ta’e hawaasni amanuu

barbaada. Kana gochuun ulfaataa akka ta’e ni tilmaamama. Haa ta’u malee, abbaan alangaa bifa

bilisummaa ogummaa isaa eeggateen irra deddeebiin murtii kennuun isaa mul’achaa kan dhufu

yoo ta’e, hawaasni waajjira abbaa alangaa irratti amantaa horachaa akka deemu taasisa.

Kana biratti, maalummaa bilisummaa ogummaa abbaa alangaa fi daangaan isaas hanga kamitti

akka ta’e hawaasa barsiisuun bilisummaan abbaa alangaa akka eegamuuf bu’uura guddaa waan

ta’uuf, abbaan alangaa gama kanaan hawaasa barsiisuu fi dadammaqsuutu irraa eegama.

Waan ta’eefuu, abbaan alangaa;

1. Himata hundeessuuf,hundeessuu dhiisuuf,himata eegalame addaan kutuuf,murtii adabbii

irra gahuuf firii dubbii,ragaa fi seera qofa irratti kan hundaa’e yoo ta’e;

2. Mootummaa gammachiisuuf ykn gaddisiisuuf sodaadhaan ykn dhiibbaadhaan kan hin

murteessine yoo ta’e;

3. Miidiyaadhaan,firoomaan,hiriyyummaa fi kkf’n dhiibbaa keessa galee kan hin

murteessine yoo ta’e;

4. Ajaja ykn qajeelfama kennuuf qaamolee aangoo hin qabneen osoo hin dhiibamiin kan

murteessu yoo ta’e;

5. Dhiibbaa gama qorataadhaan itti dhufuuf osoo hin jilbeeffatiin kan murteessu yoo ta’e;

6. Maalummaa bilisummaa ogummaa abbaa alangaa akkasumas,daangaa isaa hawaasa

yeroo hunda barsiisuuf qophii yoo ta’e naamusa bilisummaa ogummaa kabachiisuu

danda’u qaba jechuun ni danda’ama.

Bilisummaa Abbaa Seerummaa fi Bilisummaa Ogummaa

Abbaa Alangaa Ilaalchisee

Gaaffilee Marii

1. Jiddulixummaan karaa qaama raawwachiiftuutiin bilisummaa abbaa seerummaa

irratti dhufu karaa adda addaa ibsama. Fakkeenyaaf, falmiin mana murtii jiru himata

hiriyyaa ykn fira abbaa aangoo irratti godhamu ta’uu, ykn abbaan aangoo tokko

aangoo isaa garmalee fayyadamuun kan himatame ta’uu, ykn falmii gaggeeffamuun

manni hojii mootummaa hawaasa duratti kan itti qaana’uu waanti godhu uumamuu

mala. Jiddulixummaanis kan ittiin ibsamu akka abbaan seeraa ragaa qabatamaa

66

dhiisuun hubannoo addaa qabaatu dhiibbaa gochuu ykn ammoo sodaachisuu ta’uu

danda’a. Yeroo tokko tokko garee falmitootaa keessaa tokko waliin dhahaa kan jiru

ta’uu odeeffannoo kennuun ykn abbaan seeraa qaama raawwachiiftuuf loogee yoo

murteesse murtii kennametti gareen biraa homaa kan hin miidhamne ta’uu

amansiisuuf yaaluun ykn gareen biraa murtii mana murtii fudhachuuf qophii ta’uu

amansiisuuf yaaluun ta’uu danda’a. Abbaan seeraa dhimma qabatee jiru irratti

jiddulixummaan akkasii yoo mudatu waan narra gahu hin beeku jedhee sodaachuun,

maaliifan qaama raawwachiiftuu waliin walitti bu’a? jechuun akkasumas namni biraa

hanga hin beeknetti guutummaa sirna haqaa irratti rakkoo fidu hin qabu jechuudhaan

murtii fedhii qaama raawwachiiftuu guutu kennuu danda’a. Waan ta’eefuu, hanga

namni hin beeknetti rakkoo maal qaba? Waanti guddaan akka namni hin beeknetti

hanga hojjetametti abbaa seeraa irratti, gareewwan walfalman irratti, akkasumas

guutummaa sirna haqaa irratti rakkoo maalii qaba? gaaffiiwwan jedhaniif deebii maal

laanna?

2. Abbaan seeraa dhimma mootummaan itti himatame qabatee yoo ilaalu gorsaan

Pirezidaantii bulchiinsa mootummaa naannoo pirezidaantiin waantota tokko tokko

qulqulleessee akka ani isaaniif dhiheessuu waan barbaadaniif mee as kottu waliin

haasofna waan jedheef abbichi seeraa galmee qabatee deeme. Gorsaan pirezidaantii

himatamaan waliin dhahaa akka jiru ni beekna.Manni murtii maal akka murteessu

ilaallee nutis tarkaanfii barbaachisaa ta’e fudhanna jechuun pirezidaantiin akka

dubbatan abbaa seerichaatti hima. Abbichi seeraas 1) dhimma kana hin ilaalu jedhee

waraqaa qulqullinaa yoon gaafadhee namni dhiibbaan mootummaa waan irra jiruuf

jedhee manni murtii bilisa miti jechuun bilisummaa mana murtii irratti amantaa akka

dhabun taasisa. 2) Hooggantoonni ol’aanoo Naannoos ragaa mana murtiif hin

dhiheessiin kan hafan ragaa yoo dhiheessine iccitiin ifa baha; faayidaan uummataas ni

miidhama jedhanii yaadaniiti malee sababni biraa hin jiru jechuun akkaataa

hooggantoonni mootummaa barbaadanitti murteesse. Abbichi seeraa dhimma

qabatee jiru irratti gorsaa waliin mari’achuu isaa ilaalchisee akkasumas murtii kenne

sana murteessuuf akka sababaatti waantota inni dhiheesse ija naamusa ogummaa irraa

eegamuun madaalaa!

67

3. Hooggantoonni jidduulixummaan abbaa seeraa rakkisan mudachuu danda’u.

Jiddulixummicha kan dandamate ta’us muuxannoo kana namoota birootti ibsuun isaa

hawaasa biratti mootummaan hojii abbaa seerummaa jidduu kan lixu waan

fakkeessuuf mootummaa irratti ilaalcha yaraa akka qabaatu taasisuun abbootiin

seeraa biroos dhiibbaa walfakkaataa keessa kan jiran fakkeessa. Kun ammoo,

bilisummaan abbaa seerummaa balaa irra jiraachuu agarsiisa. Dabalataanis, namni

jidduu lixe jedhame sun tarii maqaadhaan yoo beekame maqaa balleessuutiin abbicha

seeraa himachuu danda’a waan ta’eef, himamuu yoo baate wayya falmiin jedhus ni

jira. Karaa biraatiin ammoo, abbaan seeraa jiddulixummaan itti dhufe dandamachuu

kan danda’e ta’uu haasa’uun isaa: 1) warreen biroof fakkeenya isa taasisa; ija

jabeessa 2) jidduu warri seenanis mormiin akkasii akka isaan mudachuu danda’u

beekanii akka of eeggatan godha warri jedhanis ni jiru.

Yaada isa kam deggartu? Maaliif?

Jiddulixummaan miseensota qaama raawwachiiftuun godhamu ilaalchisee

ibsamuu kan qabu haala kamiinidha? Ibsamuu kan hin qabne hoo yoomidha?

4. Abbootiin seeraa sa’atii hojiin ala kan dabarsan qaamolee raawwachiiftuu wajjiin yoo

ta’e, hawaasa ilaalu biratti murtii qaama raawwachiiftuu hin gammachiifne kennuu

irratti ni rakkata;waan ta’eefuu, sirni abbaa seerummaa bilisa ta’e jira jedhee

amanuudhaaf ni rakkata jedhamee falmiin ka’u ni jira. Abbaa seeraa fi hooggantoota

qaama seera raawwachiiftuu jidduu walitti dhufeenyi jiraachuu qabu hanga kamitti

ta’uu qaba?

5. Yeroo tokko tokko gareewwan hawaasa keessatti jaallatamanii fi kabajaman,

keessattuu mootummaa wajjiin walitti bu’uun yoo himataman abbichi seeraa

himatamaa irratti yoo murteesse hirkataa mootummaa jedhama. Sirni abbaa

seerummaas bilisa miti jedhama. Gama biraatiin, ragaan osuma jiruu himatamaa

bilisa baasuun deeggertoota biratti jaallatamummaa uuma. Haa ta’u malee yakkamaan

balleessaa balleesse osoo hin adabamiin hafa. Gama tokkoon bilisummaa abbaa

seerummaa eegsisuu fi hawaasnis bilisummaa abbaa seerummaa irratti amantaa akka

qabaatu gochuuf gama biraan ammoo namni balleesse tokko itti gaafatamummaa irraa

bilisa akka hin taane gochuuf abbaan seeraa maal akka godhuti irraa eegama?

68

6. Yeroo tokko tokko dhimma falmiif dhihaate irratti hawaasni naannoo baayyee godhee

jaallachuu irraan kan ka’e ifatti murtii attamii murteessuu akka barbaadu haalli itti

ibsu ni mudata. Fakkeenyaaf, magaalaatti hannaa fi dukkana daheeffachuun

reebichaan namni beekamu jira haa jennu. Namni kun yeroo yerootti himatamee itti

murtaa’ee adabbii isaa xumuree yoo bahu deebi’ee garuma saamichaa fi hannaatti

bobba’a. Hawaasni gocha kanatti mufatee baayyee haaree boo’aa osoo jiruu saamichi

cimaan ta’uun gochichaanis namni du’e. Gocha kan kan raawwate nama kana dha

jedhamee magaalaa keessatti ni haasa’ama. Poolisiin qorannoo eegaluun galmee

qorannoo isaa qindeeffatee abbaa alangaaf dhiheessa. Abbaan alangaas kanatti

gammaduun uummanni kun saamtuu kana irraa bilisa bahuu qaba jechuun himata

hundeessa. Isin abbaa seeraa dha.Jiraataa magaalaa sanaa ta’uu keessaniin waan

namicha himatame kana irratti haasa’amu ni beektu. Hawaasni abbaa seerummaa isin

irraa eega. Dhimmicha irratti murtii hawaasni hin barbaanne ykn haala uummanni

eeguun ala yoo murtaa’e uummanni maal akka godhu hin beektan. Maal gootu?

Dhiibbaa uummataa bu’uureffachuun murteessitumoo uummanni yoo jibbes naa haa

jibbu jettanii murteessitu? Dhimmicha ilaaluu irraa of qusattuu? Filannoowwan

kennaman kunniin faayidaa fi miidhaa dhaqqabsiisan tokko tokkoon kaasuun fooyyee

kan qabu kami akka ta’ee fi maaliif akka ta’e ibsaa.

7. Hojii abbootii seeraa to’achuu ilaalchisee lakkoofsi galmee kennanii fi yeroo hangam

keessatti xumuruu akka qaban yeroon kennamuuf jira. Kana yeroo jedhame kana

keessatti raawwadhu jedhamee ajajii fi qajeelfamni hooggantoota abbootii seeraan

kennamu (fakkeenyaaf, pirezidaantii) akka jiddulixummaatti lakkaa’amaa? Yeroo

tokko tokko abbootiin dhimmaa dhimmi isaanii lafarra jalaa harkifame pirezidaantii

mana murtiif iyyata dhiheessuu danda’u. Kana ilaalchisee pirezidaantiin abbaa seeraa

sana yoo dubbise akka jiddulixummaatti ilaalamuu qabaa?

8. Abbaan seerummaa ati kennite irra deddeebi’uun qeeqama. Kun bilisummaa

dhaabbata abbaa seerummaa kan dadhabsiisu ta’ee fudhatamuu danda’aa? Yeroo

tokko tokko manneen murtii ol aantummaa seeraa fi haqa eegsisuu irra himatamaa

bilisa baasuu irratti xiyyeeffatu qeeqni jedhu bilisummaa abbaa seerummaa miidhuuf

yaadameeti yaadni jedhu ni jira. Isin kana attamitti madaaltu?

69

9. Dhimma qabattee jirtu irratti yaada abbaa seeraa hiriyyaa kee ta’ee argachuuf ni

dubbifta. Haa ta’u malee, hiriyyaan kee sun walfalmitoota akkasumas ragoota biroo

waan beekuuf dhimmicha ilaalchisee gareen tokko waliin dhahaa kan jiru ta’uu

muuxannoo mataa isaa kaasee siif ibsa. Kunis ragaa dhihaate akka hin fudhanne

akkas jedhee itti himuunidha: “Ana osoo ta’ee ragaa waliin dhahaa kana

bu’uureffadhee hin murteessu.Haqni yoo dabu callisee hin ilaalu,” jedhe. Maal goota?

Hiriyyaa kee dhimmicha irratti marihachuun dura of eeggannoo attamii fudhachuu

qabda turte?

10. Abbaan seeraa tokko matta’aadhaan kan hojjetu ta’uu magaalaa keessatti irratti

haasa’ama. Kana irraa ka’amee, abbicha seeraa irratti himanni ni hundeeffama. Haa

ta’u malee, matta’aan hojjechuu isaa ragaan hin dhihaanne. Ta’us, Gumiin Bulchiinsa

Abbootii seeraa ragaan dhihaachuu baatus hawaasni matta’aan hojjeta jedhee

haasa’uun isaa bilisummaa abbaa seerummaa balaa irra waan buuseef abbaan seeraa

sun hari’amuu qaba jedhee murteesse. Dhimma kana isin attamitti madaaltu?

11. Haala qabatama biyya keenyaa irraa ka’uun abbaan seeraa tokkoo abbaa manaa ykn

haadha manaa siyaasa dammaqinaan hordofu/tu ykn dhaaba siyaasaa gaggeessu/tu

fuudhee ykn itti heerumte tokko bilisummaa abbaa seerummaa eeguuf akkasumas

hawaasa keessatti bilisummaa abbaa seerummaa irratti shakkiin akka hin uumamneef

amala attamii agarsiisuu qaba? Gochoota attamii gochuu irraa of qusachuu qaba?

12. Abbaan alangaa galmee qorataa jiru irratti ragaa gahaa ta’e akka hin qabne dhimma

beeku irratti himata banii falmi ajaji jedhu hoogganaa ol aanaa irraa yoo itti dhufe

maal gochuu qaba? Walitti dhufeenya akkasii keessatti rakkoowwan uumaman

dhabamsiisuuf sirna akkamii diriirsuu barbaachisa?

13. Abbaan alangaa galmeen qorannoo xumuramee dhufeef tokko ragaawan walitti

qabaman yoo qoratu gariin isaanii himatamaa kan fayyadan ta’ee arge. Dhimmicha

irratti himata banuun dura abbaa alangaa gararraa jiru waliin yoo mari’atu ragaa

himatamaa gargaaru kana himatamaan yoo beeke falmii abbaa alangaatti cimsa; ta’us

garuu himatamaaf ragaa kennuun barbaachisaa akka ta’e yaada isaa ibsa. Haa ta’u

malee, hoogganaan isaa himatamaa kan gargaaru ragaan himata keessatti akka hin

ibsamne akkasumas himatamaafis ragaa kennuu akka hin qabne qajeelfama kenna.

Abbaan alangaa maal godhuuti irraa eegama?

70

2.3.2. Alloogummaan Hojjechuu (Impartiality)

2.3.2.1. Abbaa seerummaa fi Alloogummaan Hojjechuu

Dirqamoota ogummaa abbaa seeraa irraa eegaman keessaa tokko gareewwan walfalman hunda

haala loogii irraa bilisa ta’een ija walqixa ta’een ilaalee seerummaa kennuu dha.

Labsiin Manneen Murtii Federaalaa Hundeessuuf Bahe Lak. 24/88 keewwati 8(1) abbaa

seerummaaf filatamuuf haalota nama dandeessisan kan jedhu keessatti ” ....haqummaan

hojjechuun maqaa gaarii kan horate” akka ulaagaa tokkootti kaa’a. Kunis abbaan seeraa kan

loogu akka hin taane kan ibsu dha.

Danbiin naamusa abbootii seeraa federaalaa lakkofsi 5 mirga abbootii dhimmaa walqixxummaan

eeguu kan jedhu keessatti abbaan seeraa gareewwan mana murtiitti dhihaatan hunda

walqixxeessee ilaaluu fi mirga isaaniis walqixxummaan eeguu qaba. Kanaafuu,

maatiin,amantiin, sabni,sablammiin,siyaasni,hawaasummaan ykn walitti dhufeenyi biroo hojii

abbaa seerummaa irratti dhiibbaa akka godhaniif hayyamuu hin qabu jedha. Danbii naamusa

abbootii seeraa naannoo Amaaraa keewwata 14(1) jalattis tumaa walfakkaatu argina. Abbootiin

seeraa gareewwan walfalman walqixxeessanii ilaaluu qabu. Murtii ykn ajaja kan kennan firii

dubbii fi ragaa dhihaateef qofa irratti hundaa’uuni dha jedha.

Loogii malee hojjechuuf jiraachuun bilisummaa abbaa seerummaa haala duree murteessaa dha.

Abbaan seeraa bilisa hin taane bifa kamiinuu loogii irraa bilisa ta’ee ni hojjeta jedhanii

dubbachuun rakkisaa dha.

Haa ta’u malee abbaan seeraa tokko bilisa waan ta’eef qofa yeroo hunda loogii malee hojjeta

jechuun hin danda’amu. Bilisummaan hojjechuu jechuunii fi loogii malee hojjechuu jechuun

duudhaalee adda addaa dha.

Abbaan seeraa gochawwan loogii uuman irraa bilisa ta’uu qaba yoo jedhamu murtii kennu qofa

irratti osoo hin taane adeemsi isaas loogummaan kan keessatti calaqqisu ykn kan calaqqisu

fakkaachuu hin qabu jechuu dha.

Namoonni abbaa seeraa tokkoon loogaa dha tilmaama jedhu keesssa akka galan kan godhan

sababoota hedduu ta’uu danda’u:

71

a. Amala abbaan seeraa sun dhaddacha irratti agarsiisu ykn gocha raawwatu

b. Walitti dhufeenyaa fi sochii abbaan seeraa tokko mana murtiin alatti qabu

c. Walitti bu’insa fedhii ta’uu danda’a.

Abbaan seeraa walqixxummaa fi alloogummaa gama kabachiisuutiin dirqama naamusa

attamiituu irraa eegama?

Abbaan seeraa bias fi prejudice (ilaalcha waldarbaa) irraa bilisa ta’uu qaba

Dabalataanis, ija nama dhama qabeessaatiin yoo ilaalamu gochawwan loogii uuma

jechisiisuu danda’an irraa of qusachuu qaba.

Waan ta’eefuu,abbaan seeraa loogii malee murteessuu qofa osoo hin taane loogii malee kan

murteessu ta’uun isaa hawaasa birattis amantaa argachuu qaba. Sadarkaan naamusaa ogeessa

tokko irraa eegamus kan madaalamu ulaagaa kanaan ta’a.

1. Ilaalcha Waldarbaa

Ilaalcha Waldarbaa jechuun maal jechuu dha?

Sanadni ibsa naamusa abbaa seerummaa Baangiloor ilaalcha waldarbaa (bias and prejudice)

akka itti aanutti ibseera:

Bias or prejudice has been defined as a learning, inclination, bent or predisposition

towards one side or another or a particular result. In its application to judicial proceedings

it represents a predisposition to decide an issue or cause in a certain way which does not

leave the judicial mind perfectly open to conviction. Bias is a condition or state of mind,

an attitude,or point of view,which sways or colors judgement and renders a judge ubnable

to exercise his or her functions impartially in a particular case.29

Kana jechuun gabaabumatti dhimma durumaan keessa ofiitti murteessan irratti murtii kennuu

jechuu dha. Fakkeenyaaf,”filannoon jeeqamuun isaa hin hafu waan ta’eef jeeqameera”;

“daldaalaa jechuun durumaan waliin dhooftuu jechuu dha”; dubartoonni hin amanaman”;nama

amantii taanaan sobuu hin danda’u,fi kkf”. Abbootiin seeraa ilaalcha akkasii qaban falmiiwwan

dhihaatan loogii irraa bilisa ta’anii murteessuu hin danda’an.

29

Akkuma 28ffaa,Fuula 55.

72

Abbaan seeraa yeroo tokko turan hojjettoota mootummaa waliin dhahuun himataman; dhimmichi

ganaa sadarkaa falmii irra osoo jiruu “tuuta hattuu”jechuun maqaa itti baasaa turan. Abbaan

seeraa kun jalqabumaanuu himatamtoota irratti murteesseera. Ragaawwan dhihaatan sammuu

qulqulluun qorachuu haala isaan dandeessisu keessa hin jiran. Ejjennoo isaanii kana ragaan

jijjiiru yoo dhufes fudhachuuf ni rakkatu. Ragicha karaa kufaa itti taasisan barbaadu malee.

Waan ta’eefuu, abbaan seeraa ilaalcha waldarbaaf akka hin saaxilamneef yeroo hundumaa

jijjiirama aadaa fi duudhaalee hawaasa keessa jiru dammaqinaan hordofuu qaba.Waanti tokko

yeroo tokkotti ilaalcha sirrii jedhamee kan tilmaamamu yeroo biraa ammoo ilaalcha jallaa ta’uu

danda’a.

Akkas yoo jedhamu garuu, abbootiin seeraa ilaalcha falasama ofii isaanii qabaachuu hin qaban

jechuu miti. Nama waan ta’aniif qofa falasama mataa isaanii ni qabaatu. Hin qaban jechuun

waan hin yaadamnee fi hin danda’amne dha. Nama ulaagaa naamusaa, ilaalchaa fi falasama

mataa isaa hin qabne argachuun rakkisaa dha. Haa ta’u malee, seera cabsee hanga hin hojjennetti

ykn ragaawwan seera duratti fudhatama qaban akka hin fudhatamne hanga hin goonetti akka

rakkootti ilaalamuu hin qabu. Ilaalchi, ykn falasamni ilaalcha waldarbaa irraa adda bahee

ilaalamuu qaba.

Abbaan seeraa abukaattota, ragaa namootaa, gareewwan walfalmanii fi kkf irratti jechoota hin

malle fayyadamuun salphisuu irraa of qusachuu qaba.Yeroo tokko tokko abukaattoo tuquuf

jedhamee “kaabaa kanatti itti fuudhe” jechuun yeroo abbootiin seeraa ibsa hin malle fayyadaman

ni jira. Abbaan seeraa akkas jedhu falmii abukaattoon dhihaatu ilaalcha jallaa irraa bifa bilisa

ta’een ilaala jechuuf nama rakkisa. Abbootiin dhimmaa abukaattoon bakka buufamanis murtiin

manni murtii kennu loogii irraa bilisa jedhee fudhachuuf ni rakkata.

Abbootiin seeraa jechoota akkas nama tuqan irraa of qusachuu qofa osoo hin taane abukaattonnis

ta’an walfalmitoonni jechoota akkasii akka hin fayyadamne to’achuu ykn dhaabsisuu qabu.

Abbootiin seeraa namoota balleessaa qabanillee yoo adaban himatamaaf kabaja barbaachisaa ta’e

kennuu haala agarsiisuu danda’uun ta’uu qaba malee jechoota salphisanii fi gadi buusan

fayyadamuu hin qaban. Dhugaa dha garuu, himatamaan yakka raawwachuu isaatiin miidhaa

hawaasa irraan gaheef sadarkaa aarii hawaasichaa mul’isuu qofaan ifachuun itti gaafatamummaa

73

abbaa seeraa ta’us jechoota daangaa darbanii fi arrabsoo nama salphisan fayyadamuun garuu

dhorkaa dha.

Kanatti dabalees,

Dhaddacha irratti mallattoonis ta’e jechaan garee tokkoof gadda agarsiisuun;

Gareen tokko yeroo dheeraa fudhatee akka dubbatuuf carraa laachuun garee biraa

ammoo dhorkachuun;

Gocha yaada garee tokkoo qofaaf xiyyeeffannoo laachuu agarsiisu mallattoonis

ta’e gochaan agarsiisuu,fi kkf

Ragummaa kennamu irratti kolfuu;mallattoo nuffii agarsiisuu;

Murtii yoo barreessan ragaawwan dhihaatan osoo hin tuqiin murtii kennuu fi kkf

loogummaa jechisiisuu waan danda’uuf of eeggannoo gochuu qabu.

Abbootiin seeraa jechoonni dhaddacha irratti fayyadaman loogummaa kan

calaqqisiisan (stereotyping) akka hin taane of eeggannoo barbaachisaa ta’e gochuu

qabu. Fakkeenyaaf, abukaattoo dubartii dhaddacha irratti dhihaatan “ bareedduu

koo” “haadhakoo” fi kkf jedhanii waamuun fedha saalaa ibsuu waan fakkeessuuf

irraa of qusachuun barbaachisaa dha.

Akkasumas ilaalcha waldarbaa dubartootaaf qabnu jechoota ibsan fayyadamuu

irraa of qusachuun barbaachisaa dha. Fakkeenyaaf, abbaan seeraa tokko “himanni

kun dubartiin kan qophaa’e ta’uu qaba” jechuun qabiyyee himatichaa kan qeeqe

yoo ta’e abbichi seeraa sun dhimma saalaa irratti ilaalcha badaa qabaachuu isaa

agarsiisuu danda’a.

Hojjettoonni mana murtii, gareewwan walfalman ykn abukaattonni gochaan,

haasaan tuttuqaa saalaa ykn gosummaa agarsiisu akka hin jiraanneef abbaan seeraa

eeguu qaba. Jechuunis, gochicha dhaabachiisuu ykn tarkaanfii barbaachisaa ta’e

fudhachuu qaba.

Danbii naamusa abbootii seeraa federaalaa keewwati 11 Gareewwan Walfalman

To’achuu kan jedhu jalatti kan armaan gadii tumamee jira: gareewwan walfalman

amala hin barbaachifne yoo agarsiisan ykn gocha hin barbaachifne yoo raawwatan

ykn osoo hin qophaa’in dhihaachuun sababa uumuun dhimmi akka addaan hin

74

cinne gochuu yoo yaalan abbaan seeraa ifachuu fi sirreessuu qaba; barbaachisaa

yoo ta’e ammoo tarkaanfii fudhachuu qaba.

Abbaan seeraa gaaffii ifa hin taaneef gaafachuu qaba. Garuu, abukaatoo garee

tokkoo bifa fakkaatuun gaafachuun kan muddu yoo ta’e loogummaa dha jedhamee

hiikamuu,ykn ilaalamuu danda’a.

Abbootiin seeraa sirna dhaddachaa kabachiisuu qabu. Danbiin naamusa abbootii

seeraa federaalaa keewwata 8 Hojii hojjetuun kabaja mana murtii eeguu kan

jedhu jalatti abbaan seeraa yeroo kamittuu hojii hojjetuunis ta’e dhaddacha

qajeelchuun kabaja mana murtii eeguu qaba jedhamee tumamee jira. Danbii

naamusa abbootii seeraa naannoo Amaaraas keewwata 16(2) jalatti haaluma

walfakkaatuun abbootiin seeraa adeemsa murtii haala sirna qabeessa ta’een akka

gaggeeffamu gochuuf dirqama kan qaban ta’uu kaa’a. Haa ta’u malee

dogoggoroota xixiqqaa hunda irratti dhaddachi jeeqameera jechuun gareewwan

walfalman ykn abukaattota irratti tarkaanfii kan fudhatan yoo ta’e namootni biroo

abbootiin seeraa loogiidhaan hojjetu hubannoo jedhu qabaachuutti geeffamuu

danda’u.

2. Ija Nama Dhama Qabeessaatiin Yoo Ilaalamu Loogaa Fakkaatanii Argamuu Irraa

of Qusachuu

Loogiin hojjetamuu baatus ija nama dhama qabeessaatiin yoo ilaalamu hojii loogummaa

qabu kan hojjetu fakkaachuu hin qabu. Fakkeenyaaf, dhaddachaan alatti garee walfalmu

wajjiin wal arguu irraa of qusachuu qaba.

Gama biraatiin abbaan seeraa tokko abbootii seeraa biroo waliin dhimma qabatee jiru

irratti mari’achuun barbaachisaa ta’us, abbaa seeraa dhimmicha akka hin ilaallef

dhaddacha irraa ka’e wajjiin ykn abbootii seeraa ol iyyataan dhimmicha ilaaluu danda’an

wajjiin mari’achuu hin qabu.

Gareen tokko murtii abbaa seeraa qeequun miidiyaa irratti yoo barreesse murtiin abbootii

seeraa sirrii akka ta’e amansiisuuf jecha deebii kennuu irraa of qusachuu qabu. Ta’uu

baannaan, abbootiin seeraa loogummaan hojjetu gudunfaa jedhu irra gahamuu danda’a.

Haa ta’u malee, yaadni miidiyaan dhihaate dogoggora yoo ta’ee fi kanas sirreessuun

barbaachisaa yoo ta’e akka sirratuuf manni murtii karaa reejistiraaraa ibsi akka kennamu

gochuun barbaachisaa dha.

75

Dhimma gara fuulduraatti abbaa seerummaan ilaalamuu danda’u irratti dursanii yaada itti

kennuu irraa of qusachuun barbaachisaa dha. Abbaan seeraa tokko dhimmichi isaaf

dhihaachuun dura dhimmicha irratti ibsa kan kennu yoo ta’e yommuu dhimmichi

dhihaatuuf loogii irraa bilisa ta’ee ilaala jechuuf ni rakkisa. Akka carraa ta’ee abbaan

seeraa tokko dursee ibsa kan kenne yoo ta’e dhimmicha ilaaluu dhiisuun filannoo sirrii

ta’a. Kun ammoo abbaan seeraa dirqama isaa sirriitti akka hin bahanne kan godhuu fi

abbootii seeraa biroo irrattis hojii akka baay’atu kan godhu dha.

3. Walitti Bu’insa Dantaa Dhuunfaa

Walitti bu’insa dantaa dhuunfaa yoo jiraate ykn jira jedhamee kan tilmaamamu yoo ta’e

abbaan seeraa dhimmicha ilaaluu hin qabu.

Walitti bu’insi dantaa dhuunfaa jira jedhamee kan tilmaamamu dantaan abbaa seeraa ykn

firoota isaa dhihoo ykn kan biroon itti gaafatamummaa hojii abbaa seerummaa wajjiin

walitti bu’an ykn walitti bu’u jedhamee ija nama dhama qabeessaatiin kan tilmaamamu

yoo ta’e dha.

Labsii Lak.25/88 kwt. 27 dhaddacha irraa ka’uu abbootii seeraa kan jedhu keessatti

abbaan seeraa tokko haalawwan dhaddacha irraa itti ka’u tumameera. Isaanis:

a. Abbaan seeraa gareewwan walfalman keessaa tokko wajjiin ykn abukaattoo wajjiin

firooma dhiigaa ykn fuudhaa kan qabu yoo ta’e;

b. Abbootiin seeraa gareewwan walfalman keessaa tokkoof guddistummaa, dubbi fixaa,

ykn abukaattoo ta’ee dhimma ilaale yoo ta’e;

c. Abbaan seeraa dhimma falmiin irratti ka’e tokko dursee abbaa seerummaan ykn

araaraan kan ilaale yoo ta’e ykn kan beeku yoo ta’e;

d. Abbaan seeraa gareewwan walfalman keessaa tokko wajjiin ykn abukaattoo wajjiin

falmii mana murtiitti qabamee jiru kan qabu yoo ta’e;

e. Armaan olitti sababoota (a) hanga (d)tti agarsiifaman ala murtiin haqa qabeessa ta’e

hin kennamu sababni jechisiisu yoo jiraate

Sababoota olii kanaan abbaan seeraa dhaddacha irra taa’uu akka hin qabne yoo beeku dhaddacha

irraa ka’uun abbaa seeraa biraan bakka buufamuu qaba. Fakkeenyaaf akka Koodii Naamusa

Baangilooritti (Banglor Code of Conduct):

76

Abbaan seeraa faayidaa mataa isaa yoo qabaatu

Hiriyyaan isaa dhihoo ykn gareen tokko hiriyyaa isaa waliin lola dhuunfaa kan qabu yoo

ta’e;

Akkasumas,dhimmicha irratti yaada isaa ifatti kan kenne yoo ta’e;

Galmeen abbaan seeraa ilaalaa jiru sun kan dhaabbata abbaan seeraa sun yeroo dhihoo

keessatti hojii abbaa seerummaa dhiisuun itti hojjetu yoo ta’e; loogummaan inni godhu

beekamuu baatus hawaasni abbootii seeraa irratti ilaalcha sirrii hin taane akka hin

qabaanneef dhaddacha irraa ka’uu qaba.

Abbaa seeraa ta’uun dura abukaattummaan dhimma qabate tokko akka ilaaluu hin

gorsamu;

Bifuma walfakkaatuun waajjirri duraan keessatti qacaramee inni hojjetaa ture himatamaa

yeroo ta’ettis sochii fi hirmaannaa inni duraan godhaa tureen walitti bu’insi dantaa ni

uumama jedhamee kan tilmaamamu yoo ta’e dhimmicha akka hin ilaalle gochuu danda’a.

Abbaan seeraa abbaa aksiyoona waldaa ta’uu isaa qofaan waldichi yoo himatame abbaa

seerummaa irraa akka of kaasu hin eegamu. Haa ta’u malee, gaheen aksiyoona isaa

guddaa ta’uu isaatiin murtii darbuun fayyadamaa ykn miidhamaa kan ta’u yoo ta’e

dhimmicha ilaaluu irraa of qusachuun gaarii dha.

Abbaan seeraa sababa hojii abbaa seerummaatiin kan walqabate osoo hin taane karaa

biraatiin beekumsi dhimmicha irratti qabu abbaa seerummaa irraa akka ka’uuf sababa ta’a.

Haa ta’u malee, abbaan seeraa dhimmicha beekuu kan danda’e dhimma walfakkaataa kana

dura murtii kenne irratti yoo ta’e ykn dhimma biraa seerummaa inni laate irratti walfalmii

garee tokkoon godhameen yoo ta’e ykn falmii gareewwan biroo qabaniin yoo ta’e garuu

dhaddacha irraa kaasisuuf sababa hin ta’u.

Gama biraatiin, abbaa seeraa ta’uu isaan dura miseensa ykn deggeraa dhaaba siyaasa

tokkoo yoo ta’e dhaddacha irraa akka ka’uuf sababa ta’uu hin danda’u. Abbaa seeraa ta’ee

nan hojjedha jedhee waadaa yoo seenu loogii irraa haala bilisa ta’een, hunda

walqixxeessee ilaaluu fi gartummaa siyaasaa akka hin qabaanne amanee dhiisee kan itti

seene akka ta’etti lakkaa’ama waan ta’eefi. Gahumsi inni mana hojii biraa keessatti

agarsiise mataan isaa abbaa seeraa ta’ee akka filatamuuf ulaagaa ta’ee dhihaachuus

danda’a.

77

Amantaan, sabni, saalli, umrii, haalli barnootaa, fi muuxannoon hojii abbaa seeraas akka

waliigalaatti abbaa seerummaa irraa kaasuuf akka sababaatti dhihaachuu hin danda’u.

Sababni isaa dhimmoonni kunniin abbaa seeraa sana gartokkotti jallisu (bias) jedhamanii

hin tilmaamaman.

Dhimmi biraa abbaan seeraa kabajuu qabu, gareewwan walfalman keessaa tokko abbaan

seeraa dhimma koo alloogummaan hin ilaalu; kanaafuu, dhaddacha irraa naaf haa ka’u

jedhee gaaffii yoo dhiheesse abbaan dhimmaa sun jibba ykn miidhaa dhuunfaa irraan kan

ka’e hamilee tuquuf ykn aarsuuf akka ka’etti fudhachuu irraa of qusachuu dha. Innumaa

akkaataa inni itti fudhatu of eeggannoon kan guute ta’uu baannaan abbaan seeraa sun

loogaa dha yaada jedhu caalaatti kan cimsu dha.

Dhimmoota olitti ibsaman kanneen keessaa tokko kan mudate ta’us yeroo tokko tokko abbaa

seerummaa akka hin laanne haalonni godhan jiraachuu danda’u. Fakkeenyaaf, naannoo sana

kan jiru dhaddacha tokkoo fi abbaa seeraa tokko qofa yoo ta’e dhimmicha ilaaluun alatti

filannoo biraa hin qabaatu. Yookiin abbootiin seeraa mana murtii jiran baayyinaan walitti

bu’insa dantaa dhuunfaa kan qaban yoo ta’ee fi namni hundi abbaa seerummaa kan hin

kennine yoo ta’e tajaajilamaa rakkisuu waan ta’uuf murteessuu dhiisuurra murteessuu wayya.

Ta’us, kun haala addaa ti.

Haa ta’u malee, abbaan seeraa yeroo yerootti dhaddacha irraa akka hin kaaneef haalota walitti

bu’insa dantaa dhuunfaa uuman irraa of qusachuu qaba. Kun hojii abbaa seerummaaf dursa

laachuu dha; abbootii seeraa biroottis hojiin akka hin baay’anne of eeggachuu dha.

Fakkeenyaaf,

Dhaabbilee mana murtiitti deddeebii baay’isan keessatti gahee qabaachuu dhiisuu

Dhaabbilee akkanaa keessatti dursee abbaa aksiyoonaa ta’eera yoo ta’es nama biraatti

dabarsuun walitti bu’insa fedhii uumamuu danda’u xiqqeessuuf dhamahuu qaba.

Waan ta’eefuu, abbaan seeraa:

Gareewwan walfalman jidduutti sanyiin,bifaan,sabummaan,amantaan, saalaanii fi kkf

niin garaagarummaa osoo hin uumiin mirga falmii kan eegu yoo ta’e;

Ilaalcha waldarbaa irraa bilisa yoo ta’e;

78

Kabaja dhaddachaa eegsisuuf tarkaanfii inni fudhatu madaalawaa fi of eeggannoon kan

guute yoo ta’e;

Dursee yaada kennuu irraa kan of qusatu yoo ta’e;

Dhimmoota walitti bu’insa dantaa uuman irraa dursee kan of fageessu yoo ta’e;

Galiiwwan walitti bu’insa dantaa uumuu danda’an dursee yoo beeksise;

Walitti bu’insi dantaa yeroo uumametti abbaa seerummaa kennuu yoo dhiise;

Itti fayyadama jechootaa, mallattoo fi kkf loogummaa fi ilaalcha waldarbaa qabaachuu

kan hin agarsiifne yoo ta’e;

Walitti dhufeenyi inni gareewwan walfalman wajjiin godhu iftoomina kan qabu yoo ta’e

loogii malee hojjeta amantaa jedhu uuma. Hawaasnis qaama abbaa seerummaa irratti

amantaa ni qabaata jechuu dha.

2.3.2.2. Abbaa Alangummaa fi Alloogummaan Hojjechuu (Impartiality)

Abbaan alangaas akkuma abbaa seeraa alloogummaan hojjechuu qaba. Sanyiin, saalaan, ilaalcha

siyaasaan, miidhaa qaamaa fi kkf irraa ka’uun shakkamtoota, himatamtoota, qorattoota,

ogeessota seeraa biroo ykn walitti dhufeenya namoota biroo waliin godhu keessatti loogii gochuu

hin qabaatu.

Himatamtoonni karaa bilisaa fi haqa qabeessa ta’een mirga dhimmi isaanii ilaalamuu argachuu

isaanii akka kabajamuuf dhamaatee barbaachisaa ta’e gochuun kan jiru yoo ta’u;

Ragaan himatamtoota fayyadu harka isaa yeroo galuttis ragaawwan kanniin bu’uura seera

deemsa falmii rogummaa qabuutiin himatamtootaaf akka kennuti irraa eegama.

Eenyummaa ragaa namootaa himatamtoota fayyadanii himatamtootaaf ibsuuti irraa

eegama.

Mana murtii sossobuu ykn osoo beekuu dogoggorsuu irraa of qusachuu qaba.

Yeroo murtii adabbiis ta’u himatamaa ilaalchisee sababni adabbii salphisu yoo jiraate

ibsuuf dirqama ogummaa ni qabaata.

Abbootiin alangaa gara adeemsa murtii ijoo ta’etti galuun dura sadarkaa himata dhagahuutti

ragoota abbootiin alangaa dhiheessan himatamtootaaf ifa gochuuti irraa eegama (pre trial

disclosure of relevant evidences to accused persons). Sababni isaa, abbootiin alangaa haqaa fi

79

dhugaaf kan dhaabbatan malee himatamaa mo’achuu akka galma ogummaa godhanii ilaaluu hin

qaban.

It cannot be over-emphasized that the purpose of a criminal prosecution is not to obtain a

conviction; it is to lay before a jury what the crown considers to be credible evidence relevant to

what is alleged to be a crime. Counsel has a duty to see that all available legal proof of the facts

is presented; it should be done firmly and pressed to its legitimate strength but it must also be

done fairly. The role of prosecutor excludes any notion of winning or losing;his function is a

matter of public duty than which is civil life there can be none charged with greater personal

responsibility. It is to be efficiently performed with an ingrained sense of the dignity, the

seriousness and the justness of judicial proceedings.

Ragaan himata dhihaatee bifa seeraan ala ta’een walitti kan qabame yoo ta’e ykn mirgoota

bu’uuraa himatamaa cabsuun walitti kan qabame yoo ta’e ragicha himata dhihaate raggaasisuuf

akka hin gargaarre gochuu bira darbee qaamolee mirgoota bu’uura cabsuun ragaa walitti qaban

qulqulleessuun seeratti akka dhihaatan gochuun dirqama abbootii alangaa ti.

Abbootiin alangaa hojii isaanii loogii malee hojjechuuf qaphxiilee armaan gadii irratti

xiyyeeffannoo gochuu qabu:

Dhiibbaa namoota dhuunfaa, ykn gareewwan murtaa’an ykn miidiyaa fi hawaasaa jalatti

osoo hin kufiin faayidaa uummataa eeguu;

Adeemsi murtii haqa qabeessa ta’e akka jiraatuuf qulqullummaa ykn balleessummaa

shakkamaa ilaalchisee qorannoon barbaachisaa ta’e akka gaggeeffamu gochuun bu’aan

qorannichaas ifa akka ta’u gochuu;

Bu’uura seeraa fi qajeeltoo madaalamummaa hawaasa keessa jiruun (equity)

himatamtoota, miidhamaa fi hawaasa jidduutti manneen murtii haqa sirrii akka godhanii

fi dhugaa akka barbaadan yaalii barbaachisaa gochuun manneen murtii gargaaruu dha.

Bifuma walfakkaatuun abbaan alangaa ilaalcha waldarbaa ta’e (bias) irraa kan fagaate ta’uuti

irraa eegama. Himatamaa, ragaa, ykn nama biraa jibbisiisuuf ykn mufachiisuuf yaadota

yaadaman kennuu ykn gaaffii gaafachuu hin qabu.

80

Gochawwan walitti bu’insa dantaa fidan hir’isuun abbaa alangummaa irraa haalawwan

kaasan hir’isuu; akkasumas, abbootii alangaa birootti hojiin akka hin baay’anne gochuu

qabu. Galiiwwanii fi sochiiwwan daldalaa walitti bu’insa dantaa uumuu danda’an beeksisuu,

walitti bu’insi fedhii uumamee yoo argame ammoo abbaa alangummaa kennuu dhiisuuti irraa

eegama.

Danbiin Naamusa Ittiin Bulmaata Abbootii Alangaa Federaalaa Lakkoofsi 84/91 keessatti

kan itti aanu arganna30.

Keewwata 68 Hojii Mootummaa fi Dhimmoota ykn Dantaa Dhuunfaa Jidduutti Walitti

Bu’insa Fedhii Uumamu

1. Abbaan alangaa kamyyuu dhimmi (dantaan) dhuunfaa, firoota isaa, ykn jaalleewwan isaa

sababa hojiitiin dhimma uummataa ykn dhuunfaa wajjiin walitti kan bu’u yoo ta’e abbaa

alangaa ol’aanaa isaa ta’etti dafee beeksisuun dhimmichi abbaa alangaa biraan akka

ilaalamu iyyachuu qaba.

2. Abbaan alangaa ol aanaa iyyatni dhihaateefis murtii barbaachisaa dha jedhe kennuu qaba.

Abbaan alangaa akka waliigalaatti hawaasa bakka bu’ee kan socho’u waan ta’eef akka

abukaattoon dhuunfaa tokko godhutti miidhamaa yakkaa tokko qofa deggaree akka socho’uuf

irraa hin eegamu. Kana jechuun garuu, namoota yakkaan miidhaman gonkumaa ilaaluu hin qabu

jechuu miti. Murtii murteessu keessatti miidhaan miidhamaa yakkaa irra gahuu waan danda’uuf

dursee itti yaaduu fi qophaa’uu barbaachisa. Waan ta’eefuu, yaadaa fi fedhii isaanii tilmaama

keessa galchuun garuu ammoo alloogummaan murteessuuti irraa eegama.

Waan ta’eefuu, abbootiin alangaa:

Sanyiin,saalaan, ilaalcha siyaasaa fi kkf irratti hundaa’uun garaagartummaa uumuu irraa

kan of qusatan yoo ta’e;

Adda durummaan bakka bu’oota uummataa ta’uu irraan kan ka’e balleessitoonni akka

adabamaniif;qulqulloonni ammoo akka hin adabamneef kan hojjetan yoo ta’e;

Ragaa himatamaa fayyadu yeroo arganitti himatamaatti kennuuf qophii yoo ta’an;

30

Danbiin naamusaa ittiin bulmaata abbootii alangaa naannoo fakkeenyaaf kan Amaaraa kan fedraalaa wajjiin walfakkaata waan ta’eef asitti kan federaalaa ibsuun qofti gahaa dha.

81

Qorattoota ragaa seeraan ala funaanan irratti tarkaanfiin akka fudhatamuuf waanta

barbaachisaa ta’e gochuuf qophaa’oo yoo ta’anii fi qabatamaattis kan godhan yoo ta’e;

Ilaalcha waldarbaa ta’e irraa kan fagaatan yoo ta’e;

Walitti bu’insa dantaa kan dhabamsiisan yoo ta’e amala naamusaa loogii irraa bilisa ta’e

qabu jechuun ni danda’ama.

Loogii Irraa Bilisa Ta’uu Ilaalchisee

Gaaffilee Marii

1. Hojii abbaa seerummaas ta’e abbaa alangummaa fakkeenyaaf kan akka ragaa

madaaluu, ilaalchawwan waldarbaa amanamummaa ragaa irratti karaa loogii irraa

bilisa ta’een akka hin hojjetamneef dhiibbaa uumuu danda’u jettanii tilmaamtan

kaasuun irratti mari’adhaa.

2. Waayita dhaddacha qajeelchanitti jechoonni, amallii fi kkf loogummaa agarsiisu

jedhamuun abbaa seeraatiin ibsamuu danda’an kaasaatii irratti mari’adhaa.

3. Himataan himata isaa yoo ibsu, “akkuma beekamu egaa yeroo ammaa kana daldalaan

karaa haqa qabeessa ta’een daldalee buufatu hin jiru,”jedhee yoo eegale,

himatamaanis jechi himataa sirrii miti jedhee iyyata mana murtiitti yoo dhiheesse

abbaan seeraa maal gochuu qaba?

4. Mana amantaa Ortodoksii keessaa meeshaan ittiin faarfatan hatameera jedhamee

nama hate irratti himanni banameera haa jennu. Abbaan seeraa nama amantaa

kiristaanaa Ortodoksii, Pirotistaantii ykn Isilaamaa hordofu ta’uu isaatiin murtii ykn

adabbii dabarsu irratti garaagarummaa ni uumaa? Keessattuu, abbaan seeraa amantaa

Ortodoksii hordofu sun loogii irraa bilisa ta’ee ilaaluu danda’a? Warreen biroohoo?

Eenyuti loogii irraa bilisa ta’uun ilaaluu danda’a? Dhimma kana irratti falmiiwwan

ka’uu malan kaasuun abbaa seeraa irraa maalti akka eegamu irratti yaada kennaa!

5. Dhimmoota uummataan beekaman (public) irratti abbaan seeraa dursee yaada kennuu

irraa of qusachuu qaba yoo jedhamu: 1) yaada yoo qabaates bakka namni hedduu

dhagahuu danda’utti dubbachuu hin qabu jechuu dhaa? 2) Uummataaf ta’uu baatus

hiriyyaa isaa dhihoottuu ibsuu hin qabu jechuu dhaa? 3) Eenyuttuu himuu baatu

yaadaa fi ejjennoo qabachuu irraa of qusachuu qaba jechuu dhaa? Kana hojiirra

oolchuun gama miidhaa inni dhaqqabsiisuun mari’adhaa. Abbaan seeraa, seeraa fi

82

ragaa irratti hundaa’uudhaan hangan murteessetti yaada yoon kenne rakkoo maal

qaba falmii jedhu attamitti ilaalla?

6. Abbaan seeraa hojii abbaa seerummaa erga gadhiiseen booda yeroo abbaa seeraa

turetti dhaabbata tajaajila abbaa seerummaa kennaa ture keessatti qacaramuu hin

qabu. Yeroo murtaa’eef turuu qaba yaadni jedhu jiru. Yaada kana biyyoonni tokko

tokkos danbii naamusaa isaanii keessatti hammachiisanii qabu. Biyya keenyattis

dhorki akkasii osoo godhamee barbaachisaa dha jettuu?

7. Abukaattoon obbo “A” jedhaman qoosaa fi haasaa baay’isu. Yeroo tokko, dhufaatii

abbaa seeraa eegaa osoo haasa’anii obbo “A”n haadha mana abbaa seeraa nan beeka;

onne-qabeettii wayiiti; namas ni reebdi. Akkuma barame sababa kanaan turu danda’a

jechuun abukaattota biroo kofalchiise. Abukaattota turan keessaa muraasni waan

abukaattoon jedhe kana abbaa seeraatti himan. Yeroo sanaa kaasee abbaan seeraa sun

abukaattichi dhaddachatti yoo dhihaatu haala hin barbaachifneen yaada isaa addaan

kuta; ni suukaneessa. Waan ta’eefuu, dhimmi abukaattoo “A” abbaa seeraa kanatti

yoo qajeelfamu dhaddacha irraa akka ka’uuf gaaffii dhiheessa. Isin akka abbaa

seeraatti gaaffii dhihaateef murtii attamii laattu?

8. Abbaan seeraa dhimma diiggaa gaa’ilaa ji’a 6 dura ilaalee murtiin erga diigee booda

dhimmicha irratti iyyattuu kan turte fuudhe. Gochi kun naamusaan ala kan jechisiisu

dhaa?

9. Abbaan seeraa tokko abbaa seerummaan tajaajilaa osoo jiranii saa’atii hojiin alatti

nama dhuunfaa hiriyyaa poolisii ta’e wajjiin ta’uun akkaataa dhaabbanni tokko

qaamota biroo irratti himata banuu danda’u irratti gorsa ogummaa kennuuf

waliigaltee seenuun yeroo boqonnaa isaaniitti tajaajilicha kennuun kaffaltii fudhatu.

Sababa kanaan himatni naamusaa irratti banamee yoo falman: hojii abbaa

seerummaan walitti kan hin buunee fi seeraanis kan hin dhorkamne dha jechuun

falmaniiru. Falmiin gama himataan jiru garuu, abbaan seeraa gorsa kan kennan

saa’atii hojiin ala ta’us, dhimmichi bilchaatee gara himataatti yoo jijjiiramu ofii

isaanii ilaaluu waan danda’aniif hojii abbaa seerummaa isaaniin walitti bu’insi jira

kan jedhu dha. Falmiiwwan gama lachuun dhihaatan erga walmadaalchistanii booda

murtiin keessan kam ta’a? Falmiiwwan garee lamaaniin dhihaatan kana ta’us akka

waliigalaatti gocha abbaa seeraa kana attamitti ilaaltu?

83

10. Himatamaan tokko intala isaa yakka dirqisiisee gudeeduun himatame. Abbaan seeraa

dhimmicha ilaalan falmii dhagahanii murtii kan murteessan yoo ta’u, murticha

keessas kan armaan gadii ni jira: “Guyyaa duraa walqunnamtii saalaa yoon

raawwadhu gadameessi ishii maaliif hin dhukkubne? Gadameessa eegumsi cimaa

godhamaafii ture gochi kashalabbummaa fi sagaagalummaa dhukkuba hamaa irra

buusu ni raawwatti jedhee shakkee yoo tahee hoo? [Kan iyyatte] Na to’atee na

rakkisuu isaa irra mala itti barbaadee isa gara mana sirreessaatti ergee ofii koo immoo

bilisummaan deddeebi’a jettee itti yaaddee yoo tahe maaltu i beeka? Manni isheen

keessa jiraattu mana dhugaatii tokko wajjiin kan walqabate ta’uu miidhamtuunis

ofuma ishee mirkaneessiteetti....dubree waggaa 15 waan turteef dargaggoonni umrii

kana irra jiran waan hojjetan kan dhabsiisu ibidda bobaa jalatti baatanii kan balali’an

ta’uu beekamaa dha. Abbaan seeraa murticha yoo barreessan jechoonni itti

fayyadaman kan isaanii ta’uu deebii kennaniin ibsaniiru. Qabatamatti, adeemsa

baayoloojiwaa fi xiinsammuuwaa (biological & psychological) dhiirotaa fi dubartoota

umriin isaanii kudhoota (teens) keessa jiran ibsuuf jechoota fayyadaman ta’uus

ibsaniiru. Gumiin Bulchiinsa Abbootii seeraa jechoota abbaan seeraa murtii keessatti

fayyadame ilaalchisee,”jechoonnii fi yaadonni abbaan seeraa fayyadame miidhamtuu

dhuunfaa sana addatti akkasumas dubartoota akka waliigalaatti kan suukaneessuu fi

qolee kan buusisu dha. Miidhaa isaan irra gahes ifatti kan hin baafnee fi dhugaan

dhokatee akka hafu kan godhu dha. Dubartootni miidhaa fi dhiibbaa isaan irra gahu

fudhatanii gadi aantummaan akka jiraatan kan godhuuf of tuulummaa ol’aanaan kan

ibsame dha. Akkasumas, dubartootaa fi dargaggoota Itoophiyaa ilaalchisee

qajeeltoowwan walqixxummaa fi bilisummaa Heeraa fi sanadoota sadarkaa

addunyaatti biyyi keenya mallatteessite keessatti tumamanii argaman wajjiin walitti

kan bu’u dha. Har’a biyyi keenya eegumsa mirgoota dubartootaa fi daa’immaniif

xiyyeeffannoo ol’ aanaa kennitee yeroo jirtutti; dhiibbaa fi miidhaa dhaqqabu

hanbisuun mirgi walqixxummaa akka kabajamuuf yaalii taasifamu keessatti adda

durummaan hiriiruu kan qabu abbaa seeraa ta’ee osoo jiruu ol’aantummaa dhiiraa hin

barbaachifne bifa agarsiisuun;dubartoonni umrii dargaggummaa irra jiran miira

isaanii to’achuu kan hin dandeenyee fi dargaggeettii ta’uun tilmaama balleessummaa

kan kennisiisu gochuun;akkasumas,dubartoota bifa gadi xiqqeessuu fi salphisuun

84

dhiheessuun gaddisiisaa qofa osoo hin taane balaa of keessaa kan qabu ta’ee

argineerra. Waan ta’eefuu, abbichi seeraa, seeraa fi ragaa bu’uureffatee jechoota

fayyadamus of eeggannoon filatanii murtii kennuu osoo qabanii akkaataa olitti

ibsameen kaa’uun isaanii badii naamusaa cimaa ta’ee waan argameef gumiin

balleessaa qabu ittiin jedheera. Isin yaada abbaan seeraa murtii keessa kaa’ee fi

xiinxalaa fi murtii gumii bulchiinsa abbootii seeraan godhame kana attamitti ilaaltu?

11. Ati abbaa seeraa dha. Naannoo jiraattu keessaa, namni ollaa kee ta’e tokko

himatamee dhihaate. Ollaa kee sana wajjiin walitti dhiheenya cimaa ta’e hin qabdu.

Haa ta’u malee, akka ati dhaddacha irraa kaatuuf gareen biraa gaaffii dhiheesse.

Fudhatamummaan gaaffii dhihaate kanaa hangam?

12. Abbaan alangaa galmee qorannoo qoratu keessatti ragaawwan baayyee faayidaaa

qabanii fi barbaachisoo ta’an karaa seeraan alaa kan argaman ta’uu hubate. Kanneen

keessaa tokko, poolisiin hayyama sakatta’insaa osoo hin qabaatiin karaa seeraan

alaatiin mana keessa seenuun ragaa argame dha. Gochi seeraan alaa kun osoo hin

raawwanne ta’ee, ragichi hin argamu ture. Abbaan alangaa maal gochuutuu irraa

eegama?

13. Abbaan alangaa galmeen qorannoon isaa xumura argate dhufeef tokko ragaawwn

walitti qabaman osoo qoratuu gariin isaanii himatamaa kan gargaaran ta’uu arge.

Waan ta’eefuu, ragaawwan himatamaa gargaaran hambisee warreen himatamaa irratti

himata himachiisuuf gargaaran qofa filuun walitti qabee himata bana. Abbaan alangaa

ragaawwan himatamaa gargaaran himata keessatti dabalee dhiheessuu dhabuu isaatiin

namuusa ogummaa isaa hin kabajne jedhamaa?

14. Abbaan alangaa ragaan seeraan ala argame jiraachuu osoo beekuu ragicha fuudhee

mana murtiitti dhihaate. Gochi abbaa alangaa kun isa gaafachiisuu qabamoo hin

qabu?

2.3.3. Ejjennoo Cimaa Qabaachuu (Integrity)

2.3.3.1. Abbootii Seeraa fi Ejjennoo Cimaa Qabaachuu

Lammiileen manni murtii haqaa fi dhugaadhaan murteessa; haqa kenna jedhanii amantaa kan

qabaatan haqummaa abbaa seeraa irratti amantaa yoo qabaatanidha. Kana jechuunis, abbaan

seeraa hojii abbaa seerummaa isaatiinis ta’e jiireenya dhuunfaa isaa yoo gaggeessu walitti

85

dhufeenya hawaasummaa keessatti abbaa dhugaa, abbaa haqaa, amantaan irratti kan gatamuu fi

qajeeltoon kan gaggeeffamu ta’ee yoo argame dha.

Abbaan seeraa jireenya dhuunfaa isaa yommuu gaggeessutti kabajaa fi surraa argatuun manni

murtiis kan kabajamu ta’a. Karaa biraatiin, abbaan seeraa jireenya dhuunfaa isaatiin gocha

saalfachiisaa fi gadi bu’aa kan hojjetu yoo ta’e mana murtii keessattis gocha walfakkaata akka

hojjetutti timaamama. Kanaafuu, lammiileen mana murtii irratti amantaa fi kabaja akka

qabaaataniif abbootiin seeraa jireenya dhuunfaa isaanii kabajaa fi amantaa bifa horachiisuu

danda’uun gaggeessuu qabu.

Afaan Ingiliziitiin qajeeltoon naamusaa integrity jedhu kan agarsiisu amala abbaa seeraa kanaa

yoo ta’u, afaan Oromootiin ammoo gaaleen ejjennoo cimaa jedhu bakka bu’uu danda’a.

Ejjennoo cimaa qabaachuun attamitti ibsama?

Ejjennoo cimaa qabaachuun abbaan seeraa hojii abbaa seerummaa isaa yoo hojjetu qofa osoo hin

taane jireenya dhuunfaa isaa yoo gaggeessu hojii abbaa seerummaan alatti walitti dhufeenya

namoota biroo waliin godhu hunda keessatti kan kabajamee fi amantaan irratti kan gatamu ta’uu;

jechuunis, namummaa (personality) lama kan hin qabne ta’uu kan agarsiisu dha.

Waan ta’eefuu, abbaan seeraa abbaa dhugaa, abbaa haqaa, waliin dhahuu fi sobuu irraa kan

fagaatee fi amaloota nama gaarii qabaachuu qaba. Mana murtii keessattis ta’e mana murtiin alatti

seeraa fi danbii jiru kan eegu dha? Abbaa dhugaa fi abbaa haqaa tii? Qajeeltoo kan qabuu fi

isaanis kan gaggeeffamu dha? Gaaffiiwwan jedhaniif deebiin kennamu warreen birootiif ergaa

guddaa kan qabu dha. Ofii isaatiin seera kan hin kabajne yoo ta’e, booru warreen biroo seera yoo

cabsan ni kabachiisa jedhanii amanuuf nama rakkisa. Ofii isaatiin sobee waliin dhahaa yoo ta’e,

booru warreen waliin dhahan, warreen soban kan hin deggarre ta’uu hawaasa biratti amantaa

qabaachuu hin danda’u. Gabaabumatti abbaa seeraa gaarii ta’uu qofa osoo hin taane nama gaariis

ta’uu qaba jechuu dha.

Waantonni Amala Gaarummaa Nama Tokkoo Ibsan Maal fa’i?

Kana ilaalchisee deebiin kennamu hawaasa tokko irraa hawaasa biraatti adda addummaa

qabaachuu danda’a. Keessattuu, yeroo ammaa kana ammoo duudhaaleen hawaasaa adda addaa

walitti dhufuun inni tokko isa biraa liqimsuun fooyyaa haala itti adeemu irratti argamna. Waan

86

ta’eefuu,duudhaa hawaasaa isa kam fudhachuudhaan hojiirra akka oolchuti irraa eegama?

Abbaan seeraa dirqama duudhaalee hawaasaa hunda kabajuu fi hojiirra oolchuu qabaa? Mirgi

namooma dhuunfaa isaati hoo attamitti ilaalama? gaaffiin jedhan ka’uu hin oolu.

Ejjennoo cimaa qabaachuun kan madaalamu yaada amantaa ykn qajeeltoo sirrii ykn dogoggora

ta’e tokko wajjiin walitti bu’uu ykn walsimuu isaan miti. Yookiin hawaasa baayyeetiin waanta

fudhatama argate tokko hojjechuu ykn hojjechuu dhiisuu miti. Haa ta’u malee, gochi abbaan

seeraa godhe abbaan seeraa teessoo abbaa seerummaarra taa’ee tajaajila abbaa seerummaa haqa

qabeessa, bilisaa fi seera kabaje kennuu hin danda’u kan jechisiisu dhamoo miti kallattii jedhuun

ilaalamuu qaba. Abbaan seeraa ebelu jedhamu haqaa fi dhugaa irratti hundaa’ee hojjeta kan

jedhamu ta’uu qaba.

Gama kanaan ogbarruuwwan naamusa abbaa seerummaa irratti barreeffaman abbootiin seeraa

gocha tokko yoo raawwatan mirga namooma isaanii fi kabaja mana murtiif qaban

walmadaalchisuun murteessuu akka danda’an ulaagaalee armaan gadii fayyadamuu akka qaban

ni gorfamu.

Waanti abbaan seeraa raawwachuuf qophaa’e sun seeraan kan hin dhorkamne ta’uu;

Waanti abbaan seeraa raawwate ykn raawwachuuf qophaa’e akka mirga dhuunfaatti

seeraan kan eegame ta’uu;

Abbaan seeraa gocha tokko yoo raawwatu bu’aa fi miidhaa gochichi hordofsiisuu

danda’u ilaalchisee of eeggannoo barbaachisaa gochuu (mirga isaa qofa osoo hin taane

mirga isaa hojiirra yoo oolchu akka ta’uu qabuu fi dhama qabeessaan ta’uu)

Gocha abbaa seeraatiin namoonni biroo kan miidhaman ta’uu ykn ilaalcha namoota

birootiin akka miidhaatti kan ilaalamu ta’uu;

Gochichi hawaasaaf kabaja kan kennu ykn kan hin kennine ta’uu

Amalli abbaa seeraa dhiibbaan ilaalcha waldarbaan kan hin oofamne ta’uu fi dhiisuu

Ulaagaaleen kunniin sadarkaa ejjennoo cimaa qabaachuu abbaa seeraa hawaasni eeguu fi

akkuma nama kaanii mirga namooma dhuunfaa abbaa seeraa walmadaalchisuuf gargaaruu kan

danda’ani dha.

87

Danbii naamusa abbootii seeraa federaalaa kwt.10 mata duree obsaan dhaggeeffachuu fi dubbii

fixachiisuu jedhu jalatti akka agarsiifametti abbaan seeraa abukaattotaa fi gareewwan walfalman

hunda obsaan dhaggeeffachuu fi dhimmichaaf falmii rogummaa qabu ficcisiisuu qaba.

Eenyummaa dhuunfaa, mirgootaa,fi kabaja abbootii dhimmaa eeguu qaba jedha. Haaluma

walfakkaatuun danbii naamusa abbootii seeraa naannoo Amaaraa keewwati 16 tajaajiltummaa

uummataa mata-duree jedhu jalatti “abbootiin seeraa abbootii dhimmaa kabajaa fi gara laafinaan

simachuu, obsaan dhaggeeffachuu, iyyattootaa fi gaaffiiwwan biroo dhiheessaniif ajaja ykn

murtii barbaachisaa ta’e yeroon kennuu qabu” jedha.

Abbaan seeraa dunna(dheekkamsa) isaa agarsiisuu hin qabu. Haasaan abukaattoo ykn gareen

falmu kan aarsu yoo ta’ellee of eeggannoo guddaa gochuu qaba. Waan ta’eefuu, sirna mana

murtiis eegsisuu kan qabu bifa haaloo bahuutiin osoo hin taane haala sadarkaa isaa eeggatee fi

kabachiisuun ta’uu qaba.

Abbaan seeraa ammas ammas sababa gahaa malee abukaattoo dhaabsisuun barbaachisaa miti.

Suukaneessuu fi gadi buusuunis barbaachisaa miti. Kana jechuun garuu abukaattoo ykn garee

sirna mana murtii cabsu ykn arrabsu ykn qoosu irratti tarkaanfii fudhachuu hin qabu jechuu miti.

Abbaan seeraa dhaddacha irratti qoosuu fi akka barbaade ta’uu irraa of eeguu qaba.

Murtii inni murteesse irratti ol’iyyanni kan gaafatamu yoo ta’e, mana murtii ol’iyyanni itti

dhagahamu irratti dhiibbaa gochuu irraa of qusachuu fi sirna mana murtii kan kabachiisu ta’uu

qaba.

Abbaan seeraa murtii yoo kennu waan afaaniin dhaddacha irratti dubbatee fi barreeffamaan ibsu

kan walfakkaatan ta’uu isaanii of eeggannoo gochuu qaba. Abbaan seeraa yeroo tokko tokko

seerota bu’uuraa kabaja namummaa fi mirga namoomaan walitti bu’an irratti hundaa’uun

murteessuun muddama keessa galuu danda’a. Haalli akkasii yeroo isa mudate,itti

gaafatamummaa abbaa seerummaa qabu duubatti dhiisuun amanamummaa haqaa fi namummaaf

qabu agarsiisuu qaba. Sababni isaa,abbootiin seeraa gara itti gaafatamummaa kanatti yeroo

dhufan “haqaa fi dhugaaf” ni dhaabanna jedhanii kakataniiti.

Abbaan seeraa tokko abbaan seeraa biroo wajjiin hojjetu gocha naamusaan ala ta’e raawwachuu

osoo arguu maaltu na galche jedhee dhiisuu hin qabu. Abbaan seeraa haqaa fi dhugaaf dhaabbatu

namoonni biroo natti mufatu, na jibbu kan jedhu ta’uu hin qabu. Kabajamummaa fi

88

jaallatamummaan namoota biroo biratti argachuu qabu haqaaf dhaabbachuu isaatiin malee amala

badaa namoota biroo dhoksuu isaatiin ykn argee akka isa hin agarreetti darbuu isaatiin ta’uu hin

qabu. Gama kanaan, abbaan seeraa gocha naamusa badaa ta’e hiriyyaa isaa irratti arge tokko

gorsa kennuufii ykn akkaataa cimina dhimmichaatti qaama ilaallatutti badii sana beeksisuu qaba.


Abbaa seeraa gaarii qofa osoo hin taane nama gaarii yoo ta’e;

Seera cabsuu irraa,waliin dhahuu irraa,sobuu irraa kan fagaate yoo ta’e;

Mirga namoomaa gareewwan walfalmanii bifa kabachiisuun obsaa fi haala sadarkaa isaa

eeggateen dhaddacha kan gaggeessu yoo ta’e;

Jechi inni dubbatuu fi gochi inni raawwatuu walitti kan hin buune yoo ta’e;

Seerota mirgoota bu’uuraa namoomaa wajjiin walitti bu’an hojiirra oolchuu irraa kan of

qusatu yoo ta’e;

Hiriyyaan isaa gocha naamusa badaa osoo raawwatuu argee akka isa hin argineetti bira

kan hin dabarre yoo ta’e ejjennoo cimaa qaba jechuun ni danda’ama.

2.3.3.2. Ejjennoo Cimaa Qabaachuu Abbaa Alangaa (Integrity)

Ejjennoo cimaa qabaachuun akkuma abbaa seeraa irraa eegamu mara abbaa alangaa irraas ni

eegama. Abbaan alangaa namoota mirgootaa fi bilisummaawwan namoomaa cabsan murtiitti kan

dhiheessu ta’uu isaatiin innis ofiisaatiin gochaawwan mirgootaa fi bilisummaawwan namoomaa

kabajan hojjechuun fakkeenya ta’ee argamuu qaba.

Danbiin bulchiinsa abbootii alangaa federaalaa keewwati 62 waa’ee tokko tokkoo amala abbaa

alangaa akka armaan gadiitti tumee argina:

1. Abbaan alangaa kamiyyuu kabajaa fi amantaa uummataa argachuuf bakka hojiittis ta’e

bakka hojiin alatti yeroo kamittuu amalaa fi naamusa gaarii qabaachuu qaba.

2. Kabaja ogummaa isaa eegsisuuf yeroo kamitti iyyuu waan barbaachisu hunda guutee

argamuu qaba.

Kewwata 64 Abbaan Alangaa Quunnamtii hawaasa waliin qabu

1. Abbaan Alangaa hojiin inni raawwatu hundinuu faayidaa hawaasa waliigalaa kan ilaallatu

ta’uu yeroo kamiin iyyuu dagachuu hinqabu.

89

2.Abbaan Alangaa mirga namoomaa fi kabaja namootaa tuquu hinqabu.

Jireenyi dhuunfaa abbaa alangaa amanamummaa mana hojii abbaa alangaa gaaffii keessa kan

galchu akka hin taaneef of eeggachuu qaba. Manni hojii kabaja, deeggersaa fi amantaa

barbaachisu kan argatu jireenya dhuunfaa isaa keessatti amala abbaan alangaa agarsiisuunidha.

Waan ta’eefuu, abbaan alangaa seera kabachiisaadha jedhamee amantaan irratti akka gatamu yoo

barbaadame hunda dura ofiisaatiin seera kan kabaju ta’uu qaba. Jireenya dhuunfaasaa keessatti

waliin dhahuu, sobuu fi kkf irraa of qusachuu qaba.

Mirgoota namoomaa Heera mootummaa fi sanadootaa fi waliigalteewwan addunyaa keessatti

agarsiifaman kabajuu irratti ejjennoo cimaa qabaachuun fakkeenya ta’ee argamuu qaba.

Abbaan alangaa falmii qabate tokko irratti yoo injifatame ol’iyyataan ykn itti aanee sirna seeraa

jiruun jijjiirsisuu yaaluun alatti murtii mana murtiin kenname akkaataa hin barbaadamneen

qeequu irraa of qusachuu qaba.

Abbaan alangaa dhimma murtii dhumaa hin arganne tokko ilaalchisee ibsa kennuun ykn

barreeffama maxxansuun mana murtii salphisuu irraa of qusachuu qaba.

Abbaan alangaa tokko gocha naamusaan ala ta’e osoo abbaan alangaan biroo hojjetuu yoo arge

akka isa hin agarreetti callisee bira darbuu hin qabu. Namoonni seera akka cabsan gorsuu ykn

seera cabsuu isaanii osoo arguu callisuu hinqabu.

Yaada murtii adabbii gaafatamu irratti abukaattoon ittisaa odeeffannoo sirrii hin taane kennuun

adabbiin akka salphatu yoo gaafatu, yaadichi fudhatamumma akka hin arganneef mormuu qaba.

Haa ta’u malee, hojiin abbaan alangaa hojjetu akkuma waliigalaattuu mirga kan hin qabne ta’ee

ilaalamuu hin qabu. Waan ta’eefuu, gochawwan abbaan alangaa raawwatu tokko duuchumaan

mormuun dura:

Gochi abbaan alangaa raawwate ykn raawwachuuf qophaa’e sun akka mirgaatti nama

dhuunfaa tokkoof kan eegame ta’uu;

Abbaan alangaa gochicha yoo raawwatu of eeggannoo barbaachisaa kan godhe ta’uu;

Gocha abbaa alangaa sanaan namoonni biroo kan miidhaman ta’uu;ykn gochi sun

ilaalcha namoota birootiin akka miidhaatti kan ilaalamu ta’uu;

90

Gochichi uummataaf kabaja kan kennu ykn kan hin kennine ta’uu;

Amalli abbaa alangaa sun ilaalcha waldarbaatiin kan hin gaggeeffamne ta’uun ejjennoo

cimaa qabaachuu fi dhiisuu abbaa alangaa madaaluuf ulaagaalee gargaaranidha.

Abbaan alangaa ulaagaalee kanniin bu’uureffachuun dhimmoota yeroo tokko tokko falmisiisoo

ta’uun akka filannootti dhihaatan irratti murteessuu qaba.

Waan ta’eefuu, abbaan alangaa:

Mana murtiittis ta’e mana murtiin alatti hojiisaa yoo hojjetuu, jireenya dhuunfaa fi

hawaasummaasaa yoo gaggeessu dhugummaa fi iftoomina kan qabu yoo ta’e;

Waan itti amanuu fi waan hojjetu jidduu garaagarummaan kan hin jirre yoo ta’e

(Qajeeltoon kan gaggeeffamu yoo ta’e);

Mirgoota namoomaa kabajuu fi kabachiisuu irratti cimee kan dhaabbatu yoo ta’e;

Murtii manni murtii kennu adeemsa seeran alaan jijjiiruuf ykn jijjiirsisuuf kan hin yaalle

yoo ta’e;

Gocha badaa abbaan alangaa biraa hojjetu argee akka isa hin agarreetti kan hin dabarre

yoo ta’e;

Namoonni biroo seera akka cabsan kan hin gorsineef cabsanii yoo argamanis akka isa hin

agarretti kan hin dabarre yoo ta’e ejjennoo cimaa qaba jechuun ni danda’ama.

Ejjennoo Cimaa Qabaachuu (Integrity) Ilaalchisee

Gaaffiilee Marii

1. “Abbaan seeraa ykn abbaan alangaa hojiisaa hanga hojjetetti jireenya dhuunfaa isaa

attamitti akka gaggeeffatu yaachisuu hin qabu; qaama naamusa ogummaa ta’ees

ilaalamuu hin qabu” ejjennoon jedhu jira. Ejjennoo kana deeggeruuis ta’e mormuun

sababoota dhihaatan kaasuun akka waliigalaatti abbaa seeraas ta’e abbaan alangaa maal

gochuu akka qabu irratti marihadhaa.

2. Abbaa seerummaa dhimma ilaalaa jirtuu tokko ilaalchisee abbaan seeraa ati mana murtii

biraatti beektu dhufee “dhimma kana of eeggannoon osoo ilaaltee; adaraa himatamaa hin

91

miidhiin” yoo siin jedhe maal goota? Gochi kun irra deddeebiin yoo raawwate

garaagarummaa fidaa?

3. Abbaan seeraa mana nyaataa seenee nyaata ajajatee erga nyaatee booda, “kaffalameera”

jedhame. Abbaan seeraa sun maal gochuu qaba?

2.3.4. Fayyaalummaa (Propriety)

2.3.4.1. Abbaa Seerummaa fi Fayyaalummaa

Abbaan seeraa walitti dhufeenya hawaasummaatiin, dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan ala

sochiiwwan inni godhu hojiisaa bilisummaan, loogiirraa bilisa bifa ta’ee fi haqummaan:

Akka hin hojjenneef dhiibbaa kan godhu irraa ykn

Warreen kana kabajuun hin hojjetu shakkiiwwan jechisiisuu danda’an hawaasa

keessatti akka hin kaaneef of eeggachuu qaba.

Akkasumas,aangoo isaa seeraan ala faayidaa dhuunfaasaaf,ykn firoottansaaf oolchuurraa of

qusachuu qaba.

Qajeeltoon naamusaa fayyaalummaa jedhu abbaan seeraa hojiisaa bilisummaan, alloogummaa, fi

haqummaan akka hin hojjenne gochawwan godhan ykn ammoo warreen kana kabajee hin hojjetu

shakkiiwwan jechisiisuu danda’an irraa of eeguu kan qabu ta’uu kan agarsiisu dha.

The test for impropriety is whether the conduct compromises the ability of of the judge to carry

out judicial responsibilities with integrity,impartiality,independence and competence,or is likely

to create,in the mind of a responsible observer,a perception that the judge’s ability to carry out

judicial responsibilities in that manner is impaired (Commentary on the Banglore Code of

Conduct no 112).

Walitti dhufeenyi abbootiin seeraa abukaattota falmii gaggeessan wajjiin qaban sadarkaa isaa

kan eegee fi daangaas kan qabu ta’uu qaba. Abbaan seeraa deddeebi’ee konkolaataa

abukaattotaatti kan fayyadamu yoo ta’e dhiibbaa hin malleef saaxilamuu danda’a. Namootni

biroo dhaabbatanii ilaalanis abbaan seeraa sun alloogummaan murteessa jedhanii fudhachuuf ni

rakkatu.

92

Abbaan seeraa dhimma qabatee jiru irratti dhaddachaan ala abukaattota dhimmicha qabatan

wajjiin gonkumaa mari’achuu hin qabu.

Abbaan seeraa konkolaataa uummataa kan fayyadamu yoo ta’e hanga danda’ametti abbaa

dhimmaa bira taa’ee deemuurraa of yoo qusachuu yaale filatamaa dha. Kana hin godhu taanaan

haasaa keessa dhiibbaa hin malleef saaxilama. Yoo argames garee biraa keessatti ilaalchi hin

barbaachifne akka uumamuuf sababa ta’ a.

Abbaan seeraa abukaattota isa biraa dhimma qaban ykn qabaachuu danda’an irraa kennaa guddaa

ykn affeerraa baasii guddaa qabufudhachuu irraa of eeggachuu qaba.

Abbaan seeraa mana jireenyasaa ykn bilbilasaa abukaattonni abbootii dhimmaa ta’an akka

fudhatan ykn akka ittiin keessummaa’an hayyamuufiirraa of qusachuu qaba.

Abbootiin seeraa marii uummataa irratti yeroo hirmaatan hirmaannaan godhan alloogummaa

isaanii irratti dhiibbaa yaraa akka hin uumne of eeggannoo barbaachisaa gochuu qabu. Sababni

isaa, hawaasni abbaan seeraa ilaalcha sirrii hin taane, fi loogii irraa bilisa ta’uun hundayyuu

walqixxeessee ilaala jedhamee waan tilmaamamuuf, gochi akkasii tilmaama kana balaarra akka

hin buufneef of eeggachuu barbaachisa.

Kana bira darbees abbootiin seeraa waltajjiiwwan uummataa falmisiisoo ta’an irratti falmuu fi

yaada kennuurraa yoo of qusatan filatamaa dha. Fakkeenyaaf, yaada mootummaa mormuu fi

qeequ yoo dhiheessan falmii mootummaan garee itti ta’e irratti loogii malee murteessuu danda’u

shakkii jedhu uumuu danda’a. Haa ta’u malee, seera fooyyeessuuf marii godhamu keessatti yoo

hirmaatan rakkoo hin qabu.

Dhimmoota bulchiinsa haqaa ilaallatan jechuunis hojimaata mana murtii, bilisummaa mana

murtii(mindaa,ykn faayidaaleen walqabatee kkf),dhimmichi murtii siyaasawaa kan gaafatu ta’us,

dhimmicha irratti yaada kennuu irraa garuu of qusachuu hin qabu.

Gaaffiiwwan kallattii hamileen walqabatanii ka’an tokko tokko irratti fakkeenyaaf eegumsa

naannoo deeggaruuf, namoota beelaan rakkatan gargaaruuf walgahiiwwan godhaman,

hiriirawwan nagaa irratti argamuun yaada ibsuun rakkoo hin qabu. Dhimmoota kanniin irratti

yaada kennuu dhiisuurra falmii ta’anii yoo dhihaataniif ilaaluu dhiisuuti filatama.

93

Abbaan seeraa miseensa dhaabbilee sanyii, saala, amantaa, lammummaa fi kanneen biroo irratti

hundaa’uun haala mirgoota bu’uuraa faallaa ta’een hojjetan irraa fagaachuu qaba.

Abbootiin seeraa gara kilabootaa, manneen dhugaatii, manneen taphaa deemuu danda’u. Haa

ta’u malee, bakkichi maqaa attamii qaba? Gochaawwan seeraan alaa ta’an bakka itti

raawwatanidhaa? Bakkichatti namoonni baay’inaan fayyadaman eenyu fa’i? Asitti argamuu

kootiin maaliifan saaxilama? Namni biraa asitti yoo na arge waa’ee mana murtii maal hubachuu

danda’a? gaaffilee jedhan of eeggannoon kaasuun argamuu ykn argamuu dhiisuu murteessuu

danda’u qabu. Danbii naamusa abbootii seeraa federaalaa keewwata 28 Hojii Abbaa

Seerummaa Dantaa Dhuunfaa Waliin Walitti Buusuu Dhiisuu mata-duree jedhu jalatti

abbaan seeraa kabaja hojii abbaa seerummaasaa wajjiin walitti bu’u hojjechuu hin qabu jechuun

tuma.

Walumaagalatti, hojii abbaa seerummaan alatti hojiin abbaan seeraa hojjetu karaa tokkoonis ta’e

karaa biraatiin bilisummaa fi alloogummaa isaa gaaffii keessa kan galchu akka hin taane

;akkasumas, hawaasa biratti loogummaa kan qabu ykn bilisa miti kan jechisiisu ilaalcha jedhu

akka hin uumneef gochaa fi hojii isaatiin of eeggachuu qaba.

Akkas jechuun garuu abbaan seeraa hawaasa irraa adda bahee haa jiraatu jechuu miti. Karaa

tokkoonis ta’e karaa biraatiin hojii abbaan seeraa hojjetu ilaalchisee qeequmsi irratti ka’uu mala.

Yeroo kana, abbaan seeraa madaallii keessa galchuu kan qabu, namni dhama- qabeessa ta’e

tokko maal tilmaamuu danda’a kan jedhu dha malee namni dhama- qabeessa hin taane tokko

maal tilmaama kan jedhu miti.

Gama biraatiin abbaan seeraa aangoo isaa faayidaa dhuunfaasaaf akkasumas jaalleewwan

dhihoosaaf oolchuu hin qabu. Abbaan seeraa kana godha shakkii jechisiisuu danda’u irraas of

fageessuu qaba.

Danbii naamusa abbootii seeraa federaalaa keewwata 27 aangoo ofii faayidaa dhuunfaaf oolchuu

dhiisuu mata-duree jedhu jalatti abbaan seeraa faayidaa hin malle argachuuf ykn argamsiisuuf

aangoo fi kabaja isaa meeshaa godhachuu hin qabu jechuun tuma. Danbiin naamusa abbootii

alangaa naannoo Amaaraa keewwati 13(1) abbootiin seeraa aangoo isaanii akka malee bal’isanii

fayyadamuus ta’e kabajaa fi maqaa gaarii dhuunfaa isaaniif oolchuu hin qaban jedha.

94

Akkasumas, keewwata-xiqqaa 4 jalatti abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaanii faayidaa

dhuunfaa argachuuf oolchuu hin qaban jedha. Fakkeenyaaf,

Seera tiraafikaa cabsee aangoo abbaa seerummaa fayyadamuu hin qabu

Abbaan seeraa daldala dhuunfaa isaa yommuu gaggeessutti xalayaa mana murtii

fayyadamuun ergaawwan wal jijjiiruu hin qabu.

Tajaajila barbaacha bakka ta’e yoo deeme adeemsaalee birokiraasii jalaa dafee bahuuf

jecha abbaa seeraa ta’uu ibsuun haala addaan akka keessummaa’u gaafachuu hin qabu.

Kana jechuun garuu, abbaa seeraa ta’uu isaa haa dhoksu jechuu miti. Barbaachisaa ta’ee

yeroo argametti kana ibsuun barbaachisaa ta’a. Ta’us garuu, aangoo isaa faayidaa

dhuunfaa isaatiif oolchuu hin qabu.

Ofiisaa, mucaan isaa, haati manaa isaa, ykn firri dhihoo isaa yoo hidhame abbaa

seerummaa isaa fayyadamuun namoonni kunniin namoota biroo irraa haala adda ta’een

keessummaa’uun akka hiikaman ykn dhimmi isaanii xiyyeeffannoo addaan akka

ilaalamuuf dhiibbaa uumuu hin qabu.

Hojjettoota mana murtii akka hojjettoota dhuunfaa isaatti ilaaluun itti fayyadamuu irraas

fagaachuu qaba.

Abbaan seeraa tokko gaazzexaa maxxansaa bu’aaf hojjetu irratti barreeffama yoo

gumaache, gaazzexichi maqaa abbaa seeraa sana gabaa babal’isuuf akka itti hin

fayyadamne of eeggachuu qaba. Kana ta’uu baannaan abbichi seeraa abbaa seerummaa

isaa galii dhuunfaa argachiisuuf akka oole godhe jechuu dha. Kanaafuu, yoo danda’ame

maqaa kobbee ykn ammoo abbaa seerummaa bifa ibsuu hin dandeenyeen fayyadamuuti

filatama.

Abbaan seeraa tokko raadiyoo ykn televezyiinii daldalaa irratti beeksisa hojjechuuf ykn

dhaabbata tokko beeksisuuf dhihaachuu hin qabu. Sababni isaa, kabaja abbaa seerummaa

isaatiin faayidaan hin malle argamuu danda’a waan ta’eefi.

Abbootiin seeraa iccitii sababa hojiitiin beekan hojii abbaa seerummaaf barbaachisaa yoo

ta’een alatti haala biroo kamiiniyyuu fayyadamuu hin danda’an. Danbii naamusa

abbootii seeraa federaalaa keewwati 23 abbootiin seeraa iccitummaa dhimmoota murtii

hin argannee eeguu akka qaban tumameera. Danbiin naamusa abbootii seeraa Naannoo

Amaaraas keewwata 8(1) jalatti, abbootiin seeraa yeroo fi bakka kamittuu icitummaa

95

dhimmoota murtiin xumuraa hin argatiin eeguu akka qaban tuma. Haa ta’u malee, yeroo

adda addaatti mana murtiitti murtiin osoo hin dubbifamiin gareewwan beekanii affeerraa

kan itti affeeran, haala himatamtoonni itti badan akka jiru ni dhagahama. Haa ta’u malee,

fayyummaa fi nageenyaan walqabatee odeeffannoon jiru maatii abbaa seeraa irratti,

hojjettoota mana murtii irratti, akka waliigalaatti ammoo hawaasa irratti miidhaan akka

hin dhaqqabne tarkaanfii fudhachuu irraa waanti dhorku hin jiraatu. Fakkeenyaaf,

dhimma dawaa miidhaa dhaqqabsiisu kan ilaallatu yoo ta’e maqaa icitii eeguutiin

namoonni akka miidhaman cal jechuun miidhaa caalu kan fidu dha.

Danbii naamusa abbootii seeraa federaalaa keewwata 25 matta’aa fudhachuu dhiisuu

kan jedhu jalatti abbaan seeraa dhimma seerummaaf dhihaate ykn dhihaatu ykn

dhihaatee dhimma murtaa’e irratti matta’aa kennaa, ykn faayidaa biroo karaa kallattiinis

ta’e alkallattii ta’een abbaa dhimmaa, ykn nama biraa kamiraayyuu fudhachuu hin qabu

jedha. Haaluma walfakkaatuun keewwata 26 jalattis mata-duree Ammaalaajii Malee

Hojjechuu jedhu jalatti abbaan seeraa ammaalaajiin hojjechuu ykn ammaalaajii ta’ee

dhihaachuu hin qabu jedhee tumamee jira. Waan ta’eefuu, hanga danda’ametti kennaa

gosa kamiyyuu fudhachuu irraa of qusachuu qaba. Seera yakkaa keewwata 417 jalatti

kennaa ilaalchisee kan armaan gadii tumamee argama. Hojjetaan mootummaa kamiyyuu

sababa barbaachisaa osoo hin qabaatiin kaffaltii malee ykn kaffaltii gahaa malee waan

gatii qabu tokko kan fudhate yoo ta’e hidhaa salphaa waggaa shan hin caalleen adabama.

Akkaataa aadaa ykn barsiifata naannootiin mallattoo jaalalaa agarsiisuuf kennaan gatii

malee fira dhiigaan ykn fuudhaan ykn jaalallee dhihoon kennamu garuu kana keessatti

kan hammatamu miti.

Dabalataanis, kanneen armaan gadii fudhatamummaa qabaachuu danda’u:1)

sartifikeetii,kaardii meedaaliyaa,kennaawwan xixiqqaa hiriyyootarraa, firoottanirraa,

waldaaleerraa kennamuu, liqiiwwanii fi kkf 2) Iskoolaarshiippii hundaaf banaa ta’e 3)

taphawwan adda addaa injifachuun baadhaasa argamu;warreen biroofis banaa kan ta’e 4)

joornaalota,barruuwwanii fi kkf.

Aangoo abbaa seeraa sana da’oo godhachuun miseensota maatiisaa faayidaa argachuuf yaalanis

sirriitti hordofuun dhowwuu qaba. Namni kamiyyuu sababa walitti dhufeenya abbaa seeraa

wajjiin qabuun dhiibbaa hin malle uumuu akkuma danda’u miseensonni maatii kunninis warreen

96

birootti dhihaatanii akka hin dogoggorsinef yeroo hunda dammaqee eeguu qaba. Yeroo tokko

tokko gareewwan walfalmanitti kana beeksisuun barbaachisaa ta’uu danda’a.


Hojiiwwanii fi sochiiwwan hojii abbaa seerummaa sirriitti akka hin bahanne dhiibbaa

godhan irraa kan of eeguu fi of daangessuu yoo ta’e;

Waltajjiiwwan marii uummataa irratti yaadi inni kennu alloogummaa isaa gaaffii keessa

akka hin galchine kan of eeggatu yoo ta’e;

Bakkeewwan bashannanaa deemutti kabaja mana murtii akka hin tuqsiifneef kan

madaaluu fi kan filatu yoo ta’e;

Aangoo abbaa seerummaasaa faayidaa dhuunfaasaaf,ykn firootasaaf ykn

jaalalleewwansaaf kan hin oolchinee fi ni oolcha shakkiin jedhu akka hin uumamne kan

of eegu yoo ta’e;

Abbaa seeraa ta’uu isaa beeksisuun haala adda ta’een akka keessummaa’u kan hin goone

yoo ta’e;

Maqaa isaatiin namoonni biroo itti dhihaatan akka hin fayyadamneef yaalii barbaachisaa

kan godhu yoo ta’e;

Haaluma walfakkaatuun hojjetootni mana murtii aangoo isaanii faayidaa dhuunfaa

isaaniif akka hin oolchine kan ittisu yoo ta’e;

Iccitii sababa hojiitiin argate kan eegu yoo ta’e;

Sababa gahaa malee kennaa fi kennaa kan fakkaatan fudhachuu irraa kan of qusatu yoo

ta’e;

Sirna dhaddachaa kabachiisuu keessatti aangoo gar-malee kan hin fayyadamne yoo ta’e

qajeeltoo fayyaalummaa hojiirra oolchuu kan dandeessisu qaba jenna.

2.3.4.2. Fayyaalummaa Abbaa Alangaa Irraa Eegamu

Abbootiin alangaa akkuma abbootii seeraa gochawwan hojii isaanii alloogummaan,

bilisummaa,fi haqummaan hin hojjenne godhan irraa of eeguu qabu.

97

Itti dabalees, abbootiin alangaa aangoo isaanii faayidaa dhuunfaa isaaniif ykn qaamota biroof

oolchuu irraa of eeguu qabu.

Kana biratti, shakkii dhama qabeessa abbaan alangaa aangoo isaa faayidaa dhuunfaa isaatiif ykn

namoota jaallatuuf ni oolcha jedhu uumuu danda’an irraa of eeguu qaba.

Walitti dhufeenyi abbootiin alangaa abukaattota dhaddacha irratti falmii qaban wajjiin godhu

sadarkaa isaa kan eeggatee fi daangaa qabaachuu qaba.

Abbaan alangaa abukaattota mana murtiitti falmii qaban irraa kennaa jabaa ta’e fudhachuu ykn

affeerraa baasii cimaa qabu affeeramuu irraa of qusachuu qaba.

Abbaan alangaa miseensummaa dhaabbilee sanyii, saala, amantaa, eenyummaa biyyaa fi

kanneen biroo irratti hundaa’uun haala mirgoota bu’uuraan faallaa ta’een hojjetu irraa fagaachuu

qaba.

Akkuma abbaa seeraa:

Danbii tiraafikii cabsee aangoo abbaa alangummaa isaatti fayyadamuun bilisa bahuuf

gaaffii dhiheessuu hin qabu

Abbaan alangaa daldala dhuunfaa isaa yommuu gaggeessutti xalayaa mana hojii

fayyadamuun ergaawwan wal jijjiiruu hin qabu.

Tajaajila barbaacha bakka ta’e yoo deeme adeemsaalee birokiraasii jalaa dafee bahuuf

jecha abbaa alangaa ta’uu ibsuun haala addaan akka keessummaa’u gaafachuu hin

qabu.

Ofiisaa, mucaan isaa, haati manaa isaa, ykn firri dhihoo isaa yoo hidhame abbaa

alangummaa isaa fayyadamuun namoonni kunniin namoota biroo irraa haala adda

ta’een keessummaa’uun akka hiikaman ykn dhimmi isaanii xiyyeeffannoo addaan akka

ilaalamuuf dhiibbaa uumuu hin qabu.

Aangoo abbaa alangummaa isaa hiriyyaasaa fayyaduuf ykn diina isaa miidhuuf kan

fayyadamu ta’uu hin qabu.

Abbootiin alangaa iccitii sababa hojiitiin beekan hojii abbaa alangummaaf barbaachisaa

yoo ta’een alatti haala biroo kamiiniyyuu fayyadamuu hin danda’an.

98

Abbootiin alangaa dhaddachaan alatti bakka gareen biraa hin jirretti abbootii seeraa

dubbisuuf yaaluurraa,ammaalaajummaan hojjechuurraa of qusachuu qabu.

Abbaan alangaa abbootiin seeraa miiraan, sodaan, ykn ilaalcha waldarbaan akka

murteessaniif dhiibbaa uumuu irraa of qusachuu qaba.

Danbii ittiin bulmaataa abbaa alangaa keewwata 65 Icitii Eeguu kan jedhu jalatti:

Abbaan alangaa kamiyyuu

1. Uummata biratti odeeffannoo beekamu yoo ta’een alatti ykn hojii idilee isaa karaa

seera qabeessa ta’een raawwachuuf kan barbaachisu yoo ta’e malee odeeffannoo

sababa hojiitiin argate nama kamiifuu ifa gochuu hin qabu

Hoogganaa aangoo qabuun yoo ajajame malee hojimaata keessatti

odeeffannoowwan iccitii ta’an kan akka qaboo yaa’ii, karoora hojii fi kkf hunda

dhimmicha akka beekuuf nama hayyamameefiin ala nama biraa kamiifuu ibsamuu

hin qabu.

Abbootiin alangaa galmee qorannoo yoo cufan sababa itti cufan ibsuun mirga

himatamaa ykn ragootaa ykn amanamummaa irratti rakkoo kan uumu yoo ta’e

sababa isaa iccitiin qabuun irra jiraata.

Abbootiin alangaa namooti yakkaan miidhaman murtii murtaa’u akka beekan gochuu

qabu

Miseensonni maatiisaa ykn hojjettoonni mana hojiisaa maqaa isaatiin kennaa ykn liqii

akka hin fudhanne of eeggachuu qaba.

Kana ilaalchisee danbii ittiin bulmaata abbootii alangaa federaalaa keessatti tumaawwan armaan

gadii arganna.

Keewwata 66 Waa’ee Qarshii Liqeeffachuu

1. Deddeebi’anii qarshii liqeeffachuun dhorkaa dha.

2. Abbaan alangaa nama sababa hojiin walbeeke kamiraayyuu qarshii liqeeffachuun ykn

liqeeffachuuf yaaluun gonkumaa dhorkaa dha.

99

Keewwata 67 Waa’ee Kennaawwanii

Abbaan alangaa kamiyyuu hojiisaatiin walqabsiisee tajaajila kenneef ykn gara fuulduraatti

kennuuf nama kamiraayyuu kennaa gosa kamiyyuu fudhachuu ykn gatii gaafachuu hin qabu.

Abbootiin alangaa:

Ragaaleen jecha sobaa akka kennan amansiisuu fi sodaachisuu irraa of qusachuu

Nama mana murtiitti dhihaatee ragummaa kennuu qabu akka hin dhihaanneef yaalii

gochuu dhiisuu

Gareen biraa ragaa akka hin arganneef danqaa kamiyyuu uumuu ykn namoonni biroo

gocha kana fakkaatu akka raawwatan yaaluu ykn gargaaruu

Ragummaa akka kennaniif namoota hin dirqisiifamne kan ilaallatu yoo ta’e malee

namni biraa kamiyyuu garee biraaf jecha ragaa ykn ragaa rogummaa qabu kamiyyuu

akka hin laanne dhiibbaa gochuu hin qaban

Bakkeewwanii fi gochawwan kabaja abbaa alangaa gadi buusan irraa of qusachuu

qabu. Keessattuu,deddeebi’uun mana dhugaatii, fi bakka qumaaraatti argamuu sirriitti

qorachuun dhabamsiisuun barbaachisaa dha


Walitti dhufeenyaa fi haala jireenyaa bilisummaa ogummaa,alloogummaa fi

haqummaa isaanii gaaffii keessa galchu irraa kan of eegan yoo ta’e;

Aangoo isaanii faayidaa dhuunfaa ykn namoota biroof kan hin oolchine yoo ta’e

Walitti dhufeenyi isaan abukaattotaa fi kanneen biroo wajjiin qaban sadarkaasaa kan

eeggate yoo ta’e;

Sababa malee kennaawwan fudhachuu irraa kan of qusatu yoo ta’e:

Miseensummaa dhaabbilee fi hawaasummaa loogii uuman irraa kan fagaatu yoo ta’e

Icitii kan eegu yoo ta’e naamusa fayyaalummaa qaba isa jechisiisu gonfateera jechuun

ni danda’ama.

100

Fayyaalummaa Ilaalchisee

Gaaffilee Marii

1. Abbaa seeraas ta’e abbaan alangaa miidiyaa ogummaa isaarratti dhiibbaa hin uumne

dirqama naamusaa keessaa tokko kan hordofu filachuun barbaachisaa dha jettanii

amantuu?

2. Biyya keenyatti kennaa kennuu fi fudhachuun kan baratame dha.Namni kennu sun

kennuu yoo barbaadee fi ittis kan gammadu yoo ta’e; akkasumas, abbaan seeraa ykn

abbaan alangaa kennaa sana fudhachuusaatiin hojiisaarratti jijjiirama hanga hin fidnetti

kennaa fudhachuun homaa rakkoo hin qabu falmiin jedhu jira. Hojjettoonni

mootummaa tokko tokko tajaajila gaarii kennuu kootiin tajaajilamaan itti gammadee

kennaa yoo naaf kenne rakkoo maal qaba? Anis fudhachuun koo balleessaa maalii qaba?

jedhanii falmu. Aadaa biyya keenyaa tilmaama keessa galchuun abbaan seeraa ykn

abbaan alangaa kennaan yoo kennamuuf maal gochuu akka qabu irratti mari’adhaa.

3. Abbaan seeraa mana amantaa tokko keessatti lallabaan tajaajila. Haa ta’u malee, gochi

kee kun alloogummaa fi bilisummaan hin hojjettu hubannoo jedhu hawaasaa fi abbootii

seeraa biroo biratti uumaa kan jiruu fi kunis hojii abbaa seerummaa wajjiin hin deemu

waan ta’eef dhaabachiisuu qabda. Ta’uu baannaan hojii abbaa seerummaa gadhiisuu

qabda yaadachiisi jedhu hooggantoota mana murtii irraa isa dhaqqaba. Dhiibbaa lallabaan

tajaajiluun abbaa seeraa qaama abbaa seerummaa irratti qabu kaasaatii mari’adhaa!

4. Abbaan seeraa herrega bilbilaa kaffaluu gara buufata telekoominikeeshinii deeme tokko

hiriira ta’uu isaa argee abbaa seeraa ta’uu isaa, fi abbootiin dhimmaa hedduun mana

murtiitti kan eegan ta’uu ibsuun dursi akka kennamuuf qabduu maallaqaa gaafannaan

isaanis hayyamaniifii dursa kaffalchiisuun gaggeessan. Akkas gochuun abbaa seeraa sun

sirrii dha? Abbaan seeraa kana kan godhu yeroo hundaa ji’a ji’aan yoo ta’e

garaagarummaa uumu qabaa?

5. Abbaan seeraa mana murtii ol’aanaa naannoo tokkoo daldaltoota naannoo jiran wajjiin

iqubii qaba. Achi irratti ji’a ji’aan argama. Biiraa ykn diraaftii dhuganii iqubii buusanii

adda bahu. Gochi abbaa seeraa kun sirrii dha jettanii tilmaamtuu?

101

6. Abbaan seeraa bashannanaaf jecha mana karanbullaa ykn puulii deemuu baay’isa. Gochi

abbaa seeraa kun gocha sirrii dhaa?

7. Abbaan seeraa dhimmoota siyaasaa yeroo ta’an irratti yaada qabu ibsa. Dhaaba siyaasaa

deggaru irrattis argameera. Akka hubannoo namoota tokko tokkootti kana gochuun abbaa

seeraa loogii agarsiisa. Waan ta’eefuu, gocha akkasii kana irraa of fageessuu qaba jedhu.

Gama biraatiin ammoo miseensa dhaaba siyaasaa ta’ee hanga hin jirretti kun mirga

isaati;alloogessa akka hin taanetti isa hin lakkoofsisu bifa jedhuun yaadni ka’us ni

jira.Isin yaadota lamaan kana attamitti madaaltu?

8. Abbaan seeraa obbo kabbadaa jedhamu hiriyyaasaa dhaaba siyaasaa gaggeessu tokkoo

wajjiin dhimma siyaasaa irratti yeroo hunda mari’atu. Hiriyyoota ta’anis, ejjennoo

siyaasaa irratti obbo Kabbadaan hiriyaasaan walii hin galu. Abbaan seeraa dhimma

siyaasaa irratti gaggeessaa dhaaba siyaasaa wajjiin falmii gochuun isaa sirrii dhaa?

9. Miseensi Mana Maree Bakka Bu’oota Uummataa tokko ragaa kennuuf waamamanii

mana murtii yoo seenan abbaan seeraa ragoota biroo irraa haala adda ta’een simannaa

godheefi. Sababa kanaan ragoota biroo irraa haala adda ta’een simannaa taasisuun kee

sirrii miti jedhamee himannaan irratti baname. Isaan garuu, miseensa Mana Maree Bakka

Bu’oota Uummataati. Uummata kumaatama hedduutti lakkaa’aman bakka bu’u. Waan

ta’eefuu, abbaan seeraa himatame kun kabajni koo uummataaf malee nama bakka bu’aa

uummataa ta’e sanaaf miti jedhanii deebisu. Kana irratti isin yaada maalii qabdu?

10. Abbaan seeraa dhaddacha gaggeessaa osoo jiranii lubni hoogganaa mana amantaa

Naannoo ta’e tokko akka tasaa dhaddacha yoo seenan,”nagaa jirtuu, abbaa?” jechuun

teessoo isaanii irraa ol jedhanii nagaa erga gaafatanii booda,namoota fuuldura taa’uun

dhaddacha hordofaa turan lama bakka akka gadhiisan gaafatee lubichi akka taa’an

affeeruun dhaddacha itti fufan. Gochi isaanii kun hojii abbaa seerummaa wajjiin kan

deemu dha? Luba ta’uun hafee Pirezidaantii Bulchiinsa Mootummaa Naannoo osoo tahee

deebiin keessan ni jijjiiramaa?

11. Abbaan seeraa mana jireenya isaa abukaattoo mana murtii inni itti hojjetuutti falmutti

kireessa. Dhimma abukaattichi qabatee falmu dhaddacha irratti murteessa. Abbaan seeraa

manasaa abukaattoof kireessuun barbaachisaamoo barbaachisaa miti? Dhimma

abukaattichi qabatee falmu irraa ka’uu qaba turee?

102

12. Abbaan alangaa galmee qorataa biraa dhihaateef yoo ilaalu ragaan raawwachuu yakkaa

agarsiisu dhihaachuu arga. Jechuunis, ragaan namaa gahaa dhihaateera.Haa ta’u malee

abbaan alangaa dhuunfaasaatti kan beeku himatamaan yakkicha kan hin raawwanne ta’uu

dha. Maal gochuu qaba? Maaliif?

13. Abbaan seeraa fi abukaattoon aanaa tokko keessatti dhalatanii guddatan. Walgahii

dhalattoonni aanaa godhan irratti yeroo wal argan dhimmoota jireenya dhuunfaasaanii

irratti xiyyeeffate darbee darbees waa’ee seeraa fi itti gaafatamummaa ogeessota seeraa

haasa’u. Marii ji’a kana gaggeeffame irratti osoo haasa’anii abukaattittiin dhimma

qabattee jirtuu fi abbaa seerichaan ilaalamaa jiru haala qoosaa fi dhugummaan isaa hin

beekamneen ragaan namichi dhiheesse sun foorjidiidhaam! jettee odeeffannoo fakkaataa

yoo kaastu, abbaan seeraas akkasidhamoo? erga jedhee booda mata-duree haasaa biraatti

darbu.Gochi abbaa seeraa attamitti ilaalama? Akka carraa ta’ee haasaa abukaattoo gareen

biraa dhagaheera osoo ta’ehoo?

14. Abbaan abbaa seeraa mana murtii aanaa tokko keessa hojjetan addunyaa kana irraa

du’aan waan boqotaniif awwaalli erga raawwatee booda akka aadaa nannootti namni

awwaala irratti argame hundi baasii bakka buusuuf yaaduun akkuma humna isaatti carqii

nama gaddaa jiru fuulduratti diriiree taa’u irra qarshii buusaa deema. Abukaattoon abbaa

seeraa sana biraa dhimma qabu tokko hanga namoonni biroo laatan dachaa baayyee

caalchisee karaa abbaan seeraa dhaabbatu cinaa kaa’ee sokka. Abbaan seeraa kana

hubatan qarshichi akka sossobbiitti ilaalamuu qabamoo hin qabu jedhee shakkii keessa

seena. Maal gochuu qaba?

2.3.5. Beekumsaa fi Dandeettii Seeraa Itti fufiinsaan Dagaagsuu fi Tattaaffii

(Deligence)

2.3.5.1. Abbaa Seerummaa fi Kaka’umsaa fi Tattaaffii

Cimina (diligence) jechuun of eeggannoo fi qulqullinaan hojjechuu, yeroo sirriitti fayyadamuun

yerootti hojii xumuruu kan agarsiisu dha.

Abbaan seeraa hojii isaatti kormee ta’uu qaba. Abbaan seeraa yeroo isaa xiyyeeffannoon hojii

abbaa seerummaaf hin oolchine dhimmoota lafarra harkisuun ykn xiyyeeffannoo malee ilaaluun

lammiileen akka rakkatan gochuun haqxi akka jallatu godha.

103

Gama biraatiin abbaan seeraa hojii abbaa seerummaa isaa gahumsaan hojjechuuf yeroo hunda of

fooyyeessuuf kan dhama’u ta’uu qaba. Abbaan seeraa dandeettii fi gahumsa hin qabne hanga

fedhe fayyaalessa ta’ullee hanqina dandeettiin haqa dabsuu danda’a.

Labsii manneen murtii federaalaa hundeessuuf bahe lakkoofsa 24/88, kwt.8(1) jalatti ulaagaalee

abbaa seeraa ta’uuf nama dandeessisan jedhamuun taa’an keessaa 1) barumsa seeraan kan

leenji’e ykn beekumsa gahaa kan qabu 2) Cimina isaatiin,haqummaa isaa fi naamusa isaatiin

maqaa gaarii nama horate ta’uu akka qabu tumameera.

Akkasumas, danbii naamusa abbootii seeraa federaalaa kwt.6 kaka’umsa agarsiisuu mata-duree

jedhu jalatti “ abbaan seeraa hojii abbaa seerummaa irratti kaka’umsa barbaachisaa ta’e

agarsiisuu akkasumas, beekumsa seeraa qabu fooyyeeffachuuf yeroo hunda yaalii gochuu qaba”

jechuun tuma. Danbiin naamusa abbootii seeraa naannoo Amaaraa kwt.5 (1) abbootiin seeraa

beekumsaa fi naamusa ogummaa sadarkaa ol aanaa qabaachuu qabu. Hojii isaaniis sirnaan, of

eeggannoon, kaka’umsaan, humna guutuun, gahumsaa fi karaa bu’a qabeessa ta’een hojjechuu

qabu jechuun tuma.


Yoomiyyuu taanaan beekumsaa fi dandeettii seeraa guddifachuuf cimee socho’uu qaba.

Giloobaalaayizeeshiniitiin yeroo addunyaan tokko ta’aa dhufte kanattis beekumsa seera

addunyaa qabu yeroo yeroon gabbifachuu qaba.

Leenjiiwwan gahumsa cimsuuf yeroo yeroon kennaman irratti hirmaachuu qaba.

Beekumsa seeraa teekinikaawaa ta’e qofa irratti osoo hin daangeffamiin dhimmoota

hawaasummaa murteessoo ta’an irrattis beekumsaa fi odeeffannoo bal’aa qabaachuu

qabu.

Murtiiwwan kennuuf sababa sirrii ta’e seeraan deggaree agarsiisuu qaba. Danbii naamusa

abbootii seeraa federaalaa keewwati 12 mata-duree kenninsa murtii jedhu

jalatti:”abbaan seeraa murtii ykn ajaja yeroo kennu bu’uura seerota adeemsaa keessatti

tumamee jiruun ijoo dubbii, ragaa fi falmii jiru ibsuun seera rogummaa qabu tuquun

sababa ibsuun barreessuu qaba jechuun tuma. Haaluma walfakkaatuun,danbii naamusa

naannoo Amaaraa kwt.7(1) abbaan seeraa murtii ykn ajaja yeroo kennu bu’uura seerota

104

adeemsaa tumamaniin ijoo dubbii,haala ragaa fi falmii ibsuun seera rogummaa qabu

tuqee sababa ibsuun barreessuu akka qabu ni tuma.

Akkasumas, keewwata 13 mata-duree murtii balleessummaa fi adabbii jedhu jalatti 1)

abbaan seeraa dhimma yakkaa irratti murtii balleessummaa yoo kennu keewwata

himatamaan yakka raawwate jedhamee ittiin himatame, gochicha raawwachuu ragaa

dhihaatee fi ragaa ittisaa of eeggannoo guddaan madaaluu qaba. 2) Abbaan seeraa murtii

adabbii yoo kennu akka barbaadetti kan kennu osoo hin taane haala himatamaan

yakkicha itti raawwate, kaayyoo adabbii fi akkaataa adabbiin itti murtaa’u akkasumas,

qajeeltoowwan adabbii cimsanii fi salphisuuf seeera adeemsa falmii yakkaa keessatti

tumaman of eeggannoon madaaluun balleessaa himatamaaf adabbii barbaachisaa ta’e

murteessuu qaba.

Keewwata 14 mata-duree haala yaadaan adda itti bahan jedhu jalatti- yaadaan adda

bahuun abbaa seeraa mirga ta’us haqni si’oomina qabu akka kennamuuf yaada ittiin

adda bahe osoo hin turiin barreessuu qaba. Yoo barreessus, dhimmichi qeequu bira

darbuun miiras ta’e kabaja abbootii seeraa waliin hojjetu, namoota dhuunfaa biroos ta’e

hawaasaa bifa tuquun ibsuu hin qabu” tumaa jedhu arganna.

Abbaan seeraa yeroo kamiyyuu sa’atii hojii kabajee argamuu qaba. Danbiin naamusa

abbootii seeraa federaalaa kwt.22 mata-duree sa’atii hojii kabajuu jedhu jalatti, abbaan

seeraa sa’atii hojii kabajuun warreen biroof fakkeenya ta’uu waan qabuuf sababa gahaa

ykn hayyama osoo hin qabaatiin hojiirraa hafuu hin qabu jechuun tuma.

Abbaan seeraa tokko hojii abbaa seerummaasaa akka waliigalaa fi dhimmoota isaaf

ramadaman hanga danda’ametti si’oominaan, karaa haqa qabeessa ta’ee fi yeroo

gabaabaa keessatti raawwachuuf dhamaatee barbaachisaa ta’e gochuu qaba. Danbii

naamusa abbootii seeraa federaalaa keewwati 7 beellama baay’isuu dhiisuu mata-

duree jedhu jalatti, abbaan seeraa dhimma dhihaateef hunda hanga danda’ametti

si’oominaan kutuu qaba. Kanaafuu, sababa gahaa malee dhimmi tokko lafarra harkisuu

hin qabu jechuun tuma. Waan ta’eefuu, yeroo hundaayyuu abbaan seeraa sababa malee

dhimmoota lafarra akka hin harkifnee; sababa kanaanis abbootiin dhimmaa baasii hin

barbaachifneef akka hin saaxilamne tattaaffii cimaa gochuu qaba.

Haa ta’u malee,

105

Abbaan seeraa alkoolii fi araada adda addaatiif kan saaxilame yoo ta’e

kaka’umsaa fi cimina hojiin abbaa seerummaa barbaadu agarsiisuu dadhabuu

danda’a.

Ciminni bu’aa barbaadamu akka fiduuf baayyachuu hojiin muddamuu dhabuu,

qabeenyi gahaan (hojjettoota deggersaa dabalatee) jiraachuu, hojii qo’annoo fi

qorannoo gaggeessuuf yeroo gahaa argachuun barbaachisaa dha. Waan

ta’eefuu, abbaan seeraa garmalee baayyachuu hojiin kan muddamuu fi

hojjettoota deggersaa gahumsa qabaniin kan hin deggaramne yoo ta’e,

akkasumas, hojii abbaa seerummaa akka barbaachisutti gaggeessuu fi

fooyyeessuuf qabeenyaan gahaan kan hin ramadamne yoo ta’e naanna’ee

naanna’ee hojii abbaa seerummaa gahumsaa fi ciminaan hojjechuuf rakkisaa

ta’uun isaa kan shakkisiisu miti.

Abbootiin seeraa yeroo boqonnaa isaanii hojii biroo hojjetanii galii dabalataa kan

argatan yoo ta’e, hojii idilee isaaniitti xiyyeeffannoo akka hin kennine gochuu

danda’a. Kana bira darbees, itti gaafatamummaa ol aanaa qaban duubatti

dhiisuun galii isaanii guddifachuu irratti xiyyeeffannoo kennuu danda’u. Hojiin

abbaa seerummaa tajaajiltummaa uummataa (community service) ta’uu

hubachuun abbootiin seeraa hojiiwwan biroo hojii idilee isaaniirratti dhiibbaa

uuman irraa of qusachuu qabu. Hojiin abbootii seeraa inni duraa tajaajila abbaa

seerummaa kennuu waan ta’eef, hojii kanaaf dursa laachuun ciminaan

hojjechuuti irraa eegama.

Abbaan seeraa tokko beekumsaa fi dandeettii ogummaa qabu murtii kennuun cinatti raawwii

hojii mana murtii fooyyeessuuf hojiiwwan gargaaran biroo hojjechuu qaba.

Itti gaafatamummaan kun bulchiinsa dhimmootaa, sirnaan eegamuu faayilootaa, sirnaan

hojiirra ooluu qabeenya mana murtii hordofuu, akkasumas hojjettoota deggersaa

manneen murtii qajeelchuu dabalata.

Abbootiin seeraa raawwii hojii hojjettoota dhaddachaas to’achuu qabu. Danbii naamusa

abbootii seeraa federaalaa kwt.15 raawwii hojii hojjettoota dhaddachaa to’achuu

mata-duree jedhu jalatti, “naamusi hojjettoota dhaddachaa akka hin hir’anne, hojii

isaanii irratti hanqina naamusaa akka hin agarsiifne ykn hojii isaanii faayidaa dhuunfaa

106

isaaniif akka hin oolchine abbootiin seeraa to’achuun gorsa barbaachisaa ta’es kennuufii

qabu; barbaachisaa ta’ee yeroo argamettis tarkaanfiin seera qabeessa ta’e akka

fudhatamu gochuu qabu.”jedha.

Akkasumas, keewwata 21 naamusa hojjettoota mana murtii to’achuu mata-duree

jedhu jalatti abbaan seeraa hojjettoota mana murtii fi ofiisaa jidduutti gochawwan

waltuffii uuman irraa of qusachuu qaba jedha. Akkasumas, hojjettoonni kabaja mana

murtii akka eeganiif abbootii dhimmaaf, ragootaa fi namoota biroo gara mana murtii

dhufan maraaf gara laafina agarsiisuu qabu jechuun tuma.

Yeroo tokko tokko hojjettoonni mana murtii faayilii baasanii laachuuf, xalayaa

yaamichaa baasuuf, koppii kennuuf kkf kaffaltii hin malle tajaajilamtoota irraa

gaafachuu waan danda’aniif, gochawwan akkasii akka hin raawwanneef abbaan seeraa:

1) Bakka namni hundi argutti namni kamiyyuu kaffaltii hin malle osoo hin kaffaliin

waan barbaadu argachuun mirga akka ta’e 2) waan barbaadan argachuuf waantota

guuttachuu qaban 3) rakkoon yoo mudate bakka itti iyyachuu qaban beeksisuu 4)

qaamota kana hordofan hundeessuu 5) komiiwwan dhihaataniif sirna furmaanni

atattamaa kennamuu itti danda’u diriirsuuti irraa eegama.

Sirna iftoomina qabu diriirsuun gareewwan walfalmanis ta’e abukaattonni galmeewwan

mana murtiitti falmiirra jiran sadarka maaliirra akka jirran haala salphaan akka beekan

gochuuti irraa eegama.

Abbootiin seeraa gareewwan walfalman karaa mala hiikkaa waldiddaa filannoo

waldhabdee isaaniif furmaata akka kennan jajjabeessuu qabu. Haa ta’u malee, gareen

falmii qabu gara mala waldiddaa hiikuuf kan deeme mana murtiin dhiibamee malee

ofiisaatiin fedhee akka hin taane akka yaadu gochuu irraas of eeggachuun barbaachisaa

dha.

Abbaan seeraa galmeewwan abbootii seeraaf qooduuf itti gaafatamummaa qabu fedhii

abbootii dhimmaa, ykn abukaattotaa, ykn qaama raawwachiiftuu qofa jiddu galeessa

godhachuun abukaattoon ykn abbaan dhimmaa tokko tokko dhimmi isaanii abbaa seeraa

isaan barbaadaniin akka ilaalamu gochuun barbaachisummaa hin qabu. Sababni isaa,

dhimmoonni dhaddacha ykn abbootii seeraa muraasa harkatti kuufammuun furmaata

akka hin arganne gochuusaa caalaayyuu abbootii seeraa muraasa irratti baay’ina hojii

humnaa olii ta’e uuma.

107


1. Beekumsaa fi dandeettii isaa fooyyeeffachuuf yeroo hunda kan hojjetu yoo ta’e

2. Beekumsa seeraa qabu biratti dhimmoota hawaasummaa irratti beekumsa isaa

fooyyeeffachuuf kan hojjetu yoo ta’e

3. Murtiiwwan kennu irratti sababa barbaachisaa ta’e seera rogummaa qabuun

deeggaree kan kennu yoo ta’e

4. Sa’atii hojii kan kabaju yoo ta’e

5. Hojii qulqullinaa fi xiyyeeffannoon kan hojjetu yoo ta’e;

6. Tajaajilamtoonni sababa malee akka hin rakkanne hanga danda’ametti si’oominaan

murtii kan kennu yoo ta’e;

7. Waantota alkoolii ta’anii fi araadawwan cimina isaa dadhabsiisuu danda’an irraa

kan of eegu yoo ta’e;

8. Hojii abbaa seerummaaf dursa kennuun gochawwan biroo hojii abbaa seerummaa

gufachiisan irraa kan of qusatu yoo ta’e;

9. Raawwii hojii mana murtii fooyyeessuuf hojiiwwan gargaaran yeroo yeroon

hordofuun kan hojjetu yoo ta’e;

10. Hojjettoonni mana murtii hojii isaanii sirriitti akka raawwatanii fi tajaajilamaan akka

hin rakkanneef kan hordofu yoo ta’e

11. Dhimmoonni osoo hin harkifatiin tajaajilamtoonni murtii ariifachiisaa akka

argataniif kan dhama’u yoo ta’e qajeeltoo ciminnii fi dammaqinni gaafatu qaba

jechuu dha.

2.3.5.2. Hojii Abbaa Alangummaatiin Kaka’umsaa fi Dhamaatii Agarsiisuu

Abbaan alangaas akkuma abbaa seeraa cimaa akka ta’u, beekumsaa fi dandeettii isaa yeroo

hundayyuu gabbifachuuf kan hojjetu ta’uuti irraa eegama.

Danbii lakkoofsa.... keewwata....Abbaa alangummaan muudamuuf ulaagaaleen barbaachisan

keessaa: 1) barumsa seeraan kan leenji’e ykn beekumsa gahaa kan qabu 2) cimina isaatiin,

haqummaa fi naamusa isaatiin maqaa gaarii kan qabu ta’uu akka qabu ni tuma.

108

Waan ta’eefuu, abbaan alangaa gama kaka’umsaatiin akkasumas beekumsaa fi dandeettii isaa

gama guddisuutiin dirqamni walfakkaataa kan irraa eegamu yommuu ta’u keessattuu:

Qorattootni yeroo barbaadanitti deggersaa fi gorsa ogummaa kennuuti irraa eegama.

Hanga danda’ametti rakkoolee ragaa yeroon sirreessuun barbaachisaa bakka ta’etti

ammoo qorannoon gaggeeffamu yeroo dheeraa osoo hin fudhatiin addaan akka citu

gochuuti irraa eegama.

Galmee qorannoo dhihaatuuf ragaan gahaan hin jiru jedhee cufuun dura of eeggannoon

qorachuu, qorataa waliin mari’achuun murteessuu; ragaan guutuu hin taane kan jiru yoo

ta’es qorataan akka dhiheessuuf carraa kennuufii qaba.

Himata hundeessuuf murtoon godhamu murtee ulfaataa dha. Seeraa fi sirna eeguu fi

kabachiisuun himata yakkaa bu’a qabeessa ta’e hundeessuun barbaachisaa dha. Tokkoon

tokkoon himata dhimma yakkaa miidhamaa irratti, ragoota irratti, akkasumas

himatamtoota irratti miidhaan dhaqqabsiisu salphaa miti. Waan ta’eefuu, murtiin himata

hundeessuu abbaa alangaan godhamu of eeggannoon ta’uu qaba. Yoo baase haa baasu

ykn manni murtii gara fedhe haa deebisu jechuudhaan keewwata rogummaa hin qabne

ibsuun himatamtoonni akka dhamahan taasisuun qabeenyii fi yeroon mootummaa akka

qisaasa’u gochuu irraa of qusachuu qaba.

Daa’imman ofiin yakka yoo raawwatan ykn yakki isaan irratti raawwatamee yeroo

dhihaatanitti faayidaa daa’immanii bifa tilmaama keessa galcheen himata qopheessuu fi

balaa hin malleef akka hin saaxilamne of eeggannoo gochuu qaba.

Galmee qorannoo yoo cufu, qorannoon dabalataa akka godhamuuf yoo ajaju, himata yoo

hundeessu, adeemsa falmii keessa himanni akka fooyyaa’uuf yoo gaafatu ykn himanni

addaan akka citu yoo taasisu sababa isaa seera jiruun deeggaree ibsuu qaba.

Akkuma abbaa seeraa sa’atii hojii kabajee argamuu qaba. Akka danbii naamusa abbootii

alangaa federaalaatti sa’atii hojiitiin alas hojjechuuf dirqama qaba. Keewwata 16 sa’atii

idileen olitti hojjechuu mata-duree jedhu jalatti tumaawwan taa’an keessaa tokko

hoogganaan dhimmi ilaallatu yeroo ajajetti abbaan alangaa kamiyyuu sa’atii hojii idileen

olitti hojjechuuf dirqama qaba kan jedhu dha.

109

Akkuma abbaa seeraa dhimmootni sababoota hin barbaachifneen lafarra akka

harkifatannee fi sababa kanaan abbootiin dhimmaas baasii fi rakkoo hin malleef akka hin

saaxilamne taasisuuf dhamaatee cimaa gochuu qaba.

Akkuma abbaa seeraa alkoolii fi araada adda addaa cimina isaa gaaffii keessa galchuu

danda’an irraa of eeguu qaba.

Hojiin inni yeroo boqonnaa isaatti hojjetu hojii abbaa alangummaa isaa irratti dhiibbaa

kan qabaatu yoo ta’e dursa hojii abbaa alangummaaf kennuu qaba. Danbii ittiin bulmaata

abbootii alangaa federaalaa keessatti kan armaan gadii arganna.

Keewwata71. Manneen Hojii fi Dhaabbilee Biroof Hojjechuu

1. Abbaan alangaa kamiyyuu:

a. Sa’a hojii idileetti humna isaa, beekumsa isaa fi yaada isaa guutuu hojii mana

hojii itti qacarameef oolchuu qaba. Haa ta’u malee, akka barbaachisutti kan

ajajamu yoo ta’e mana hojii mootummaa biroo ykn dhaabbata misooma

mootummaa biroo keessa hojjechuu qaba.

b. Tajaajila mana hojiisaaf qabu kan hir’isu ykn faallaa hojii fi itti gaafatamummaa

kennamee fi naamusa ogummaan kan hojjetu yoo ta’e hojii waajjiraan alaa

kamiyyuu hojjechuu hin danda’u.

Tumaan keewwata kanaa keewwata-xiqqaa 1 akkuma jirutti ta’ee abbaan alangaa kamiyyuu hojii

alaa hojjechuun dura hayyama ministeerichaa argachuu qaba.

Abbaan alangaa mana murtiitti beellamaan yeroo waamamu kamittuu akkaataa danbii

jiruun sirriitti qophaa’ee dhihaachuu qaba.


1. Beekumsaa fi dandeettii isaa gabbifachuuf yeroo hunda kan hojjetu yoo ta’e

2. Hojiisaa kaka’umsaan kan hojjetu yoo ta’e

3. Galmee qorannoo cufuuf,qorannoo dabalataa ajajuuf, himata hundeessuuf of

eeggannoo barbaachisaa kan godhu yoo ta’e

4. Murtiiwwan murteessu irratti mirgaa fi faayidaa himatamaa,miidhamaa

dhuunfaa,fi ragootaa bifa eegsiseen kan hojjetu yoo ta’e

110

5. Murtiiwwan kennu maraaf sababa sirrii seera rogummaa qabuun deggeree kan

kennu yoo ta’e

6. Sa’atii hojii kan kabaju yoo ta’e

7. Yeroo hunda dhaddacha irratti qophaa’ee kan dhihaatu yoo ta’e

8. Alkoolii fi araadota adda addaa cimina isaa dadhabsiisan irraa kan of eegu yoo

ta’e

9. Hojii abbaa alangummaaf dursa laachuun hojiin akka hin miidhamne kan godhu

yoo ta’e qajeeltoo ciminni gaafatu qaba jechuu dha

Kaka’umsaa fi Dhamaatii Ilaalchisee

Gaaffiiwwan Marii

1. Dhimma dhaddachaan qabame tokko abbaan seeraa murtii yoo barreessu falmiiwwan

seeraa himatamaan dhiheesse rogummaa hin qaban jedhee waan itti amaneef falmiiwwan

seeraa dhihaatan osoo hin qeeqiin himatamaa irratti murtii kenne. Kana gochuu isaatiin

abbaan seerichaa himatamaaf kan loogu ta’uu agarsiisa yaada jedhuun abbaa seeraa sana

irratti himanni dhihaate. Abbaan seeraa kun loogii raawwateera jedhamuu danda’a?

Abbaan seeraa kun maal akka godhuti irraa eegama?

2. Haalawwan jireenyaa barbaachisoo hin taane, bakkeewwan oolmaa,fi kkf kaka’umsaa fi

dhamaatii abbaa seeraa irratti dhiibbaa qaqqabsiisuu danda’an maalfaa ta’uu akka

danda’an kaasaatii marihadhaa.

3. Abbootiin seeraa ykn abbootiin alangaa tokko tokko mootummaan akka nuti ciminaa fi

kaka’umsaan hojjennu yoo barbaade faayidaawwan barbaachisoo ta’an guutuu qaba

jedhu. Osoo kana hin guutiin kaka’umsaan hojjedhaa jechuu hin danda’u jedhanii falmu.

Ciminaan hojjechuu dhabuudhaaf kun akka sababaatti dhihaachuun isaa sirrii dhaa?

Irratti mari’adhaa.

4. Hojii abbaa seerummaa sa’atii hojiin alattis mana keessattillee waan hojjennuuf sa’atii

akka kabajnu nurraa hin eegamu abbootiin seeraa jedhan ni jiru. Isin kana irratti yaada

maalii qabdu?

5. Abbootiin seeraa hojiiwwan dabalataa akkamii hojjechuu hin qaban? Fakkeenyaaf,

manneen barnootaa seeraatti barsiisummaan hojjechuun hojii abbaa seerummaa irratti

dhiibbaa badaa hin qabaatu laataa?

111

6. Abbaan alangaa himachuufis ta’e himachuu dhiisuuf ragaan kan isa rakkisu yoo ta’e maal

gochuu qaba jettu?

7. Himata yakka saamichaa baname tokko irratti himatamtoonni ofirraa akka ittisan manni

murtii jalamurtii kennee osoo jiruu, abbaan seeraa tokko waggaa 8tiin booda darbiinsa

harkaa jechuun dhimmichi gara mana murtii federaalaa sadarkaa tokkoffaatti akka

deebi’u ajaje. Gara mana murtii sadarkaa tokkoffaatti deebisuun sirrii miti jedhamee

himatni naamusaa abbaa seeraa kana irratti baname. Gumiin bulchiinsa abbootii seeraa

dhimmicha ilaales: seerri adeemsa falmii yakkaa ragaan dhihaatee jiru yakka himanni itti

baname kan hin mirkaneessine ta’ee garuu ammoo keewwata yakka xiqqaa himanni itti

banameen gadi jiru kan mirkaneessu yoo ta’e, osuma himanni keewwata yakkaa xiqqaa

jalatti hin banamne ta’eeyyuu murtii kennuun akka danda’amu ni hayyama. Abbootiin

seeraa abbaa seeraa kana dura ajaja kennan himatamtoonni ofirraa akka ittisan jalmurtii

kennuun isaanii ofirraa ittisuu baannaan bu’uura seera adeemsa falmii yakkaa kwt.113 (2)

tiin murtii balleessummaa akka kennan ifa dha. Abbaan seeraa kun ajaja abbootiin seeraa

isa dura jiran kennan haala haquun dhimmicha ilaaluuf aangoo kan qabu mana murtii

sadarkaa 1ffaa federaalaati jedhee gadi deebisuun isaa seera adeemsa falmii yakkaa

sirriitti hubachuu dhabuu waan ta’eef hanqina dandeettii agarsiisa gudunfaa jedhu irra

gaheera. Abbaan seeraa kun ajaja kennan kanaan adabbii naamusaa adabamuu qabu

jettanii tilmaamtuu? Maaliif?

Kutaa Sadii

Dirqamoota Naamusa Abukaattotaa fi Kabachiiftota Seeraa : Qaphxiilee Tokko Tokko

Kaayyoowwan

Leenjifamtoonni xumura kutaa kanaa irratti:

1. Sadarkaa naamusaa abukaattota irraa eegamu irratti hubannoo ni qabaatu

2. Sadarkaa naamusaa kabachiiftota seeraa irraa eegamu irratti hubannoo ni qabaatu

3.1. Naamusa kabachiiftota Seeraa

112

Qaamolee seera kabachiisoo yoo jedhamu aangoo poolisiif kenname kan qaban keessattuu,

aangoo qabuu fi hidhuu dabalatee hojii isaanii yeroo gaggeessanittis humna barbaachisaa ta’e

fayyadamuuf aanggoon kan keennameef hooggantoota ykn hojjettoota mootummaa jechuu dha.

Haala qabatamaa Itoophiyaatti yoo ilaalle qaamolee poolisii fi manneen amala sirreessaa

dabalata. Dabalataanis, qaamolee aangoon poolisummaa kennameef ibsi jedhu raayyaa waraanaa

fi humnoota nageenyaa of keessatti kan hammatu ta’uu qajeelfamni naamusa abbootii aangoo

seera raawwachiiftuu Mootummoota Gamtoomanii ni agarsiisa.

Qaamoleen kunniin seera kabachiisuu bira darbee balaan uumamaas ta’e namtolchee hawaasa

tokko keessatti yoo mudatu, tajaajila hawaasa balaarraa oolchuu giddu galeessa godhate

uummataaf ni kennu.Waan ta’eefuu, yeroo tokko tokko qaamoleen kunniin seera kabachiisoo

qofa osoo hin taane qaamolee tajaajila uummataa (community service) kennanis jedhamu.

Tajaajilli hawaasaaf kennamu kan dhuunfaa, kan dinagdee, kan hawaasummaa fi rakkoowwan

biroo tasa mudataniif gargaarsa gochuu dabalata.

Qaamoleen seera kabachiisan hojii isaanii yeroo hojjetan dirqamawwan ogummaa eeguu qaban

hedduu qabu. Isaan keessaa:

1. Hojii isaanii yeroo raawwatan kabaja namoomas ta’e mirgoota namoomaa namoota

hundumaa kabajuu qabu31. Gama kanaan humna fayyadamuun gochawwan mirgootaa fi

bilisummaawwan bu’uuraa wajjiin walitti bu’an irraa of qusachuu qabu. Keessattuu,

mirgoota namoomaa seerota biyyaa fi addunyaa keessatti beekamtii argatan sirriitti beekuu fi

kabajuu akkasumas kabachiisuun dirqama ogummaa abbootii aangoo seera kabachiisan irraa

eegamu dha. Kanaafis, abbootiin aangoo seera kabachiisan mirgoota namoomaa beekanii

akka kabajanii fi akka kabachiisan gochuuf tumaawwan mirgoota namoomaa sadarkaa

biyyaa, ardii fi addunyaatti tumaman adda baafatanii beekuu fi hubachuu qabu.

2. Abbootiin taayitaa seera kabachiisan tarkaanfii humnaa fayyadamuu kan danda’an haalonni

baayyee barbaachisoo ta’an yoo uumaman qofa ta’ee tarkaanfiin fudhatamus madaalawaa

yoo ta’e dha.32 Haalonni kunniinis:

Namni kamiyyuu gocha seeraan alaa akka hin raawwanne ittisuuf

31

Akkuma 30ffaa, keewwata 2. 32

Akkuma 31ffaa, keewwata 3.

113

Bifa seera qabeessa ta’een shakkamaa qabuuf ykn namni to’annoo jala jiru bahuuf

yoo jedhu to’achuuf

Jeequmsa dhaabsisuuf

Haalonni akkasii kun yeroo mudatanittis humna fayyadamuun sirrii kan ta’u barbaachisaa

ta’ee yoo argame qofa. Ta’us, sadarkaa haalonni gaafatanii ol humna fayyadamuu hin qaban.

Danbiin hundeeffama poolisii federaalaa lakkoofsi 86/95 dirqama poolisii akka itti aanutti

kaa’a. Nama yakka hojjete to’annoo jala oolchuuf, balaa ittisuuf akkasumas of eeguuf akka

baraachisummaa isaatti humna madaalawaa fayyadamuu danda’a. Humni poolisiin

fayyadamu madaalawaa kan ta’e, seeraan kan deggaramee fi aangoo bu’uura seeraa kan

godhate ta’uu qaba33.

3. Meeshaa waraanaatiin fayyadamuun tarkaanfii fudhachuun filannoo isa dhumaa ta’uu qaba.

Keessattuu, daa’imman irratti meeshaa waraanaa fayyadamuu hambisuuf seera

kabachiiftonni waan danda’amu hunda gochuu qabu. Gocha yakkaa raawwataniiru

jedhamuun namoonni shakkaman to’annoo jala akka hin oolleef meeshaa waraanaa kan

fayyadaman yoo ta’een alatti ykn lubbuu namoota biroof sodaachisoo ta’anii humna xiqqaa

fayyadamuun to’annoo jala oolchuun kan hin danda’amne yoo ta’een alatti meeshaa

waraanaa fayyadamuun barbaachisummaa miti. Qaamoleen seera kabachiisan meeshaa

waraanaa fayyadamuuf haalli isaan dirqisiisu uumamee kan fayyadaman yoo ta’es, abbootii

taayitaa dhimmi ilaalutti atattamaan gabaasa gochuuti irraa eegama.

4. Dhimmoonni akka qaama raawwachiiftuutti iccitiin eegamuu qaban dirqama bahachuuf ykn

haqa argamsiisuuf kan gargaaru yoo ta’een alatti iccitummaan isaanii akkuma eegametti

tura.34 Danbii Poolisii Federaalaa lakkoofsa 86/95 tumaawwan seerota rogummaa qaban

biroo keessatti tumaman akkuma jiranitti ta’ee odeeffannoowwan nageenya biyyaa fi

uummataa miidhan akkasumas, ajaja qaama aangoo qabuun yoo ajajameen alatti ykn hojii

irrattis ta’e hojiin alatti nama beekuu qabu yoo ta’e malee odeeffannoowwan iccitiin

qabamuu qaban nama biraa kamittuu ibsamuu hin qaban jedha.35 Sababa itti

gaafatamummaa hojii qaban irraan kan ka’e qaamoleen seera kabachiisan odeeffannoo

jireenya dhuunfaa namootaa ilaallatan ykn faayidaa fi maqaa gaarii isaan qaban miidhuu

33

Keewwata 38. 34

Akkuma 33ffaa,keewwata 4 ilaalaa. 35

Akkuma 34ffaa,keewwata 41 ilaalaa.

114

danda’an ni argatu. Odeeffannoowwan akkasii kun of eeggannoo guddaan eegamuu qabu.

Gareewwan biroof kan ibsamanis itti gaafatamummaa hojii bahachuuf ykn haqa argamsiisuuf

baayyee barbaachisoo yoo ta’an qofa dha. Kanaafuu, qaamoleen seera kabachiisan iccitii

odeeffannoo sababa hojiitiin harka isaanii gale eeguuf dirqama ogummaa ni qabaatu.

5. Qaamni seera kabachiisuuf aangoon kennameef kamiyyuu gocha suukanneessuu fi

ammeenyummaan guute, qabinsa ykn adabbii kabaja namoomaa tuquu fi gadi buusu yoo

argu ilaalee dhiisuu hin qabu. Kanaafis ajajni hoogganaa olii, waraanni, sodaan waraanaa,

jeequmsi nageenya biyyaa, tasgabbii dhabuu haala siyaasa biyya keessaa fi kanneen biroo

akka sababaatti dhiheessuun fudhatama hin qabaatu.36 Gochawwan akkasii raawwachuun

kabaja namoomaa irratti gocha yakkaa raawwachuu waan ta’eef Chaarterii Mootummoota

Gamtoomanii fi sanadoota waliigaltee mirgoota namoomaa addunyaa adda addaan walitti

kan bu’uu dha. Kanaafuu, fudhatama hin qabaatu. As irratti yaadonni lama kallattii dirqama

kabachiiftuu seeraatiin maal jechuu akka ta’e hubatamuu qabu.

“Suukanneessuu” jechuun ofiisaa irraa ykn garee biraa irraa ragaa argachuuf ykn

yakka raawwateera jedhame akka himuuf qaama ykn sammuu nama tokko irratti ta’e

jedhanii dararuun miidhaa geessisuu; gocha ofii isaa ykn namni sadaffaan raawwate

ykn raawwateera jedhamee shakkame sodaachisuun ykn dirqisiisuun abbaa taayitaa

ykn nama aangoo mootummaan hojjetu ykn kaka’umsa, waliigaltee, beekaa kan

hinbeekne fakkaachuu isaatiin gocha suukaneessaa raawwatamu kamuu jechuu dha37.

“Ameenyummaan kan guute, haala qabinsaa ykn adabbii al-namummaa,ykn kabaja

namummaa salphisu” gaalee jedhutti hiikkaan addaa Yaa’ii Waliigalaa

Mootummoota Gamtoomaniin kan hin kennamne ta’us, aangootti gar- malee

fayyadamuun gocha ammeenyummaan guutee,al-namummaa fi kabaja namoomaa

gadi buusuu fi miidhaa qaama ykn sammuu irratti dhaqqabsiisu hanga danda’ametti

ittisuun akka danda’amuuf bifa hammachuu danda’uun hiikamuu qaba. Kanaan

walqabsiisee waanti biraa hubatamuu qabu dhimmi kun tarkaanfii adabbii akkaataa

seeraatiin ykn murtii manneen murtiitiin sirreeffamtoota irratti fudhatamu kan hin

36

Akkuma 35ffaa,keewwata 5 ilaalaa. 37

Akka Lakkoofsa Warra Awurooppaatti Fulbaana 10 bara 1984 sanada murtii Walgahii Waliigalaa Mootummoota Gamtoomanii lakkoofsa 39/46 (biyyoota miseensummaa qabaniin mallattaa’e) gocha suukanneessaa fi ammeenyummaan guute, haalli qabinsaa fi adabbii alnamoomaa ta’an hanbisuuf bahe kwt 1(1) gadi fageenyaan ilaalaa.

115

dabalanne ta’uu dha. Gocha ammeenyummaan guute Heerri Mootummaa

Rippaabilika Dimokiraatawaa Itoophiyaa ni dhorka.

6. Abbootiin aangoo seera kabachiisan fayyummaan namoota to’annoo isaanii jala jiranii

eegamuu fi kunuunsi barbaachisaa ta’e godhamuufii mirkaneeffachuu qabu. Barbaachisaa

ta’ee yeroo argametti tajaajila mana yaalaa akka argatan gochuun isaan irraa eegama38.

7. Abbootiin aangoo seera kabachiisan malaammaltummaa irraa bilisa ta’uu qabu. Gocha

malaammaltummaas kutannoon irratti qabsaa’uu qabu39. Qaamoleen seera kabachiisan itti

gaafatamummaa fi adaraa uummataa ol’aanaa ta’e waan qabanii fi qaama mootummaa

kamuu caalaa seera kabachiisuun hojii isaanii idilee waan ta’eef, malaammaltummaa fi gocha

loogii ta’e kamirraayyuu fagaachuu qabu. Gocha badaa kana keessatti kan hirmaatan yoo ta’e

ol’aantummaa seeraa irratti lammiileen amantaa akka hin qabaanne waan godhuuf seeraaf

abboomamuu daran duubatti harkisa. Seera-maleessummaafis karaa saaquu danda’a. Ibsa

biraatiin, malaammaltummaan itti gaafatamummaa fi dirqama ogummaa ol’aanaa qaamolee

seera kabachiisoo waliin kan hin deemne waan ta’eef, qaamoleen kun malaammaltummaa fi

gocha loogii ta’e irraa bilisa ta’uu qabu.

8. Hojii qorannoon walqabatee qaama raawwachiiftuun:

Hanga danda’ametti yakkamaan bilisa akka hin baane namni qulqulluun akka hin

miidhamne bifa gochuu danda’uun hojii qorannoo gaggeessuu qaba.

Dhiibbaawwan qaamolee biroo irraa itti dhufan dandamachuu fi ragaawwan sobaa

walitti qabuu irraa of eeggachuu qaba.

Himatamtoota irratti ragaa walitti yoo qabu karaa seeraan alaa ta’een walitti qabuu

irraa of qusachuu qaba. Hojiin ragaa sassaabuu mirgoota himatamaa haala kabajeen

ta’uuti irraa eegama.

Gochaawwan walitti bu’insa dantaa uuman hir’isuun haalota kabachiisummaa seeraa

irraa itti ka’u xiqqeessuu; walitti bu’insi dantaa yeroo jiraatuttis hojii qorannoo irraa

of kaasuuti irraa eegama.

Dhimmi qoratee dhiheesse tokko abbaa alangaan yoo cufamu ykn mana murtiin yoo

murtaa’u abbaa alangaa dhimmicha cufe ykn mana murtii dhimmicha murteesse akka

malee qeequu irraa of qusachuu qaba. 38

Qajeelfama Naamusa Qaamolee Seera Kabachiisoo Murtii Walgahii Waliigalaa Mootummoota Gamtoomanii Lak.34/169 Mudde 17/1997 ALI tti kan ragga’e. 39

Akkuma 38ffaa, keewwata 7.

116

Gocha naamusaan alaa qaama raawwachiiftuu biroo osoo arguu akka hin agarreetti

bira darbuu hin qabu.

Jireenya dhuunfaa isaa keessatti waliin dhahuu irraa sobuu irraa fi kan kana

fakkaatan irraa of qusachuu qaba.

Mirga miidhamtoota yakkaas ta’e ragootaa bu’uura seeraatiin kabachiisuuf dhamaatii

barbaachisaa ta’e hunda gochuu qaba.

Qorannoo eegaluuf yakki raawwatamuu isaa shakkiin dhama qabeessa ta’e jiraachuu

qaba.

Shakkamtoonni yakka maaliin akka himatamanii fi mirga isaan qaban beeksisuu

qaba.

Adeemsa ragaa sassaabu keessatti ragaan argame himatamaan qulqulluu ta’uu kan

mirkaneessu ta’us walitti qabuu qaba. Sababni isaa, hanga mana murtiin murtaa’utti

akka qulqulluutti lakkaa’ama waan ta’eefi.

Galmeewwan qorannoo sirnaan akka eegamanii fi akka hin banneef eegumsa

barbaachisaa gochuu qaba.

3.2. Qajeeltoowwan Naamusa Abukaattotaa

Dhalli namaa hundi nama ta’anii uumamuu isaaniitiin mirgootaa fi bilisummaawwan bu’uuraa

argatan akka kabachiifataniif tajaajila gorsa seeraa argachuu haala itti danda’an mijeessuun

barbaachisaa akka ta’e Mootummooti Gamtooman gahee ogeessota seeraa murteessuuf

qajeeltoowwan bu’uuraa inni baase sirriitti agarsiisa40.

Sirna haqaa tokko keessatti walqixxummaan lammiilee kabajamuun seerummaa haqaa fi

madaalawaa ta’e akka argatan yoo barbaadame lammiileen hundi hanga danda’amaa ta’etti

tajaajila seeraa akka argatan gochuun sirni seeraa akka cimuu fi mirgoonni namoomaa akka

kabajamaniif gumaacha guddaa akka qabu hubachuun barbaachisaa dha. Hawaasni bal’aanis

sirna haqaa fi ol aantummaa seeraa irratti amantaa akka qabaatu gochuun mirgi nama hundaa

akkaataa seerri tumuun akka kabajamu waldaan ogeessota seeraa cimaa ta’e jiraachuu kan qabu

40

Qajeeltoowwan Bu’uuraa Gahee Ogeessota Seeraa Mootummoota Gamtoomaniin Akka Lakkoofsa Awurooppaatti Bara 1990 Bahe, Seensa sanadichaa paraagiraafii 9 ilaalaa.

117

yommuu ta’u ogeessonni seeraa fi abukaattonni namuusa ol’aanaa qabanis daran barbaachisoo

dha.

Sanadni qajeeltoowwan bu’uuraa gahee ogeessota seeraa Mootummoota Gamtoomaniin akka

lakkoofsa warra Awurooppaa bara 1990tti qophaa’e tumaalee hedduu tuma. Kanneen keessaa

adeemsa murtii yakkaa keessatti namoonni hundi mirgoota bu’uuraa sirriitti eegsisuu fi ofirraas

ittisuuf tajaajila gorsa seeraa fi gorsitoota seeraa ykn abukaattota haala salphaan argachuu akka

qabanii fi mootummooleenis tajaajila kana loogii tokko malee lammiileen hundi akka argatan

tarsiimoo fi sirna dandeessisu akeekuu qaba kan jedhu isa tokkoo fi isa hangafaati41

Gama kanaan mootummooleen itti gaafatamummaa addaa qaba. Itti gaafatamummaan kun

baajata gahaa ramaduun iyyeeyyii fi kutaaleen hawaasaa dadhaboo ta’an biroof tajaajila gorsa

seeraa bilisa ta’e kennuu dabalata42.

Waldaaleen ogeessota seeraa fi abukaattonni mootummaalee waliin atoomuun lammiilee

gargaarsa seeraa bitachuu hin dandeenyeef tajaajila bilisaa kennuun gahee isaanii bahachuu

qabu.

Abukaattummaan itti gaafatamummaa ol’aanaa kan hordofsiisuu fi bulchiinsa haqaa keessattis

ogummaa gahee guddaa qabu waan ta’eef naamusi abukaattota irraa eegamu ol aanaa dha. Kana

waan ta’eef, jireenya dhuunfaa isaanii keessattillee gochawwan kabajaa fi maqaa gaarii

ogummicha miidhan irraa sirriitti of eeguu fi irraas fagaachuu qabu.43 Abukaattoon tokko

kabajaa fi maqaa ogummaa isaa eeguuf duudhaalee armaan gadii kabajuu fi qabatamaanis

hojiirratti agarsiisuu qaba.

Bilisummaa ogummaa, alloogummaa fi haqummaa hojii keessatti qabatamaan agarsiisuu

Fedha ofii irratti hundaa’uun abukaattummaa dhaabachuurra filannoo fi fedhii abbaa

dhimmaaf dursa kennuu

Himata sobaa fi waliin dhahuun hundaa’e irraa of fageessuu

Lammiileen seera akka cabsan gorsuu ykn seera yoo cabsan callisee ilaaluu irraa of

qusachuu

41

Akkuma 40ffaa, keewwata 1 fi 2 ilaalaa. 42

Akkuma 41ffaa,keewwata 3 ilaaluun ni danda’ama. 43

Akkuma 42ffaa,keewwata 12.

118

Kabajaa fi maqaa gaarii ogummaa isaa eeguu bifa danda’uun jireenya dhuunfaa isaa

gaggeessuu

Itti gaafatamummaa ogummaa fi sadarkaa hojiin abukaatummaa gaafatu guutanii argamu

Sababa hiyyummaatiin lammiilee abukaattoo dhaabbachuu hin dandeenyeef tola

dhaabbachuuf qophii ta’uu

Seeronni haqa jallisan yoo jiraatan akka fooyyaa’aniif yaada dhiheessuu

Kutaaleen hawaasaa hundi mirgoota bu’uuraa lammiileef mirkanaa’anii fi dirqamoota

seeraan jiran akka beekaniif barsiisuu fi beeksisuu

Dirqamni naamusaa abukaattotaa inni guddaan kan ibsamu walitti dhufeenya isaan maamiltoota

wajjiin qabaniini44. Gama kanaan:

Ijoo dubbii seerummaan gaafatame ilaalchisee mirgaa fi dirqama qaban akkasumas mirga

isaanii kabachiisanii dirqama isaanii bahachuuf seerrii fi adeemsi jiru maal akka ta’e

maamiltoota hubachiisuu

Dhimma tokko maamila irraa fuudhuun dura dhimmichi kan baasuuf kan hin baafne ta’uu

ilaalee gorsuu fi filannoo jiru murteessuu. Falmichi kan hin deemsifne taanaan

maamiltoonni akkanumaan abbaa seerummaaf akka kaffalan gochuu irraa of qusachuu

Mirgaa fi faayidaa abbootii dhimmaa kabachiisuuf isaaniin bakka bu’ee falmii

dhiheessuun mirgii fi faayidaan isaanii akka kabajamuuf beekumsaa fi muuxannoo qabu

hojiirra oolchuu

Dhimma maamila isaa gara mana murtii idilee ykn qaama bulchiinsaa abbaa seerummaa

kennuu geessuun dhimmicha xiyyeeffannoon hordofuu,murtii ariifachiisaa fi haqa

qabeessa ta’e akka argatuuf of eeggannoo ogummaa fi dhamaatii guddaa taasisuu

Sadarkaa dhimmi irra jiru yeroo yeroon maamila beeksisuu

Maamila tokko wajjiin walitti dhufeenya eegaluun dura eenyummaa maamilichaa fi

falmiin isaa eenyu wajjiin akka ta’e dursee gaafachuun erga adda baafatee booda, isaa fi

maamilicha jidduu, ykn firoota isaa fi maamilicha jidduu, ykn maamiltoota biroo

ofiisaatii bakka bu’ee jiru wajjiin walitti bu’insi dantaa kan jiru yoo ta’e dhimma

44

Qajeeltoowwan Bu’uuraa Gahee Ogeessota Seeraa Mootummoota Gamtoomanii Akka Lakkoofsa Awurooppaatti Bara 1990 Bahe, keewwata 13.

119

maamilli qabatee dhufe sana dhagahuun walitti bu’insi fedhii kan jiru ta’uu ibsuun

abukaattoo biraa akka dubbisu gorsuu

Sababa tajaajila abukaattummaatiin iccitiiwwan dhuunfaa ykn hojii maamilaa eeguu;.

Icitiiwwan harka isaa galan kamiyyuu maamila osoo hin hayyamsiisiin qaama biraaf

dabarsee kennuu irraa of qusachuu

Dhimmi dhufe abukaattoo biraan qabamee kan ture yoo ta’e, abukaatticha beeksisuun

mormiin kan hin jirre ta’uu mirkaneeffachuu

Kanatti dabalees, abukaattonni gareewwan sadeffaa biroof fayyaalessa ta’anii argamuuf dirqama

qabu45. Gama kanaan keessumaa gochawwan armaan gadiitti ibsaman irraa of qusachuu qaba.

Isaanis:-

Garee biraa wajjiin falmii gaggeessu dhamaasuuf jecha ijoon ala bahee falmuu ykn garee

biraa irratti itti gaafatamummaa dhaqqabsiisu danda’uu isaa ifatti osoo beekuu falmii

hin barbaachifne garee biraa irratti eegaluu

Gareen biraa ragaa akka hin arganneef danqaa kamiyyuu ofiisaatiin uumuu ykn

namoonni biroo gocha kana fakkaatu akka hojjetaniif yaaluu ykn gargaaruu

Ofumaa ragaa dogoggorsuu ykn namoonni biroo gocha kana fakkaatu akka hojjetaniif

yaaluu ykn gargaaruu

Ragaa dhimma ilaalamu wajjiin hidhata hin qabne ykn ijoo dubbii ragaan deeggaramuu

hin dandeenye dhiheessuu

Ragummaaf kan dhihaatu yoo ta’een alatti dhimmoota dhuunfaatti ofiisaatii beeku,

fakkeenyaaf, haqa qabeessummaa dhimma tokkoo, amanamummaa ragaa, balleessaa

ykn itti gaafatamaa ta’uu fi dhiisuu himatamaa ilaalchisuun yaada dhuunfaa kennuu

Maamila ykn namoota biroo jecha ragummaa akka kennan hin dirqisiifamne yoo ta’een

ala namni biraa kamiyyuu garee biraatiif jecha ragummaa ykn ragaa biraa rogummaa

qabu akka hin kennineef dhiibbaa gochuu

Abukaattonni bakka bu’oota abbootii dhimmaa qofa osoo hin taane utubaa bulchiinsa haqaas

waan ta’aniif manneen murtii dhugaa irra gahuun murtii haqaa fi madaalawaa ta’e akka kennan

45

Danbii Naamusa Abukaattota Manneen Murtii Federaalaa Mana Maree Ministeerotaan BaheLakkoofsa 57/1992,keewwata 28 fi 29, Negaarit Gaazzexaa Federaalaa ,waggaa 6ffaa lakkoofsa 1, ilaalaa.

120

gargaaruu qabu. Gama kanaan, danbiin naamusa abukaattota manneen murtii federaalaa

dirqamoota armaan gadii abukaattota irratti gata46:

Jibbaan ykn ammeenyummaan kaka’uun himata ykn iyyata garee biraa miidhu

dhiheessuu dhiisuu

Maamilli gocha waliindhahuu akka hin raawwanne jajjabeessuu ykn hayyamuu dhiisuu

Abbaa seeraa ykn hojjetaa mana murtii biroo bu’uura seeraatiin amansiisuun ala mala

biraa hin barbaachifne kamiyyuu fayyadamuun dhiibbaa uumuuf yaaluu dhiisuu ykn

namni biraa akka yaaluuf jajjabeessuu dhiisuu

Ta’e jedhanii barreeffama ykn haasaa ol bahee mana murtii dogoggorsu gochuu dhiisuu

Jecha ragummaa irratti ykn qabiyyee sanadaa irratti gocha sobaa raawwachuun mana

murtii dogoggorsuuf yaaluu dhiisuu

Ragaa dhimma ilaalamu wajjiin ifatti rogummaa hin qabne rogummaa kan qabu

fakkeessanii mana murtiif kennuu dhiisuu

Ragoonni ragaa sobaa akka kennan gochuu irraa of qusachuu

Dhimma ilaalamaa jiru irratti ragaa ta’ee dhihaachuu nama qabu mana murtiitti dhihaatee

jecha ragummaa akka hin kennine gochuuf yaaluu dhiisuu

Ragaa haala barbaachisaa hin taaneen ifachuu, ykn mudduu, ykn sodaachisuu dhiisuu

Dhaddachaan alatti abbaa seeraa arguun dhimma ilaalamaa jiru tokko irratti haasa’uu fi

ammaalaajummaan dhihaachuu irraa of qusachuu

Walumaagalatti, abukaattoon itti gaafatamummaa faayidaa abbaa dhimmaa kabachiisuu irra

darbu kan qabu ta’uu beekee manni murtii murtii dhugummaa fi haqummaa qabu irra akka

gahuuf gahee irraa eegamu bahachuu qaba. Hojii abukaattummaa isaas haala fayyaalessa ta’een

hojjechuuti irraa eegama.

Itti dabalees, abukaattonni qaamolee bulchiinsa haqaa waan ta’aniif abukaattota biroo

ilaalchisees dirqamoota kabajuu qaban qabu. Kanneen keessaa:

Abukaattoon biraa wajjiin hojjetu gocha naamusa badaa akka hin raawwanne gorsuu;

raawwatee yoo argame ammoo qaama dhimmi ilaalutti beeksisuu

46

Danbii Naamusa Abukaattota Manneen Murtii Federaalaa Mana Maree Ministeerotaan Bahe Lakkoofsa 57/1992 keewwata 56, Negaarit Gaazzexaa Federaalaa,Waggaa 6ffaa,Lakkoofsa 1 ilaalaa.

121

Abukaattoo biraa gadi buusuun maqaa isaas xureessuun maamila isaa jalaa fudhachuu

irraa of qusachuu

Abukaattoo isaa osoo hin hayyamsiisiin maamila abukaattoo biraa qabu wajjiin haasaa

taasisuu irraa of qusachuu

Gocha akka abukaattoonni biroo sirriitti hin hojjenne taasisu irraa of qusachuu qabu.

Faayidaan maamila isaa hanga hin miidhamnetti, fakkeenyaaf, beellamni yeroo qabamu

kan itti mijatu ta’ee osoo jiruu abukaattoo biraa miidhuuf jecha qofa natti hin mijatu

jechuu, garee biraa beellama beeksisuu diduu hin qabu.

Dhuma irratti, abukaattotni tajaajilli abbaa seerummaa haqa qabeessa ta’e akka cimuuf

akkasumas mirgii fi faayidaan maamiltoota isaanii akka eegamuu gochuuf itti gaafatamummaa

dachaa ta’e waan qabaniif hojjechuu kan qabanis itti gaafatamummaa kana bifa madaalchisuu

danda’uunidha. Gama kanaan, kabajamuu mirgoota namoomaa fi bilisummaawwan bu’uuraaf

dammaqinaan dhaabbachuu fi hojjechuu barbaachisa.47 Kanaafis, dhimmoota lama:gama

tokkoon faayidaa maamilaa eegsisuu, gama biraan ammoo haqa kabachiisuu walmadaalchisuuf

dhamahuu qabu. Abukaattotni mirgoonnii fi bilisummaawwan bu’uuraa dhuunfaa akka

kabajamanii fi akka ciman gochuuf itti gaafatamummaa addaa qabu. Itti gaafatamummaa kana

bahachuuf ammoo naamusa ol aanaa ta’e qabaachuuti isaan irraa eegama. Sirni haqaa akka

cimuu fi mirgonni namoomaas akka kabajamaniif abukaattotni yeroo hunda gahee isaan irraa

eegamu bahachuuf hojjechuu akka qabanii fi adeemsa kana keessattis naamusa ogummaa isaaniif

bitamoo ta’uun akka irraa eegamu hubatamuu qaba.

Dirqama Ogummaa Kabachiiftota Seeraa fi Abukaattotaa Ilaalchisee

Gaaffilee Marii

1. Qorataan adeemsa qorannoo keessatti humna madaalawaa hin taane fayyadamuu isaa

shakkamaan yoo ibse abbaan seeraa maal gochuu qaba? Yookiin qorataan hidhamaa ykn

shakkamaa to’annoo isaa jala jiru tokko wal’aansa barbaachisaa ta’e yerootti akka argatu

gochuu dhabuu isaatiin manni murtii maal akka godhuti irraa eegama?

47

Qajeeltoowwan Bu’uuraa Gahee Ogeessota Seeraa Mootummoota Gamtoomaniin Akka Lakkoofsa Warra Awurooppaatti Bara 1990 Bahe, keewwata 14.

122

2. Qorataan yoo qoratu ragaa qulqullina himatamaa mirkaneessus walitti qabuu qaba

jedhama. Kun garuu hojii seera kabachiisuu isaa sirriitti akka hin bahanneef danqaa hin

ta’u laataa?

3. Ogummaa biraa wajjiin walbira yoo qabnu abukaattootni tajaajila seeraa bilisaan akka

kennaniif dirqama ogummaa taasisuun barbaachisaa dha laataa?

4. Gama tokkoon abukaattoon haqa mirkaneessuuf dhaabachuu qaba jedhama. Gama

biraatiin ammoo abukaattoon faayidaa maamila isaa dhugoomsuuf hojjechuu qaba

jedhama. Dirqamoota kanneen lamaan haala kamiin walitti araarsuun danda’ama?

Fakkeenyaaf, abukaattoon tokko ragaa garee biraa gargaaruu danda’u maamila isaa

harkaa yoo arge maal gochuu qaba? Ragaan sanadaa maamilli ittiin falmuuf qabatee

dhihaate kan sobaa yoo ta’ee fi manni murtiis ragaa sobaa ta’uu isaa mirkaneeffachuuf

baayyee kan rakkatu yoo ta’e, garuu ragichi falmii maamila isaa mo’achuuf kan gargaaru

yoo ta’e maal gochuu qaba?

5. Abbaan seeraa sanadni abukaattoon falmii irratti dhiheesse waliin dhahamaa ykn kan

sobaa ta’uu yoo mirkaneeffate, abbaan seeraa sun tarkaanfii attamii abukaattoo irratti

fudhachuu qaba?

6. Abbootiin dhimmaa yeroo tokko tokko seera cabsuun abukaattoon akka isaan gargaaru

barbaadu. Kana gochuuf abukaattonni fedhii hin qabne akkuma jiran mara fedhii kan

qabanis jiru. Tokko tokko dhimmichi kan hin deemsifne ta’us ni deemsisa jedhanii

maaliif akka qabatan yoo ibsan: “ nuti seera qofa hordofnee yoo gorsine,kan hin baasne

si hin baasu yoo jenne si baasa jedhanii abukaattootni dhimmicha fuudhan ni jiru. Waan

ta’eefuu, hojii argachuu hin dandeenyu. Dursa jiraachuu qabna. Jiraachuuf ammoo

yeroo fakkaannee jiraachuu qabna” jedhu.Falmiin abukaattotaa kun amansiisaa dhaa?

Abukaattootni seerri akka cabuuf gorsa kennan maaliif jiraatu? Abukaattotni ilaalcha

akkasii qaban akka hin jiraanneef maal gochuu barbaachisa jettanii tilmaamtu?

7. Yeroo tokko tokko gareewwan walfalman falmiin eegalame tokko lafa irra akka harkifatu

barbaadu. Kana kan godhan dhimmichi dafee murtii argachuu dhabuu isaatiin

fayyadamtoota waan ta’aniifi. Waan ta’eefuu, akka abukaattoon falmicha dheeressuuf

barbaadu. Kana gochuu abukaattootiin maamillis fayyadamaa ta’a. Abukaattoon maal

akka inni godhuti irraa eegama?

8. Abukaattoo falmii afaaniif sirriitti qophaa’ee hin dhufne manni murtii maal gochuu qaba?

123

9. Abukaattoon dhimma walitti bu’insa dantaa qabu irratti falmii osoo godhuu yoo argame,

abbaan seeraa maal gochuu qaba?

Kutaa Afur

4. Itti Gaafatamummaa Naamusa Ogummaa Cabsuun Hordofsiisu

Leenjifamtootaa! Kutaa kana dubbisuu keessaniin dura naamusa ogummaa kabajuu dhabuun itti

gaafatamummaa attamii akka hordofsiisu kaa’uuf yaalaa!

Seensa

Bu’uuraan dirqamoonnii fi itti gaafatamummaawwan naamusni ogummaa gaafatu ogeessichi

ofumaan amanee fudhachuun hojiirra kan oolchu dha. Bu’a qabeessa ta’uus kan danda’an

ogeessichi ofumaan beekee hojiirra yoo oolche malee itti gaafatamummaan natti dhufa jedhee

sodaachuun yoo kabaje miti. Waan ta’eefuu, adda durummaan ogeessa irraa kan eegamu

naamusni ogummaan isaa gaafatu maal akka ta’e beekuuf yeroo hunda qophii ta’uu fi ofiisaas

maal akka fakkaatu naamusa ogummaa keessatti of ilaalaa yoo hojjete dha.

Kanas ta’u garuu, naamusni ogummaa yeroo hundayyuu ni kabajamu jechuu miti. Kanaafis

sababni naamusa ogummichi barbaadu:

sirriitti beekuu dhiisuu ykn

Beekuuf ciminaan hojjechuu dhiisuu ykn

Beekuuf fedhii dhabuu ykn

Osoo beekaniis waan naamusni barbaadamuun ala raawwachuu ta’uu danda’a.

Dirqamni naamusaa hin kabajamiin yoo hafu ykn yoo cabu galma ogummichi milkeessuuf yaade

osoo hin milkaa’iin hafa. Kana jechuun garuu, danbiiwwan naamusaa kabajuu dhabuun miidhaan

dhaqqabsiisu kana duwwaa dha jechuu miti. Kana bira darbee namoota biroo irrattis miidhaa

dhaqqabsiisuu danda’a. Haalli akkasii yoo mudatu itti gaafatamummaa fiduun isaa hin oolu. Itti

gaafatamummaan kunis kan yakkaa, kan siivilii, ykn kan bulchiinsaa ta’uu danda’a. Kutaa kana

keessattis isaan kanneen gaggabaabsinee ilaaluuf yaalla.

4.1. Itti Gaafatamummaa Yakkaa

124

Naamusni ogummaa cabuu isaatiin itti gaafatamummaan yakkaa kan dhufu sababa naamusni

ogummaa cabeen gochawwan yakkaa seeraan yakka jedhamanii tumaman cabanii yoo

argamanidha. Kana taanaan, abbaan seeraa ykn abbaan alangaa itti gaafatamummaa irraa eegamu

sababa bahuu dhabeef yakka raawwateera yoo ta’e bu’uura seera yakkaa keessa taa’ee jiruun

himatamee adabamuu danda’a jechuu dha.

Seera yakkaa bara 1996 bahe kutaa addaa, mata-duree sadeffaa yakkoota hojii mootummaa irratti

raawwataman jedhu, kutaa tokko, keewwata 407 irraa eegalee tumaaleen jiran fayyaalummaa fi

amanamummaa hir’isuun yakkoota hojjettootni mootummaa raawwatan tarreessu. Yakkoonni

kunis yakkoota malaammaltummaa yommuu ta’an kanneen keessaas muraasni warreen armaan

gadiiti.

Keewwata 407

Aangootti Gar-malee Fayyadamuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu faayidaa hin malle ofiif argachuuf ykn nama biroof

argamsiisuuf ykn mirga nama biraa irratti miidhaa geessisuuf yaadee:

1. Aangoo kennameef gar-malee kan itti fayyadame yoo ta’e, ykn

2. Aangoo ifatti kennameef irra darbee kan hojjete yoo ta’e ykn

3. Dhimma aangoon isaa hin hayyamneef keessattuu aangoo malee hojjechuu ykn hojiirraa

dhorkamee osoo jiruu ykn hojiirraa jijjiiramee osoo jiruu hojjechuu ykn itti

gaafatamummaa isaa erga dhiisee booda kan hojjetu yoo ta’e akkuma haala isaatti

adabbii hidhaa waggaa tokkoo hanga waggaa digdamii shanii fi adabbii qarshii hanga

kuma dhibba tokkoo gahu adabama.

Keewwata 40

Matta’aa fudhachuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu itti gaafatamummaa ykn dirqama hojii qabuun waan gochuu

hin qabne akka godhuuf; waan gochuu qabu ammoo akka hin gooneef kallattiinis ta’e alkallattiin

faayidaa dhuunfaa isaaf ykn nama biraaf kan gaafate ykn kan fudhate ykn jecha waadaa kan

seene yoo ta’e hanga waggaa digdamii shanii adabamuu danda’a.

125

Keewwata 409

Faayidaa Hin Malle Fudhachuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu bu’uura itti gaafatamummaa qabuun hojii raawwachuu qabu

raawwachuuf jecha raawwiin dura ykn raawwiin booda faayidaan akka kennamuuf kan gaafate,

ykn jecha waadaa kan fudhate ykn faayidaa kan argate yoo ta’e adabbii hidhaa hanga waggaa

kudha shanii adabamuu danda’a

Keewwata 411

Hojii Mootummaa Akkaataa Sirrii Hin taaneen Gaggeessuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu faayidaa hin malle argachuuf ykn argamsiisuuf yaadee aangoo

ykn itti gaafatamummaa isaa fayyadamee daldala ykn hojii biraa, bittaa ykn gurgurtaa, ykn hojii

hojjetuun walqabsiisee walitti dhufeenya hojii godhu kamiinuu faayidaa gosa kamiyyuu yoo

fudhate ykn waliigaltee faayidaa kana itti argatu yoo mallatteesse ykn tooftaa biraa yoo uume

adabbii hidhaa hanga waggaa digdamii shanii fi qarshii hanga kuma kudhanii gahu adabamuu

danda’a.

Keewwatuma kana keewwata-xiqqaa 4(a) jalatti tumaa armaan gadii arganna.

Namni yakka kana raawwate faayidaa argachuuf ykn argamsiisuuf yaada osoo hin qabaatiin

dhaabbata ofiisaa ykn firri isaa dhihoon ykn jaalalleen isaa abbaa aksiyoonaa ta’e ykn

hundeessaa ykn miseensa dhaabbataa gargaarsaa ta’ee fi waajjira inni hojjetu jidduu walitti

dhufeenyi hojii akka uumamu kan godhe yoo ta’e adabbii hidhaa cimaa waggoota shan hin

caalleen akka adabamu tumameera.

Keewwata 414

Aangoon Daldaluu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu sababa hojii qabuun dhageettii argateen ykn fakkeessee

dhiheessee dhageettii argateen:

1. Muudama, sadarkaa hojii, fi kkf qaama aangoo qabuun murtaa’ee kennamu;

2. Waliigaltee abbootii aangoo to’annoo ykn bulchiinsa isaa jala jiran waliin godhamu;

126

3. Akka waliigalaatti, faayidaa ykn murtii barbaachisaa bulchiinsa tokko irraa kennamu

nama biraaf argamsiisuuf kennaa ykn faayidaa biraa kan gaafate ykn kan fudhate adabbii

hidhaa cimaa hanga waggaa kudhanii gahu adabama jedha.

Keewwata 416

Sababa Malee Dhimma Lafarra Harkisuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu sababa itti gaafatamummaa ykn hojii isaatiin dhimma

dhihaateef irratti nama dantaa qabu kamirraayyuu kallattiinis ta’e alkallattiin faayidaa argachuuf

garee dhimmicha irraa dantaa qabu fayyaduuf ykn miidhuuf jecha seeraan ykn danbii hojiin ykn

qajeelfamaan ykn hojimaata baratameen ala sababa gahaa malee kan hin murteessiin hafe ykn

kan tursiise ykn kan dhamaase yoo ta’e akkuma haala isaatti qarshiin ykn adabbii salphaan ykn

hidhaa cimaa waggaa shan hin caalleen adabama.

Keewwata 417

Waan Gatii Qabu Tokko Kaffaltii Malee Ykn Kaffaltii Gahaa Malee Argachuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu sababa gahaa ta’e osoo hin qabaatiin kaffaltii malee ykn

kaffaltii gahaa malee waan gatii qabu kamiyyuu kan fudhate yoo ta’e hidhaa waggaa shan hin

caalleen adabama.

Yakkoonni malaammaltummaa kunniin raawwatamuu isaanii mirkaneessuuf haalota safuu

mirkaneessuuf tumaaleen ragaa kutuma kana keewwata 403 jalatti tumameera.

Ragaan faallaa ta’e yoo dhihaateen ala yakkoonni malaammaltummaa kan raawwataman

faayidaa hin malle argachuuf ykn argamsiisuuf ykn miidhuuf ta’uu kan tumame yoo ta’e

keewwaticha keessaa firiin dubbii (gochi) raawwatamuun isaa yoo mirkanaa’e, gochichi kan

raawwate faayidaa hin malle ofiif ykn nama biraaf ykn faayidaa garee sadeffaa miidhuuf

jedhamee tilmaamama jedha.

Dabalataanis, kutaalee seera yakkaa keessattis tumaaleen biroo rogummaa kan qaban yoo ta’u

gariin isaanii armaan gaditti agarsiifamaniiru.

Keewwata 423

127

Karaa Seeraan Alaatiin Nama Qabuu ykn Hidhuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu akkaataa seera jiruun alatti adeemsaa fi of eeggannoo seeraa

osoo hin hordofiin nama biraa qabuun ykn hidhuun ykn karaa biraa kamiinuu bilisummaa kan

dhabsiise yoo ta’e hidhaa cimaa waggaa kudhan hin caallee fi qarshiin adabama.

Keewwata 455

Dhiibbaa Gochuu fi Waliifgalchuu

Namni kamiyyuu kennaan, abdiin, sodaachisuun, dabaan ykn sossobbiin ykn dhageettii qabuun

waliifgalchuun ykn tooftaa biraan nama biraa qaama aangoo qabu duratti abbaa seerummaan ykn

adeemsa abbaa seerummaa fakkaatu irratti sobaan akka yakkamu ykn akka irratti ragamu ykn

gabaasa sobaa ykn hiikkaa sobaa ykn iyyata sobaa akka dhiheessu kan waliifgalche yoo ta’e

....hidhaa salphaan adabama.

Keewwata 397

Iccitii Hojii Baasuu

Hojjetaan mootummaa kamiyyuu sanada, odeeffannoo, ykn firii dubbii kamiyyuu iccitiin

eegamuu qabuu fi sababa hojiitiin beeke hojii ykn muudama erga gadhiisee boodallee taanaan ifa

yoo baase hidhaa salphaan ykn qarshiin adabama.

Yakkamaan dirqama iccitii addaa eeguu ykn amantaan kan irratti gatame ykn keessumaa

yakkichi miidhaa cimaa kan dhaqqabsiise yoo ta’e adabbii hidhaa cimaa waggaa kudhan hin

caalle adabsiisa.

Waan ta’eefuu, abbaa seeraas ta’e abbaan alangaa hojii isaanii keessatti naamusa ogummaa

isaanii yoo hir’isan tumaalee yakkaa olitti agarsiifaman kanaan itti gaafatamtoota yakkaa ta’u

jechuu dha.

4.2. Itti gaafatamummaa Siivilii

Itti gaafatamummaan biraa naamusa ogummaa cabsuun hordofsiisu itti gaafatamummaa siivilii

dha. Itti gaafatamummaa siivilii jechuun miidhaa dhaqqabsiiseef beenyaa kaffaluu, ykn gocha

miidhaa dhaqqabsiisu akka dhaabu gochuu ta’uu danda’a.

128

Kana ilaalchisee dirqama ogummaa gama kabachiisuutiin seera siivilii keessa tumaan itti

gaafatamummaa ibsu ni jira.

Seera siivilii keewwata 2031(1) jalatti tumaa armaan gadii argina. Ogummaa addaa qabuun

namni hojii tokko hojjetu ykn namni ogummaa kanaan hojii gaggeessu danbii naamusaa

ogummaan hojiisaa ittiin gaggeeffamu eeguu qaba.

Keewwatni-xiqqaa 2 ammoo bu’uura sirna ogummaa ykn dambii ogummaa ofiisaa hojjetuun

dirqama qabu bahuu dhabuun isaa yoo ibsamu of eeggannoo dhabuun ykn maaldhibdeedhaan

balleessaa ta’ee yoo argame itti gaafatamaa ta’a jedha.

Ogeessi tokko beekumsaa fi dandeettii barbaadamu kaka’umsa wajjiin qabaatee of eeggannoo fi

sirna ogeessonni kabajuu qaban kan kabaju ta’uu qaba.

Haa ta’u malee, keewwata 2138 jalatti hojii isaaniin walqabsiisee abbootii seeraa irratti himanni

itti gaafatamummaa dhihaachuu hin danda’u jedha. Haa ta’u malee keewwata 2139 jalatti

akkuma agarsiifame namoonni balleessitoota yakkaa jedhamanii murtii argatan itti

gaafatamummaa siiviliis qabu. Balleessummaan yakkaa dirqama kan ta’u garuu balleessichi

balleessaa hojii hojjetaniin walqabatu yoo ta’e qofa dha. Sanaan alatti itti gaafatamummaan

siivilii hin jiraatu.Waan ta’eefuu, murtaa’aas ta’u naamusa ogummaa cabsuun abbootii seeraa

irratti itti gaafatamummaa siivilii kan hordofsiisu akka ta’e hubachuun ni danda’ama.

Abbootii alangaa ilaalchisee garuu eegumsi abbootii seeraaf taa’e kun ifatti taa’ee hin jiru. Waan

ta’eefuu, abbootiin alangaa naamusa ogummaa cabsuun miidhaa namoota biroo irraan gahaniif

abbootii seeraa caalaa itti gaafatamummaa siivilii kan qaban ta’uu hubachuun ni danda’ama.

4.3. Itti Gaafatamummaa Bulchiinsaa

Abbootiin seeraa fi abbootiin alangaa hojjetoota mootummaa uummata tajaajilan waan ta’aniif

akkaataan hojii isaanii uummata biratti amanamummaa akka qabaatu eegama. Waan ta’eefuu,

abbootii seeraas ta’an abbootiin alangaa itti gaafatamummaa isaanii hir’isanii yoo argaman itti

gaafatamoo akka ta’an olitti ilaalleerra.

Abbootii seeraas ta’an abbootiin alangaa itti gaafatamummaa yakkaa fi siiviliin cinatti

ittigaafatamummaan qaban ittigaafatamummaa bulchiinsaati. Itti gaafatamummaan bulchiinsaa

129

kun ogeessichi akka ogeessatti waajjira hojjetu keessatti hojiisaa itti fufuu fi addaan kutuu

adeemsa itti murtaa’u dha. Kana keessatti, badiiwwan naamusaa abbaa seeraa ykn abbaa

alangaan raawwataman hojiirra osoo jiruu adabuu ykn hojiirraa gaggeessuu kan dabalatu dha.

Itti gaafatamummaa bulchiinsaa abbootii seeraa ilaalchisee heera mootummaa keewwata 79(4)

jalatti tumaa armaan gadii arganna.

Abbaan seeraa kamiyyuu yeroon sooramaa seeraan murtaa’ee jiru gahuun dura fedha isaatiin ala

abbaa seerummaa irraa ka’uu kan danda’u:

Gumiin Bulchiinsa Abbootii Seeraa bu’uura danbii naamusa abbootii seeraatiin badii

raawwateera ykn hanqina dandeettii fi si’oomina cimaa agarsiiseera jedhee yoo murteesse

ykn sababa dhukkubaatiin hojiisaa haala barbaachisuun hojjechuu hin danda’u jedhee yoo

murteesse; fi

Murtiin gumichaas Mana Maree Bakka Bu’oota Uummataa ykn Mana Maree Naannoo

dhimmi ilaallatutti dhihaatee sagalee walakkaa ol ta’een yoo ragga’e dha.

Kanuma bu’uureffachuun Gumiin Bulchiinsa Abbootii Seeraa sadarkaa federaalaa fi naannootti

kan hundaa’e yoo ta’u, dhimmi naamusa abbaa seeraas kan ilaalamu qaamotuma kanaanidha.

Haa ta’u malee, itti gaafatamummaan bulchiinsaa itti gaafatamummaa irraa kaasuu qofa miti.

Sadarkaa cimina badii raawwatameen osoo hojiirraa hin kaasiin tarkaanfiiwwan naamuusaa

giddu galeessa ta’an fudhatamuu danda’u. Federaala irrattis ta’e naannolee irratti himanni

naamusaa abbaa seeraa irratti yoo dhihaatu tarkaanfii akeekkachiisa afaanii jalqabee hanga

hojiirraa gaggeessuu gahu kan fudhatamu ta’uu danbii naamusaa tumu kan qaban yoo ta’u, gadi

fageenya isaa beekuufis tokkoo tokkoo danbiilee kanneenii ilaaluu barbaachisa.

Abbootii alangaa ilaalchisee waanti ifatti Heera mootummaa keessa taa’e jiraachuu baatus,

sadarkaa federaalaattis ta’e sadarkaa naannootti seeronni abbootii alangaa ilaallatan bahaa kan

jiran yoo ta’u, seeronni kunninis dhimma naamusa abbootii alangaa qaamni ilaalu gumiin

abbootii alangaa akka jiru ni tumu.48

Badiin naamusaa maali?

48

Danbiin Ittiin Bulmaata Abbootii Alangaa Federaalaas ta’e Naannoo Amaaraa haaluma walfakkaatuun kana ni agarsiisu.

130

Labsii gumii bulchiinsa abbootii seeraa federaalaa,labsii lakkoofsa 24/88 keessatti kan armaan

gadii tumamee argama:

“Badii naamusaa jechuun badii danbii naamusaa keessatti agarsiifame yoo ta’u yakkaan

himatamee balleessaa ta’uun isaa kan itti mirkanaa’e, matta’aa fi ammaalaajiin kan hojjetu,

sanyiin, amantaan, saalaa, fi ilaalcha siyaasaan loogii kan godhu ykn abbaa dhimmaa dhamaasuu

dabalata” jedha.

Danbiin naamusa manneen murtii federaalaa adda durummaan dirqamoota kaa’a malee

badiiwwan adabsiisan jechuun tokko tokkoon tarreessee hin kaa’u. Danbiiwwan naamusa

abbootii seeraa Amaaraa, Tigiraay, Oromiyaa fi Kibbaa garuu badiiwwan naamusaa warra

jedhaman tarreessanii booda adabbii isaa walumaan kaa’anii jiru.

Danbiiwwan naamusaa abbootii seeraa naannolee irratti badiiwwan naamusaa tarreeffamanii

taa’aniiru. Hedduminaan walfakkaatu waan taa’eef bifa waliigalaan akka armaan gadiitti

agarsiisuun ni danda’ama.

Beekumsa seeraa fooyyeeffachuuf fedhii dhabuu

Beellama baay’isuu

Adeemsa hojii mana murtii keessatti kabaja mana murtii eegsisuu dhabuu

Gareewwan walfalman to’achuu dhabuu

Obsaan dhaggeeffatanii dubbi fixachiisuu dadhabuu

Abbootii seeraa fi hojjettoota wajjiin waliigalanii hojjechuu dhabuu

Raawwii hojii hojjetootaa to’achuu dhabuu

Galmeewwan mana murtii keessatti jechoota jibbisiisoo fi safuu ta’an fayyadamuu

Naamusa gaarii dhabuu

Sa’atii hojii kabajuu dhabuu

Hojii abbaa seerummaa dantaa dhuunfaa wajjiin walitti buusuu

Ta’e jedhanii seera dabsuu ykn cabsuu

Iccitii eeguu dhabuu

Aangootti gar-malee gargaaramuu

Ammaalaajiin hojjechuu fi kkf jedhamuun ibsamanii jiru. Ta’us garuu, danbiiwwan

naamusaa federaalaas ta’e naannolee ilaaluun gaarii ta’a.

131

“Hanqina gahumsaa cimaa” ilaalchisee labsiin manneen murtii federaalaa yoo hiiku:

“Hanqina dandeettii hojii fi si’oominaa cimaa jechuun danbii naamusaa keessatti agarsiifamee

kan jiru yommuu ta’u, hojii abbaa seerummaa keessatti sadarkaa barnootaa, muuxannoo fi

dandeettii ogummichi gaafatuun gadi kan ta’e dogoggora seeraa fi firii dubbii kan raawwatu ykn

akka malee yeroo turtii falmii kan dheeressus ni dabalata” jedha.

Danbiin bulchiinsa abbootii alangaa federaalaas akkuma kan naannolee badiiwwan naamusaa

salphaa fi cimaa jechuun tarreessa.

Akka danbii abbootii alangaa federaalaatti badiiwwan adabsiisan:

Keewwata 75 Badiiwwan naamusaa

1. Kanneen armaan gadii badiiwwan naamusaa cimoo ta’anidha.

a. Matta’aa fudhachuu ykn akka kennamuuf gaafachuu

b. Faayidaa hin malle ofiif argachuuf ykn nama biraaf argamsiisuuf yaaduun

ammaalaajiin hojjechuu

c. Of ykn garee sadeffaa fayyaduuf jecha odeeffannoo barreeffamaan taa’ee jiru ta’e

jedhanii gara sobaatti jijjiiruu

d. Namoota hojiin walitti dhufeenya qaban irraa qarshii liqeeffachuu

e. Odeeffannoo ykn firii dubbii rogummaa qabu ta’e jedhanii ykn maaldhibdeedhaan

qaama ilaaluuf beeksisuu dhabuu ykn haala murtii dabsu uumuu

f. Sababa gahaa malee hojii tursiisuun abbaa dhimmaa dhamaasuu

g. Qoricha seeraan alaa sammuu namaa adoochu ykn araada nama qabsiisu fayyadamuu

h. Machaa’anii hojii irratti argamuu ykn ifatti nama keessatti mul’achuun naamusa

ogummaa fi kabaja mana hojii xiqqeessuu

i. Sababa gahaa malee ykn hayyama malee deddeebi’anii hojiirraa hafuu

j. Bakka hojiitti gocha hamilee fi amala gaariin faallaa ta’e raawwachuu

k. Ta’e jedhanii ykn maaldhibdee cimaadhaan qabeenyaa mana hojii irratti miidhaa

cimaa dhaqqabsiisuu

l. Badiiwwan cimoo biroo sadarkaa walfakkaataa irratti argaman

m. Ajaja ifaa fi seera qabeessa barreeffamaan ykn jechaan mana hojii ykn hoogganaa ol

aanaa irraa kenname fudhachuu ykn hojiirra oolchuu diduu

132

2. Kanneen armaan gadii badiiwwan naamusaa salphaa ta’anidha

a. Hojiirratti kaka’umsaa fi dhamaatii barbaachisu gochuu dhabuu

b. Miiltoowwan hojiin waliigalanii hojjechuu dhabuun adeemsa hojii irratti danqaa ta’uu

ykn

c. Deddeebi’uun liqeeffachuu

d. Badiiwwan sasalphoo biroo sadarkaa walfakkaataa irratti argaman raawwachuu

Adeemsa Himannaa Naamusaa

Biyya Itoophiyaa keessattis ta’e biyyoota biroo keessatti himatni naamusa abbootii seeraas ta’e

abbootii alangaa sirna adeemsa falmii idilee mana murtii kan hordofe dha. Haa ta’u malee sirni

himannaa dhimma naamusaa tokkoo tokkoon Mootummoolee Naannoo maal akka fakkaatu

danbiiwwan isaanii keessatti kan agarsiifame yoo ta’u kanuma hordofanii adeemuu barbaachisa.

Akka waliigalaatti garuu, sirna waliigalaa fi walfakkaataa ta’e kan hordofan ta’uu hubachuun ni

danda’ama.

1. Himata eegaluuf iyyanni nama kamiinuu ykn miseensota gumiin ykn gumichuima mataa

isaatiin ta’uu akka danda’u danbiin naamusa abbootii seeraa federaalaa keewwati 5 ni

tuma. Danbiin naamusa abbootii seeraa naannoo Amaaraa fi naannoo kibbaas adeemsa

walfakkaataa ta’e qaba.

2. Gumiin himanni naamusaa dhihaate qulqullaa’uu qaba jedhee yoo murteesse gara

tajaajila sakatta’aa murtiitti (inispekteraatti) qajeelcha. Dhimmoonni iyyanni irratti

dhihaatan hundi himachiisuu kan danda’ani dhamoo miti kan jedhu ni ilaalama. Himata

banuun barbaachisaa ta’ee kan hin argamne yoo ta’es sababa maaliif akka ta’e nama

iyyata dhiheesseef barreeffamaan ni beeksisa.

3. Naannoo Amaaraatti hir’inni naamusaa hanqina raawwii murtii, ajaja, jalmurtii, ykn seera

adeemsaa kan ilaallatu yoo ta’u kan qulqullaa’us karaa sakatta’aa murtii (inispekteraa)

akka ta’e agarsiifameera. Kanaan ala kan jiru gumichaan kan moggaafamu Gumii

qulqulleessituun akka ta’e taa’ee jira.

4. Sakatta’aan Murtii (Inispekterri) erga qulqulleessee booda kan himachiisu ta’ee yoo

argame himatamaan deebii akka itti kennu xalayaan waamichaa ni ergamaafi.

133

5. Yeroo qorannaan gaggeeffamutti sababni gahaa himachiisu kan hin jirre yoo ta’e abbaan

seeraa sun deebii akka itti kennu hin godhamu. Kan abbaa alangaas akkasuma.

6. Itti aansuun, himatamaan yeroo gahaa fudhatee deebii akka kennu ni godhama.

7. Dhimmicha irratti murtiin ni kennama.

8. Adeemsi isaa iccitii kan eegamu ta’ee tura. Danbiin naamusa abbootii seeraa federaalaa

keewwati 12 gumiin dhimma naamusaa yoo hayyameen alatti adeemsi himannaa fi falmii

naamusaa iccitiin kan eegamu ta’a. Yeroo murtii argatetti garuu gumiin ajaja addaa yoo

kenneen alatti sanada uummataa ta’ee kan gargaaru ta’uu keewwati kun ni tuma.

9. Abbaan seeraa ykn abbaan alangaa hojiirraa dhorkamee turuu danda’a. Kan dhorkamanis

abbootii seeraaf guyyoota 60; abbootii alangaaf ammoo guyyoota 45f dha.49 Danbiin

naamusa abbootii seeraa federaalaa keewwati 8 abbaa seeraa himanni badii naamusaa

cimaa ta’e raawwateera jedhamee iyyanni irratti dhihaate tokko hanga dhimmichi

qulqullaa’ee murtiin dhumaa itti kennamutti hojiirraa ykn mindaarraa dhorkamee akka

turu gumiin ajajuu akka danda’u ni tuma. Yeroon turtii dhorka hojii fi mindaa kun yoo

baayyate ji’a lama caaluu hin qabu jedha. Dhuma irrattis, abbaan seeraa dhorkame kun

badii ittiin himatame irraa bilisa yoo ta’e mindaan isaa akka gadhiifamuuf tumamee jira.

10. Himatni kan hundaa’u yeroo adda bahee taa’e keessatti dha. Haaluma kanaan, abbootii

seeraaf waggaa tokko; abbootii alangaaf badii salphaaf ji’a jaha;badii cimaaf ammoo

waggaa tokko keessatti dhihaachuu qaba.

11. Murtiin gumii bulchiinsa abbootii seeraatiin kennamu hojiirraa gaggeessuu yoo ta’een

alatti isa dhumaa fi ol’iyyata kan hin qabne dha. Haa ta’u malee, murtiin abbootii alangaa

irratti ol’iyyatamuu danda’a. Sadarkaa federaalaatti murtii gumii bulchiinsa abbootii

alangaan kennamu irratti ministeera haqaatti ol iyyatamuu danda’a. Akka danbii naamusa

naannoo Amaaraattis gareen dogoggorri bu’uuraa seeraa jira jedhu mana murtii

waliigalaatti ol’ iyyannoo dhiheeffachuu danda’a.

Biyyootni tokko tokko murtii kennan irratti badii naamusaa cimaa raawwachuun bulchiinsa

sirna haqaa gar-malee kan hubu yoo ta’e gara fuula duraatti gorsa seeraa fi tajaajila

abukaattummaa kamittuu akka hin hirmaanne hojimaata ittiin ittisan diriirsanii qabu. Haa ta’u

49

Danbiiwwan naamusaa federaalaa fi naannolee ilaalaa.

134

malee, hojimaati akkasii kun biyya keenya keessatti diriiree hin jiru. Barbaachisaa ta’uu fi

dhiisuu isaas gara fuula duraatti kan ilaallu ta’a.

Gaaffilee Marii

1. Abbaan seeraa ykn abbaan alangaa aangoo isaa gar-malee fayyadameera himanni yakkaa

jedhu irratti yoo dhihaatu, kutaan gochaa (the moral element) jiraachuun isaa yoo

mirkanaa’e kutaan sammuu (the mental element) akka guutetti akka lakkaa’amu seera

yakkaa keewwata 404 jalatti tumameera. Jiraachuun tumaa kanaa abbaa seeraas ta’e

abbaan alangaa hojii isaaanii bilisummaan akka hin hojjenne kan godhu dha falmiin

jedhu ni ka’a. Irratti mari’adhaa!

2. Abbaan seeraa itti gaafatamummaa siivilii kan qabaatu yakkaan himatamee balleessaa

yoo ta’e qofa akka ta’e tumaan seera hariiroo hawaasaa ni agarsiisa. Haa ta’u malee,

eegumsi akkasii kun abbaa alangaa irratti raawwatinsa hin qabaatu. Barbaachisummaa

garaagarummaa kanaa irratti marihadhaa!

3. Haalli abbaan seeraa hojii abbaa seerummaa irraa itti ka’u keessaa tokko hanqina

dandeettii fi si’oominaa ol aanaa yoo agarsiise akka ta’e Heera mootummaa irratti

tumameera. Abbaa seeraa rakkoo akkasii qabu kana maaliin beekuun danda’ama?

Fakkeenyota kanaaf ta’an kaasuun mari’adhaa!

Wabiiwwan

1. Vincent Barry, Philosophy A Text with Reading (2nd, 1983).

2. Robert H.Aronson and Donald T.Weckstein, Professional Responsibility in A Nut Shell

(2nd,1991)

3. A.G. Griffith,The Politics of the Judiciary,3rd ed.,1985

4. Paul Mageean,Belfast,The Role and Independence of Prosecutors,Northern Ireland 17th

May 2005,Cairo

5. Transparency International,Global Corruption Report 2007

6. UN Banglore Principles of Judicial Conduct,2006

135

7. The Judicial Integrity Group,Commentary on the Banglore Principles of Judicial

Conduct,2007

8. International Association of Judges, The Universal Charter of the Judge, 1999.

9. Canadian Guide to Judicial Conduct.

10. International Association of Prosecutors, Standards of professional Responsibility and

Statement of the Essential Duties and Rights of Prosecutors, April 1999.

11. Un Guidelines on the Role of Prosecutors,1990

12. UN Code of Conduct for Law Enforcement Officials, 1979.

13. The Code for Crown Prosecutors, 2004/www. Cps.gov.uk (internet document)

14. Code of Conduct for Crown Prosecutors:November 28,2006

15. Code of Conduct of the Bar of the Hong Kong Special Administrative Region Adopted

by the Bar Council on 20th November,1997 Effecive from Ma,1998 (Updated as of 5

March 2009)

16. The Ethics of Prosecution,Avrom Sherr

17. Heera Mootummaa RDFI

18. Labsii Manneen Murtii Federaalaa Hundeessuuf Bahe,Lab. Lak.24/88 (akka fooyyaa’etti)

19. Danbii Naamusa Abbootii Seeraa Federaalaa

20. Danbii Ittiin Bulmaata Abbootii Alangaa Federaalaa

21. Danbii Naamusa Abbootii Seeraa Naannoo Amaaraa

22. Danbii Naamusa Abbootii Seeraa Saboota,Sablammootaa fi Uummattoota Kibbaa

23. Danbii Ittiin Bulmaata Abbootii Alangaa Naannoo Amaaraa

24. Negaarit Gaazzexaa Federaalaa,Waggaa 6ffaa,Lak.,Danbii Naamusa Abukaattota

Manneen Murtii Federaalaa,Danbii Mana Maree Ministeerotaa Lak.57/1992

136

25. Mana Murtii Waliigala Federaalaa, RDFI tti, Maanuwaalii Leenjii Naamusa Manneen

Murtii Federaalaa,1999,Finfinnee

26. F.Stsk,Maalummaa Naamusa Ogummaa (kan hin maxxanfamiin)

27. Sanada Sagataa-xiqqaa Fooyyaa’insa Naamusaa, Lak.2.

Wiirtuu Leenjii OgeessOta QaamOLee HaQaa FederaaLaa Ogummaa Abbootii Seeraa fi... · adda duraan...

Documents

Transcript of Wiirtuu Leenjii OgeessOta QaamOLee HaQaa FederaaLaa Ogummaa Abbootii Seeraa fi... · adda duraan...