/3&

/

BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

Şövqi Göyçaylı

COĞRAFİYA VƏ COĞRAFİ EKOLOGİYANIN PROBLEM LƏRİ

(Nəzəri və metodoloji aspektlər)

ПРОБЛЕМ Ы ГЕОГРАФИИ И ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ ЭКОЛОГИИ

(Теоретические и методологические аспекты)

PROBLEMS OF GEOGRAPHY AND GEOGRAPHICALECOLOGY

(Theoretical and methodological aspects)

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN

İŞ L Ə R İD A R Ə S İN İN

Kitfefet^ASIB A K I-2 0 0 4

Az 2 G 76

Rəyçilər ŞJB.XəIilov

AMEA-nın müxbir üzvü dos.T.G.Həsənov

BDU İqtisadi-sosial coğrafiya kafedrasının müdiri

GÖYÇAYLI Ş.Y.G76 Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemləri Azərb. dilində.

Rəyçilər AMEA-mn müxbir üzvü Ş.B.XəIilov , B D U İqtisadi-sosial coğrafiya kafedrasının müdiri dos.T.G.Həsənovdur, B.:«Ulu», 2004. 268 s.

Monoqrafiya BDU-nun nəşriyyat şurasının 28/IX-04-Cİ il tarixli qərarı ilə nəşr edilmişdir.

Monoqrafiya tarixi mərhələlərdə coğrafiyanın nəzəri və metodoloji məsə­lələrinə və eləcə də, coğrafi ekologiyanın problemlərinə həsr olunmuşdur. Ki­tabda, eyni zamanda, bazar iqtisadiyyatı şəraitində coğrafiya və coğrafi eko­logiyanın inkişaf konsepsiyaları irəli sürülür.

Monoqrafiyadan coğrafiya fakültəsinin aspirantları, maqistrantlan və tələbələ­ri dərs vəsaiti kimi istifadə edə bilərlər.

Монография была издана решением Издательского совета БГУ, от 28/IX-04 года.

Монография посвящена теории и методологии географической науки в исторических этапах, а также проблемам географии и геоэкологии. В ней выдвинуты концепции по развитию географии и геоэкологии в условиях рыночной экономики. Монографию могут также использовать аспиранты, магистранты и студенты географического факультета как учебное пособие.

Monograph has been published on the basis o f the decree o f Baku state Uni­versity's editorial council from 28/1X-2004.

Mammography dedicated to theoretical and methodological problems of ge­ography as well as to the problems o f geographical economy in the historical sources.

At the same times from scientific and research metrological view point there are suggested developing conceptions o f geography and geographical economy.

Monograph can be used as a textbook by the teachers of the geographical faculty, post graduated test-graduated, student, etc.

G 1502020000-15090-2004 A z2

© «ULU» İKF, 2004

090-2004

Hər bir alim qiymətlidir. Ancaq nəzəriyyəni təcrübə ilə birləşdirən,

fikirlərini tətbiq edə bilən və onlardan əməli nəticə götürə bilən, cəmiy­

yətə, ölkəyə, xalqa konkret fayda gətirən insanlar alimlərin sırasında

xüsusi yer tuturlar.

Heydər Əliyev

Kitabı Coğrafiya fakültəsinin 60 illik yubileyinə və

ömrünü, bacarığını təmənnasız olaraq coğrafiya elmi­

nin, tədrisinin inkişafına sərf etmiş alimlərimizin əziz

xatirəsinə həsr edirəm.

Kitabın nəşrinə maddi köməklik etdiyinə görə Sü­

leymanov Elxan Sirac oğluna müəllif öz təşəkkürünü

bildirir.

GirişHər bir elm sahəsində olduğu kimi coğrafiya elminin də forma­

laşması içtimai və sosial həyatın xüsusiyyətləri və idarəetmə sistem­lərinin həmin elmə olan tələbləri ilə daha çox əlaqədardır. Həyatda mövcud olan bəzi qeyri-konstruktiv meyllər, eləcə də dünya ölkələ­rinin müxtəlif siyasi mövqedə durması və ölkələrdə olan ideoloji cərəyanlar təbiidir ki, elmlərin inkişafına da müxtəlif dərəcədə təsir göstərmişdir. Keçmiş ittifaqda elm özünəməxsus inkişaf etməklə yanaşı bir çox cəhətləri ilə də fərqlənirdi. Həmin sahədəki müvəffə­qiyyətləri, xüsusilə dəqiq elmlər üzrə qazanılan nəticələri dünya el­mi nailiyyətlərinə aid etmək olar. Lakin XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində təbiətşünaslıqda və ictimai elmlərdə elmi yüksəlişlərlə yanaşı müxtəlif elmi məktəblərdə radikal meyllər özünü göstərirdi. Sonralar ölkələrin siyasi və iqtisadi cəhətdən əsa­sən iki cəbhəyə ayrılmaları ilə elmin sahələrində burjuaziya və so­sialist elmləri kimi bölgülər yarandı.

Deyilənlər elmlərin bir çox sahələrində nəinki nəzəriyyələrin və eləcə də, tətbiqi sahələrin inkişafının ləngiməsinə təsir göstərmişdir. Məhz ona görə də coğrafiya elminin inkişafında bir müddət mər­kəzdənqaçma meylləri güclənməyə başlamışdır. Coğrafiyanın iqti­sadi-sosial qolu daha çox siyasətləşdirilərək dünyanın siyasi vəziy­yəti və beynəlxalq münasibətlərlə, iqtisadiyyatda isə təsərrüfatın yerləşdirilməsi ilə əlaqələndirilmişdir. Beləliklə, coğrafiya siyasi ta­rix vasitəsilə tarix elmi ilə, istehsalın yerləşdirilməsi ilə iqtisad elmi ilə daha çox inteqrasiya edilmişdir. Fiziki coğrafiya isə qismən geo­logiya, okeanologiya və iqlimşünaslıq, həmçinin torpaqşünaslıq elmləri ilə daha çox inteqrasiya edilmişdir. Sovet ittifaqından əv­vəlki dövrlərdə yaranmış Sahələr coğrafiyası, sonralar coğrafiya elmində öz təsirim göstərməkdə davam edirdi. Lakin onunla təx­minən eyni dövrdə yaranan coğrafi siyasət, kommersiya coğrafiya­sı və s. isə Sovet dövründə qəbul edilmədi və burjuaziya elmi kimi inkar edildi.

XX əsrin 30-cu illərindən sonra yaranmaqda olan yeni tipli rayonlaşdırma, landşaftın coğrafiyası, sahələr coğrafiyası və s. ilə rəqabətdə üstünlüyə malik oldu. Beləliklə Sovet coğrafiya elminin

5

inkişafında yeni istiqamətdə təkamülləşmə getməsi üçün elmi əsas­lar yaranırdı. II Dünya Müharibəsi dövründə ölkənin məhsuldar qüvvələrinin yerləşdirilməsi və idarə edilməsinin smaq dövründə coğrafi yanaşma özünü doğrultdu və az sonra coğrafiya elmində transformasiya getməyə başlandı. Eyni zamanda coğrafiyada hə­min dövrdə təsvirçilik də qalmaqda idi.

Müharibədən sonra xalq təsərrüfatında quruculuq işlərinin ge­nişlənməyə başlanması ilə bir çox elm sahələrinə və eləcə də, coğra­fiya elminin inkişafına mühüm təsir göstərilirdi. Həmin dövrdə öl­kənin təbii ehtiyatlarından intensiv istifadə edilirdi. Köhnə sənaye mərkəzləri genişləndirilməklə yanaşı yeni sənaye ocaqları da yara­dılmağa başlandı. Məhsuldar qüvvələrin ekstensiv yol ilə inkişaf etdirilməsinə baxmayaraq coğrafi, xüsusilə iqtisadi coğrafi yanaş­ma məhsuldar qüvvələrin öyrənilməsi və inkişaf etdirilməsində aparıcı yerlərdən birini tuturdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox ixtisas sahələrində onun tədris edilməsi, xüsusilə predmetin formalaşdırılması coğrafiyanın ümumi inkişafına da müsbət təsir göstərirdi. Məhz ona görə də 1930-cu illərdən başlayaraq coğrafiyanın orta və ali məktəblərdə tədris edil­məsi mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Beləliklə, coğra­fiya elmi strukturlaşma ilə yanaşı başqa elm sahələri ilə də inteqra­siya olunurdu.

XX əsrin 60-cı illərindən sonra bütün dünyada olduğu kimi, keçmiş SSRİ-də və eləcə də, Azərbaycanda elmin bir sıra sahələ­rində, o cümlədən coğrafiyada konstruktivləşmə başlandı. Həmin prosesə aşağıdakı amillər xüsusi təsir göstərmişdir: dünyada «de­moqrafik partlayışın» yaranması və həmin prosesə ikili münasibət bəslənilməsi; elmi-texniki nailiyyətlərin yaranması və kosmik uçuş­ların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq Yer kürəsinə və onun təbii ehtiyatlarından istifadə edilməsinə yeni münasibətin yaranma­sı; XX əsrin əvvəllərindən və xüsusilə müharibə və ondan sonrakı dövrdə təbiətə dəyən ziyanların təsirinin yerli və qlobal təzahürləri­nin meydana gəlməsi; ölkələrarası siyasi-iqtisadi, elmi əməkdaşlığın genişlənməsi, eləcə də, coğrafiyada və regional təhlillər sahəsində qərb ölkələri alimlərinin əsərlərinin rus dilinə tərcümə edilməsi;

dövlətlərarası soyuq müharibənin qismən zəifləməsi; açıq və gizli rəqabətin getməsi və s.

Artıq coğrafiyada elmi tədqiqatlar və tətbiqi məsələlər yeni tə­ləblər səviyyəsində genişlənməyə başlayırdı. Lakin, elmin funda­mental məsələlərinin tədqiqi, əsasən «mərkəzin» elmi tədqiqat in­stitutlarında və elm-tədris mərkəzlərində aparılırdı. Həmin sahədə respublikaların hüquqlarının qismən məhdudlaşdırılmasına bax­mayaraq bir çox mərkəzlərdə respublikalardan olan alimlərlə apa­rılan elmi əməkdaşlıq müsbət nəticələr verirdi.

Azərbaycanın yeni inkişaf yoluna keçməsi ilə əlaqədar olaraq ictimai və sosial həyatın demokratikləşdirilməsi müasir dövrdə el­min transformasiya edilməsinə, inkişafına böyük təsir göstərməyə başlamışdır. Eyni zamanda 1975-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiya­sında elmin fundamental problemləri üzrə şuranın yaranması və keçid dövründə həmin şuranın yemdən təşkli, 1995-ci ildə MDB ölkələri Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Şura və bölmələrinin əlaqələndirilməsi və onların tərəfindən coğrafiyanın fundamental problemlərinin müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin şuraların keçirdikləri elmi sessiyalarda XXI əsrdə Coğrafi tədqiqatların ümumi istiqamətləri və problemləri və MDB ölkələ­rində həmin elm sahələri üzrə kadr hazırlığı müzakirə edilmişdir (1995). 1998-ci ildə və ondan sonra keçirilən elmi sessiyalarda isə, müasir dövrdə coğrafiyanın ən aktual problemləri XXI əsrin tələb­ləri səviyyəsində müzakirə edilmişdir. Birləşmiş elmi şuraların 2000-ci il sentyabrında növbəti səyyar sessiyası keçirilmişdir. Bütünlüklə yuxanda göstərilən elmi yığıncaqlarda müasir coğrafi, coğrafi siyasi (geosiyasi), coğrafi ekoloji (geoekoloji) və s. istiqa­mətlərin öyrənilməsi qarşıya bir məqsəd kimi qoyulmuş, bununla MDB ölkələrinin coğrafiyaşünaslanmn əməkdaşlığına da əsas ya­radılmışdır. Göstərilənlər çox mühüm elmi əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı coğrafiyanın tətbiqi sahələrinə də çox böyük ehtiyac yaran­dığı duyulurdu. Bununla yanaşı müasir dövrdə coğrafiyanın müxtəlif problemlərinin öyrənilməsi üçün, ilk növbədə «elmi apara­tın» və sahələrinin düzgün stratifikasiyasına, bir çox elm sahələri ilə əməkdaşlığa böyük ehtiyac yaranmışdır. Bu sahədə daha səmə­

6 7

rəli elmi əməkdaşlıq etmək məqsədilə ilk növbədə coğrafiyanın tədqiqat obyektinin düzgün müəyyən edilməsi, elmi-tədqiqat me­todlarının təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə coğrafiyanın informasiya sistemlərindən (CİS-dən) səmərəli istifadə etmək lazım gəlir. Eyni zamanda coğrafiyanın bir çox qollarının, xüsusilə coğrafi ekolog­iyanın məqsəd və vəzifələrinin düzgün ifadə edilməsinə, onun eko­logiya və digər elm sahələri ilə səmərəli əməkdaşlığına zərurət ya­ranır.

Deyilənlərlə əlaqədar olaraq monoqrafiyam coğrafiya və coğ­rafi ekologiyanın problemlərinə həsr etməyimizi məqsədə müvafiq hesab edirik. Coğrafiya və coğrafi ekologiyam birlikdə təhlil et­məyimiz aşağıdakı problemlərə aydınlıq gətirilməsinə köməklik göstərmiş olar: birincisi, coğrafiya elminin keçən əsrin əvvəllərində yeni siyasi-iqtisadi biliklərlə inteqrasiya edilməsinə, siyasi coğrafiy­anın yaranmasına; ikincisi, təbii-sosial proseslərin öyrənilməsində yalnız coğrafi təbəqəni və ictimai istehsalı deyil, kosmik proseslərin və eləcə də, günəş sisteminin yer qabığına, ictimai həyata birbaşa və dolayı olan təsirlərinin qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə; üçüncüsü, coğrafiya ilə başqa elm sahələrinin əlaqə və sintezini düzgün qiymətləndirmək və coğrafi-ekologiya (геоэкология) ter­mininin bir çox halda düzgün ifadə edilməməsi ilə yaradılan yanlış anlayışlara aydınlıq gətirilməsinə və s. Qeyd etmək lazımdər ki, hə­lə 150-200 il bundan əvvəl müzakirə və təhlilləri başlayan “vahid coğrafiya” ideyasına XX əsrin 70-ci illərində yenidən qayıdılması (D.N.Anuçin, Y. G.Sauşkin və b.) bəzi alimlər tərəfindən düzgün qiymətləndirilməmişdir. Onların fikirlərində həmin ideyanın düz­gün nəticə vermədiyi qeyd edilir. Lakin bu fikirlə razılaşmaq ol­maz. Alimlərin diqqətlərinin keçən əsrin II yarısında vahid coğra­fiya probleminə yönəldilməsi nisbətən geç də olsa öz nəticəsini verməkdədir. Məhz XX əsrin axırlarında coğrafi siyasətin yenidən fəallaşdırılması, coğrafi ekologiyanın və s. yaranması vahid coğra­fiyanın əsasında formalaşmağa başlamışdır. Məhz coğrafiyanın iki əsas qolları olan fiziki və iqtisadi-sosial coğrafiyanın əsasında eko­loji coğrafiyanın təşəkkül tapması, coğrafiyanın nəinki elmi-nəzəri, elmi-metodiki və eyni zamanda tətbiqi sahələrinin inkişaf etməsini

8

göstərir. Bu əsasda ətraf mühitin mühafizəsi kimi yeni sahənin ya­ranması coğrafi ekologiyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəyyən dərəcədə bu sahədən bəhs edən, ətraf mühitin kimyası, mühəndis-texnologiyası və s. ilə yanaşı yeni coğrafi istiqamətlərin yaranması son 50 ilin elmi nəticələrinin nümunələrindəndir. Lakin bütün elmlərin və eləcə də coğrafiyanın ekologiya elmlərindəki ye­rini də düzgün qiymətləndirmək lazım gəlir. Xüsusilə qeyd etmək lazım gəlir ki, ekoloji proseslərin nəticələrini eyni zamanda biolog­iya, kimya və digər elmlər vasitəsilə, ekoloji proseslərin səbəblərini əsasən vahid coğrafiya elmi sistemi ilə daha ətraflı öyrənmək mümkündür.

Müasir dövrdə ən mühüm məsələlərdən biri də həyatın bir çox sahələrində, xüsusilə kadr hazırlığında, ictimai fəaliyətimizdə coğrafi təfəkkürün formalaşdınlmasma, ekologiya sahəsində elmi biliklərin sistemləşdirilməsinə və xəritələşdirilməsinə böyük ehtiy­acın olmasıdır. Eyni zamanda coğrafiyanın elmi aparatı ilə yanaşı onun predmetinin təkmilləşdirilməsi bu günümüz üçün aktualdır və ona görə də coğrafiya və coğrafi-ekologiyanın problemlərinə həsr etdiyimiz elmi monoqrafiyanın nəşr edilməsini məqsədə müvafiq hesab edirik. Bununla yanaşı bazar iqtisadiyyatına keçməyimizlə əlaqədar olaraq əvvəlki tədqiqatlarda bəhs etdiyimiz coğrafiya, coğrafi ekologiyaya və demoqrafiyaya dair nəzəri və metodoloji məsələlərə burada müəyyən dərəcədə yenidən toxunmuşuq. Təbii­dir ki, coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemlərini yalnız bir monoqrafiyada tamamilə əhatə etmək mümkün deyildir. Lakin monoqrafiyada bu günümüz üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələləri əhatə etməyə çalışmışıq.

Oxuculardan xahiş edirik ki, kitab haqqında rəylərini kitabın nəşriyyat ünvanına göndərsinlər. Bunun üçün əvvəlcədən təşəkkür edirik.

Kitabın yazılmasında lazımı texniki köməkliklər göstərmiş ka­fedra əməkdaşı S.M.İsgəndərovaya minnətdarlığımızı bildiririk.

9

I FƏSİL

Coğrafi mahiyyətlər, coğrafiyanın elmlər sistemində yeri və problemləri

Coğrafiyaçılar., insanları ətraf mühitlə birləşdirən ekoloji və mürəkkəb axınlarla

bir rayonu digərilə əlaqələndirən ərazi strukturları və sistemləri ilə məşğul olurlar.

Piter Xaqqet

1.1. Dünyanın dərk edilməsində coğrafi baxışların və elmininəhəmiyyəti

Coğrafiya təbiətdən və cəmiyyətdən, onların qarşılıqlı əla­qələrindən bəhs edən elmlər sisteminə daxildir. Bu elm təbiətin və məhsuldar qüvvələrin ərazi komplekslərinin inkişaf qanu­nauyğunluqlarını, ərazilərin funksional inkişafını əhatə etmək­lə, təbiətlə cəmiyyətin dialektik mahiyyətinə dair bir çox məsə­lələri də əhatə edir. Təsadüfi deyildir ki, bəzi alimlərin fikrincə coğrafiya fəlsəfə elminə aid edilir. Belə ki, təbiətlə cəmiyyət arasındakı münasibətlərin dərk edilməsi, ilk növbədə, coğrafi biliklərə malik olmağı, coğrafi qanunauyğunluqları öyrənməyi tələb edir.

Peşəkar coğrafiyaçı olmayanlar üçün də coğrafiya çox böyük dünyagörüşü mənbəyidir. Bu elm dünyanı dərk etdirir və insanlarda həyat mövqeyinin formalaşdırılmasma mühüm təsir göstərir. Həyatın bir çox sahələrində, xüsusilə idarəetmə sis­temlərində, planlaşdırmada, ixtisaslaşdırmada, daxili və xarici bazarların seçilməsində, konyukturasmm formalaşdırılmasında coğrafi biliklər tələb olunur. Bir çox halda ekoloji tarazlığın pozulmasındakı səbəblər coğrafi problemləri dərindən bilmə­məyimizlə, ona əhəmiyyət verməməyimizlə əlaqədar olmuşdur. Mühüm həyatı əhəmiyyət kəsb edən «məkan və zaman» an­layışlarının əsl mahiyyətinin dərk edilməsi coğrafi mühiti dərk etmədən mümkün deyildir.

10

Məkanın coğrafi-funksional cəhətdən düzgün qiymətlən- dirilməməsi, onun kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin, dina­mikliyinin nəzərə alınmaması, bütün təbii-tarixi dövrləri yer vaxtilə deyil, ancaq ictimai inkişafın ritmi ilə ölçülməsi zaman və məkanın dialektik mənasını da müəyyən dərəcədə mücərrəd­ləşdirmişdir.

Məkan və zaman anlayışlarındakı coğrafi mahiyyətin uzun dövrlər ərzində mücərrədləşdirilməsi, tarixi proseslərin düzgün dərk edilməməsinə və eləcə də, coğrafi-siyasi (geosiyasi) baxış­ların bir çox halda mahiyyətinin kifayət dərəcədə açılmaması­na təsir göstərmişdir. Dünya ölkələrinin birinci, ikinci, üçüncü ölkələrə bölünməsi, həmin regionlarda siyasi həyatın, daxili və xarici əmək bölgülərinin formalaşması ilk növbədə coğrafi şə­raitlə, coğrafi əmək bölgülərinin inkişaf mərhələləri ilə əlaqədar olmuşdur. Tarixdən bizə məlum olan Nil, Dəclə və Fərat, Xu­anxe və Yansızı və s. çaylar mədəniyyətlərin, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin daş, dəmir və s. dövrlərindən başlamış müasir urbanizasiyaya qədərki inkişafının əsasını coğrafi amil­lər təşkil edir. Belə davam edən təbiət və cəmiyyətin dialektik vəhdətində yeni bir sfera «Noosfera» yaranmışdır. Qlobal, ümumbəşəri mahiyyət kəsb edən, eyni zamanda yerli fərqlərə malik olan yeni sfera cəmiyyətin inkişaf tarixinin öyrənilmə­sində hələ özünə müvafiq yer tapmamışdır. Lakin bununla ya­naşı tarix elminin yaddaşında deyilənlərlə əlaqədar çox hadisə­lər və faktlar cəmlənmişdir. Onların mənbəyi geniş təhlil edil­məsə də, bu böyük nailiyyətdir ki, coğrafiya və tarix elmlərinin inteqrasiyasında tarixi coğrafiya elmi formalaşmışdır. Bu hər iki elm sahəsinin mühüm nailiyyətidir. Coğrafi amil cəmiyyətin bir çox inkişaf dövrlərində yüksəlişlərin nəinki təkanverici, eyni zamanda istiqamətləndirici mənbəyi olmuşdur. Tarixən insan­ların sayının artması və yayılmasında, cəmiyyəti idarəetmə haqqındakı biliklərin yaranmasında, etnogenetik proseslərin formalaşmasında və s. coğrafi amil əvəzedilməz yer tutmuşdur. Qitələrin, regionların kəşf edilməsi, təbiət qanunlarının aşkar edilməsi, təbiət haqqındakı təxəyyülün nəticəsi olmaqla eyni

zamanda təbii-coğrafi mühitə olan tələbatların nəticəsidir. Bu­na baxmayaraq bəşər tarixinin dövrləri, mədəniyyət tarixi təbi­ətlə müəyyən dərəcədə əlaqələndirilməsinə baxmayaraq tarixi- coğrafi cəhətdən hələ kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir.

Qədim Şərq fəlsəfəsində və eləcə də, Avestada təbiətlə in­sanlar arasındakı əlaqələr haqqındakı fikirlər, Qədim Y unan fəlsəfəsindəki kosmosentrik ideyalardan başlamış orta əsrlərdə Avropa ölkələrinin sxolastik fəlsəfi ideyalar, insanların meyda­na gəlməsi və inkişafı haqqındakı məlumatlar mühüm əhə­miyyət kəsb edirdi. Lakin onların da coğrafi mahiyyətləri ki­fayət dərəcədə şərh edilməmişdir.

O rta əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafında Ə.Bəhmənyar, Xaqani, Nizami, Ş.İ.Şəhrəvərdi, Şəbəstəri ilə yanaşı N.Tusi və başqalarının dünyagörüşü xüsusi yer tuturdu. Həmin dövrdən sonra gələn fəlsəfi dünyagörüşlər (antroposen- trizm, təbiətşünaslığın inkişafı, coğrafi teterminizm, maddi alə­min-mühitin izah edilməsində və s.) mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin dövrdə və ondan sonrakı mərhələlərdə coğra­fiyaya dair qiymətli məlumatlardan geniş istifadə edilirdi. Bun­lar təbiətşünaslığa və coğrafiyaya dair təfəkkürlərin formalaş­masına təsir göstərmişdir. Eyni zamanda «O dövrdə yazılan bir çox əsərlərə, bir çox lüğətlərə, məmurlar və səyahət həvəs­karları üçün hazırlanmış məlumat kitablarına, hətta tarixi və bəzi əsərlərə belə coğrafiyaya dair fəsillər daxil edilmişdir» (A.Paşazadə, 1991).

Coğrafi təfəkkürlər eyni zamanda riyazi, astronomik, bio­loji, hüquqi, fəlsəfi və b. dünyagörüşlərin inkişafına da təsir göstərir. Məsələn riyazi anlayışlar, xüsusilə həndəsə yerin sət­hinin formalarını, bütün kainatın hərəkət qanunauyğunluqla­rını, planetlərin mövqeyini, bir-birinə olan münasibətlərinin və s. müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Riyazi təfəkkürün coğrafi təfəkkürlə inteqrasiyası maddi varlığın for­malaşması haqqında əsas yaradır. Eyni zamanda deyilənlərlə əlaqədar «təbii mühit», «coğrafi mühit» anlayışlarının məna- lari, funksiyanallıq, dinamiklik və s. məlumatlar haqqında

12

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə tarixən elmi əməkdaş­lığa və inteqrasiyaya mühüm şərait yaranmışdır. Məhz ona gö­rə də maddi varlığın kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri filo­sof-alimlər, yaxud da başqa geniş dünyagörüşlü alimlər, tədqi­qatçılar tərəfindən öyrənilirdi: Platon, İ.Kant, Efklipt, N.Tusi, İbn-Sina, M .Lomonosov və b. tədqiqatçılarının ən mühüm cə­həti ondan ibarət olmuşdur ki, onlar riyaziyyatçı, fizik, kimya­çı olduqları qədər də coğrafiyaçı idilər. Daha doğrusu, onlar təbiətşünas-coğrafiyaçı alim və filosof idilər.

Deyilənlər göstərir ki, coğrafi yanaşma, coğrafi anlayışlar yalnız coğrafiyaçılar üçün deyil, bütün elmi təfəkkürün və həya­ti təcrübənin formalaşması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin məqsədlə 1989-cu ildə Beynəlxalq Coğrafiya İttifaqının səyi ilə Brisbenddə keçirilən simpoziumda «Coğrafi bacarığn formalaşması» ətrafında müzakirələr mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Tarixən, xüsusilə Sovet hakimiyyəti illərinə qədər əhalinin (insanların) fəaliyyətinin, cəmiyyətin inkişafının, hətta insanla­rın antropoloji xüsusiyyətlərinin və s. təbii coğrafi şəraitlə əla­qələndirilməsi, dövrünə görə xeyli obyektiv izah edilirdi. Xüsu­silə təbiət-insan münasibətlərinin fəlsəfi dünyagörüşdə əsas yer tutması üçün coğrafi materializm bir körpü rolunu oynamışdır. Lakin Sovet dövründə cəmiyyətin inkişafında təbii şəraitin əvə­zolunmaz rolu inkar edilmişdir. Həyatı fəaliyyətimizdə təbiətlə hesablaşmamaq müəyyən dövrlərdə dünyagörüşümüzə hakim kəsilmişdir.

Bütün çatışmazlıqlara baxmayaraq XX əsrdə coğrafiya sa­həsində bir çox nəzəri və təcrübi əhəmiyyətli elmi kəşflər həyata keçirilmişdir: təbii zonallıq, təbii proseslərin dinamikliyi, enerji istehsal dövriyyələri, təbii və ərazi-istehsal kompleksləri və s. Bunların sırasına antropokosmik və bufirkasion qanunları da aid etmək olar.

70 il ərzində təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin müəyyən də­rəcədə bayağılaşdırılması ilə əlaqədar olaraq elmi tədqiqatların həyata tətbiq edilməsi bütün sahələrdə istənilən nəticə vermə­

13

mişdir. Baxmayaraq ki, həmin dövrlərdə «konstruktiv coğra­fiya» ideyası yaranmış, bir çox elmi tədqiqat işləri müstəsna edilməklə bütün keçmiş SSRİ-də olduğu kimi Azərbaycan coğrafiyasında da konstruktivlik tətbiqi sahələrdə öz əksini ki­fayət dərəcədə tapmamışdır. Çünki elmin konstruktivliyi üçün hər şeydən əvvəl cəmiyyətin özündə, elmlərin idarəetmə siste­mində konstruktivlik getməli idi. Lakin Sovet dövrünün elmi nailiyyətləri öz əhəmiyyətini tamamilə itirməmişdir. Həmin dövrün bir çox elmi nəticələri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Məhz tətbiqi sahələr məhdud və nəticəsiz olduqda elmi kəşflər çox tez unudulur, yaxud da öz əhəmiyyətini və mahiyyətini uzun müddət yaşatmır. Bütün elm sahələrində olduğu kimi coğrafiya elmində də qazanılan böyük müvəffəqiyyətlərlə yana­şı buraxılan nöqsanları təbii qəbul etmək olar. Əsasən buraxı­lan nöqsanları ilk növbədə böyük imperiyanın siyasi-ictimai və iqtisadi şəraitinin tələbləri ilə əlaqələndirmək olar.

Tarixən elmlərin təsnifatında coğrafiyanın ayrıca yeri ol­muşdur. Bu elm «təbiət-cəmiyyət» proseslərindən bəhs edən bir sahə kimi formalaşmışdır. Nəzərə alınmalıdır ki, dünyanın coğ­rafi mühiti, görünüşü də bütövdür, vahiddir. Bu ümumfəlsəfi, qnesoloji əsas coğrafiyanın predmetinin vahidliyini sübut et­məklə yanaşı, onun qolu olan hər bir fərdi coğrafi elm üçün ümum əsas yaradır.

Yer öz oxu və günəşin ətrafında hərəkət etməklə məkan və zamanın vəhdətini yaradır. Məkanın hissələrinin mövqeyindən relyef, iqlim, torpaq, geokimyəvi və geofiziki xüsusiyyətlərin­dən və kosmik təsirlərdən asılı olaraq onun funksiyası və dəy­işmə dərəcəsi formalaşır. Təbiidir ki, zaman keçdikcə məkanın funksiyasında, onun dinamikliyində, ritmliyində mühüm dəyi­şiklik yaranır. Coğrafiya elmi nəinki bu dəyişiklikləri əks etdi­rir, eyni zamanda dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması üçün zə­ngin məlumatlara malik olur. Eyni zamanda coğrafiya elmi cəmiyyətlə təbiət arasındakı mürəkkəb əlaqələrin inteqrativ mahiyyətlərinin açılmasında da mühüm rol oynayır. Coğrafiy­anın ən mühüm xüsusiyyəti-elmlərarası əlaqələndirici, sərhəd-

ləndirici, nizamlayıcı və nəticə etibarilə, sintetiklik meyli təkcə həmin sahə üçün deyil, digər elm sahələri üçün də əhəmiyyətli­dir. Təbiətdə və cəmiyyətdə hər bir hadisə və proseslərin coğra­fi mahiyyəti ayrılıqda elm sahələri tərəfindən müəyyən dərəcə­də inteqrasiya edilməkdədir. Məsələn: mədəniyyətin, nəqliyya­tın, təsərrüfatın, idarəetmənin coğrafiyası və s. Lakin, bu deyi­lənlərin əlaqə və təsir dairələrini indeksləşdirmək, ölçmək, ni­zamlamaq, səmərəlilik dərəcəsini müəyyən etmək çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Deyilənlərin nəzərə alınmamasından nə­inki elm sahələrində, həyati fəaliyyətimizdə də çox şey itiririk.

Qeyd etmək lazımdır ki, elmi inteqrasiyalar direktiv göstə­rişlərlə deyil, elmin və həyatın tələbindən yaranmışdır. Bəzən direktiv metodlarla elm və tədris sahəsində bir çox işlər görü­lmüşdür. Məsələn: Böyük Sovet ensiklopediyasında verilən el­mi təsnifatda coğrafiya elmi iki müstəqil elmə ayrılaraq fiziki coğrafiya təbiət elmləri sırasına, iqtisadi-sosial coğrafiya icti­mai elmlər sırasına daxil edilmişdir. Biz belə hesab edirik ki, bir elm iki elm sisteminə bölünə bilməz. O, iki müxtəlif elmlər sistemi arasında inteqrasiya oluna bilər. Məhz inteqrasiya et­mək meyli coğrafiyanın elmlər sistemində əvəz olunmazlığıdır, onun üstünlüyüdür. Lakin deyilənləri hər zaman qiymətləndir­mək mümkün olmamışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublika­sında 1950-ci illərdə Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitu­tunda İqtisadi Coğrafiya bölməsi institutda tamamilə ləğv edilmiş, bölmə İqtisadiyyat institutu ilə birləşdirilmişdir. İstər SSRİ Elmlər Akademiyası və istərsə də təhsil sistemində 1960- cı illərə qədər Coğrafiya və eləcə də İqtisadi coğrafiya daxilin­dən Əhali coğrafiyası tamamilə çıxarılmışdır. Həmin dövr haq­qında 4-cü fəsildə daha ətraflı bəhs edilir. Deyilənlərlə və başqa səbəblərlə əlaqədar idarəetmədə, xüsusilə iqtisadiyyat elmi ilə rəqabətdə iqtisadi coğrafiya öz yerini tuta bilmirdi. İqtisadi coğrafiya bir çox halda vahid coğrafiya halında çıxış etmədi­yinə görə dövlət səviyyəsində iqtisadi coğrafi məlumatları (ra­yonlaşdırma, ərazi-istehsal kompleksləri və s.) idarəetmədə iq­tisadiyyat elminin məlumatlarından sonra ikinci növ məlumat-

14 15

lar kimi qəbul edilirdi. Ona görə də, iqtisadi təhlillərdə, regio­nal analizlərdə coğrafi nailiyyətlərdən kifayət dərəcədə istifadə edilmirdi. İqtisadi rayonlar şəbəkəsi əsasən coğrafi tədqiqatın «məhsulu» olmasına baxmayaraq iqtisadi rayon kimi qəbul edilirdi. Bəzən də iqtisadi coğrafi tədqiqatlar zamanı ənənəvi elmi tədqiqat metodları unudulur, iqtisadiyyatın elmi-tədqiqat metodlarından istifadə edilirdi və s.

Azərbaycanın demokratik inkişaf yoluna qədəm qoyması, bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılması və deyilənlərlə əlaqə­dar Azərbaycanın beynəlxalq əmək bölgüsünə qovuşması, coğ­rafiya elminin inkişafına mühüm təsir göstərməkdədir. Deyi­lənlər eyni zamanda coğrafi anlayışların və coğrafi təfəkkürün formalaşdırılmasma mühüm təsir göstərməkdədir. Əvvəlki fi­kirlərdən aydın olduğu kimi Yeri, onun hərəkətini öyrənmək, təbiəti dərk etmək, daha sonra bioloji qanunları aşkarlamaq digər elmlərin inkişafına da böyük təsir göstərmişdir. Yuxarıda göstərildiyi kimi, hər şeydən əvvəl fəlsəfənin siyasətləşdirilməsi, onun dövlətin idarə sisteminə xidmət etməsi sahəsindəki möv­qenin bayağılaşdırılması müəyyən dərəcədə coğrafiyanın nəzəri əsasının obyektiv inkişafına əks təsir göstərmişdir. Bununla yanaşı coğrafi mühit haqqındakı elmi nəticələr özünün dolğun- luğu ilə fəlsəfə üçün də kifayət dərəcədə real məlumat mənbəyi­nə çevrilə bilməmişdir. Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, bir çox mühüm məsələlərin həllində də çətinliklər yaranmışdır. Xüsu­silə təbiətə təsir, təbii şəraitdən, təbii ehtiyatlardan istifadənin metodologiyasına, nəticə etibarilə coğrafi anlayışların forma­laşmasına, coğrafi dilin inkişafına da mənfi təsir göstərilmişdir.

Məlumdur ki, elmin sahələri, fənləşmə və fənlərarası əlaqə­lər elmi təfəkkürlərdən başlayır. Bu da öz növbəsində elmi sis­temləri inkişaf etdirir. Azərbaycan Respublikasında elmin inki­şafında və təşkilatlandırılmasında keçid dövrünün bir sıra geri­liklərinə baxmayaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası elmin və mədəniyyətin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 1985-ci ildən sonrakı dövrdə dərc olunan hesabatlarında qeyd edilmişdir ki, elmlə­

16

rin, xüsusilə fundamental elmlərin idarə olunmasının yenidən təşkil edilməsi vaxtı çatmışdır. Deyilənlər, ilk növbədə, coğra­fiya elminə də aid idi. Coğrafiya elmi indiyə qədər «Yer elmi» sisteminə daxil olmaqla mühüm inkişaf yolu keçmişdir. Hər şeydən əvvəl, coğrafiya elmi özünün bütün qolları və strukturu ilə vahid elm kimi tərənnüm olunmalıdır. Coğrafiyanın vahid coğrafiya daxilində strukturlaşması, elmlərarası əlaqələrinin səmərəli inteqrasiyası üçün əlverişli imkanlar yaratmalıdır.

Coğrafiya elminin yeni tələblər səviyyəsində idarə edilməsi onun elmi «aparatının» təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı predme- tinin də səmərəli transformasiya edilməsinə şərait yaradar, eyni zamanda həmin elmin idarəetmədə rolunu daha da artırar. Eləcə də dövlət əhəmiyyətli layihələrin və müxtəlif proqramla­rın tərtibində aparıcı rol oynaya bilər.

Coğrafiya elmi düzgün «aparata» və məntiqli struktura malik olduqda təbii, sosial və sintetik proseslərə dair məlumat­ların və eləcə də, coğrafi informasiya sistemlərinin (CİS) ni- zamlaşdırılmasma şərait yaranar.

bv 1.2. Coğrafiyanın fundamental mahiyyətiŞj və elmlərarası əhəmiyyətiv

Elmlərin yaranması və inkişafı tarixən dünyanın mövcud­luğunun və həyati problemlərin öyrənilməsinə olan tələblərlə bağlı olmuşdur. Elmə verilən tərifin özündə də bu mahiyyət düzgün olaraq aşağıdakı kimi açılır: Elm ictimai şüur forma­larından olmaqla maddi varlıq, həqiqətlər haqqındakı biliklərin sistemləşdirilməsidir. Elmi nailiyyətlərin həyata tətbiq edilməsi onun məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsi olmaqla funksiyasını da artırır. Ən mühümlərindən biri də odur ki, elm ali mədə­niyyət formalarından biridir. Cəmiyyətdə gedən proseslərlə əlaqədar olaraq elm təkamül və bəzən də inqilabi yol ilə inkişaf edir. Elmin fəlsəfi əsasları barədə bir çox təhlillər aparılmışdır. Xüsusilə elmin ictimai şüur formalarından biri olması haqqın­dakı fəlsəfi təhlillər mühüm əhəmiyyətə malikdir. Əsasən təbiət

AZpJİBAYCAN RESPUBLİKAS) PREZİDENTİNİN

İŞ L Ə R İD A RƏ SİN İN

K İT A B X A N A S I

və cəmiyyət hadisələrinin əsaslarının öyrənilməsi bir çox elm sahələrinin nəzəri və təcrübi məsələlərinin inkişaf etdirilməsinə təsir göstərir. Təbiətşünaslıq və cəmiyyətşünaslığın əsasları bu cəhətdən də çox fərqlənirlər. Həmin sahəyə dair qiymətli tədqi­qat işləri aparılmışdır. Lakin təbiət və cəmiyyətlə bağlı gedən inteqrativ münasibətlər barədə çox az elmi tədqiqatlar aparıl­mışdır. Bunların fəlsəfi, geniş elmi əsasları işlənməmişdir. Ümumiyyətlə, elmlər qarşısında duran problemləri üç qrupa bölmək olar: birincisi bütün elmlər sistemində və ayrı-ayrı elm sahələrində yaranan problemlər; ikincisi hər hansı elm sahələ­rinin nailiyyətlərinin həyata tətbiqi ilə yaranan problemlər; üciincüsü elmin idarə olunması və kadr hazırlığı ilə yaranan problemlər.

Keçmiş İttifaqda və ona daxil olan respublikalarda elmin bir çox sahələrində, xüsusilə kosmonavtika, hərb və s. elmlər sahəsində qazanılan nailiyyətlər olduqca yüksək səviyyədə idi. Lakin başqa elmi nailiyyətlərin həyata təbiqi aşağı səviyyədə olmuşdur. Deyilənlərin bir sıra səbəbləri vardır. Ən mühümü odur ki, «elmşünaslıq» elmlərin ümumi inkişaf səviyyəsindən geri qalırdı. Eyni zamanda elm sahələri kifayət dərəcədə struk- turlaşmamış və elmlərarası əlaqələr dürüstləşdirilməmişdir. Baxmayaraq ki, A.Eynşteynin fikrincə elm hər şeydən əvvəl xüsusi tipli münasibətləri-struktur münasibətləri öyrənir. Tə­biidir ki, tədqiqatların obyektiv aparılması üçün elmin hər bir sahəsinin elmlər sistemində yeri düzgün müəyyənləşdirilməlidir, eyni zamanda düzgün, məntiqli, daxili quruluşa malik olması şərh edilməlidir.

Elm sahələrində strukturlaşmamn hər zaman elmin ayrı- ayrı sahələrinin inkişaf səviyyəsinə tamamilə cavab verə bil­məməsi qanunauyğun haldır. Ona görə də, bəzi elmlərdə ol­duğu kimi coğrafiyada da elmlərarası strukturlaşma müəyyən dərəcədə geridə qalmışdır. Bu hər şeydən əvvəl onunla əlaqədar olmuşdur ki, Sovet hakimiyyəti illərində elmlərin, ideyaların, münasibətlərin siyasiləşməsi, sinifləşməsi gedirdi. Bəzi elmlərə və alimlərə burjuaziya elmi və burjuaziya alimi adı verilərək

onlardan imtina edilirdi. «İnsan coğrafiyası», «Antropocoğra­fiya», «Fizioqnomika» və s. dair elmi məktəblər qadağan edil­mişdir. Bununla bir çox sahələrə dair elmi tədqiqatlar yarım­çıq qaldı, qlobal elmi əməkdaşlıq zəifləməyə başladı. Coğrafi­yada, onun qolları olan «Ümumi yerşünaslıqdan», «İqtisadi coğrafiyadan» bir müddət əhali bölməsi kənar edildi. Sonralar məşhur coğrafiyaşünas N.N.Baranski Sovet hakimiyyətinin ilk dövründəki coğrafiyanı səciyyələndirərək yazırdı ki, «Coğra­fiyada əhali yaddan çıxdı» (1956). Əslində isə o yaddan çıx­mamışdır. Coğrafiyadan onu ayırmışdılar. Çünki əhalini öyrə­nən, onun müxtəlif sahələrindən bəhs edənlərin əksəriyyəti «burjuaziya məktəbi» adlanan «antropocoğrafiya» məktəbinə daxil edilirdilər, yaxud da «köhnə» dövrdə formalaşan «geopo- litik» ideyanın tərənnümçüləri idilər. Həmin ideyalar Sovet dövründə qadağan edilmişdir.

XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq əhalidən bəhs edən elm sahələrini bərpa etmək bir qədər çətin olmuşdur. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, elmin inkişaf etdirilməsində ardıcıllığı izləmək, tarixən yaradılmış elmi irsin ən yaxşı cəhətlərini nəzə­rə almaq lazım gəlir. Bu cəhətdən hələ keçən əsrin birinci yarı­sından başlayaraq coğrafiya elmində yaranan konstruktiv ideyalar bu gün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Onları müasir nöqteyi nəzərdən qiymətləndirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə A.A.Qriqoryevin fiziki coğrafiy­ada və ümumiyyətlə, coğrafiyanın nəzəri və metodoloji əsasla­rına dair ideyaları bu gün də maraq doğurur. O, Getner və baş­qalarının fiziki coğrafi obyektin olmaması, guya fiziki coğra­fiya ancaq amillərin «qanunauyğunluqlarını öyrənir» ideyasını inkar edir. Hətta L.S.Berqin vaxtilə «coğrafiya əsasən coğrafi landşaftların təlimindən bəhs edən elmdir» ideyası ilə tamamilə razılaşmır. Doğrudur, L.S.Berq vaxtilə coğrafiyanın əsas məq­sədini landşaftın qanunauyğunluqlarını öyrənməkdən ibarət olduğunu yazırdı. Əlbəttə, coğrafiyada göstərilən ideya xüsusi yer tuturdu. Lakin deyilənlər coğrafiyanın məqsəd və vəzifələ­rini tamamilə əhatə etmirdi.

18 19

A.A.Qriqoryev «Dinamiki fiziki coğrafiya» adlı məruzə­sində vahid fiziki coğrafiya haqqında təlim irəli sürür (1930) və göstərir ki, Yerin səthində bütün fiziki coğrafi ərazilər və struk­turlar kəmiyyət və keyfiyyət fərqləri, tarixi dəyişgənliklər qarşı­lıqlı təsirə və əlaqələrə malikdir. Bu əlaqələr lokal və qlobal mahiyyət kəsb etməklə vahid fiziki-coğrafi dövriyyə yaradırlar. M araqlıdır ki, alim müxtəlif fiziki-coğrafi proseslərin öyrənil­məsini, onların dəyişdirilməsini məhsuldar qüvvələrin maksi­mum inkişaf etdirilməsi ilə əlaqələndirir. Onun ideyası sonralar fiziki-coğrafiyanın inkişafında xüsusi yer tutmuşdur. Deyilən­lərlə yanaşı A.A.Qriqoryev fiziki coğrafi şəraitin kimyasının da öyrənilməsini irəli sürmüşdür. Həmin ideya bu gün də ətraf mühitin öyrənilməsində mühüm yer tutur. Alim fiziki-coğrafi şəraitdə rütubətin, istiliyin, radiasiyanın mühüm dəyişikliklər yaratmalarını nəzərə alaraq tədqiqatlarda balans m etodunun tətbiqini irəli sürür. Yuxarıda göstərilənlər nəinki fiziki coğra­fiyanın, bütünlüklə coğrafiya elminin inkişafında xüsusi yer tu­tur. Müasir dövrdə coğrafi ekologiyanın formalaşmasında da həmin ideyalar əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb edir. Alim coğra­fiyada vahidlik məsələsinə özünəməxsusluğu ilə yanaşır. O, bu məsələni ilk növbədə fiziki coğrafiya ilə əlaqələndirir. Əlbəttə vahid fiziki coğrafiya olduğu kimi, vahid iqtisadi-sosial coğra­fiya ideyasının da yaranması olduqca məntiqlidir. Deyilənlərin nəticəsi idi ki, A.A.Qriqoryev 1930-illərdə SSRİ EA-ın Rəyasət Heyətinə Coğrafiya İnstitutu yaradılması barədə rəsmi m üra­ciət edərkən konstruktiv mahiyyət kəsb edən proqram da ölkə­nin fiziki-coğrafiyası ilə yanaşı təsərrüfatın coğrafiyası, fiziki və iqtisadi coğrafiyaya dair sintezləşmə məsələlərinin aparılmasını irəli sürürdü. Eyni zamanda fiziki və iqtisadi-coğrafiya daxilin­də müvafiq diferensasiyalar aparmışdır. Həmin ideyalar bu gün üçün də coğrafiya və coğrafi ekologiya sahəsində mühüm nəzə­ri və metodoloji əhəmiyyət kəsb edir.

Ən mühüm məsələlərdən biri də odur ki, təbiətdə və cə­miyyətdə təkamül prosesinin davam etməsi ilə əlaqədar olaraq bu sahədən bəhs edən elmlər içərisində xüsusi yer tutan coğra­

fiya elmlərarası mahiyyət kəsb etməklə, daim yeniləşməli, dövrün tələblərinə uyğun sistemləşdirilməlidir. Həmin sahədəki çatışmazlıqlardan biri də elmlərin və elmi mərkəzlərin idarə olunmasında yol verilən nöqsanlardan ibarət olmuşdur. Keç­mişdə «Mərkəzin» elmlər akademiyasmdakı struktur və idarə­etmə əsasən respublikaların elmlər akademiyaları ilə mexaniki olaraq yaxınlaşdırılırdı. Bununla əlaqədar olaraq coğrafiya həm təbiət, həm də cəmiyyət elmlərindən olmasına baxmaya­raq Yer elmləri ilə birlikdə idarə olunmuşdur, indi də belədir. Beləliklə «Yer elmləri bölməsi» ilə idarə olunan, ictimai elmlər­lə əlaqəsi ardıcıl olmadığından coğrafiyanın nəzəri və tətbiqi sahələri məhdudlaşırdı. Yer elmləri Azərbaycan və dünya el­minə böyük alimlər, elmi töhvələr vermələrinə baxmayaraq coğrafiyanın bəzi nailiyyətləri, başqa elmlərin-iqtisadiyyatın, etnoqrafiyanın və b. nailiyyəti kimi təqdim edilirdi. Ona görə də, coğrafiyanın konstruktivliyi yüksək səviyyəyə qalxa bilmə­diyindən onun tətbiqi sahələri də kifayət dərəcədə inkişaf edə bilməmişdir. Beləliklə, coğrafiyanın idarəetmədə yeri məhdud­laşdırılmışdır. Bununla əlaqədar olaraq həyatımızın gedişində əksər coğrafi problemlərin həllində başqa elm nümayəndələri bir çox halda coğrafiyaçıları əvəz etmişlər. Bunun nəticəsində coğrafiyada bəzi elmi-tədqiqat metodları iqtisadiyyat elmində olduğu kimi təkrarlanırdı. Elə hallar da olurdu ki, iqtisadiyyat elmində təbii-coğrafi qanunlar və proseslər düzgün qiymətlən­dirilmirdi. Coğrafi ideyalar bir çox elm sahələrində özünə yer tapmaqla mahiyyəti dəyişirdi: məsələn, regionologiya, ölkəşü­naslıq, okeanologiya, coğrafi siyasət (geopolitika) və s. sahə­lərdə olduğu kimi. Eyni zamanda coğrafiyada böyük kəşflər kimi məlum olan, idarəetmədə əvəzolunmaz yer tuta biləcək qanunauyğunluqların (enerji istehsal dövriyyələri, təbii balans- laşmanın əsaslan, coğrafi rayonlaşdırma, son dövrlərdə coğrafi ekologiya və s.) ümumi idarəetmədə yeri kifayət dərəcədə qiy­mətləndirilməmişdir.

Elmlərin inkişafında onlarm düzgün fənləşdirilməsi, müxtə­lif ixtisaslarda tədris edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu

20 21

sahədə də müəyyən çatışmazlıqlar vardır. Məsələn, coğrafiya­nın bütün ixtisaslarında geologiya, yaxud da geomorfologiya geoloji əsaslarla tədris edilir. Coğrafiyanın tədqiqat obyekti olan yer qabığı və onun üzərində gedən sosial-ictimai proseslər geoloji proseslərlə bağlı olduğundan geologiyaya xüsusi yer verilir. Geologiya ixtisasında isə coğrafiya tədris edilmir. Yerin nəinki indiki vəziyyəti, hətta bundan sonrakı vəziyyəti belə ge­oloji qanunlarla yanaşı coğrafi qanunların və qanunauyğun­luqların nəticəsidir. Coğrafi anlayışlarsız yerin geoloji nəticələ­ri, yerin kosmik proseslərlə bağlılığı və s. haqqındakı ətraflı məlumatları ümumiləşdirmək olduqca çətinləşir.

Coğrafiyanın inkişafında elmlərarası və fənlərarası məsələ­lər xüsusi yer tutur. Doğrudur coğrafiya elmində 1930-cu illər­dən başlayaraq sosiallaşma, riyaziləşmə və s. istiqamətlər özü­nü göstərirdi. Ancaq coğrafiyada iqtisadiyyatın əsaslarının öy­rənilməsi müasir tələblərə cavab vermir. Peşəkar iqtisadçılar tərəfindən coğrafiya fakültəsində iqtisadiyyatın əsasları fənni keçilməsi məqsədə müvafiq olar. Eyni sözləri iqtisadiyyat elmi haqqında da demək olar. Doğrudur, iqtisadiyyat fakültələrində və iqtisad təmayüllü institutların əksər ixtisaslarında iqtisadi- sosial coğrafiya fənni keçilir. Lakin onların çoxunda iqtisadi- sosial coğrafi ideyalar iqtisadiyyatın əsasları ilə uzlaşdırılmır, iqtisadiyyat və kommersiya institutlarının ayrı-ayrı ixtisasla­rından asılı olaraq, xüsusi proqramlı «ümumi coğrafiya», «iqti­sadi coğrafiya», «nəqliyyatın coğrafiyası», «kommersiya coğra­fiyası» və s. keçilməsi məqsədə müvafiq olar.

Coğrafiya elmləri vasitəsilə, coğrafi bacarıqla qazanılan­ların verdiyi səmərə əvəzsizdir. Lakin coğrafiyanı bilməyəndə və yaxud da onun sirlərinə yüksək səviyyədə yiyələnməyəndə də çox şeylər itiririk: məsələn, «təbiətin enerji istehsal dövriy­yələri», «təbiətin balanslaşması» və yaxud da «təbii balans», «təbii kooperasiya» və s. haqqında iqtisadçılarımızın və yaxud da idarəedici təşkilatlarda çalışanların müvafiq məlumatı olar­sa «təsərrüfat balansı», «əmək balansı», «istehsal dövriyyələri», «sahələrarası balans» və s. daha geniş, daha elmi əsasla öyrəni­

lər və istehsal texnologiyası və kooperasiyası düzgün istiqamət­ləndirilər. F.Enqels Q.Ştarqenburqa məktubunda yazırdı: «İq­tisadi münasibətlər anlayışına coğrafi əsas da daxil edilməlidir» (1966). İqtisadiyyatın indiki dövrü üçün deyilənlər daha müa­sirdir və daha mühüm mahiyyət kəsb edir.

Coğrafiyanın həyati elm olmasına dair bir çox misallar gə­tirmək olar. Onun həyatın sahələrinə sirayət etməsi təbiətlə- cəmiyyət münasibətlərində ikili mövqe tutması ilə əlaqədardır. Məhz ona görə də coğrafiyanın daxili quruluşunun da təkmil­ləşməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Hər şeydən əvvəl isə coğrafiyanın və onun qolları arasında düzgün əmək bölgüləri aparılmalı, elmlərarası əlaqə düzgün istiqamətləndirilməlidir.

Müasir dövrdə coğrafiyanın əsas qolları bizim fikrimizcə, 1-ci və 2-ci şəkillərdə göstərildiyi kimi formalaşmaqdadır. Bun- larndan fərqli olaraq Sovet dövründə əsasən coğrafiya fiziki coğrafiyaya, iqtisadi və sosial coğrafiyaya və xəritəşünaslığa ayrılırdı. Əlbəttə, təqdim edilən sxemə bəzi əlavə və düzəlişlər etmək olar. Lakin coğrafiya elminin elmlər sistemində yeri, onun ana elmlərə və başqa sintetik elmlərə görə mövqeyi əsa­sən müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda qeyd etməyi lazım bili­rik ki, coğrafiya təbiəti və cəmiyyəti ayrılıqda, eyni zamanda qarşılıqlı əlaqələrdə öyrənir. Bu təqdirdə cəmiyyətin iqtisadi və sosial proseslərindən bəhs edən sahə İqtisadi-sosial coğrafiya adlandırılmışdır. Coğrafiyanın təbiətdən bəhs edən qolu «tə­biətin coğrafiyası» adlana bilərmi? Coğrafiyanın inkişaf dövr­lərində «təbiətin coğrafiyası» ifadəsi işlənmişdir.

Coğrafiya elmi əhatə dairəsinə görə və bəzi coğrafiyaçıların fikrincə (S.V.Kolesnik, D.N.Anuçin, P.S.Kuznetsova, V.A. Esakov və b.) ümumi coğrafiyanın qolu olan fiziki coğrafiya «ümumi yerşünaslığı» və «landşaftşünaslığı» əhatə etdiyinə gö­rə təbiətin coğrafiyası adlanarsa məqsədə müvafiq olar. Fiziki coğrafiya təbiətin coğrafiyasının bir qolu hesab edilmişdir və o coğrafiya elminə vaxtilə təbii sferaların fiziki xüsusiyyətlərin­dən bəhs edən elm kimi daxil olunmuşdur. İndi də bu sahədə müzakirə aparmağı məqsədə uyğun hesab edirik.

22 23

Təbiidir ki, təbiətin coğrafiyası üzrə mütəxəssislər üçün fi­ziki qanunları bilməyin böyük əhəmiyyəti vardır. O nlar yerin, atmosferin, dünya okeanının, landşaftın və s. fizikası barədə geniş məlumata malik olmalıdırlar. Bu da təbiidir ki, fiziki qa­nunlar coğrafiya elmi üçün, coğrafiya elmi və coğrafi qanunlar və qanunauyğunluqlar da fizika elmi üçün zəruridir, tk i elmin tarixən səmərəli əməkdaşlığı nəticəsində fiziki coğrafiya elmi yaranmışdır. Vaxtilə Peterburq Universitetinin fizika, M oskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsində fiziki coğrafiya kafedralarının yaranması təsadüfi hal deyildir. Bunu məqbul hesab etmək olar ki, coğrafiya fakültəsində fizika əsaslı geofi­zika tədris edilirdi. Bu gün ətraf mühitin coğrafiyasının öyrə­nilməsində coğrafiyaçıların fizika elminə, fiziki proseslərin öy­rənilməsinə böyük ehtiyacları vardır. Fizika fakültəsində isə fiziki coğrafiya və yaxud da ümumi yerşünaslığın əsaslarının keçilməsi də məqsədə müvafiq olar. Fikrimizcə, həmin təklifi təbiət elmləri üzrə ixtisaslaşan digər fakültələr, məsələn kimya və biologiya fakültələri üçün də demək mümkündür. Nəzərə alınmalıdır ki, fəlsəfə fənnindən başqa təbiətşünaslıq fakültələ­rində ümumiləşdirici fənn tədris edilmir.

Coğrafiyanın, xüsusilə onun iqtisadi-sosial coğrafiya qolu ictimai elmlərlə daha sıx əlaqədardır. Bu sahədə tarix, iqtisa­diyyat, statistika, etnoqrafiya, hüquq, sosialogiya və s. xüsusilə fərqlənirlər. Eləcə də, tarix elmi üçün məkan və zamanın kə­miyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri coğrafiya vasitəsilə daha məqsədyönlü öyrənilər. D aha doğrusu, maddi varlığın cəmiy­yətin inkişafındakı rolu coğrafi parametrlərin qiymətləndi­rilməsi ilə daha elmi və daha əyani ola bilər. Hələ XIX əsrin ortalarında tərtib olunmuş Şəriət qaydalarında şagirdlərə töv­siyə olunurdu ki, tarixə coğrafıyasız giriş küçədə gözü bağlı gəzmək kimidir. Ona görə də dünyanın quruluşunu bilmək zə­ruridir (Vesin, 1876). Coğrafiya elmi ilə tarix elminin inteqrasi­yası uzun illər öz təsirini göstərmişdir. Lakin bu sahədə bir sıra çatışmazlıqlara da yol verilmişdir. Dünyanın, kontinentlərin, ölkələrin tarixinin öyrənilməsində regionların tarixinə xüsusi

24

AH

rtG

POtX

ıGh

X

COĞRAFİYANIN ELMLƏR SİSTEM İNDƏ YERİ VƏSTUKTURU

FİZİKİ COĞRAFİYA

1. Ümumi yerşünaslıq2. M alı rikl.viıı VƏ

okeanların fiziki coğrafiyası

3. Landşaftşünaslıq4. İqlimşünaslıq5. Hklrometerologiya6. Torpaq coğrafiyası7. Biocoğraflya8. Geomorfologiya

ƏHALİ COĞRAFİYASI

1. Demoqrafik coğrafiya2. Əhalinin yayılması və miqrasiyası3. Əmək ehtiyyaHarının coğrafiyası4. Yaşayış məntəqələrinin

coğrafiyası və məskunlaşma5. Şəhərlərin coğrafiyası və

urbanizasiya6. Kənd əhaltei və məskıaılaşma7. Etnogenetik proseslərin

coğrafiyası

İQTİSADİ COĞRAFİYA

1. Sənayenin coğrafiyası2. Kənd təsərrüfatının

coğrafiyası3. Nəqliyyatın coğrafiyası4. Tikinti coğrafiyası5. Enerjjetik coğrafiya6. Xidməti sahələrinin

coğrafiyası7. Regional coğrafiya

Ş a k i l l

25

COĞRAFİYANIN NƏZƏRİ ƏSASLARI

yer verilməmişdir. Məsələn, Qafqazın, Xəzəryanı ölkələrin, Skandinaviya və b. regionların, hövzələrətrafı əyalətlərin tari­xinin öyrənilməsində təbii-ərazi və təbii-istehsal komplekslərin cəmiyyətin tarixi proseslərinin inkişafında rolu kifayət dərəcə­də qiymətləndirilməmişdir. Bu çatışmazlıq qismən düzəlmək­dədir. Eyni zamanda tarixi dövrlərdəki bir çox yürüşlər, müha­ribələrin və başqa ictimai proseslərin səbəblərində təbii amillə­rin qiymətlərndirilməsi kifayətləndirici deyildir. Eləcə də tarixi hadisələrin cosiyasi (geosiyasi) mahiyyəti kifayət dərəcədə təh­lil edilməmişdir. L.Qumilyov cəmiyyətin tarixini təbiətdən- biosferdən ayırmadan təhlil etmişdir. O, insanların həyat tərzi­ni, hətta mühüm ictimai hadisələri biosferdə gedən dəyişik­liklərlə də əlaqələndirir. Ən maraqlısı odur ki, o günəş aktivliy­inin cəmiyyətə birbaşa və dolayı olaraq təsirini izah edərək in- sanlardakı passionarlığı (endogen oyanışları-Ş.G.), genetik formalaşmaları təbiətlə əlaqələndirir (L.Qumilyov, 2002). Gö­stərilənlər müəyyən mənada bir çox determinist ideyaları müa­sirləşdirməklə yanaşı təbiətin cəmiyyətin inkişafındakı rolunu düzgün qiymətləndirməyə əsas verir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox coğrafi tədqiqatlarda da cəmiyyətin və təbiətin tarixi kifayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir. Tarix və coğrafiyanın inteqrasiyasında formalaşan tarixi coğrafiya elminin nailiyyət­lərindən hər zaman səmərəli istifadə edilməmişdir. Bu sahədə bir çox elmi fikirlər və ideyalar Azərbaycan Milli Elmlər Aka­demiyasının yenidən strukturlaşması və milliləşdirilməsi ilə əla­qədar olaraq həyata keçirilməkdədir. Eyni zamanda AMEA- nm Coğrafiya İnstitutunda «Coğrafi fikir tarixi», «Əhali coğrafiyası» və b. şöbələrin yaranması xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bir sıra ümumiləşdirici əsərlər, o cümlədən Azər­baycan coğrafiya cəmiyyəti 60 ildə: «Uğurlar, nailiyyətlər və perspektivlər» (akad.B.Budaqovun redaktəsi ilə B.,1991). B.Budaqovun «Coğrafiya elminin uğurları», I kitab (B.,2002), prof. A.M.Hacızadə və dos. T.G.Həsənov tərəfindən yazılan «Coğrafiya tarixi» (2001) və başqa əsərlər xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

27

Təbiətdə gedən dəyişikliklər, təbiətin tarixən dəyişməsi heç də əmək alətlərinin və istehsal münasibətlərinin təsiri ilə yara­nan dəyişikliklərdən az dəyişikliklər yaratmır. Deməli, müasir dövrdə təbiət-cəmiyyət münasibətlərində təbiətin rolunun qiy­mətləndirilməsi ən önəmli məsələlərdən biri olduğundan bu sa­hədə geniş elmi təhlillər aparılması lazım gəlir.

1.3. Elmi tədqiqatlarda sistemli yanaşma

«Sistem» anlayışının yaranması və sistemli yanaşmanın ta­rixi olduqca qədimdir. Sistemli anlayışları və yanaşmaları doğuran varlığın, mühitin özü olmuşdur. Bu sahədən bəhs edən məlumatlar Antik dövrdə, qədim Yunanıstanda, Şərqdə var­lığın dərk olunması, ətraf mühitə münasibət ideyalarından ya­ranmışdır. Qədim dövrdə elmi anlayışlara, dünyanın yaranm a­sına olan münasibətlər sistemli düşüncələrin nəticəsi idi. M ən­tiqdə, həndəsədə, insanın törəməsi haqqında məlumatlarda ak- siomatik fikirlər obyektlərə və proseslərə sistemli yanaşma ilə bağlı olmuşdur. Deyilənlərin elmi əsasları qədim dövrdə ilkin fəlsəfi anlayışlardan başlamış, kainatın əmələ gəlməsi, obyekt­lərin və proseslərin hərəkətinin izahı ilə əlaqədar idi.

İ.K anta görə sistem haqqındakı elm hissəciklərin tam a bağlılığı, ondan asılı olması deməkdir. G.Hegelə görə sistemli yanaşma dərk olunana dialektik yanaşma mənasını ifadə edir. Sistemli yanaşma, bu sahəyə dair fəlsəfi fikrin yayılması XIX- XX əsrlərdə daha da genişlənmişdir. Bununla yanaşı bir çox ziddiyyətli meyllər də yaranmışdır. Onlar məzmununa görə təcavüzkar, subyektiv mahiyyət kəsb edən və bir-birini inkar edən meyllər idi. Eyni zamanda bəzi fikirlər materialist və idea­list baxışlardan fərqlənməklə təbiət və cəmiyyət münasibətlə­rində elmi və sistemli yanaşmaları inkar etmiş, real sistemləri dərk etməkdən uzaqlaşmışlar. Sistemli yanaşmaların təhlilini, idarə olunmasını daha əsaslı dərk etməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən nəzəriyyələrin xüsusi rolu olmuşdur: təkamül və nis­

28

I

bilik nəzəriyyəsi, K vant fizikası, Struktur linqvistikası və b. Sonralar, yəni XX əsrin əvvəllərindən V.İ.Vernadski və başqa­ları sistemli yanaşmalarda reallıqları xeyli əks etdirmişlər.

Artıq XX əsrin ortalarında sistemli yanaşmaya dair tədqi­qatçılar tərəfindən ümumiləşdirmələr aparılmışdır. Həmin əsrin 50-60-cı illərində kibernetikanın inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bir sıra ölkələrdə sistemli yanaşmalara dair yeni nəzəri fikirlər, konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Bunlar bir qədər kon­struktiv olmaları ilə fərqlənmişdir. Onların bir çoxu sistem an­layışına, bu sahədəki ideyalarin həyata tədbiqinə, ictimai münasibətlərin formalaşmasına həsr edilmişdir.

Sistemli yanaşmalarda bir çox çatışmazlıqlar ondan ibarət olmuşdur ki, bu sahədəki ideyalar bir müddət Yer və yerşünas­lıqdan, təbiətşünaslıqdan, kainatşünaslıqdan, insanşünaslıqdan və cəmiyyətşünaslıqdan bəhs edən elmlər əsasında deyil, yar­dımçı və ikinci dərəcəli sahələr ətrafında təhlil edilmişdir. Sis­temlərdən bəhs edən təhlillərdən aydın olmuşdur ki, sistemlər bütövdən, strukturdan, əlaqələrdən, elementlərdən, münasibət­lərdən, yarım sistemlərdən və s. ibarətdir. Sistemlərin dövrüliyi komponentlərin strukturlaşmasından, enerji və maddələr döv­ranından, mühitdən, və s. asılıdır.

Məlumdur ki sistemlər qeyri-üzvi (geoloji, fiziki, kimyəvi və b.) formalara və canlılara bölünürlər. Hər iki sahədə mürək­kəb və sadə sistemlər mövcud olur. Bununla yanaşı sistemlər sintetik də olurlar. M ürəkkəb sistemlərin bir çoxu məhz sinte­tik birliklərdən ibarətdir: məsələn şəhərlər, rayonlar, təsərrü­fatlar və onların sahələri.

Abstrakt sistemlər də mövcuddur. Onlar ağılın məhsulu olmaqla müxtəlif səviyyələrə malik olur. Təbiidir ki, geniş bi­liyə, zəngin dünyagörüşə malik olan insanlar daha mürəkkəb sistemlər haqqında təsəvvürə malik ola bilərlər. Sistemlər di­namik və sabit (statik) olmaqla özünəməxsus formalara ma­likdirlər. Dinamik sistemlər geometrik formalara malik olmaq­la dəyişkən olurlar. Dağlar, sahil zonaları, çaylar, göllər və b. Bəzən onlar ümumi dinamizmin inkişafında müəyyən dövr ər­

29

zində ritmik xüsusiyyətə malik olur, bəzən də sabitləşirlər. Sta­tik sistemlərə misal olaraq cansız təbiəti - ancaq abiotik proses­lərlə bağlı olan vəziyyətləri misal gətirmək olar. Həcminə görə sistemlər müxtəlif səviyyələrdə formalaşırlar.

Keçmiş SSRİ-də sistemli yanaşma əsasən xalq təsərrüfat sahələrinin öyrənilməsi və idarə edilməsində tədbiq edilirdi. Ən başlıcası bu sistemlərin strukturlaşmasma daha çox diqqət ye­tirilirdi. Lakin bu sahədə çox böyük çətinliklər var idi. Birinci, sosial sistemlərin təbii əsası kifayət dərəcədə qiymətləndiril­mirdi. İkinci, xalq təsərrüfatının və eləcə də kənd təsərrüfatının idarə edilməsində təbii-ərazi sistemləri ilə, ərazi-istehsal tipləri yalnız makro səviyyədə qiymətləndirilir və planlaşdırılırdı. Ekoloji xüsusiyyətlər, milli-ərazi birliklərə dair m araqlar hər zaman nəzərə alınmırdı. Sistemli yanaşmalarda bir çox müvəf­fəqiyyətlərə xüsusilə, elmi-texniki nailiyyətlərə baxmayaraq ie- rarxik, çox funksiyalı sistemlər yaradılırdı. Belə strukturların təhlili ilə əlaqədar olaraq «insan və maşın», «mürəkkəb sistem­lər» və b. haqqında məsələlər müzakirə edilmişdir. Ümu­miyyətlə Sovet dövründə sistemli yanaşmalara dair təhlil edilən nəzəri müddəalar birtərəflt əsaslandırılırdı. Ona görə də inki­şafda ziddiyyətlər meydana çıxır, bəzən də antoqonist münasi­bətlər yaranırdı. Məsələn, istehsalın bir çox sahələrində, nəq­liyyatın bir çox növlərinin idarə edilməsində sistemli yanaşma aşağı səviyyədə idi. Ancaq, kosmik aparatların idarə edilmə­sində, hava nəqliyyatının inkişafında və idarə edilməsində, hərb sənayesində böyük irəliləyişlər yaradılmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, sosial sistemlərdən fərqli olaraq təbii sistemlər özünü bərpa edəndir. V.A.Nikolayev (2001) qeyd etdiyi kimi, təbii strukturlar bir çox qamma göstəricilərin harmonik qaydalarına tabedir, onlar məhv olmağa, xaoslaş- mağa müqavimət göstərərək öz formalaşmasını saxlamaq üçün geosistemə təsir edirlər. Deyilənlər yerin daxili strukturunda, bütün təbii sistemlərdə və eləcə də landşaftların harmoniyasın­da və s. özünü göstərir.

Bütün sistemlər və eləcə də Yer kürəsi, onun formalaş­

masında və hərəkətində iştirak edən daxili və xarici strukturlar simmetrik formalaşmağa malikdir. Simmetriya-fəaliyyət göstə­rən, formalaşmış sistemlərin əsas xassəsi, atributudur. İndiyə qədər simmetriyanın dörd növü müəyyən edilmişdir: güzgülü- biaterial, radial-şüalı, konusvari, şar formalı. Göstərmək la­zımdır ki, simmetriyanın tərəfləri geometrik və ağırlıq cəhətdən bərabər olduqca müqaviməti və uzun ömürlüyü yüksək olur. Lakin simmetriya hər zaman qarmoniya yaratmır. Ona görə də təbiətdə və ona müvafiq olaraq cəmiyyətdə disproporsiyalar, ekstremal hadisələr, təbii fəlakətlər və fövqəladə hadisələr baş verir.

Sistemli təhlillərdə ən mürəkkəb formalaşma təbiət-cəmiy­yət prosesləri və birliklərdir. Daha mürəkkəb sistemlər isə fəa­liyyəti təbiət prosesləri ilə uzlaşdırılan sosial obyektlərdir. Təbii və sosial sistemlər arasındakı əlaqələri mütləq səviyyədə əlaqə­ləndirmək mümkün deyildir: məsələn, şəhərlər və urbanistik sistemlər, «bionik» və «geonik» birliklər (sistemlər). Onlar tə­bii-sosial sistemlərin sintezi üçün olduqca səciyyəvidir. Bunun­la belə təbiət və cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı əlaqələr, cə­miyyətin idarə olunması, sintetik sistemlərin proqnozlaşdırıl­ması özünü tamamilə doğrultmurdu. Deyilənlər sistemlərin nə- həngləşməsinə, inkişaf etməsinə, bəzən də dağılmasına təsir gö­stərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sistemli yanaşma bir çox elmi və əməli proseslərdə tətbiq edilir. Belə yanaşma əsasən mürəkkəb və sintetik problemlərdən bəhs edilən sahələrdə nisbətən geniş müşahidə olunurdu: geologiya, biologiya, coğrafiya, tarix və etnoqrafiya, linqvistika və s. Ümumiyyətlə, sistemli formalaş­malar inkişaf etdikcə tamamlanır, yetgin halda olduqca kon­kretləşir, bəzən də nisbətən asan dərk olunan strukturlara ma­lik olurlar. Sosial sistemlərdən fərqli olaraq təbii sistemlər uzun və qısa müddətli olur. Onların struktur xüsusiyyətlərini və də­yişkənliyini müəyyən etmək, təsnif etmək üçün məntiqli, takso­nomik bölgülər ayırmaq lazım gəlir. Mütəxəssislərin fikrincə hər bir bölgü sistemdə ancaq bir yer tutur.

30 31

E.B.Alayev göstərir ki, tədqiqatlarda sistemli yanaşma tədqiqat obyektinə o zaman uyğyn olur ki, həmin obyekt or- qanik cəhətdən bütöv olsun. Ona görə də, obyektin tamlığı, ya­xud da dərk olunması ona yanaşmam da səmərəli edir. Eyni zamanda başqa alimlərdən fərqli olaraq sistemə aşağıdakı kimi tərif verir. Sistem - aralarındakı formalaşmış əlaqələrə malik obyektlərin uzlaşdırılmasıdır ki, bu da yeni keyfiyyət yaradır: tamlıq, avtonomluq və s.( 1983).

R.J.Harvey yazır ki, Sistem-çoxlu sayda olan predmetlərin, xassələrin uzlaşmasıdır. İfadə, sadə olsa da, mahiyyətində mücərrədlik vardır. Bizim fıkrimizcə sistemə aşağıdakı kimi tərif vermək daha məqsədə uyğun olar. Sistem-təbii və sosial komponentlərin, yaxud da elementlərin bir neçə sayda, bəzən də bir çox sayda daxili struktura və əlaqələrə malik olmaqla avto- nom və uzun müddətə ciddi dəyişməyən birliyidir. D aha sonra E.B.Alayev ifadə edir ki, obyektlər və obyektlərin məcmusu, sistemdə bir funksiyanı yerinə yetirməklə «sistemin elementlə­ri» adlanırlar. Bizim fıkrimizcə, sistemdə yerindən asılı olaraq elementlər bir və yaxud da bir neçə funksiyalı olurlar. Dinamik (təbii) sistemlər təbii təkrar istehsal funksiyasına da malikdir­lər. Eyni zamanda onların bu xarakteri sistemin genezisini müəyyən edir.

Sistemin başlıca mürəkkəbliyi ondan ibarətdir ki, sistem­lərdə elementlərin bir çoxu yarım sistemlər, yaxud da tamam formalaşmamış olurlar. İndiyə qədər aparılan təhlillərdən ay­dın olur ki, təbiətdə müxtəlif ölçülü sistemlər mövcuddur. Eyni zamanda onlar təcrid olunmuş, bağlı, açıq olurlar (3-cü şəkilə bax).

Sistemlərin təhlilləri bir çox halda abstrakt formalar ətra­fında aparılır. Onların struktur və funksional xüsusiyyətləri haqqında elmi müddəalar, təhlillər aparılarkən ideya və fikirlər əsasən ideallaşdırılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi sistemləri (geosistemləri) təhlil etmək üçün real nümunələr olduqca çoxdur. Coğrafi sistemlər ərazilərdə təbii və sosial birliklərdə formalaşarkən bu

32

SİSTEM LƏRDƏN NÜMUNƏLƏR

1. Təcrid olunmuş sistemlər

2. Qapalı sistemlər 3. Açıq sistemlər

A \ / V \' \ J ' *1 ) ’

w w /

t

V

Şəkil Э

33

sahədəki proseslərin qanunauyğunluqları da əks olunur. Azər­baycan dilində geosistemin işlədilməsi bəziləri tərəfindən ancaq geolji sistem kimi qəbul edilir. Geologiya elmində də sistem və sistemli yanaşmalar vardır və coğrafiyada geoloji sistem an­layışı hər zaman yerinə görə işlədilmir. Geoloji sistemlər an­layışı da coğrafi sistemlərlə eyniləşdirilə bilməz. Nəzərə alınm a­lıdır ki, coğrafi sistemdən geoloji sistemə və əksinə keçid var­dır. Bu da sistemli təhlillərdə xüsusi yer tutmalıdır.

Coğrafi sistem coğrafi ərazi-geotoriya ilə bağlıdir. Buraya ilk növbədə quru ərazilər və akva ərazilər də (akvatoriya zona­sı) daxil edilir. E.B.Alayev göstərir ki, coğrafi sistem əvvəl təbii birliklərə, sonradan iqtisadi coğrafi sistemə daxil edilmişdir. Həmin müəllifin fikrincə sosial-iqtisadi proseslərdə ilk növbədə ərazi sistemləri, sonra başqa coğrafi sistemlər nəzərə alınır, tik növbədə biz belə hesab edirik ki, iqtisadi-sosial coğrafiya coğrafiyanın tərkib hissəsi olmaqla coğrafiyanın sistemlərinin sərhədləri, sonra qalan sistemlər əhatə edilməlidir. Qeyd edil­məlidir ki, bir çox sistemlərin arasından sədd çəkmək, onları bir-birindən ayırmaq, yaxud da sistemlərarası əlaqəni görmə­mək metodoloji səhvlərə gətirib çıxarır. Məsələn, iqtisadi coğrafi formalaşmanı geotoriyadan ayırmaq düzgün deyildir. Doğrudur, uzun illər iqtisadi coğrafi tədqiqatlarda ən çox iqti­sadi səmərə qiymətləndirilmişdir. Bu sahədəki tədqiqatlar, onun obyekti geotoriyadan ayrılırdı. Ona görə də bir çox ziya­nlara (xüsusilə ekoloji, iqtisadi və s.) yol verilirdi. Elmi cəhət­dən isə təbii-sosial obyektlər arasındakı əlaqələr, sintetik qa­nunlar düzgün qiymətləndirilmirdi. Sistem anlayışım daha ət­raflı dərk etmək üçün onu «kompleks» anlayışı ilə müqayisə etmək olar. İndiyə qədərki elmi məlumatlardan aydın olur ki, sistem sözü coğrafi ədəbiyyatlara XX əsrin 60-cı illərində, «kompleks» sözü isə ondan 30-40 il əvvəl gətirilmişdir. Bir çox ədəbiyyatlarda sistem anlayışları, kompleks termini ilə eyniləş­dirilir. Doğrudur, sistemlə kompleks arasında oxşarlıq (gene- tizm, dinamizm, strukturlaşma, sərhədlərin ayrılması və s.) vardır. Lakin kompleks daha formalaşmış (güclü) sistemdir.

Burada enerji, maddələr mübadiləsi, informasiya və s. əlaqələr daha güclü və daha dinamik olur. Müasir dövrə qədər coğrafi sistemlərin və komplekslərin öyrənilməsində bir sıra mübahisəli məsələlər vardır. Onları dünyəvi anlaşmalar nöqteyi-nəzərin­dən də təhlil etmək məqsədə müvafiqdir.

Sistemlər haqqındakı biliklərin təkmilləşdirilməsində, bu barədə elmi fikirlərin reallaşdırılmasında və eyni zamanda obyekt və proseslərin öyrənilməsində, elmi inteqrasiyaların ya­radılmasında modelləşdirilmənin böyük əhəmiyyəti vardır. Modelləşdirilmənin həyata keçirilməsi coğrafi mahiyyətin açıl­masına da böyük təsir göstərir.

Dünya dərk olunan və dərk olunmayan strukturlardan iba­rətdir. Həmin bölmədə məqsəd yalnız sistemlərin forma və məzmununu öyrənmək deyil, eyni zamanda sistemlər arasın­dakı əlaqələri dərk etməkdən ibarətdir. Sistemləri və sistem- lərarası əlaqəni dərk etmək ətraf mühiti, dünyanı dərk etmək deməkdir.

Mütəxəssislərin fikrincə, sistemlər təcrid olunmuş, bağlı və açıq olurlar. Bununla əsasən razılaşmaq olar. Lakin tamamilə təcrid olunmuş sistem, məlum olduğu kimi, yalnız sosial həy­atda mövcud ola bilər. Təbiətdə isə onlar dövrü mahiyyət kəsb edir və burada şərtilik mövcuddur.

Sistemlərə həsr olunmuş bir sıra elmi ədəbiyyatlardan fərq­li olaraq Harvey R .J., Kentli V.A. (1976) təbii və sosial sistem­lərin növlərini və təsnifat prinsiplərini vermişlər. Onlara görə təsnifat növləri aşağıdakılardan ibarətdir: morfoloji, kaskadlı, prosesli, idarə olunan, özündən idarə olunan, bitkilər, heyvan­lar, ekoloji, insan, cəmiyyət, insanın ekoloji sistemi. Bu bölgü­də sistemlər əsasən əhatə edilmiş və onu məqbul hesab etmək mümkündür. Lakin onların adlarını daha məntiqli ifadə etmək­lə bir qədər aydınlıq yaratmaq olardı. Məsələn, insanla onun ekoloji sistemini birləşdirərək, sistemdaxili yarım sistemləri fərqləndirmək olardı. Bitki və heyvanat aləmi birlikdə, təbii kompleksdə verilsə daha məntiqli hesab edilərdi və s. Bununla yanaşı bölgü ilk dəfə verildiyindən mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

34 35

Sistemlərin təsnifini daha da reallıqlaşdırmaq məqsədilə onların təsnifat prinsipi haqqındakı məlumatları ümumiləş­dirərək aşağıdakılardan asılı olduğunun nəzərə alınmasını məqsədə müvafiq sayırıq: təbii ərazi birliklərinin formalaşması və dinamikliyi; geotorial formalaşma və təbii sərhədlərin xüsu­siyyətləri; axınların istiqamətləri və epigenetik xüsusiyyətləri; əlaqələr və enerji dövranı; Mərkəzləşmə və konsentratlaşma; öz- özünə təşkil olunmanın dərəcəsi; cəmiyyət tərəfindən yaradılan və idarə olunan sistemlər; geokimyəvi və geofiziki proseslərdən asılılıq dərəcəsi; əhalinin yayılma və həyat fəaliyyəti formaları və dərəcələri; enerji istehsal dövriyyələri və formalaşma fazası; canlı aləmin (biosenozların) yayılmasının sıxlığı; morfostruktur formalaşmanın sıxlıq dərəcəsi.

Göstərilənlərin inkişaf dərəcəsi, onların təbii tamlığı və ya­xud da təbii proseslərin sosial proseslərlə inteqrasiya dərəcəsi sistemlərin inkişafının fazalarını müəyyən edir. Bəzi hallarda təbii-sosial proseslər inteqrasiya edilir, qarşılıqlı əks təsirlər nə­ticəsində bəzən deqredasiyaya uğrayırlar. Deyilənlərin inkişaf fazalarının müəyyən edilməsi coğrafiyada sistemli tədqiqatların aparılması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

1.4. Yeni inkişaf mərhələsində coğrafiya elminin problemləri

Yeni iqtisadi-siyasi inkişaf şəraitində müxtəlif inkişaf və idarəetmə proqramlarının qəbul edilməsinə böyük ehtiyac ya­ranmışdır. Həmin proqramların bir qismi yalnız keçid dövrü üçün zəruri olsalar da, uzun müddətli fəaliyyət üçün əlverişli deyildir. Dünya ölkələrinin müxtəlif inkişaf mərhələsinə dair bir sıra təcrübələr mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də, Azərbay­canın reallıqlarına onların birbaşa tətbiq edilməsi bütün hal­larda müsbət nəticələr verə bilməz. Bunun üçün elmi təhlillər aparm aq lazım gəlir.

Azərbaycan elminin bir çox sahələri, onların idarəetmədəki yeri xüsusi təhlillər tələb edir. Keçid dövrünün ilk mərhələsin­

dən başlayaraq respublikada elmin və təhsilin bir sıra sahələ­rində islahatlara ehtiyac duyulduğu bir çox səviyyələrdə özünü biruzə verirdi. Xüsusilə 90-cı illərdə Azərbaycan Elmlər Aka­demiyasının müvafiq yığıncaqlarında fundamental elmlərin ye­nidən təşkilinə ehtiyac yarandığı göstərilmişdir. Vaxtında deyi­lən həmin fikir sintetik elm olan coğrafiya elmləri sisteminə daha çox aid edilməlidir.

Coğrafiya elminin müasir dövrə qədərki nailiyyətlərini nə­zərə alaraq bildiririk ki, Keçmiş İttifaqda coğrafiya 1970-ci il­lərdən konstruktivləşməyə başlamışdır. Konstruktivlik əsasən rayonlaşdırmanı, landşaftın öyrənilməsini, inzibati və iqtisadi rayonların layihələşdirilməsini, şəhərsalmanı və s. sahələri əha­tə etmişdir. Lakin tətbiqi sahələrdə coğrafi konstruktivlik özü­nü kifayət dərəcədə təsdiqləməmişdir. Cəmiyyətin inkişafında coğrafi mühitin rolunun siyasətləşdirilməsi, uzun illər vahid coğrafiya əsasında aparılan elmi mübahisələrin səmərəli yekun- laşdırılmaması coğrafiya elminin nəzəri və tətbiqi sahələrinə müəyyən dərəcədə əks təsir göstərmişdir. İdarəetmədə coğrafi siyasətin (geopolitikanm) uzun illər inkar edilməsi coğrafiya elminin inkişafında maneələr yaratmışdır.

Əsasən coğrafiyanın vahidliyi ətrafındakı elmi-metodoloji təhlillərin ümumiləşdirilməsindən coğrafiyadan çox, onun in­teqrasiyada olduğu sahələr (iqtisadiyyat, torpaqşünaslıq, iq­limşünaslıq, okeanologiya və s.) faydalanmışdır.

Ümumiyyətlə, XX əsrdə, xüsusilə həmin əsrin ikinci yarı­sında elmin bir çox sahələrində olduğu kimi coğrafiya sahəsin­də qazanılan elmi praktiki nailiyyətlər müvafiq əhəmiyyət kəsb etmişdir. Keçən yüz ildə əldə edilən müvəffəqiyyətlər coğrafiy­anın XXI yüz ildə inkişaf perspektivlərinin müəyyən edilməsinə müəyyən təsir göstərəcəyi şübhəsizdir. Deyilənlərə Rusiya və dünya ölkələrinin alimləri və mütəxəssislərinin səyi nəticəsində nail olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Çijevskinin Günəş fəal­lığının Yer mühitinə təsirinin öyrənilməsi, Sovet dövründə isə həmin fikirlərin «dondurulması» və əsrin axırlarında həmin ideyaların reabilitasiya edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

36 37

Daha sonra Günəş sisteminin qravitasion proseslərə təsiri, Ayın ekliptik en dairəsində gedən dəyişikliklərlə əlaqədar Ye­rin litosferində və daxilində gedən (endogen) proseslərin nəzərə alınması, Yerin səthində və daxilində gedən proseslərə m onito­rinq qoyulması üçün əlverişli məlumatlar verir (V.M.Fedorov, 2000). Eləcə də, geosistemin ümumi nəticələrinin öyrənilməsi göstərir ki, o, qeyri-xətti, davamlı, bəzi halda səbəbi aydm ol­mayan, qeyri-adi hadisələrlə müşahidə edilir. Yalnız nisbətən az vaxt ərzində xətti, strukturu sabitliyə və eyni zamanda daxili və xarici təsirlərə davamlı olmaqla dəyişməzdir (İ.İ.Zeydis, V.İ.Krujalin və b., 2000).

Göstərilənlərlə yanaşı 29-cu Beynəlxalq Coğrafiya K onqre­sində (14-18 avqust 2000) XXI əsrdə coğrafiya elminin vəzifələ­ri əsasən qeyd edilmişdir. Onları aşağıdakı bölmələrlə ümumi­ləşdiririk: Təbii və antropogen proseslərin qlobal nəticələri, iq­limin qlobal dəyişkənliyi; Sahil zonalarında məskunlaşmanın təkamülləşməsi və cəmiyyətin ərazi təşkilində texnoloji fəallıq­lara diqqət yetirilməsi; Coğrafi biliklərin ümumbəşəri əhə­miyyətini, coğrafi informasiya sistemlərinin tətbiqi sahələrdə yararlığını müəyyən etmək; Coğrafiyanın həyatı əhəmiyyət kəsb edən nailiyyətlərinin müxtəlif sahələrlə inteqrasiyasına təminat yaratmaq; Siyasətin, ekoloji proseslərin və ətraf mühi­tin mühafizəsinin, idarəetmənin və s. coğrafiyalaşdırılmasının elmi-metodiki əsaslarını işləmək.

Müasir dövrümüzdə təbii-tarixi, iqtisadi-siyasi inkişafımı­zın ekoloji problemlərinin xüsusiyyətlərini və s. nəzərə alaraq ümumiyyətlə coğrafiya elminin və eləcə də Azərbaycan coğra­fiya elminin problemləri haqqında aşağıdakıları bildiririk:

■ Coğrafiyada fundamentalizmin tələblərinə müvafiq ola­raq Yerin xassələrinin Günəş sistemi ilə bağlılığını və onunla əlaqədar biosferin dəyişkənliyinin qanunauyğunluqları haq­qında bilikləri ümumiləşdirmək, biosferi cəmiyyətin mühiti ki­mi qiymətləndirmək və coğrafiya elmi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən substratlarm təyinatının öyrənilməsini istiqamət­ləndirmək lazım gəlir.

■ Coğrafiyada fundamentalizmin ikinci mahiyyətini təbiə­tin və cəmiyyətin inkişaf qanunları ilə bağlı olan, təbiətlə cə­miyyəti birləşdirən qanunların və qanunauyğunluqların (an- tropokosmik, bifurkasion, anturajiya, epigenetik və s.) sintetik mahiyyətlərinin öyrənilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Bu sahədə elmi tədqiqatları genişləndirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

■ Təbii proseslərin dialektik mahiyyəti, epigenetik proses­lərin dövriliyi, əsasən təbiətşünaslığın qanunauyğunluqları ilə tədqiq olunmalıdır. Təbiət hadisələrinin, proseslərinin yerin zaman və məkanından asılı dəyişməsinin nəticələri biosferdən fərqli coğrafi mühitdə daha əyani əks olunur (torpaqların ero­ziyasından, ozon dəliyinin yaranmasına qədər). Təbiətşünas­lığa dair təhlillərdə başqa fundamental elmlərin yeri aydm əks etdirilməsinə baxmayaraq coğrafi problemlərin yeri bu təhlil­lərdə öz əksini lazımınca tapmamışdır. Eyni zamanda coğrafi­yada biologiyanın əsaslarına da lazımi səviyyədə istinad edil­mir. Coğrafiyada bir sıra elmlərdə olduğu kimi biologiyanın əsaslarını, biologiyada coğrafiyanın, yaxud da ümumi yerşü­naslığın öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti olardı.

■ Coğrafiya elminin ən böyük nailiyyəti, özünəməxsusluğu differensasiyalaşma və inteqrasiyalaşmadan ibarətdir. Deyilən­lər coğrafiyanın strukturlaşmasında da mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı onun vahidliyi (bütövlüyü) daha çox konstruk­tiv mahiyyət kəsb edir. Belə ki, bir çox dünyəvi, qlobal və s. proseslərin vahidliyini dərk etmək ümumi qanunauyğunluğun dərk edilməsini asanlaşdırır. Deyilənlər bütün təbiət və cə­miyyət elmləri üçün də ümumi əsas yaradır. Bununla əlaqədar bəzi ali məktəblərdə ümumi coğrafiyanın tədris edilməsini məqsədə müvafiq saymaq olar. Coğrafiyada differensasiyalaş- manın dərəcəsindən asılı olmayaraq vahid coğrafiya daimidir, bu sahədə tədqiqat metodları təkmilləşdirilməlidir.

■ Coğrafiyanın vahidliyini tələb edən ən mühüm sahələr­dən biri də ətraf mühitin xüsusiyyətlərini, funksiyalarının öyrə­nilməsində olan tələbin artması və mühiti mühafizə məsələləri-

38 39

dir. Mühitin bərpası və bununla əlaqədar olaraq onun ekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi sahəsindəki nailiyyətlər, ilk növ­bədə, ümumi coğrafi yanaşmaların nəticəsidir. Ə traf mühitin mıhafizəsi və bu əsasda coğrafi ekologiya elminin form alaşm a­sı fiziki və iqtisadi coğrafi məlumatların ümumiləşdirilməsini tələb edir. Eyni zamanda ətraf mühiti mühafizə sahəsində az- çox qazanılan və bundan sonra qazanılacaq nailiyyətlər başlıca olaraq coğrafiyanın tətbiqi istiqamətlərinin əsaslarına aid edi­lən məsələlərdəndir. Yeni əsrin ilkin dövründən başlayaraq elmlərarası mahiyyət kəsb edən «Mühitşünaslıq» yeni elm sa­həsi kimi ali və orta ixtisas təhsili sistemlərinin müvafiq ixtisas­larına daxil edilməsi məqsədə müvafiq olar.

m Yeni dövrdə siyasi coğrafiyanın mahiyyətində mühüm dəyişiklik yaranmışdır. Lakin həmin sahəni bəzi mənbələrda olduğu kimi «Cosiyasət» və «İnforsiyasət» adlandırm aq məq­sədə müvafiq deyildir. Coğrafi siyasətin ənənəvi mahiyyətini saxlamaq məqsədyönlüdür. Lakin ərazilərin təbii-ictimai, eko­loji, siyasi-ərazi vahidlərinin real və potensial imkanlarının qiymətləndirilməsi təkmilləşdirilməlidir.

Azərbaycan Respublikasının və onun daxil olduğu təbii öl­kənin (Qafqazın) siyasi-coğrafiyasında potensial im kanlar ar­tır, bunu əsasən coğrafi təfəkkürlə qiymətləndirmək olar. Ümumiyyətlə, idarəetmədə coğrafi əsası olmayan heç bir siyasi, sosial və iqtisadi əhəmiyyətli dövlət proqramı tələb olunan müvəffəqiyyəti qazana bilməz. XXI əsrin əvvəlindən başlaya­raq Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, təbii coğrafi şəraiti və təbii ehtiyatlan onun daxili və xarici siyasətinə (coğrafi siyasətə) mühüm təsir göstərə biləcək güclü amildir.

■ Keçid dövrünü müvəffəqiyyətlə başa vurmaqla Azərbay­can digər dünya ölkələrində olduğu kimi, sabit (tarazlı) iqtisadi inkişaf yolunu seçəcəkdir. Buna nail olmaq üçün XXVIII Bey­nəlxalq Coğrafiya Konqresində inkişafın bir-biri ilə bağlı olan üç istiqamətinə əsaslanmaq lazım gəlir: Ekosistemlərdən səmə­rəli istifadə edilməsinə, effektli iqtisadiyyata və ədalətli cəmiy­yətə. Deyilənlərin həyata keçirilməsi üçün regional planlaşdır­

maya və inkişafa böyük ehtiyac vardır. Belə planlaşdırma ən aşağı ərazi bölgüsündə (inzibati rayonda) nizamlanmaqla eyni zamanda qlobal səmərə əldə etməyə imkan verir. Yerli inzibati ərazi bölgüsü «topofil» (M.Ebonq), lokal şəraitdə cəmiyyətlə təbiət arasındakı mübadiləni nizamlamağı tələb edir. Göstəri­lən təklif Azərbaycan şəraiti üçün daha əlverişli hesab oluna bilər. Çünki ərazi mürəkkəbliyi Azərbaycan üçün daha səciyyə­vidir.

■ Azərbaycanın bir çox rayonları antropogen təsirə məruz qalmışdır. Xəzərsahili zonanın XXI əsrin əvvəlindən başlaya­raq daha çox antropogen təsirə məruz qalacağına şübhə etmi­rik. Dünyanın bir çox mütəxəssisləri haqlı olaraq sahil zonala­rını təbii zonadan çox antropogen zona adlandırırlar. Müasir dövrdə XXI əsrin əvvəllərində sahil zonalarına, onlara birləşən akvatoriya və quru hissələrə ciddi monitorinq qoyulması tələb olunmaqla sahilin bütün səviyyələrdə əmək bölgüsü (funksiya­sı) müəyyənləşdirilməlildir. Azərbaycanın sahil zonasının çox dinamik dəyişəcəyi gözlənilir. Buna görə də, coğrafi tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur.

■ XXI əsrin coğrafi problemlərinin konstruktiv həll edil­məsi üçün təbii, iqtisadi-sosial, ekoloji sistemlərə dair informa­siya mənbələrinin zəngin məlumat bankı yaradılmalıdır. Coğ­rafi informasiya mənbələrindən istifadə dərəcəsi məlumatların əyaniləşdirilməsi zamanı fiziki, iqtisadi-sosial, ekocoğrafi bilik­lərin sintezləşdirilməsində, təbii-iqtisadi sistemlərin idarə edil­məsində və mühitin optimallaşdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.

Deyilənlərin həyata keçirilməsi XXI əsrin astanasında elmi sistemlərin strukturlaşmasmı, elmşünaslığın inkişaf etdirilməsi­ni tələb edir.

40 41

1.5. İqtisadi-sosial və siyasi coğrafiyanın vəzifələri rilməsi və eləcə də coğrafi xəritələşdirilmə kimi elmi-metodikvə müasir problemləri təhlilləri əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb edir.

Keçmiş İttifaqda İSSC-da ictimai quruluşun mahiyyətin- İqtisadi-sosial və siyasi coğrafiya (İSSC) Coğrafiya elminin dən irəli gələn meyllər, xüsusilə elmi dünyagörüşlərə, bir çox

mühüm sahəsidir. Onun vasitəsilə məhsuldar qüvvələrin və siy- elmi məktəblərə sinfi münasibətlərin bəslənilməsi bəzi nəzəri asi proseslərin ərazi sistemləri öyrənilir. Həmin sahədəki bilik- müddəaların bayağılaşdırılmasma təsir göstərmişdir. Bununla lər mənbəyi hər bir ölkənin ümumi və regional inkişafının idara da Keçmiş İttifaqda və eləcə də Azərbaycanın bəzi elm sahələ- olunmasında mühüm rol oynayır. İSSC konkret, dinamik elm rinin dünyəviləşməsinə böyük maneələr yaranmışdır. Keçid olmaqla yanaşı sintetik və konstruktiv xüsusiyyətlərə də ma- dövründə İSSC-in elmi mahiyyətinə, istiqamətlərinə dair geniş likdir. Məhz ona görə də İSSC elmi daima müasirləşən, elmi təhlillər aparmaq çətin olsa da, həmin elmin və onun predme- tədqiqatlarda proqnozlaşdırılmağa ehtiyacı olan elmdir. Hə- tinin mahiyyətini, tətbiqi məsələlərini açıqlamağa böyük ehtiy- min elm vasitəsilə nəinki təsərrüfat sahələrinin ərazi istehsal ac vardır.tipləri, eyni zamanda hər bir istehsal vahidlərinin struktur tip- Azərbaycanın hərbi-siyasi, iqtisadi və s. sahələrində yaran- ləri qiymətləndirilir və ümumiləşdirilir. Bazar iqtisadiyyatına mış problemlər, yeni islahatlar tələb edir. Bunlardan da öncə, keçilməsi ilə əlaqədar olaraq iqtisadi-sosial və siyasi coğrafiya- elm və tədris sahəsindəki yenidənqurma dövrümüz üçün daha nın funksiyası xeyli müasirləşdirilmiş, bütün mülkiyyət tipləri- aktualdır. Bu sahədə mühüm yeniliklər yaranmış olsa da, elm nin (dövlət, bələdiyyə, şəxsi) coğrafi əsaslarının qiymətləndi- və təhsil sahəsindəki nailiyyətlər hələlik müasir idarəetmənin rilməsinin elmi-metodiki əsasları təhlil edilməkdədir. tələblərinə yüksək səviyyədə cavab vermir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatına çoxdan İSSC-ın bu gün qarşıda duran başlıca vəzifələrini və pro- keçmiş ölkələrdə bazar münasibətlərinin inkişafı, bazarların blemlərini qeyd etməklə yanaşı onun ümumi coğrafiya elmi ilə konyukturasının geosiyasi (coğrafi siyasi) mövqeyinin qiymət- bağlı bəzi müddəalarını da şərh etmək lazım gəlir. Həmin məq- ləndirilməsi sahəsində böyük təcrübə qazanılmışdır. Həmin Öl- sədlə coğrafiya və eləcə də İSSC sahəsindəki tarixi ənənələri kə və rayonların ərazi əmək bölgülərinin iqtisadi-sosial və siya- düzgün qiymətləndirmək və ona tənqidi yanaşmaq lazım gəlir, si coğrafiyasının öyrənilməsi sahəsindəki təcrübələr MDB ölkə- Mütəxəssislər tərəfindən haqlı olaraq qeyd olunur ki, elmin lərinin iqtisadi-sosial və siyasi coğrafiyasının öyrənilməsində da tarixi onun qapısıdır, elmin tarixi həmin elmi nailiyyətlərin üzə- mühüm yer tuta biləcəkdir. Bununla yanaşı Sovet hakimiyyəti rinə düşən məsuliyyətini əks etdirir. Bu məqsədlə İSSC-ın inki- illərində iqtisadi-sosial coğrafiya sahəsində qazanılan bir çox şaf dövrlərindəki bir sıra xüsusiyyətləri nəzərə almağa böyük elmi nailiyyətlər (iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırma, enerji-istehsal ehtiyac vardır. Məsələn, keçmiş dövrdə coğrafi materializmdə dövriyyələri və s.) bazar iqtisadiyyatı şəraitində də öz əhəmiy- radikal meyllərin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Coğrafi siyasə- yətini saxlamaqdadır. tə qarşı münasibət dəyişmiş və onun bəzi müddəaları təhrif

İSSC cəmiyyətin inkişafından bəhs etməklə coğrafiyanın edilmişdir. Sovet hakimiyyətinin ilk dövrlərindən başlayaraq ictimai elmlər sisteminə daha yaxın olan qoludur. Bununla ya- dünya elminin ən böyük kəşflərindən olan «Təkamül nəzəriyyə- naşı İSSC təbiət-cəmiyyət arasındakı qanunauyğunluqların öy- sinə», «Cəmiyyətin inkişafında coğrafi mühitin roluna», «Əhali rənilməsində də mühüm yer tutur. Eyni zamanda müxtəlif elm artımına» və b. məsələlərə münasibət bayağılaşmışdır. Ümu- sahələrindən olan məlumatların sintezləşdirilməsi, modelləşdi- miyyətlə elmi təfəkkürlərdə əsasən inqilabi dünyagörüş hakim

42 43

olmuşdur. Keçən dövrdə, yəni XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində aparılan bir çox dünya əhəmiyyətli elmi təhlillər və onların nə­ticələri və eləcə də Coğrafiya elmi məktəblərinin materiallarının öyrənilməsi qadağan edildi. Beləliklə Coğrafiya elmində tarixi­lik metodu elmin inkişafının ziddinə yönəldildi.

Yuxarıda göstərilən nöqsanlarla əlaqədar olaraq İSSC-m mahiyyətində də dəyişiklik yarandı. Onun strukturundan Əhali coğrafiyası əvvəlki bölmələrdə göstərildiyi kimi yox edildi. Bu­nunla əlaqədar antropocoğrafiya ilə əlaqə tamamilə kəsildi. «Kommersant» sözü qadağan edilməklə Kommersiya coğrafi­yası da uzun müddət ərzində «donduruldu». Siyasi coğrafiya­nın mahiyyəti dəyişdirildi. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq İSSC elminin strukturu, predmeti müəyyən dərəcədə təhrifə məruz qaldı.

Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin 60-cı illərinə yaxın qeyri rəsmi də olsa siyasi həyatda, elmi təfəkkürlərdə yeni bir oyanı­şın yaranması Coğrafiya elmində də özünü göstərmişdir. XX əsrin 70-ci illərində isə Coğrafiya elmində konstruktivləşmə getməsi ilə əlaqədar olaraq təsvirçiliyə meyl azalmağa başlan­mışdır. Coğrafiya təhsilli, xüsusilə iqtisadi-sosial coğrafiya (İSC) təhsilli mütəxəssislər müxtəlif sahələrdə iqtisadçı-coğra­fiyaçı, coğrafiyaçı mühəndis, xəritəşünas, coğrafiyaçı ekoloq və b. vəzifələri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməyə başlamışlar. ISC üzrə təhsil alan kadrlar bir çox elmi tədqiqat və layihə institut­larında ən mürəkkəb problemlərin həllində analitik təhlillər aparan mütəxəssislərə qədər yüksəlmişlər. Ən başlıcası İSC-çı mütəxəssislər «Rayonlaşdırma», «Enerji-istehsal dövriyyələri», «Layihələşdirmə və şəhərsalma», «İstehsalın ərazi təşkili» və b. sahələrdə elmi tədqiqatlar aparmaqla yanaşı həmin sahələrdə tətbiqi məsələlərlə də məşğul olmuşlar.

70-ci illərdən başlayaraq Coğrafiya elmində demək olar ki, təkamülləşmə getməyə başlamışdır. İnqilabdan əvvəl mövcud olan «Vahid coğrafiya» ideyası yeni istiqamət almağa başladı. Yenidən müzakirəyə başlanan və təşəbbüskarları V.A.Anuçin, Y.Q.Sauşkin və b. olan, «vahid coğrafiya», hazırda İSC elmi­

nin və predmetinin formalaşdırılmasına böyük təsir göstərmiş­dir.

Bütün yuxarıda göstərilənlərin fonunda Azərbaycanda da İSSC elmi yeni məzmun almağa başlamışdır. Məhz ona görə də Azərbaycan İSSC elminin elm kimi formalaşmasında, məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsində konstruktiv təhlillər aparmaq lazım gəlir. Bununla əlaqədar olaraq qeyd edilməlidir ki, Sovet dövründə elmdə böyük dövlətçilik münasibətinin ya­ranması ilə Azərbaycan İSSC-sı elminin nəzəri-siyasi əsasları məhdudlaşmışdır. Buna baxmayaraq iqtisadçı coğrafiyaçılar bir çox müəssisələrdə və eləcə də İqtisadiyyat İnstitutunda, Kənd Təsərrüfat Nazirliyində, Dövlət Plan Komitəsində, ali təhsil müəssisələrində və b. mühüm problemlərə dair, onlar üçün qismən yeni olan elmi, praktiki əhəmiyyət kəsb edən təd­qiqatlar aparmışlar. Başlıca olaraq «Azərbaycanın məhsuldar qüvvələrinin öyrənilməsi»ni, «Respublikanın iqtisadi rayonlaş- dırılması»nı, «Ərazi istehsal birliklərinin tədqiqi»ni və b. dair problemləri göstərmək olar. Həmin tədqiqatlardan planlaşdır­ma və idarəetmə işlərində müvəffəqiyyətlə istifadə edilmişdir. Təbiidir ki, onların tədqiqatlarının elmi əsasını tədriclə iqtisa­diyyatın və başqa elm sahələrinin həmin dövrə uyğun metodo­logiyası və metodları təşkil edirdi.

Fiziki coğrafiyaçılar mühüm tədqiqatlar aparsalar da, on­larda təbiətşünaslığın əsaslarına, bir çox halda geologiya, at­mosferin fizikası, torpaqşünaslıq və aqrokimya, hidrologiya və okeanologiya və s. sahələrin nəzəri və elmi-metodik əsaslarına meyl güclənmiş, həmin sahələrdə coğrafiyanın elmi-tədqiqat metodlarından geniş istifadə edilmişdir. Y.Q.Sauşkinin sözü ilə desək: «Coğrafiyaçılar ən yaxşı ideyaları, nəzəriyyələri özünə yaxın olan və başqa elm sahələrinə vermişlər, coğrafiya isə özü nəzəri əsaslardan məhrum olmuşdur» (1976).

Qeyd edildiyi kimi 70-ci illərdən sonra Coğrafiya elmində olduğu kimi İSSC-də mühüm canlanma yaranmışdır. Bu can­lanma eyni zamanda elmlər sistemində gedən riyaziyyatlaşma, sosiallaşma, ekologiyalaşma, humanitarlaşma ilə əlaqədar ol-

44 45

muşdur. Bununla da İSSC-də konstruktivləşməyə meyl geniş­lənmişdir. Lakin Coğrafiya elminin əsaslarında o zam ankı bö­yük dövlətçilik meyli Azərbaycanın coğrafiya elmi və şəraiti üçün zəruri olan tələblərdən kənara çıxırdı.

Müasir dövrdə Azərbaycanın müstəqil inkişaf yoluna qə­dəm qoyması və fövqəladə keçid dövrünü yaşaması ilə əlaqədar olaraq bir çox elm sahələrinə və eləcə də, respublikada İSSC elminə və elmi tədqiqatlara münasibət dəyişməkdədir. Eyni za­manda elmin təşkilatlanmasında, onun idarə edilməsində yeni tələblər yaranmaqdadır. Xüsusilə, Azərbaycanın daxili və xa­rici siyasətinin coğrafi əsasları, başlıca olaraq coğrafi siyasəti proqramlaşdırılmalıdır.

Deyilənlərlə yanaşı İSSC-da keçid dövrünü nəzərə almaqla indiyə qədər yetişmiş kadrların elm və tədrisdəki varisliyi, elmi məktəbləri və ənənələrin mütərəqqi cəhətlərini müdafiə etmək lazım gəlir. Respublikanın müstəqil inkişaf yolunda tərtib edi­lən müxtəlif dövlət proqramlarının, konsepsiyaların və qanun­ların işlənməsində yaradıcı fəaliyyət göstərmək imkanları var­dır. Zəruriyyət yarandıqda iqtisadi sosial, siyasi, ekoloji, idarə­etmə və başqa sahələrdə dövlət proqramları üzrə alternativ va­riantlar hazırlamaq məqsədə müvafiq olar.

Müasir dövrdə İSSC sahəsində elmi nailiyyətlərimizin han­sı ictimai quruluşda və hansı dövlətdə qazanılmasından asılı ol­mayaraq onlardan bəhrələnməli, öz şəraitimizə uyğun inkişaf etdirməliyik. Əks halda ölkənin nailiyyətlərini dünyəviləşdir- mək, onları milli məqsədlərə xidmət üçün yönəltmək mümkün deyildir.

Yuxanda göstərilənləri nəzərə alaraq Coğrafiyanın, eləcə də İSSC-ın bütün yaradıcı qüvvələrinin fəaliyyətlərini aşağıdakı qrup problemlər ətrafında istiqamətləndirilməsi məqsədə mü­vafiq olar:

-Vahid coğrafiya elmini və predmetinin strukturunu (elmi aparatını) təkmilləşdirmək. Elmin məqsəd və vəzifələrində ay­dınlıq yaratmaq. Coğrafiya və İSSC elmləri sisteminin bütün qolları üzrə əmək bölgülərini təhlil etmək və coğrafiyanın elm- lərarası mahiyyətini daha ətraflı açıqlamaq;

-Coğrafiya elminin idarəetmədə yeri qiymətləndirilməli, ona dövlət münasibəti aydınlaşdırılmalı, idarəetmə, layihələş- dirmə, ekologiya və b. sahələrdə coğrafiyaçı mütəxəssislərin yeri və hüququnu müəyyənləşdirmək;

-Coğrafiyanın fundamental elmlər sırasına daxil edilməsini hüquqi cəhətdən əsaslandılmaq, ali məktəblərin müvafiq fakül­tələrində və şöbələrində Ümumi coğrafiya fənnini ümumtəhsil blokuna daxil etmək;

-Coğrafiyanın tədqiqat obyekti olan təbii komplekslər və təbii ehtiyatlar sisteminin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən qiy­mətləndirilməsinin nəzəri və metodoloji əsası işlənilməli, xüsu­silə daha mürəkkəb təbii-ərazi strukturuna malik olan region­larda təbii-təkrar istehsalın qiymətləndirilməsi sahəsində elmi- metodiki işləri təkmilləşdirməklə yanaşı bu sahədə dünya ölkə­ləri təcrübəsinə yiyələnmək;

-Bazar iqtisadiyyatının coğrafi əsaslarını təhlil etmək. tSSC-da böyük dövlətçilik siyasətindən keçmə mücərrəd an­layışlar, terminlər və s. olduğunu nəzərə alaraq coğrafi dili və coğrafi təfəkkürü təkmilləşdirməli, xüsusən də mücərrəd ma­hiyyət kəsb edən «təbii və ərazi istehsal kompleksləri»nin, «aq­rar-sənaye kompleksləri»nin, «şəhər aqlomerasiyaları»nm və s. yeknəsəkləşdirilməsinə imkan verilməməli, onların Azərbaycan şəraiti üçün yeni tipoloji variantlarını işləmək;

-Dünya ölkələrinin münasibətlərinin əsaslarını təhlil etmək. Dünyada və onun regionlarında formalaşan təbii coğrafi sis­temlərin birliklərini və coğrafi siyasətdə balans həddini müəy­yən etmək metodlarını işləmək. Siyasi idarəetmədə coğrafi amillərin rolunu, xüsusilə ölkə və regionların coğrafi mövqeyini və proseslərini, onların tarixən dəyişkənliyini, inkişafın tarazlıq dərəcəsini qiymətləndirmək. Müasir dövrdə ölkə və rayonların coğrafi siyasət potensialının problemlərini müəyyən etmək, on­ları bütün səviyyələr üçün qiymətləndirmək;

- Müasir coğrafiyanın bütün qollarına müvafiq yerini və eləcə də coğrafi ekologiyanın əsaslarını təhlil etmək. Coğrafi ekologiyanın əsaslarını təşkil edən təbii-ərazi sistemlərinin eko­loji xüsusiyyətlərini, təbii-əhali-istehsal komplekslərinin qarşı-

46 47

lıqh təsirlərinin qanunauyğunluqlarını öyrənmək. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq epigenetik, dinamik və dövri prosesləri, təbii zonallıq və s. kimi qanunları və qanunauyğunluqların ekoloji mahiyyətini qiymətləndirmək.

Göstərilənlərin ölkələrarası elmi əsaslarla öyrənilməsində dünya ölkələrinin təcrübələri ümumiləşdirilməli, bazar iqtisa­diyyatı dövründə ekoloji şəraitin gərginləşdirilməsi, maliyyə investisiya siyasətinin aparıcı rolu nəzərə alınmalıdır.

İSSC elminin nəzəri və elmi- metodik problemləri ilə yanaşı Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi şəraitinin öyrənilməsində aşağı­dakılara xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir:

1. İdarəedici və icraedici orqanlar, plan-layihə təşkilatları və s. üçün coğrafi təfəkkürlü kadrlar hazırlığına səy göstərmək­lə yanaşı, CtS-ə xüsusi yer vermək lazım gəlir. Xüsusilə dövlət sənədlərində və eləcə də statistik-hesabat və uçotlarda CİS-lə bağlı tələbləri nəzərə almaq.

2. Respublikanın məhsuldar qüvvələrinin yenidən qiymət­ləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq, ərazilərdə təsərrüfatlar, müəs­sisələr, qrup müəssisələr və idarəetmə vahidlərinin (müəssisələr, kənd, şəhər, rayon, coğrafi rayonlar) struktur və funksional formalaşmaları təhlil edilməli, onların coğrafi əsasları qiymət­ləndirilməlidir.

3. Azərbaycanın birbaşa dünya siyasətinə qoşulmasını, Ba­zar iqtisadiyyatının mürəkkəbliyini nəzərə alaraq Kommersiya coğrafiyasım, Coğrafi siyasəti və Siyasi coğrafi ideyaları tək­milləşdirməli, bununla yanaşı təhsil ocaqlarının müvafiq tədris planlarında həmin kursların keçilməsinə diqqəti artırmaq.

4. Azərbaycan dövlətçiliyinin maddi-ərazi formalaşmasının əsasını, ilk növbədə ölkənin təbii-ərazi əmək bölgüləri və əhali­nin məskunlaşma sistemi təşkil edir. Bu məqsədlə Enerji isteh­sal dövriyyələrini öyrənmək, təbii ehtiyatların uçotunu apar­m aq lazım gəlir. Deyilənlər tükənən ehtiyatlara ciddi qənaət rejimi qoym aq imkanı yaradar.

5. M üasir dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdirilməsi və idarə edilməsi təbii şəraitin, təbii və maddi-texniki ehtiyatla­rın qiymətləndirilməsində daha səmərəli metodların tətbiqini

48

tələb edir. Bu cəhətdən idarəetmədə ən intellektual yanaşma olan «coğrafi konveyeri qiymətləndirmək» əvəzolunmaz əhə­miyyət kəsb edir. Onun idarəetmədə ən mühüm əhəmiyyəti tə- biət-əhali-istehsal münasibətlərini müxtəlif ərazilərdə müvazi- nətləşdirilməkdən ibarətdir.

6. Müasir dövrdə Azərbaycanda iri miqyaslı ekocoğrafi rayonlaşdırma aparılmasına böyük ehtiyac vardır. Planlaşdır­ma, idarə edilmə, ərazi əmək bölgülərinin, nəqliyyatın nizam­lanması iri miqyaslı rayonlaşdırma ilə müvəffəqiyyətlə həyata keçirilə bilər. İndiyə qədər fiziki, iqtisadi coğrafi və b. rayon­laşdırma sahəsində mühüm təcrübə qazanılmışdır. Bununla ya­naşı müasir dövrdə vahid rayonlaşdırmanın əvəzolunmaz əhə­miyyətini nəzərə alaraq bu sahədə əməli fəaliyyət göstərilmə­lidir.

7. Respublikanın müdafiə qabiliyyətinin, milli təhlükəsiz­liyinin möhkəmləndirilməsində də coğrafi şərait xüsusi yer tu­tur. Bu sahədəki kompleks coğrafi təhlillər nəinki hərbi fəaliy­yətdə yerli şəraitin qiymətləndirilməsini, eyni zamanda maddi- texniki bazanın, cəbbəxananın səfərbər edilməsində, müda­fiənin və hücumun müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsində bö­yük əhəmiyyət kəsb edə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, hərbi potensial ölkənin ümumi təbii şəraiti və təsərrüfat strukturu ilə əlaqələndirilməlidir. Bu məqsədlə Respublika təsərrüfat struk­turunda modernləşdirmə aparılmasında, təsərrüfatın manevr- ləşmə qabiliyyətinə malik olmasında coğrafi tədqiqatlardan istifadə etmək lazım gəlir.

8. Azərbaycanın təbii şəraitinin mürəkkəbliyi, ölkənin bö­yük hissəsinin tez-tez fövqəladə hadisələrə (sellərə, zəlzələlərə, sürüşmələrə və s.) məruz qalmasına görə respublikanın bu cə­hətdən təhlükəsizlik proqramının coğrafi əsasları işlənməlidir.

Yuxarıda göstərilənlərin həyata keçirilməsi ilk növbədə məqsədyönlü elmi fəaliyyət proqramının hazırlanmasını tələb edir.

49

II FƏSİL

Bazar iqtisadiyyatının coğrafi əsasları

Diivləlin əmin-amanlığı, şöhrəti və çiçəklənməsi ticarətdən- müxtəlif xalq­

ların tacirləri vasitəsilə halluq yara­dan əlaqələrdən ibarətdir.

M. L om onosov

2.1. Bazar iqtisadiyyatında coğrafiyanın əhəmiyyəti

Bazarın yaranma tarixi insanlar arasında ilkin əmək bölgü­lərinin və əmtəə-pul münasibətlərinin yaranması tarixi ilə əla­qədar olmuşdur. Lakin, bazarın mütəşəkkil idarə edilməsi döv­lətlərin inkişaf tarixi ilə bağlıdır. Bazar çox mürəkkəb idarəet­mə strukturuna malik olmaqla dövlətin idarə edilməsinin tər­kib hissəsidir. Təkmilləşmiş bazar sistemi ancaq inkişaf etmiş dövlətlərdə strukturlaşır.

Bazar mexanizminin əsasını qiymət-tələb və təklif təşkil edir. Bazar, təyinatına görə bir neçə yerə bölünür: əmtəə; istehsal vasi­tələri; işçi qüvvəsi; məhəlli və qiymətli kağızlar bazarı və s.

Bazarların coğrafiyası, təsir və əhatə dairəsindən, gücündən asılı olaraq müxtəlif səviyyələrdə olur: dövlətdaxili, iki qonşu dövlətarası və beynəlxalq bazarlar. Bazarların formalaşmasın­da dövlət strukturları ilə yanaşı ümumi xalqın iştirakı da zəru­ridir. Lakin bu sahədə dövlət monopolizmi aparıcı rol oynayır. Bazar eyni zamanda mürəkkəb konyukturaya malikdir. Bu sis­tem xammal bazası, istehsal və xidmət infrastrukturu, maliyyə və bank sistemi, reklam və informasiya, işçi qüvvəsi, kadr ha­zırlığı və s. ibarətdir. Göstərilən sferalar daxilində bazar nəinki iqtisadi münasibətlərin, eyni zamanda insanlar arasındakı işgü­zar münasibətlərin, dövlətdaxili və dövlətlərarası münasibətlə­rin formalaşmasına və inkişafına da təsir göstərir.

Bazar münasibətləri dövlət və xüsusi qurumlar səviyyəsində

50

idarə olunmaqla onun hüquqi, siyasi, ekoloji, etnik və b. as­pektləri vardır. Lakin bazarın məkan və zaman amillərindən asılılığı daha çox onun coğrafi xüsusiyyətlərini formalaşdırır. Göstərilənlər bazarların idarə mərkəzinin, enerji mənbəyinin, yollarının, coğrafi mövqeyinin, iqliminin və meteoroloji rejimi­nin müəyyən edilməsi, əmək bölgülərinin formalaşması və mal­ların çeşidlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ölkə və ra­yonların etnik-coğrafi zənginlikləri də bazarın formalaşmasına təsir göstərir. Bazarlar ümumbəşəri, qlobal, birləşdirici, əlaqə­ləndirici olmaqla yanaşı dinamik xüsusiyyətə malikdir və rəqa­bətə də meyllidir. Özünün mürəkkəbliyi və əhatə dairəsinə görə coğrafi siyasətdə də (geosiyasətdə) xüsusi yer tutur. Əlverişli coğrafi siyasətin aparılması bazar iqtisadiyyatının inkişafına və bazar siyasətinin səmərəli formalaşmasına bu sahədə potensial imkanların açılmasına təsir göstərir.

Bazarların ölkənin, cəmiyyətlərin inkişafındakı yerinin təd­qiqi məsələləri tarixən dünya alimlərinin, iş adamlarının, dövlət xadimlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Tarixi İpək Yolunun ya­ranması və inkişafı Çin, Hindistan, Yaponiya, İran və başqa ölkələrdə dünya regionlarının təbiətinə, əhalisinə, təsərrüfatına və ticarət potensialına dair toplanmış zəngin məlumatların və göstərilən hədsiz maraqların nəticəsi idi. Məşhur səyyahların fəaliyyətlərinin məqsədləri eyni zamanda dünya bazarları, on­ların potensial imkanları haqqında məlumat toplamaqdan iba­rət olmuşdur. Deyilənlər elm sahələrinin də inkişafına böyük təkan verirdi. Bu sahədə yaxın və orta şərq ölkələri alimlərinin də böyük xidmətləri olmuşdur. «İslam dünyasına daxil olmuş ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqələrin, xüsusilə ticarət əlaqələri­nin və mədəniyyət sahəsində mübadilənin güclənməsi, hər bir müsəlmanın Məkkəni və digər müqəddəs yerləri ziyarət etmək borcu, maliyyə, vergi məsələləri və s. coğrafiya elminin inkişa­fına təkan vermişdi (A.Paşazadə, B. 1991). Coğrafiya elminin də inkişafı yüxarıda göstərilənlərin və eləcə də dünya bazarları­nın inkişafına təsiri böyük olmuşdur. İrəlidə qeyd etdiyimiz kimi tarixi İpək Yolunun yaranması və inkişaf etməsi məhz

51

dünya ölkələri, xammal bazaları və bazarları haqqında topla­nan coğrafi məlumatların nəticəsi idi. Bu gün də İpək Yolunun bərpası dünyanın coğrafi siyasətində yeniliklərin yaranm ası və post Sovet ölkələrinin bazar iqtisadiyyatına keçmələri ilə əla­qədardır.

Bazarların regional təhlili və coğrafiyası haqqında X IX və XX əsrlərdə qiymətli tədqiqatlar aparılmışdır. Həmin dövrdə kənd təsərrüfatında kapitalist münasibətlərinin formalaşması, xüsusilə torpaqların daxili və xarici bazarlardan olan məsafələ­rinə görə istifadə edilməsi coğrafi tədqiqatlarda konstruktiv metodların tətbiqini tələb edirdi. Xüsusilə XX əsrin əvvəllərin­də bazar münasibətləri Avropa ölkələrində təsərrüfat sahələri­nin, xüsusilə sənayenin və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasına və yerləşməsinə də təsir göstərmişdir. Deyilənlərlə əlaqədar ola­raq alman iqtisadçısı və sosioloqu, Paris və Qeydelberq U ni­versitetlərinin professoru Alfred Veber (1868-1958) «Ştandort» -sənayenin yerləşdirilməsi nəzəriyyəsini yaratmışdır. Nəzə­riyyənin əsas mahiyyəti sənaye sahələrinin xammal ilə əmək bazarı (işçi qüvvəsi) arasında yerləşdirilməsi prinsiplərini təhlil etməkdən ibarət olmuşdur. Müəyyən dairələr tərəfindən həmin nəzəriyyə tənqid edilirdi. Lakin A.Veberin nəzəriyyəsi uzun dövrdə bəzi ölkələr üçün öz əhəmiyyətini itirmişdir. Bu gün ba­zar iqtisadiyyatına keçən ölkələr üçün «Ştandort» nəzəriyyəsini nəzərə almaq tarixi əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı müəyyən dərəcədə müasirdir.

Bazar iqtisadiyyatının nəzəri və təcrübi məsələlərinin təd­qiqində Alman alimi Avqust Lyoşun da mühüm xidməti ol­muşdur (1906-1945). O, Dünya Təsərrüfatı İnstitutunun üzvü olmaqla yanaşı yerləşdirmə və xarici ticarətlə məşğul olmuş­dur. O, təsərrüfatın coğrafi yayılmasına həsr edilmiş funda­mental əsərində iqtisadiyyatın yerləşdirilməsini coğrafi cəhət­dən qiymətləndirmişdir. Alimin ən böyük xidmətlərindən biri də Veber və Tyünenlə başlanan «Yerləşdirmə» ideyalarım tə- kamülləşdirməsidir.

A.Lyoş iqtisadi rayonların sərhədləri haqqında da xüsusi

təhlillər aparmışdır. O, yazmışdır ki, iqtisadi rayon təsərrüfatı­nın inkişafı, ixtisaslaşma ilə yox, əsasən ticarətin formalaşması ilə əlaqədardır. İqtisadi rayonları bir-birindən bəzən əmtəələrin istehsalına, bazarların və şəhərlərin sərhədlərinə görə ayırmış­dılar. O, sonrakı tədqiqatlarında iqtisadi rayonları bazarlar şəbəkəsinə görə müəyyən etmişdir. Eyni zamanda bazarların öyrənilməsində coğrafi şəraitin rolunu da qiymətləndirmişdir.

Deyilənlər onu göstərir ki, A.Lyoş bazarla bağlı bütün əra­zi formalaşmasının coğrafi xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. Tədqiqatın nəticələri müəyyən mənada bu gün də öz əhəmiyyə­tini saxlamışdır.

Azərbaycan da və eləcə də MDB-yə daxil olan ölkələrdə is­tehsalın yerləşdirilməsinə dair aparılmış geniş tədqiqatlar əsa­sən bazar münasibətlərindən uzaq olmuşdur. Lakin istehsalın yerləşdirilməsinə qoyulan tələblər (xammal və işçi qüvvəsinə yaxınlıq, ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi, enerji təminatı və s.) mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də, makro- miqyaslı iqtisadiyyatda respublikaların mənafeyi ətraflı nəzərə alınmırdı. İstehsalın yerləşdirilməsində yalnız periferiya-mər­kəz, xammal-sənaye mərkəzləri arasında qütbləşmə gedirdi.

Bununla yanaşı daha başqa problemlər yaranırdı. Bazar münasibətləri dövlət tərəfindən nizamlanmadıqda bir sıra gərg­inliklər (iqtisadi və maliyyə, siyasi, ekoloji və s.) yaradır. Bun­lar bəzən milli m araqlara böyük ziyan vurur.

Beynəlxalq kənd təsərrüfatının tədqiqi məlumatlarından aydındır ki, 1903 və 1990 illər müddətində tərəvəz növlərinin 97%-i sıradan çıxmışdır. 1903 ildə 35-ə qədər «ravənd»-dərman bitki növünün 34-ü sıradan çıxıb, yalnız biri mühafizə edilir. XIX əsrdə istifadə edilən 7098 alma növlərindən 6121(86%) it­mişdir. Meyvə və tərəvəzin müxtəlif torpaq və iqlim şəraitində tamı və görünüşü də dəyişmişdir (E.Vayszekker və b., 2000). Bəzən növlərin əlavə qulluq, çoxlu iş vaxtı tələb etməsi də rə­qabət üçün əlverişli deyildir. Yəqin ki, deyilənləri başqa növlə­rə, ev heyvanlarına və s. aid etmək olar. Həmin prosesə yüksək səviyyəli monitorinq qoyulması yaxşı olardı. Bu sahədə

52 53

Ç.Darvinin «Növlərin əmələ gəlməsində təbii seçmənin rolu» haqqındakı tədqiqatlarının böyük əhəmiyyəti vardır. Eyni za­manda hər bir ölkənin, eləcə də Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahəsində-əkinçilikdə və bağçılıqda, heyvandarlıqda qazanılan nailiyyətləri və uğursuzluqları müəyyən dərəcədə bazar müna­sibətləri ilə əlaqələndirmək məqsədə müvafiq olar.

Yuxarıda deyilənlərlə yanaşı XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın torpaq, iqlim şəraitinə, ərazinin növ müxtəlifli­yinə uyğun olaraq seleksioner alimlər və onların elmi məktəb­ləri Azərbaycanda qoyunçuluqda, taxılçılıqda bir çox nailiyyət­lər əldə etmişlər. Demək olar ki, bu sahədə Azərbaycanın yerli növləri və sortları təkmilləşdirilməklə yanaşı onların dünya ba­zarında rəqabət edə biləcək qabiliyyətləri də artmışdır. Lakin həmin sahədəki nailiyyətlər keçmiş İttifaqda dünya bazarına çıxarılmırdı. Müasir dövrdə Azərbaycan alimləri yetişdirdikləri yüksək keyfiyyətli taxıl sortları ilə müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində taxılçılığın rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına dair elmi əsaslar yaratmışlar. Deyilənlərdən səmərəli istifadə edilsə yaxşı nəticə verər.

Bir cəhəti xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın çox rəngarəng təbii şəraitinin olması, respublikanın region­larının 50-dən çox dünya ölkələrinin təbii rayonları və landşaft tipləri ilə anoloq təşkil etməsi, onun dünyanın müxtəlif bazar­larında müxtəlif növ məhsullar üzrə rəqabət qabiliyyətini artı­rır. Lakin yayılmış olan belə bir fikirlə tamamilə hesablaşmaq olmaz ki, bazar münasibətləri mütləq mənada növlərin sayını azaldır. Bizim fikrimizcə nizamlanan və idarə edilən bazar iqti­sadiyyatı şəraitində irimiqyaslı tədqiqatlar aparmaqla növlərin miqdarını artırmaq da mümkündür.

Azərbaycanda son 70-100 il ərzində başlıca olaraq antro­pogen təsirlər nəticəsində aridləşmənin və səhralaşmanın geniş­lənməsi, təbii landşaftın dəyişməsi bitkilərin tərkibinin və hey­vanat aləminin cinslərinin dəyişməsinə böyük təsir göstərmiş­dir. Məsələn, Lənkəran-Astara zonasında rütubətli subtropik şəraitin müəyyən dərəcədə quru çöllərə çevrilməsinə, Kür-Araz

54

ovalığında aridləşmənin inkişafı, Quba-Xaçmaz zonasında az da olsa iqlimin quraqlaşması və s. müşahidə edilir. Deyilənlər əkinçilik mədəniyyətinə və bağçılığa, heyvandarlığa, arıçılığa və s. öz təsirini göstərmişdir. Vaxtilə Lənkəran-Astara zonası­nın «Mərkəzin» sifarişi ilə SSRİ-nin faraş tərəvəz üzrə xammal bazasına çevrilməsi ərazinin təbiətinin dəyişdirilməsinə, ənənə­vi çəltik, taxıl sortlarmın, yerli mal-qaranın, quşçuluğun sıra­dan çıxarılmasına təsir göstərmişdir. Vaxtilə ölkədən kənarda­kı istehlak bazarına xidmət etməkdə Azərbaycanın müəyyən təcrübəsi olsa da, respublikanın kənd təsərrüfatının böyük yüksəlişinə baxmayaraq rəqabətə müqavimət göstərmək ənənə­si olmamışdır. Yəqin ki, yeni bazar iqtisadiyyatı şəraitində bu­nu birdən-birə, deyil tədricən həyata keçirtmək mümkün olar. Eyni zamanda Azərbaycanda bazar münasibətlərini inkişaf et­dirməklə yanaşı yerli əhəmiyyət kəsb edən bazarlara da xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir.

Deyilənlərlə əlaqədar olaraq müasir dövrdə iqtisadi nəzə­riyyəni və eləcə də, idarəetmə ideyalarını təkmilləşdirməyə eh- tiyyac vardır. «Beynəlxalq rəqabət qanununu» təkmilləşdir­məklə elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edən monitorinq siste­mini yaratmaq məqsədə müvafiq olar. Burada məqsəd heç də dünya bazarlarında və ayrı-ayrı «adalardakı» fərqləri və mü­rəkkəbliyi saxlamaqdan ibarət deyildir. Başlıca məqsəd ətraf mühitin xüsusiyyətlərindən yaranan bioloji və sosioloji müxtə­liflik rəqabətini saxlamaq nəzərdə tutulur. Bazar iqtisadiyyatı­nın coğrafi əsaslarının öyrənilməsində hər bir ölkədə zonaların təsərrüfat mədəniyyəti, azad iqtisadi zonaların seçilməsi və on­ların inkişaf etdirilməsi və s. xüsusi yer tutmalıdır.

Azərbaycanın azad ticarət zonası ilə bağlı təcrübəsi yox­dur. Lakin dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, azad ticarət zonası əlverişli təbii şəraiti, təbii ehtiyatları ilə yanaşı ilk növ­bədə əlverişli coğrafi mövqeyə də malik olmalıdır. Təbiidir ki, azad iqtisadi zona ölkənin ümumi inkişafına təsir göstərməklə yanaşı iki ölkə və yaxud da qrup ölkələr arasında əlaqələr ya­radır. Ən başlıcası odur ki, azad iqtisadi zona ölkənin coğrafi

55

siyasətinin həyata keçirilməsində, ümumiyyətlə dövlət siyasəti­nin nizamlanmasında da mühüm yer tutur. 1980-cı illərdə dün­yada 600 azad iqtisadi zona olmuş və onlar vasitəsilə dünya ticarətinin 8%-i həyata keçirilmişdir (T.Ə.Quliyev 1993). Bəzən azad iqtisadi zonanın yaradılmasını və ticarət əlaqələrini eyni ictimai siyasi quruluşlu ölkələrə şamil edirlər. Lakin bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Çin xalq respublikasının bir çox inkişaf et­miş ölkələrlə azad iqtisadi zonalar vasitəsilə inteqrasiyaya gir­məsi deyiləni sübut edir. Azərbaycan şəraitində iqtisadi zonalar Xəzərsahili ölkələrlə əlaqədar yaradıla bilər. Qarabağ problemi ədalətlə həll edildikdən sonra bunu ölkənin qərb və cənub-qərb zonasında da yaratmaq olar, tpək yolunun bərpası ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanda azad iqtisadi zonaların yaradılması üçün əlverişli şərait yaranmaqdadır. Respublikamızda coğrafi möv­qe cəhətdən əlverişli azad iqtisadi zonalar yaradılması müm­kündür. Lakin onları yüksək səviyyəyə qaldırmaq və idarə et­mək üçün bir çox işlər görmək lazım gəlir. Bazar iqtisadiyyatı müasir dövrdə sənaye sahələrinin, kənd təsərrüfatının inkişafı­na, yenidən strukturlaşmasına təsir göstərə bilən amillərdəndir. Hər şeydən əvvəl həmin sahədə elmi yanaşmanın konstruktiv- ləşdirilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Deyilənlər təbiidir ki, ölkənin strateji dayaqlarının möhkəmləndirilməsinə də xid­mət etməlidir.

Bazar iqtisadiyyatının Azərbaycan şəraitində elmi əsasla­rının təhlil edilməsi lazım gəlir. Bu məqsədlə istehsal dövriy­yələrinin şaquli və üfüqi strukturları müəyyən edilməlidir. Ba­zarlara çıxarılan bir çox əmtəələrin (malların) istehsal bazaları olmalıdır. İlk növbədə, daxili bazarın istehsal bazası və xidmət infrastrukturlarının yaradılması və inkişafına təsir göstərilmə­lidir. Deyilənlərin səmərəli həyata keçirilməsi üçün Azərbay­canda bazar münasibətlərinin inkişaf etdirilməsində xüsusi rayonlaşdırma aparılması lazım gəlir.

56

2.2. Tarazlı inkişafın coğrafi əsasları və bazar münasibətləri ilə nizamlanması

Dünya əhalisinin artımı eyni zamanda hər bir insanın həyat tələbatlarının ildən-ilə artması, yaşayış tərzini intensivləşdir- məklə yanaşı ətraf mühitə təsiri güclənir. Deyilənlərlə yanaşı dünya ölkələrində hərbi sənayenin inkişaf etdirilməsi, lokal müharibələr və ümumiyyətlə, hərbi potensialın artırılması cə­miyyət-təbiət münasibətlərini daha da gərginləşdirir. Göstəri­lənlər ətraf mühitə intensiv təsir etməklə yanaşı təbii ehtiyatla­rın tükənməsini, mühitin çirklənməsini, su, enerji və maddələr dövranının pozulmasını sürətləndirir. Təbii ərazi sistemləri ilə ərazi-istehsal kompleksləri ekoloji tutum cəhətdən həmişə uz­laşmırlar. Bunlar bəşəriyyəti yalnız iqtisadi və sosial böhran qarşısında deyil, eyni zamanda ekoloji böhran qarşısında qoy­ur.

Yuxarıda göstərilənlər bütün dünya ölkələrini və regionla­rını əhatə etməklə qlobal mahiyyət kəsb edir. Məhz BMT-nin 1992-ci ildə Rio de-Janeyroda keçirilən «Ətraf mühit və inki­şaf» beynəlxalq konfransı mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

1994 il Abitat-I (Vankuver) beynəlxalq simpoziumunda Tarazlı inkişafın ümumi nəzəri praktiki əsasları təhlil edilmiş­dir. 1996 ildə Abitat-II (İstanbul) simpoziumunda yaşayış mən­təqələri mühitinin xüsusiyyətləri nəzəri-praktiki cəhətdən təhlil edilmişdir. Bununla ətraf mühitin xüsusiyyətlərinin təhlili ve­rilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, «Sabit», «davamlı» ifadəsi ingilis dilindən «Stability» sözündən rus dilinə-«Cra6ımbHoe разви­тие» tərcümə edilmiş və rus dilindən də azərbaycan dilinə tərc­ümə edilərək «Sabit»-«dayanıqlı»-«davamlı» kimi ifadə edilir. Bizim fikrimizcə həmin prossesi «sabit», «davamlı» yox, «ta­razlı» adlandırmaq lazım gəlir.

Tarazlı inkişafda iqtisadi, sosial, mədəni yüksəliş, təbii və maddi-texniki imkanlar mütənasib qurulmaqla yanaşı inkişafın ətraf mühitə təsir dərəcəsi, əlaqələrdəki və strukturlaşmadakı

57

harmoniya nəzərə alınmalıdır. Tarazlı inkişafda iqtisadiyyatın ətraf mühitə, ətraf mühitin iqtisadiyyata təsiri səmərəli olur. Yaxud da qarşılıqlı təsirlərdəki ziddiyyətlər minimuma endi­rilməsinə əlverişli şərait yaradılması mümkün olur. Tarazlı in­kişafın iqtisadi, sosial, demoqrafik və s. inkişafına dair bir sıra tədqiqatlar aparılmış və aparılmaqdadır.

Ölkələrin ümumi inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq tarazlı inkişaf xüsusi yanaşma tələb edir. Artıq bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə tarazlı inkişaf ümumi inkişafın strateji əsaslarını təş­kil edir. Keçmiş İttifaqa daxil olan ölkələrdə və eləcə də Azər­baycanda tarazlı inkişafın elmi-metodoloji əsasları kifayət qə­dər işlənməmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində ta­razlı inkişaf ümumi inkişafın yalnız istiqamətləndirici amili deyil, həm də inkişafın nizamlayıcı amilidir. Belə inkişafın nə­ticələri ölkənin ümumi inkişafı, əhalinin həyat səviyyəsi, ekoloji böhranlarla da ölçülür. Bizim fıkrimizcə, həmin prosesi əks et­dirən başlıca mexanizm təbiət-əhali-istehsal göstəriciləri ara­sında olan münasibətlər və əlaqələrin inkişaf xüsusiyyətləridir. Onlar arasındakı əlaqələr və hər bir bloka daxil olan kom po­nentlərin, proseslərin xüsusiyyətləri coğrafi amillərin inteqra­siyasını və inkişafını müəyyən edir.

Tarazlı inkişafın coğrafi mahiyyətlərini təhlil edərkən onu təbii, iqtisadi, sosial və s. proseslərlə birlikdə sistemli araşdır­maq lazım gəlir. Bu sahədən bəhs edən elmlər içərisində coğrafi ekologiyanı aparıcı sahə kimi qəbul etmək olar. Bununla yana­şı tarazlı inkişafın ölçülərini və inkişaf dərəcələrini müəyyən etmək lazım gəlir. A.M.Trofimov, R .M .Kotlyakov və b. (1998) bu göstəricilərə inkişafın mürəkkəblik dərəcəsini, müvafiq pa­rametrləri, rəngarəngliyi, ekoloji tutumu, ceoekoloji sistemin hüdudlarını daxil edirlər və həmin müəlliflər coğrafi sistemlər­də sabitliyin tarazlığını üç formada olduğunu göstərirlər:l.ətalətli; 2. bərpa olunan; 3.plastik, müəyyən dərəcədə dəyişik­liklə yanaşı invariantlığını saxlayan. Əlbəttə, deyilənlər elmidir və həmin fikirlə razılaşmaq olar. Bununla yanaşı, bizim fikri-

58

mizcə tarazlı inkişafa aşağıdakı göstəriciləri də əlavə etmək zə­ruridir. Tarazlıq dərəcəsini və tarazlıq müddətini, böhran həd­dini və böhranqabağı vəziyyəti; təbii və ictimai istehsalın təkrar istehsal tempini. Tarazlıq dərəcəsi və onun həddi ekosistemlə­rin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif olur. Əhalisi sıx məskunlaşan və xüsusilə urbanizasiyalaşmış ərazilərdə tarazlıq səviyyəsini yaratmaq çətin olur.

Mütəxəssislərin fikrincə, təbiətdə inkişafın ritmi biosferin təbii ritminə uyğun gəldikdə tarazlıq yaranır. Lakin kosmik və sosial proseslərdən doğan fövqəladə hadisələr bəzən biosferə və eləcə də, sosial inkişafa birbaşa güclü təsirlər göstərirlər. Bunla­rın cəmiyyətin inkişafına təsir gücü antropokosmik və bifurka- sion təsirlərin gücü və təkrarlanma dərəcələri ilə də ölçülməli­dir.

Mütəxəssislər göstərirlər ki, təbii və sosial proseslər nəticə­sində insanların həyat şəraitinin modifikasiyasımn intensiv­ləşməsi gedir. Bu prosesdə təbiət özü-özünü bərpa edir. İnsan­ların yaratdıqları isə özü-özünü idarə və bərpa etmir. Bunu nə­zərə almaq lazımdır ki, təbii şəraitə güclü antropogen təsir gö­stərilən ərazilərdə özünü bərpa ləngiyir, yaxud da özünü bərpa dayanır. Bununla əlaqədar yerli, regional səviyyələrdə böhran­lar özünü göstərməyə başlamışdır.

M üasir dövrdə ekoloji gərginlikləri nəzərə alaraq BMT-nin «XXI əsrin gündəliyi» (İohannesburq, 2002) proqramında gö­stərildiyi kimi yoxsulluğu aradan qaldırmaq ətraf mühitin yüksək keyfiyyətini və iqtisadiyyatının sağlam inkişafını təmin etmək strateji ehtiyatların əksər hissəsinin tükəndiyi və ekoloji şəraitin getdikcə gərginləşdiyi bir şəraitdə mümkün deyildir. Ona görə də bəşəriyyət əvvəlki inkişaf yolu ilə irəliləyə bilməz.

Tarazlı inkişaf dedikdə elə inkişaf nəzərdə tutulur ki, indiki və gələcək nəsillərin tələbatını ödəmək məqsədilə sosial-iqtisadi məsələlər, ətraf mühitin və təbii ehtiyatlar potensialının qoru­nub saxlanması problemləri müvəffəqiyyətlə həll edilmiş olsun.

Ölkədə tarazlı inkişaf yoluna keçmək və onu təmin etmək bir sıra obyektiv və subyektiv çətinliklərlə əlaqədardır. İlk

59

növbədə, Azərbaycanın iqtisadiyyatı keçmiş İttifaqın xalq tə­sərrüfatı kompleksinin tərkib hissəsi olmuşdur. Bir çox mühünı yüksəlişlərə baxmayaraq «Mərkəzdən» planlaşdırma, ekstensiv təsərrüfat üsullarının tətbiqi, təbiəti mühafizədə “qalıq” prinsi­pindən istifadə, təbiətin çox vaxt şüurlu, bəzən isə ког-когаш pozulması, istehsalda plana uyğun olmayan öhdəliklərin müt­ləq yerinə yetirilməsi, sosial və ekoloji məsələlərin ikinci- üçüncü dərəcəli hesab edilməsi, təbii mühitin tarazlığını poz­muş, insanların sağlamlığını ciddi təhlükə altına almışdır.

Azərbaycan ətraf mühitə xələl gətirmədən sosial infrastruk­turu genişləndirmək və iqtisadi potensialı inkişaf etdirmək im­kanlarına malik olmaqla, sovet hakimiyyəti illərindən yığılmış ekoloji problemləri həll etməlidir. Öz kəskinlik dərəcələrinə gö­rə Xəzər, Kür və Araz çayları, işğal altında olan rayonlarımızın problemləri eyni zamanda beynəlxalq xarakter daşıyır. A bşe­ron (Bakı və Sumqayıt sənaye kompleksləri ilə) yarım adası, pambıqçılıq və digər monobitkiçilik rayonlan, yüksək çirklən­mə dərəcəsinə malik Gəncə, Əli-Bayramlı şəhərləri, Daşkəsən dağ-mədən zonası, günün tələblərinə cavab verməyən su təsər­rüfatı və kollektor-drenaj sistemləri, yarıtmaz halda olan şosse yolları şəbəkəsi və s. ölkəmin ekoloji gərginliklər sisteminin tərkib hissələridir.

1996-1997-ci illər ərzində Ümumdünya Bankının maliyyə köməyi və müvafiq müəlliflər qrupunun səyi ilə hazırlanmış «Azərbaycan Respublikası Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət planı»na əsasən respublika ərazisində Sovet dövrün­dən qalma 150-dən çox ekoloji problemlər həll edilməli idi. Planda vacib sahə kimi onların 40-nın ilk növbədə həyata keçi­rilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bir sıra nöqsanlarla yanaşı həmin planda respublikanın 80-dən çox şəhər və rayon mərkəzlərində tikiləcək məişət tullantı sularını təmizləmə müəssisələrihəyata keçirilməmişdir. Bir çox şəhər və rayon mərkəzlərində 1994- 1995-ci illərdən tikintisi dayandırılmış təmizləyici qurğuların tamamlanması sual altında qalmışdır.

Respublikada ekoloji problemlərin həlli yolunda və tarazlı

60

inkişafın təmin edilməsində əsas amillərdən biri də təbiətdən istifadə sahəsində iqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməsi və miqyasının səmərəli genişləndirilməsidir. İlk növbədə təbii eh­tiyatların qiymətləndirilməsi, onlardan istifadəyə görə Ödəmə­lər, təbii ehtiyatlardan məqsədli istifadədən yayınmaya görə ödəmələr, ətraf mühiti çirkləndirməyə və tullantıların yerləşdi- rilməsinə görə ödənişlər, ekoloji təhlükəli məhsul istehsalına görə və ekoloji təhlükəli texnologiyanın tətbiqinə görə ödəmələr və digər iqtisadi vasitələrin tətbiqi təkmilləşdirilməlidir.

İqtisadi vasitələr inzibati-hüquqi mexanizmlərlə kompleks halında tətbiq edilməlidir. Təbiəti mühafizə qanunvericiliyi, ekoloji standartlar və normativlər, ekoloji lizinq və lisenziya­laşdırma, təbiəti mühafizə fəaliyyətinin planlaşdırılması və ma­liyyələşdirilməsi, ekoloji monitorinq, ətraf mühitin təsirinin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ), layihələrin ekoloji ekspertizası, ekoloji audit və sertifikasiya tam vəhdət hallında reallaşdırıl­malıdır.

Təbiəti mühafizə və təbiətdən istifadə sahəsində bir çox qa­nunlar qəbul edilmişdir. Həmin qanunlar çox mühüm əhə­miyyət kəsb etməsinə baxmayaraq respublikadakı real vəziyyə­ti kifayət dərəcədə əks etdirmir. Keçmiş İttifaqda 2500-dən çox standartlar, normativlər və normalar «fəaliyyət» göstərirdi. Onların əksəriyyəti mərkəzdə Rusiya şəraitinə uyğun tərtib edildiyindən ucqarların (respublikaların) mənafeyini tamamilə əks etdirmirdi, indi isə öz əhəmiyyətlərini itirmişlər. Həmin sa­hədə Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin iştirakı ilə ARM M -nin «Ekologiya və energetika» komissiyası tərəfin­dən müəyyən təqdirəlayiq işlər görülmüşdür. Lakin onlar deyi­lənləri tamamilə əhatə etmir. Deməli, Azərbaycanda ekoloji qanunlar və normativlər hazırlayan hər hansı elmi-metodik quruma və nəzarətə ehtiyac vardır.

Təbiəti mühafizə tədbirlərinin planlaşdırılması və yerinə ye­tirilməsi “Tarazlı İnk işaf’ tələblərinə hələlik çavab vermir. Keçmiş SSRİ tərkibində olarkən Azərbaycanda təbiəti mühafi­zə tədbirlərinə ildə 20-30 millyon rubl kapital qoyulurdu və

61

onun da 50-70%-i mənimsənilirdi. Bu isə ümumi milli gəlirin və yaxud ölkədəki kapital qoyuluşunun 0,5-0,7% -ni təşkil edirdi. Ancaq SSRİ üçün həmin rəqəm 1,2-1,7% təşkil edirdi. Həmin vəziyyət indi də arzuolunmaz halda davam etməkdədir. Dövlət Statistika Komitəsinin hesabatlarındakı rəqəmlərə əsasən tə­biətə sərf edilən məsariflər ÜDM -un 0,23% -ni, yaxud ümumi kapital qoyuluşunun 0,001%-ni təşkil edir. Halbuki, tarazlı in­kişafa nail olmaq üçün bu rəqəm 5-6% və daha çox olmalıdır. Bu istiqamətdə yeni yaranmış Ekologiya və Təbii Sərvətlər N a­zirliyi və İqtisadi İnkişaf Nazirliyi əməli addımlar atmalıdırlar.

Təbii ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsi tarazlı inkişa­fı təmin etmək yolunda əsas amillərdən biri olmaqla, kadastr­lar aparılmasının tərkib hissələridir və bir sıra üsullarla həyata keçirilə bilər (renta, xərc, təkrar istehsal, inhisar-idarə üsulları). Hazırda kadastrlar təbii ehtiyatların və təbii proseslərin növləri üzrə tərtib edilirlər (su, torpaq, meşə, faydalı qazıntılar, xüsusi qorunan ərazilər, ekzogen geoloji proseslər və s.). Təəssüf ki, kadastrlar bir çox ehtiyatlar və proseslər üçün tərtib edilmə­mişdir, belə vəziyyət ölkənin bütöv təbii resurs potensialını qiymətləndirməyə imkan vermir.

Ə traf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi və ekoloji eksperti­zanın həyata keçirilməsi mövcud standartlar və normativlərə söykənməlidir. Normativlər-xammalların «zaman», «sahə», «həcm» vahidinə düşən miqdarı və s. ilə müəyyən edilir. «Eko­loji» normativlərin əsasını texnoloji, elmi-texniki və tibbi- sanitariya normalar təşkil edir. Həmin göstəricilər Keçmiş İtti­faqdan qalmışlar və onlarda respublikanın ekoloji tutumunun imkanları istənilən dərəcədə nəzərə alınmır. Odur ki, ölkənin iqlim şəraitini, ekoloji durumunu, insanların fiziki sağlamlığını və maddi-rifah halını nəzərə almaqla yenidən təyin edilməlidir.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının və uzun müddət ta­razlı inkişafını təmin etmək üçün ətraf mühitin (torpaq, su, at­mosfer, meşə, bioloji rəngarənglik, yerin təki və s.) mühafizəsi üzrə kompleks tədbirlər hazırlanmalıdır. Bu tədbirlər inkişaf prosesinin ayrılmaz hissəsi olmalıdır.

62

Təbiətdən səmərəli istifadə və ətraf mühitin mühafizəsinə yönəldilmiş bütün əməli fəaliyyət o vaxt səmərəli istifadə edilər ki, təsərrüfat və istehsalat işlərindən əldə edilən fayda mütləq ə traf mühitə təsirin törətdiyi ziyandan bir necə dəfə çox olsun. Yalnız bu şəraitdə respublikada və onun ayrı-ayrı regionların­da davamlı inkişafdan cəsarətlə danışmaq mümkündür.

2.3. İpək yolunun bərpasının coğrafi xüsusiyyətləri və bazar münasibətlərində yeri

Eramızdan əvvəl II əsrdən başlamış eramızın XVI əsrinə qədər fəaliyyətdə olan İpək yolu keçdiyi ərazilərdəki xalqların və eləcə də, Türk xalqlarının inkişafında mühüm rol oynamış­dır. Çindən başlanan yol Cənub-şərqi Asiyadan və Qərbi Av­ropayadək davam etmişdir. Yol boyu ölkələr, şahlıqlar və s. bir-birilə siyasi və diplomatik əlaqələr yaratmışlar.

Yol şərqi Çin dənizi sahillərində Sinan şəhərindən başlayıb Lançjoudan keçərək Dunxuana qədər uzanmışdır. Burada türk xalqlarından olan uyğurların yaşadığı ərazidən iki istiqamətdə -şimal-qərbə və cənub-qərbə ayrılmışdır. Cənub-qərb yolu Turfan çökəkliyinin cənubundan dağların ətəkləri ilə Fərqanə vadisinə daxil olduqdan sonra Səmərqəndə-Buxaraya-Xorəzmə doğru keçmişdir. Bu yolun bir istiqaməti trana və oradan Hin­distana, digər istiqaməti Kopetdağm şimal ətəyi ilə Xəzər dəni­zinin cənub hissəsindən keçərək Azərbaycana daxil olmuşdur.

Çinin Dunxuan şəhərindən başlamış yolun ikinci şaxəsi Lobnor gölünün şimal sahilləri boyu uzanaraq Təklə-məkan səhrasının şimal hissəsindən Qırğızıstana və oradan da Qazaxı­standan keçərək Xəzər dənizinin şimalından onun qərb sahili boyu Dərbənd-Şamaxı-Gəncə-Batumi-İstanbula uzanaraq Bal­kan yarımadası vasitəsilə Appeninin mərkəzinə doğru istiqa­mətlənirdi. Gəncədən keçən yolun biri də Göycə-Naxçıvan- Təbriz, Naxçıvan-İstanbul istiqamətində idi. Yolun bir istiqa­məti Qafqazdan, Krımdan keçərək Balkan yarımadasına uzanmışdır. Qərbə uzanan yolun şaxəsi Qırmızı dənizdən keçib

63

Hind okeanına daxil olmuş dəniz yolu ilə Şərqi Çin dənizindən keçmişdir. Böyük İpək yolunun dəniz istiqaməti yenidən Çin dövləti ərazisinə daxil olmuşdur. İpək yolu kəskin təbii şəraitə malik ərazilərdən keçirdi. Yollar bəzi yerlərdə 3000-4000 m yüksəklikdən (aşırımdan) keçirdi. Buna baxmayaraq yollar uzaq və mürəkkəb olsa da, ölkələri və xalqları birləşdirirdi (B.Budaqov (2002).

Bütün ölkələrdə olduğu kimi Qafqazda və Azərbaycanda da yol boyu xidmət sahələri inkişaf etdirilirdi. Eyni zamanda hücumdan mühafizə istehkamları yaradılırdı (Qız qalası, Çıraq qala, Torpaq qala, Xudafərin körpüsü və s.). Eyni adlarla müxtəlif yerlərdə xüsusi arxitekturalı istehkamlar və xidmət ocaqları tikilirdi.

ipək yolu elmin, təhsilin inkişafına, informasiyanın çoxal­masına da güclü təsir göstərirdi. Xüsusilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələn əlyazmalar, o zamankı təbiblərin, astronom ­ların, ədiblərin və bir çoxlarının elmi təfəkkürünə və praktik i fəaliyyətlərinə böyük təsir göstərirdi. Belə şəraitdə əlaqələr fəal­laşır, Türk, İran, Qafqaz, Çin, Tibet, Slavyan və b. xalqlar qa­rışır, etnogenetik proseslər güclənirdi. Bu məsələlərlə əlaqədar Oljas Süleymenovun «Аз-ya» (В. 1993), Murad Adjinin «Полин Полевецкого поля» (1994), Qumilyovun «Етнос и биосфера земли» (М.2002) və b. əsərlərdə maraqlı məlumatlar verilir.

1800 il fəaliyyət göstərən İpək yolu XIV-XVI əsrdə gəmiçi­liyin inkişaf etməsi və yeni dünya adlanan Amerika qitəsinin açılması və fəth edilməsi bir sıra Avropa və Asiya ölkələrinin maraqlarını həmin ölkələrə yönəltmişdir. Yeni Polisentrik mər­kəzlərin yaranması İpək yolu boyu yerləşən ölkələri köhnə dünyanın birliyindən uzaqlaşdırmışdır.

İpək yolu tarixən öz işini görmüşdür. Onun 20 min km-dən çox olan məsafəsi Türk dünyası ölkələrindən keçmişdir, ona görə də türk ölkələri bir-biri ilə və digər ölkələrlə təmasda ol­muş, əlaqəli inkişaf etmişlər. Türk dili əsas ünsiyyət dillərindən biri olmuşdu. Yol eyni zamanda strateji əhəmiyyət kəsb edərək mühüm xammal mənbələrinin axtarışına şərait yaradırdı.

64

İpək yolu yeni dövrdə yeni coğrafi siyasətin formalaşması­na təsir göstərməkdədir. Yeni dövrdə İpək yolunun bərpası bir çox ölkələrin Sovetlər birliyindən aynlmaİarı ilə əlaqədardır. 400 ildən sonra İpək yolunun bərpası əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb edir.

1998-ci il oktyabr ayında 33 ölkənin nümayəndələrinin işti­rakı ilə keçirilən beynəlxalq yığıncaqda Milli Lider Heydər Əliyev İpək yolunun inkişafına və ekologiyasına dair proqram sənədi imzalamışdır. Azərbaycan İngiltərədən Yaponiyaya qə­dər davam edən yolun üzərində yerləşməklə beynəlxalq ərazi əmək bölgüsündəki mövqeyi inkişaf etməkdədir. Əgər nəzərə alsaq ki, İpək yolunun idarəedici mərkəzlərindən biri Bakıda yerləşdirilir, belə halda Bakının mövqeyi Brüsselin Avropa Bir­liyi ölkələri içərisində tutduğu mövqe ilə müqaisə edilə bilər. Yalnız İpək yolunun Azərbaycan ərazisindən keçməsi ilə əla­qədar olaraq illik gəlirin bir neçə yüz milyon dollara çatacağı ehtimal olunur. Digər ölkələrin də yoldan istifadə etməklə iqti­sadi, siyasi, elmi və s. əməkdaşlıqları üçün şərait yaranacaqdır.

Yeni İpək yolu keçdiyi ərazilərin öyrənilməsinin bir çox problemləri vardır. Nəqliyyatın əhatə dairəsi, mühəndis-tex- niki, iqtisadi göstəriciləri, intensivliyi yolun yüklənməsinə təsir göstərir.

Azərbaycanın siyasi, iqtisadi həyatının yenidən qurulması onun strateji əsaslarının da yenidən inkişaf etməsinə təsir gö­stərir. Eyni zamanda İpək yolunun ölkənin ərazisindən keçməsi regionların potensial gücünün daha da artmasına təsir göstərə biləcəkdir. Deyilənlər Azərbaycanın bütün inkişaf mərhələlə­rində onun coğrafi mövqeyinin inkişafında mühüm rol oynaya bilər. Azərbaycanın Şərq və Qərb qapılarının da qəbul etmə və buraxma gücünün, intensivliyinin artırılması məqsədi ilə yeni­dən qurulması zəruriyyəti yaranır. Deyilənlərin Azərbaycanda azad zonaların yaradılması sahəsində mühüm rol oynayacağı şübhəsizdir. Eyni zam anda Azərbaycanın yerli-qidalandırıcı yollarının inkişafına da mühüm şərait yarana biləcəkdir.

İpək yolu şəbəkəsinin güclənməsi onun «Traseka» çərçivə­

65

sindən kənara çıxmasına, «Trans Evroaziya» şosse yolu magi­stralı ilə inteqrasiyasına əlverişli şərait yaradır. İlk növbədə İpək yolu 9 kolidordan ibarət olan Trans Evroaziya şosse yo­lunun Dunay və Pribaltika-Ukrayna kolidoru ilə birləşə bilər. İpək yolunun bərpasına başlanması bir çox ölkələrin dünya əmək bölgüsündəki yerinin və xarici siyasətinin coğrafiyasına təsir göstərməkdədir.

Yaponiyanın keçmiş baş naziri Haşimoto bildirmişdir ki, «İpək yolu ilə əlaqədar Yaponiyanın xarici siyasət konsepsiyası XXI əsrdə ölkənin xarici siyasətinin əsasını təşkil edəcəkdir». Azərbaycan üçün İpək yolu ilə bağlı aparılacaq siyasət isə ölkə üçün daha əhatəli, daha mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edə bi­ləcəkdir.

İpək yolunun inkişaf proqramının ilkin tədbirlər planı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İpək yolunun inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq xüsusi proqram tərtib edilməsi labüddür. Bu proqram ın bütün İpək yoluna və Azərbaycana dair variantları tərtib edilməlidir. Eyni zamanda Azərbaycanda İpək yolu ilə əlaqədar proqramın həyata keçirilməsi üçün xüsusi plan tərtib etmək lazım gəlir. Həmin planda aşağıdakıların əks olunmasını zəruri hesab etmək olar:

1.Yolun bərpası ilə əlaqədar Azərbaycanın siyasi coğrafi­yasında yarana biləcək imkanları müəyyən etmək. Bu məsələ əsas üç amilin qiymətləndirilməsini tələb edir: qonşularla və onlara yaxın olan ölkələrlə iqtisadi-siyasi inteqrasiya həddini təhlil etmək; ölkələrarası mövcud olan və gələcəkdə yaradıla biləcək konfliktlərin həll edilməsinə nail olmaq; bütün siyasi, iqtisadi, ekoloji və s. sahələrdə mümkün ola biləcək əməkdaşlıq problemlərini proqnozlaşdırmaq.

2. Yol ilə bağlı irimiqyaslı pasportlaşdırma aparılması və ərazinin ekranlaşdırılması sxemini vermək. Həmin məsələdə aşağıdakıları xüsusilə qiymətləndirmək lazım gəlir: topomor- fometrik qiymətləndirmə aparmaq; iqtisadi-texniki göstəriciləri müəyyənləşdirmək; ekoloji şəraiti təhlil etmək.

3. İpək yolu ilə birləşən yolların butun növləri, tipləri və

66

əhatə dairələri üzrə kultuoroloji hazırlıq keçirtmək. Ərazilər mədəni-estetik cəhətdən formalaşdırılmalı, cəlbedici olmaq üçün xüsusi tərtibat verilməli, bütün xidmət sahələri (infra­struktura) yenidən qurulmalıdır.

4. Yola xidmət edən kadrların-mütəxəssislərin hazırlığı dünya tələbləri səviyyəsinə qaldırılmalıdır. Yol ilə bağlı müva­fiq ali təhsil ocaqlarında təhsil pillələri və eləcə də, menecerlər hazırlığı müasirləşdirilməlidir.

Regional coğrafi tədqiqatların aparılması, informasiyaların toplanması da zəruri hesab edilir. Yol mürəkkəb və çox dina­mik sistemdir. Onun səmərəli idarə edilməsi, ölkənin və onun regionlarının idarə edilməsi və funksional inkişafı üçün mühüm təminat yaradır. Deyilənlər regionların inkişaf etdirilməsində əvəzolunmaz mahiyyət kəsb edir.

Yuxarıda göstərilənlərin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi və İpək yolundan daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə bu sahədəki problemlər nəqliyyat sisteminin bütün növləri və pro­blemləri ilə əlaqələndirilməlidir. Eyni zamanda indiyə qədər nəqliyyat sahəsindəki tədqiqatlar ümumiləşdirilməli və müasir­ləşdirilməlidir.

1. Nəqliyyat haqqında, onun funksiyası ətrafında müxtəlif sahədən olan mütəxəsisislərin, məsələn, nəqliyyatçıların, regio- nalistlərin, iqtisadçıların, sosioloqların, politoloqlarm və b. ideyaları nəzərə alınmaqla coğrafiyaçıların (İzard, 1966; Vil­yams V.Xey, 1990; N.Baranski, 1956; V.Nikolski, 1970; Z.Məmmədov, 1994 və b.) elmi fikirləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onların yazılarında göstərilir ki, «Nəqliyyat xətti hə­rəkətdir», «Nəqliyyat dövlətdir», «Nəqliyyat istehsalın tamam- layıcısıdır», «Nəqliyyat və şəhərlər elə bir karkas yaradır ki, bütün qalanlar onun üzərində yerləşir», «Nəqliyyat inkişafdır, iqtisadiyyatdır, mədəniyyətdir» və s. Həmin fikirləri nəzərə ala­raq biz belə ümumiləşdirmə verə bilərik ki, nəqliyyat cəmiyyə­tin ərazi təşkilinin əsasıdır; nəqliyyat urbaninfrasistem yarat­maqla mürəkkəb mühitdir.

2.Azərbaycanda İpək yolunun çəkilməsi və beynəlxalq

67

əmək bölgüsünə qoşulması ilə əlaqədar olaraq bütün nəqliyyat sisteminin təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsinə böyük eh­tiyac vardır. İlk növbədə yolların təbii şəraiti, xüsusilə relyefin qiymətləndirilməsi yerinə yetirilməli olan ilkin vəzifələrdən ol­maqla hərəkətin intensivliyindən yaranan gərginliyə monito­rinq qoyulmalıdır.

Azərbaycanda beynəlxalq əhəmiyyətli yolların 20%-i, res­publika əhəmiyyətli yolların 30-40%-i, yerli əhəmiyyətli yolla­rın 50 %-ə qədəri təbii fəlakətlərin bu və yaxud digər dərəcədə təsiri altındadır. Küləklərin gücünün bəzən 30-40 m/san, dəniz­də dalğaların hündürlüyünün maksimum 8-11 m çatması müşa­hidə edilmişdir. Bakı-Ağstafa yolunun indiki vəziyyəti tələb olunan səviyyədə deyildir. Bu sahədə yenidənqurma işlərinə başlanması İpək yolundan səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaradacaqdır.

3.Yolların çəkilməsində, bununla bağlı infrastrukturun ya­radılmasında torpaqlara qənaət edilməsi, əraziyə, landşafta an­tropogen təsirin qiymətləndirilməsi lazım gəlir. Bu sahədə Ya­poniya, İsveç, Hollandiya, Norveçin və b. ölkələrin təcrübəsin­dən istifadə etmək lazım gəlir.

Ümumiyyətlə, yollara, onun mühitinə, fəaliyyətinə m onito­rinq qoyulması da təxirəsalınmaz məsələlərdəndir. Azərbay­canda ətraf mühitə kompleks monitorinq qoyulması Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən işlənir və onun layihəsi artıq hazırdır. Lakin hələlik həyata keçirilmir. Ekometeorolog- iyada, çirklənmədə ayrı-ayrı sahələrə monitorinq qoyulması, az da olsa, həyata keçirilir. Lakin bunlar hələlik müasir tələblərə cavab vermir. Bu cəhətdən Azərbaycanda yaradılması nəzərdə tutulan Ətraf mühitə nəzarət laboratoriyalarının işini də səmə- rəliləşdirmək lazım gəlir. Deyilənlərlə yanaşı ətraf mühitə mo­nitorinqi daha səmərəli və operativ etmək üçün xəritəşünaslığın ən yeni metodlarından istifadə etmək lazım gəlir. Xüsusilə La­zer disklərindən istifadə etməklə tematik, sintetik xəritələr ya­ratmalı və mühitdə gedən dəyişikliklər rəqəmli xəritələrdə əks etdirilməlidir. Göstərilən vasitələrdən istifadə etməklə tele­

68

kommunikasiya xəritələri İpək yolunun inkişafında xüsusi əhə­miyyət kəsb edə bilər.

Yolların səmərəli fəaliyyəti üçün informasiya məlumat­larını testləşdirmək, onları beynəlxalq dilə çevirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yollara və ümumiyyətlə, nəqliyyatın işinə nəzarəti daha səmərəli etmək məqsədilə yol boyu rayonları və nəqliyyat qovşaqlarını layihələşdirmək lazım gəlir.

Yük dövriyyələrini və rəqabəti nizamlamaq yollardan isti­fadənin səmərəliliyini artırır. Yük dövriyyələrinin və rəqabətin nizamlanması İpək yolunun bütün fəaliyyətində daimi proses­dir. Belə bir şəraitdə hər bir ölkə daimi olaraq təbii-maddi eh­tiyatları cəlb etməyə, hazır məhsulların ixracında üstünlüyə nail olm ağa çalışırlar. Həmin prosesdə pul axımını nizamlamaq, m anatın dönərliyini artırm aq məsələsi də mühüm yer tutur. Deyilənlərin ölkənin regional siyasət proqramı ilə nizamlanma­sına böyük ehtiyac vardır. Məhz ona görə də ölkənin prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial- iqtisadi inkişafına dair 2004-cü il 13 fevral tarixli fərmanı mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Nəzərə alsaq ki, nəqliyyat ölkədə, onun regionlarında mal­ların (əmtəənin) qiymətini 20-50% qədər artırır, ona görə də malların axımını da nizamlamaq lazım gəlir və bu məqsədlə mal dövriyyəsinin lokallaşma indeksi hesablanmalıdır.

Ümumiyyətlə, nəqliyyat mürəkkəb struktura və funksiyaya malik olduğundan bu sahədə elmi tədqiqat işlərini əlaqələn­dirmək və koordinasiya etmək lazım gəlir. Müasir şəraitdə bir çox elmi, təşkilati və s. məsələlər beynəlxalq təşkilatlar, xüsusilə Tasis, Traseka, Beynəlxalq Banklar və s. vasitəsilə həyata keçi­rilir. Görülən işlər içərisində «Ə traf mühiti mühafizənin milli fəaliyyət proqramını» xüsusilə qeyd etmək olar. Həmin pro­qramın bir çox üstün cəhətləri təqdirəlayiqdir. Lakin proqram­da nəqliyyata xüsusi yer verilməsinə baxmayaraq həmin sahə ölkənin kompleks və regional inkişaf istiqamətləri ilə əlaqələn­dirilməmişdir.

İpək yolu ilə əlaqədar elmi, təşkilatı və bir çox praktiki mə-

69

şələlər Azərbaycanın ümuminkişaf proqramına daxil edilməli­dir: Eyni zamanda transregional layihələr hansı xarici kompa­niyalar vasitəsilə həyata keçirilməsinə baxmayaraq respublika­nın yerli mütəxəssislərinin iştirakına şərait yaradılmalıdır. De­yilənlərlə və bir çox əlaqədar məsələlərlə bağlı tədbirlərin həya­ta keçirilməsi məqsədilə Azərbaycanda Transmilli Tədqiqat mərkəzi yaradılmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda İpək yolunun bər­pası və ona xidmətin həyata keçirilməsi məqsədi ilə kadr hazır­lığına xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir. Həmin məqsədlə ali və ali-orta ixtisas təhsili müəssisələrində ixtisaslara və ixtisas­laşmalara yenidən baxmaq, tədris planlarını müasirləşdirmək lazım gəlir. Universitetlərin müvafiq ixtisaslarında nəqliyyatın coğrafiyası kimi ixtisas fənlərini bərpa etməyə, eyni zamanda nəqliyyatın ekologiyası və s. fənlərin proqramlarını yeniləşdir­mək lazım gəlir.

Müasir dövrdə «İpək yolu», «Əsrin kontraktı», «Regional inkişaf» və bir çox başqa proqramların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq beynəlxalq standartlara yenidən baxılmalıdır. Bu işdə Keçmiş İttifaqa daxil olan ölkələrin təbii-ekoloji, milli- tarixi xüsusiyyətləri, kadr hazırlığı və s. kimi məsələlər nəzərə alınmalıdır. Əhəmiyyətli təcrübələr, yerli və milli xüsusiyyətlərə də xüsusi yer vermək lazım gəlir.

Qeyd, etmək lazımdır ki, bazar hər zaman təsərrüfatın sə­mərəli qurulmasına xidmət etmir, milli maraqların tələblərinə cavab vermir. Bunun aşağıdakı səbəbləri vardır:

Birinci, təsərrüfat mürəkkəb mexanizmə malik olduğundan bazar onun tələblərini, ritmini hər zaman təmin edə bilmir;

İkinci, bazar, ilk növbədə tələb və təklif kimi məhdud ma­raqlar dairəsində fəaliyyət göstərir; çox zaman bazar şəraitində yüksək milli mənafelər-ekoloji, siyasi, strateji, sosial və s. nəzə­rə alınmır. Bəzən də vergi ödəməmək məqsədilə bazarlar bəzən gizli fəaliyyət göstərir. Bazarların fəaliyyəti bəzən dövlətin və millətin mənafelərindən yan keçir. Məsələn, balıqların, çöl quş­ları və heyvanların artımı dövründə onların tutulmasına və sa­

70

tılmasına qadağa qoyulmasına baxmayaraq onlar həmin dövr­lərdə də həm daxili və həm də xarici bazarlarda almır və satılır. Narkotik maddələrin arası kəsilmədən almıb satılması davam edir. Dünya təcrübəsindən də məlumdur ki, müəyyən malların qiymətlərinin aşağı salınmaması məqsədilə bazar izafi məhsul­ları hər zaman qəbul etmir. Bazarlar bəzən müharibə şəraitində gəlir naminə rəqib tərəfin xeyrinə fəaliyyət göstərir və s;

Üçüncü, bazarlar, hər zaman təsərrüfat sahələri ilə əlaqəli kompleks tədqiq edilmir. Əslində həmin sahə üzrə geniş tədqi­qat apara biləcək elm sahələrindən biri coğrafiyadır. Qeyd et­məliyik ki, keçmiş Sovet dövründə idarəetmədə bazar münasi­bətləri həlledici yer tutmadığından həmin sahə kifayət dərəcədə tədqiq edilmirdi.

Bir çox xarici ölkələrin regionalistləri, iqtisadçıları, coğra­fiyaşünasları bazarların coğrafiyası, onların ölkənin idarə edilməsi sahəsindəki rolu haqqında qiymətli tədqiqatlar apar­mışlar. Həmin tədqiqatlar əsasında bir çox ölkələrin təcrübələ­rini öyrənərək onları Azərbaycan şəraitinə uyğunlaşdırmaq olar.

71

I l l F Ə S İ L

Coğrafiya elminin idarəetmədə rolu

Coğrafiyaçı kimi biz yaradıcı və inqilabi əməyimizlə xüsusi rol oynayırıq: cəmiyyətin

ərazi təşkilini layihələşdirərkən ziddiyyətləri, ədalətsizlikləri üzə çıxartmaqla öz töhfəmizi

veririk ki, insanlar inkişaflarında özlərini azad hiss etsinlər.

D.Smit

3.1. İdarəetmə sistemində coğrafi siyasətin rolu y ə problemləri

Coğrafi siyasət regionlarda, ölkələrdə və dünyada siyasi, iqtisadi, hərbi, ekoloji, etnik, dini və b. amillərin yaranma­sından və bu sahədə münasibətlərin inkişafında coğrafi sistem­lərin rolunun öyrənilməsindən, idarəetmədə həmin sistemlərin qiymətləndirilməsindən bəhs edən elm sahəsidir.

Siyasəti coğrafi mühitdən kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Odur ki, peşəkar siyasətdə də coğrafi təfəkkürün və coğ­rafi imkanların qiymətləndirilməsinə böyük ehtiyac duyulur.

Həyat subut edir ki, coğrafi əsası olmayan heç bir siyasi, sosial və iqtisadi əhəmiyyətli dövlət proqramı müvəffəqiyyət qazana bilməz. Siyasi həyatda coğrafiyadan istifadə edilmənin tarixi coğrafi və siyasi təfəkkürlərin özü qədər qədimdir. Coğ­rafi inkişaf genişləndikcə ölkələr və regionlararası siyasi müna­sibətlər inkişaf etmiş, təbii, iqtisadi-coğrafi imkanlar araşdırıl­dıqca siyasi münasibətlərdəki fəallıq da artmışdır.

Hindistana su yolunun açılması, Sibirin fəth edilməsi və eləcə də, Şərqlə Qərb arasında İpək Yolunun fəaliyyət göstər­məsi və s. ölkələrin münasibətlərində yeni imkanlar yarat­mışdır. Daha sonralar Yaxın Şərq ölkələrində tarixən gərgin­liyin əmələ gəlməsi, Rusiya-Yaponiya münasibətləri, Azər­baycan-Ermənistan, gürcü-mesxeti türkləri və digərləri ilə əla­

72

qədar məhəlli münaqişələr sağlam əsası olmayan (eyni zaman­da üstüörtülü mahiyyət kəsb edən) coğrafi siyasətin nəticəsidir.

Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti fəaliyyətə başladığı dövrdən (1845) bir çox iri miqyaslı proqramlar Rusiyanın xarici siyasə­tinə xidmət etməyə yönəldilmişdir. Şimal dəniz yolu, Orta Asiya, Qafqaz və Xəzər, Qara dəniz hövzəsi ölkələri ilə bağlı problemlər yeni dövrdə müzakirə və yaxud konfliktlər mərkə­zinə çevrilmişdir.

XIX əsrin axırı və XX əsrin əvvəllərində coğrafi siyasət sa­həsində daha dərin elmi araşdırmalara ehtiyac duyulurdu, bu məqsədlə Almaniyada, Fransada, Rusiyada yaradılmış «antro­pocoğrafiya» məktəbləri, coğrafiyaçıları, təbiətşünasları, səy­yahları, etnoqrafları, statistikləri, kommersantlan və başqala­rını öz ətrafında toplayırdı. Nəticə etibarilə siyasi münasibət­lərdəki təkamül prosesi yeni elmi istiqaməti-coğrafi siyasəti (geopolitikanı) formalaşdırırdı.

Lakin Oktyabr inqilabından dərhal sonra coğrafi siyasət, onunla bağlı bütün tədqiqatlar burjua elmi adlandınlaraq ya­saq edildi. Əvəzində yeni böyük dövlətçilik siyasəti ilə bağlı respublikaları (ucqarlan) mərkəzdən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün müvafiq siyasətlər işlənib hazırlandı.

Yeni coğrafi siyasət «kooperasiyalara», «təmərküzləşmələ­rə» əsaslandı, mərkəzdən asılılıq da davam edirdi. Beləliklə, Azərbaycan nəinki özünün əlverişli coğrafi mövqeyindən, eyni zamanda, təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə edə bilmirdi, beynəlxalq həyata sərbəst çıxış üçün mümkün imkanlardan məhrum olurdu.

Respublikanın siyasi həyatında yeni mərhələnin başlanma­sı ilə əlaqədar coğraıfi siyasətdə bir canlanma yarandı. Bunun­la yanaşı, terminlərin işlənməsində, fikirlərin ifadəsində, siyasə­tin taktiki və strateji istiqamətlərində müəyyən anlaşılmazlıqla­ra da yol verilmişdir.

Coğrafi mühitin təsir dairəsi siyasətin ümumi səviyyəsin­dən, çevikliyindən asılı olaraq müəyyənləşir və qiymətləndirilir. Azərbaycan müstəqillik yoluna qədəm qoymağa başladıqdan

73

sonra qonşularımız Türkiyə və İranla siyasi münasibətlərin yaxşılığa doğru dəyişməsi eyni zamanda, coğrafi imkanların açılmasına səbəb olmuşdur. Araz çayı, Qara dəniz və Xəzər hövzələri bir sıra dünya ölkələri ilə əməkdaşlıq əlaqələri yara­dılmasına müsbət təsir göstərir. Bu yalnız başlanğıcdır. Coğrafi siyasətin potensial imkanları əslində daha genişdir. O nun iqti­sadi, etnik, intellektual və s. tərəfləri böyük potensiala malik­dir.

Qarabağ münaqişəsinin kökləri də məhz bəzi dövlətlər tərə­findən aparılan coğrafi siyasətlə də əlaqədardır. Tarixdə buna bənzər digər dəlilləri də misal göstərmək olar. Məsələn, Berinq boğazını əldə saxlamaq məqsədilə Alyaskanın Rusiyadan alın­ması, Aralıq dənizi ölkələri ilə siyasi manevrlər etm ək və Süveyş kanalı vasitəsilə Hind okeanına çıxmaq, ümumiyyətlə, üç qitənin nəqliyyat qovşağından istifadə etmək məqsədilə Y a­xın Şərqdə gərginliyin saxlanılması, daxili təbii ehtiyatlara və Xəzərə çıxmaq imkanlarına görə bəzi dövlətlər tərəfindən A zər­baycanın tarixən iki hissəyə-şimala və cənuba bölünməsi də buna ibrətamiz misallardandır.

Dünya xəritəsindəki fərqləri, mürəkkəbliyi sezmək və bir çoxları üçün də ilk baxışda adi görünən regionlarda əslində çə­tin fərqlənən cəhətlərdən baş çıxarmaq dərin coğrafi bilik, təcrübə tələb edir. Bu sahədəki biliklər peşəkar siyasətçilər üçün xüsusən zəruridir. Təsadüfi deyil ki, Beynəlxalq Coğrafiya İttifaqının fəaliyyətində əməkdaşlığın coğrafi istiqamətlərinə müstəsna əhəmiyyət verilir. Cünki hər hansı ölkənin istər daxi­li, istərsə də xarici siyasətinin aparılması, ilk növbədə, coğrafi siyasətlə bağlıdır. Coğrafiyanı və onun qanunlarını öyrənməklə bir çox mübahisəli məsələləri-dövlət sərhədlərindən, hövzələr­dən, məhəlli sulardan istifadəni, ekoloji gərginliyi, təbii ehtiyat­lardan istifadə problemlərini və s. nizamlamaq mümkündür. Qeyd olunan tələblərin pozulması keçmiş SSRİ-də özünü daha qabarıq göstərirdi. Min, hətta milyon illərə başa gəlmiş, land­şaftın ayrılmaz komponentləri sayılan təbii sərvətlər, eləcə də iqtisadi və intellektual imkanlar «sosialist» ideologiyasının

74

yayılmasına sərf edilirdi. Coğrafi siyasəti daha da reallaşdır­maq əvəzinə siyasətçilər xalqın sərvəti olan yanacağı, meşə materiallarını, mineral ehtiyatları səmərəsiz olaraq xarici tica­rət dövriyyəsinə daxil edirdilər. Coğrafi, ekoloji qiymətləndir­mə aparılmadan, heç bir praqnozlaşdırma verilmədən vaxtilə böyük dövlət tərəfindən aparılan siyasətin ziyanlarım bu gün də hiss edirik.

Yenicə istiqlaliyyət qazanan respublikamız bazar iqtisadiy­yatına keçir. Bu mürəkkəb keçid dövrü müharibə şəraitində daha da çətinləşmişdir. Odur ki, dövriyyədə və təbiətdə olan bütün ehtiyatlarımızdan, eləcə də hərbi cəbbəxanadan səmərəli istifadə etmək məqsədilə Azərbaycanı müasir tələblərə cavab verən, uzun müddət üçün yararlı olan iqtisadi-ekoloji regionla­ra ayırmalıyıq. Bu bölgü hər bir inzibati bölgünün əmək ehti­yatlarına, təbii-təkrar istehsalına, dövriyyə balansına müvafiq olaraq həyata geçirilməlidir.

Əvvəlki bölmələrdə deyildiyi kimi coğrafi siyasət ideyaları hələ XIX əsrin ikinci yarısında formalaşmağa başlamışdır. Bu sahədəki ideyalar vahid coğrafiyanın, yəni fiziki və iqtisadi- sosial coğrafiyanın və siyasətin əsasında inkişaf edirdi. Sovet dövründə inqilabdan əvvəlki elmi coğrafiya məktəbləri və bir çox sahələr burjuaziya məktəbləri və elm sahələri kimi inkar edildi. Coğrafi siyasət sözü 1970-cı illərə qədər işlənilmədi. Həmin dövrdən sonra ictimai həyatda, elmdə və ali təhsil sis­temində siyasi coğrafiya ideyaları formalaşmağa başladı. Siyasi coğrafiyanın, xüsusilə xarici ölkələrin siyasi və iqtisadi coğrafi təhlillərində ilk əlamətlər görünməyə başlandı. Bu anlayışlar təfəkkürlərdə çox məhdud yaşayırdı və həm siyasət, həm də coğrafiya ilə məşğul olanlar arasında coğrafi siyasət kor-təbii olaraq işlədilirdi. II dünya müharibəsindən som a coğrafi siya­sətə dair ilk elmi coğrafi təhlili N.N.Baranski vermişdir (1959). Lakin klassik coğrafi siyasətə qayıdış keçən əsrin 80-cı illərin­dən sonra olmuşdur. Göstərilənlər SSRt-nin süqut etməsi və dünya ölkələrində və regionlarda siyasi və iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar olmuşdur.

75

Siyasətdə coğrafi məqamları, amilləri dərk etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Coğrafi mövqeyin, coğrafi amillərin siyasi mahiyyəti hər zaman, hər insan üçün asanlıqla dərk olunan deyildir. Bunun üçün coğrafiya elminin bir çox sahələrini mü­kəmməl bilmək, idarəetmədə coğrafi ideyaları düzgün seçmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Siyasətdə coğrafi imkanlardan səmərəli istifadə etməklə nə­inki ölkənin ümumi inkişafına, təhlükəsizliyinə təminat yara t­maq olar, həm də cəmiyyətin üzvlərinin həyati təminatları üçün şərait yaradılar.

Ölkələrin, regionların, bütünlüklə, onlarda yaşayan insan­ların təhlükəsizliyinin təmin edilməsində iqtisadi, ekoloji, sosial və s. ilə əlaqədar siyasi priyomlann tətbiq edilməsi coğrafiya- laşdırılmaqla sistemli və mərhələli yanaşma tələb edir.

Coğrafi siyasətin peşəkarcasına aparılması ilə ölkənin p o ­tensial imkanlarından səmərəli istifadə edilməsinə şərait yara­nır. Bununla yanaşı bacarıqlı idarəedicilər, ölkə rəhbərliyi qarşı tərəfin, bəzən də rəqib tərəfin imkanlarını məhdudlaşdırmağa nail olurlar. Eyni zamanda qonşu-dost ölkələrin coğrafi möv­qeyindən səmərəli istifadə edilir. Yaxud da ölkə özünün coğrafi mövqeyindən qonşu ölkələrin səmərəli istifadə etmələrinə şərait yaradır. Burada qarşı tərəflərin imkanlarından sui-istifadə e t­mələrinə şərait yaradılmamalıdır.

Milli lider Heydər Əliyev respublikanın coğrafi siyasətində yuxarıda qeyd olunanların peşəkarcasına həyata keçirilməsi sahəsində böyük fəallıq göstərmişdir. Onun siyasətinin müəy­yən sahələrdəki nəticələri öz bəhrələrini verməkdədir. Eləcə də Azərbaycanın coğrafi mövqeyini siyasi cəhətdən qiymətləndir­sək, deyə bilərik ki, Dağlıq Qarabağla əlaqədar qarşı tərəfə gü­zəştli status verilərsə, Azərbaycan nəinki gələcəkdə, elə bu günün özündə də strateji cəhətdən çətinliklər qarşısında qalmış olar.

XX minilliyin axırlarına yaxın dünya dövlətlərinin coğrafi siyasətində mühüm dəyişikliklər yaranmışdır. Nüvə silahları sınaqlarının, istehsalının məhdudlaşdırılması və yayılmaması

76

haqqında sazişlərin bağlanılması; iki siyasi sistem-kapitalist və sosialist ölkələri arasında konfrantasiyanm zəiflədilməsi, ikin­cilərin müqavimət qabiliyyətinin aşağı düşməsi coğrafi siyasət­də strateji dəyişikliklərin yaranmasına da təsir göstərmişdir.

Nəticə etibarilə dünya ölkələrinin coğrafi siyasətlərinin strategiya və taktikasında mühüm qlobal dəyişikliklər yaran­mışdır. Coğrafi siyasətdə «ölkələrin inkişaf həddi», «biosferin və ərazilərin ekoloji tutumu», «qlobal ekoloji proseslər», «ta­razlı inkişaf» və s. məsələlər xüsusi yer tutur. Artıq 80-cı illərdə beynəlxalq miqyasda qəbul edilən «Qlobal dəyişkənlik» (Clobal Chanqe) proqramı sahəsində mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Lakin Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedən bir sıra ölkələrdə coğrafi mövqeyin nəzərə alınmaması, müvafiq siyasətin işlən- məməsi nəticəsində təbii ehtiyatlar tükənmiş, böyük çətinliklər yaradılmış, təsərrüfat sahələri zəifləmişdir. Bəzi ölkələr isə ək­sinə, resursları məhdud olmalarına baxmayaraq coğrafi şərait­dən, intellektual ehtiyatlardan səmərəli istifadə etdiklərinə görə inkişaf edə bilmişlər.

Vaxtilə SSRİ-nin rəhbərliyi Böyük Vətən Müharibəsi za­manı ölkənin coğraıi mövqeyindən, təbii-iqtisadi potensialın­dan səmərəli istifadə edə bilmişdir. İnqilabdan əvvəlki geosiya­si konsepsiyaların əleyhinə çıxmalarına baxmayaraq mühari­bənin idarə olunmasında, xalq təsərrüfatının bərpa edilməsində və s-də coğrafi mövqedən və təbii şəraitdən səmərəli istifadə edilmişdir. Müharibə ərəfəsində «təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə» sisteminin yaradılması konsepsiyası coğrafiyaşünas professor N.N.Kolosovski tərəfindən irəli sürüldü. Həmin kon­sepsiya əsasında hərbi potensialın «qərb-şərq» zonasında m a­nevr etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Müharibə aparan SSRİ-nin deyilənlərlə əlaqədar siyasəti yaxşı nəticələr verdi.

Ordunun müdafiə sisteminin müxtəlif coğrafi ərazilərdə yerləşdirilməsi və təşkili (qərb, mərkəz, Qafqaz, Volqa və s.) müharibədən sonra Volqa-Xəzər, Volqa-Don, Volqa-Don- Qaradəniz və digər nəqliyyat və hidro-enerji komplekslərinin yaradılması SSRİ-nin coğrafi siyasətindəki mövqeyini, xüsusilə

77

onun hərbi potensialını gücləndirmişdir.Coğrafi siyasətə dair klassik təhlili N.N.Baranski Ameri­

kanın misalında vermişdir. О, I dünya müharibəsindən əwsl dünya ölkələri içərisində iqtisadi cəhətdən zəif tanınan ABŞ-in, II Dünya Müharibəsindən sonra qüvvətlənməsinin səbəbini öl­kənin həmin dövrdə coğrafi mövqedən səmərəli istifadə edilmə­si ilə əlaqələndirmişdir. Alim göstərmişdir ki, ABŞ mühari­bədən əvvəl və müharibə ərəfəsində cənub-şərqi Asiya ölkələ­rindən xammalı ucuz qiymətə alıb emal etdikdən sonra, hazır əmtəələri müharibə dövründə zəifləmiş Avropa ölkələrinə baha qiymətə sataraq müharibədən sonra varlanmışdı (1960). Belə misalları dünyanın müxtəlif regionlarından çox gətirmək olar.

SSRİ-nin tərkibində Azərbaycan müstəqil dövlət olmadığı­na görə onun müstəqil coğrafi siyasət yeritmək imkanı yox idi. Müasir dövrdə Azərbaycanın coğrafi siyasətində mühüm im­kanlar yaranmışdır. Xüsusilə İpək yolunun bərpası bu sahədə əlverişli şərait yaratmışdır. Bütün ərazilərdə coğrafi mövqe ilə yanaşı, təbii şərait, təbii ehtiyatlar, iqtisadiyyatın ümumi inki­şafı, mədəniyyətin, elm və təhsilin və s. inkişafı coğrafi siyasə­tin fəallaşdırılmasında mühüm rol oynaya biləcəkdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi siyasətlə idarə olunm a öl­kədə kompleks inkişaf üçün əlverişli şərait yaradır. Burada da­xili və xarici siyasətin müvəffəqiyyəti üçün bütün imkanlar-xid­mət və intellekt səviyyəsindən başlamış hərbi potensiala qədər hamısı iştirak edir. Yeri gəlmişkən bildirməliyik ki, coğrafi si­yasətdə ölkənin hərbi və ekoloji təhlükəsizliyi mühüm yer tut­maqdadır. Bu məsələ sonrakı bölmələrdə daha ətraflı təhlil edilir.

Tarixən bir ölkə tərəfindən aparılan coğrafi siyasət bəzən əks tərəflərin, radikal münasibətləri və etirazları ilə üzləşir. Er­mənistan bu gün millitarist mövqe tutmaqla bəzi böyük dövlət­lər tərəfindən silahlandırılır. Ermənistanda xarici ölkələrin səyi ilə bir neçə milyardlarla dollar dəyərində silah toplanmışdır. Yüksək səviyyədə silahlanmaqla Ermənistan xarici ölkələrin hərbi-siyasi potensialı ilə özünün coğrafi mövqeyini məhdud­

78

laşdırır. Bununla Ermənistan müharibə şəraitində yaşadığı üçün, beynəlxalq ərazi əmək bölgüsünə lazımınca qoşula bilmir. Ermənistanın separatçı mövqe tutmasına cavab olaraq Azər­baycanın beynəlxalq miqyasda fəaliyyətini artması, Türkiyə ilə yaranan əməkdaşlığı Qarabağ konfliktinin dinc yolla nizam­lanmasında ən əlverişli vasitələrdir.

XX əsrin sonunda ölkələrin siyasi və iqtisadi inkişafında mühüm dəyişikliklərin baş verməsi onu göstərdi ki, bir çox öl­kələr, hətta böyük ölkələr belə yenidənqurma imkanlarından hələlik səmərəli istifadə edə bilməmişlər. Ölkələirn bəzisinin idarəetmə sistemində mərkəzdənqaçma, polisentrik meyllər güclənmişdir. Coğrafi siyasətin aparılması balanslaşdınlmır. Burada daxili və xarici amilləri qiymətləndirmək olduqca çətin­ləşmişdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanın coğ­rafi mövqeyi əlverişləndikcə az və bəzən də çox dərəcədə ona müqavimətlər artacaqdır.

Bir sıra ölkələr Qafqazı və eləcə də Azərbaycanı özlərinin milli təhlükəsizlik zonası etməyə çalışırlar. Bu zonanın sərhəd­ləri yalnız buraya daxil olan ölkələrin dövlət sərhədləri ilə de­yil, Qafqazın təbii sərhədləri ilə də müəyyən edilir. Təbiidir ki, həmin sərhədlər eyni zamanda Azərbaycanın milli təhlükəsizlik zonasının sərhədlərini müəyyən edir.

Azərbaycanın ekoloji təhlükəsizliyini müəyyən edən təbii sərhədlər isə daha geniş və mürəkkəbdir. Deyilənləri hər şeydən əvvəl Böyük və Kiçik Qafqazın mürəkkəbliyindən Volqa- Xəzər, Qara dəniz hövzələrinin Azərbaycana çoxtərəfli təsiri ilə əlaqədardır. Təbiidir ki, sərhədlərin müxtəlif təsirlərdən müha­fizə olunmasında ölkələrin siyasi, sosial, iqtisadi və digər əmək­daşlığı mühüm rol oynayır. Nəzərə almaq lazımdır ki, xarici və daxili mühitdə qüvvələr nisbətini nizamlamaq, bu sahədə anali­tik təhlillər aparmaq üçün xüsusi elmi təhlillər aparılmasına böyük ehtiyac vardır.

79

3.2. Coğrafiyanın təsərrüfatın idarə edilməsində əhəmiyyəti

Təsərrüfat çoxsahəli olmaqla coğrafi şəraitlə mürəkkəb əlaqələrə malikdir. Bəzi tədqiqatçılar təsərrüfatı və bütün icti­mai əmək bölgülərini ancaq iqtisadiyyat elminin tədqiqat obyekti hesab edirlər. O nu bəzən coğrafi mahiyyətdən kənar tədqiq edirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, coğrafi ərazi əmək bölgüləri ictimai əmək bölgüləri ilə əlaqədar olmaqla bir-birini tamamlayırlar.

İctimai əmək bölgülərinin öyrənilməsi ilə ərazi əmək bölgü­lərinin də potensial imkanları qiymətləndirilir. Eyni zamanda ərazi əmək bölgülərinin inkişafı da öz növbəsində ictimai əmək bölgüsünün inkişafına və ərazi istehsal birliyinin formalaşması­na təsir göstərir.

İqtisadiyyat inkişaf etdikcə təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrin­də əməyin ixtisaslaşdırılmasına və texnologiyaların təkmilləşdi- rilməsinə təsir göstərir. Bütün bunlar istehsal dövriyyələrinin mərhələli inkişafına şərait yaradır. Göstərilənlərin yerli, regio­nal və qlobal miqyasda nizamlanması üçün kompleks coğrafi tədqiqatlar aparılması lazım gəlir. Coğrafi tədqiqatlar təsərrü­fatın nəinki sahəvi və ərazi qanunauyğunluqlarının öyrənilmə­sində, eyni zamanda onların müxtəlif dövrlər üçün proqnozlaş­dırılması üçün zəngin məlumatlara malikdir. Bunlarla yanaşı, coğrafi yanaşma istehsal sahələrinin nizamlanmasına da təsir göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatı elmi əsaslarla inkişaf etdirilməyən hər hansı bir ölkədə coğrafi şəraitdən səmərəli isti­fadə etmək də mümkün deyildir.

Azərbaycan demokratik inkişaf yoluna qədəm qoyduqdan sonra, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak etməsi onun təsərrüfatının bütün inkişaf mərhələlərinin və sahələrinin coğ­rafi cəhətdən qiymətləndirilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. İlk növbədə təbii şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilmə­si tələb olunur. Eyni zamanda təbii şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsindəki müxtəliflik ayırd edilməlidir.

Nəzərə alınmalıdır ki, təbii ehtiyatlan, xüsusilə mineral eh­tiyatları olmayan, yaxud da məhdud olan ölkələr də inkişaf edir. Təbii şəraiti və coğrafi mövqeyi məhdud olan ölkələr çə­tinliklərlə üzləşirlər. Bir çox ölkələrdə isə təbii ehtiyatlardan intensiv və səmərəsiz istifadə edildiyinə görə təbii şərait və onun komponentləri sıradan çıxarılır. Məsələn, Abşeron yarı­madasında yüz ildən çox bir dövrdə neft və qaz yataqlarından intensiv istifadə edildiyinə görə torpaqlar çirklənmişdir. Xəzə­rin ümumi çirklənməsinə karbohidrogen məhsullarından isti­fadəsinə kompleks monitorinq qoyulmadığına görə dənizin su­ları və sahil zonası çirklənməkdədir. Azərbaycan torpaqların­dan intensiv və səmərəsiz istifadə etməklə meşələrin, xiyabanla­rın məhv edilməsi bioloji müxtəlifliyin məhvinə, torpaqların məhsuldarlığının aşağı düşməsinə təsir göstərmişdir.

Təsərrüfatların və ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın inkişaf etdi­rilməsində aşağıda göstərilən sahələrin coğrafi cəhətdən qiy­mətləndirilməsinə çox böyük ehtiyac vardır:

1 .Təbii şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinə və səmərəli istifadə edilməsinə:

2. Enerji-istehsal dövriyyələrinin öyrənilməsinə və onların ekoloji-iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsinə.

3. Əhalinin fəallığına, əmək ehtiyatlarının formalaşdırıl- masına, onların intellektual səviyyələrinin hazırlıqlığma və əra­zi fərqlərinin araşdırılmasına.

4. Azərbaycanın ayrı-ayrı zonalarının əmək bölgülərinin qiymətləndirilməsinə.

5. Enerji, texniki və infrastruktur xidmətinin səviyyəsinə, onlardan istifadənin səmərəlilik dərəcəsinin müəyyən edilmə­sinə.

Təbii şərait və təbii ehtiyatlar, relyef, torpaq, bitki örtüyü hidroqrafik şəbəkəni, iqlimi, mineral ehtiyatları əhatə edir. Relyefdən başqa qalan təbii komponentlər eyni zamanda tü­kənməyən, tükənən və bərpa edilən ehtiyatlara daxil edilir. Tə­bii şərait və təbii ehtiyatlar eyni zamanda rekreasiya ehtiyatla­rının əsasını yaradırlar. Bununla yanaşı təbii şəraitin və təbii

80 81

ehtiyatların tərkibinə daxil olan mineral ehtiyatlar bir çox is­tehsal sahələrinin xammal mənbəyidir. Həmin ehtiyatlar təbi­ətdə, xüsusilə biosferdə güclü geokimya mənbəyi olmaqla bəzi­ləri konsentratlaşmış «ocaqlar» əmələ gətirirlər. Onlar eyni zamanda biosferdə gedən maddələr mübadiləsi prosesində anomal vəziyyətlər yaradırlar. Geokimyəvi qurşaqlar, qovşaq­lar və sahələr isə yataqların növlərindən və tərkiblərindən asılı olaraq ətraf mühitə kimyəvi, radioaktiv və s. təsirlər göstərirlər. Mineral ehtiyatlardan istifadə edilməsi prosesində ətraf mühitə güclü təsirlər edilir. Ən başlıcası odur ki, bir çox geokimyəvi ocaqlar istismar edilərkən biosferin təbii kompleksləri dağılır, təbii müvazinət pozulur. Məhz ona görə də təbii sistemlərin, xüsusilə landşaftın tiplərinin, onların geokimyəvi və geofiziki xüsusiyyətlərin ətraf mühitə təsirinin öyrənilməsinə böyük eh­tiyac vardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, landşaftların əhalinin təsərrüfat fəaliyyətində, məişətində, əmək vərdişlərinin forma- laşdırılmasındakı yeri hələ kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir.

Keçmiş ittifaqda az qala təbii şərait sosial və ictimai həya­tın əsası yox, onun bir hissəsi kimi qiymətləndirilmişdir. Həmin dövrün ideologiyasında sosialist istehsal üsulunun təbiətə, onun qanunlarına hakim olduqlarını sübut etməyə çalışmışlar. İnsanların təbii şəraitə, bütünlüklə ətraf mühitə səthi yanaşma­ları nəticəsində bəşəriyyət çox şey itirmişdir. Birincisi, təbii şə­raitə antropogen təsiri gücləndirərək insanlar ən «mütərəqqi» aqrotexniki metodlar tətbiq edərək əkinçilik zonalarında təbii məhsuldarlığı artırmışlar, təssüflər olsun ki, hər yerdə ekoloji cəhətdən təmiz məhsul alınmasına təminat yarada bilməmişlər. Təbii ehtiyatları istifadə edilən dağ-mədən zonalarında aparı­lan rekultivasiyanın səmərəliliyi 70%-lə 30% arasındadır. Bütün dünya ölkələrində insanın təbii şəraitə təsir dərəcəsini sıfıra en­dirən prosesləri ancaq bəzi eksperimentlərdə görə bilərik. La­kin yerin sferalarında insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə yaradılan pozuntular hələlik kifayət dərəcədə hesablanmamışdır. Biz tə­biətə göstərdiyimiz təsirin, təbii ehtiyatlardan istifadənin səmə­rəliliyi barədə hələ kifayət dərəcədə analitik məlumatlara malik

deyilik. Y.Q.Sauşkin yazırdı ki, insanlar, müxtəlif sahələrdə çalışan mütəxəssislər, təbii şəraiti öyrənmədən, bitkilərin və heyvanların tarixən dəyişən tələbatını bilmədən, insan tərəfin­dən dəyişilmiş təbii şəraitin imkanlarını bilmədən o yaradıcı yox, sadəcə icraçıdır (B. 1981). Elm və təcrübədə qazanılan nai­liyyətlərdən məlum olur ki, insan cəmiyyəti özünün inkişafında böyük təkamül dövrü keçməsinə baxmayaraq, onların fəa­liyyətləri bir çox halda təbiətin ziddinədir. Cəmiyyət-təbiət münasibətlərinin idarə olunması məsələlərində hələlik əməli fəaliyyət cəmiyyətin xeyrinə deyildir.

Təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin nizamlanmasında təsər­rüfatın coğrafiyasının öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin sahə yalnız ərazi-istehsal birliklərinin öyrənilməsini deyil, eyni zamanda bütün ölkənin, ölkələr qrupunun və dünya təsərrüfatının struktur formalaşmasının öyrənilməsini də əhatə edir. Tarixən təsərrüfat sahələrinin (xalq təsərrüfatının) struk­turunun öyrənilməsi əsasən iqtisadiyyatın və idarəetmənin bir sahəsi kimi qəbul edilirdi. İqtisadi-sosial coğrafiyada isə əsasən təsərrüfatın ərazi-istehsal birlikləri öyrənilirdi. Ölkə və region­larda təsərrüfatın ərazi-istehsal birliklərinin öyrənilməsində, onların şaquli və üfüqi formalaşmaları arasındakı dialektik əlaqələri və ziddiyyətləri açmadan, idarəetmədə düzgün nə­ticəyə gəlmək mümkün deyildir.

Keçmiş İttifaqın idarəetmə sahəsində ən mühüm nailiyyət­lərə iqtisadi rayonlaşdırma ilə yanaşı təsərrüfat sahələrinin coğrafiyasındakı bəzi ideyaları da çox mütərəqqi hal hesab et­mək olar. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, təsərrüfat sa­hələrinin coğrafiyası sahəsindəki ideya və təkliflər idarəetmədə nəzərə alınmırdı. Bu sahədəki mütərəqqi ideyaların bir çoxu həyata tətbiq edilmirdi. Məhz ona görə də, xalq təsərrüfatı sa­hələri strukturlaşdırılarkən əraziyə görə kifayət dərəcədə ni- zamlandırılmadığından təsərrüfat sahələrinin bir çox prob­lemləri ilə yanaşı «ekoloji tutumu» da müəyyən etmək çətinlik­lər yaradırdı. Bu onun nəticəsi idi ki, inzibati amirlik dövründə respublika əsasən yuxarıdan (kənardan) idarə olunurdu. Odur

82 83

ki, ərazimiz və əhalimiz keçmiş İttifaqın ərazisinin və əhalisinin 0,5 faizini təşkil etməsinə baxmayaraq müxtəlif vaxtlarda bütün keçmiş İttifaqda istehsal edilən neftin 80-50-15 faizini, pambığın 15-30 %-ni, üzümün 30-70 %, sitrus meyvələrinin 30- % və s. verirdi. Respublika həmin sahələr üzrə ərazi və əhalisi­nə görə çox böyük olan ölkələrdən irəlidə gedirdi. Xüsusilə 1970-ci illərdən sonra Azərbaycanda iqtisadi inkişaf tarixdə görünməz həddə çatmışdır. Təsərrüfatın bütün sahələrində böyük nailiyyətlər qazanılmışdır. Bununla yanaşı Azərbayca­nın əldə etdiyi mənfəət ümumittifaq fonduna verdiyindən çox az idi.

Keçid dövrünün çətinlikləri ilə yanaşı Azərbaycanda isla­hatların həyata keçirilməsində bir sıra müvəffəqiyyətlər qaza­nılmışdır. iqtisadi-sosial inkişafda, təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsin, idarə edilmədə və başqa dövlət səviyyəli məsələlərdə tam müstəqillik əldə edilmişdir. Ən başlıcası odur ki, Azər­baycanın dünyanın bazar iqtisadiyyatı ilə inteqrasiyaya girməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı təsərrüfatın inki­şafı daha da mürəkkəbləşmişdir. Bu sahədə təbii, sosial, əmək və s. ehtiyatların, texnologiyanın, istehsal və xidmət infrastruk­turunun qiymətləndirilməsi və s. yeni yanaşma tələb edir. Belə bir mürəkkəb proseslərin və əlaqələrin coğrafi əsaslarının öyrə­nilməsi, eyni zamanda təbiət-əhali-istehsal sahələri arasında optimal əlaqələr yaradılması imkanlarının aşkara çıxarılmasına şərait yaradır. Bununla yanaşı qeyd edilməlidir ki, Sovet dövründən qalan metodologiya müasir tələblərə cavab vermir. Məhz ona görə də coğrafi təfəkkür və coğrafi idarəetmə bu gü- nki tələblərə görə yenidən qurulmalı, təkmilləşdirilməlidir. Ar­tıq Azərbaycanın dünya əmək bölgüsündəki yerinin qiymətlən­dirilməsi vaxtı çatmışdır. Eyni zamanda Yer üzərindəki və dünya okeanlarındakı üzvi aləmin istifadə edilməsinin ərazi təşkilinə vahid planla yanaşmaq, beynəlxalq demokratik və bərabərlik prinsiplərini həyata keçirtmək lazımdır. Dünyanın iki sistemə bölündüyü dövrdə vahid planın həyata keçirilməsi mümkün deyildi. Lakin müasir dövrdə milli planların təşkilin­

dən beynəlmiləl planlara keçmək lazım gəlir. Bu yolda coğra­fiya elmi birinci sırada gedən sahələrdən olmalıdır (Y.Q.Sauşkin). Yalnız coğrafiya elmi kənd təsərrüfatı və sə­naye sahələrinin daxili strukturu və qarşılıqlı əlaqələrinin, nəq­liyyat və istehsal infrastrukturunun, bütünlüklə idarəetmənin mürəkkəb əlaqələrinin öyrənilməsində müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Deyilənlər ilk növbədə ölkəmizin təbii ehtiyyatların- dan səmərəli istifadə edilməsinə yönəldilməlidir.

Önəmli məsələlərdən biri də ondan ibarətdir ki, coğrafiya elmi təsərrüfatın, təbii-ərazi sistemlərinin öyrənilməsində, təbii şəraitin təsərrüfat və ekoloji tutumunun müəyyən edilməsi sa­həsində müəyyən elmi-metodik irsə malikdir. Deyilənlər həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən Keçmiş İttifaqda müəyyən dərəcədə özünü təsdiqləmişdir. 1950-ci illərdə N.N.Kolosovski tərəfindən enerji istehsal dövriyyələrinin (EİD) kəşfi bu sahədə deyilənlərə sübutdur.

E İD təsərrüfatın inkişaf etdirilməsində təbiətin fəsli, illik, dövri və uzun müddətli ritmlərinə uyğyn olaraq formalaşır. EİD, təbii şəratin iqtisadi və ekoloji potensialının müəyyən edilməsmində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazım­dır ki, EİD tiplərinin formalaşması təbii zonalara və təbii-ərazi sistemlərinə uyğun gəlir. Həmin sahənin istehsal potensialı tə­bii zonallığın xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müxtəlif səviyyə­lərdə formalaşır. V.V.Doquçayev təbii zonalhğı kəşf etməklə yanaşı müəyyən etmişdir ki, coğrafi zona mürəkkəb təbii kom­pleksdir. Eyni zamanda V.V.Doquçayev təbii zonanın (coğrafi zonanın) ayrılmasında ərazinin fiziki coğrafiyasını, tarixi, et­noqrafik xüsusiyyətlərini, iqtisadiyyatını nəzərə almağı da irə­li sürür.

Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi zonallıq təbii kompo­nentlərin və proseslərin çoxtərəfli (epigenetik) proseslərini əks etdirir. Eyni zamanda coğrafiya təbii potensialı müəyyən et­məklə yanaşı, ekoloji şəraitin müəyyən edilməsi üçün elmi- metodiki ənənələrə malikdir. Coğrafi zonallıq daxilində enerji- istehsal dövriyyəsini nəzərə almadıqda təsərrüfatın ixtisaslaş­

84 85

ması kor-təbii aparılır və təbiətdə deqredasiya prosesləri sürətlə gedir. Zonalar daxilində enerji istehsal dövriyyələrinin sərhəd­lərini ayırdıqda təbiətdən səmərəli istifadə etmək və ekoloji tədbirləri həyata keçirtmək faydalı olur. Bir sıra alimlər coğrafi zonallıqla yanaşı, dağlıq ərazilərdə şaquli zonallıq üzrə də qiy­mətli tədqiqatlar aparmışlar. Y.Q.Sauşkin dünya ölkələri və regionlarının şaquli zonallığma dair bir çox alimlərin (V.V.Doquçayev, P.P.Semyonov Tyan-Şanski, N.N.Ketsxoveli və b.) apardıqları tədqiqatları ümumiləşdirərək onları aşağıda­kı kimi təsvir edir və göstərir ki, hər bir yüksəklik təbii kom­plekslərin xüsusiyyətlərinə görə fərqlənməklə yanaşı, təsərrüfa­tın ixtisaslaşmasına görə də fərqlənirlər. Bəzi alimlər vaxtilə düzgün olmayaraq torpaqların əhalinin təsərrüfat fəaliyyətinin genişlənməsində məhdudlaşma həddi yaratması ideyaları ilə razılaşmamışlar. Həqiqətən 1930-1940-cı illərə qədər bu məsələ o qədər də narahatlıq törətmirdi. Təsdiq olunmuşdur ki, bəşə­riyyət indi də istifadə edilməyən çox böyük torpaq ehtiyatına malikdir. Bununla yanaşı inkaredilməz həqiqətdir ki, əhali ar­tımı və onun fəaliyyəti torpaq fondu ilə tərs mütənasiblik yara­dır. Təsərrüfatın və təbii komponentlərin, eləcə də torpaqların coğrafi xüsusiyyətləri göstərir ki, təbii komponentlər təbii artı­ma malikdir. Lakin əhali artımı və təkrar antropogen təsirlər ərazidən istifadə edilməsində ziddiyyətlər yaradır.

Coğrafiyada metodoloji yanaşmalar, elmi-metodik təcrübə hələ 1940-cı illərdən təsərrüfatın inkişafında və ölkənin məhsul­dar qüvvələrinin idarə edilməsində xüsusi rol oynayırdı. Təbii­dir ki, müasir dövrdə Sovet dövrü üçün səciyyəvi olan bir çox metodoloji məsələlər və elmi-tədqiqat metodları bazar iqtisa­diyyatı üçün əlverişli deyildir. Lakin N.N.Kolosovskinin isteh­salın yerləşdirilməsi və rayonlaşdırmanın aparılmasında enerji istehsal dövriyyələrinin qiymətləndirilməsi bu gün də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif enerji istehsal dövriyyələrinin əha­tə dairəsinə aşağıdakıların daxil edildiyini qeyd etmişdir: əmək, enerji, xammal, materiallar, nəqliyyat və istehsal fondları. Qeyd etmək lazımdır ki, enerji istehsal dövriyyələri müvafiq

təbii-ərazi sistemində xammaldan başlamış istehlaka qədər enerjinin istehsal dövriyyəsinin planlaşdırılması və idarə edil­məsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bununla yanaşı EİD istehsa­lın tullantısız başa gəlməsinin mərhələlərinə də şərait yaradır. Müəllif tərəfindən enerji istehsal dövriyyələri aşağıdakılardan ibarətdir: 1 .Pirometallurgiya dövriyyəsi; 2.Əlvan metallurgiya­nın istehsal dövriyyələri; 3.Neft (neftqazenerji) dövriyyəsi;4.Hidroenerji dövriyyəsi; 5.Emaledici sahələrin enerji dövriyyə­si; 6.Meşə enerji dövriyyəsi; 7.Sənaye-aqrar istehsal dövriyyəsi; 8.Su meliorasiya dövriyyəsi.

Y uxarıda göstərilənlərin sayını artıraraq biz aşağıdakıları əlavə edirik: 1 .Tikinti sənaye dövriyyəsi; 2.Qış və yay otlaqları­nın enerji istehsal dövriyyəsi; 3.Rekreasiya-sanatoriya-istirahət xidmətlərinin dövriyyəsi; 4.İdman-turizm xidməti dövriyyəsi və s. H ər bir rayon və yaxud da ölkə enerji istehsal dövriyyələrinin bir tipi və yaxud da bir neçəsi üzrə ixtisaslaşır. Deyilənlərlə əlaqədar bildirməliyik ki, EİD-nin coğrafi mahiyyəti eyni za­m anda ondan ibarətdir ki, bu sahədən istifadə etməklə təsərrü­fat sahələrinin balanslaşdırılmasına, təbii istehsal konveyerlə­rindən səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaranmış olar.

3.3. Regional siyasət və regional idarəetmə

Regional yanaşmalar, regional idarəetmə ilk əvvəl region sözünün açılmasını tələb edir. Həmin termin latın sözü olub «vilayət», «qrup dövlətlər» mənasım ifadə etmişdir. Linqvist- lərin fikrinə görə həmin söz rus dilinə XIX əsrin II yarısında daxil olmuşdur. E.B.Alayev yazır ki, həmin termin lüğətlərdən bir neçə dəfə çıxarılmış, sonralar «region» və «regional» sözlər kimi lüğətlərə daxil edilmişdir. Rusca-azərbaycanca lüğətin III nəşrində regional termini özündə «dövlətlər» qrupu ilə yanaşı «məhəlli» mənasını da əks etdirir. Bununla terminin məna də­yəri qismən yeniləşdirilmiş olur. Müasir dövrdə həmin terminin dəqiqləşdirilməsinə yenə də ehtiyac vardır.

Qeyd etmək lazımdır ki, vaxtilə Sovet İttifaqı ərazisinin iq­

86 87

tisadi (iqtisadi-coğrafi) rayonlara bölünməsi o zamankı tələblə­rə görə regional təhlillər aparılmasına şərait yaratdı. Lakin rayonlaşdırmanın əsası tamamilə düzgün metodologiyaya əsas­lanmadığından ərazi bölgülərinə münasibət birmənalı olma­mışdı. Məsələn, Rusiya Federasiyası 9 iqtisadi rayona, Ukray­na 3 rayona ayrıldığı halda Zaqafqaziyanın üç və Pribaltikanın da üç respublikası bir iqtisadi rayona və dörd Orta Asiya res­publikaları bir iqtisadi rayona daxil edilmişdir. Daha sonra, hər bir respublika daxili iqtisadi rayonlara, bəzi respublikalar da vilayətlərə ayrılırdı. Funksional cəhətdən rayondaxili tak­sonomik vahidlərin çox zaman müəyyən edilməməsi iqtisadi- coğrafi rayonların düzgün bölünməməsinə təsir göstərirdi. Bu­nunla yanaşı rayon şəbəkələrinin ayrılmasına baxmayaraq on­ların idarəetmədə əhəmiyyəti aşağı idi. Eyni zamanda Azər­baycanda iqtisadi inkişafın milli ərazi sistemləri ölkədaxili mə­sələlərdə öz mahiyyətini itirirdi.

E.B.Alayev «Sosial-iqtisadi coğrafiyaya dair anlaşma ter­minləri lüğəti»ndə (1983) rayonları və eləcə də, regionları kon­kret ərazi vahidləri daxilində taksonların bir komponenti kimi verir. Alim anlaşma terminləri üzrə çox böyük tədqiqat apar­mış, həmin lüğət coğrafiya elminin elmi-nəzəri və praktiki mə­sələlərinin inkişafına mühüm təsir göstərməkdədir. Bununla yanaşı ərazilərin coğrafi taksonlarının bölgüsündə müəllif area­lı zona ilə eyniləşdirir və rayonu regionun sinonimi kimi qiy­mətləndirir (səh.71). Bununla əlaqədar qeyd etməliyik ki, tak- sonlar içərisində areal zona ilə eyni mövqeyə daxil ola bilməz. Areal zonaya daxil olan taksonlardan biri kimi qiymətləndirilə bilər, lakin rayonun regionun sinonimi kimi qiymətləndirilməsi müvafiq təhlil tələb edir.

Əhali məskunlaşmasına dair taksonomik vahidləri biz ray­onların daxili strukturuna yaxınlaşdıraraq aşağıdakı kimi təs- nif edirik (bax şəkil №4).

Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan şəraitində region iqtisadi rayonların daxilində təbii təsərrüfat xüsusiyyətləri, məskun­laşma və ekoloji şəraitləri ilə fərqlənən, hətta özlərinə məxsus

88 89

təbii ərazi-istehsal kompleksləri ilə ayrılan ərazilər hesab edi­lirdi. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq hər bir iqtisadi rayon bir ne­çə kiçik regiona bölünür, hər bir kiçik region isə bir neçə inzi­bati rayondan ibarət olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, Sovet dövründə regional iqtisa­diyyatla iqtisadi coğrafi inkişaf arasında müvafiq inteqrasiya getdiyindən iqtisadçılar və coğrafiyaçılar bu sahədə müvəffə­qiyyətlə fəaliyyət göstərirdilər. Xüsusilə təsərrüfatın yerləşdi- rilməsinin öyrənilməsi, məhsuldar qüvvələrin idarə edilməsi hər iki sahədən olan mütəxəssislərin əməkdaşlığına şərait yarat­mışdır. H ətta hər iki elm sahələri ərazilərin öyrənilməsində ekoloji problemlərin həllində də müvəffəqiyyətlər qazanmışlar. E.B.Alayev yazır ki, iqtisadi coğrafiya coğrafiyadan, regional iqtisadiyyat (bu coğrafi iqtisadiyyat da adlandırıla bilərdi) isə iqtisadiyyatdan ayrılmışdır. Birinci coğrafiyanın iqtisadiyyat- laşması və ikinci iqtisadiyyatın coğrafiyalaşdırılmasının nəticə­si idi (1983). Müəlliflə razılaşmaq olar ki, Sovet dövründə regi­onal iqtisadiyyat lokal, daha sonra regional və regionlararası və millətlərarası mahiyyətlər kəsb edirdi. Ancaq göstərmək la­zımdır ki, Sovet dövründə bunu milli respublikalara xüsusi şə­raitdə aid etmək olurdu. Respublikanın inkişafı əsasən iri iqti­sadi rayonlar üzrə planlaşdırılır və inkişaf etdirilirdi. Bu sahədə maddi-texniki və təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi böyük dövlətçilik siyasətinə xidmətə yönəldilirdi. Müasir Azərbaycan şəraitində regional inkişafı ilk növbədə milli səviyyələrdə idarə edilməyə və inkişaf etdirməyə doğru yönəldilməsi məqsədə müvafiq olar. Yalnız bəzi regionlar, dünya bazarına çıxan azad ticarət zonaları da regional mahiyyət kəsb edərək mikro-, me- zo- səviyyədə idarə oluna bilər. Belə idarəetmədə də milli mə­nafelər əsas götürülməlidir.

Müasir dövrdə regionları inkişaf etdirmək, onları ümum- respublika daxili əmək bölgüləri səviyyəsinə yaxınlaşdırmaq, hər bir regionun ümummilli inkişafda yerinin müəyyən edilmə­sinə səy göstərmək lazım gəlir. Regionları müasir mülkiyyət formaları sistemində (dövlət, xüsusi və bələdiyyə) inkişaf et­

90

dirmək zərurəti yaranmışdır. Bu məqsədlə islahatların başa çatdırılması, yeni idarəetmədə təsərrüfatlar və idarələrarası əlaqələri yeni tələblər əsasında qurmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilənlərin həyata keçirilməsini səmərəliləşdirmək məqsədilə inzibatı rayonların yeri və funksiyalarını, rayonlar- arası və regionlar üzrə idarə edilmə prinsipləri müəyyən edilmə­lidir. Deyilənləri Azərbaycanın iqtisadi rayonlarının daxili strukturlaşdırılması ilə uzlaşdırmaq əhəmiyyətli nəticə verər.

İstər regionların və istərsə də, bütünlükdə respublikanın idarə edilməsində əhalinin məskunlaşması mühüm yer tutur. Həmin prosesdə yaşayış məskənləri (şəhər, kənd və b.) istər is­tehsal vasitələrinin inkişafında və bütünlükdə məhsuldar qüv­vələrin ərazi təşkilində və idarə edilməsində müvafiq funksiya­lara malik olur. Eləcə də bütün təbii şərait və təbii ehtiyatlar­dan, istehsal vasitələrindən istifadə və onların idarə edilməsi əhalinin yayılması cəmiyyətin inkişaf tələblərinə müvafiq plan­laşdırılmalıdır. Qeyd olunanların həyata keçirilməsi, əhalinin məskunlaşması, ilk növbədə ekistik tələblər ilə idarə edilməli­dir.

Coğrafiya elmi sistemi əhalinin yayılması, onun çoxtərəfli fəaliyyətinin idarə edilməsində və ümumiyyətlə, regionların və iqtisadi rayonların kompleks qiymətləndirilməsində və idarə edilməsində əvəzedilməz yer tutur. Bu sahədə coğrafi təmayüllü layihələşdirmə aparılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Layihələşdirmədə coğrafi yanaşma kompleksliyi ilə fərqlə­nir. Regionlar və ölkə daxilində kompleks yanaşma müxtəlif səviyyələr və sistemlər üçün tətbiq edilir. Həmin prosesdə təbii şərait və təbii ehtiyatlar sintetik qiymətləndirilir. Eyni zamanda bütün istehsal və xidmət sahələrinin infrastrukturu, mühəndis- texniki qurğular, tikinti-arxitektura sistemləri, onların ekoloji şəraitləri coğrafi layihələşdirmənin proqram ına daxil edilməli­dir.

Regionlarda əraziləri daxili fərqlərə m alik olan müxtəlif lokal formalar, areallardan ibarət olmaqla yanaşı onların ərazi qruplaşmaları bir çox yerdə texnoloji əlaqələr yaradırlar. Ya­

91

xud bir-biri ilə yerli əlaqələrə m alik olan səviyyələrdə inkişaf etdirilir.

Müasir dövrdə regionların inkişaf etdirilməsində vahid məskunlaşma sistemi sahəsində qazanılan coğrafi nailiyyət­lərdən istifadə edilməsi yaxşı nəticə vermiş olar.

Regionların öyrənilməsində və idarə edilməsində ən mü­hüm metodlardan biri də coğrafi modelləşdirilmədən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər tətbiq edilən modelləş- dirmələr içərisində iqtisadi-riyazi modelləşdirmə bir sıra cəhət­lərinə görə səmərəli deyildir. İqtisadi-coğrafi modelləşdirmə isə keçən əsrin 70-ci illərindən sonra geniş tətbiq edilmişdirsə də, müasir dövrdə onu təkmilləşdirmək lazım gəlir. Məhz o n a görə də, regionların inkişafında və idarə edilməsində ekoloji şəraiti, təbii ehtiyatlann səmərəli istifadə edilməsini, təbiəti bərpaetmə tələblərini nəzərə alaraq coğrafi modelləşdirməni həyata ke­çirtmək lazım gəlir. Şübhə yoxdur ki, modelləşdirmənin coğrafi mahiyyəti regionların tarazlı inkişaf etdirilməsində m ühüm rol oynaya bilər. Regional siyasət və regional idarəetmə sahəsinə dair elm və idarəetmə sahəsində indiyə qədərki təcrübəyə əsas­lanan elmi-tədqiqat metodları vardır. Lakin onlar müasir dövrün tələblərinə təmamilə cavab vermir. Regional siyasət və regional idarəetmə müasirləşdirilməli, indiyə qədər mövcud olan elmi nailiyyətlərin yaxşı cəhətləri nəzərə alınmalıdır. Deyi­lənlərin həyata keçirilməsi dövlət səviyyəsində nizam lan­malıdır. Bu cəhətdən «Azərbaycan Respublikası Regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət proqramına» dair Prezident İl­ham Əliyevin 2004 il 13 fevral tarixli fərmanı mühüm əhə­miyyət kəsb edir.

Önəmli haldır ki, həmin dövlət sənədində Azərbaycanda regionların sosial iqtisadi inkişafının başlıca xüsusiyyətləri öl­kənin ümumi inkişafı ilə əlaqələndirilir. Göstərilir ki, ölkə müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyduqdan sonra az vaxt ər­zində aparılan iqtisadi, sosial və idarəetmə sahəsindəki islahat­lar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həqiqətən, 1996-cı üdən sonra Azərbaycanda makroiqtisadi sabitlik yaranmış, 1997-ci ildən

92

başlayaraq dinamiki iqtisadi inkişaf təmin edildiyindən, eləcə də, sistemli iqtisadi islahatların aparılması, azad sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılması və s. nəticəsində regi­onal sosial-iqtisadi inkişaf üçün əlverişli şərait yaradılmışdır. Regional sosial-iqtisadi inkişaf Azərbaycanın iqtisadi rayonları üzrə həyata keçirilməsi məqsədə müvafiq sayılır. H ə m in rayon­lar şəbəkəsi ilə regional inkişaf sahəsində səmərəli işlər görmək olar. Bununla yanaşı iqtisadi rayonların bəzilərinin sərhədləri­nin bizim fikrimizcə, dəyişdirilməsinə ehtiyac vardır. Daha so­nra aparılan rayonlaşdırmada rayondaxili strukturlara dair təhlillər aparm aq lazım gəlir.

Əminik ki, müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq Azər­baycan rayonlarının şəbəkələri, daxüi strukturları barədə döv­lət səviyyəsində təhlillər aparılmalı, hər bir rayonun şəhər və kəndlərinin idarə edilməsi, xüsusilə regional mərkəzlərin funk­sional cəhətdən qiymətləndirilməsi məqsədə müvafiqdir.

Q eyd etmək lazımdır ki, regional inkişaf etdirilmədə ərazi­lərin müxtəlif məzmunlu və müxtəlif miqyaslı xəritələrlə model- ləşdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Bu cəhətdən yuxarıda deyilənlərin reallaşdırılmasında coğrafi yanaşmanın həyata ke­çirilməsi mühüm yer tu ta biləcəkdir.

3.4. Regionların tədqiq edilməsinin metodoloji problemləri

Regionların tədqiqi hər bir ölkənin inkişafı və idarə edilmə­sinin elmi əsaslarına daxil olan məsələlərdəndir. Məhz ona görə də, respublikamızın Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair fərmanı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin dövlət sənədində göstərildiyi kimi, 1993-cü ildən sonra Azərbaycanın demokra­tik dövlət quruculuğu və bazar iqtisadiyyatı yolu ilə irəliləmə­sinə geniş yol açılmışdır. Ölkədə ardıcıl aparılan islahatlar 90-cı illərin birinci yarısında iqtisadiyyatda mövcud geriləməni day­

93

andıraraq yeni inkişaf mərhələsinə keçidi təmin etməkdədir. Deyilənlər iqtisadiyyatın dinamik inkişafında, bank-maliyys sisteminin formalaşmasında, islahatların bütün nəticələrində özünü göstərməkdədir. Sənəddə göstərildiyi kimi, regionların inkişafı və əhalinin məşqulluğu sahəsində hələ də həll edilmə­miş problemlər qalmaqdadır. Regionlarda sənaye sahələri və infrastruktur zəifləmiş, əksər sahələr Bakıda mərkəzləşdirilmiş və əhalinin paytaxta axını sürətlənmişdir. Bu amillər öz növbə­sində iqtisadiyyatın regional baxımdan inkişafına mənfi təsir göstərmiş, regionların inkişafı arasındakı fərqlərin artm asına, bir çox yerlərdə sosial-iqtisadi, demoqrafik və ekoloji vəziyyə­tin ağırlaşmasına səbəb olmuşdur. Həmin çatışmazlıqlar Özünü Azərbaycanın tarixi-inkişaf mərhələlərində də göstərmişdir. Prezidentin fərmanı ilə bağlı müvafiq nazirliklərin və dövlət idarələrinin qarşısında mühüm vəzifələr qoyulmaqla kom pleks tədqiqatlar aparılmasına zərurət yaranır.

Azərbaycanın müstəqil inkişafı dövründə idarəetm ə sahə­sindəki strategiya əvvəlki dövrlərdən xeyli fərqlənir. Xüsusilə, iqtisadi və sosial sahədə islahatların aparılması, mülkiyyət for­malarının dəyişməsi, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə işti­rak etməsi və s. kimi məsələlər regionların iqtisadi-sosial inki­şafının tədqiqinin və idarə edilməsinin əsaslarına daxil edilən məsələlərdəndir. Bununla yanaşı idarəetmənin elmi və m etodo­loji əsaslarında hələlik köhnə dövrə məxsus ideyalar qalm aq­dadır. Ona görə də idarəetmə sahəsində indiyə qədər mövcud olan metodoloji və praktiki əhəmiyyət kəsb edən məsələlər təh­lil edilməli, bu sahədəki başlıca müddəalar yeniləşdirilməlidir.

İlk növbədə, metodoloji anlayışların dünyəvi, milli mənala­rını, regionların tiplərini müəyyən etmək lazım gəlir. Nəzərə almaq lazımdır ki, regionların məzmunu müxtəlif ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar və eləcə də, NATO-ya daxil olan ölkələr tərəfindən müxtəlif mənalarda təhlil edilir. Regionların Avro- pasayağı ümumiləşdirilməsi-unifikasiya edilməsi Azərbaycan reallıqları üçün müasir dövrdə tamamilə məqbul deyildir. Eyni zamanda bir sıra elm sahələrində region anlayışı müxtəlif mə­

94

nalar kəsb edir. Hətta fiziki və iqtisadi coğrafiyada və eləcə də. coğrafi siyasətdə, tarixi dövrlərdə region anlayışları fərqli mə­nalar kəsb etmişdir. Azərbaycan Respublikasının müvafiq döv­lət sənədlərində regionlar iqtisadi rayonlar mənasını ifadə edir. H ə m i n iqtisadi rayonların sərhədlərinin, daxili strukturlarının ayrılması, ekoloji şəraitin qiymətləndirilməsi bazar münasibət­lərində hər birinin yerinin müəyyənləşdirilməsi zəruri olan problemlərdəndir.

Ümumiyyətlə, indiyə qədər regionların metodologiyasına dair aparılan tədqiqatların nəticələrini aşağıdakı üç qrupa ay­rılmasını məqsədə müvafiq hesab edirik:

-Birinci, keçmiş SSRİ dövründə qazanılan, bir hissəsi böyük dövlətçilik m araqlarından irəli gələn metodoloji yanaş­m alardır. Axırıncılar ən çox tikinti və layihə işlərində, xidmət və s. sahələrdə qalmaqdadır. Bir çox ekoloji, sanitar-pro- filaktik tədbirlərdə köhnə qiymətlər və normativlər müasir tə­ləblərə cavab vermir. Hətta rayonlaşdınlm ada keçmiş dövrdə m övcud olan tələblər və metodlar da tamamilə aradan qaldı­rılmamışdır.

-İkinci, xarici ölkələrin regionlarının idarəetmə təcrübə­sindən götürülən, lakin bizim şəraitə kifayət dərəcədə uyğunlaş­dırılm ayan yanaşmalar, normativlər, layihələr və s. Həmin yol­la qəbul edilən ideyalar və normativlər, xüsusilə ekoloji tədqi­qatlar və s. əməli fəaliyyətimizdə özünə yol tapm aqdadır.

-Üçüncü, Azərbaycanda siyasi, iqtisadi-sosial sahədə aparı­lan islahatlarla yanaşı keçid dövründə yaranan və hələlik stan­dartlara, insanların həyat tərzinə tamamilə uyğun gəlməyən metodoloji yanaşmalardır.

Y uxarıda göstərilənlərin bəziləri müasir dövrdə idarəetmə­də müəyyən ziddiyyətlər yaratmış olsa da, onların ən yaxşı cə­hətlərindən istifadə edilməlidir. Onlar ölkəmizin müasir real­lıqları, xüsusilə sosial-iqtisadi islahatlarla, onların mərhələlərlə həyata keçirilməsi tələbləri ilə uzlaşdırılmalıdır. Eyni zamanda mədəni intellektual və s. cəhətləri də nəzərə alınmaqla, prezi­dentin fərmanında nəzərdə tutulduğu kimi, ölkənin və eləcə də.

95

regionların idarə edilməsinin strateji istiqamətləri ilə uzlaşdı­rılmalıdır. Həmin strateji ideyaların yerinə yetirilməsi kom­pleks elmi tədqiqatların aparılmasına, həmçinin metodoloji məsələlər ətrafında ümumiləşdirmələrə ehtiyac yaradır.

Biz idarəetmə sahəsindəki e l m i - m e to d o lo j i təcrübələri və Azərbaycanın regionlarının mürəkkəb xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, ilk növbədə, idarəetmədə aşağıdakı elmi əhəmiyyət kəsb edən tədbirlərin dövlət səviyyəsində həyata keçirilməsini məqsədə müvafiq hesab edirik:

1. Vahid enerji və nəqliyyat sisteminin inkişafını;2. Vahid və güzəştli maliyyə-kredit sisteminin yaradılması­

nı;3. Differensial ekoloji qiymətləndirmə və regional təbii bər­

pa işlərinin aparılmasını;4. Vahid məskunlaşma sistemini, onların müxtəlif səviyyəli

funksional, ərazi-inzibati, ərazi-istehsal strukturlarının yara­dılmasını;

5. Əmək ehtiyatlanndan istifadə edilməsinin vahid idarə sisteminin təşkilini;

6. Regionların ölkədaxili və beynəlxalq ərazi əmək bölgülə­rində yerinin müəyyən edilməsini;

7.irimiqyaslı kompleks monitorinq aparılmaqla regionlar üzrə müxtəlif müddətli proqnozların aparılması sisteminin ya­radılmasını.

Yuxanda göstərilən strateji məsələlərin həyata keçirilmə­sində elmin bir çox sahələrinin əməkdaşlığı lazım gəlir. İlk növ­bədə, bu sahədə coğrafi yanaşmalar aparıcı yerlərdən birini tu­ta bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi-sosial inkişafın tədqiqində indiyə qədər mövcud olan kompleks yanaşma tətbiq edilirdi. Lakin təbii şərait, onların təbii təkrar istehsalı, coğrafi ekoloji xüsusiyyətlər kifayət dərəcədə nəzərə alınmırdı. Azərbaycanın mürəkkəb təbii-ərazi sistemləri, aqroiqlim ehtiyatları olmasına baxmayaraq həmin sahədəki elmi məlumatlar yalnız məhdud dairədə, əsasən kənd təsərrüfatının rayonlaşdırılmasmda istifa­

də edilmişdir. Bir çox halda təbii və bioiqlim ehtiyatlar iqtisadi rayonlaşdırmanın əsasına daxil edilmirdi. M üasir dövrdə ray­onlaşdırmaya olan tələb əvvəlki dövrlərdəkindən xeyli fərqlə­nir. Regionların müasir dövrün tələblərinə uyğun inkişaf etdi­rilməsi fiziki və iqtisadi- sosial coğrafiya elmi daxil edilməklə bütün coğrafiyanın sahələrinin inteqrasiyası tələb edilir. İndiyə qədər rayonlaşdırmada buraxılan ən mühüm nöqsanlardan biri də ondan ibarət olmuşdur ki, iqtisadi coğrafi rayonlaşdırmada iqtisadi rayonların sərhədləri əsasən fiziki coğrafi rayonların sərhədlərinə uyğunlaşdırılmasına baxmayaraq, ayrılan rayon­ların daxili bölgülərində fiziki coğrafi fərqlər, eyni zamanda coğrafi rayonlaşdırmanın digər sahələrində qazanılan təcrübə­lər (torpağın, iqlimin, kənd təsərrüfatının, əhalinin və s.) iqti­sadi coğrafi rayonlaşdırmada kifayət dərəcədə nəzərə alınma­mışdır. Yuxanda göstərilənlər, ilk növbədə, ümumi coğrafi rayonlaşdırma vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

Ümumi və regional idarəetmədə rayonlaşdırmanın əhəmiy­yəti əsasən ondan ibarətdir ki, həmin sahə müxtəlif ərazilərin və obyektlərin təbiətinin, tə s ə r r ü f a t sahələrinin, yaşayış məntə­qələrinin ərazi sistemlərinin öyrənilməsində ümumiləşdirilmə və s. kimi metodlara malik olmaqla yanaşı hətta, ilk baxışda bir çox göstəricilərinə görə oxşar və ideal sayılan əraziləri dife- rensasiyalaşdırma təcrübəsinə də malikdir. D aha sonra, ən baş­lıcası odur ki, rayonların daxili strukturu dəqiqləşdirilməli və taksonomik vahidlər regional idarəetmənin tələblərinə uyğun­laşdırılmalıdır.

Biz idarəetməni daha da təkmilləşdirmək məqsədilə Azər­baycanda qazanılan təcrübələrin müsbət və mənfi cəhətlərini nəzərə alaraq regionlar (rayonlar) daxilində taksonom ik vahid­lərin ayrılmasını aşağıdakı kimi təqdim edirik:

-Respublikadaxili təbii zonalar;-ekocoğrafı rayonlar və yaxud mikro regionlar, məskun­

laşma rayonları və yaxud kənd və şəhər inzibati rayonları;-şəhər və kənd aqlomerasiyaları;-şəhərlər və kəndlər;

96 97

-şəhər və kənd icra tabeliyində olan yaşayış ocaqlarının bölmələri.

Hər bir taksonomik vahidlər ərazinin təbii-ekoloji, sosial- iqtisadi xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyinə və s. görə müvafiq tip­lərə, funksiyalara, məskunlaşmanın ərazi formalarına ayrılma­lıdır. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan bütövlükdə və onun regionları mürəkkəb təbii, sosial-iqtisadi, ekoloji şərai­tə malik olmaqla yanaşı, müxtəlif səviyyəli cosiyasi (geosiyasi) potensiallara da malikdir. Eyni zamanda ölkə qonşu Erməni­stanla müharibə vəziyyətindədir. Torpaqların xeyli hissəsi zəbt edildiyindən 1 mln. qaçqını olmaqla ölkənin cənub-qərb hissəsi respublikanın ictimai və ərazi-əmək bölgüsündən təcrid edil­mişdir. Azərbaycanın makrocoğrafı mövqeyi Ermənistanla müqaisədə böyük üstünlüyə malikdir. Ölkəmiz Qafqazın müxtə­lif regionlarına, dünya əmək bölgüsünə çıxışı əlverişlidir. Buna baxmayaraq, nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanın bir çox çaylarının suayrıcısı Ermənistan ərazisində yerləşir. Erməni­standa strateji üstünlükdən xəyanətkarcasma istifadə edirlər. D aha sonra Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar olaraq ölkənin cənub-qərb zonasının zəbt edilməsi xarici ölkələrə çıxışda böyük maneə yaratmışdır. Bu göstərilənləri, eyni zamanda Azərbaycanın təbii şəraitinin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq sər­həd rayonlarında taksonomik vahidlərin ayrılmasına fərdi ya­naşmaq olar. Belə yanaşma açıq və xususi iqtisadi zonalar ya­radılmasında da tətbiq edilə bilər.

Azərbaycanın zonalarının və regionlarının iqtisadi-sosial inkişafını, onun müdafiə və ekoloji təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə yeni rayonlaşdırma aparmaq lazım gəlir. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyduqdan sonra nəinki ölkənin bütünlüklə, eyni za­manda onun regionlarının funksional inkişafı üçün də əlverişli şərait yaradılmışdır. Bununla yanaşı, hər bir regionun nəinki respublikadaxili, eyni zamanda beynəlxalq əmək bölgüsündə yerinin və iştirak etmə dərəcəsinin qiymətləndirilməsinə də böyük ehtiyaç vardır. Göstərilənlər regionların ilk növbədə

coğrafi siyasi (geosiyasi) mövqelərinə daxil olan məsələlərdən­dir.

Müasir dövrdə respublikanın daxili ərazi əmək bölgülərinin xüsusiyyətlərini, coğrafi mövqelərini nəzərə alaraq regionların aşağıdakı funksiyalara malik ola biləcəyini qiymətləndirmək lazım gəlir:

1. Regionların təbii şəraitinin, təbii ehtiyatlarının hər bir ərazi vahidinə görə kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin fərq­lənməsini;

2. Xarici əlaqələrin regionlara və sərhəd zonaların inki­şafına təsirini;

3. Regionların xarici ticarətdə yeri və potensial imkan­larını;

4. K ontrakt zonaların ərazi əmək bölgülərinin inkişafında və idarə edilməsində əhəmiyyətini.

5. Sənaye şəhərlərinin və eləcə də respublikatabeli şəhərlə­rin potensialının (istehsal, ticarət, turizm və s.) regionların in­kişafında, ölkələrarası əməkdaşlıqda rolunu;

6. Regionların ölkələrarası münasibətlərində üstün (priori­tet) sahələri və nisbətən kiçik regionların ölkənin m akro- əlaqə­lərin inkişaf etdirilməsində əhəmiyyətini;

7. Konfliktli zonalarda regionların bufer ərazilərinin və is­tehkamlarının qiymətləndirilməsini və s.

Regionlar yuxanda göstərilən xüsusiyyətlərə, bəziləri isə hətta bir necə funksiyalara malik olmaqla ölkə daxilində ümu­mi inkişafda, beynəlxalq coğrafi siyasətin (geosiyasətin) həyata keçirilməsində apancı mövqeyə malik ola bilərlər.

Regionların sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etdirilməsində təbii şərait və təbii ehtiyatlar əvəzedilməz yer tutur. Ən başlıca­sı odur ki, Azərbaycanın demokratik inkişaf şəraitində təbii şəraitin qiymətləndirilməsi və təbii ehtiaytlardan istifadə edil­məsi sahəsində tədqiqatlar aparılması, metodoloji cəhətdən müasirləşdirməsi yeni elmi konsepsiyalara əsaslanmalıdır. Əv­vəlki dövrlərdən fərqli olaraq təbii şərait regionların inkişafının əsası kimi qiymətləndirilməlidir. Təbii şəraitlə cəmiyyətin qar­

98 99

şılıqlı əlaqəsinin optimallaşdırılması, təbii təkrar istehsal ilə ictimai istehsalın təkrar istehsalının balanslaşdırılması region­ların sabit inkişafının əsasını təşkil edən amillərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir.

Regionların təbii şəraitindən səmərəli istifadə və təbiəti bərpa məqsədilə həyata keçirilən tədqiqatlarda iqtisadi coğra­fiyada tarixən yaranmış enerji istehsal dövriyyələrinin, təbii- ərazi komplekslərinin tədqiqi sahəsində qazanılan təcrübələrin böyük əhəmiyyəti vardır. Eyni zamanda müasir dövrdə təbiət­dən istifadə sahəsində yaranmış bir çox konseptual yanaşmalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna ictimai-coğrafi tək rar isteh­sal prosesi və onun regional xüsusiyyətlərinin təhlilini nümunə göstərmək olar. Belə yanaşma rayonlarda maddi və enerji mənbələrindən, əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilmə­sinə şərait yaradır. Deyilənlər eyni zamanda təbiətə dəyən ziy­anları hesablamaqda təbii məhsulların qiymətləndirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin yanaşma vasitəsilə təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə təcrübədən keçirilmişdir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin səmə­rəli yerləşdirilməsi və onları regionların təbii-təsərrüfat poten­sialına uyğunlaşdırmaq məqsədilə dənizsahili təsərrüfatın ya­radılmasını, karbohidrogen enerji ehtiyatlarından istifadənin inkişafını və nəql edilməsini müasir ekoloji tələblər əsasında optimallaşdırmaqla yanaşı, regionların müxtəlifliyini, daxili təbii-enerjinin paylanmasını nəzərə almaqla bioiqlim, istilik, rütubət və s. ehtiyatları nizamlamaq və onlardan səmərəli isti­fadə etmək lazım gəlir.

Yuxanda göstərilənlər Azərbaycan regionlarının sosial-iq­tisadi inkişaf problemlərinin 2004-ci ildən 2008-ci ilə qədər həyata keçiriləcək proqramın başlıca müddəalarına əsaslanır. Regionların inkişaf etdirilməsinin növbəti mərhələlərində Azər­baycanın tükənməyən ehtiyatlarından istifadəni və təbiəti bər­pa işlərini genişləndirmək, regionların ekoloji tutum unu müəy­yən etmək və s. tədbirlərlə yanaşı ölkənin tarazlı inkişaf etdi­

rilməsinin elmi əsaslarını uzun dövr üçün işləmək lazım gəlir.

3.5. İdarəetmədə coğrafi rayonlaşdırmanın rolu

İdarəetmə və regional təhlillər həyatın müxtəlif sahələri ilə əlaqədardır. Həmin sahə mürəkkəb sistemə malik olmaqla hüquqi, sosial-iqtisadi, siyasi, cosiyasi, maliyyə, hərbi, milli m üdafiə və b. kimi elmi əsaslara malikdir. İdarəetmə həyatın bütün sahələrini əhatə etməsinə baxmayaraq bu sahəyə dair kom pleks tədqiqatlar çox az aparılmışdır. Keçmiş İttifaqda idarəetm ənin elmi və təcrübi sahələri əsasən iqtisadi və müəy­yən dərəcədə sosial məsələləri əhatə edirdi. İqtisadi idarəetmə həyatın geniş sahələrini əhatə edərək digər elmlərə nüfuzetmə, həmin elmlərdən isə öz növbəsində müəyyən elmi müddəaları əxzetmə halları daha çox səciyyəvidir (T.Ə.Quliyev, 1993). Əs­lində d aha geniş sahələri əhatə etməkdə olan kompleks idarə­etmə, həyatın bütün sahələri ilə əlaqədar olmaqla dövlət sə­viyyəsindən başlamış ən aşağı strukturlan əhatə edir.

İdarəetm ə, ümumiyyətlə, şaquli və üfüqi strukturlara ma­likdir. İndiyə qədər elmin bir çox sahələrində idarəetmədə baş­lıca o la raq şaquli formalaşmadan bəhs edilmişdir. Üfüqi- regional formalaşma idarəetmədə çox az yer tutmuşdur. Məhz ona görə də, biz həmin bölməni idarəetmənin rayon və regionla əlaqələrinə həsr edərək coğrafi mahiyyətləri açmağa səy gö­stəririk.

K eçm iş İttifaqda və eləcə də, Azərbaycanda idarəetməni daha səmərəli və məqsədyönlü etmək məqsədilə müxtəlif təyi­natlı rayonlaşdırm a, müvafiq idarəetmə strukturlarının qismən təkmilləşdirilməsi həyata keçirilirdi. M üxtəlif inkişaf mərhələ­lərində deyilənlər qarşısında müvafiq tələblər qoyulurdu. Eyni zamanda Sovet hakimiyyəti illərində idarəetmədə rayonlaşdır­ma ilə yanaşı yerləşdirmə, regional analiz və b. kimi tədqiqatlar da həyata keçirilirdi. Bunlar əsasən elmi metodoloji mahiyyət kəsb etsələr də mücərrədlik hallarına yol verilirdi. Xüsusilə ida­

100 101

rəetmədə böyük dövlətçilik maraqları, ucqarların ekoloji şərai­ti, ərazilərin potensial imkanları ilə kifayət dərəcədə uzlaşdı­rılmırdı, Ən başlıcası iqtisadi-coğrafi istiqamət o lan rayo­nlaşdırma ətrafında bir çox mütəxəssislər, xüsusilə, iqtisadçılar, layihəçilər və b. səfərbər edilərək əsasən məhdud sahəvi m araq­ları əhatə edirdilər. Lakin rayonlaşdırma və regional təhlillər idarəetmədə çox böyük əhəmiyyət kəsb edə bilərdi. Bununla yanaşı göstərilən sahənin özünəməxsusluğu və mürəkkəbliyi vardır.

Rayonlaşdırmaya dair məsələlərin qoyuluşu hər şeydən əv­vəl rayon anlayışım təhlil etməyi tələb edir. Rayonların və ra­yondaxili strukturların ayrılması müvafiq sərhədlər daxilində ərazi əmək bölgülərinin xüsusiyyətlərini əks etdirir və b u sahə­də idarəetmənin istiqamətləndirilməsinə şərait yaranır. B unun­la əlaqədar yaranan elmi ideyalar və tədqiqat məsələləri R usiy­ada hələ XVII əsrin birinci yarısında təşəkkül tapm ağa başla­mışdı. Lakin sonralar ictimai-siyasi, iqtisadi həyatın d a h a da inkişafı, coğrafi əmək bölgüləri haqqındakı biliklərin təkm il­ləşdirilməsi rayonlaşdırmaya dair yeni-yeni təhlillər hazırlan­masına böyük ehtiyac yaratmışdır. Böyük dövlətlərdə b u sa­həyə ehtiyac daha çox duyulurdu və müxtəlif inkişaf mərhələlə­rindən asılı olaraq həmin sahəyə tələbat özünəməxsusluğu ilə fərqlənirdi.

Dünyanın bir çox ölkələri regional tədqiqatlarla məşğul olmaqla ərazi idarəetmə məsələləri sahəisndə qiymətli nəticələr əldə etmişlər. Rusiya mürəkkəb əraziyə malik olduğundan ray­onlaşdırmaya böyük ehtiyac yaranmışdır. Ölkə rayonlaşdırma­nın vətəni hesab edilir. Y.Q.Sauşkin yazır ki, biz rayonlaşdır­ma ilə məşğul olduqda elmi əsaslarla ölkəni müəyyən rayonlara ayırır, zəruri olaraq sintetik təhlillər aparırıq, sintezləşmə isə coğrafiya elmində başlıca metoddur (1967). Eyni zamanda coğrafiyaya əsaslanan kompleks rayonlaşdırma müxtəlif pro­seslərin sintezinə ehtiyac yaradır. Məhz ona görə də, tarixən Rusiyada, keçmiş İttifaqda müxtəlif rayonlaşdırma xüsüsi yer tutmuşdur. Y.N.Persik yazırdı ki, əgər vaxtilə alimlər ölkəni

102

iqlimə, statistik təhlillərə görə ra-yonlaşdırırdılarsa, Arsenyev rayonlaşdırmanı coğrafi bölgülər əsasında aparm ışdır (1960). Məhz ona görə də, onun rayonlar şəbəkəsi ölkənin idarə edil­məsində daha çox yararlı olmuşdur. M ürəkkəb amillərin inki­şafının ərazidə uzlaşmasını və yaxud da ziddiyyət yaratmasını sintetik təhlillər zamanı üzə çıxarmaq daha asan olur. Həmin prosesdə ərazilərin rayonlara ayrılması daha məntiqli, səmərəli olur. Deyilənlərin böyük elmi və təcrübi əhəmiyyəti vardır. La­kin sintezləşmə nə qədər əhəmiyyətli olsa da, onu Rusiya. Uk­rayna, Qazaxıstanda olduğu kimi başqa ölkələrdə və eləcə də Azərbaycanda tətbiq etmək məqsədyönlü deyildir.

U zun dövr ərzində rayonlaşdırmanı bir çox ölkələrin coğ­rafiyaçıları və regionalistləri qəbul etməmişlər. Müxtəlif dövr­lərdən başlayaraq ölkələrdə, çox sadə olsa da, ərazi bölgüləri aparılmışdır. Həmin bölgülər vergi yığmaq, əsgəri qüvvəni müəyyən etmək, səfərbərlik aparm aq və b. məqsədlər üçün həyata keçirilirdi. Tədriclə rayonlara ayrılma daha mühüm dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həlli üçün şərait yaratmışdır. Sonralar müxtəlif istiqamətli islahatların müvəffəqiyyətlə həya­ta keçirilməsi də rayonlaşdırmanın aparılmasına həyati tələbi artırırdı. Keçmiş Rusiyanın rayonlaşdırılması haqqındakı m üddəalar və rayonlara aynlm a nəinki idarəetmədə böyük əhəmiyyət kəsb etmiş, eyni zam anda XVIII əsrdən başlayaraq Rusiyanın alimləri və yaradıcı ziyalıları bu məsələ ətrafında səfərbər edilmişlər. Bu sahədə M .V.Lomonosov, S.A.Sobo- levski, P.P.Semyonov-Tyanşanski, K.İ.Arsenyev, A.N.Radi- şev, V.Q. Belinski, D .Mendeleyev, A.P.Çexov və b. müvafiq xidmətlər göstərmişlər. Rayonlaşdırma ideyaları ilə Rusiyanın və onun hakimiyyət tabeliyində olan ölkələrin sərhədləri, tə­biəti, təsərrüfatı və əhalisi öyrənilməyə başlanmışdır. Eyni za­manda müxtəlif vaxtlarda iqlim, torpaq xüsusiyyətləri ilə bağlı zonalaşdırma aparılmışdır. Ümumiyyətlə, rayonlaşdırma və regional təhlillərə dair mühüm tədqiqatlar həsr edilirdi. XIX əsrin ikinci yarısında kapitalizmin eninə və dərininə inkişaf et­məsi ölkələrdə rayonlaşdırmaya ehtiyacı daha da artırdı. Deyi­

103

lənlər xüsusilə Rusiyada aşağıdakı məsələlərlə daha çox əlaqə­dar idi: təbii və maddi ehtiyatları qiymətləndirmək və ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirməklə; məhsuldar qüvvələ­rin inkişafına təminat yaratmaqla; əhalinin iş yerinə olan tələ­batını təmin etməklə; ucqarların sosial-iqtisadi inkişafına şərait yaratmaqla və s. Eyni zamanda Avropa ilə Asiya arasında əl­verişli manevr etmək probleminin həll edilməsi də rayonların ayrılması ilə asanlaşırdı. Baxmayaraq ki, Sovet dövründə Çar Rusiyasından qalma coğrafi-siyasi (geosiyasi) ideyalar və bu­nunla bağlı elmi məktəblər inkar edilirdi. Əslində rayonlaşdır­ma ölkə daxilində siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi və böyük döv­lətçilik siyasətinin həyata keçirilməsinə mühüm təm inat yara­dırdı.

Azərbaycan Zaqafqaziya iqtisadi rayonuna daxil edilirdi. Üç respublika (Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan) b ir iqtisa­di rayonda birləşdirilirdi. Böyük dövlətə xas olan rayonlaşdır­ma ideyaları Azərbaycanın rayonlaşdırma tələblərinə tamamilə cavab vermirdi. Ona görə də Azərbaycanın daxili rayonlaş- dırılma prinsipləri kifayət dərəcədə təbii və ekoloji əsaslara ma­lik deyildir. Keçmiş İttifaqda müttəfiq respublikaların rayon­laşdırılması əsasən hər şeydən əvvəl ucqarların təbii sərvətlə­rindən istifadə etmək, böyük dövlətin strateji mövqeyinin möh­kəmləndirilməsinə təminat yaratmaq məqsədini güdürdü. Hə­min dövrdə planlaşdırma və idarəetmə sahəsindəki ideyalar ucqarları mərkəzdən asılı etmişdir. Eləcə də Azərbaycanın coğrafi (geosiyasi) mövqeyi, müstəqil idarəetmə imkanları və s. məhdudlaşırdı. Deyilənlər metodologiyada, eyni zamanda tət­biqi məsələlərdə də özünü əks etdirirdi. Rayonların taksonomik strukturlarında da deyilənlər əks olunurdu. Respublikaların rayon strukturları da idarə olunmada müstəqillik prinsiplərin­dən uzaq olmaqla yanaşı ilk növbədə müttəfiq respublikalar iri iqtisadi rayonun subyekti kimi qəbul edilirdi. Lakin rayonların ayrılması və rayonlararası, rayondaxili sərhədlərin müəyyən­ləşdirilməsi mühüm coğrafi mahiyyət kəsb edir ki, bu sahəyə xüsusi təhlillər həsr etmək lazım gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki,

Azərbaycan demokratik inkişaf yolunda olduğundan rayon­laşdırma, ilk növbədə, metodoloji cəhətdən müasirləşdirilməli­dir. H ər bir rayon, zərurət yarandıqda beynəlxalq əmək bö­lgüsü ilə müəyyən dərəcədə inteqrasiyaya girmək imkanları ol­duğundan onların coğrafi mövqeyində müasir transformasiya aparm aq imkanları yaranır. Hətta şəffaflıq təmin edildikdə iq­tisadi rayonun coğrafi mövqedən asılı olaraq coğrafi siyasətdə- ki yeri də inkişaf edir və yeni formalaşmalar yaradılır: məsələn, azad iqtisadi və xüsusi zonalar, xüsusi təyinatlı və beynəlxalq əhəmiyyətli bazalar və s.

M üasir dövrdə Azərbaycanda rayonlaşdırmanın coğrafi cəhətdən yenidən işlənməsi, rayonların iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsinə mühüm təsir göstərə bilər. Hər şeydən əvvəl müa­sir dövrdə rayonların funksiyası milli inkişafa, ölkədaxili əmək bölgülərinin inkişafına və nizamlandırılmasma yönəldilməlidir. Deyilənlərlə yanaşı rayonlaşdırmada ənənəvi olan bir sıra tə­ləblər də nəzərə alınmalıdır. İlk növbədə ölkənin müdafiə qabi­liyyətinin yüksəldilməsi, işsizliyin aradan qaldırılmasına təmi­nat yaradılması, ekoloji şəraitin nizamlanması və təbii ehtiyat­lardan səmərəli istifadə edilməsi və s. Bütün bunlar nəticə eti­barilə Azərbaycanın regionlarının inkişafına təminat yaradan amillərdəndir. Tarixən rayonlaşdırmada, təbii ərazi sistemləri­nin (landşaftların) öyrənilməsinə, idarəetmədə ərazi-istehsal komplekslərinin yaradılmasına olan tələb müxtəlif səviyyələrdə olmuşdur. Azərbaycan coğrafiyaçıları da ölkənin və regionla­rın idarə edilməsi məqsədilə müvafiq tədqiqatlar aparmışlar. Xüsusilə coğrafiyaçılar regional təhlillərdə mühüm rol oynaya bilən nəticələrə nail olmuşlar. Başlıca olaraq fiziki və iqtisadi- coğrafi rayonlaşdırma sahəsində xeyli işlər görülmüşdür: Ə.M.Şıxlinski (1952), V.Q.Zavriyev (1951), A.M.Hacızadə (1952), H.B.Əliyev (1955), G.Ç.Mehrəliyev (1961) B.Ə.Buda- qov (1967), M.A.Müseyibov (1974), B.İ.Nəzirova (1974), N.A.Allahverdiyev (1985), M.Ə.Süleymanov (1982), Ş.Y.Göy- çaylı (1987), T.G.Həsənov (1995) və başqalarının tədqiqatları­nı nümunə göstərmək olar. İqtisadi rayonların daxilində ixti-

104 105

saslaşma aparma, onların təbii ehtiyatlan ilə bağlı qlobal məq- onıan n hamısının sərhədlərinin dəyişdirilməsi əsas məqsəd ol- sədlən həyata keçirmək və s. nəzərdə tutulurdu. Ümumiyyətlə, mamalıdır. Ancaq rayonlara, onların funksional inkişafına tə- təbiı və maddi ehtiyatlardan «səmərəli» istifadə edilməsi kor- ^ dəyişdirilməli, rayondaxili taksonomik vahidlərin funksiya- təbii həyata keçirilirdi, idarəetmədə sahəvı m araqlardan doğan jarı m üəyyən edilməlidirtələblər rayonların ekoloji şəraitini gərginləşdirmişdir. İndiyə Keçmiş SSRİ-nin tərkibində iqtisadi rayonlar ayrılarkən qədər Azərbaycanda aparılan rayonlaşdırma ekoloji şəraiti əsas diqqət iri iqtisadi rayonların sərhədlərinin müəyyən edil- mühafizə etmək, mühiti bərpa etmək kimi tələblərə xidm ət et- məsinə yönəldilirdi, taksonomik vahidlərin strukturlaşdırılması məmışdir. . . . . . . . iqtisadi rayonların idarə edilməsində kifayət dərəcədə nəzərə

1990-cı illərdən sonra bir çox ölkələrin və regionların siyasi alınmırdı. Deyilənlər 1970-ci illərdən sonra təkmilləşdirilməyə həyatında və coğrafi siyasətində köklü dəyişikliklər getmişdir. başla ndı (bax şəkil 4.). Azərbaycan demokratik inkişaf mərhə- XX əsrin sonunda idarəetmədə yaranan yeniliklər rayonlaş- ı3Sjnə keçdikdən sonra respublikanın iqtisadi-coğrafi rayon- dırmaya və rayonlara olan köhnə münasibəti dəyişdirmişdir. iaşdırılması qarşısında yeni tələblər qoyuldu. Azərbaycanın Bununla yanaşı keçən dövrdəki rayonlaşdırma ideyaları rayon- iqtisadi rayonlarının yeni strukturda taksonom ik vahidlərinin laşdırma elminə dair elmi müddəaları zənginləşdirmişdir. ayrılması ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı dövründə idarəetmə-

D aha mühüm məsələ ondan ibarətdir ki, XX əsrin sonunda njn səmərəliləşdirilməsinə təsir göstərə biləcəkdir, ölkə və regionlarda coğrafi siyasətin və ətraf mühitə münasibə- Rayonların və regionların sərhədlərinin müəyyən edilmə- tin dəyişməsi, yeni ekoloji təfəkkürün və tələblərin formalaş- sində indiyə qədər Keçmiş İttifaqda və Avropa ölkələrində qa- ması və bu sahədə yeni tələblərin yaranması ilə əlaqədar olaraq zanılan nailiyyətlərdən, təcrübədən istifadə etməklə yanaşı, rayonlaşdırmağa yeni tələblər qoyulmuşdur. Müasir tələblər, ABŞ alimlərinin bu sahədəki mövcud konsepsiyalarını da təhlil yeni bazar iqtisadiyyatı rayonlaşdırmanın başlıca müddəalarını etmək səmərəli nəticə verər.yenidən işləməyi tələb etməklə yanaşı, rayonların praktiki Qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin ikinci yarısında və XX əhəmiyyətinin yeniləşdirilməsini tələb edir. İndiyə qədərki ra- əsrjn əvvəllərində ABŞ-da Avropa ölkələri alimlərindən İ.Tyu- yonlaşdırma ənənələri, elmi nəticələri, tarixi-coğrafi, fəlsəfi, пеП; A.Lyoş, A.Veber, İ.Kristaller və b. ideyaları qəbul edilir- idarəetmə və s. cəhətdən çox qiymətli olsa da, müasir dövrdə ^ Regional idarəetmədə onların tədqiqat m etodlarından isti- rayonlaşdırma yeni əsaslarla təhlil edilməlidir. Respublikamız- facjə edilirdi. Alimlər kapitalist istehsal münasibətlərinin inki- da iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırmanı müasir idarəetmə tələbləri- şaf, dövründə müəssisələrin, ticarətin ərazi təşkili məsələlərinin nə uyğunlaşdırmaqda Azərbaycan alimlərindən B.Ə.Budaqov, nəqliyyatdan, yaşayış məntəqələri sistemindən, aqlomerasiya- A.A.Nadirov, M.A.Müseyibov, Ə.X.Nuriyev, A.K.Ələsgərov, ]ardan asılı olmaları barədə həyati və təcrübi əhəmiyyət kəsb T.G.Həsənov xüsusi səy göstərmişlər. Onlar rayonlaşdırmaya e(jən tədqiqatlar aparmışlar. Bu sahədə iqtisadçı coğrafiyaşü- dair yeni elmi müddəalar irəli sürmüşlər (2001). Həmin rayon- naslardan İ.Kristallerin mərkəzi «yer modeli», A.Lyoşun «ba- lar şəbəkəsi əsasən müasir regionların sosial-iqtisadi inkişafının zarların məkan nəzəriyyəsi» böyük maraq doğurur. V.Kris- əsasmı təşkil edirlər. Ölkəmizin rayon şəbəkələri müasir idarə- taller yaşayış məntəqələrinin funksional xüsusiyyətləri ilə əla- etməyə, keçid dövrünün tələblərinə cavab verməlidir. Əlbəttə, q3tjar olaraq onların ərazi əmək bölgülərində və mərkəzləşmə- rayonlar şəbəkəsinin sayını daha çox artırmaq, yaxud da azalt- d3 3məjə gətirdikləri sistemin idarəetmədəki rolu nəzəri və maq məqsədə müvafiq deyildir. İndiyə qədər mövcud olan ray- təcrübi cəhətdən qiymətləndirilməmişdir. Çox böyük çatışmaz-

106 107

lıq hesab etmək olar ki, regional təhlillərdəki elmi əsaslar nəin­ki o dövrdə, hətta sonralar da rayonlaşdırma ilə tam am ilə uz­laşdırılmamışdır. Uzun dövr ərzində rayonlaşdırmanı bir çox Amerika coğrafiyaçıları qəbul etməmişlər. Onlar real ərazi sis­temlərini deyil, rayonlaşdırma adı altında mücərrəd bölgü apa­rılmasını nəzərdə tuturdular. Məsələn, «American qeoqraphu» jurnalında 1974-cü ildə yazılmışdır ki, «Yer kürəsinin səthini müxtəlif fərqləndirici əlamətlərinə görə nəzərə alaraq sonsuz miqdar ərazilərə bölmək olar». Avropa coğrafiyaçılarının da bir çoxu həmin mövqedə idilər. Məsələn, Alman coğrafiyaşü­nası Alfred Qetner yazmışdır ki, «Real həqiqəti əks etdirən rayon yoxdur, rayonlaşdırmanı aparanın istəyindən asılı ola­raq istənilən qədər rayon ayırmaq olar».

ABŞ-da iqtisadçı professor U olter İzard «Regional anali­zin metodları» haqqındakı fundamental əsərində (1966) iqtisa­di rayonların elmi səciyyəsini bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun təhlil edir. O, hər bir rayon daxilindəki istehlak göstə­ricilərini xətti proqramlaşmaya uyğun aparmış və rayonlarara- sı əlaqələrdə səmərəlilik dərəcəsini müəyyən etmişdir. Eyni za­manda müəllif əlaqələrin ərazi üzrə formalaşmasını təhlil edə­rək ərazinin «qravitasion potensial modelini» verir. Təbiidir ki, həmin metodu dünya ölkələrinin bəzilərinə tətbiq etmək müm­kündür.

Həmin modelləşdirməni ərazi-istehsal komplekslərini mü­əyyən dərəcədə səciyyələndirmək üçün əlverişli metod hesab etmək olar. Lakin qeyd etməliyik ki, iki səbəbdən U.İzardın metodunu indiki dövrdə, xüsusilə bizim şəraitdə olduğu kimi tətbiq etmək məqsədə müvafiq deyildir. Birinci, U .İzard ərazi əlaqələrini təhlil edərkən statistik metoddan istifadə etmiş, fizi­ki və müəyyən dərəcədə qravatasion qanunları mexaniki olaraq sosial proseslərdə (modellərdə) əks etdirmişdir. Prof. A.Prob- stun yazdığına görə proqramlaşdırma və modelləşdirmə müəy­yən iqtisadi kriteriyalara uyğun gəlməlidir, bəzən isə U.İzardda bu öz əksini tapmır. Bizim fikrimizcə bu həqiqətdir ki, U. İzar- dın modelləşdirilməsində statistik göstəricələrdən mexaniki

istifadə edilir. Lakin bu maraqlıdır ki, o yuxanda göstərilən metoddan istifadə edərək rayonların iqtisadi-sosial əlaqələrin­də real vəziyyəti əsasən əks etdirə bilmişdir. Onun metodu bu cəhətdən əlverişlidir. İkinci cəhət ondan ibarətdir ki, U.İzard ölkə strukturunu və rayonların dövriyyəsini öyrənərkən təsər­rüfat sahələrinin «hissiyyatının» iqtisadiyyatın tərəddüdünə tə­sirini qiymətləndirir. O, bu sahədə Nefor və Veyfenbaxm təhlil­lərinə də istinad edir və göstərir ki, böyük sənaye şəhərlərində də dövriyyəli impulslar hissiyyatlı barometr kimi maliyyə və sənaye strukturlarında özünü əks etdirir. Rayonların öyrənil­məsində U.İzardın böyük xidmətlərindən biri də odur ki, o rayonla ümumi dövlətin inkişaf ritmi arasındakı qarşılıqlı təsiri qiymətləndirir. Eyni zamanda müəllif ayn-ayn rayon və şəhər­lərin yerli, milli və dünya bazarlarına çıxara bildikləri təsərrü­fat mallarının səmərəliliyini müəyyən etməklə iqtisadi bazanın tipini müəyyən edir. Göstərilənlərlə yanaşı o, metodoloji (Ş.G.), texniki çətinliklərin olması və onlann aradan qaldırıl­ması məsələlərinə də toxunur. U.İzardın regional analizə dair elmi təhlilləri əsasən iqtisadi mahiyyət kəsb etsə də, onun yara­dıcılığından sosial proseslərin təhlillərində, əhalinin məskun­laşma sisteminin öyrənilməsində istifadə etmək səmərəli olar. Müasir dövrdə ABŞ-da U.İzardın tədqiqatları qiymətli irs kimi qəbul edilir. Lakin onun regional analiz sahəsindəki ideyaları­na, fikrimizcə, ABŞ-ın indiki şəraitini nəzərə alaraq müəyyən əlavələr etmək lazım gəlir. Xüsusilə regional analiz müasir dövr üçün aktual olan ekoloji şəraitin və təbii ehtiyatların qiymət­ləndirilməsi və s. kimi məlumatlarla zənginləşdirilməlidir. R a­yonlaşdırma regionların, ölkələrin idarə edilməsində xüsusi yer tutaraq coğrafi, iqtisadi, regional, etnik, ekoloji və s. əsaslar üzərində qurulmalıdır.

Biz Azərbaycanda, ərazinin mürəkkəbliyini, bioloji müxtə­lifliyini, bəzi regionların antropogen cəhətdən daha çox yük­ləndiyini nəzərə alaraq respublikanın idarə edilməsində cə­miyyətin ərazi təşkilinin xüsusiyyətlərini də qiymətləndirmə­liyik. Deyilənlərə əsaslanaraq biz Azərbaycanın ekoloji şəraiti-

108 109

ııi qiymətləndirməli, sıradan çıxan, deqredasiya olunan ərazilə­rin bərpası üçün təkliflər və mühitin optimallaşdırılması üçün xüsusi proqram ların hazırlanmasına səy göstərməliyik. Həmin məqsəd cəmiyyətin və yaxud da məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkilinin şaquli və üfüqi strukturlaşdırılmasını tələb edir. Şa­quli strukturlaşma ilk növbədə texniki və texnoloji inkişafla bağlıdır. Səmərəli texnika və texnologiya ilə yanaşı üfüqü, yəni ərazi strukturlaşdırılması iiçün də şərait yaradır. Bu sahədə, i!k növbədə, texnika və texnologiya, iqtisadiyyat və b. sahələrə da­ir təhlillər xüsusi rol oynayır. Üfüqü strukturlaşmada regiona- loji, iqtisadi və sosial coğrafi yanaşma xüsusi yer tu tu r və eyni zamanda dolayı olaraq cəmiyyətin ərazi təşkilinin şaquli for- malaşdırılmasına da təsir göstərir. Cəmiyyətin ərazi təşkilini daha səmərəli etmək və rayonlaşdırmanın elmi əsaslarını tək­milləşdirmək məqsədilə biz m e to d o lo j i əsasları yenidən təhlil etməliyik. Eyni zamanda biz istər regional, istərsə də ekoloji şəraiti bir çox amillərin korellyativ təzahürü kimi qiymətlən­dirməliyik. Bu sahədə idarəetmə transformasiya edilm əklə tə­bii, maddi-texniki və əhali ehtiyatları və s. arasındakı qarşılıqlı əlaqələri təhlil etməklə müxtəlif səviyyələr üçün optimallaşdı- rılma yolları müəyyən edilməlidir. Ona görə də deyilənlərin həyata keçirilməsində indiyə qədər rayonlaşdırma və regional təhlillər ətrafında əldə edilən nailiyyətlərdən istifadə etm ək sə­mərəli olar. Nəticə etibarilə bu sahədə indiyə qədərki tədqiqat­ları ümumiləşdirərək aşağıdakı qanunauyğunluqların mövcud olduğunu müəyyən etmişik:

■ Nizamlanmayan bazar iqtisadiyyatında ictimai isteh­salın təkrar istehsalı ilə, təbii təkrar istehsal arasında gər­ginliyin yaranmasım və bu prosesin ekoloji böhrana təsir gös­tərməsini.

■ Regional inkişafla qlobal inkişaf arasında inteqrasiya­nın güclənməsi ilə yeni mühitin formalaşması, əhali fəallığının artması, əhalinin, xüsusilə «zəkalı» insanların yüksək həyat sə­viyyəsi olan ölkələrə miqrasiya edilməsini.

■ Dünya ölkələrində sənaye ilə yanaşı ticarət, rekreasiya

və s. sahələrin milli gəlirdə yerinin artmasını.■ Müxtəlif səviyyələrdə (yerli, regional, qlobal) coğrafi si­

yasi (geopolitik) mövqelərin dəyişməsi, dünya ölkələrinin stra­teji xammallarının istifadəsində böyük dövlətlərin təsiredici ro­lunun artmasını.

■ Cəmiyyətin ərazi təşkilində yeni mərkəzlərin formalaş­ması və əhalinin milli məskunlaşma sistemlərinin yenidən qu­rulmağa başlanmasını.

Yuxarıda göstərilənlər ölkələrin və ərazilərin idarə olunma­sında mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəyi şübhəsizdir. Onları ölkə və regional səviyyədə nizamlamaq zəruri məsələlərdəndir. Dey­ilənləri tədqiq etməklə biz idarəetmənin nizamlanmasında isla­hatlarla bağlı həmin tələbləri də nəzərə almalıyıq.

A rtıq XXI əsrin əvvəllərinə Azərbaycanda sənaye sahələri 90%, torpaqlar 95% özəlləşdirilmişdir. İndi idarəetmədə yeni­liklər yaranmışdır. Bir sıra iqtisadi, sosial, siyasi çətinliklərə baxmayaraq idarə etmədə müəyyən ölkələrin təcrübəsindən is­tifadə etmək lazım gəlir. Lakin Azərbaycanın təbii - tarixi, landşaft-iqlim, ekoloji və b. xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması vacib şərtlərdəndir.

Azərbaycanın müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyması və bazar iqtisadiyyatına keçilməsi nəinki ölkənin təsərrüfat quru­luşunun, istehsal və idarəçilik münasibətlərinin yenidən forma­laşmasına, eyni zam anda ictimai və ərazi əmək bölgülərinin ye­nidən qurulmasına təsir göstərmişdir.

Deyilənlərlə əlaqədar olaraq bildirməliyik ki, yenidən­qurma dövründə Azərbaycanın coğrafi mövqeyində mühüm dəyişiklik baş vermiş, bununla əlaqədar onun coğrafi siyasə­tində də irəliləyişlər yaranmışdır. Ölkənin cənub-qərb zonası­nın Ermənistan yaraqlıları tərəfindən fəth olunması, həmin ərazilərdən bir milyona yaxın əhalinin qaçqın və göçkün düşməsinə, maddi-texniki bazaların, yaşayış yerlərinin dağıl­masına baxmayaraq Azərbaycanın digər regionları və sərhəd xətlərində qonşu ölkələrlə beynəlxalq münasibətlərin yaranma­sı sahəsində müəyyən problemlər nizamlanır. Sərhədyanı əlaqə­

110 ı ı ı

lərdə transformasiya gedir. Xəzər və Xəzəryanı zonada xarici neft şirkətlərinin fəaliyyətinin genişlənməsi, neft mədənlərinin istehsal gücünün açılması, İpək Yolunun bərpa edilməsi və gə­ləcəkdə yerli və respublika əhəmiyyətli yolların əlaqələndiril­məsi Azərbaycanın məhsuldar qüvvələrinin transformasiyasına şərait yaradacaqdır.

Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın regionlarının, zo­na və rayonlarının idarə edilməsi yeni idarə üsullarının yara­dılmasını tələb edir. Yeni idarə sisteminin və regional idarəet­mənin həyata geçirilməsi üçün Azərbaycanda indiyə qədər formalaşmaqda olan ərazi birliklərinə, onların struktur form a­laşmalarına və rayonlar haqqında müvafiq təhlil vermək lazım gəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə təbii-ərazi və sənaye is­tehsal kompleksləri, aqrar-sənaye birlikləri (kompleksləri) və sənaye qovşaqları yaranmış və bunlar əhalinin məskunlaşm a­sında mühüm rol oqnayırdılar. Həmin məsələlərlə əlaqədar olaraq Azərbaycan alimləri-N.A.Nadirov, A .M .Hacızadə, B.T. Nəzirova və b. xüsusilə məşğul olmuşlar. Göstərilənlərin məs­kunlaşma sisteminə təsiri haqqında müvafiq tədqiqatlar apa­rılmışdır (Göyçaylı Ş.Y. 1980,1987). Eyni zamanda əhali məs­kunlaşmasının rayonlaşdırılması və b. haqqındakı əsərlər mü­hüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Aparılan rayonlaşdırmada Azər­baycanın yaşayış məntəqələri, məskunlaşdırılma sistemi, gene­zisi, ərazi strukturu, ekoloji şəraiti təhlil edilmişdir. Müəyyən uyğunsuzluqlar da aşkarlanmışdır. Deyilənlər ilk növbədə ya­şayış məntəqələrinin dinamikasında özünü göstərmişdir. Bu­nunla əlaqədar bütün yaşayış məntəqələrinin dinamikası dörd qrupa bölünərək aşağıdakı kimi səciyyələndirilmişdir:

Birinci, əhalisi azalan yaşayış məntəqələri. Bunlar ümumi yaşayış məntəqələrinin 12%-dən çoxunu təşkil edərək Daşkə­sən, Xanlar, Şamxor, Şahbuz, Əsgəran və başqa rayonları əha­tə etmişdir.

İkinci, əhalisi ümumi əhali artımından nisbətən aşağı olan, durğunluğa doğru gedən yaşayış məntəqələri (bunlar əsasən

dağlıq zonaları əhatə etmişdir). Həmin yaşayış məntəqələrində illik əhali artımı 0-1,2% olmuşdur. Bunlar Azərbaycanın 17 inzibati rayonunu əhatə etmişdir.

Üçüncü, illik əhali artımı sabit olan yaşayış məntəqələri idi. Bunlarda əhalinin artımı 1,2-2,5% arasında olmuşdur. Bəzi hallarda bu göstərici aşağı olurdu.

Dördüncü, əhalisi 2,5-5,0% arasında artan yaşayış məntə­qələri idi. Həmin yaşayış məntəqələri Azərbaycanın dağətəyi və düzən ərazilərdəki inzibati rayonlarda yerləşirdi.

Bu dövrlərdə Azərbaycanın şəhər və kəndlərinin, ümumiy­yətlə əhalinin məskunlaşma sisteminin inkişafında əvvəlki dövr­lərə nisbətən çox mühum irəliləyişlər yaranmışdır. Yaşayış mən­təqələri bir çox yerdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsinə müvafiq olaraq ictimai və ərazi əmək bölgülərinin formalaşması ilə uzlaşırdı. Lakin bir sıra problemlərin mövcudluğu o zaman məskunlaşmada və şəhərsalmada elmi əsası olmayan konsepsiya­lar ilə əlaqədar idi. Bunlara, kəndlərin «perspektiv» və «perspek­tivsiz» adla iki qrupa ayrılması və bununla əlaqədar dağ kəndlə­rinin, bəzən düzən yerdə yerləşən kəndlərin də əsassız olaraq köçürülməsini, şəhərlərin «qrup» halında layihələşdirilməsinin kortəbii qəbul edilməsini və s. misal göstərmək olar.

İnkişaf etmiş ölkələrdəki şəhərsalmanın mütərəqqi ideyala- nndan imtina edilməsi də böyük nöqsan idi. Sovet dövründə cə­miyyətin idarə edilməsi və məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdiril­məsində həyata keçirilməli olan problemlərdən biri də kəndlə şə­hər arasındakı fərqin aradan götürülməsi ideyası idi. Bu proqram layihəsidə bağlı kənd yerlərində məhsuldar qüvvələrin inkişafı, kəndlərin iqtisadi-sosial yüksəlişi sahəsində böyük irəliləyişlər olmuşdur. Lakin kəndlə şəhər arasındakı fərqin aradan qaldırıl­ması konsepsiyası hər zaman lazımı səviyyədə təhlil edilməmiş­dir. Həmin sahədəki mücərrədlik kənd rayonlarında, xüsusilə ucqarlarda kənd məskənlərinin deqredasiyasına təsir göstərmiş, bəzən də urbanizasiya prosesində də böyük ziddiyyətlər yaranır­dı. Baxmayaraq ki, həmin ideyalarda kəndin şəhər səviyyəsinə çatdırılması bir çağırış kimi səslənirdi. Lakin Sovet hakimiyyəti­

112 113

nin son dövrlərinə qədər şəhərlər ictimai əmək bölgülərində nəin­ki funksional, eyni zamanda səlahiyyət cəhətdən kəndlə müqayi­sədə mütləq üstünlüyə malik olurdu. Kəndlərin şəhər zonalarına yaxın əraziləri zəbt edilir, mərkəzi kəndlər çox halda təşkilatçı mərkəz funksiyası kimi formalaşa bilmirdi. Deyilənlər urbaniza­siya prosesində müəyyən ziddiyyətlər yaradırdı. Sovet dövründə irəli sürülən vahid məskunlaşma sistemi də (VMS) mütərəqqi ideya kimi iqtisadi-sosial coğrafiyada və layihələşdirmədə xüsusi yer tutmuşdur. Lakin onun metodoloji əsasları kifayət dərəcədə təhlil edilmədiyindən VMS idarəetmədə təsirli gücə malik olma­dı. Ona görə də, həmin məsələ rayonlaşdırmada öz əksini lazımı səviyyədə tapa bilmirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, idarəetməni təkmilləşdirmək məqsədi ilə tərtib edilən rayonlar bölgüsündə bəzən iqtisadçılar xalq təsərrüfatının idarə edilməsində «sahə» prinsipini əsas götürürdülər. Bu məqsədlə iqtisadi rayonların sər­hədləri, məskunlaşma sistemləri kifayət dərəcədə öyrənilmədən ayrılırdı. Bəzən rayondaxili strukturlar, eləcə də inzibati rayonla- nn sərhədləri müvafiq tələblərə cavab vermirdi. Ümumiyyətlə, rayonlaşdırmaya dair elmi tədqiqatların aparılması sahəsində xeyli məlumatlar toplanmışdır. Lakin rayonlaşdırmanın məs­kunlaşma və onun ekoloji əsaslan haqqında təcrübə çox azdır. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin məsələ N.N.Kolosovskinin, Y.Q.Sauşkinin, V.Q.Davidoviçin və b. əsərlərində qeyd edilmiş­dir. Məskunlaşdırılmanın rayonlaşdınlması irimiqyaslı təhlillər­də öyrənilmiş və tətbiq edilməsi keçmiş İttifaqda və onun respub- likalan üzrə S.A.Kovalyov, V.V.Pokşişevski, B.S.Xorev, V.İ. Djaoşvili, Q.S.Qujin, Ş.Y.Göyçaylı və b. tərəfindən həyata keçi­rilmişdir. Rayonlaşdırmanın elmi təhlillərinə dair E.B.Alayev tərəfindən də qiymətli fikirlər söylənilmişdir.

1980-cı illərdən başlayaraq Azərbaycanda əhali məskuşlaşdı- rılmasımn rayonlaşdırılması aparılmaqla yanaşı ərazi formalaş­masının genetik xüsusiyyətləri, nəqliyyat-coğrafi, təsərrüfat- təşkilati, ekoloji amillərdən asılılıq dərəcəsi təhlil edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məskunlaşma iqtisadi rayonun tərkib hissəsi, təbii şəraitlə birlikdə onun «karkası» olmaqla məhsuldar

qüvvələrin ərazi formalaşmasının başlıca xüsusiyyətlərini əks et­dirir. Lakin D.Qrin yazmışdır ki, «Real dünya o qədər mürək­kəbdir ki, nə qədər dəqiq təhlil edilməsindən asılı olmayaraq, heç bir regional sistem onun müxtəlifliyini tamamilə əks etdirə bil­məz» (1971). Ona görə də, nəinki iqtisadi və sosial rayonlaş­dırmada, hətta əhalinin və eləcə də, kənd əhalisinin məskunlaşdı- rılmasında bu gün üçün kifayət dərəcədə təhlil olunmamış pro­blemlər vardır. Bunlara aşağıdakıları aid etmək olar: 1.Rayon­laşdırmada qəbul edilən taksonomik bölgülərin tamamlanmama- smı; 2. Kənd əhalisinin məskunlaşmasının iqtisadi rayonlar sis­temində yeri və sərhədlərinin müəyyən edilməməsini; 3. İndiyə qədər iqtisadi rayonlarda əhali məskunlaşmasının təsərrüfat tip­lərinin nəzərə alınmamasım; 4.Əhali məskunlaşmasının özünə­məxsusluğunun və bunlarla əlaqədar layihələşdirmə zamanı baş­lıca funksiyaların kifayət dərəcədə qiymətləndirilməməsini; 5.Ra­yonlaşdırmada başlıca yer tutan təbii və ekoloji şəraitin, onun tədqiqat metodlarının işlənməməsini.

Qeyd olunmalıdır ki, kənd əhalisinin məskunlaşdırılması iq­tisadi-sosial rayonlaşdırmada qovşaq yaradan əlaqələrə malik­dir. Bu mürəkkəblik, hər şeydən əvvəl, məhsuldar qüvvələrin əra­zi üzrə formalaşması ilə uzlaşdırılmalıdır. Müasir dövrdə məh­suldar qüvvələrin inkişafı, idarə olunması ilə əlaqədar əhalinin rayonlaşdırılmasmda aşağıdakıların nəzərə alınmasını tövsiyə edirik: 1.Rayonun və regional mərkəzlərin coğrafi mövqeyini;2. Rayonun sahəsini, geomorfologiyası və səth quruluşunu;3. Məskunlaşma sisteminin coğrafi xüsusiyyətlərini; 4.Təbii şərai­tin deqredasiya dərəcəsi və ekoloji bərpanın qiymətləndirilməsi­ni; 5.Kənd və şəhər əhalisinin sayı və sakinlik dərəcəsini; 6.Şəhər və kənd əhalisinin demoqrafik, sosial və ekoloji sıxlığını; 7.Şə­hərlər və kəndlərin rayon, regionlar və paytaxtdan olan məsafə­lərini; 8.Başlıca təsərrüfat sahələri və hər adam başına düşən (düşəcək) ümumi məhsulu; 9.Məskunlaşma rayonunda əsaslı fondlann qiymətləndirilməsini; 10. Hər bir yaşayış məntəqəsinin (km/vaxtla) yerli rayonlararası, regionlararası bazara çıxışı və əlaqələrin intensivliyini; 1 l.H ər bir rayonun mərkəzə meyli, mər

114 115

kəzdən asılılıq dərəcəsi, xidmət və istehsal infrastrukturunun inkişaf səviyyəsini; 12. Rayonun davamlı inkişafının kəmiyyət göstəricisini.

Yuxarıda göstərilənlərin rayonların kompleks qiymətləndi­rilməsində xüsusi yeri vardır. Eyni zamanda göstərilənlər hər bir rayonun potensial gücünün və ekoloji tutumunun müəyyən edil­məsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Verilən 12 indikatorun çox mürəkkəb şəraitdə belə hamısının qiymətləndirilməsi müm­kündür. Bəzi hallarda ərazilərin xüsusiyyətindən, ümumi inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq göstərilən indikatorlann bir neçəsinin müəyyən edilməsi ilə də kifayətlənmək olar (1-ci cədvələ bax). Deyilənlərə əsaslanaraq biz Azərbaycanın ərazisini 18 məskun­laşma rayonuna ayırmışıq (əhali xəritəsinə bax). Göstəricilər içə­risində ən başlıca indikatorlar ekoloji şəraitin qiymətləndirilməsi, bununla əlaqədar aparılacaq tədbirlərin indeksasiya edilmə də­rəcəsi ilə bağlıdır. Bütün rayon əmələ gətirən amillərin əhalinin məskunlaşması ətrafında analiz və sintezinin aparılması, təbiət- əhali-istehsal arasındakı çoxtərəfli əlaqələri əks etdirməklə, ölkə­nin iqtisadi-sosial inkişafının idarə edilməsində mühüm yer tuta bilər. Xüsusilə nəzərə alınmalıdır ki, ölkə və rayonlarda təbiət və cəmiyyət münasibətlərinin gərginləşməsi ilə əlaqədar olaraq tə­qdim edilən rayonlaşdırma, onun başlıca müddəaları ekoloji proseslərə, ətraf mühitin bərpası və davamlı inkişafın tələblərinə əsaslanır. Belə rayonlaşdırma tədricən iqtisadi və ekoloji rayon­laşdırmanın yaxınlaşdınlmasmda və idarə edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ən başlıcası odur ki, həmin rayonlaşdırma vasitəsilə ekoloji problemlərin həllinə də əlverişli şərait yaranmış olar. Biz həmin rayonlaşdırmanı ölkə və regionların idarə edil­məsində növbəti variant kimi təqdim etməklə rayonlaşdırmanı mütəxəssislər və səlahiyyətli olan hər kəs tərəfindən öyrənilməsini və müzakirəyə çıxarılmasını zəruri sayırıq. Verilən rayonlar sxe­mini layihələşdirilmə üçün də yararlı hesab edirik. Deyilənlərlə yanaşı zaman keçdikcə rayonlaşdırma və regional təhlillərin da­ha da təkmilləşdiriləcəyinə ehtiyac yaranacaqdır.

A ıifb ıy u n RttpuMifeMM Ə halis in in т и ! 1 и Ы ( ц т > |

r»yonUif<JrfSm#sj

XAÇ M A i

M İN GƏÇEVİR

SAMAXJ

KÜRDƏMİR

►XANKƏNDİ

QUBADLI

NAXÇIVAN

116

Şərti işarələr və xəritəyə əlavələr kitabda ixtisarla verilmişdir.

Ə H A L İN İN A K T IM I ( M İ N N Ə F Ə R L Ə ) , Ş Ə H Ə R V Ə K Ə N D Ə H A L İS İN İN D Ə Y İŞ M Ə S İ (F A İZ L Ə )

I I Kənd əhalisi B gjŞg Şəhər əhalisi

ŞƏHƏRLƏRİN ARTIMI

I I Şəhər

F S ğ g S a ir şəhər tipli Qəsəbə

Şəhər ya>ayn məntəqələrinin böyüklüyü (rail) nəfərlə) 17«

g

Ö

KƏND ƏHALİSİNİN VƏ KƏND YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN YÜKSƏK ZONALIQ ÜZRƏ YAYILMASI

(MİN NƏFƏRLƏ)

Kənd əhalisinin sıxlığı (har km Mə nəfərlə)

Yaşayış mənətəqəlirnin sıxlığı (100 km1)

Kənd yaşayış mənətəqələrinin orta lüüyii (nəfərlə)

S X Kənd yaşayış mənət (______ j böyüklüyü (nəfərlə)

Hər nöqtə 50 kəndi ifadə edir

1879 1926 1939 1999 1970 1979 1979 1999 2001 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001

KƏND YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN BÖYÜKLÜYÜNƏ GÖRƏ QRUPLAŞDIRMASI (FAİZLƏ)

1959 1970 1979 1989 1999

50-dao az sakin 200-500 sakin 2000-3000 sakin

50-100 sakin 500-1000 sakin 3000-5000 sakin

Ç 2 ) 100-200 sakin ( ~ J 1000-2000 sakin 5000 çox sakin

YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİ 1 000 000-dan çox

YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN TİPLƏRİ

Kəndbr

Kənd sovetləri

Sair kəndlər

. 200000-1000 000 -100 000-200000 Şəhər tipli yaşayrç

məntəqələri

.50 000-100000 J) *

Şəhərlər

4 3■ 30 000-50 000

Şəhər tipH yaşayış məntəqələri

20 000-30 000 10000-20 000

.5 000-10 000 -2 000-5 000

° o o O O

HƏR NƏFƏRƏ DÜŞƏN KƏND TƏSƏRRÜFATINA YARARLI TORPAQLAR (ha.)

KƏND TƏSƏRRÜFATIN YARARLI TORPAQLAR (min ha.)

□

O

Əkin sahələri

Otlaqlar

Çoxillik əkin sahələri

Biçənək

Dincə qoyulmuş torpaq sahələri

117

IV FƏSİL

Əhali coğrafiyasında yeni ideyalar və problemlər

İnsanı öyrənmədən coğrafiya elm kimi mövcud ola bilmə:.

Y.Q.Sauşkin4.1. Əhali coğrafiyasının elmlər sistemində

yeri haqqında

İnsanın və onun məcmui olan əhalinin öyrənilməsinə dair hələ eramızdan əvvəlki mənbələrdə qiymətli məlumatlar veril­mişdir. Lakin, bu sahədəki elmi biliklər tarixən ziddiyyətli ol­muşdur. Əhaliyə dair bir çox уал1апп istorioqrafik toplusu tarixçi alim K.K.Şükürov tərəfindən nəşr edilmişdir (1997). Ki­tabın mənbəşünaslıq cəhətdən əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Kitab qədim zamanlardan müasir dövrədək Azərbaycan əhali­sinin öyrənilməsinə dair yazılı mənbələr haqqında ətraflı tə­səvvür yaradır.

Qeyd etmək lazımdır ki, qədim mənbələrdə bəzi səyyahla­rın məlumatları müstəsna edilməklə əhalinin yayılmasına, coğrafiyasına dair yazılar olduqca məhdud idi. XVIII əsrin or­talarından başlayaraq əhali haqqında, əsasən coğrafi determi­nizmə və antropocoğrafiyaya (insan coğrafiyasına) dair yazılar çoxalmağa başlamışdır. Onlar əhalinin artımında, yayılmasın­da olan müxtəlifliyin səbəblərini izah etməyə çalışmışlar. Bu müxtəlifliyin səbəbləri təbii şəraitlə, xüsusilə, ilk növbədə, iq­limlə, torpaqla, qida ilə əlaqələndirilirdi. Bir çoxları əhalinin idarə edilməsini dini qanunlarla izah edirdilər. Deyilənlər Sovet dövründə həm filosof alimlər və eləcə də, elmlərin bir çox nümayəndələri tərəfindən inkar edilirdi. Əhalinin artımı, yayıl­ması və inkişafında istehsal münasibətlərinin başlıca və aparıcı rol oynamasını əsas göstərirdilər.

Əhali coğrafiyasına dair elmi məlumatlar, XIX əsrin birinci

yarısında Almaniyada F.Ratsel, Fransada Vidalem-de-Lya Blaş, Rusiyada A.Kruber, D.Sinisgin, S.Tyan-Şanski tərəfin­dən verilmişdir. Onların iştirakı ilə yaradılmış elmi məktəblər­də ölkə və rayonların təbiəti, əhalisi, təsərrüfatına dair qiymətli məlumatlar toplanmaqla əhalinin yayılmasında təbii şəraitin həlledici rola malik olduğu göstərilirdi. İstər coğrafi determini- stlər, istərsə də antropocoğrafiyaçılar tərəfindən əhalinin inki­şafı, müxtəlifliyi və yayılmalarında təbii şəraitə həlledici qiymət verilməsi həmin dövrdəki fəlsəfi dünyagörüşdən irəli gəlirdi.

Deyilənlərdən fərqli olaraq Sovet dövründə əhalinin artımı, yayılması, məhsuldar qüvvələrin inkişafı istehsal münasibətlə­rinin ümumi səciyyəsi ilə əlaqələndirilirdi. Təsərrüfat tipləri əhali yayılmasının konkret təzahürləri hesab edilirdi. Bu sətrlə- rin müəllifi də elmi yaradıcılığının müəyyən dövrlərində həmin göstərilən mövqedə dayanmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Sovet dövründə elmin bir çox sa­hələrində qazanılan böyük müvəffəqiyyətlərə baxmayaraq əhali ilə bağlı üç mühüm məsələ kifayət dərəcədə qiymətləndirilmə­mişdir: birinci, əhalinin təbiətin bir hissəsi olması və təbii şərai­tin əhalinin törəməsində (populyasiyasında), ekoloji şəraitin insan mühitinin optimallaşdırılmasmda əvəzolunmaz əhəmiy­yət kəsb etməsi; ikinci, əhalinin təbii şərait ilə istehsal arasında əlaqələndirici rola malik olması; üçüncü, ali insanların cəmiy­yətin həyat tərzində, inkişafında yaradıcı, təşkilatlandırım rola malik olması.

Keçən dövr ərzində əhalinin məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsi olmaqla işçi qüvvəsi və istehlakçı kimi qiymətlən­dirilməsi əhalini birtərəfli qiymətləndirmək demək idi. Ona gö­rə də, əhali ilə bağlı bəzi problemlər, xüsusilə cəmiyyət və təbiət münasibətləri gərginləşdirilmişdir. Beləliklə, əhali idarəetmə və dövlətlərin inkişaf etdirilməsində aparıcı yerə çıxarılmasına baxmayaraq insanın fəaliyyəti eyni zamanda insana qarşı çev­rilmişdir.

Əhalinin əsasən istehlakçı və istehsalçı kimi qiymətləndi­rilməsi bütünlüklə cəmiyyətlə təbiət arasındakı münasibətlərin

118 119

və ekoloji şəraitin gərginləşməsinə təsir göstərmişdir. Bunlarla əlaqədar olaraq insanların çoxtərəfli fəaliyyəti bir çox elm sa­hələri tərəfindən kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir. Uzun dövr ərzində coğrafiya elmində də əhali mövzusu kifayət dərəcads qiymətləndirilmədiyinə görə bu sahədə problemlərin həlli özü­nəməxsus yeri tuta bilməmişdir. Bir daha N.N.Baranskinin bu münasibətlə dediyi sözü yada salmaq yerinə düşər: «təbii şərait və təsərrüfat öyrənilir, insan isə yaddan çıxmışdır». Bir qədər sonra o, əhaliyə qiymət verərək göstərmişdir ki, əhali məhsul­dar qüvvələrin tərkib hissəsi-əmək ehtiyatı olmaqla istehsalçı və istehlakçı xüsusiyyətlərinə malikdir. Bununla yanaşı göstər­mişdir ki, əhali təbii şəraitin ayrılmaz hissəsi olub onunla qarşı­lıqlı əlaqədədir. Lakin sonuncu fikir uzun dövr ərzində idarə­etmədə öz əksini tapa bilməmişdir.

XX əsrin ortalarından əhalinin öyrənilməsi ilə bağlı bir ne­çə elm sahəsində, eləcə də iqtisadi coğrafiya elmində mühüm irəliləyişlər yaranmışdır. İqtisadi coğrafiyada əhalinin bir isteh­salçı, yəni məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsi kimi qiymətlən­dirilməsi, eyni zamanda ictimai təkrar istehsal prosesinin ərazi formalaşması iqtisadi coğrafiyanın tədqiqat obyektinə çevril­mişdir. Beləliklə həmin dövrdə əhali iqtisadi coğrafi tədqiqat­larda ön plana çıxmağa başlayırdı. Əhali iqtisadi coğrafiyada xüsusi yer tutm aqla onun tədqiqi eyni zamanda coğrafiyalaşdı- nlmışdır. V.V.Pokşişevski göstərir ki, əhali coğrafiyası iqtisadi coğrafiyanın qollarından olub, əhalinin tərkibini, yayılmasını və yaşayış məntəqələrini öyrənir (1960). Əhaliyə həsr olunmuş ümumittifaq müşavirəsində göstərilmişdir ki, «Əhali coğrafiya­sı ictimai-coğrafi elm olub əhaliyə dair göstəricilərin dinamika­sını və yayılmasının qanunauyğunluqlarını (yaşayış məntəqələ­rinin ərazi sistemini), daha sonra əhalinin artmasını, tərkibini, qarışmasını və b. xüsusiyyətlərini ictimai təkrar istehsal prose­sində öyrənir» (1962). S.A.Kovalyov və N.Y.Kovalskayanın əhali coğrafiyasına verdikləri tərif qismən dövrünə görə müasir­ləşdirilmişdir: «Əhali coğrafiyası əhalinin tərkibi, dinamikası və yayılmasının və onların formalaşmasının ərazi fərqlərini,

yaşayış məntəqələrinin ərazi sistemini və onların inkişaf qanu­nauyğunluqlarını öyrənir» (1971).

D aha bir neçə müəllifin fikrini ümumiləşdirsək, aydın olar ki, əhaliyə (insanlara) yalnız iqtisadi coğrafiyanın tərkibində baxmaq məqsədə müvafiq deyildir. Əhali coğrafiyası sosial iq­tisadi coğrafiya elminin qollarından olub, ictimai təkrar isteh­sal prosesində əhali törəməsinin qanunauyğunluqlarını və onun ərazi birliklərini, yaşayış məntəqələrinin ərazi sistemini öyrən­məyə doğru yönəldilmişdir. Artıq keçən əsrin axırına qədər əhali coğrafiyasının tədqiqat obyekti əhali və onun yaşayış məntəqələri olmuşdur. Bununla yanaşı 1980-cı illərdən başla­yaraq əhalinin öyrənilməsində yeni iki sahənin yaradılmasına ehtiyac duyulurdu: əhali ilə istehsal sahələri və əhali ilə təbii şərait arasında olan qarşılıqlı əlaqələr. Sonralar təbii şəraitə antropogen təsirlərin öyrənilməsi məsələləri də əlaqələndirildi. Eyni zamanda təbiətşünaslıqdan bəhs edən elmlərdə təbiət qa­nunlarının insanların fəaliyyəti ilə əlaqələndirilməsi ideyaları ilə bu sahədə sosiallaşma meylləri də artmağa başladı. Beləlik­lə, əhali coğrafiyasına dair məlumatlar eyni zamanda digər elm sahələri üçün də qiymətli məlumat mənbəyinə çevrilirdi.

Əhali təbii şəraitin təsiri altında olmaqla özü də təbii şərai­tə geniş miqyasda təsir göstərir və təbiətin ilkin vəziyyətini ta­mamilə dəyişdirir. Həmin prosesin qarşısını almaq, təbiət-cə­miyyət münasibətlərinin mürəkkəb və çoxtərəfli əlaqələrini yalnız iqtisadi coğrafiya daxilində hərtərəfli öyrənmək müm­kün deyildir. Məhz ona görə də əhali coğrafiyası təbii ərazi komplekslərindən bəhs edən fiziki coğrafiya və ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri ilə də sıx əlaqədar olduğu aydınlaşdı. Əhalinin bütünlüklə coğrafiya elminin tədqiqat obyektinə daxil edilməsi üçün kifayət dərəcədə elmi-təcrübi məlumatlar to­planmışdır. Məhz ona görə də, əhali coğrafiyasının elmlər sis­temində və eləcə də coğrafiya elmləri sistemində yerinə yenidən baxmaq lazım gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, əhali coğrafiyası iqtisadi coğrafiyanın digər qollarının (sənayenin, kənd təsərrü­fatının, nəqliyyatın, xidmət sahələrinin və s.) inkişafı üçün əvə­

120 121

zolunmaz əhəmiyyət kəsb etdiyi kimi özü də həmin elm sahələ­rinin məlumatları əsasında daha da inkişaf etmişdir. Göstər­mək lazımdır ki, əhali coğrafiyası coğrafiya elminin ümumi sis­teminə təbiət-əhali-istehsal münasibətlərinin öyrənilməsinə da­xil edilməklə aparıcı, idarəedici, yaradıcı və s. funksiyaya ma­likdir. Belə olduğu halda 1-ci şəkildə göstərildiyi kimi əhali coğrafiyası iqtisadi coğrafiya elmindən kənara çıxır. Əhalinin bütün təbii komponentlərlə birbaşa və dolayı əlaqədə olması, bu əlaqələrin genetik xüsusiyyətlər kəsb etməsi əhali coğrafiya­sını iqtisadi coğrafiyanın daxilində deyil, ümumi coğrafiya da­xilində sistemləşdirilməsinə bir daha ehtiyac yaranır. Bununla yanaşı, əhali coğrafiyası, coğrafiya elmi sistemində struktur- laşdıqda coğrafiyanın bir elm kimi transformasiyasına da təsir göstərə biləcəkdir. Əhali coğrafiyasının coğrafiya elmləri siste­mində, onun bir müstəqil qolu kimi formalaşması coğrafiya elminin strukturlaşması və inkişafı ilə yanaşı onun elmlərarası əhəmiyyətini, sintetikliyini də artırır. Göstərilənlər belə bir ideyaya da əsas yaradır ki, coğrafiya məkan və zaman kateqo­riyalarına malik olduğundan, onun məzmununda təbiət və cə­miyyət münasibətlərindən bəhs edildiyindən elmlərarası ma­hiyyəti də artır. Beləliklə coğrafiyanın həm təbiət və həm də cəmiyyət elmləri üçün elmi, praktiki əhəmiyyəti ilə yanaşı qarşı­lıqlı əlaqələrinin artacağı da şübhəsizdir. Coğrafiyaçı-filosof B.S.Lyamin göstərir ki: «Bir tərəfdən elm obyekt haqqında ay- rı-ayn elmlərin inkişafı ilə yaranan biliklər məcmusudur ki, bununla özündə təhlil edilmiş aydın aparat yaradaraq, metod­ları, qanunları və nəzəriyyələri birləşdirir. Digər tərəfdən, elm quruluş təşkilinə malikdir. O ayrı-ayn elmlərin məcmusu olub, onların quruluşunun təşkili, yaxud da, daxili bölgülərinin bir- birindən asılılıqlarını və qarşılıqlı əlaqələrini özündə birləşdirir ki, bununla elm obyektlərinin quruluşunu, onun hissələrinin daxili əlaqələrini və b. elmlərlə əlaqələrini əks etdirir» (1978).

İndiyə qədərki təcrübə göstərir ki, tarixən həyatda yaranan və inkişaf edən ictimai təcrübə coğrafiyadan bir neçə qolların ayrılmasına təsir göstərmişdir. XX əsrin axırlarına yaxın coğra­

fiyada əhalinin fəaliyyəti və ona xidmət sahələri ilə bağlı olan yeni qollar yaranmışdır: məsələn, xidmət sahələrinin və istira­hət yerlərinin coğrafiyası; antropogen landşaftşünaslıq; coğrafi ekologiya və s. Təbiidir ki, belə bir sintezin getməsi eyni za­manda gələcəkdə yeni differensasiyanın yaranmasına da təsir göstərir. Həmin proses təbiidir ki, elmlər arasındakı dialektik mahiyyətlərlə əlaqədardır. Belə qanunauyğunluqlar m etodolo­ji prinsiplərin, elmi tədqiqat metodlarının təkmilləşdirilməsini də tələb edir.

Əhali coğrafiyasını fiziki coğrafiya ilə bağlayan mühüm cəhətlər əhalinin ilk növbədə, təbii şəraitin bir hissəsi olması və yetişməsi, əhali ilə təbii şərait arasında daimi mübadilə getmə­sidir. Eyni zamanda, təbii şərait insanlar üçün maddi sərvətlə­rin mənbəyi olması kimi ümumcoğrafi mahiyyət kəsb edir.

D aha aktual və maraqlı məsələlərdən biri də ondan ibarət­dir ki, əhali coğrafiyadan kənar elm sahələrinin tədqiqat ob­yekti olmaqla iki mühüm mahiyyət kəsb edir: birinci, həmin elm başqa elm sahələrindən məlumatlar qəbul etməklə onları coğrafiya üçün yararlı edir və coğrafi mahiyyətlərin əhəmiyyə­tini artırır; ikinci, bütünlüklə əhali coğrafiyası vasitəsilə coğra­fiya elmi təbiət-əhali-təsərrüfatlar arasındakı əlaqələrin qanu­nauyğunluqlarından bəhs etməklə həmin sahədəki inteqrasiy­aya müvafiq məzmun verilir. Məsələn, əhalinin artımı, tərkibi­nə dair coğrafi mahiyyətlər açılmadan onun statistik, iqtisadi, sosial, bioloji mahiyyətlərini dərindən öyrənmək mümkün dey­ildir. Əməyin iqtisadiyyatına dair məlumat olmasa, əmək eh­tiyatlarının coğrafiyası elmi formalaşa bilməzdi. Əhalinin məs­kunlaşmasına dair coğrafi tədqiqatlar dərinləşdikcə layihələş- dirmə və planlaşdırmağa dair nəzəri və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən bir çox nəticələr alına bilməzdi. Növlərin coğrafiyası, pa- leopatologiya sahəsində biliklər zənginləşərsə əhalinin antropo­loji, irqi fərqlərinin daha ətraflı öyrənilməsinə şərait yaranar. Tibbi coğrafiyanı daha da təkmilləşdirdikcə xarici mühitin in­san orqanizminə təsirini daha ətraflı öyrənmək olar. Müasir dövrdə Azərbaycanın müstəqil inkişaf yolu ilə inkişaf etdiyi

122 123

dövrdə ölkənin idarə edilməsində coğrafi metodlardan istifadə edilməsi mühüm yer tutur. Xüsusilə coğrafi siyasətin (geopoli- tikanın) aparılması və bununla əlaqədar coğrafi mövqeyin qiymətləndirilməsi vahid coğrafi yanaşma tələb edir. Keçən əsrin 2-ci yarısında coğrafi əmək bölgüsünün öyrənilməsi iqti­sadi-sosial coğrafiyanın bir qolu kimi qiymətləndirilirdi. Müa­sir dövrdə belə hesab edirik ki, əmək bölgülərinin öyrənilməsi, iqtisadi-sosial və fiziki coğrafi və ümumi coğrafi yanaşma ol­madan əhali haqqındakı biliklər ətraflı əhatə oluna bilməz. Deyilənləri müvafiq məlumatlarla daha da genişləndirmək olar. Bununla əlaqədar nəzərə almaq lazımdır ki, göstərilən proseslər sosial iqtisadi inkişafın ümumi gedişi ilə daha da in­teqrasiya edilir. Məsələn, əgər XX əsrin 30-cu illərində iki vs bir neçə elm sahələri arasında inteqrasiya gedirdisə, həmin əs­rin ikinci yarısında «kosmonavtika», «paleobiogeokimya», «əhali», «insan ekologiyası» ətrafında bir çox elm sahələrinin inteqrasiyası yaranmışdır. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq indi bir sıra elm sahələri arasındakı sərhədlər də şərti mahiyyət kəsb edir. B.İ.Vernadski yazmışdır: «...biz elmlər üzrə yox, başlıca olaraq problemlər ətrafında ixtisaslaşırıq. Bu imkan verir ki. müxtəlif amillərin öyrənilməsini dərinləşdirək, digər tərəfdən onun əhatə dairəsini genişləndirək» (1977).

Sovet hakimiyyəti illərində, xüsusilə keçən əsrin ikinci yarı­sında qeyd edilən sahə üzrə səylər göstərilmişdir və müvafiq dövlət sənədlərində bildirilirdi ki, təbiətdən sosialistcəsinə isti­fadənin yaxşılaşdırılması, səmərəli demoqrafik siyasətin hazır­lanması, təbiət elmləri ilə ictimai elmlərin bütöv bir kompleksi­nin mühüm vəzifəsidir. Məsələnin belə irəli sürülməsi, dövrünə görə çox aktual mahiyyət kəsb edirdi. Lakin təbiətdən sosia­listcəsinə istifadə, sosialist istehsal münasibətlərinə əsaslanırdı. Həmin dövrün idarəetmə prinsiplərinə uyğun olaraq, təbiətə güclü təsir göstərilir, təbii ehtiyatlar çox sürətlə tükənməyə baş­layırdı. Bununla da təbii şərait sıradan çıxır, ekoloji şərait gər­ginləşirdi. Belə şəraitdə təbiət və cəmiyyət elmlərinin inteqra­siyası sosial həyat tərzinin gərginləşməsinə dair qiymətli məlu­

matlar verirdi. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində demoqrafik prin­siplərin həyata keçirilməsinə, elmlərin və elmi kadrların inkişa­fına, bu sahədə işlərin yenidən qurulmasına mühüm şərait ya­ranmışdır. Eyni zamanda müasir dövr təbiət-əhali-istehsal münasibətləri arasındakı əlaqələrin yenidən nizamlanmasını tələb edir. Məhz ona görə də əhali coğrafiyası və ümumi coğra­fiya elmləri ilə məşğul olanların qarşısında mühüm vəzifələr durur. İlk növbədə, Əhali coğrafiyası məhsuldar qüvvələrin aparıcı-istiqamətləndirici sahəsindən bəhs edən elm olduğun­dan onun təsir dairəsi, aparıcı mövqeyi daha da səmərəliləşdi- rilməlidir. Bu məqsədlə əhali coğrafiyası, iqtisadi-sosial coğra­fiya elminin bir qolu kimi deyil, Coğrafiya elminin qolu kimi qəbul edilməli və inkişaf etdirilməlidir. Beləliklə onun predmeti təkmilləşər, məqsəd və vəzifələrində yeni istiqamətlər forma­laşmağa başlayar. Müasir dövrdə Əhali coğrafiyası vasitəsilə bir tərəfdən əhaliyə dair informasiyalar ümumiləşdirilməli və coğrafiyalaşdırılmalıdır. Digər tərəfdən əhali coğrafiyasında toplanan nailiyyətlər başqa sahələr üçün yararlı edilməlidir. Bu məqsədlə elmi-texniki nailiyyətlərə, riyazi təhlillərə və riyazi modellər haqqında məlumatlara yiyələnmək lazım gəlir. Eyni zamanda müxtəlif elmi məlumatların Əhali coğrafiyasına ya­rarlı edilməsi Əhali coğrafiyasının özünün həmin prosesə nə dərəcədə hazırlanmasından asılıdır.

Yuxarıda göstərilənlərlə əlaqədar olaraq Əhali coğrafiyası­nın Coğrafiya elminin bir qolu kimi formalaşması iqtisadi- sosial coğrafiyanın mahiyyətində və adında da dəyişiklik get­məsinə zərurət yaranır. Belə ki, sosial coğrafi mahiyyətlərin Əhali coğrafiyasında birləşdirilməsi üçün çox mühüm əsas ya­ranır. Eyni zamanda əhali coğrafiyasının ümumi coğrafiyanın bir qolu kimi qəbul edilməsi ilə fiziki coğrafiyanın birbaşa əhali coğrafiyası ilə əlaqəsi yeni məzmun alır. Təbiət-əhali-istehsal sistemlərinin ərazi birliklərindən bəhs edən coğrafiya elmi daha məntiqli strukturlaşar. Beləliklə, fiziki-iqtisadi-əhali coğrafiya­larının sintezləşməsi ümumi coğrafiyanı məntiqli formalaşdır­maqla yanaşı xəritəçiliyə dair informasiya mənbələrinin sistem-

124 125

ləşdirilməsinə və zənginləşməsinə, coğrafiya elmi məlumatları­nın başqa elmlərlə səmərəli inteqrasiyasına əsas yaradır.

4.2. Əhali coğrafiyasında yeni ideyalar və istiqamətlər

Əhalinin coğrafiyada sosial varlıq kimi qiymətləndirilməsi ilə yanaşı onun eyni zamanda təbiətin ali varlığı kimi qiymət­ləndirilməsi də lazım gəlir. Bununla yanaşı, əhalinin ətraf mühitlə çoxtərəfli əlaqələrini və asılılığını nəzərə alsaq coğra­fiya elminin mahiyyətində və onun formalaşdırılmasında daha yeni məna və məzmun yaranar. Deyilənlər əhali haqqında tari­xən yaranmış elmi ideyaların ümumiləşdirilməsi üçün də bir vasitə olar. Bununla da əhalinin öyrənilməsində tarixən ya­ranmış coğrafi materializm, coğrafi passibilizm ideyalarının ən mütərəqqi cəhətlərindən istifadə etmək olar.

Azərbaycan tarixində, klassik bədii yaradıcılıqda təbiət, in­san, dünyanın əmələ gəlməsi, təbiət-insan münasibətləri və s. kimi fəlsəfi baxışların coğrafi materialist nöqteyi-nəzərdən qiy­mətləndirilməsi təbiət-cəmiyyət haqqındakı bilikləri zənginləş­dirir. Bizim fikrimizcə, əhalinin və cəmiyyətin öyrənilməsini qoyulan yeni tələblər təkcə coğrafi mahiyyətlərin bu gün üçün deyil, eyni zamanda tarixi hadisələrin coğrafi mahiyyətinin öy­rənilməsində də yeni yanaşmalar tələb edir. Xüsusilə, tarixir. bütün mərhələlərində, ictimai hadisələrin təbiətlə əlaqəsinin vs təbiətin tarixinin öyrənilməsinə böyük ehtiyac yaranır. Təəssüf­lər olsun ki, tarixi hadisələrin öyrənilməsində təbii şəraitin, onun komponentlərinin, təbii sistemlərin əlaqələndirilməsi yal­nız qədim çay və dəniz mədəniyyətlərinin qiymətləndirilməsi ilə məhdudlaşdırılmışdır. Tarix elmində ona verilən təyinata (təri­fə) uyğun olaraq cəmiyyətdə gedən proseslərlə yanaşı təbii əsaslar da öyrənilməlidir. Fundamental elmlər sırasında olan tarix elmində regionların və hövzələr ətrafı tarix kifayət də­rəcədə formalaşdırılmamışdır. Beləliklə təkcə tarix elmi deyil, coğrafiya və onun qollarından olan siyasi və tarixi coğrafiya

elmləri qarşısında da qoyulan tələblərə kifayət dərəcədə cavab vermir. L.Meçnikovun, S.Tyan-Şanskinin, L.Qumilyovun və bir neçə başqa alimlərin əsərləri müstəsna edilməklə dünya regionlarının və eləcə də, Aralıq dənizi, Konqo, Amazon, Amu-Dərya, Sır-Dərya, Kür və b. çay hövzələrinə daxil olan ərazilərin, Tibetin, Alpın, Qafqazın və digər dağ sistemlərinə daxil olan ölkələrin inkişaf və məskunlaşma tarixi, eləcə də, ta ­rixi coğrafiyaları kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir.

Yeni dövrdə əhalinin, cəmiyyətin öyrənilməsində təbii şə­raitin və komplekslərin rolunun qiymətləndirilməsi nəinki tari­xi coğrafiyanın və bir çox coğrafi proseslərin, eyni zamanda müasir ekocoğrafı proseslərin öyrənilməsində də mühüm rol oynaya bilər.

Ümumiyyətlə, yeni dövrdə təbiətdən bəhs edən elmlərin nailiyyətləri cəmiyyətin, ictimai elmlərin inkişafına mühüm tə­sir göstərə biləcəyinə şübhə etmək olmaz. Bununla yanaşı, qeyd etməliyik ki, təbiət və cəmiyyətdən bəhs edən elmlərin inteqra­siyasında əhalidən bəhs edən elmlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Eyni zamanda əhalinin təbii şəraitin bir hissəsi ol­maqla xarici mühitin təsiri altında dəyişməsi ilə yanaşı insan­larda gedən «endogen» proseslərin xarici aləmə təsirinin qiy­mətləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilənlər əhalinin öyrənilməsində passibilizm, passionarlıq, coğrafi poto- logiya və bu kimi məsələlərin tədqiqinə də ehtiyac yaradır.

Əhalinin öyrənilməsində daha yeni tələblər ortaya çıxır. Bu tələblər əhali haqqında biliklər sisteminin informasiyalaşdırıl- masından, hər bir elm sahəsinə görə biliklərin sistemləşdiril- məsindən və həmin sahənin başqa elm sahələri üçün nə dərəcə­də informasiya verə bilməsindən də asılıdır.

Əvvəlki bölmədə göstərildiyi kimi, uzun dövrdə əhali coğ­rafiyasında insan yalnız istehsalçı və istehlakçı kimi qiymətlən­dirilirdi. Bir çox elmi tədqiqat mərkəzlərində, təhsil müəssisələ­rində əhalinin göstərilən istiqamətləri sahəsində qiymətli tədqi­qatlar aparılmışdır. Eyni zamanda coğrafiyada sosiallaşma getdikcə həmin sahənin təbii-coğrafi mahiyyəti zəifləyirdi. Be­

126 127

ləliklə, təbiət-əhali-istehsal əlaqələrindən bəhs edən elmi sis­temlərdə əhalinin təbii şəraitdən olan asılılığı haqqındakı bilik­lər məhdudlaşdırılırdı. Deyilənlər yalnız coğrafiyaya deyil, bəzi elm sahələrinə, xüsusilə tarix, etnoqrafiya və başqa elm sahsk- rinə də aid ola bilər. D aha çox təəccüb doğuran hallardan biri də odur ki, Sovet dövründə kosmonavtika, kosmik biologiya, poliopotologiya və s. elm sahələri yaranmasına baxmayaraq bir müddət irsiyyət, antropologiya və antropocoğrafiya, fizi- oqnomika kimi elm sahələri inkar edilirdi. Məhz ona görə da. keçən əsrdə həyatın bir çox sahələrinə dair apanlan elmi tədqi­qatlar real prossesləri əks etdirmirdi. Məsələn, bisoferdə və kənd təsərrüfatında təbii məhsuldarlığın vaxtaşırı aşağı düşmə­si, eyni səviyyəli həyat təminatlı insanların müxtəlif zonalarda orta ömürlüyünün fərqli olması, antropogenləşmiş ərazilərdə bəzi növlərin sıradan çıxması, ictimai hadisələrin kosmik mühitlə bağlılığı və s. kimi məsələlərin tədqiqində kifayətləndi- rici nəticələr əldə edilmirdi. Hələ keçən əsrin əvvəllərində günəş sistemindən asılı olaraq cəmiyyətin inkişaf tarixinin sinxron- laşdırılması, biosferin geokimyəvi və digər xüsusiyyətlərindən asılı olaraq insanlarda passionarlıq fəaliyyətinin dəyişməsi və s. kimi tədqiqatlara sonrakı dövrlərdə obyektiv qiymət və məna verilməmişdir.

Göstərilənlərlə əlaqədar bir çox sahələrə və eləcə də, mate­riyanın özü-özünü bərpasına, ə traf mühitin xassələrinə dair bi­liklər haqqında məlumatlar və elmi təhlillərdə durğunluq müşahidə edilirdi. Bu sahədəki elmi axtarışlar, praktiki fəaliy­yətlər bir əsrə qədər olan dövr ərzində geri qalmaqla yanaşı, cəmiyyətin özünün təbiətə təsiri məsələlərində də bir sıra prob­lemlərin öyrənilməsində mühüm çətinliklər yaratmışdır. Belə qənaətə gəlmək olar ki, müasir dövrdə insanların və bütünlüklə cəmiyyətin inkişafının, eləcə də əhalinin təbiətlə bağlı bir çox proseslərinin düzgün proqnozlaşdırılmaması yuxarıda göstəri­lən səbəblərlə əlaqədar olmuşdur.

4.3. Əhalinin məskunlaşması və urbanizasiyanın müasir problemləri

Əhalinin məskunlaşması cəmiyyətin ərazi təşkilinin kon­kret ərazi formalarını əks etdirir. Urbanizasiya isə əhali məs­kunlaşmasının yüksək inkişaf etmiş mərhələsidir. Göstərilən proses cəmiyyətin təbii-tarixi, istehsal, nəqliyyat və xidmət sa­hələrinin təsiri ilə formalaşmaqdadır. Həmin çoxsahəli proses­lərin idarə edilməsi eyni zamanda hər bir ölkə və regionun ümumi inkişafı və ictimai quruluşlarından da asılı olur.

Əhalinin məskunlaşması və urbanizasiyanın öyrənilməsinə dair müəyyən təcrübələr qazanılmışdır. Keçmiş ittifaqda və ay­rı-ayrı respublikalarda əhali və onun məskunlaşması ilə bağlı elmi məktəblər formalaşmışdır. Həmin sahədə mühüm tətbiqi əhəmiyyət kəsb edən arxitektura və şəhərsalma institutları xüsusi yer tutmaqla layihələşdirmə sahəsində böyük təcrübəyə malik olmuşlar. Avropada və ABŞ-dakı «Dinamik şəhərsalma­dan» fərqli olaraq Sovet dövründə super şəhərsalmada urbani­zasiyam nizamlayan konsepsiyalar, nəzəriyyələr formalaşmış­dır. O nlar əsasən dinamik, bəzən də ekstensiv inkişaf edən böyük ərazilər üçün nəzərdə tutulurdu. Bütün Keçmiş ittifaqın, xüsusilə Rusiya Federasiyasının iri iqtisadi rayonları üçün nə­zərdə tutulan şəhərsalma prinsipləri eyni zamanda ərazisinə görə nisbətən kiçik olan respublikalara da şamil edilir, yerli xüsusiyyətlər çox zaman nəzərə alınmırdı. Çox böyük üstünlük təşkil edən məsələlərdən biri də məskunlaşma və şəhərsalma məsələlərində coğrafi yanaşmanın tətbiq edilməsi idi. Həmin dövrdə coğrafiyaçı alimlərin yaratdığı ideyalar və əsərlərin bir çoxu bu gün üçün də öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Onları məzmununa görə üç yerə ayırmaq olar:

1 .Əhalinin məskunlaşmasının və urbanizasiyanın nəzəri is­tiqamətlərinə həsr olunmuş əsərlər. Göstərilənlər ətrafında Y.Q.Sauşkin, B.S.Xorev, Q.M.Lappo, K.M .Listenqurt, V.Ç. Davidoviç və b. xüsusilə fərqlənmişlər.

2. Əhalinin məskunlaşması və eləcə də, kənd rayonlarının

128 129

layihələşdirilməsinə dair olan tədqiqatlar. Bu sahədə mühüm kunlaşmasında və şəhərsalmada V.Q.Davidoviçin, B.S.Xore- əsərlər və ideyalar S.A.Kovalyov, D.İ. Boqarad, Y.N.Persik, vin (1974,1981), C.M .Lapponun (1987,1997), K.M.Listenqur- V.Ş.Djaoşvili, Q.Ş.Qujin, Ş.Y.GÖyçaylı və b. tərəfindən yara- tun (1964), D.Q.Xocayevin (1967), K.K.Şeşelqisin və b.-nm dılmışdır. təhlillərinə, kənd əhalisinin məskunlaşmasında Y.Ç.Sauşkinin,

3. Şəhərsalma, ölkə və regiondaxili rayonların layihələşdi- S.A.Kovalyovun, İ.İ.Zaslavskayanın, rayonların layihələşdi- rilməsi. Onlara dair qiymətli sintetik təhlilləri və müxtəlif vari- rilməsində isə D.İ.Boqaradin, Y.N.Persikin və digər adimlərin antlı layihələri, kompleks sxemlərin tərtibini misal göstərmək ideyalarına əsaslanırdılar.olar. Adları göstərilən alimlərin və onların yaratdıqları elmi

Keçən əsrin ikinci yarısından başlayaraq əsrin axırlarına qə- məktəblərin əsasını təbiidir ki, Keçmiş SSRl-nin ictimai siyasi dər bir çox Azərbaycan alimləri əhalinin məskunlaşması və ur- həyatında və idarə edilməsində mövcud olan bir çox ideyalar banizasiyasma, şəhərlərin və rayonların layihələşdirilməsinə dair tuturdu: şəhərlə kənd arasındakı, əqli əməklə fiziki əmək ara- qiymətli tədqiqatlar aparmışlar: A.M.Hacızadə (1964), A. A.Na- sındakı fərqlərin aradan qaldırılması; ucqarlarda məhsuldar dirov (1974), F.M.Hüseynov (1985), Ş.Y.GÖyçaylı (1965, 1979, qüvvələrin inkişaf etdirilməsi və s. Həmin ideyalar tamamilə 1987), Ş.Dəmirqayayev (1995), V.A.Əfəndiyev (2004) və b. Hə- müasir dövrün tələblərinə uyğun gəlməsə də onlarda bu gün min dövrdə aparılmış tədqiqatlar əhəmiyyətinə görə fundamen- üçün öz əhəmiyyətini saxlayan cəhətlər vardır. Qed etmək la- tal mahiyyət kəsb edirlər. Eyni zamanda həmin alimlərin apar- zımdır ki, yuxarıda göstərilən alimlərin yaratdıqları ideyalar və dıqları tədqiqatlar, tərtib etdikləri xəritələr yalnız məskunlaşma, nəzəriyyələr şəhərsalmanın və məskunlaşmanın ümumi tempin- urbanizasiya sahəsində deyil, məhsuldar qüvvələrin öyrənilmə- dən irəli gəlirdi. Heç də təsadüfü deyildir ki, 1970-ci illərdən sində və idarə edilməsində də mühüm yer tuturlar. başlayaraq hətta Vahid Məskunlaşma ideyası yayılmağa baş-

Keçən əsrin 80-cı illərində Azərbaycanda əhalinin məskun- ladı. laşmasmın və şəhərlər sisteminin öyrənilməsində, bu sahədə Keçmiş İttifaqda və müxtəlif respublikalarda əhali məs- praktiki işlərin, xüsusilə rayonların layihələşdirilməsində Azər- kunlaşdırılmasında, şəhərsalmada və rayonların layihələşdiril- baycan alimləri öz elmi məktəblərinin məzmununa əsaslanan məsində çox mütərəqqi işlər görülmüşdür. Bununla yanaşı ideyalar irəli sürürdülər. Onlar Sovet dövründə «mərkəzin» elm böyük imperiyanın ərazisinin mürəkkəbliyini qiymətləndirmə- ocaqlarında irəli sürülən «Dağ kəndlərinin köçürülməsi», «Şə- dən, cəmiyyətin ərazi təşkilində strateji istiqamətlərlə yanaşı hərlərin qrup halında layihələşdirilməsi» və b. ideyaları ilə razı- idarəetmədə ekoloji vəziyyəti nəzərə almadan yalnız iqtisadi laşmırdılar. Azərbaycanda əhali məskunlaşmasının və şəhərlər səmərəyə, məhsuldar qüvvələrin inkişafına üstünlük vermək sisteminin öyrənilməsində və bu sahədə praktiki işlərin, xüsusi- böyük gərginlik yaradırdı. Bu sətirlərin müəllifi 1970-ci illərdən lə rayonların layihələşdirilməsinə dair elmi-metodoloji ideya- sonra əhalinin məskunlaşmasına və eləcə də keçmiş ittifaqda lar və tədbiqi məsələlərin keçmiş SSRİ və Azərbaycanın «Arxi- əhali məskunlaşmasına dair xüsusi tədqiqatlar aparmaqla ya- tektura və şəhərsalma» elmi-tədqiqat institutları; «Cənubkənd- naşı ölkədə yaranmış elmi məktəblərin ideyalarına, xarici ölkə- layihətikinti» institutunun; Respublikanın «Əmək ehtiyatla- lərin (Almaniya, Rumıniya, Bolqarıstan, Çexoslovakiya və s.) rından istifadə və əhalinin köçürülməsi» və b. idarələrin fəa- təcrübələrinə əsaslanmaqla yanaşı yuxarıda göstərilən ideyala- liyyəti ilə əlaqələndirilirdi. Eyni zamanda coğrafiya və əhali ra tənqidi yanaşmış və bildirmişdir: şəhərlə kənd arasındakı coğrafiyası sahəsindəki konstruktiv yanaşmalar əhalinin məs- fərqin aradan qaldırılması ideyası mücərrəd məna kəsb edir.

130 131

Bununla yanaşı kəndlərdəki xidmət və həyat səviyyəsinin şəhər Müasir dövrdə sosial iqtisadi, xüsusilə torpaq islahatlarının səviyyəsinə qadınlması ideyası mütərəqqi haldır. Axırıncının aparılması kənd yerlərində istehsalın və idarəetmənin bazar həyata keçirilməsi ölkələrin və bəşəriyyətin ən böyük nailiyyət- münasibətlərinə uyğunlaşdırılınası kəndlərin nəinki funksional larindən olardı. D aha sonra kənd eyni zamanda şəhərdən fərqli inkişafına eyni zamanda onların genetik inkişafına, morfologi- olaraq təbiətlə daha çox uzlaşmaqla özünəməxsus fərqlərə ma- yasına təsir göstərməyə başlamışdır.likdir. Həmin fərqləri isə aradan qaldırmaq böyük ziyanlara Göstərilən problemləri öyrənmək, əhali məskunlaşmasın- gətirib çıxara bilərdi. Müəllif dağ kəndlərinin köçürülməsi iiə dakı durğunluqları aradan qaldırmaq məqsədilə aşağıdakıları əlaqədar daha prinsipial mövqe tutaraq bu sahədəki ideyanın həyata keçirtmək lazım gəlir:və fəaliyyətin əleyhinə çıxaraq bildirmişdir ki, əhalinin dağ «Azərbaycanın əhali məskunlaşması və eləcə də məhsuldar regionlarından göçürülməsi zəruriyyəti yalnız aşağıdakı hal- qüvvələrin inkişafını bazar münasibətləri şəraitində dövlətin larda mümkün ola bilər: 1 .Məskunlaşma zonası təbii fəlakətlə- regional inkişaf planına uyğun həyata keçirtmək; rə məruz qaldıqda; 2.Xüsusi əhəmiyyətli dövlət tikintiləri apa- «Müxtəlif elmi və praktiki sahədən olan mütəxəssislərin rıldıqda; 3.Məskunlaşma zonasının iqtisadi, demoqrafik po- əhali məskunlaşmasının inkişafına dair birgə fəaliyyət platfor- tensialı ərazinin ekoloji tutumundan daha yüksək olduqda, malarını yaratmaq;Göstərilən hallarda qismən köçürülmə həyata keçirilə bilər. «Əhali məskunlaşması sisteminin müasir elmi, nəzəri,

Şəhərlərin salınmasının qrup halında həyata keçirilməsi ds təcrübi tələblərindən irəli gələn rayonlaşdırılma aparmaq, ra- xüsusi hallarda mümkün ola bilər. Belə məskunlaşma forması yon və rayonlararası mərkəzləri olan şəhərlərin mövqeyini yal- sibir-tayqa təbiətli ərazilərdə, səhralıqlarda, geniş bataqlıqlarla nız funksional inkişafına görə deyil, əhatə etdiyi rayonun kənd əhatə olunan məhdud əraziyə malik olan sahələrdə, bəzi sənaye məskunlaşma zonasında yerini qiymətləndirmək; aqlomerasiyalarında və s. həyata keçirilir. «K ənd yaşayış məntəqələrini ərazilərin mənimsənilməsi və

Azərbaycan və ona oxşar əraziləri olan ölkələrdə q rup ha- idarə edilməsindəki rolunu qiymətləndirmək; əhali məskunlaş- hnda şəhərsalma hər yerdə məqsədə müvafiq deyidir. Böyük ması sistemində şəhər və kəndləri əhatə etməklə «Vahid məs- ölkələr üçün irəli sürülən ideya və konsepsiyalar hər ölkəys kunlaşma sistemi» konsepsiyası təhlil edilməli və Azərbaycan uyğun gələ bilməz. Tarixən Abşeronda neft istehsalı və emalı, şəraiti üçün onun proqramı işlənməlidir; ona xidmət sahələri ilə əlaqədar yaradılmış şəhər tipli qəsəbələr «Ə traf mühitin, xüsusilə landşaftın tiplərinə uyğun olaraq müasir dövrdə ümumi urbanizasiya sistemində Böyük Bakı aq- ərazilərin təsərrüfat tutum unu nizamlama prinsiplərini işləmək, lomerasiyasım formalaşdırmışdır. Hazırda Abşeronda 6(k Sovet dövründə şəhər və kənd məskunlaşmalarının öyrənil- qədər mövcud olan şəhərtipli yaşayış məntəqələri tarixən aq- məsi, layihə əsasında qurulmaları sahəsində böyük işlər görül- lomerasiya kimi formalaşmaqla müasir dövrdə urbanizasiya- məsinə baxmayaraq ziddiyyətlər də yaranmışdır. Ən böhranlı laşmış əraziyə çevrilmişlər (Abşeron-Bakı xəritə-sxeminə bax), cəhət ondan ibarət idi ki, kənd regionları, kənd təsərrüfatına İndi onları transformasiya etmək, yenidən qurmaq və müasir yararlı torpaqlar şəhərin ərazilərinə qatılırdı. Urbanizasiya tələblərə uyğunlaşdırmaq lazım gəlir. məhsuldar torpaqları «yeyirdi». Bununla yanaşı müxtəlif yol-

Kənd əhalisinin məskunlaşması isə Sovet dövründə hər bir lar, istehsal və xildmət infrastrukturları getdikcə «toxunulmaz» kənd inzibati rayonları daxilində əsasən aqrar sənaye kom- torpaqların ərazisi hesabına sahələrini genişləndirirdi, pleksləri, aqrar sənaye birlikləri əsasında inkişaf etdirilirdi. Əlbəttə, göstərilənlər müəyyən dərəcədə o dövrün qanunla-

132 133

ABŞERON - BAKI AQLOMERASİYASININ XƏRİTƏ - SXEMİ

134

AQLOMERASİYANIN ŞƏHƏR TİPLİ YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİ

l.Bakı . 2. Pir allahı. 3.Binə. 4.Kürkan. 5.Cilov. 6. Zirə. 7.Qala. S.Mərdəkan. 9.Neft dadları. lO.Tiirkan. ll.Şüvəlan. 12.Bibi- heybət. 13.Ələt. 14.Pirsaat. 15.Bəndovan. 16.Qobustan. 17.Korgöz. lS.Şonqar. 19.Lökbatan. 20.Dənizkənarı. 21.Puta. 22.SanqaçaI. 23.Çeyildağ. 24.Şubanı. 25.Biləcəri. 26.Xocasən. 27.Binəqədi. 28.Rəsulzadə. 29.Bala\anı. 30.Bilgəh. 31.Buzovna. 32.Zabrat. 33.Kürdəxanı. 34.Maştağa. 35.Nardfran. 36.Pirşağa. 37.Buzovna. 38.Sabunçu. 39.Bakıxanov. 40.Yeni Suraxanı. 41.ƏmıTcan. 42.BülbüIə. 43.Hövsan. 44.Zığ. 45.Suraxanı. 46.Qaraçuxur. 47.Əhmədli. 48.Şaqan. 49.Keşlə. 50.Müş\'iqabad. 51.Patamdar. 52.Saray. 53.Qobu. 54.Ceyranbatan. 55.Qızıldaş. 56. Xırdalan. 57.HökməH. 58.Sumqayıt. 59.Küzdək. 60.Digah. öl.Corat.62.Hacı Zeynalabdin.

B akı ta Sum qayıt ş.thər Lirinin böyüklüyü şarti miqyasla terilmişdir. Sum qayıt ş.~283,2 min Bakı ş.-2mln (D aim i qeydiyyatda

YOLLAR:

•rn,m Dəmiryolu

■■■= Şoeac yolu

ж və >,>b.jrlipli yaşayıy məntəqələri

1 9 9 9 си , И а Л а И п |п

ŞƏRTİ İŞARƏLƏR

1970o 300-2600

O 2700 - 9500

< C 7 10600-22000

^ 3 7 26000 - 36000

v Z /artan ı 1970- d ilə nbbətən faizlə, 1970- cl ildə nəfərlə 3 У 43000 - dən çox

135

rma uyğun aparılırdı. Lakin bu sahədə hüquqi norm ativlər ki­fayət dərəcədə işlənməmiş, müvafiq monitorinq qoyulmamışdı. Ona görə də urbanizasiyalaşmış ərazilər ekstensiv o laraq öz ərazilərini genişləndirirdi. Şəhərlərin böyüməsində, qeyri-mütə- nasiblik yaradılmasında şəhərətrafı zonaların, ümumiyyətlə, böyük şəhərlərin təsir dairəsində olan əhalinin, on la rla bağlı sosial proseslərin təsiri də olduqca böyük idi. Bu proses indi də davam etməkdədir.

İri və o rta böyüklükdə olan şəhərlər potensial imkanlarına müvafiq olan ətraf regionlardan əhalinin gəlməsinə təsir göstə­rir. Şəhərlərin çəkmə qüvvələri ilə hətta əhalinin şəhərə miqra­siyasına və qeydiyyatına nəzarət qoyulduqda belə «gizli» gələn­lər şəhərin kənarlarında yerləşirlər. Bir çox halda şəhərin ya­xınlığında yaşayış məntəqələri salırlar. Həmin yaşayış məntə­qələrində böyük şəhərin enerjisindən, su mənbələrindən, nəq­liyyatından istifadə edirlər. Belə hallar çox zaman hüquq i sta­tusu olmayan zonalarda, şəhərətrafı rayonlarda da müşahidə edilir. Məhz Bakının da şəhərətrafı zonası göstərilən qaydada genişlənməkdədir.

Göstərilən prosesin bundan sonra da davam edəcəyini göz­ləmək olar. Bunlar əsasən Azərbaycanın indiki şəraitində yeni dövrün çətinlikləri, ərazilərimizin 20%-in ermənilər tərəfindən zəbt edilməsi, 1 mln.-a qədər qaçqının olması ilə əlaqədardır Azərbaycanın 1970-ci ildən başlamış sosial-iqtisadi inkişafı, rayon mərkəzlərinin və bir neçə sənaye funksiyalı şəhərlərin inkişaf etdirilməsi urbanizasiya prosesini xeyli səmərəliləşdir- mişdir. Yeni sənaye ocaqları həmin dövrlərdə urbanizasiya prosesində mövcud olan uyğunsuzluğun aradan qaldırılmasına təsir göstərirdi. Bununla yanaşı, regionlarda olan nisbi artıq əhali Bakıya istiqamətlənməkdə davam edirdi. Bu mürəkkəb prosesin mexanizmini U.İzardm formulasından istifadə edərək aşağıdakı kimi ifadə etmişik:

Mjj - miqrasiya edilənlərin-yaxud əsas mənbədən gələnlərin miqdarı;

f-məntəqəsi, Zj- funksiyalı cəzbetmə qüvvəsi;Pi-miqrasiyanın, i -mənbəyindən olan əhalininmiqdarı;dy-əhalinin getdiyi rayonla, çıxdığı rayon arasındakı məsa­

fə;g(y,)-əhalisi gedən rayonun funksional itələmə qüvvəsi ki­

tabın müəllifi tərəfindən İ.İzardm düsturuna əlavə edilmişdir. Rayonlar və regionlar coğrafi mövqelərindən asılı olaraq «açıq», «yarımaçıq», «bağlı» olduqlarından ölkənin daxili və xarici əmək bölgülərində müvafiq yer tuturlar. Ona görə də «f» məntəqəsindəki cəzbetmə qüvvəsinin aşağıdakı kimi müəyyən edilməsini məqsədə müvafiq bilirik:

My = ! ^ - [ f k ( z i ) + g ( y j ) J ,

burada

/ . ( Z , ) =

/ , ( Z j ) - a ç ıq r a y o n la r üçün

f 2{ Z ( ) - y a r ım a ç ıq ra y o n la r ü çü n

/ 3(Z ,)- b a ğ lı r a y o n la r üçün

Müasir dövrdə kənd yerlərindəki nisbi artıq əhali nəinki rayon mərkəzlərində, hətta başqa sənaye şəhərlərində də ki­fayət dərəcədə işlə təmin olunmurlar. Vaxtaşırı olaraq əsasən Bakı, Gəncə, Sumqayıt Azərbaycanın regionlarından əhalini daha çox özünə cəlb edən sənaye mərkəzləri kimi fərqlənmişlər. Deyilənlər urbanizasiya tarixində dəfələrlə müşahidə edilmiş­dir. Həmin proses indi də davam etməkdədir. Bakıdan başqa qalan şəhərlər əhalini güclü çəkmə qüvvəsinə malik deyildir.

Qeyd edilməlidir ki, urbanizasiya bir çox alimlər, elmi mər­kəzlər tərəfindən tədqiq edilməsinə baxmayaraq həmin prose-

136 137

sin inkişafı və formalaşması elmi-metodik cəhətdən kifayət də­rəcədə öyrənilməmişdir. Bir çox hallarda urbanizasiyanın inki­şaf səviyyəsi şəhər əhalisinin sayı ilə müəyyən edilir. Belə qiy­mətləndirmə urbanizasiyanın mahiyyətini, onun səmərəliliyini əks etdirmir. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, urbanizasiyanın sə­viyyəsinin və səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində şəhər əhali­sinin miqdarı ilkin göstəricidir. Bununla yanaşı urbanizasiya­nın səviyyəsi şəhər yerlərində əsaslı fondlardan, sənaye ehtiyat­larından, xidmət sahələrindən, qoyulan investisiyalardan səmə­rəli istifadə edilməsindən asılıdır. Xüsusilə əsaslı fondlar şəhər həyatında aparıcı yer tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, əsaslı fondların əmək tutumlu olması şəhərin «çəkmə qüvvəsinin» əsasını təşkil edir. Daha doğrusu, şəhəri formalaşdıran indiqa- torların dinamikliyi əsaslı fondlardan asılı olmaqla şəhər həya­tında aparıcı yer tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, əsaslı fondların əmək tutumlu olması şəhərin «çəkmə qüvvəsinin» əsasını təşkil edir. Deyilənləri aşağıdakı riyazi modellə ifadə etməyi məqsəd; müvafiq hesab edirik:

F [S]= r ( 0 - K f r ) + * f r ) + S ( / )

(h

Burada r(s)- əsaslı fondlar; R(s)-sənaye resursları; X(s> xidmət sahələri; S(I)-investisiyaların həcmi; s- şəhərdə yaşayar əhalinin sayını ifadə edir.

Göstərilən riyazi model nəinki şəhərlər sisteminin potensia­lını əks etdirir, eyni zamanda şəhərlərin kadastrının müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

4.4. Vahid məskunlaşma sistemi və onun müasir problemləri

Əvvəlki bölmələrdən aydın olduğu kimi, dünya ölkələrind; məskunlaşma ilə əlaqədar müxtəlif ideya və konsepsiyalar ya­radılmışdır. Bunlara «Dinamopolis», «Ekistik», «Qrup halında

məskunlaşma» və s. daxildir.Müasir dövrdə Azərbaycan şəraiti üçün əlverişli ola biləcək

məskunlaşma konsepsiyası Vahid Məskunlaşma Sistemidir (VMS). Məskunlaşmada bu konsepsiya 1970-ci illərdən başla­sa da, 1990-cı illərdən sonra yarımçıq qalmışdır. Müasir dövrdə məskunlaşmanı idarə etmək, bu sahədə yenidənqurma işlərini həyata keçirmək üçün həmin konsepsiyanı inkişaf etdirmək və onu Azərbaycanın regionlarının ekoloji, sosial, iqtisadi şəraiti­nə uyğunlaşdırmaq lazım gəlir.

Vahid məskunlaşmanın üç məskunlaşma strukturu ilə bir­likdə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulur: kənd məskunlaşma sistemi; şəhər məskunlaşma sistemi, kənd-şəhər məskunlaşma sistemi. Bu sahədə inkişafın əsasını təkamüllük təşkil etməlidir. Burada bir-birini tamamilə inkar etmək, inkişafda antaqonist münasibətlər olmamalıdır. Sovet dövründə olduğu kimi kənd və şəhər arasındakı fərqlərin tamamilə aradan qaldırılması ideyası ilə VMS-i mütləq mənada həyata keçirmək mümkün olmazdı. Şəhərlə kəndin yaxınlaşması prosesinin həyata keçi­rilməsi, ilk növbədə, xidmət sahələrinin inkişafı ilə əlaqədardır.

Vahid məskunlaşma ideyası «əhalinin məskunlaşmasının ərazi sistemi», «qrup məskunlaşma sistemləri» ideyalarının ya­ranması ilə başlanmışdır. Xarici Avropa alimlərinin XIX əsrin 2-ci yarısında yaşayış məntəqələrinin ərazi birliyi haqqında ideyaları sonralar Keçmiş İttifaqda VMS-in formalaşmasına da təsir göstərmişdir. Bu ideya həmin dövrlərdə mərkəzi Avro­pada yaşayış yerlərinin səmərəli yerləşdirilməsinə təsir göstər­mişdir. Alman alimlərindən Valter Kristaller və Avqust Lyo- şun ideyaları Mərkəz Yaşayış Yerləri (MYY) nəzəriyyəsinin formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. M YY nəzə­riyyəsi sonralar bəzi Avropa ölkələrinin və Keçmiş İttifaqın ekistik (şəhərsalma) tədqiqatlarına, eləcə də VMS ideyasının formalaşmasına da təsir göstərmişdir. P.Xaqqet göstərmişdir ki, A.Lyoşun bu sahədəki fikirləri V.Kristallerin ideyasımn məntiqi davamı idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, adları göstərilən mütəxəssislərin

138 139

«Mərkəzi yerlər» haqqındakı nəzəriyyələrin elmi əsası az vaxt­da formalaşmış, eyni zamanda elmi ictimaiyyət və təcrübəçilər tərəfindən qəbul edilmişdir. Növbəti məsələ layihələrin tərtibi zamanı mərkəzləri düzgün seçmək, onların sərhədlərini müəy­yən etmək lazım gəlirdi. Artıq bu nəzəriyyə yaşayış məntəqələ­rinin ərazi strukturunu düzgün formalaşdırmaqda, məskun­laşmanın əsas mərkəzinin seçilməsində, onların inkişaf dərəcə­lərinin, sayının müəyyən edilməsində, mərkəzlər ətrafındakı məskunlaşma sisteminin sərhədlərinin düzgün ayrılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Əlbəttə, deyilənlərlə bağlı təd­qiqatların bir çoxu təkmilləşdirilir, ən optimal sayılanları layi- hələşdirilmədə tətbiq edilmişdir. Avropa ölkələrində və eləcə də, ABŞ-da əhali məskunlaşmasında «Mərkəz Yaşayış Yerləri» nəzəriyyəsindən istifadə etmişlər.

Deyilənlərlə yanaşı göstərmək lazımdır ki, həmin nəzəriyyə, onun həyata tətbiqi olduqca çoxsahəlidir. Nəzəriyyəyə müvafiq olaraq ərazilər seçilərkən orada, ilk növbədə, relyefin əlverişli olması; mədəni-məişət, inzibati idarəetmənin səviyyəsi, iqtisadi, coğrafi xüsusiyyətlər, tarixilik ənənələri; məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkili, inzibati bölgülər, sosial iqtisadi rayonlaşdırma mə­sələləri; istehsalın inkişaf perspektivləri; mərkəzlərətrafı məs­kunlaşma areallarında yaşayış məntəqələrinin funksional inki­şafı ilk növbədə nəzərə almırdı.

Keçmiş SSRİ-də VMS-ı haqqında elmi ideyalar 1970-ci il­lərdən başlanmışdır. Bu sahədə O.A.Konstantinovun «Vahid Yaşayış Məntəqələri» ideyası və nəzəri fikirlərini başlanğıc he­sab etmək olar (1967). Bu ideyanın əsasını vahid ərazi böl­güsündə təbii şərait, iqtisadi inkişaf, iri mühəndis qurğulara malik ümumi təsərrüfat birliklərinin bir rayon mərkəzindən idarə olunmaqla yaşayış məntəqələrinin birliyi təşkil edir. Əha­li məskunlaşmasının vahid sistemi K.K.Şeşelqis tərəfindən şə­hərsalma ilə əlaqələndirilmiş və əməli əhəmiyyəti olan qiymətli təhlillər aparılmışdır. K.K.Şeşelqis Litva SSR-nin timsalında əhalinin mədəni-məişət sisteminin səmərəliliyinin artırılmasın; vahid məskunlaşma ilə əlaqələndirmişdir.

1980-cı illərdən başlayaraq VMS ideyası Keçmiş İttifaqda məhsuldar qüvvələrin inkişafı və ərazi təşkili ilə əlaqələn­dirilirdi. Bu münasibətlə B.S.Xorevin belə bir ideyası ilə də qismən razılaşmaq olar ki, VMS-in həlli, ümumiyyətlə yaşayış məntəqələrinin inkişafı maddi və qeyri-maddi istehsal sahələri­nin, istehsal və xidmət sahələrinin infrastrukturu və məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkili ilə əlaqədardır (1981). Vahid məskun­laşma sisteminin o dövr üçün zəruri olan başlıca atributları əhatə olunmuşdur. H ətta VMS-in əsasları daha da yeknəsək- ləşdirilərək onun ərazi əmək bölgülərinin strukturları ümumi ərazi əmək bölgülərinin yarım sistemləri kimi qəbul edilmişdir. Buraya ərazi-sənaye kompleksləri, sənaye qovşaqlan, iqtisadi rayonlar, aqrar sənaye birlikləri və s. daxildir. Təbiidir ki, gös­tərilən sferalar ərazilərdə müxtəlif səviyyələrdə formalaşır, müxtəlif inkişaf mərhələlərində olur. Onları tədqiq etmək, ni­zamlamaq lazım gəlir.

Deyilənlər nəinki bazar iqtisadiyyatı dövründə, həmçinin bir çox cəhətlər hələ 1980-cı illərdə də elmi cəhətdən düzgün əsaslandırılmırdı. VMS-nin formalaşması üçün irəli sürülən ideyalarda ekoloji amillər kölgədə qalırdı. Ərazi əmək bölgülə­rinin formalaşdırılmasında, məskunlaşmanın idarə edilməsində yalnız sənayeləşmə əsas götürülürdü. Ərazilərin mürəkkəbliyini, landşaftların bioloji potensialını, ekosistemlərin həyatı fun­ksiyalarını qiymətləndirmədən yalnız ərazi-sənaye, aqrar-səna­ye komplekslərini VMS-in əsası kimi qəbul etmək düzgün dey­ildir (Ş.Y.Göyçaylı, 1987). Müasir dövrdə VMS dövlət islahat­larının (idarə etmədə, torpaq münasibətlərində, təbii şəraitdən və təbii ehtiyatlardan istifadə və s.) tələblərinə uyğunlaşdırıl­ınası ilə yanaşı onun formalaşması və inkişafı islahatların və idarəetmənin bir çox sahələri ilə əlaqəli nəzərə alınmalıdır.

Müasir dövrdə VMS-in formalaşdırılması üçün bizim fik- rimizcə, ilk növbədə, aşağıdakıları həyata keçirmək lazım gəlir: ölkəni regionlara uyğun olaraq ekoloji-iqtisadi göstəricilərə gö­rə rayonlaşdırmaq və yaxud zonalaşdırmaq; hər bir rayonu kompleks qiymətləndirməklə bazar iqtisadiyyatı sistemində

140 141

yerini müəyyən etmək; rayonların təbii şəraiti və təbii ehtiyat­larının, bioloji rejimin qiymətləndirilməsini həyata keçirmək; bütün rayonların və zonaların daxili və xarici əlaqələrdə yerini müəyyən etmək, VMS-nin elmi və təcrübü əhəmiyyətinə, xüsu­silə ölkə və rayonların idarə edilməsində mühüm yer tu ta bil­məsini nəzərə alaraq bu sahəyə xüsusi diqqət yetirmək.

Keçən əsrin axırlarına qədər VMS-in konsepsiyasının müd­dəaları müəyyən dərəcədə rayonlaşdırmanın elmi müddəalarına əsaslanırdı. Burada iki cəhəti qeyd etmək lazım gəlir. Birinci. iqtisadi rayonlaşdırma coğrafi əsaslara malik olmasına bax­mayaraq həmin rayonlaşdırmanın nəticəsi iqtisadi coğrafi ray­on adlandırılmır; ikinci. VMS -in elmi cəhətdən inkişaf etdi­rilməsi rayonların strukturu ilə kifayət dərəcədə əlaqələn­dirilmir və rayonların daxili bölgüləri rayonlaşdırmada çox zaman kənarda qalır. Qeyd etmək lazımdər ki, bir çox coğrafi və iqtisadi-coğrafi anlayışlar coğrafi mövqe, şəhər və kənd aq­lomerasiyaları, əhalinin məskunlaşma sahəsi, yaşayış məntə­qələrinin sosial-iqtisadi funksiyaları, yaşayış məntəqələrinin morfo-struktur layihələri və s. öyrənilməsi VMS-in tələblərinə uyğundur. Bu da, öz növbəsində, iqtisadi-sosial coğrafi rayon­laşdırmanın inkişafına müsbət təsir göstərə bilər. Deyilənlərin kifayət dərəcədə nəzərə alınmaması göstərilən sahələrin elmi və təcrübi məsələlərində məhdudiyyətlər yaradır. VMS-də ən çox məskunlaşmanın ağırlıq mərkəzi, onun inkişafının düzgün ko­ordinasiya edilməsinə istinad edilir (V.A.Bezdenejnix 1980). Tədqiqatlarda respublikadaxili iqtisadi rayonların məhsuldar qüvvələrinin VMS-in formalaşmasına təsiri də qiymətləndiril­mişdir (Eminov Z.N.,1996). Deyilənlər VMS-nin lokal və regi­onal səviyyədə formalaşmasına təsir göstərir. Bütün bunlar keçmiş İttifaqda ölkənin yeknəsəkliyinə müvafiq olaraq ərazi istehsal kompleksinin formalaşmasında və idarə edilməsində nəzərə alınmağa başlanmışdır. Belə yanaşma əsasən Rusiya kimi ölkədə əhali məskunlaşmasının idarə edilməsinə uyğun gəlir. Çox qiymətli tədqiqat sahəsi olmaqla həmin ideyalar həm Rusiya, həm də keçmiş İttifaqa daxil olan bəzi respublikaların

142

inkişafında strateji əsasa malik olan ƏİK-nin öyrənilməsində mühüm yer tutur. Lakin həmin sahənin metodoloji və elmi- metodiki əsasları digər respublikalara, xüsusilə Azərbaycana olduğu kimi tətbiq edilməsi məqsədə müvafiq deyildir.

Çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri ondan ibarətdir ki, VMS-in inkişaf etdirilməsi üçün hələ bir çox mü­hüm məsələləri həyata keçirtmək lazım gəlir. Onlar coğrafi, iq­tisadi, hüquqi, texnoloji, aqrar və s. mahiyyətlər kəsb etməklə elmlərarası yer tutur. Bu sahədə mövcud elmi ideyaları yaşat­maq, inkişaf etdirmək, bir çox ölkələrdə qazanılan təcrübəni öyrənmək lazım gəlir. VMS-in bütün struktur sistemlərini ni­zamlamaq, onun ətraf mühitini optimallaşdırmaq sahəsində xüsusi proqramlar işləmək lazım gəlir. Həmin sahəyə dair layi­hələrin tərtibində də müvafiq təcrübələr qazanılmışdır. Bunlar­la yanaşı qeyd olunmalıdır ki, VMS inkişaf etmiş cəmiyyətin ərazi təşkili formalarıdır.

143

V FƏSİL

Coğrafi ekologiyanın mahiyyəti, elmlər sistemində yeri və problemləri

Coğrafiyaçı üçün bütün təbii şəraitə, xüsusilə təbii zonalara, rayonlara ıv>

landşaftlara, eləcə də insanın təbiət? təsirinin təzahürlərinə dair ekoloji

təhlillərin müstəsna əhəmiyyəti vardır.B.Soçava

5.1. Coğrafi ekologiyanın obyekti, predmeti və problemləri

Ekologiya və onun coğrafi mahiyyətlərini əks etdirən mə­lumatların tarixi olduqca qədimdir. Xüsusilə insanların səhhə­tinin təbii amillərdən, əsasən iqlimdən asılı olaraq dəyişməsi ideyaları (Aristotel, Hipokrat və b.), dünyanın və eləcə də, okeanların, daxili suların və materiklərin hissələrinin həyatın müxtəlifliyinə tə’siri (Avestada), şəhərsalmanın və şəhərlərin idarə edilməsi haqqındakı ideyalar (N.Tusi) və s. tarixi coğra­fiya sahəsindəki bilikləri zənginləşdirmişdir. Eyni zamanda hə­min məlumatları coğrafi ekologiyaya və onun tətbiqi sahəsi olan ətraf mühiti mühafizəyə dair qiymətli məlumat mənbəyi hesab etmək olar. Sonrakı dövrlərdə də elmi dünyagörüşlərdə və elmi məktəblərdə coğrafi ekologiyaya dair qiymətli məlumat mənbələri toplanmışdı. Məsələn, həyatın yaranması haqqında metofiziki dünyagörüşün formalaşması, Avropa ölkələrində və eləcə də, Rusiyada antropocoğrafiya məktəblərinin fəaliyyəti nəticəsində ə traf mühitin xüsusiyyətləri barədə məlumatlar və s. coğrafi mühitin, xüsusilə təbii zonaların funksional cəhətdən qiymətləndirilməsi sahəsində mühüm nəticələr əldə edilmişdir.

XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, xüsusilə iki mühüm elmi istiqamətlər sonralar ekologiyanın bioloji və coğrafi isti­qamətlərinin formalaşmasına təsir göstərmişdir: birincisi zoo­

loqlar tərəfindən canlıların bir-birindən və mühitdən asılı ola­raq dəyişməsi (Myobus, Hekkel) istiqaməti; ikincisi, təbiətşü­nas coğrafiyaçılar tərəfindən ərazinin təbii komplekslərinin və iqlimin insanlara tə’sirinin qiymətləndirilməsi (V.V.Dokuça­yev, A.İ.Voyeykov) istiqaməti.

Keçən əsrin 50-ci illərindən sonra elmlərin sosiallaşdırılma- sı, riyaziləşdirilməsi ilə yanaşı ekologiyalaşdırılması artıq öz nəticəsini vermişdir. Başqa elmlərlə müqayisədə coğrafiya daha çox ekologiyalaşdırılmış, eyni zamanda sonrakı dövrdə ekolog­iya elmində də coğrafiyalaşma müşahidə edilməyə başlanmış­dır. Ekoloji proseslərin regional, qlobal, planetar xüsusiyyətlə­rinin öyrənilməsini axırıncıya aid etmək olar.

Təbiət-əhali-istehsal prosesləri arasındakı çoxtərəfli əlaqə və qarşılıqlı təsirlərin öyrənilməsi coğrafi ekologiyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir və həmin sahənin bir elm kimi predmeti - nin də formalaşmasına başlanılmışdır. Deyilənlərin öyrənilməsi coğrafiyada və ekologiyada xüsusi yer tutan, özünəməxsus qa­nunlara və qanunauyğunluqlara (epigenetik, dinamik və tsikli proseslər, təbii zonallıq və b.) əsaslamr. Lakin tədqiqatlarda hələlik həmin qanunlara və qanunauyğunluqlara çox az istinad edilir. Bununla yanaşı müasir dövrdə biosferin kosmik sistemlə əlaqələrinin öyrənilməsində yeni məlumatların aşkarlanması, bütünlüklə ekologiyanın və coğrafi ekologiyanın formalaşma­sına mühüm təsir göstərməkdədir. Bunlar təbii proseslərin eko­loji mahiyyətinin açılmasında iştirak etməklə yanaşı, cəmiyyə­tin inkişafı və eləcə də, idarə olunması sahəsindəki biliklərimizi də zənginləşdirir.

Ekologiya bir çox alimlər tərəfindən elmlərarası sahə kimi qəbul edilsə də, onun coğrafi təmayüllü elmi-nəzəri və elmi- metodik məsələləri ilə əlaqədar çox işlər görmək lazım gəlir. V.A.Nikolayev göstərir ki, coğrafi ekologiyanın əsası V.V.Do- kuçayevin landşaftşünaslıq sahəsində yaratdığı ideyalarla for­malaşmağa başlamışdır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, V.V.Dokuçayevlə eyni vaxtda yaşayıb yaratmış A.İ.Voye­ykov da insanın iqlimdən asılı olaraq yayılmasını və fəaliyyət

144 145

göstərməsini tədqiq etməklə gələcəkdə insanın ekologiyasının coğrafiyanın inkişafına və konstruktivləşdirilməsinə də təsir formalaşması üçün elmi ideya vermişdir. Hər iki alimin ideya- göstərmişdir. Yuxarıda göstərilənlərdə XX əsrin 80-cı illərindən larinin coğrafi ekologiyanın formalaşdırılmasındakı fikirləri sonra daha da canlanma hiss olunurdu. Xüsusilə bir sıra coğra- əvəzsizdir. Lakin göstərilənlər coğrafi ekologiyanın tamamilə fiyaşünas alimlər (A.Q.İsaçenko, V.B.Soçava, A.M .Qrin və b.) formalaşdırılması üçün kifayət deyildir. coğrafi sistemləri, landşaftı, coğrafi mühit haqqındakı məlu-

Daha sonra V.A.Nikolayevin fikrincə landşaftın ekologi- matları coğrafi ekologiyanın əsasları hesab edirlər və A.Q.İsa- yası problematikası lokal, yaxud da regional miqyas ilə məh- çenk0 deyilənlər əsasında «Ekoloji coğrafiyanın» yaxud da dudlaşmır, qoyulan məsələ planetar proseslərə malik olan «Ekocoğrafiyanm» formalaşması ideyasını irəli sürür. Bəziləri coğrafi sistemlərlə də əlaqələndirilir. Doğrudur, landşaftın eko- jsrar edirlər ki, coğrafi-ekologiya məhz landşaftın ekologiya- logiyasını qeosistemlə əlaqələndirmək elmi məna kəsb edir, sından bəhs edir. Lakin coğrafi ekologiyanı ancaq landşaftın Lakin bu sahədə, yəni landşaftın planetar və daha qlobal pro- coğrafiyası ilə eyniləşdirsək coğrafi ekologiyanın məzmununu seslərlə əlaqəsi barədə kifayət dərəcədə elmi tədqiqat işləri apa- məhdudlaşdırmış olarıq.rılmamışdır. H ətta A.Q.lsaçenkonun «Rusiyanın landşaft- Deyilənlərdən fərqli olaraq 1990-cı ildə V.İ.Blanutsa sadə, ekoloji rayonlaşdırılması modeli» kimi qiymətli əsəri, K.S.Lo-ç0xıann ın razılaşa biləcəyi m ənada ifadə etmişdir ki, «..ekoloji sevin «Rusiyanın Avroasiya və qlobal ekodinamikada rolu» problemlərin müasir coğrafi aparatın köməkliyi ilə öyrənilmə- kimi layihəsi və s. landşaftın ekologiyasına dair qiymətli tədqi- sini coğrafi ekologiya adlandırmalıyıq..». Fikir aydındır. Bu- qatlar olsalar da, onları Coğrafi ekologiya elminin formalaş- radan daha bir qənaətə gəlmək olar ki, coğrafi aparat hər şey- ması üçün kifayət hesab etmək olmaz. dən əvvəl coğrafiya elminin strukturlarından, daha doğrusu

Keçən əsrin ikinci yarısında, xüsusilə II dünya mühari- coğrafiyanın qollarından ibarət olmaqla ekologiyalaşır. Təbiət- bəsindən sonra, dünya ölkələrinin qlobal miqyasda iqtisadi- əhali-istehsaldan bəhs edən coğrafiya elmləri sistemi, coğrafiya sosial, hərbi potensiallarının səfərbər edilməsi, «demoqrafik eımi aparatını formalaşdırmaqla yanaşı digər elmlər sistemi ilə partlayışın» baş verməsi bir çox ölkələrin ildən-ilə, yaxud da və eıəcə də, ekologiya elmi ilə sintezləşir. vaxtaşırı kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın aşağı düşməsi, Coğrafi ekologiya vahid coğrafiyanın yəni fiziki, iqtisadi, qlobal, iqlim dəyişkənlikləri və s. təbiət-cəmiyyət münasibət- əhali coğrafiyasının, əsasında formalaşmaqdadır. Bəzi mütə- lərini gərginləşdirir. Deyilənlərin nəticəsində biosfer, texnosfe- xəssislər irəli sürürlər ki, həmin sahə təbii-ərazi komplekslərinin ranın (yeni sferanın) güclü təsirinə məruz qalmışdır. Nəticə eti- əsasında yaranır. Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız təbii-ərazi barilə ətraf mühitin gərginləşdirilməsi, insanların səhhətinə kompleksləri coğrafi ekologiyanı deyil, ancaq landşaftın və ya- birbaşa və dolayı təsir göstərmişdir. Biosferin və Yerin taleyi Xud təbii sistemlərin ekologiyası haqqındakı bilikləri əhatə edə elm nümayəndələrini düşündürməyə başlamış, onlar bir çox ^]эг Bütünlüklə Coğrafi ekologiya təbii-ərazi sistemləri ilə ya- problemlər ətrafında əməkdaşlıq yaratmışlar. Deyilənlər bir na^ ərazi-istehsal sistemləri əsasında formalaşa bilər. Bir sıra neçə elm sahələrinin-insanın ekologiyası, təbiət və ətraf mühiti mütəxəssislər deyilən fikrə yaxınlaşaraq coğrafi ekologiyanın mühafizə, təbiətdən istifadənin iqtisadi qiymətləndirilməsi və mənası altında təbii sistemlərlə (landşaftla), sosial və təsərrüfat sair elmi istiqamətlərin inkişafına təsir göstərmişdir. Eyni za- sistemlərinin birliyini, daha doğrusu təbiət-cəmiyyət münasi- manda göstərilən dövr ekoloji proseslər ətrafında elmlərin in- hətlərinin inteqrasiyasım nəzərdə tuturlar (V.A.Bokova 1996, teqrasiyasma və bu sahədə elmi əməkdaşlığa, xüsusilə ümumi F.N.Milkov 1997, Ş.Y.Göyçaylı 1997 və b., S.P.Qorşkov 1998,

146 147

Q.N.Qolubev 1999 və b.) logiyada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zam anda geologiyaİndiyə qədər coğrafi ekologiya ilə əlaqədar olan elm i təhlil- v3 coğrafiya arasında daha geniş inteqrasiya olunan sahə Ge­

ləri ümumiləşdirənlərdən İ.E.Timaşev yazır ki, coğrafi ekolog- omorfologiya və poliocoğrafiyadır. Həmin sahə ilə bağlı mə- iya ətrafında yaranan elmi fikirlər bioloji, geoloji və coğrafi lumatlar mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə ekoloji proseslər haq- biliklər əsasında; coğrafi sfera və cəmiyyət; ekoloji q an u n la r və qmdakı biliklərlə sintetikləşir.Yer kürəsinin inkişaf qanunauyğunluqları, ətraf m ühitdən bəhs Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində hələ də düz- edən biliklərin məcmusu kimi formalaşmışdır. D ah a sonra gün işlədilməyən, kifayət dərəcədə milliləşdirilməyən bir çox İ.E.Timaşev coekologiyada (геоэкология) ekosentrizm, sosio- terminlər kimi geoekologiya (геоэкология) termini də çox za- sentrizm, envayronmentosentrizm məsələlərini təhlil edərək. man Azərbaycan dilinin linqvistik tələblərinə uyğun işlədilmir, həmin sahəni, yəni геоэкология-nı, elmlərarası sahə adlandır- Bir çox yerdə coğrafi ekologiya (географическая экология) və maqla bildirir ki, coğrafi ekologiya sahəsindəki problemlərin geoloji ekologiya (геологическая экология) terminlərinin hər həlli yalnız ekoloji-landşaftla bağlı elmi əsasları deyil, bir çox jj isi Azərbaycan dilində geoekologiya (геоэкология) yazıl- elm sahələrinə dair bilikləri və təcrübi nəticələri əks etdirir dığından və işlədildiyindən bəzən onların mənaları da qarışdırı- (2000). S.P.Qorşkov isə V.V.Dokuçayev, L.S.Berq, V.İ.Ver- |ır Azərbaycan dilində bu ifadələrin öz yazılış qaydaları vardır, nadski, A.A.Qriqorev dən başlamış N.S.Kasimov, Q.V.Sdas- Bunlara rəayət etdikdə mənalar aydınlaşır. Fransız filosofu və yuk, V.Q.Qorşkov, K.Y.Kondratyev, V.M.Kotlyakov, K.S. riyaziyyatçısı R .D ekart ifadə edir ki, sözləri və terminləri Losey, Q.N.Qolubev və b. qədər coğrafi ekologiya sahəsindəki düzgün işlətmək fikirlərin mənasımn dərk olunmasının əlli fai- elmi ideyaları, konsepsiyaları ümumiləşdirmişdir. O, həm in fı- zj deməkdir. Təbiidir ki, ekoloji proseslər geoloji, geokimyəvi kirlərdə geoloji ekologiyaya, geosistemlərə və təbii-antropogen və geofiziki amillərlə də bağlıdır. Bu sahədə Yerin və Biosferin sistemlərə, kosmik proseslərin dünya sivilizasiyasına təsirlərinə kimyəvi strukturu və onun mühiti, Biosferin və Yerin geoloji aydınlıq gətirməklə coğrafi ekologiyanı ətraf mühit haqqındakı qabığı, Yerin günəş sisteminə daxil olan planet kimi qiymət- elmlərin mexanizmi və arxitekturası adlandırmışdır (1997). Axı- Endirilməsi, Yerin canlı aləminin planetar mahiyyəti və s. kimi rıncı iki konsepsiya ətrafında formalaşdırılan yaradıcı alimlə- elmi təhlillərinin aparılması (V.l. Vernadskiy 1965), nəinki geo- rin fikri coğrafi ekologiya üçün çox önəmlidir. loji ekologiyanın, eyni zamanda bioloji, coğrafi ekologiyanın

Deyilənlər əsasında ekologiya və coğrafiya ilə yanaşı coğ- və ümumiyyətlə ekologiya elminin inkişafında mühüm əhə- rafi ekologiya sahələrinin inteqrasiya həddini nizamlamaq miyyət kəsb edir. Keçən əsrin axırlarından başlayaraq geoloji məqsədilə xüsusi təhlillər aparılmalıdır. Eyni zamanda ümumi ekologiyada yeni canlanma başlamışdır. XXI əsrin əvvəllərində coğrafiyanın və onun sahələrinin ekologiyalaşdırılmasma və bu bu sahədə daha konstruktiv meyllər yarandığını müşahidə et- sahədə elmi strukturun transformasiya edilməsinə böyük ehtiy- mək olar. Geoloji ekologiyadakı nailiyyətlər ölkə və regionla- ac vardır. Göstərilənlərlə yanaşı geologiya və geoloji ekologiya- rın ekologiyasının öyrənilməsində və Coğrafi ekologiya elminin ya münasibətdə də yeni cəhətləri nəzərə almaq lazım gəlir, formalaşmasına da müsbət təsir edə bilər.Geologiya Yer elmləri sistemində fundamental mövqe tutmaq- Ekologiya və coğrafi ekologiyanın elmi əsaslan və onun la fərqlənirsə, coğrafiya elmlər sistemində geniş inteqrasiya tətbiqi sahələrinin nəticələri ətraf mühiti mühafizə ilə bağlıdır, edilməsi ilə fərqlənir. Geoloji məlumatların bir çoxu coğrafi Coğrafi təmayüllü «Ətraf mühiti mühafizə» ideyası keçmiş- informasiya sistemlərinə (CIS-ə) daxil edilməklə coğrafi eko- ]3r(jən yaranmış olsa da, XX əsrin 70-ci illərindən sonra elmi

148 149

istiqamət kimi formalaşmışdır. Bu elmin predmeti ümumi Qeyd etmək lazımdır ki, keçən əsrin 90-cı illərindən baş- coğrafi biliklərə və ekoloji informasiya mənbələrinə əsaslan- layaraq dünya alimlərinin və eləcə də MDB ölkələrinin coğra- maqla sintetik mahiyyət kəsb edir. Ə traf mühiti mühafizə zən- fıyaçı alimlərinin coğrafi ekologiya elminin nəzəri və metodo- gin, çoxsahəli coğrafi biliklərə və məlumatlara əsaslandığına loji aspektləri sahəsinə dair qiymətli əsərlər nəşr etdirmişlər. Bu görə bunu ekologiya elmləri sistemində güclü informasiya və sahədə Q.N.Qolubevin coğrafi ekologiya (Геоэкология, M., bəzi elmi-tədqiqat metodlarının mənbəi kimi də qiymətləndir- 1999) dərsliyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əsər coğrafi müddəa- mək olar. lara əsaslanır. Yəni bütün coğrafi sferaların, proseslərin ekoloji

Coğrafi ekologiyanın elmi nəticələrini ətraf mühitin müha- qanunauyğunluqları şərh edilir. Bununla yanaşı müəllif göstə- fizəsi sahəsindəki nailiyyətlərlə də ölçmək imkanları yaranır, rir ki, coğrafi ekologiya elmlər və fənlərarası sahədir. Əlbəttə, Məhz ona görə də Coğrafi ekologiya və eləcə də Ə traf mühitin bu fikirlə müəyyən mənada razılaşmaq olar. Ancaq coğrafi mühafizəsi təkmilləşməli, təbiətin və cəmiyyətin idarə olunması ekologiya elmi, ilk növbədə, coğrafi və ekoloji məlumatlar və sahəsindəki elmi və elmi-metodoloji məsələləri daha da inkişal biliklər əsasında inteqrasiya olunur. Daha geniş elmi və fənlə- etdirilməlidir. rarası inteqrasiya isə coğrafiya elminin özünün inteqrativ ma-

Coğrafi və ekoloji biliklərin inteqrasiyası XX əsrin 80-ci il- hiyyətindən irəli gəlir. Kitabın ən başlıca cəhətlərindən biri ön­lərindən sonra məqsədyönlü inteqrasiya edilməyə başlamışdır, dan ibarətdir ki, burada coğrafi sferalar ilə cəmiyyət arasındakı Bu sahədə ən böyük müvəffəqiyyətlər ali məktəblərin coğrafiya müxtəlif səviyyəli (yerli, regional, qlobal) qarşılıqlı əlaqələrin fakültələrində ekoloji təmayüllü kafedraların, keçmiş SSRİ xüsusiyyətləri şərh edilir. Ən başlıcası odur ki, həmin kitab respublikalarının elmlər akademiyalarının coğrafiya institutla- coğrafi ekologiyaya dair bundan sonra yazılacaq elmi, elmi- rında təbiəti mühafizə və ekoloji təmayüllü şöbələrin yaradıl- metodiki əsərlər üçün istiqamət verir.ması ilə əlaqədar olmuşdur. AMEA-ın Coğrafiya İnstitutunda Əlbəttə, əsərdə bəzi mübahisə doğuran məsələlər, özünü el- təbiəti mühafizə (indiki coğrafi ekologiya) şöbəsinin (1970) mi cəhətdən kifayət dərəcədə təsdiqləməmiş konsepsiyalar da BDU-un Coğrafiya fakültəsində Ə traf mühiti mühafizə və təbi vardır: məsələn, strateji problemlərdə xüsusi yer tutan əhali ar- ehtiyatlardan səmərəli istifadə kafedrasının yaranması (1980 tımı və insanların tələbatının təmin oluna bilinməməsi, bioloji Coğrafi ekologiya elminin və predmetinin formalaşmağa baş və mineral ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsinin ekoloji ladığı dövr hesab etmək olar. Coğrafiyanın ekologiyalaşdml tələblərə cavab verə bilməməsi və s.ması tempi getdikcə artır. Leninqrad Universiteti coğrafiy: Coğrafi ekologiya elminin çoxtərəfli əlaqələrinin mahiy-fakültəsinin Coğrafiya və coğrafi ekologiya fakültəsi adlandı yətinin nisbətən aydın dərk olunması üçün onun strukturu və nlması (1990) coğrafi biliklərin ekologiyanın sahələri ilə inte strukturlararası əlaqələri elmi cəhətdən düzgün əks etdirilmə- qrasiyalaşdırılmasına təkan verdi. BDU-nun rəhbərliyinin səy lidir (5-ci şəkilə bax). Şübhəsiz ki, sferalar və ayrı-ayrı kompo- ilə ƏMM və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə edilməsi ka- nentlər müxtəlif elm sahələrinin obyekti olmaqla özünəməxsus fedrası əsasında beynəlxalq və müəssisələrarası Ekologiya v; əmək bölgüləri yaradır. Sferalararası əlaqələri və qanuna- Ə traf Mühiti Mühafizəyə dair keçirilən elmi-metodik kon- uyğunluqları ilk növbədə coğrafiya elminin tədqiqat obyekti franslar (1990, 1997, 2002) ekologiya elminin, onun elmi-meto kimi qəbul etməliyik. Bir məsələyə də diqqət yetirməliyik ki, dik əsaslarının inkişafına, yeni elmi istiqamətlərin formalaşma ətraf mühitin strukturu və mühitdə gedən proseslərin sərhədləri sına, bu sahədə kadr hazırlığına müsbət təsir göstərmişdir. coğrafi sərhədlərlə uyğun gəlmiyə bilər. Deyilənlər sübut edir

150 151

EKOLOJİ PROSSESLƏRDƏN BƏHS EDƏN ELMLƏRİN SADƏLƏŞDİRİLMİŞ

M ODELİ

ı

2

3

4

5

6

7

8

Geoloji ekologiya

Bioekologiya

Kimyəvi prosseslarin ekologiası

Coğrafi ekologiya

Sosial ekologiya

Tibbi ekologiya

Fiziki ekologiya

Nəqliyyat sahələrinin ekologiyası

9

10

11

12

13

A qrar ekologiya

Texnoloji ekologiya

Şəhərlərin və başqa yaşayış məntəqələmin ekologiyasıGələcəkdə form alaşacaq ekoloji sahələr

Ümumi ekologiya

Şəkil 5

152

ki, coğrafi ekologiyada və eləcə də ətraf mühitin mühafizəsi sa­həsində hələ öyrənilməli məsələlər çoxdur. Bu sahədə biologi­ya, kimya, geologiya, astrofizika və başqa elm sahələri xüsusi rol oynaya bilər.

Coğrafi ekologiya sahəsində çalışan bəzi mütəxəssislərin fikri ilə razılaşaraq bildiririk ki, yeni əsrdə ekologiya elmləra- rası mövqe tutmaqla bir çox sahədən olan mütəxəssislərin təd­qiqat obyekti olacaqdır. Həmin məsələ ilə bağlı aşağıdakılara diqqət yetirmək məqsədə müvafiq olar.

Ə traf mühiti mühafizə sahəsində coğrafiya ilə digər elm sahələri arasındakı əmək bölgüləri ətraflı araşdırılmalıdır. Da­ha sonra ekoloji proseslərdə fövqəladə hadisələrlə bağlı səbəb­lərin coğrafi mahiyyətlərinin açılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq elmlərarası əməkdaşlıq səmərəli- ləşdirilməlidir. Ən başlıcası odur ki, bu sahədə elmlərarası ma­hiyyət kəsb edən elmi metodoloji problemlərə, xüsusilə antro- pokosmik, bifurkasion qanunların ətraflı öyrənilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir. Hər şeydən əvvəl, antropokosmik qanunlar biosferin və cəmiyyətin inkişafı və dəyişkənliyinin kosmik mü­hitlə bağlılığının açılmasını da tələb edir. Bifurkasion qanunlar təbiətdə və cəmiyyətdə gedən fövqəladə və yaxud da ekstremal hadisələr kimi təzahür edən, bir çox halda səbəbi dəqiqliyi ilə açılmamış təbiət hadisələri ilə əlaqələndirilir. Bunlara təbii və sosial amillərin inteqrasiyası, yaxud da «toqquşması» ilə yara­nan hadisələri, eləcə də «geonik» proseslərlə bağlı hadisələri də göstərmək olar.

Deyilənlər ətrafında elmi təhlillərin və müşahidələrin apa­rılması coğrafi ekoloji proseslərin daha ətraflı öyrənilməsinə şərait yarada biləcəkdir.

5.2. Təbii və sosial proseslərin ekocoğrafi əsasları

Təbii və sosial proseslər ekoloji şəraitin əsasını təşkil edir. Həmin prosseslər nəticəsində bəzən ekoloji şərait formalaşır, optimallaşır və yaxud gərginləşir. Göstəriləndər içərisində kim-

153

yəvi, fiziki, coğrafi, geoloji, və s. proseslər iştirak edir. Həmin Qeyd etmək lazımdır ki, geoloji proseslərin ekoloji ma- prosesləri ümumcoğrafi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirmək və hiyyətinin öyrənilməsində də çox işlər görmək lazımdır. Xüsusi- tədqiq etmək eyni zamanda elmlərarası əhəmiyyət kəsb edir. lə mineral sərvətlərin geokimyəvi formalaşmada yeri və əhə-

Nəzərə almaq lazımdır ki, dünyanın müxtəlif regionlarında miyyəti kifayət dərəcədə qiymətləndirilmir. Eyni zamanda mi- təbii proseslər ekoloji şəraiti nizamlamaqla yanaşı, ekoloji gər- neral sərvətlərdən istifadə, yəni tükənən ehtiyatların dünya ginliklər də yaradır. Həmin prosesdə sosial proseslər də iştirak miqyasında intensiv istifadə edilməsi ilə bağlı litosferdə və edir. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi-texniki nailiyyətlər inkişaf ümumiyyətlə, sferalararası proseslərə monitorinq qoyulmur, etdikcə əsasən sosial şərait ekoloji gərginliyin artm asına təsir Bunlarla yanaşı təbii şəraitlə və ümumiyyətlə, ə traf mühitdə göstərir. Deyilənlər aşağıdakılarla əlaqədar olaraq dinamikləşir gedən texnogen proseslərin ekoloji nəticələrinə dair bir neçə və mürəkkəbləşir: maraqlı tədqiqatlar aparılmışdır. Bu tədqiqatlar əsasən təbiət-

-Yerin öz oxu və Günəş ətrafında hərəkəti, bununla əlaqə- şünaslığın bir sıra sahələrinə aid olmaqla ətraf mühitin xüsu- dar dövri dəyişikliklərin və yerin qravitasiya dalğalarının, geo- siyyətlərinə, onların ekologiyasına dair qiymətli məlumatlar dinamikliyinin təsiri ilə; verir. Həmin əsərlərə V.T.Vernadskinin «Химическое строе-

- Yerin ümumi forması, relyefin müxtəlifliliyi, şaquli və ние биосферы земли и ее окружения» (1965), Y.Y.Saet, üfüqi zonallığı ilə yaranan proseslərlə; B.A.Rebuc və b. «Геохимия окружающей среды» (1990),

-Yer qabığının sferalarında gedən epigenetik, yəni sferala- B.K.Lukaşov və b., «Научные основы окружающей среды» rm bir-birinə təsir prosesləri ilə; (1980), «Химия окружающей среды» (1982), M.A.Qlazovska-

-Kosmik aləmin insanlara-cəmiyyətə birbaşa və dolayı (an- yanın «Теория геохимии ландшафтов в приложении к изуче- tropokosmık) təsirləri ilə; нию техногенных потоков рассеяния и анализу способности

-Əhalinin ətraf mühitə birbaşa və dolayı təsirlərinin nəticə- природных систем к самоочишению» (1981) və s. nümunə gö- sində yaranmış (bifurkasion) proseslər ilə. stərmək olar

Göstərilən proseslər Yer planetini əhatə edən sferalarda Həmin əsərlərdə ətraf mühitin lokal, regional dəyişikliklə- baş verməklə elmin bir çox sahələrinin tədqiqat obyektidir. rjnə dair eımj və praktiki əhəmiyyət kəsi? edən təhlillər aparıl- Eyni zamanda sferalarda və sferalararasında gedən ekoloji rnışdır. Bir qrup Azərbaycan aliminin (V.A.Xain, Ş.F.Mehdi- proseslərin yaratdığı problemlər daha mürəkkəb mahiyyət kəsb ygv T. İsmayılzadə, E.N .Xəlilov, 2002) geodinamikaya dair edir. Həmin proseslər qarşılıqlı və çoxtərəfli əlaqələrə malik e]mj kəşfləri planetşünaslığa dair qiymətli ideyalar olmaqla ət- olmaqla biosferin və eləcə də, təbii-ərazi sistemlərinin forma- raf mühitin planetar dəyişgənliyi barədə yeni məlumatlar ver- laşmasmda iştirak edir. Qeyd etmək lazımdır ki, təbii ərazi sis- mjş]ər Onlar tərəfindən eyni zamanda yerin formasının və ra- temlərinin təbii-təkrar istehsalı, onların potensial imkanları dusunun dəyişməsi halları göstərilir. Bununla Yerdə, xüsusilə kifayət dərəcədə öyrənilmədiyindən ictimai məhsuldar qüvvələ- litosferdə dövri dəyişmə hallarının baş verməsi haqqında ma- rin ərazi üzrə planlaşdırılması məsələlərinin öyrənilməsində va raqjj ideyalar söylənir. Belə misalları artırmaq olar, təşkilində də böyük çətinliklər yaranmışdır. Məhz ona görə da Qeyd etmək lazımdır ki, Yerin sferalarında və sferalararası noosferanm formalaşması, onun Yer planetinin sferalarına, proseslərində daima ekoloji şəraitə təsir göstərən hadisələr baş xüsusilə litosferə təsir dərəcəsi kifayət dərəcədə qiymətləndiril- verjr. Həmin proseslər təbii mahiyyət kəsb etməklə yanaşı sosi- məmışdir. a] proseslərə də təsir göstərir. Məhz ona görə də biz sferaların

154 155

ekoloji xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi, təhlil edirik (2-ci cədvə­lə bax).

Cədvəldən göründüyü kimi təbii sferalar hər biri mürəkkəb fiziki, kimyəvi, bioloji və s. xüsusiyyətləri ilə özünəməxsus eko­loji şəraitə malikdir. Bunlarla yanaşı bütün sferaların sintezi ilə yaranan coğrafi mühit, yaxud ətraf mühit insanın yaşadığı şə­raiti nisbətən optimal edir. Bu şərait bəzən təbii və bəzən də antropogen təsirlər nəticəsində ekstremallaşır. Onların təsirləri nəticəsində dəyən ziyanları minimuma endirmək olur. Təbiət hadisələrinin bir çoxunun qarşısının alınmaması insanların tə­biətin sirlərini hələ kifayət qədər öyrənə bilməmələri ilə əlaqə­dardır.

Müasir dövrdə antropogen təsirlərin intensivləşdiyi bir şə­raitdə, nəinki noosfera həddindən artıq yüklənir, hətta başqa sferalarda da deqredasiya prosesini sürətləndirir. Xüsusilə an­tropogen təsirlər nəticəsində litosferdə gedən proseslər bir çox halda tədriclə səthi axınların yaranmasını artırır. Həmin pro­seslər atmosfer və hidrosferdə daha dinamikdir. Biosfer də hə­min axınlara daha həssasdır. Bu təsirlər epigenetik proseslərir. xarakterindən də asılıdır. Bütün sferalar müəyyən dərəcədə biri digəri üçün keçirici, əlaqələndirici xassəyə malikdir. Biosferin formalaşması və müəyyən dərəcədə antroposferin yaranması və inkişafı məhz sferaların dinamikliyinin nəticəsidir. Texnosfera bəzi strukturları (relyeflə, yaşıllıqlarla, məişət və təsərrüfat ti­kintiləri ilə və s.) ilə, insanları sferaların müəyyən təsirindən (günəş fəallığından, maqnit dalğalarından və şairədən) mühafi­zə edir. Eyni zamanda texnosfera sferalararası gedən maddələr və enerji dövranının təbii axınının qarşısını alır, təbii şəraitin ziddinə olaraq bir çox halda təbii proseslərin ritmini pozur. Torpaq-tikinti konstruksiyaları, yolqazma işlərinin və s. müx­təlif səviyyələrdə (mikro-, mezo-) aparılması yalnız qlobal pro­sesləri deyil, torpaqların münbitləşdirilməsində iştirak edən mikro-elementləri, meşələri, hətta torpaq orqanizmlərini (onurğalılan, onurğasızları, bakteriyaları, göbələkləri, yosunla­rı və s.) tələf edirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, nə torpaqdan bəhs edilən elmi ədəbiyyatlarda, nə də normativ hüquqi sənədlərdə torpaq təbii şəraitin komponenti, onun inteqrativ funksiyası kifayət də­rəcədə qiymətləndirilməmişdir. Əgər biz bu gün təbii kompo­nentlər arasındakı epigenetik prosesləri, onun qanunauyğun­luqlarının coğrafi mahiyyətini ətraflı öyrənsək, belə halda bü­tün təbii ehtiyatlardan istifadənin qiymətləndirilməsini, metod­ları və metodologiyanı daha çox zənginləşdirmiş olarıq.

Müasir dünya əhalisinin maddi-texniki sərvətlərə olan tələ­batının artması, urbanizasiyanın intensivləşdirilməsi və s. nə­ticəsində Yerin üzvü və qeyri-üzvü formalaşması, sferaların və onların daxilində gedən strukturlaşmanm pozulması, biogen dövranın inkişafına ziddiyyətli təsir göstərir. Xüsusilə, təbii eh­tiyatlardan (tükənən və tükənməyən) səmərəli istifadə edilmə­məsi nəticəsində anomal təsirlər yaranır. Deyilənləri xeyli də­rəcədə nizamlamaq məqsədilə elmi-texniki və texnoloji tərəq­qini nizamlamaq lazım gəlir. Bunlarla yanaşı təbii ehtiyatlar­dan daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə istehsalın texno­logiyasında, tükənən və tükənməyən sərvətlərin qiymətləndi­rilməsində ekoloji balans metodundan istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edər. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər dünya ölkələrində təbii və maddi ehtiyatlardan istifadə edilmə­sində ən çox tətbiq edilən iqtisadi, enerji, geoloji və s. dair ba­lans metodu olmuşdur. Ekoloji balans metodlarının tətbiq edilməsinə müasir dövrdə çox böyük ehtiyac vardır. Lakin in­diyə qədər idarəetmə, qiymətləndirmə sahəsində ekoloji balans- laşma metodundan kifayət dərəcədə istifadə edilmir. Belə ya­naşmaya mineral ehtiyatların qiymətləndirilməsində də çox böyük ehtiyac vardır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təbii və maddi-texniki ehtiyatların qiymətləndirilməsi və idarəetmə sa­həsində ekoloji balanslaşdırma metodlarını təkmilləşdirmək təxirəsalınmaz məsələlərdəndir.

Ekoloji proseslər, onların insana və canlı orqanizmlərə yaxşı və pis təsir göstərmələrinin müəyyən edilməsi, eyni za­manda mühitin optimallaşdırılması, bu sahədə coğrafi qanu-

156 157

YERİN SFERALARININ EKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ'Cədvəl 2

№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 41 Yer qabığı

(Coğrafi təbəqə)Y erin üstü, 35-40 km

dərinliyə qədər su, hava, biosfer və litosferin qarşılıqlı təsirləri baş verdiyi qatlardır. M addi törəmənin yarandığı təbəqədir.

Bütün canlı və cansız aləmdə gedən biotik və abiotik proseslər, onların qarşılıqlı təsirləri, ə s lin d ə ek o lo ji c ə h ə td ə n o p tim a llıq yaratmaqla yanaşı bir çox yerdə ekstremal mühitin formalaşmasına təsir göstərirlər. Canlı aləmin yaşaması və eləcə də, insanların populyasiya şəraiti olmasına baxmayaraq bir çox yerdə insanın yaşaması və fəaliyyəti üçün gərginliklər yaranır.

H əm in sferan ın üzvü və qeyri-üzvi prosesləri müxtəlif mərhələlərdə gərgin ekoloji dəyişmələrə səbəb olur.

2 Atmosferi əhatə edən hava mühiti, yaxud atmosferin

qaz «qülləsi»

Qaz qülləsi dinamik və m ürəkkəb tərk ibə m alik olması ilə fərqlənir. Ağırlığı

Atmosferin aşağı təbəqəsində yer, yuxarı təbəqəsində kosm ik mənşəli m addələr mövcuddur.

♦Mü.Mlıt ekolo ji xüsusiyyətləri üm u m ilə şd i rə rk ə n ver və yera tra fl s fe ra la ra da i r a p u u lm ış bir çox tədq iqa t n ıəJm na tkm ııa əsas/annuşı/ ır

№ Ver va y e rətrafı s fe ra la r XassələriI

Ekoloji \ıis ııs i\ y.ıt.tri

1 2 3 4

L _

5,15* 10 ' tondur. Həyatın əmələ gəlməsi və canlı aləmin fəa liy y ə ti üçün əsasd ır. Əhalinin çoxtərəfli fəaliyyəti üçün maddi bazadır.

Günəşin şüalarının yerə ötürülməsində ultrabənövşəyi şüalan təmizləyir. İqlimin və küləklərin formalaşmasına şərait yaradır. Atmosferin hava hövzəsi, iqlim in və küləklərin yaranmasına təsir göstərir. Şaquli və üfüqi o laraq m üxtəlif dərəcədə istiliyə və təzyiqə malik olurlar. 20 qədər müxtəlif qazlardan (azot, oksigen,

Atmosfer nəinki qazların reaksiyasına, eyni zam anda günəş şüalan vasitəsilə litosferdə (yerin bərk qatında) geokimyəvi, biosferdə isə biokimyəvi proseslərə şərait yaradır.

Ekzogen prosesləri, xüsusilə torpaqların eroziysmı sürətləndirir, yağıntılar üçün şərait yaradır, güclü hava axınları və buxarlanma vasitəsilə su dövranını hərəkətə gətirir, beləliklə, yerli və qlobal miqyasda maddələr mübadiləsinə şərait yaranır. Atmosfer özünün xüsusiyyətlərinə görə insanlara birbaşa təsir göstərir. A ntropogen təsirlər vasitəsilə istiliyin, aerozolların artm ası «parnik», buxarlanma effekti yaradır.

Atmosfer ətraf mühitin formalaşmasına, dinamikliyinə təsir göstərməklə yanaşı ekoloji

№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 4

hidrogen, kükürd, ozon və b.) ibarətdir. Suyu və mikro- elementləri buxarlandırmaq, io n la şd ırm a q x assəs in ə , optik, akustik, elektromaqnit xüsusiyyətinə malikdir. Ən başlıcası atmosfer təbii yolla təkrar istehsal xüsusiyyətinə malikdir.

proseslərdə birbaşa və dolayı iştirak edir.Atmosfer Yer mühitinin formalaşma­

sında, eyni zamanda ekoloji proseslərin q lo b a lla şm a s ın d a əvəzsiz yer tu tu r . Çirklənmə və çirkli havanı təmizləmə xassəsinə malikdir.

Müasir dövrdə azon dəliklərinin təbii olaraq qabarma və çəkilməsi, antropogen təsirlər nəticəsində daha da genişlənməsi dünya ölkələri üçün həlli təxirə salınmaz ekoloji problemə çevrilmişdir.

3 Litosfer Y erin ü st b ərk q a tı. Qalınlığı 50-200 km arasında dəyişir.

N isb ə tə n ü s t h issəs i ekzogen, alt hissəsi endogen proseslərlə dəyişir.

Başqa sferalara nisbətər, sabitdir. Digər sferaların formalaşmasında bazis rolunu oynayır. Üst təbəqəsi litofi! elementlərlə zəngindir. Dövri sistemin 55-ə qədər element’, buradadır- O,Si, Al, Ti. В, Г və b.

j

№ Y'er və yerətrafı sfe ra la r X assələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 4

Alimlərin tədqiqatlarına görə bütün qələvi, qələvi torpaq hissəciklər, halogenlər, nadir elementlərdən bir çoxu buradadır.

Yer qabığı kütləsinin 90 %-dən çoxunu,okean sularının duz tərkibinin 97 %-ə qədərini təşkil edir. Ekzogen proseslərin təsiri nəticəsində həmin sferada havanın, suyun, torpağın təsiri müxtəlif ekoloji proseslər yaradır. Yerin geokimyəvi strukturunda iştirak etməklə ekoloji prosesləri qismən sürətləndirir. Bəzən həmin proses antropogen təsirlər nəticəsində daha da fəallaşır.

4 Torpaq Q u r u n u n l i t o s f e r hissəsinin üst məhsuldar qatı. Canlı və cansız təbiətin tərkib hissəsi olmaqla təbii təkrar istehsala malikdir. Su, hava,

Torpaqlar fiziki, kimyəvi mineral xüsusiy­yətlərindən, coğrafi səciyyələrindən asılı olaraq müxtəlif tiplərə və eləcə də münbitliyə malik olurlar. Torpaqda qida rejimini, təbii

№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 4

istilik və s.vasitəsilə mineral üzvü maddələri parçalayır. Litosferin formalaşmasında i ş t i r a k e d i r . M ü x t ə l i f çöküntülər (qum, toz, lil və s.) m a q n i t l i k , s ü x u r l a r d a t o r p a q l a r ı n l i t o s f e r l ə əlaqəsinə şərait yaradır.

m əhsuldarlığı qorum aq üçün onlardan səmərəli istifadə etmək lazım gəlir. Ən b aş lıcası odu r ki, t o r pa q l a r ın təbii m əhsuldarlığ ın ı m ühafizə etm ək üçün aqrotexniki qayda l a ra düzgün riayət edilməlidir. Məhsuldar torpaqların mühiti qiymətləndirilməli, lazım gəldikdə onları əhatə edən tarixi landşaft bərpa edilməlidir.

Torpaqların mühafizə edilməsi üçün təbii landşaftları saxlam aq, təbii meliorasia sistemini öyrənmək, yaradılacaq meliorasiya sistemlərini yeknəsəkləşdirmədən yerli təbii meliorasiya sisteminə uyğunlaşdırma tələb olunur.

Azərbaycan torpaqlarını mühafizə etmək üçün, ilk növbədə, onun təbii və uzun illər sınaqdan çıxmış landşaft-mühafizə sisteminə daxil olan elementləri (meşə-tala, xiyaban.

№ Yer va y e rətrafı sfe ra la r X assələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 4

bağ, qoruq-örüş və s.) qorumaq lazım gəlir. Eyni zamanda torpaqlar landşaft tiplərinin formalaşmasına təsir göstərirlər. Yerli mikro aqroiqlim sahələri torpaqların mühafizəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qar örtüyü əkini qoruduğu kimi, la n d şaftla r da to rp a q la rı qoruyur və to rp a q əmələ gəlməsində iştirak edir.

Düzgün texnologiyaya rəayət etdikdə aqrolandşaftlar torpaqların mühafizəsində mühüm yer tuta bilər. Torpaqların müasir d ö v r d ə i s t e h s a l v a s i t ə l ə r i k i m i qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqlardan səmərəli istifadə edilməsi iqtisadi, sosial, ekoloji mahiyyət kəsb etməklə yanaşı əvəzedilməz m illi sərvət kimi qiymətləndirilməlidir.

№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 4

5 Hidrosfera

Yerin atmosfer və litosferi arasında yerləşən bütün su mənbələri (dünya okeanı, dənizlər,

yeraltı sular, çaylar, atmosferdə olan sular və b.) daxildir.

Bütünlüklə suların həcmi hidrosferada 1,4 myd km3 ir. Onun böyük hissəsi-94 % dünya okeanına məxsusdur. Enerji nizamlayıcı, maddələri yerli və qlobal mübadilə etmək xüsusiyyəti vardır.

Suların qeyri bərabər paylanm asına baxmayaraq onun bütün hissələri böyük su dövranı vasitəsilə birləşirlər. Səth suları həcminə görə qismən az olsa da, planetin həyatında, inkişafında, formalaşmasında mühüm rol oynayır. Sular nəinki canlı aləmin və eləcə də insanların həyatında mühüm yer tutmaqla yanaşı ətraf mühitin maddələr və enerji dövranının nizamlanmasında, bununla da ekoloji proseslərdə iştirak edir.

Dünya okeanı, nəqliyyat, təsərrüfat, hidroponik təsərrüfat imkanlarına malik olmasına görə quru

ərazilərdə gərginliyi bölüşdürmək kimi funksiyaya malikdir.

6 BiosferaYerin canlı aləmlərindən ibarət

Biosferdə müxtəlif maddə və enerjilər biogen dövrana

Biosferdə bir-birilə ilə əlaqədar olan maddələr qrupu aşağıdakılardan ibarət

№ Yer və yerətrafı s fe ra la r X assələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 4

üst təbəqəsi olub atmosferin aşağı hissəsini, hidrosferin və litosferin bir hissəsini əhatə edir.

m alik olm aqla mürəkkəb y e r l i , q l o b a l h ə r ə k ə t ə m alik d ir. Bəzi alim lərin f i k r i n c ə h ə m i n p r o s e s atomların biogen hərəkətidir. Bu hərəkətin mənbəyi günəş enerjisi olm aqla planetar, biokimyəvi, geokimyəvi və geoloji mahiyyət kəsb edir.

Biosfer canlı aləmi əhatə e t m ə k l ə y a n a ş ı , c a n l ı olmayan, lakin yerin canlı aləmilə əlaqədar olan sferalar üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

o lm aqla m ənşələri geoloji proseslərlə bağlıdır: -canlı maddələr; biogen maddələr; cansız maddələr; biocansız; radioaktiv; parçalanm ış atom lar; kosmik mənşəli maddələr.

Cansız m addələrin ham ısını alimlər vaxtilə biosferin canlı aləminə məxsus olduğunu bildirirlər.

Müasir dövrdə biosferdə, hidrosferdə, litosferdə mövcud olan canlılar geoloji, geokimyəvi və geof iziki proses lər lə dəyişmələri bu gün də davam edir.

C anlı aləm bir çox biogeokim yəvi p r o s e s l ə r va s i t ə s i l ə a ş a ğ ı d a k ı l a r ı n yaranmasına səbəb olur: qazların əmələ gəlməsinə, canlı və mineral maddələrin akkum ilyasiyasına, turşulaşdırm a-bərpa olunan maddələrlə mineral maddələrin ehtiyatlarının əmələ gəlməsinə; insanın

№ Y e r və y e rə tra fı s fe ra la r X a ssə lə ri E k o lo ji xü su s iy y ə lə ri

1 2 3 4

t e x n o g e n fəa l i iyə t i ilə b i ok i myəv i , biogeokimyəvi proseslərin fəallaşmasına və s. Bütün bunlar Yerin geoloji inkişaf dövrləri ilə sıxı əlaqədardır. Həmin proseslər Yerdə və ətraf mühitdə gedən proseslər və son 200 ildə Noosferin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq daha intensiv xarakter almışdır. Antropogen fəaliyyət nəticəsində yerin geokimyəvi q o v şaq la rın ın , sahələr inin pozulm ası biosferdə gedən təbii balanslaşma prosesini də pozur.

7 Kosmosfera Kosmik sfera Yer mühiti üçün zəruri olan sferadır. Günəş sistemini, ona daxil olan cisimləri, planetləri əhatə edir. Yerə güclü təsir edə bilən proseslərə malikdir. Burada

Kosmik sfera planetlərarası müvazinətin yaranmasına təsir göstərir. Kosmik aləmlə indiyə qədər bağlı nəzəri və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən məlumatlar əsasən günəş sistemi ilə əlaqədardır.

Yerə birbaşa və dolayı təsir göstərir. Bu

№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri

1 2 3 4

əsasən fiziki və kimyəvi p r o s e s l ə r s əc i y y ə v i d i r . Kosmosferanın yaranması, inkişafı və təkamülləşməsi olduqca uzun dövrlü olub ləng gedir.

təsirlər yerdə həyatın sabitliyinə təsir göstərməklə yanaşı bəzən ekstremal hallar yaranmasına səbəb olur. Kosmik mühit Yer qabığına, insanlara birbaşa və dolayı təsir göstərir. Bir sıra proseslər, ekoloji şəraitə çox təsir göstərməsinə baxmayaraq qravitasion dalğalar, kosmik elektromaqnitizm və s. az öyrəni lmi şdi r . H əmi n təs i r l ər yer in deformasiyasına, zəlzələ və vulkanların yaranmasına səbəb olur. Bunun nəticəsində yerin təbii ekoloji şəraiti pozulur. Ən başlıcası günəş fəallığının artm ası yerdə ekoloji gərginliyin yaranmasına təsir göstərir.

Cədvəldən aydın olur ki, yerin təbii sferaları mürəkkəb quruluşa və dinamikliyə malik olmaqla yanaşı burada özlərinə məxsus ekoloji şərait vardır. Coğrafi ekologiya vasitəsilə sferalararası epigenetik proseslərin yaratdığı ekoloji vəziyyətlər Yer planetinin ekoloji şəraitinə dair qiymətli məlumatlar verir. Həmin tədqiqat obyekti elmlərarası mahiyyət kəsb etməkdədir.

VI FƏSİLnauyğunluqların nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi təbəqə, onun tarixi in­kişafı, xassəsi, funksiyası və s. haqqında elmdə artıq çoxlu mə­lumatlar vardır. Bununla əlaqədar olaraq ekoloji proseslərin inkişafına coğrafi qanunların təsirini nəzərə almaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, enerjinin, maddələrin regional və qlobal dövranı, təbii zonallıq, təbii mühitin ritmliyi, təbii komponentlərin yerli və regional dəyişkənlikləri və onunla əla­qədar sosial mühitin dinamik və ritmik dəyişməsi və s. ekoloji proseslərin daha dinamik və daha mürəkkəb inkişaf etməsin; təsir göstərir.

Deyilənlərlə yanaşı xüsusilə qeyd etmək lazım gəlir ki, eko­loji proseslər gərginləşdikcə coğrafi qanunlara qarşı əks qüvv; yaranır. Artıq belə vəziyyətlə bağlı olan məsələlər elmi dəlillər vasitəsilə bizə aydındır. Məsələn, yerin istixana effekti ilə hava­da istiliyin artmasını, maddələr dövranının dəyişməsini, feron. xlor və b. elementlərin təsiri ilə ozon dəliyinin yaranmasını v; b. misal göstərmək olar. Ümumiyyətlə, litosferdə gedən güclü antropogen təsir qloballaşaraq «hidroiqlim» axını (effekti) ya­radır. Yuxarıda göstərilən qlobal proseslərin yaranmasını həy­atın və eləcə də, cəmiyyətin tarazlı inkişafında ən mühüm ma­neələr hesab etmək olar.

Deyilənlərlə yanaşı qeyd etməliyik ki, coğrafi təbəqədə v; ümumiyyətlə, ətraf mühitdə gedən proseslər, antropogen təsir lərin coğrafi təbəqəyə təsiri, eləcə də həmin təsirlərin cəmiyyəti birbaşa və dolayı təsirləri haqqındakı məlumatları hələ kifayət ləndirici hesab etmək olmaz. Deyilənlərin nəzərə alınması v; sistemləşdirilməsi tarazlı inkişafın öyrənilməsində mühüm əhə­miyyət kəsb edə biləcəkdir.

Ətraf mühitin öyrənilməsi və mühafizəsinin elmi izahı

Fikrimcə, mənim buraxdığım ən böyük səhv, ətraf mühitin

birbaşa təsirinə az əhəmiyyət verməyim olmuşdur.

Ç.Darvin

6.1. Ətraf mühitin ekologi və coğrafi mahiyyəti

Ə traf mühit haqqında məlumatlann tarixi qədim dövrə aid olsa da onun mühafizəsindən bəhs edən elmi, təcrübi əhəmiy­yətli məlumatların yaranması yeni dövrə aiddir. Böyük Sovet və Azərbaycan Sovet Ensiklopediyalarında ətraf mühitə, onun mühafizəsinə dair yazılar təbiəti mühafizəyə dair təhlillərlə əla­qələndirilir. Bir sıra qiymətli, elmi məzmun kəsb edən yazılar­da, xüsusilə Zərdüştdə (А.О.Маковельски, Авеста, В. 1956), «Əxlaqi-Nasiri» də (N.Tusi B. 1980) və b. əsərlərdə ətraf mühit yalnız təbii şəraitin birliyi deyil, insanların yaratdıqları maddi aləmin təbiətlə birlikdə məcmui kimi də qiymətləndirilmişdir. Müasir dövrün bir çox yazılarında ətraf mühiti mühafizə (ƏM M ) adı altında aparılan elmi istiqamətlər və problemlər keçmiş ittifaqda və eləcə də, Azərbaycanda 1970-ci illərə tə­sadüf edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühiti formalaşdı­ran təbiət-əhali-istehsal sistemləri təbiəti mühafizə sahəsində kifayət dərəcədə təhlil olunmur. Ə traf mühitin öyrənilməsinin elmi mahiyyətləri bir çox əsərlərdə və eləcə də, layihə sənədlə­rində (И.П.Герасимов 1975, Ю.Г.Саушкин 1976, Г.И.Сидо- ренко 1978, Ю.В.Новиков 198 0 , Ş.Y.Göyçaylı 1996 və b.) əks olunmuşdur. Avropa ölkələrinin bir çoxunda “Envayronmen- tal (ətraf mühit) ekologiya” jurnallarında və tədqiqatlarda ma­raqlı elmi və təcrübi əhəmiyyətli yazılar nəşr olunur. Həmin

168 169

mənbələrdə təbiətin ayrı-ayrı komponentlərinin çirklənməsi və mühafizəsi, eləcə də şəhərlərin ekologiyası və ətraf mühitin mühafizəsindən bəhs edilir. Ən maraqlı məsələlərdən biri də odur ki, Azərbaycanda ətraf mühitə dair plan və proqramlarda dövlətin ətraf mühitin idarə edilməsindəki yeri qiymətləndirilir. Daha sonra təbiətin və sosial şəraitin çirklənməsi və mühafizəsi məsələlərinin öyrənilməsində sintetik metodlar az da olsa öz əksini tapır.

Qeyd edilməlidir ki, müasir dövrdə ekoloji proseslərin öy­rənilməsi və ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərində sintetik və regional mahiyyətlərin açılmasında coğrafi tədqiqatlara böyük ehtiyac vardır. Coğrafiyanın həm nəzəri və həm də tətbiqi mə­

də aparıcı funksiyanı ancaq vahid coğrafiya elminə əsaslanan idarəetmə sistemi yerinə yetirə bilər. Bununla yanaşı digər elm sahələrinin nailiyyətlərindən də həmin sahədə istifadə etmək olar.

Ə tra f mühit haqqında tədqiqatlar genişləndikcə bu ifadə­nin mənası tədriclə maddi aləm, təbii şərait, coğrafi mühit, eko­loji şərait və s. kimi anlayışlarla qismən yaxmlaşdırılmışdır. Ət­ra f m ühitin öyrənilməsi və mühafizə edilməsi, ekologiya elmləri sistem inə daxil edilməklə eyni zamanda tətbiqi mahiyyət kəsb edir. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, həmin sahə ekologiya elm indən daha qədim olmaqla eramızdan əvvəl yaranmağabaşlam ışdır. Xüsusilə, Antik dövrün filosoflarından Heraklit,

şələlərində ətraf mühitin mühafizəsi ilə yanaşı mühitin struktu-. D em o k rit, Epukür, Aristotel, Platon, Epidokı və b. dünyanın runa, funksiyasına, proqnozuna və s. dair CİS sistemləri vasi- y a ran m ası, səma cisimlərinin cazibə qüvvəsi, insanın yaranma- təsilə qiymətli məlumatlar verilir. sı, in san ın təbiətlə qarşılıqlı əlaqələri və s. haqqında qiymətli

İndiyə qədər göstərilən sahəyə dair apanlan bəzi tədqiqat- fik irlə r söyləmişlər. Bunlara misal olaraq Anaksaqorun «təbi­ətlə in san arasında qarşılıqlı təsirin nəticəsində insan tə­fək k ü rü n ü n dəyişməsi» ideyası, Demokritin «insanların yaran­m a s ın a d a ir fikirlərində ətraf mühitin təsirinin əlaqələndirilmə­sini» A n tik fəlsəfənin həmin dövrlərdəki müvəffəqiyyətlərindən say m a q o lar. Həmin məsələlərə dair təhlillərdə Əl-Fərabi, İbn- Sina, Ə l-B iruııi və başqaları orta əsr Avropa filosoflarını xeyli

aşağıdakı kimi ifadə edilir. Ətraf mühit anlayışında bir-biri ibj geridə qoym uşlar. Göstərilən istiqamətdəki biliklərin Yerin qarşılıqlı əlaqəyə malik insanların əməyi, məişəti və istirahətin»! əm ələ gəlm əsi, təbii seçmə, təkamül nəzəriyyələrinin və b. ya­

lar mühüm əhəmiyyət kəsb etsələr də, onlar ətrafında ümumi ləşdirmələr aparılmamışdır. Yazılan əsərləri və apanlan təhlil­ləri mahiyyətinə görə aşağıdakı istiqamətlərə ayırmaq olar: nə­zəri və elmi; elmi-kütləvi; texnoloji və texniki; sintetik; tətbiqi və layihələşdirmə.

Ümumiyyətlə, ətraf mühitə dair yazılarda onun məzmunu

təsiri altmda olan təbii, antropogen strukturlardan ibarət sis- ra n m a sm d a xüsusi əhəmiyyəti olmuşdur. Sonralar elmlərdətemlər nəzərdə tutulur. Həmin sahə təbii və sosial sistemlərdən m ü x tə lif istiqam ətlərin və cərəyanların yaranması, həmin sahə- ibarət olmaqla fiziki, kimyəvi və bioloji qanunlara tabedir, də və e ləcə də, təhsil s i s te m in d ə siyasətləşmənin g e tm ə s i , ətraf Deyilənlər ətraf mühitin mahiyyətinə xeyli aydınlıq gətirmiş m ühitdən bəhs e d ə n s a h ə lə r in in k işa f ın a m ə n f i tə s ir göstərmiş- olsa da, onun mahiyyətinə və formalaşmasına coğrafi, geoloji dir. H ə tta yeni d ö v r d ə m e y d a n a g ə lm iş antropocoğrafiya, və planetar məlumatlarda daxil etmək lazım gəlir. kosmologiya, astrologiya, s o s io lo g iy a və digər elmlərin inkişafı

ƏMM geniş sahə olmaqla mühüm elmi və çoxsahəli tədbiqi tədricən zəifləmiş, bir qədər də bayağılaşmışdır. Göstərilənlər əhəmiyyət kəsb edir. Həmin sahədən elmin bir çox istiqamətlə- nəinki ə tra f mühit haqqında biliklərin formalaşmasına və rində bəhs olunur. Onlar içərisində xüsusilə fəlsəfə, coğrafiya, ümumiyyətlə, ekoloji e lm lə r s is te m in in inkişafına əks təsir gö- iqtisadiyyat, ətraf mühit mühəndisliyi (envayromental enginee- stərmişdir.rinq) fərqlənir. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, belə bir sahə- XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq e lm lə r sistemində

170 171

transformasiya (riyaziyyatlaşma, ekologiyalaşma, sosiallaşma və s.) getməyə başlanması elmlərin inkişafına müsbət təsir gös­tərməklə yanaşı sintetik istiqamətlər də genişləndi. Bununla əlaqədar ətraf mühitdən bəhs edən bir sıra sahələr və eləcə də, coğrafi istiqamətlər formalaşmışdır. Müasir dövrdə mühiti for­malaşdıran bütün komponentlərin struktur dəyişikliklərini, on­ların epiqenetik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, modelləşdiril­məsi və proqnozlaşdırılması barədə coğrafiya səmərəli elmi- tədqiqat metodlarına malikdir. Deyilənlər ətraf mühitin öyrə­nilməsinin fəlsəfi əsaslarının, xüsusilə Avropa ölkələrinin bir çoxunda envayronmental istiqamətlərin və elmi-metodik ya­naşmaların təkmilləşdirilməsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilən sahədəki elmlərarası sintetikliyin mahiyyətində bir çox elmlər üçün zəruri olan komplekslik-coğrafiyalıq var­dır. Həmin mahiyyət təbiət-əhali-istehsal arasındakı qanuna­uyğunluqların çoxtərəfli əlaqələrini əks etdirir. Ona görə də ət­raf mühiti mühafizədə başqa elm sahələrinin metodlarından istifadə etməklə yanaşı, coğrafi metodlardan, yanaşmalardan, proqnoqzlaşdırmadan və s. təhlillərdən istifadə edilməsinə də böyük ehtiyac vardır. Deyilənlər həyatın bir çox sahələrində, xüsusilə layihələrin tərtibində özünü doğrultmuşdur. Bununla yanaşı 60-cı illərdən Xəzərin səviyyəsinin enməsi ilə əlaqədar «Şimal çaylarının Xəzərə axıdılması» layihəsi coğrafiyaçıların təkidi ilə 90-cı illərdə dayandırıldı. Qaraboğazqol körfəzinin 1980-cı ildə əsassız bağlanması ancaq məhdud bir sahədən olan mütəxəssislərin ideyası olduğundan gözlənilən nəticəni vermə­di. Mingəçevir hidrokompleksinin layihələşdirilməsində bura­xılan nöqsanların bir qismi sintetik təhlillərin aparılmaması ilə əlaqədar olmuşdur. 1990-cı illərdə «Xəzər qalxır, biz geri çə­kilməliyik» ideyasına coğrafiyaçıların bir çoxları etiraz etmiş­lər. Bəzi nöqsan cəhətlərinə baxmayaraq, «Azərbaycanın təbii şəraitinin mühafizəsi kompleks sxeminin» (1984) hazırlanması məhz sintetik tədqiqatların nəticəsində həyata keçirilmişdir. Daha bir sıra misallar gətirmək olar ki, onların ətrafında apa rılan analitik təhlillər əsasən coğrafi təfəkkürə əsaslanmışdır.

Ə traf mühitin öyrənilməsi və mühafizəsi məsələlərinin hə­yata keçirilməsində elmi və təcrübi sahədəki əməkdaşlıqları dörd mərhələdə qruplaşdırmaq olar:

birinci, mühitin paleoekoloji vəziyyətinin öyrənilməsində, onun təkamül prosesinin, dinamikliyinin sistemləşdirilməsində;

ikinci, mühitin təbii və sosial sistemlərinin tədqiqində və onların əlaqə modellərinin qurulmasında;

üçüncü, mühafizənin kompleks sxeminin və layihəsinin ek­spertizadan keçirilməsi üçün coğrafi əsasların işlənməsində;

dördüncü, mühitin bərpası, optimallaşdırma məsələləri ilə əlaqədar nəticələrin proqnozlaşdırılmasmda.

Y uxanda göstərilənlərin icrasında bir çox ixtisas sahələrin­dən o lan nümayəndələrin, xüsusilə sintetik elmin və eləcə də, coğrafiyanın nümayəndələrinin iştirakı zəruridir. Ümumiyyət­lə, Ə M Ö sahəsində aparıcı mütəxəssislər sintetik biliklərə yük­sək səviyyədə yiyələnməlidirlər.

D eyilənləri bir sıra səbəblər üzündən hələlik yüksək səviy­yədə h əy a ta keçirmək mümkün deyildir:

b irin c i, ƏMÖ üçün mühüm əhəmiyyəti olan «Ətraf mühit h a q q ın d a təlim» müasir dövrün tələbləri səviyyəsində təhlil edilm əm işdir;

ik inc i, elmin bir çox sahələrində fənlərarası əlaqələr, bu sa­hədəki əm əli fəaliyyətin elmi-metodik əsası işlənməmişdir. Eyni z am an d a elmi mahiyyətlər kifayət dərəcədə sintezləşdirilmir. M əsələn, ümumbəşəri əhəmiyyəti olan ehtimal nəzəriyyəsi əsa­sən riy az i təhlillərdən və mexanikadan, təkamül nəzəriyyəsi biologiyadan (təbiətşünaslıqdan), təbiətin e n e r ji istehsal döv­riyyələri k o m p l e k s rayonlaşdırmadan (coğrafiyadan) kənara çıxmır və s;

üçüncü, e k o l o j i d i l im iz in k i f a y ə t d ə r ə c ə d ə formalaşmaması- na görə ekologiya sahəsində bəzən geniş əhali kütlələrinin mükalimələri aydın olmur, hətta terminoloji təhlillərin kifayət dərəcədə aparılmaması üzündən mütəxəssislərin bir-birini başa düşməməsi halları da yaranır. Bunlar da, öz növbəsində, bir sıra çətinliklər yaradır. Ekologiya sahəsində ekoinvestisiya

172 173

düzgün realizə edilmir. Xarici təcrübələr səmərəli öyrənilmir, nəticədə, mövcud maddi-texniki bazadan səmərəli istifadə edil­mir və ətraf mühiti mühafizənin infrastrukturu kifayət dərəcə­də formalaşdırılmır. Göstərilən səbəblər ətraf mühitin öyrənil­məsi və kadr hazırlığında müəyyən maneələr yaradır.

Qeyd etməliyik ki, ƏMÖ sahəsində daha səmərəli fəaliyyət göstərilməsi üçün elmşünaslıq özü də kifayət dərəcədə müvafiq informasiya əks etdirməkdə məhduddur və ətraf mühitin idarə edilməsində coğrafi metodlar hər zaman tətbiq edilmir. Deyi­lənlər ilk növbədə ətraf mühitin obyekti, burada gedən proses­lərin qanunauyğunluqları haqqında bəsit təsəvvürlərin olması­dır. Biz ətraf mühiti və onun planetar mahiyyətinin sadələşdi­rilmiş modelini 6-cı şəkildə əks etdirmişik. Onun gələcəkdə yeni tədqiqatlar nəticəsində təkmilləşdirilməsi məqsədə müvafiq olar.

Ə traf mühitin sərhədlərinin müəyyən edilməsində də mü­cərrədlik vardır. Buna baxmayaraq ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri bir çox ölkələr tərəfindən həyata keçirilir. Avropa ölkələrində «ətraf mühit» ekologiyanın envayronmental isti­qaməti kimi qəbul edilir. Türkiyədə isə «çevrə qoruma» adla­nır. Ə traf mühitin sərhədləri təbii şəraitin sərhədləri ilə hər za­man tamamilə üst-üstə düşmür. Belə halda ətraf mühitin təbii şəraiti ilə yanaşı, sosial mühitin də sərhədlərini müəyyən etmək lazım gəlir. Xüsusilə qeyd etməliyik ki, ətraf mühiti formalaş­dıran təbii mühitin sferalan (litosfer, hidrosfer, atmosfer və s.) olmaqla yanaşı, cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətləri və ətraf mühi­tə güclü antropogen təsirin göstərilməsidir.

ƏMM bir çox elmlərin (kimya, biologiya, geologiya, aqro­nomiya, texnologiya və s.) nəzəri, tətbiqi sahələrinə əsaslanır. Ona görə də ətraf mühitin tamamilə öyrənilməsini ancaq coğra­fiya elmi vasitəsilə əhatə etmək mümkün deyildir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ƏMÖ və mühafizəsində coğrafiya aparıcı yer tutur. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, coğrafi qanunauyğun­luqlar, aşkar edildikcə ƏMÖ və mühafizə etmək məsələləri asanlaşır. Y.Q.Sauşkinin dediyi kimi: Ə traf mühitin problemlə­

rini coğrafiyanın nəzəriyyəsi və metodları ilə silahlandırmadan, müxtəlif tipli təbii sistemləri öyrənmədən həll etmək mümkün deyildir (1976). Ə traf mühitdə sintetik proseslər baş verdiyin­dən, bu sahədə daha çox sintetikliyi ilə fərqlənən coğrafiya elmi mühüm yer tutur.

Bununla yanaşı qəbul etməliyik ki, ətraf mühit anlayışları özü də coğrafi əsaslara malikdir. Eyni zamanda ətraf mühitlə coğrafi mühit anlayışlarını tamamilə eyniləşdirmək mümkün deyildir. Lakin, coğrafi mühit haqqında bir çox təhlillər aparıl­dığı kim i, ətraf mühit haqqında belə təhlillər aparılmamışdır. Ə M Ö -də coğrafi mahiyyətləri açmaqla yanaşı başqa elm sahə­ləri ilə də bağlı mahiyyətləri dərk etmək, inteqrasiya həddini müəyyənləşdirmək yaxşı nəticə verə bilər. Qeyd etməliyik ki, elmlər içərisində coğrafiya (fiziki və iqtisadi-sosial) ətraf mühi­tə d a ir d a h a çox elmi məlumatlar verən sahədir. Eyni zamanda ətraf m ü h iti mühafizə özünün məzmununa görə tətbiqi coğra­fiyaya d a h a yaxındır. Müəyyən mənada tətbiqi coğrafiyam ət­raf m ü h itin böyük hissəsi hesab etmək olar. XXI əsrin birinci y a rıs ın a kimi bu sahədə daha geniş aydınlıqlar yaradılacağına şübhə e tm əy ə bilərik.

M ü a s ir dövrdə ekologiyada və ətraf mühitin öyrənilməsi sahəsində bütün elmlər sisteminin (təbiət və ictimai) əlaqələn­d irilm əsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Bu iki elmlər sisteminin əlaqələndirilm əsinin əsası hələ 1970-ci illərdən qoyulmuşdur. Beləliklə, həmin dövrlərdə elmlər qarşısında humanitarlaşma, sosiallaşm a, riyaziləşmə, ekologiyalaşma ideyalarının qoyul­ması m ü h ü m əhəmiyyət kəsb etmişdir. Keçən əsrin axırlanna qədər y u x arıd a göstərilənlər əsasında sintezləşmə getməsi mü­vəffəqiyyətlərlə nəticələnmişdir. Deyilənlər təbiət və cəmiyyət elmlərinin inteqrasiyasında irəliləyiş olsa da bunlar hələ nə tə­biəti, nə də ə traf mühiti kompleks mühafizə edilməsi demək deyildir.

1970-ci illərdə təbiəti mühafizə ilə yanaşı ətraf mühiti mühafizə üzrə də elmi istiqamətlər formalaşmağa başlanmışdır. Ətraf mühiti mühafizə sahəsində ekoloji mahiyyət təbiəti və

174 175

ƏTRAF MÜHİTİN QLOBAL MODELİ

ŞƏ R Tİ İŞARƏLƏR

Kosmik slstem br

Təbii sistemlər

Biososial sistemlər

Antropoqen sistemlər

Təbli-antropoqen sistemlər

Cəmiyyət

176

Ə traf mühitdə gedən bəzi prmseslər

Antropogen

üifurkasion

D » B~ Antropokosmlk

Şəkil 6

sosial m ühitin öyrənilməsi və mühafizəsi mənalarını ifadə edir. D eyilənlər kimya, texnologiya və b. sahələrdə də eyni mənanı, yəni, Ə M M -ni əhatə edir. 1970-ci illər ərəfəsində B.Qeytel, İ.P .Laptev, G .A.Voronov təbiəti mühafizə məqsədilə «sozolo- giya» elm inin formalaşdığını irəli sürmüşlər. Onlar sozologiya elminin təbiəti mühafizə sahəsində nəzəri istiqamət olduğunu əsaslandırm ağa çalışmışlar və göstərmişlər ki, sozologiya təbiət və cəm iyyət münasibətlərindən bəhs edən sahədir və bu məz­m unda ümumiləşdirmə aparmışlar (1975). Eramızdan əvvəl P la to n d an , Pliniydən başlamış XIX əsrdə J.Byuffona, Y.La- m ark a , M .V.Lomonosova, XX əsrdə N.M.Knipoviçə, B.G.İo- qanzenə, İ.M.Zibelinə, D.Fişerə, V.Qeytelə və b. yaradıcılığına istinad edərək sozologiya elminə dair ideyaların yaradıldığnı b ild irirlər. Eyni zamanda izah edirlər ki, qədim yunan dilində «sozo», «m ən mühafizə edirəm» yeni yunan ifadəsi ilə «mən xilas ed irəm », loqos isə «təlim», «elm» mənalarını ifadə edir. P ro fesso r İ.P .Laptev nəticə etibarilə sozologiyanı - maddələrin və enerjin in mübadiləsi kimi qəbul edir, daha geniş mənada qiy­m ətləndirir ki, həmin sahə təbiətlə cəmiyyət arasında maddələr və enerji mübadiləsindən bəhs edən kompleks elmdir (1975).

İ .P .L ap tev təbiəti mühafizənin elmi əsaslarına dair qiymətli .tə d q iq a tla r aparmışdır. Təbiətlə cəmiyyət arasında gedən mad­dələr v ə enerji mübadiləsinə dair elmi-metodiki yeniliklər irəli sü rm ü şd ü r. Lakin müəllif təbiət və cəmiyyət elmlərini mahiyyə­tinə, e l m d ə k i əhatə dairəsinə görə düzgün təhlil etməmişdir. G östərilən çatışmazlıq eyni zamanda elmlərin müasir struktur- laşm asındakı bəzi çatışmazlıq ilə əlaqədar olmuşdur. Məsələn, coğrafiya təbiət-əhali-istehsalın ərazi birliklərini tədqiq etməklə ictimai və təbiət e lm lə r i a r a s ın d a inteqrativ yer tutur. Əvvəlki bölmələrdə g ö s t ə r i l d iy i k im i , coğrafiya yer elmləri bölməsinə daxil edilsə də sintetik mahiyyətini itirməmişdir. Eyni zamanda coğrafiya tarixən formalaşmış elm olmaqla fundamental elmlər sırasına daxildir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, coğrafiya ilə inteqrasiyada olan bir çox ana elmlərlə onun ara­sında yeni-ortaq qollar yaranmışdır: biocoğrafiya, antropocoğ-

177

rafıya, tarixi coğrafiya, riyazi coğrafiya, politocoğrafiya və s. Bunlar yalnız coğrafiya elmi ətrafında başqa elmlərin inteqra­siyası deyil, eyni zamanda coğrafiyanın başqa elm sahələri tərə­findən qəbul edilməsidir. Qeyd olunanlar onu göstərir ki. coğrafiya elmi həqiqətən təbiət elmləri ilə cəmiyyət elmləri ara­sındakı əlaqələri özündə birləşdirən sintetik elmdir.

Eyni zamanda coğrafiya ətraf mühiti mühafizə sahəsində müvafiq proqnozlar verilməsi üçün qiymətli məlumatlar mən­bəyidir.

6.2. Ə traf mühitin öyrənilməsinin metodoloji əsasları

də irəli gedərək ətraf mühitin ekoloji mahiyyətini açmışlar. Y.G.Sauşkinlə razılaşmaq olar ki, təkamül təlimi, daha sonra ekologiya elminin inkişafı həyatı, təbiətin əsasım təşkil edən üzvü aləmi öyrənməyə təkan verdi.

Keçmiş ittifaqda isə biosferə, ətraf mühitə, insan-təbiət münasibətlərinə dair tarixən aparılmış tədqiqatları burjuaziya alimlərinin elmi əsərləri kimi inkar etmişlər. Xüsusilə coğrafi determinizmin mahiyyətindən irəli gələn qiymətli təbiət-cəmiy­yət münasibətlərinə düzgün dialektik məzmun verilmirdi. Ək­sinə Sovet dövründə təbiətə qarşı radikal münasibət bəslənil­məsi ideyası təbliğ edilirdi.

V fəsildə göstərildiyi kimi, 70 il ərzində təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin qiymətləndirilməsində cəmiyyətin aparıcı

Ə traf mühit anlayışının insanların təfəkküründə hələ qədim qüvvəsi kimi istehsal Üsulunun inkişafına üstünlük verilmiş, zamanlardan özünə məxsus yeri olmasına baxmayaraq, əvvəlki m əhsuldar qüvvələrin inkişafında təbii şəraitin əhəmiyyəti ki- bölmədə göstərildiyi kimi, bu sahədə konkret və geniş elmi təh- fayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir. Eyni zamanda təbiətin lillər aparılmamışdır. Orta əsrlərdən başlayaraq təbiət və cə- inkişafı, bununla əlaqədar onun təkamülləşməsi haqqında bi- miyyətin qarşılıqlı əlaqəsinə, dialektikasına, antropocoğrafi Jikjər sahəsində qazanılan çoxəsrlik məlumatlardan səmərəli xüsusiyyətlərinə və s. dair yazılarda ətraf mühit haqqında qiy- istifadə edilmirdi. Onun nəticəsidir ki, tarixən kəşf edilmiş təbi- mətli məlumatlar verilmişdir. Daha sonra cəmiyyətin inkişa-31 qanunları, onların ətraf mühitin formalaşmasındakı rolu tə- fında coğrafi mühitin roluna dair tədqiqatlarda da ətraf mühi- biət və cəmiyyətdə gedən qarşılıqlı əlaqələrin izahı düzgün təhlil tə dair maraqlı təhlillər aparılmışdır. F.Engelisin “Təbiətin dia-eddm irdE Deyilənlərlə əlaqədar olaraq göstərməliyik ki, təbii lektikası” (B., 1966), S.V.Kolesnikin “Cəmiyyətin inkişafında ?ərait varlığın və ictimai həyatın əsası olmaqla əhalinin yaran- coğrafi mühitin rolu” (1957), Y.Q.Sauşkinin “Coğrafiyanın ta-ması (populyasıyası) və fəaliyyətində həlledici rola malikdir.rixi və metodologiyası” (1981) və b. əsərlərdə ətraf mühitlə ЕУ™ J a,m anda * bl* əhah arasında vəbağlı müəyyən elmi məlumatlar verilir. Ç.Darvin hələ 170 il m übadiləsinin daima baş verməsi nəhayətsiz proses киш qıy-bundan əvvəl etiraf edərək “Mən növlərin müxtəlifliyinə dair mətiəndmlməJıdır. Bununla yanaşı şuurlu insanın (Homo-təqdimatımda ətraf mühiti nəzərə almamağımla böyük çatış- saPıeas> >^ n m a s m d a əməyin rolunun qı^ətləndm lm əs, də

, « , • „ . ■ . , , . . . ... , , əlaqədar F.Enqelsın elmi ideyası muasır dövrdə duzgun təhlilmazlıga yol vermişəm deməsi bu sahədə boyuk məna kəsb ^ , .. M ... ___ . . . . . L___. ________ .edir.

Ç.Darvindən sonra ətraf mühiti qiymətləndirən alimləri iki yerə bölmək olar. Ə traf mühitin təkamül prosesinə birbaşa tə­sirini etiraf edənlər (Rulye və b.); Ə traf mühitin təkamül prose-

edilmir. Təbii şəraitin, onun keyfiyyətinin bu gündə insana tə­sirini təhlil etmək kifayət dərəcədə əsaslandırılmalıdır. Uzun illər əhali problemləri və onun ekologiyası ilə məşğul olmağım­la əlaqədar belə nəticəyə gəlmişəm ki, coğrafi materialistlər ta-

sinə birbaşa təsirini etiraf etm əyələr (Severtsov və b.) Avropa ™ən.cəmiyyətin inkişafında təbii şəraitin rolunu düzgün ola alimlərindən (Alfons de Kandol, A.N.Beketov və b.) bir qədər [a4 ™ Plana Həqiqətən təbiətin əhali artımında.

178 179

uzun ömürlüyün yaranmasında, xasiyyətlərin və həyat tərzinin dən irəli sürülən materiyanın hərəkəti olduqca mücərrəd qəbul formalaşmasında, genetik xüsusiyyətlərin və xəstəliklərin inki- edilirdi. Məhz ona görə də bir sıra təbiətşünas alimlər, məsələn şafında, həyat fəaliyyətinin yüksəldilməsində və s. əvəzedilməz B.Q.İohanzen (1959), Petruseviç (1960), Q.Voronov (1971) rolu danılmazdır. Göstərilənlərin ölkələr və ərazilər üzrə elmi materiyanın hərəkət növlərini mühitin sferaları üzrə fərqlən- cəhətdən və əyani olaraq təsdiqlənməsinə dair kifayət qədər dirməyi zəruri hesab etmişlər. Həmin hərəkət növləri bütün sfe- dəlillər vardır. Bu proseslər içərisində gərginlik yaradan cəhət- raları əhatə edir və aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1. Abiotik və lərdən biri də təbiətin qanunları ilə hər zaman uzlaşmayan in- yaxud çansız aləmin hərəkəti (mexaniki, fiziki, kimyəvi, geolo- san fəaliyyətidir. Belə təsirlərin nəticəsində daimi buzlaşmanın ji); 2. Biotik hərəkətlər, 3. Antropogen və texnogen hərəkətlər və qar örtüyünün azalması prosesinin sürətlənməsi, səhralaş- və yaxud da sosial hərəkətlər. Göstərilən hərəkətlər, onların manın genişlənməsi müşahidə edilir, bioloji məhsuldarlıq aşağı qanunauyğunluqları haqqında elm aləmində müəyyən tədqi- düşür və s. Təbiidir ki, onları öyrənmək, təbii məhsuldarlığı qatlar aparılmışdır. Müasir dövrdə ən çətin və mürəkkəb sahə- bərpa etmək olduqca mürəkkəbdir. Təbii sistemlərin forma- lərdən biri odur ki, göstərilən bütün sferalarda baş verən hərə- laşması, onlarda enerji və maddələr mübadiləsinin inkişafı, kətlərin bir-birinə keçiriçi olması, onların insanlara və cə- dövri dəyişməsi və s. kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir. m iyyətə bütünlüklə təsirləri barədə təhlillər kifayətləndirici dey-

Ə traf mühitin təbii və sosial əsası təbii şərait-əhali-istehsal ildir. Eyni zamanda cəmiyyətin inkişafının ətraf mühitə, onun sahələri arasındakı əlaqələri birləşdirməklə infrastrukturları da sferalarına təsirinin öyrənilməsi sahəsində də həlledici pro- əhatə edir və çoxsahəli sistemə malik olduqları aydın olur. Bir blem lər çoxdur. Deyilənlər bir sıra səbəblərlə əlaqədardır: bi- çox elmi təhlillərdə ətraf mühitin sistemlərinin təbiət və cəmiy- rincisi, təbiətdə və cəmiyyətdə gedən sintetik qanunlar haqqın- yətdən və onların sintetik strukturlarından ibarət olduğu göstə- da kifayət qədər tədqiqatların aparılmaması, təbiət və cəmiyyət rilir. Fəlsəfi ədəbiyyatlarda ətraf mühitin materiya adlanması qanun ların ın sintezləşməsi haqqında biliklərin məhdudluğu ilə; ilə mühitin funksiyası və strukturu qismən dəqiqləşdirilir. Bəzi ikincisi, tarixi dövrlərdə Günəşin fəallığı ilə ictimai hadisələrin ədəbiyyatlarda ətraf mühitə dair məlumatlar bütün təbii və so- fəallığı arasındakı əlaqələrə dair elmi tədqiqatların və eləcə də, sial sferalarla-litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer, texnosferlə kosm olog iya , fıziaqnomika, genetika və b. elmi sahələrin inkar bağlı olduğu bildirilir. Göstərilən sferaların sintezinə dair qiy- ed ilm əsi ilə.mətli elmi tədqiqatlar kifayətedici deyildir. Həmin tədqiqatlar M ü a s ir dövrdə ətraf mühitlə əlaqədar tarixən aparılan elmi fiziki, kimyəvi, bioloji, geoloji, coğrafi, texnoloji proseslər ol- tə d q iq a tla r ı davam etdirmək lazım gəlir. Ə traf mühiti lazımın- masına baxmayaraq çox məhdud dairədə tədqiq edilmişdir, ca qiym ətləndirm əm ək nəticəsində nəinki təbiəti və cəmiyyəti Müasir dövrdə tədqiq edilən qanunlar və qanunauyğunluqların öyrənm əkdə, həm də idarəetmədə müəyyən səhvlərə yol veril- planetar mahiyyəti ilə ekoloji və sosial nəticələri arasındakı mişdir. Geologiya, biologiya, coğrafiya, və b. elmlərə dair in- əlaqələri və asılılığı qiymətləndirməyə ehtiyac vardır. diyə qədər aparılmış elmi nailiyyətlərə əsaslanaraq məlumatları

Ə traf mühitin sisteminin əsasən təbiət və cəmiyyətdən iba- ümumiləşdirməklə deyə bilərik ki, ətraf mühit həm birbaşa və rət olduğu göstərilir. Fəlsəfi ədəbiyyatlarda ətraf mühitin mate- həm də dolayı olaraq t ə k a m ü l prosesində iştirak edir. Ə traf riya adlanması ilə bu sahədə nəzəri təhlillər aparılmışdır. Deyi- mühitin öyrənilməsində, onun ekoloji mahiyyətinin qiymətlən- lənlər, bizim fikrimizcə ən çox ətraf mühitin fəlsəfi mahiyyətlə- dirilməsində elmi məlumatların strukturlaşmasına dair məlu- rini, elmi əsaslarını əks etdirir. Tarixən filosof alimlər tərəfin- matların böyük əhəmiyyəti vardır. Həmin məqsədlə mühiti

180 181

ancaq təbii sferalar üzrə deyil, əsasən təbii ərazi sistemləri və onları bir-birindən ayıran təbii və təbii-coğrafi sərhədlərlə ayırmaq məqsədə müvafiq olar.

Ə traf mühitin fəlsəfi mahiyyəti, ölçüləri, miqyası, d inam ik­liyi, ekoloji tutumu və s. cəhətləri barədə kifayət dərəcədə in­formasiya sistemi yaratmaq lazım gəlir. Ən mürəkkəb məsələ­lərdən biri ondan ibarətdir ik, yaşayış məntəqələrinin m ühiti­nin öyrənilməsi hələ bir fərdi insanın mühitinin öyrənməsi de­mək deyildir. İnsanın fərd halında öyrənilməsi mühüm əhə­miyyət kəsb etmiş olsa da, onlar cəmiyyətin ətraf mühitinə dair qiymətlər verilməsində həlledici məlumatlar sayıla bilməz. Bax­mayaraq ki, cəmiyyəti öyrənmək insanı bir fərd halında öy­rənməkdən asan hesab edilir.

Ümumiyyətlə ətraf mühitin mürəkkəb xüsusiyyətlərə malik olmaqla onun öyrənilməsi elmlərarası mahiyyət kəsb edir. İn­sanın fərdi halda öyrənilməsi ilk növbədə insanın bioloji xüsu­siyyətləri və ekoloji şəraiti ilə bağlı olduğundan bioloji ma­hiyyət kəsb edir. İnsanların cəmiyyət halında kompleks öyrə­nilməsi, onun ətraf mühitinin qiymətləndirilməsi, ilk növbədə, coğrafiya elmi ilə bağlıdır. İnsanların və cəmiyyətin təbii mühitdən asılılığı və təbii mühitə təsiri, mühitlə çoxtərəfli əla­qəsi konkret məskunlaşma sistemi şəraitində formalaşır. Ona görə də, hər bir məskunlaşma form a və tiplərinə görə m alik ol­duqları mühitin təbii hüdudlarından asılıdır. Həmin təbii hü­dudlar olduqca mürəkkəb xüsusiyyətlərə malik olmaqla dəyiş­kən sərhədlərə malikdir.

Ə traf mühitin, eləcə də təbiətin mühafizə edilməsində, in­san məskunlaşmasının optimallaşdırılmasında deyilənlərin əhə­miyyəti böyükdür. Lakin bir çox halda ətraf mühitin, onun biosferlə bağlı sərhədləri iqtisadi və inzibati rayonların sərhəd­ləri ilə uyğun gəlmir. Bir çox ölkələrdə təbiətdən istifadə, təbii sərhədlərlə mühafizə edilmə, eləcə də cəmiyyətin idarə edilmə­sində təbiətə bağlılıq, təbiətin qanunları ilə hesablaşmaq üstün­lük təşkil edir. Bəzi ölkələrdə ə traf mühitə münasibət, təbiəti mühafizə məsələləri cəmiyyətin idarə edilməsində ciddi nəzərə

alınmır. Bu həqiqətdir ki, bütünlüklə Yer planetində insanların fəaliyyəti artıq biosferin ekoloji tutumu, onun təbii məhsuldar­lığı ilə müvazinətləşmir. Biosferin ekoloji tutumu ilə əhalinin antropogen fəaliyyəti arasında tərs mütənasiblik vardır. Deyi­lən münasibətin yaranması, ilk növbədə, təbii şəraitin və təbii ehtiyatların istifadə edilməsində, təbii, ərazi-istehsal strukturla­rın antropogen fəaliyyətə görə balanslaşdırılmaması ilə əlaqə­dardır.

Biz ətraf mühitin təbii və sosial proseslərinin sintetikliyini nəzərə alaraq onları aşağıdakı bölgülər daxilində strukturlaş- dırırıq:

1. Hər bir yaşayış məntəqələri və aqlomerasiyaların sakin­lərinin həyat dairəsinin, əmək fəaliyyəti və təbii artımının (tö­rəmələrinin) davam etməsi üçün zəruri olan təbii-sosial sistem­lərin yaratdığı mühitlər.

2. Bir neçə təbii-sosial sistemlərə malik yaşayış arealların­dan ibarət regionun yerləşdiyi zonal mühit (ovalıqlar, bəzi dağlıq zonaların ön dağ hissələri, yaylalar və s.).

3. tri fiziki-coğrafi vilayətlərin, müxtəlif təbii-antropogen landşaftlarından ibarət olan mühit.

4. Yerin istilik qurşaqları və iri təbii-ərazi komplekslərində özünəməxsus istilik rejiminə, bəzi yerlərdə mürəkkəb hidroqra- fık şəbəkələrə malik qlobal mühit.

5. Materiklərdən, bir çox yerdə materikin hissələrindən ibarət olub, dəniz və okean təsirləri altında qalan böyük ərazi­lərin p lanetar mühiti.

6. Yerin istilik rejimi, elektromaqnetizmi, planetlərarası ca­zibə qüvvələri ilə yer mühitini formalaşdıran planetlərarası və yaxud kosmik mühit.

Göstərilənlərin coğrafi mahiyyətlərini nəzərə almaqla onla­rın daha iri miqyaslarda, makro- səviyyəyə qədər ərazi sistem­lərinə ayrılması, ekoloji cəhətdən qiymətləndirlmələri barədə geniş tədqiqatlar aparılmalıdır. Regional və yerli tədqiqatlarda mühiti daha sistemli bölmək üçün təbii landşaftların bölgülə­rindən istifadə etmək məqsədə müvafiq olar. Vaxtilə regional

182 183

tədqiqatlarda əraziləri əsasən ərazi-istehsal komplekslərinin əlaqələrinə əsasən sərhədləndirmək ekoloji cəhətdən b ir çox səhvlərə gətirib çıxarmışdır.

Etiraf etməliyik ki, yuxanda göstərilənlərdə müəyyən şərti­lik vardır. Bununla yanaşı qeyd etməliyik ki, həmin bölgülər arasında dinamik inkişafa xas olan əlaqələr mövcud olmaqla onların inkişafında və formalaşmasında kosmik aləm in təsiri müəyyən edilməlidir. Göstərilən bölgülərdə coğrafi mahiyyət­lər, eləcə də həm fiziki və həm də iqtisadi coğrafi mahiyyətlər ayırd edilməlidir. Lakin ətraf mühitin əhatə dairəsi, onun sər­hədləri coğrafi mühitlə hər zaman uyğun gəlmir. Eyni zamanda coğrafiya elmində qəbul edilən məqsəd və vəzifələr ə tra f mühiti mühafizə elminin qarşısında qoyulan vəzifə ilə də tam am ilə uz­laşmır. Bunlarla yanaşı xüsusilə qeyd etməliyik ki, coğrafiyanın əhatə etdiyi elmi məlumatlar, ətraf mühitin öyrənilməsi və mühafizə edilməsi üçün zəngin elmi məlumatlar mənbəyi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda ə tra f mühiti müha­fizəyə dair məlumatlar da coğrafi problemlərin tədqiqi üçün zəruridir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox məsələlər hələ kifayət də­rəcədə tədqiq edilmədiyindən həmin sahələrdə problem lər çox­dur və bunlar başlıca olaraq aşağıdakılardan ibarətdir: Birinci, təbiətin qanunlarının bir çoxunun hələ tamamilə kəşf edilmə­məsi ilə yanaşı kosmik aləmin yer kürəsinə və cəmiyyətə birba­şa və dolayı təsirinin geniş öyrənilməməsi, deformasiya olun­muş təbiətin təsiri, xüsusilə antropogen landşaftların insanlara və cəmiyyətə təsirinin dərəcəsinin qiymətləndirilməməsi; ikinci, təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri zamanı inteqrasiya prosesin­də optimallıq həddinin kifayət dərəcədə müəyyən edilməməsi. Deyilənlərlə yanaşı ətraf mühitin xüsusiyyətlərinin və dinamik­liyinin də kifayət dərəcədə öyrənilməməsini də qeyd etmək la­zım gəlir. Bir çox tədqiqatlar göstərir ki, ə traf mühitdə gedən dəyişikliklərin qiymətləndirilməsində biosfer və onun kompo­nentləri, əhali və eləcə də, cəmiyyətin özünü aparması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ən mühüm mürəkkəblik isə onların də­

yişkənliyi ilə bağlı ətraf mühitin və onun sərhədlərinin tədriclə dəyişməsindən ibarətdir.

6.3. Azərbaycanda ətraf mühiti mühafizənin idarə edilməsi

Ətraf mühit və onun idarə edilməsi mürəkkəb sistemlərə və çoxsahəli idarə etmə strukturlarına malikdir. Bu sahadə nisbə­tən çoxtərəfli fəaliyyət 1980-cı illərdən sonra həyata keçiril­məyə başlanmışdır. Göstərilən sahəyə dair strukturlar qanun­vericilik, idarəedici, elmi tədqiqat və kadr hazırlayan sahələr­dən ibarətdir. Müasir dövrdə ətraf mühitin öyrənilməsi, ona nəzarət olunması bir sıra dövlət və ictimai təşkilatlar vasitəsilə də həyata keçirilir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda ətraf mühitin öyrənilməsi, tə­bii ehtiyatlardan istifadə edilməsi və s. ilə bağlı bir neçə təşki­latlar hələ keçmiş dövrdən fəaliyyət göstərirdi. Lakin 1980-cı illərdən sonra onların fəaliyyəti Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi ətrafında qismən koordinasiya edilməyə başlandı. Eyni zamanda həmin qurumun fəaliyyəti Dövlət Plan Komitəsinin Təbiəti mühafizə və təbii ehtiyatlar­dan səmərəli istifadə şöbəsinin fəaliyyəti ilə koordinasiya edi­lirdi. Deyilənlər eyni zamanda ətraf mühiti mühafizə sahəsində kadr hazırlığına məqsədyönlü təsir göstərən amillərdən biri ol­m uşdur.

1990, 1997 və 2002-ci illərdə Bakı Dövlət Univesitetinin Ə traf m ühiti mühafizə kafedrasının bazasında AMEA-nm Coğrafiya İnstitutu, Respublika Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və b. müəssisələr ilə birlikdə ekologiya və ətraf mühiti mühafizə sahəsində kadrlar hazırlığı üzrə elmi-metodik kon­franslar keçirildi. Konfranslarda Azərbaycanın və keçmiş itti­faqın elm, idarəetmə və tədris müəssisələrindən alimlər və mütəxəssislər müxtəlif mövzularda çıxışlar etmiş və yekun (ple­nar) içlasında müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir. Konfranslar müxtəlif idarə və müəssisələrdə, idarəetmə sahəsində qazanılan

184 185

nailiyyətlərin şərh edilməsi ilə yanaşı müxtəlif elm və təhsil olaraq BDU da yaradılan ƏM M və təbii ehtiyatlardan səmərə- ocaqlarında Ekologiya və ƏMM sahəsində müvafiq əmək bö- П istifadə kafedrasının əməkdaşlarının bilik və təcrübəsindən lgülərinin yaradılmasına aydınlıq gətirdi. Eyni zamanda həmin istifadə edilməmişdir.konfranslar sonrakı dövrlərdə müvafiq müəssisələrin əməkdaş- 1980-ci illərdən başlayaraq təbii şəraiti və təbii kompleks- lığına təsir göstərə bildi. lərin öyrənilməsi ilə əlaqədar tədqiqatlarda ekologiya və təbiəti

Azərbaycanda yenidənqurma dövründə Ə traf mühitin mühafizə sahəsində konstruktiv əhəmiyyət kəsb edən mövzular mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət planının dövlət səviyyəsində tər- yerinə yetirilməyə başlandı. X X əsrin 60-cı illərindən sonra tib edilməsi (1998) və həyata keçirilməyə başlanması mühüm “demoqrafik partlayışın” baş verməsi, urbanizasiyanın sürət- əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin milli fəaliyyət planı Azər- lənməsi, ərzaq problemi və ətraf mühitə antropogen təsirin güç- baycanın ekoloji problemlərinin həllində, ölkəmizin idarə lənməsi insanlar arasında ekoloji təfəkkürün oyanmasına da edilməsi sahəsi üçün zəruri sənədlərdəndir. Planda ə traf mühit təsir göstərdi.üzrə başlıca vəzifələrin müəyyən edilməsi, siyasət və idarəetmə 1980-ci illərdən başlayaraq dünya alimlərinin və BMT-nin strukturu, üstün əhəmiyyətli ekoloji tədbirlər əks olunmuşdur, təşəbbüsçü mütəxəssislərinin fəaliyyətləri ilə bir çox ictimai təş- Göstərilənlərin həyata keçirilməsi məqsədilə Azərbaycanın ən kilatlar vasitəsilə ekologiya və ətraf mühiti mühafizəyə dair nüfuzlu idarə və müəssisələrinin rəhbər işçiləri və məmurları, tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlandı. Xüsusilə Əliyev Hey- tanmmış alimləri fəaliyyətə cəlb edilmiş və maraqlı nəticələr dər Əlirza oğlu 1969-cu ildən Azərbaycan Kommunist Partiya- əldə edilmişdir. Deyilənlər təqdirə layiqdir. Bunlarla yanaşı sı M ərkəzi Komitəsinin I katibi vəzifəsinə başladığı vaxtdan və qeyd edilməlidir ki, ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət Azərbaycan Respublikasının prezidenti olduğu dövr-dən ətraf planının tərtibində bir sıra çatışmazlıqlar vardır. Ən başlıcası mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə məsələ- proqram və layihə tərtibat işləri üçün çox zəzuri olan sistemli lərinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Həmin sahə üzrə təqdirəlayiq yanaşma duyulmur. Azərbaycanın ətraf mühitinin parametr- işlər görülmüşdür. 1970-ci ildə akademik H.Əliyev AMEA-ın lərini qiymətləndirməkdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən coğrafi C oğrafiya İnstitutuna rəhbər təyin edildikdən sonra institutun mövqe, onun əhatə dairəsi qiymətləndirilməmişdir. Ölkənin nəzdində Təbiəti mühafizə şöbəsi yaradıldı. Şöbənin rəhbəri ətraf mühitini təşkil edən strukturlar, Azərbaycanın və onun A M E A -n müxbir üzvü K.Ələkbərov təyin edildi. H.Əliyev ilk təbii zonalarının (regionlarının) ekoloji tutumu nəzərə alınm a-dəfə o la raq Azərbaycanda «Təbiəti mühafizə » cəmiyyəti ya­mışdır. Bu qəbildən olan çatışmazlıqların sayını artırmaq olar, ratdı. Həm in dövrdən başlayaraq Azərbaycan təbiətininə və Ən başlıcası odur ki, ƏMM üzrə milli fəaliyyət planı kimi ətraf m ühiti mühafizəyə dair elmi tədqiqat işləri yüksək sə- mühüm bir dövlət sənədini tərtib edərkən yalnız ayrı-ayrı sahə- viyyədə aparılmağa başlandı. Təbiəti mühafizə cəmiyyəti vasi- lərdən olan elm nümayəndələrini və mütəxəssisləri cəlb etmək təsilə akademik Həsən Əliyev Azərbaycan ictimaiyyətinin diq- məsələnin bir hissəsidir. Belə işlərin həyata keçirilməsində sin- qətini və marağını əsrin ən aktual problemi olan təbiəti müha- tetik sahənin nümayəndələrini, layihəçiləri, regionşünasları, fizə işinə yönəltdi. Eyni zam anda o, bu sahədəki işlərin dövlət coğrafiyaçı-ekoloqları da cəlb etmək lazım gəlirdi. Azərbayca- səviyyəsinə qaldırılmasına nail oldu. Həsən Əliyevin Ekologiya nın təbii şəraitini, sosial-iqtisadi inkişafım, ətraf mühiti müha- və Ə traf mühiti mühafizə sahəsində elmi və pedaqoji kadrların fizə problemlərini tədqiq edən coğrafiyaçıları və onları birləşdi- hazırlanması sahəsinə də diqqət və qayğı gösətrirdi. rən AMEA-n Coğrafiya institutunun, Azərbaycanda birinci Dövlət Plan Komitəsi tərəfindən “ 1 9 9 0 -2 0 0 0 illərdə Azər­

186 187

baycan təbiətinin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli is- sirləşdirilmişdir. Deyilənlərlə yanaşı nazirliyin fəaliyyətini daha tifadə” (1985); “Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii səmərəli etmək məqsədilə çoxfunksiyalı regional mərkəzlərin Sərvətlər Nazirliyi və Cənub Kənd layihə” İnstitutunun və təşkilinə ehtiyac vardır.BDU ƏMM və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə kafedrası Müasir dövrdə Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazir- əməkdaşlarının iştirakı ilə «Azərbaycan Respublikası Təbiəti hyi tərəfindən Milli monitorinq xidmət proqramının yaradıl- mühafizənin kompleks sxemi» (1989); AMEA-nın Coğrafiya ması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əvvəlki dövrlərlə müqayisə- institutu təbiəti mühafizə şöbəsinin səyi ilə «Dağətəyi zonalar- də ətraf mühitə nəzarət sistemi xeyli təkmilləşdirilmişdir, da meşələrin salınması» planı həyata keçirilmişdir (1975-1985). Təqdim olunan struktur ətraf mühitin idarə olunmasında Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti və Elmi Tədqiqat Torpaqşü- (ƏMİO) mühüm yer tutur. Qeyd olunanlarla yanaşı, ƏMİO-ın naslıq və Aqrokimya İnstitutu əməkdaşlarının səyi ilə Azər- təkmilləşdirilməsində bir sna məsələlərin əlaqələndirilməsinə baycan torpaqlarının ekologiyası və rekultivasiyası (1980- ehtiyac yaranır. Bununla ətraf mühitin və onun idarə olunma- 1985) və b. kimi mövzularda elmi və praktik əhəmiyyət kəsb sının aşağı mərhələlərini əlaqələndirməyə və nəzarət edilməsinə edən mövzular və layihələr yerinə yetirilməyə başlanmişdir. şərait yaranmış olar. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı bir sıra

1995 ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məçlisində Eko- məsələlərin nəzərə alınmasım məqsədə müvafiq sayırıq: ekoloji logiya, Energetika komissiyasının yaradılması mühüm əhə- vəziyyətə audit nəzarətinin aparılmasını; müəssisələrin, təbii miyyət kəsb etmişdir. Ekologiya və ətraf mühiti mühafizəyə obyektlərin, inzibati rayonların, regionların və şəhərlərin eko- dair 20-ə qədər qanun qəbul edilmişdir. loji pasportlaşdırılmasmı; təbii ərazi sistemlərinin, çayların və

Yuxanda adı göstərilən kafedrada ətraf mühitin öyrənil- göllərin, hidroirriqasiya komplekslərin vəziyyətlərinə və yara- məsi və mühafizəsinə dair elmi məcmuələr, müvafiq elmi- dılmasma ciddi monitorinq qoyulmasım, metodiki göstərişlər, dərs vəsaitləri və dərsliklər yazılmış, eyni Göstərilənlər ölkənin ərazisində ekoloji qiymətləndirilmə zamanda ətraf mühiti mühafizənin predmeti, elmlərarası əlaqə- aparılm asına və ƏMM-in yeni kompleks sxeminin tərtib edil- ləri, elmi və praktiki əhəmiyyəti və s. təhlil edilmişdir. məsinə şərait yaratmış olar. Növbəti mərhələdə müəssisə və

2000-ci ildən sonra Azərbaycanın idarəetmə sahələrində is- obyektlərin mühafizəsi müxtəlif səviyyələrdə strukturlaşdırıl- lahatlann həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etməkdə- malı v ə ölkənin digər idarəedici orqanları ilə əlaqələndirilmə­dir. Xüsusilə, Dövlət Ekologiya və Təbii Ehtiyatlardan İstifa- Hdir. Ö lkənin ƏMM-nin qonşu ölkələr və onunla bağlı region- dəyə Nəzarət Komitəsinin yenidən təşkili ilə əlaqədar dövlət larm ə t r a f mühiti ilə əlaqə dərəcələri müəyyən edilməlidir. Da- ekologiya, geologiya, hidrometeorologiya, meşəçilik, balıqçılıq ha so n ra Azərbaycan Respublikasının ətraf mühitinin planetar və b. sahələrin vahid nazirlikdə birləşdirilməsi mühüm əhəmiy- asılılığı, qlobal amillərin ölkənin ətraf mühitinin formalaşması- yət kəsb etməkdədir. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq ətraf na və ekoloji şəraitinə təsiri qiymətləndirilməlidir, mühitin öyrənilməsi və idarə edilməsi sahəsində bir çox idarələ- Qeyd etmək lazımdır ki, ekoloji vəziyyət və ƏMM sahəsin- rin fəaliyyətinin koordinasiya edilməsi üçün şərait yaradıldı, də tədbirlər sistemi, ö lk ə n in ümumi inkişaf proqramı və eyni Həmin idarələr müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq struk- zamanda dövlətin ümumi Milli Müdafiə Sistemi (MMS) ilə turlaşdırılmış, onların elmi mərkəzlərə malik olması idarəet- əlaqələndirilməlidir.mənin konstruktivliyinə, tətbiqi sahələrin təkmilləşdirilməsinə Ə M M MMS-in yaradılmasının böyük əhəmiyyəti vardır, şərait yaratmışdır. Eyni zamanda sahələrarası inteqrasiya müa- Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazir-

188 189

liyi tərəfindən milli monitorinq sisteminin yaradılm ası idarə­etmə ststeminin təkmilləşdirilməsi və əhatə dairəsinin genişlən­dirilməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edir.

M onitorinq sistemi nəzarətin keyfiyyətinə, əhatə dairəsinə, genişliyinə şərait yaratmaqla yanaşı ətraf mühitdə gedən pro­seslərin, xüsusilə çirklənmə hallarının proqnozlaşdırılması üçün də müvafiq məlumatlar verir.

ƏMM MMS-nin yaradılması ilə çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən tədbirlər həyata keçirilməkdədir. ƏMM-nə qoyulan monitorinq eyni zamanda ümum dövlətçilik sahəsində idarə­etmənin təşkilinə mühüm təsir göstərməklə yanaşı, onun elmi tədqiqat metodlarım zənginləşdirəcəyi də şübhəsizdir.

Bizim fikrimizcə, ƏMM MMS-nin tədriclə təkmilləşdiril- məsinə böyük ehtiyac vardır. Müasir dövrdə təbii komponent­lərə, onun çirklənməsinə nəzarət qoyulması tələb edilirsə yaxın gələcəkdə bu iş təbii-ərazi sitemləri, landşaft tipləri, yaşayış məntəqələri üzrə də həyata keçirilməli zərurəti yaranmışdır. Monitorinq sistemi təkmilləşdikcə təbii və sosial sistemlərin inteqrasiya hədlərinin səviyyələrinə də nəzarət qoyulması məsə­lələri də işlənməlidir. ƏMM MMS-in yaradılması ilə zəngin informasiya mənbəyinin, xüsusilə CİS-in formalaşdırılmasına da şərait yaranacaqdır. Bununla yanaşı, müasir dövrün tələblə­rinə çavab verən xəritələr yaradılmalıdır. Xəritələrin idarəetmə, planlaşdırma, proqnozlaşdırma sahəsindəki əhəmiyyətini nəzə­rə alaraq bu sahədə elektron xəritələrdən istifadə müasir dövrün tələblərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir.

VII FƏSİL

Xəzərsahili regionların ekoloji coğrafi qiymətləndirilməsi və problemləri

Xarici və eləcə də daxili dənizlərə dair apardan tədqiqadar hələ kifayət dərəcədə

sahil zonalarının ekoloji şəraitinin yaxşılaşdırılması və optimallaşdırı/nıası

istiqamətinə yönəldilməmişdir S.Salnikov

7.1.Sahil zonalarının tədqiqi və problemləri

Sahillər çox mürəkkəb coğrafi şəraitə malikdir. Burada ya­şay an əhalinin fəaliyyəti dənizdə və yaxud quruda yaşayan əh a lin in fəaliyyətindən daha mürəkkəbdir. Həmin zona dəniz və q u runun nəqliyyatının, balıqçılıq, dəniz energetikasının, m arik u ltu ra , turizm və rekreasiya, liman təsərrüfatının mədən və k im y a sənayesinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi imkan­la rın a malikdir.

S ah il z o nalarının tədqiqi bir sistem kimi xüsusilə XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq bir çox tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Bu sahədəki tədqiqatları bir neçə istiqamətlərə a y ırm a q olar: fiziki coğrafi, xüsusilə geomorfoloji və okean- oloji; i q t i s a d i və sosial-coğrafi; reqionoloji və s. Qeyd edilməli­dir ki, d ü n y a okeanı sahillərinin öyrənilməsi də xüsusilə fərq­lənmişdir.

Dünya okeanı və daxili dənizlərin sahilləri ayrı-ayrı tədqi­qat obyektləri olsalar da bir sıra cəhətlərinə görə oxşardırlar. Həmin sahələrni öyrənilməsində J.Staşevskinin (1961), J.Boj- yo-Qarnye, Jorj Şabonun (1967), Y.Q.Sauşkinin (1966). Q.Q.İvanovun(1971),Y.B.Alayevin(1974),V.V.Pokşişevskinin 1975), Y.S.Dolotovun (1996), S.A.Fadeyevin (1978) və b.

əsərləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Xəzərin okeanoloji və hidrometeoroloji xüsusiyyətlərinə

190 191

dair 1950-ci illərdə prof.Q.K.Gülün yaratdığı elmi məktəbin dənizinin səviyyəsinin qalxması yə sahil zonasının su basması- əməkdaşlarının tədqiqatları sahil zonalarının tədqiqi sahəsi na dair tədqiqatları (2001) elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Xəzərlə bağlı həmin edir - C.N.İsmayılov Xəzər sahillərinin iqtisadi yə sosial coğra- istiqamətü elmi və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən tədqiqatlar bir fiyasına dair apardığı elmi-tədqiqat işləri müasir olmaqla iqti- neçə il fasilədən sonra AMEA-nın müxbir üzvü R.M.Məmmə- sadi-sosial coğrafi cəhətdən ümumiləşdirilmiş əsərdir. Eyni za- dovun rəhbərliyi ilə aparılmaqdadır. manda həmin tədqiqat Xəzərin və Azərbaycanın geosiyasi

Sahil zonalarının təbii şəraiti və rekreasiya cəhətdən təhlili mövqeyinin başlıca xüsusiyyətlərini əks etdirir (2002). haqqında Ə.C.Eyyubovun (1975), M.S.Qasımovun (1978) Bütün dünya okeanının və eləcə də, Xəzərin sahillərinin öy- apardıqları tədqiqatlar bu gün də müasirliyini itirmir. Xəzərin rənilməsində çay mənsəblərinin də tədqiqinin çox böyük əhə- və onun sahillərinin ekologiyasına dair B.Ə.Budaqovun elmi miyyəti vardır. Xüsusilə, nisbətən böyük çay mənsəbləri mürək- ideyalan daha müasir və konstruktivdir (2002). Xüsusilə B.Ə. kəb təbii ərazi kompleksləri əmələ gətirir. Eyni zam anda onlar Budaqov, R.M.Məmmədov və başqalarının Xəzərsahili zona- çox dinamik olmaqla, bəzi hallarda isə çox az müddətdə, hətta mn səhralaşmalan haqqındakı tədqiqatları mühüm elmi vs bir ərzində böyük dəyişikliklərə məruz qalırlar. Çay mən- praktiki əhəmiyyət kəsb edir (2003). şəbləri əlverişli olduqda sahillərdən səmərəli istifadə edilməsinə

Xəzərin ekologiyasına dair Ş.D.Cəfərova, A.F.Əhmədova də Şərait yaradır. Məhz ona görə də sahil zonalarının tədqiq (2002), M.D.İsmayılov, Ş.K.Əzizov, M.A.Nadirov Xəzərsahili edilməsi mühüm elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir, düzənliyin geoekologiyası (coğrafi ekologiyası) və müasir land- G östərilən sahəyə dair xüsusi tədqiqatların aparılması XIX şaftların təsnifatı (2002), R.A.Maqrebinin, S.A.İsayevin, R.R. əsrin 2-ci yarısına aid olsada sahillərin ardıcıl və sistemli tədqiq Sultanovun, A.Q.Əhmədovun, B.A.Əkbərovamn, N.N.Meh- edilməsinə XX əsrin 2-ci yarısından başlanmışdır. Xüsusilə, diyevin, Ş.A.Ələsgərovun, P.E.Qasımovanın və b. müxtəlif keçmiş Dövlət Hidrometeorologiya Komitəsi və Zaqafqaziya- mövzularda və Xəzərin səviyyə tərəddüdünə, sahillərinə vənın Elm i-Tədqiqat Regional İnstitutunun bu sahədə müstəsna eləcə də, Abşeronun geokimyəvi xüsusiyyətlərinə, təsərrüfatına əhəmiy у əti olmuşdur. Həmin müəssisələrdə çalışan bir çox və s. dair yazdıqları əsərlər maraqlı elmi məlumat mənbəyidir alim lər 1950-1990 illər dövründə Xəzərin qərb sahillərinin çay Eyni zamanda Quba-Xaçmazın, Böyük Qafqazın şimal-şərq m ənsəblərinin öyrənilməsinə dair qiymətli tədqiqatlar aparmış- yamacınm ekoloji məsələlərinə dair B.T.Nəzirovanın, R.B.Sə- laf- A p a rılan tədqiqatlarda I.A.Əliyev, A.A.Kərimov, B.C. mədovun, S.A.Tarixazərin maraqlı elmi tədqiqatları da sahil Ş teynm an, Ş.M.Ağayev, Ə.A.Əliyev, S.A.Əzimov, E.M.Meh- regionunun öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. diyev, A . N . S i s a r y e v , N.S.Imaməliyev və başqa mütəxəssislər

Xəzər sahillərinin kurort rekreasiya əhəmiyyəti haqqında xüsusilə fərqlənmişlər. Onlar qiymətli tədqiqatlar aparmaqla A.A.Salmanov elmi praktiki əhəmiyyət kəsb edən təhlillər yanaşı müxtəlif vaxtlarda çay mənsəblərinin öyrənilməsində aparmışdır (1995). İ.İ.Əliyevin kurort rekreasiya zonasının la- elmi-tədqiqat işlərinə, eləcə də, çöltədqiqatlarının təşkilinə rəh- yihələşdirilməsi haqqındakı təhlilləri də mühüm əhəmiyyət kəsb bərlik etmişlər. Xəzər sahillərinin, x ü su s i lə Xəzərin qərbində edir (1989). mənsəblərin öyrənilməsində Rusiya alimlərinin və mütəxəssislə-

N.Ş.Şirinovun, X.Ə.Vəliyevin, Y.Q.Əliyevin Xəzərin, onun rinin də böyük xidmətləri olmuşdur (O.K.Leontyev, B.İ.Kravt- sahillərinin təbiəti və ekologiyasına dair apardıqları tədqiqatlar sova, B.N.Mixaylov, I.S. Yermoşkin və b.).(1998) daha konstruktiv mahiyyət daşıyır. Ə.S.Əliyevin Xəzər Xəzərin sahil zonalarının öyrənilməsində A D N Q Layihə,

192 193

AMEA-ın Zoologiya və b. elmi-tədqiqat institutları tərəfindən sında.aparılan tədqiqatların da xüsusi əhəmiyyəti vardır (A. Qasımov, 4. Səviyyələrin dəyişməsi ilə əlaqədar akva ərazilərin təbii- 1999; M.Salmanov, 1999 və b.). təsərrüfat ritminin müəyyən edilməsində, sahillərin optimal-

Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin ikinci yarısında Beynəl- laşdırılması, tarazlı inkişafa uyğun olaraq rekonstruksiya apa- xalq əmək bölgüsü üzrə elmi təhlillərdə sahil zonalarının öyrə- rılması üçün layihələrin hazırlanmasında, nilməsi xüsusi yer tutmuşdur. Bir qədər sonra dünya və eləcə Göstərilən problemlərin həllinə dair bir sıra qiymətli kon- də, MDB ölkələri alimlərinin sahil zonalarına dair əsərlərində sepsiyalar və mülahizələr irəli sürülmüşdür. İndiyə qədər sahil dünya qeomarinistikasma (dəniz coğrafiyasına) dair qiymətli zonalarından bəhs edərkən bir çox ədəbiyyatlarda «quru-su məlumatlar verilmişdir. Həmin sahəyə dair tədqiqatlar Beynəl- sistemləri» ideyası formalaşdırılır. Bununla sahil zonasının xalq Coğrafiya İttifaqının (BCİ) «Sahil sistemləri» və «Dəniz «kontakt» zolaqdan, su ilə qurunun təmas xəttindən ibarət ol- coğrafiyası» üzrə komissiyalarının səyi ilə aparılırdı. duğu göstərilmişdir. Əslində sahil zonasını yalnız «quru-su»

BMT tərəfindən 1998-ci ilin Dünya okeanı ili elan olunma- xəttindən, kontakt zolağından ibarət hesab etmək olmaz. Quru sı nəinki dünya alimlərinin, eyni zamanda dünya ictimaiyyəti- ilə suyun görüşdüyü «cəbhə xətti» sahilin və suyun bir hissəsi nin diqqətini bu sahəyə cəlb etmişdir. Bunlarla yanaşı dünya olaraq, hövzənin və qurunun tərkib hissələri kimi qəbul edilmə- coğrafiyası və coğrafi siyasət, regionalistika, okeanologiya və lidir. Sahil xətti bəzən qurunun dərinliklərinə irəliləyərək köfəz, b. sahələrə dair elmi və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən tədqiqat- dənizin içərilərinə uzanaraq yarımada əmələ gətirir. Belə halda lar da sahil zonalarına dair bilikləri zənginləşdirmişdir. Deyi- da m əhəlli sular və sahil zonası quru ilə suyun yaratdığı ümu- lənlər Azərbaycan sahillərinin öyrənilməsində mühüm əhəmiy- mi «cəbhə xətti» kimi qiymətləndirilir. Hövzənin bütün hidro- yət kəsb etməkdədir. Xəzərin və onun sahil zonalarının pa- meteoroloji rejimi sahil zonasına da çox təsir göstərir. Daxili leocoğrafiyasına, səviyyənin və sahillərin uzun müddətli dəyi- hövzələrdə sahillərin eni barədə hələlik qəbul olunmuş məsafə- şikliyinə dair Ə.V.Məmmədov (1986), S.S.Vəliyev (1989,1994) tar o lm asa da, təcrübədə ölkələrin sahildən olan məsafələri qiymətli tədqiqatlar aparmaqla bu sahədən bəhs edən bir sıra beynəlxalq əməkdaşlıq əsasında müəyyənləşdirilir, problem məsələlərə aydınlıqlar gətirmişlər. Q e y d etmək lazımdır ki, sahillərin dinamikliyi, səviyyə tə-

Xəzərlə və onun sahil zonaları ilə bağlı tədqiqatlar olduqca rəddüdünün təkrarlanmasından, sahil xəttinin girintili və çıxın- genişdir. Həmin tədqiqatlar dənizin və xüsusilə, onun sahil till o l m a s ı n d a n , dərinlik dərəcəsindən, gətirmə materiallarının regionlarının idarə edilməsi üçün vacibdir. Ən başlıcası indiyə m iqdarından və s. asılı olaraq dəyişir. Deyilənlərdən asılı ola- qədər aparılan tədqiqatlar aşağıdakı problemlərin həll edilməsi raq sah illə r daima dəyişkən olurlar. Bunlarla yanaşı limanla- üçün əhəmiyyətlidir: rın, tərsanələrin, balıqçılıq vətəgələrinin salınması, eyni zaman-

1. Sahillərin coğrafi şəraitinin, ekosistemlərinin və səhra- da q u ru n u n sudan mühafizə edilməsi problemləri və s. sahil- laşma proseslərinin müəyyən edilməsində və müvafiq delimita- brin mümkün qədər sabitləşdirilməsinə tələbi artırır.siya aparılmasında. Ümumiyyətlə, sahil zonasını, onun mürəkkəb quru-su sek-

2. Sahillərin zonalaşdırılmasmda, statusunun ayrılmasında, torunun, quruya və suya d a x i l o la n ə r a z i lə r in mürəkkəbliyini,3. Xəzərə və sahil zonalarına dair tədqiqatları, praktiki iş- dinamikliyini və s. sahilin məhsuldar qüvvələrinin inkişafına

ləri ümumiləşdirərək bu sahədəki elmi-praktiki tədqiqatları təsirini qiymətləndirmək lazım gəlir. Eyni zamanda sahil zona- təkmilləşdirməkdə və sahilyanı ərazilərə monitorinq qoyulma larini kompleks qiymətləndirmək məqsədilə iri miqyaslı fiziki

194 195

və iqtisadi coğrafi, ekocoğrafi tədqiqatlar aparılması məqsədə rəhbərlərinin təxirəsalınmaz tədbirlər görmələri üçün həyacan müvafiqdir. Bununla yanaşı sahilin öyrənilməsində ilk növbədə təbilidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, sahil zonası Azərbaycanın ərazi vahidlərinin müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb ?ərqində qurunun böyük hissəsini formalaşdıran quru-su mühi- edir. Bu sahədə S.A.Fadeyev iqtisadi coğrafi sərhədlərə əsas- tidir.lanmağa üstünlük verir (1998). M.Borozdov akvatorial ərazilə- İndiyə qədər aparılan tədqiqatlardakı elmi və təcrübi əhə- rin geosistem xüsusiyyətlərinə (2000), Ç.N.İsmayılov sahillərin т 'УУэ1 kəsb edən məlumatları ümumiləşdirərək müasir dövrdə landşaft tiplərinə ayrılmasını təklif edir (2002) və ona uyğun sa^ zonalarının rekreasiya, dəniz turizmi, balıqçılıq, gəmiçilik təkliflərin həyata keçirilməsini göstərir. Həmin problemə dair və b- sahələr üçün yararlılığım, layihə və sahilbərkitmə ilə əla- tədqiqatlar sahil zonalarının öyrənilməsində xüsusi yer tutur, qədar aparılacaq tədbirləri nəzərə alaraq sahillərin aşağıdakı

Biz Xəzəryanı ölkələrin və eləcə də, Azərbaycan sahillərinin hissələrə ayrılmasım məqbul hesab etmək olar: l.Sam ur çayı- xüsusiyyətlərinə dair elmi tədqiqatlan ümumiləşdirərkən N.Ş. n'n mənsəbi və sahilləri; 2.Qusarçay-Siyəzən; 3.Ataçay-Yaşma; Şirinovun, X.Ə.Vəliyevin, Y.Q.Əliyevin sahil proseslərinə, on- 4.Sumqayıt-Amburan; 5.Şimal-şərqi Abşeron; 6.Cənubi Abşe- lann dinamikliyinə, geomorfoloji xüsusiyyətlərinə dair məlu- ron; 7.Bakı limanı; 8.Qaradağ-Şirvan; 9.Kür mənsəbi; lO.Qızıl- matlarım sahil zonalarına dair bir sıra tədqiqatların nəticəsi ağac zonası; 11 .Lənkəran-Astara (Sahil zonasının xəritə sxemi- kimi qəbul etmək olar. Bu qəbildən olan tədqiqatlar sahil zo- nə bax). Hər bir bölgü özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə (hidrome- nalarma dair ən çətin və mürəkkəb hesab edilən elmitədqiqat teoroloji, geomorfoloji, ekoloji və s.) fərqlənir, işləridir. Sahil zonasının hissələri ümumi və fərqli cəhətləri ilə vahid

Xəzərin qərb sahillərinin misalında B.S. Bandarenkonun ərazi sistemləri yaradırlar. Lakin təmas və sahil zolağı daha sahil zonalarının iqtisadi-coğrafi sistemlərinin təhlili də (1980) tez dəyişir. Hər bir inzibati rayon daxilində sahillərin istifadə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif sahillərin istifadə edilmə- edilməsi müəyyən dərəcədə qonşu inzibati rayonların mənafe­sindən asılı olaraq (epizodik, ekstensiv, intensiv) müvafiq layi- ləri ilə ortaqlaşır. Xüsusilə, sahil zonaları əlverişli qurulduqda hə işlərinin həyata keçirilməsini təklif edir. Azərbaycan Eko- istehsal və xidmət infrastrukturu bir neçə rayon daxilində əla- logiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi də Xəzərin sahil zonasının qələrin səmərəliliyinə şərait yaradırlar. Bununla yanaşı Bakı öyrənilməsi və bu sahədəki fəaliyyətin idarə olunmasında əhə- lim anından başqa sahil rayonlarının xidmətinə dənizlə bağlı miyyətli işlər aparırlar. Lakin, sahil zonalarının mühafizəsi va yaradılan tədbirlər həyata keçirilmir.optimallaşdınlması sahəsində nə Xəzər gəmiçiliyi, nə də sahil B akı l i m anının və Abşeron regionunun təbii şəraiti və ərazi rekreasiya zonaları ilə əlaqədar təşkilatlar və sahilbərkitmə əmək bölgüləri olduqca mürəkkəbdir. Bu mürəkkəbliyə başlıca idarələri və b. indiyə qədər aparılan tədqiqatları kifayət də- səbəb ərazinin yüksək səviyyədə urbanizasiyalaşması, karbo- rəcədə nəzərə almamışlar. hidrogen ehtiyatlarından istifadə edilməsi, ərazinin intensiv nəq-

Son dövrdə sahil və şelf zonasının ekoloji xüsusiyyətlərinin liyyat qovşağına malik olması və Xəzərin səviyyəsinin tez-tez öyrənilməsində nazirliyin Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq dəyişməsidir. Göstərilən ictimai və təbii-ərazi əmək bölgüləri ilə idarəsinin əməkdaşları xüsusi fəallıq göstərirlər. Onlar Xəzərin yanaşı Bakı paytaxt şəhərdir və idarəetmədə mühüm yer tutur. Azərbaycana mənsub sahil zolağının (825 km) ekoloji vəziyyəti Deyilənlərlə yanaşı dəniz neft-qaz sənayesinin inkişaf etdirilmə- haqqında qiymətli məlumatlar vermişlər. Həmin tədqiqatların si. neft və qazın Xəzər hövzəsindən qərbə doğru nəql edilməsi, nəticələri bütün idarəedici orqanların, sahil inzibati rayonların ipək yolu sistemində «Aztransqafqaz» yolunun İnteensiv inkişaf

196 197

etdirilməsi Azərbaycanın iqtisadi, sosial yüksəlişinə təkan ver­məsi reallaşdırılır. Əgər Xəzəryanı dövlətlərin Xəzərlə bağlı tə­sərrüfatlarım, xidmət sahələrini və s. nəzərə alsaq belə nəticəyə gələ bilərik ki, ölkələrin və neft şirkətlərinin ətraf mühitə təsirini və eləcə də, Xəzərin ekoloji gərginliyini minimuma endirmək olar. Lakin ekoloji cəhətdən təsirlərin tamamilə zərərsizləşdiril­məsi hələlik böyük maneələr qarşısındadır. Xəzərə d a ir hidro- bioloji, fiziki, kimyəvi və s. məlumatlar göstərir ki, antropogen təsirlər dənizin təbii özünütəmizləmə tezliyindən dəfələrlə üstün olacağı ehtimal olunur.

Azərbaycanda Xəzərsahili zonaya dörd iqtisadi rayon birlə­şir. Təbiidir ki, ümumi inkişafda, idarəetmədə yalnız Abşeron iqtisadi rayonu müstəsna edilməklə qalan üç iqtisadi ray o n üçün sahil zonanın xüsusiyyətləri hələlik apancı mahiyyət kəsb etmir. Həmin üç iqtisadi rayon (Quba-Xaçmaz, Aran, Lənkəran- Astara) sahillərdən başlayaraq suayncıya qədər təbii ərazi sis­temləri bir-birinə keçid təşkil edən enerji istehsal dövriyyələri ilə potensial imkanlar yaradırlar. Azərbaycanda tarixən dənizsahili iqtisadi rayonlarda balıqçılıq, xüsusilə kənd təsərrüfatının inki­şafı, yerli eneqi istehsal dövriyyələrinə əsaslanırdı. Lakin təsərrü­fat sahələri təbii şəraitə uyğun, ardıcıl inkişaf etdirilmirdi.

Qeyd etmək laznndır ki, Xəzərə çıxışı olan iqtisadi rayonlan eneıji istehsal dövriyyələrinə uyğun inkişaf etdirmək məqsədə müvafiq olar. Bununla yanaşı sahilləri həddindən artıq yüklə­mək məqsədə müvafiq deyildir.

Müasir dövrdə sahilləri intensiv inkişaf etdirməyə ehtiyac yoxdur. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, dağlıq ərazilərdə relye­fin səthində təbii «axın» mövcuddur. Həmin proses külək, su, torpaq və s. yaranmaqla antropogen təsirlər nəticəsində güclənir və mikroelementlərin ümumi hərəkətinə güclü təsir göstərərək ən çoxu dənizə axır. Y.Y.Saet və B.A.Kovdanm tədqiqatlarına əsaslanaraq maddələrin təbiətdə 19.109 t/il ilə nəql olunmasına və onların 10%-in antropogen təsirlərin vasitəsilə baş verdiyini, bütün tozların 10%-in (S 108 1-0 9 t/il) atmosfer vasitəsilə hərəkə­tə gəldiyinə istinad edərək bildirirlər ki, mikro- elementlər dünya

dənizləri və okeanlarında tükənməz ehtiyatlara malikdir (1990). Eyni zamanda mikro- elementlər hidro- və aerodinamik və b. proseslərlə sferalararası geokimyəvi əlaqələrə malik olur. Bir çox ərazilərdə, xüsusilə su meliorativ tədbirləri apanlan ərazilərdə mikro- elementlərin axım daha güclü olur.

Bu hərəkətlər fəsillərin bioritmindən, yağıntılardan, geodi- namik və qravitasion proseslərdən asılı olaraq yamacların, çay axarlarının düzənliklərə çıxdıqları yerlərdə bəzən konuslar yara­dır, dənizə tökülən çaylann terraslannda müxtəlif çöküntülər əmələ gətirir, bir çox halda atmosferə qalxır, qismən də çökün­tülər sularda həll olur. Həmin proses antropogen təsirlər nəticə­sində daha da sürətlənir. Xüsusilə arid və ona yaxın olan ərazi-

; lərdə, əhalinin orta və ön dağlıq hissələrindəki məskunlaşma sa­hələrində, eləcə də, eroziya prosesləri və bitki örtüyü pozulan ərazilərdə bioloji və fiziki axınlar daha intensiv gedir. Dağlıq ərazilərdə, xüsusilə leysan yağışlar zamanı deyilənlər daha da sürətlənir. Dağətəyi və sahil zonalar yüksəkliklərin təsirinə mə­ruz qaldığından ətraf mühit gərginləşir. Çaylann deltalan və də­nizin şelf zonası həmin proseslərin təsirinə daha çox məruz qalır.

Sahil və onunla bağlı sahələr həm dənizdə və eyni zamanda q u ru d a bir-birindən fərqli hissələrə ayrılırlar: şelf zonası, təmas xətti və təmas zonası, sahilə çıxan çay mənsəbləri, sahil zonası, sahil rayonlan və sahil iqtisadi rayonlar bir birinə təsir göstər­m əklə ərazi birlikləri yaradırlar (Sahillərin ərazi funksional xəri­tə sxeminə bax). Bəzi ölkələrdə və MDB-nin dəniz sahillərində, eləcə də Xəzərə çıxan iqtisadi rayonlarda geoloji, geotektonik, morfoloji, nəqliyyat və s. cəhətlərin şelf zonası ilə əlaqəyə malik olmasına baxmayaraq sahil zonasımn idarə edilməsinə lazımı səviyyədə diqqət yetirilmir. Bəzən sahil zonalarının daxil olduğu təbii-ekoloji sistemlərlə vaxtaşın dövri əlaqələri kəsilir. Xüsusilə «Suayncı-Sahil» arasında mövcud olan təbii-ekoloji sistemlərin əlaqələri pozulur. Həmin ərazilərin vahid idarəedici sistemdə strukturlaşdınlmaması ərazinin idarə edilməsində çətinliklər ya­radır. Deyilənlər Kürün mənsəbində tez-tez təkrar olunur.

198 199

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ SAHİL ZONASININ ƏRAZİ-FUNKSİONAL

BÖLGÜLƏRİNİN XƏRİTƏ-SXEMİ

200

• 4243

ŞƏRTİ İŞARƏLƏR

BakıŞəhərlər-rayon mərkəzləriÇaylarZirvələr

Sərhədlər Dövlət sərhədi İqtisadi rayonun sərhədi İnzibati rayonun sərhədi

Sahilin şaquli bölgüləri Sahil zonasının bölgüləri

1 - Samurun mənsəbi I Şelf zonası

2 - Qusarçay-Siyəzən II \ l əmas xətti (çimərlik)3 -Ataçay-Yaşma III ^ Çay mənsəbləri

4-Sumqayıt-Amburan IV 4 Sahil rekreasiya rayonları

5 - Şimal-Şərqi Abşeron6 - Cənubi Abşeron 7-Bakı-Liman8 - Qaradağ-Şirvan

9- Kürün mənsəbi10- Qızlağac

V XXX

201

7.2. Xəzər sahili regionların ekocoğrafi problemləri və təbii şəraitin qiymətləndirilməsi

Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi, mürəkkəb hidrometeoroloji rejimə malik olması, nəqliyyat, iqtisadi, rekreasiya əhəmiyyət­ləri kəsb etməsi sahillərin mürəkkəbliyinə təsir göstərir. Sahillə­rin və eləcə də çay hövzələrinin əhali məskunlaşan zonası hesa­bına dəniz həddindən artıq çirklənmiş, təbii ehtiyatlar, xüsusilə meşələr, fauna və flora məhv edilmiş, torpaqlar eroziyaya uğramış, nəticə etibarilə səhralaşma genişlənmişdir. B.Budaqo- vun məlumatlarına görə Azərbaycanın şərq zonasının 40%-i səhralaşmışdır (2003).

Ərazinin sahilə yaxın zonalanm n daha sürətli deqradasiya olunmasının səbəbi hər şeydən əvvəl ərazidə iqtisadi rayonların təsərrüfatlarının düzgün idarə olunmamasıdır. Təbiətdə gedən deqradasiyaya qarşı səmərəli tədbirlərin apanlm am asm m sə­bəbi, ilk növbədə, sahil zonalanm n müxtəlif idarə və müəssisə­lərə, nazirliklərə tabe edilməsidir. Onların hər biri idarəetməyə öz mənafelərindən yanaşırlar. AETS Nazirliyi müvafiq yoxla­m alar və monitorinq aparm aqda davam edir. Lakin müəssisə və idarələrin yerli, müvafiq idarəetmə sisteminə tabe edilməmə­si, nəzarət və cavabdehlik mexanizminin düzgün qurulmaması bir çox çətinliklər yaradır. Gələcəkdə təbiətə təsiri minimuma endirmək məqsədilə ilk növbədə idarəetmə sistemləri, ətraf mühitin öyrənilməsi, dəyən ziyanlann qiymətləndirilməsi me- todlan təkmilləşdirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə sahil zonalarının öyrənilməsində, onların ekoloji taraz­lığının saxlanılmasında və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə edilməsində enerji istehsal dövriyyələrinin dövri strukturlaşma qanunauyğunluğuna əsaslanmalıyıq. Bizim fikrimizcə ekoloji problemlərin yaranması, ətraf mühitin müxtəlif dərəcədə gərg- inləşdirilməsi ilə əlaqədar təbiəti bərpa işlərinin səmərəli həyata keçirilməsi bu sahədə dövri strukturlaşmaya düzgün riayət edilməsini tələb edir. 1-ci xəritə sxemə müvafiq olaraq sahillər 3-cü cədvəldə səciyyələndirilir.

l.S elf zonası sahilboyu dənizin dayazlıqlarım əhatə edir. Dənizin müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilməsi şelf zonasından başlanır. Sahillərdən də dənizə çıxış bir çox cəhətdən şelf zona­sının xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır.Həmin sahənm morfoloji, geoloji, hidroloji xüsusiyətləri həmin ərazinin optimallıq də­rəcəsini müəyyən edir. Həmin zona su-quru münasibətilə daimi fəaliyyətdə olan dinamik gücə malikdir. Buranın ekoloji cəhət­dən təmiz, nəqliyyat cəhətdən əlverişli saxlanılması sahilin cəl­bedici xüsusiyyətini artınr. Şelf zonası hidroloji cəhətdən daha dinam ik olduğundan və antropogen təsirə daha çox məruz qal­dığından tez-tez təmizləmə və nizamlama işləri aparmaq lazım gəlir. Təbii və antropogen təsirlərin təsiri ilə zonanın hidrobio- loji və kimyəvi prosesləri daha da mürəkkəb olur.

II.Təm as xətti və çimərlik dəniz sahillərində daha çox di­nam ik olmaqla əsasən mürəkkəb geomorfoloji və dəyişən land­şaft formalarına malik olurlar. Bir çox ədəbiyyatlarda həmin ərazi çimərlik adlanır. Ərazisi dəniz səviyyəsinə yaxın olan düzən və maili-düzən sahillərində təmas xətti daha dinamik olur. Təm as xəttində «klif» sədləri olan nisbətən hündür ya­m aclard a süxurlar möhkəm olduqda təmas xətti dəyişmir, ya­xud d a uzun müddət dəyişməz qalır. Təmas xəttinin dəyişməsi su tka ərzində, fəsillərə keçid dövründə müşahidə edilməklə ya­naşı səviyyənin dövri tərəddüdü ilə də dəyişir. Ümumiyyətlə, sahillərin dəyişməsini və formalaşmasını aşağıdakı kimi model­ləşdirməyi məqsədə müvafiq sayırıq:

^ + g m + S b

S s + d g + d t + A t

Sh- sahilin hündürlüyü; Mg- sahilin müqavimət qabiliyyəti; gm- gətirmə materialları; Sb-sahil bərkitmə; Ss- suyun səviyyə­si; dg-dalğalann gücü; dt- dalğaların təkrarlanması; At- antro­pogen təsirlər. Göstərilən model əsasında verilənlərin təhlili gə­ləcəkdə tam dolğun biliklər bazası yaratmağa imkan verir. Ey­ni zamanda sahil xəttinin dinamikasını proqnozlaşdıran intel-

202 203

lektual sistem qurm aq mümkün olar. ləyici qurğuların işlədilməsi, sanitar epidemioloji xidmət və s.Təmas xətti və sahillər güclü antropogen təsirlər nəticəsində üzrə müşahidələr aparılmışdır. Onların məlumatına görə Xaç-

də (sahil qum larının yığılması, əsassız sahil tik in tilərin in apa- mazda dənizə 68 çıxardan 9 min m3 /sutka çirkab axıdılır. Da­rılması və s.) dəyişir, yararlığı azalır. Dənizin və sah ilin çirk- vəçidə 5 çıxardan 1,1 min m3/sutka, müvafiq olaraq Siəzəndə 6- lənməsi ən çox təmas xəttində özünü daha çox büruzə verir. 2,6 min, Sumqayıtda 11-27-min, Salyanda 27-42,8, Neftçalada O na görə də əraziyə ciddi monitorinq qoyulması məqsədə 6-1,5, Lənkəranda 24-2,6 min, Astarada 8-1,4 min.m3/sutka, müvafiqdir. Sahil xəttinin xüsusi qurğular vasitəsilə bərkidil- Abşeronda 176-1,3 mln m3/sutka çirkab axıdılmışdır. Beləliklə məsi sahildə xeyli sabitlik yaradır. Bir çox Avropa ölkələrində 300-ə qədər çıxardan 1,4 mln m3/sutka çirkab axıdılır. Qeyd sahil xəttinin sabit saxlanılması sahəsində böyük təcrübə qaza- etmək lazımdır ki, sahilə axıdılan çirkab sulan yuxanda göstə- nılmışdır. Bu sahədə təmas xəttinin rekonstruksiyasına dair rilən sayda heç bir başqa idarə və təşkilatlar tərəfindən qeydə əməli təcrübələrin toplanması və nəzərə alınması m ühüm əhə- alınmamışdır. Deyilənlər onu göstərir ki, Azərbaycamn sahil miyyət kəsb edir. zonalan ekoloji cəhətdən gərginləşdirilmişdir.

Ш . Çav mənsəbləri (xüsusi sahələri - hidroloji cəhətdən So- IV. Sahil rekreasiya ravonu- təmas xəttinə nisbətən su al- vet dövründə ciddi öyrənilməsinə baxmayaraq onların ekoloji tından çoxdan çıxmış, bəzi yerlərdə hətta məhsuldar qatm şəraitinə kifayət dərəcədə nəzarət edilməmiş və bu cəhətdən form alaşdığı sahədir. Rekreasiya zonalan, dəniz nəqliyyatı və nizamlanmamışdır. Bir çox halda fiziki və bioloji m aneələr ba- gəmiçiliyə xidmət edilən ərazilər və xidmət sahələri sahil zona- lıqlann çaylara daxil olmasına, kürü tökmələrinə m aneələr ya- sında yerləşir. Bir çox yerdə ərazilər güclü küləklərin eroziyası- radırlar. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ərazisindən Xəzərə tökülən na m əruz qalırlar. Mövsüm dövründə, xüsusilə yay aylannda çaylan mənsəblərinin xüsusiyyətlərinə görə üç yerə bölmək ərazidə müvəqqəti məskunlaşan əhali 2-3, bəzi yerlərdə yerli olar. Birincisi-Kür çayım, ikincisi-nisbətən kiçik olan Samur əhalidən 10 dəfə çox olur. Nəqliyyat və eləcə də, dəniz nəqliy- çayını, üçüncüsü-bütün qalan çayları. Ekoloji şərait və ümumi yatından istifadə üçün əlverişli şərait vardır. Regionların dəniz- axım nizamlanmadığına görə çaylarda bioloji həyat hər zaman çilik mədəniyyəti yüksək olduqda sahillərin və rekreasiya zona- əlverişli olmur. Kür-Araz çaylan ilk növbədə Erm ənistan və sının xidm ət şəraiti yüksəlir. Bununla əlaqədar zonanın statu- Gürcüstan respublikalannda baş verən antropogen təsirlər nə- sunun müəyyən edilməsinə, toxunulmazlıq şəraiti yaradılması- ticəsində daha çox çirklənir. Çirklənmələr ən çox sahil xəttində na böyük ehtiyac vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün sahil və eləcə də, çimərliklərdə toplanır. boyu əraziləri yüksək inkişaf etmiş «hinderland» səviyyəsinə

Çayların gətirdikləri asılı materiallara və çirkab sulanna çatdırmağa ehtiyac yoxdur. Bakı həmin zonada yüksək hinder- daimi olaraq monitorinq qoyulmur və çayların sahil zonasında land funksiyasına malik olması ilə nəinki ölkə, akvatoriya əmələ gətirdikləri şəraitdən səmərəli istifadə edilmir. 2002-ci miqyasında, eyni zamanda beynəlxalq aləmdə mühüm yer tu- ildə AETS Nazirliyi, Xəzər Kompleks Monitorinq idarəsi tur. Bakının beynəlxalq əmək bölgüsündə yerinin inkişaf etməsi əməkdaşları tərəfindən Xəzərə 300 qədər çirkli axarın çıxdığı və ölkə daxilində sahil əmək bölgüsünün funksiyasının geniş- müəyyən edilmişdir. Həmin axarlardan 4,6 mindən çox nümu- lənməsi, eləcə də İpək yolunun bərpası paytaxtın yenidən qu- nələr götürülmüş və onlar kimyəvi cəhətdən təhlil edilmişdir.1 rulmasını tələb edir.Bununla sahil zonasının ekologiyasına dair çox qiymətli mə- Samurdan Astaraya qədər sahil zonası antropogen cəhət- lumatlar verilmişdir. Eyni zamanda sahil rayonlarında təmiz- dan müxtəlif dərəcədə yüklənmişdir. Onlar içərisində Abşeron

204 205

СяЬЛЗAZƏRBAYCANIN SAHİL REGİONLARININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ, EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ*

M Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi

Ekoloji problemləri

1 2 3 41 Şelf ZQnaşı

Sahildən 200 m-ə qədər dənizin içərilərinə doğru olan m əsafədə əsasən s u a l t ı n d a q a l a n dayazlıqlardır. Çox yerdə sualtı qayalar, çökəkliklər və adalardan ibarət sahələr y a r a n ı r . G e o lo j i və geotektonik cəhətdən sahil ilə üm um i c ə h ə tlə rə malikdir.

B io lo ji, bəzi yerlə rd ə karbohidrogen eh tiyatlara m a l i k d i r . D ə n i z i n d ə r in l ik lə r in in və sa h il zonalarının istifadə edilməsində həmin zona əlaqələndirici rola malikdir. Dünya ölkələrinin təcrübəsində belə ərazilərdə plantasiyalar (hidroponika) inkişaf etdirilir. Dəniz turizmi və su idmanı üçün əhəmiyyəti böyükdür. Qum və gillərdən tikinti materialları kimi istifadə ed ilir . G ələcəkdə dəniz suyundan mineral xammal, şirin su, süni istilik və sərinlik mənbəyi kimi istifadə etmək

Təbii və antropogen çirklənməyə məruz qalmanın səbəblərini, dövrüliyini öyrənmək. Texnogen çirklənmələri ilk növbədə aradan qaldırmaq, neft, qaz yataqlarına, onların istismarına ekoloji monitorinq qoymaq, neft və qazlardan ibarət qrifanlardan səmərəli istifadə etmək. Suları, xüsusilə Bakı buxtasım çirklənmədən təmizləmək. Zonadan kompleks istifadə və adalarda pitomnik təsərrüfatı yaratmaq. Qabarma- çəkilmə enerjisindən istifadə potensialını müəyyən etmək.

Zonaya ekoloji monitorinq qoyul­masına böyük ehtiyac vardır.

* S a h illə r in e k o lo j i p r o b le m lə r in ə d a ir e lm i- t ə d q iq a t İş lər i ə s a s ın d a Ü m u m ilə şd ir il ın ə lə r a p a r ılm ışd ır .

№1

S a h il re g io n la rın ın co ğ ra fi m övqeyi və m o rfo lo g iyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi Ekoloji problemləri

1 2 3 4

2 Təmas xətti (zonasıt və çimərlik

Təmas xətti-sutka və fəsillər dövründə su ilə qurunun 0,5-10 m-ə qədər sahədə görüşdüyü, başlıca olaraq sahilə meridianal i s t i q a m ə t d ə u z a n a n s a h ə d i r . Ə s a s ə n akumilyasiya və abraziya prosesləri gedən və intensiv

mümkündür. Su altında qalan ta r ix i ab idə lə r i , yaşayış məntəqələri arxeoloji, tarixi- c o ğ r a f i c ə h ə t d ə n q iym ət lənd i rm ə k mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Lim an tə sərrü fa tla rına , nəqliyyata xidmət edən məntə­qələrin genişləndirilməsi və rekonstruksiya edilməsi lazım gəl ir . D ə n iz - r e k r e a s iy a , nəqliyyat xidməti üçün dəmir- beton dayaqlar üzərində xüsusi tikintilər yaradılmalıdır. Sahilə təbii yolla yığılan qumlardan sahil xəttini pozmadan istifadə edilməlidir. Əsaslı tikintilər

Təmas xəttinin hidrodiqam ik rejimini, morfologiyasım öyrənmək. Sahillərin bərkidilməsinə, tarazlı inkişafına dair dünya təcrübəsinin öyrənilməsi, sahil dəyişmələrinə və çirk­lənmələrinə dair monitorinq aparmaq. Təbii, kimyəvi, texnogen çirklənmələrin təmizlənməsi üçün xüsusi tədbirlər həyata keçirtmək. Ərazidən keçən 300-ə qədər çirkab axarlar sahili bir çox yerdə yararsız edir. Onlarla əlaqədar müvafiq

209

№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi

Ekoloji problemləri

1 2 3 4

dəyişən ensiz hissədir.Təmas zolağı bir çox

onilliklər, bəzi yerlərdə yüzillik lər ərzində su altından çıxmış,müəyyən hissəsi dəniz qabarmaları nəticəsində qısa müddət ərzində su altında qalan (10-100 m), bəzi yerlərdə daha çox ərazini əhatə edən sahələrdir. Dəniz terraslan və v a l l a r ın , gö l lə r in ( l a q u n l a r ı n ) , v a x t i l ə dalğaların, küləklərin əmələ gətirdikləri relyef formaları yayılmışdır.

apa rm aq qadağan edilir. S ə v i y y ə n i n d ə y i ş m ə s i n ə t i c ə s i n d ə ə r a z i l ə r d ə nizamlama və rekultivasiya aparmaq lazım gəlir. Sudan mühafizə sədləri yaratmaq, səviyyənin dəyişməsi nəticəsində sudan azad olmuş ərazilərdə parklar, qoruqlar yaratmaq və sahilin flora və faunasını öyrənən təcrübə bazası təşkil etmək. Yeraltı sulan və eləcə də, t e r m a l s u l a r ı öy rən m ə k məqsədilə köhnə müşahidə quyularının bəzisini mühafizə etməklə yanaşı yeni quyularm qazılması planlaşdırılmalıdır. Dəniz təsərrüfatı və nəqliyyatı ilə əlaqədar özbaşına aparılan tikintilərə məhdudiyyət qo-

təşkilatı tədbirlər görməli; bu məsələ ilə əlaqədar bütün ictimaiyyəti səfərbər etmək lazım gəlir. Müxtəlif sahədən olan mütəxəssislərin rəyini nəzərə alaraq Samur-Giləzi, Zarat-Yaşma, Abşeron- Q o b u s t a n , c ə n - ş ə rq i Şirvan zonasında, Aşağı Kür, Lənkəran-Astara sahillərində təmizləmə və bərpa işləri aparmaq.

№Sahil regionlarının coğrafi Г mövqeyi və morfologiyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi Ekoloji problemləri

1 2 3 4

3 Cav mənsahfoH (xüsusi sahə)

Ç a y l a r ı n böyüklüyündən asılı olaraq hidroloji, ekoloji, iqtisadi əhəmiyyəti müxtəlif olur. Bu c ə h ə td ə n K ü rü n , Samurun və digər çayların (Qudyal, Gil-gil, Vəlvələ, Pirsaat, Viləş, Astara və s.) ö z l ə r i n ə m ə x s u s xüsusiyyətləri vard ır . Onların əksəriyyəti çay

yulmalıdır. Müvafiq ərazilərdə süni kliflər (ləpədöyənlər) y a r a d ı l m a s ı m ə q s ə d i l ə h i d r o t e x n i k i l a y i h ə l ə r hazırlamaq lazım gəlir.

Çay mənsəbləri hidroloji cəhətdən nizamlanarsa onun təsərrüfat əhəmiyyəti və eləcə də su nəqliyyat əhəmiyyəti (Kürdə) artar. Balıqçılığın inkişafı üçün əlverişli olar. Mənsəblərlə bağlı qoruqlar yaradılmasına, nohur balıqçılığın, quşçuluğun inki­şafına əlverişli şərait vardır. Çayların mühitinin, rejiminin, ekoloji şərai t inin kifayət

Çay mənsəblərinin öyrənilməsi üçün kompleks tədqiqatlar aparmaq lazım gəlir. Xüsusilə Kür çayı hövzəsində balıqçılıq elmi-tədqiqat bazası üçün xüsusi yerlər seçilməli, mövcud Neftçala balıq yetişdirmə vətəqəsini yenidən qurmaq lazım gəlir. Çayların ekoloji şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə müvafiq hidromeliorasiya işləri aparılmalıdır. Eyni zamanda çayların mənsəblərinin su rejimi qismən orta və

№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi

Ekoloji problemləri

1 2 3 4

boyu tektonik çökmələrdən ibarətdir. Çay mənsəb­lərində gətirmə materialları əsasındə sualtı vallar əmələ gəlir.

Bəzən mənsəbdə asta­nalar formalaşır. Deltaların formalaşması əsasən təbii proses olub mərhələli və dövri mahiyyət kəsb edir. Məhz ona görə də Xəzər dənizinə çıxan çayların deltasında çay və dənizin təsirinin balanslaşm ası üçün şərait yaranmır.

dərəcədə qiymətləndirilməməsi mənsəblərin nizamlanmasında çətinliklər yaradır. Bir çox halda çayların mənsəblərində süni olaraq «pioner» deltaların yaradılması elmi cəhətdən əsaslanmır. Çay axınlarının qabağının kəsilməsi ilə əlaqədar olaraq sürət azalır, gətirmə m aterialı çayın mənsəbinə çökdürülür. H ər bir çayın hövzəsindən səmərəli istifadə etmək məqsədilə kompleks elmi- tədqiqat layihə planı işlənib hazırlanmalıdır.

yuxarı axınlarda da nizamlanmalıdır. Çayların rejiminin, iqlimin qlobal xüsusiyyətləri antropogen təsirlər ilə əlaqədar olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan çaylarında, xüsusilə Kürdə gələcək illərdə, 2003 ildə olduğundan daha çox su və daşqınlar ola biləcəyini etimal etmək olar.

Çay mənsəblərində təbii radioaktiv elementlər yayılır. Bu çay və dəniz sularının radioaktiv elementləri ilə, əsasən uranın, radinin, torinin, stronsinin, kalinin, rubidiy və b. izotoplarının toplantısı ilə əlaqədardır. Onlar mənsəbdə çökdürülən dəniz və çay sularının gətirmələri ilə əlaqədardır. Deyilənlər ekoloji şəraiti gərginləşdirir.

№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarəedilməsi Ekoloji problemləri

1 2 3 44 Sahil-rekreasiv»

zonası

Ərazi bütün sahilə çıxan inzibati rayonları əhatə edir. Təmas xəttindən b a ş l a y a r a q bir neçə kilometrdən 50 km-ə qədər məsafəni əha tə edir . Ərazidə qədim terraslar müşahidə edilir. Bir çox yerdə tektonik qalxmalar və çökmələr vardır. Təbii-ərazi k o m p l e k s l ə r i s a h i l r a y o n u n d a m ü v a f i q sərhədlərlə ayrı l ı r la r . Rayonun bəzi yerlərində təbii meşələr qırılmış çay dərələri və yüksək relyef f o r m a l a r ı m ü s t ə s n a

Dəniz təsərrüfatları ilə yanaşı nəqliyyat qovşaqları inkişaf etmiş (xüsusilə Abşeronda), urbanizasiya həddi yüksəlir. Zonanın idarə edilməsi bir neçə idarələrin tabeliyindədir (şəhər və rayon icra idarələrinin, Xəzər gəmiçil iyi , k u r o r t l a r və nəqliyyat idarələri və b.). Zonanın ərazisindəki təbiət və m ə d ə n i a b i d ə l ə r i n ( landşaftlar ın) inkişafı və m ü h a f i z ə i ş l ə r i təkmilləşdirilməlidir.

İnzibati rayonlar daxil olduqları rayonların təbii şəraitinə və təbii ehtiyatlarına,

Təbiəti mühafizə və təbiəti bərpa və qismən rekonstruksiya işlərinin həyata keçirilməsi məqsədə müvafiqdir. Quru və dəniz təsərrüfatı arasında inteqrasiya həddini müəyyən etmək lazım gəlir. Təbii-ərazi komplekslərinin ekoloji tutumu müəyyənləşdirilməlidir. Flora və faunaya ümumi monitorinq qoyulmaqla yanaşı onların növ müxtəlifliyi zənginləşdirilmə lidir.

Quba-Xaçmaz zonasına, Cən-Şərqi Şirvan, Lənkəran, Astara rayonları ərazisində təbii fəlakətlərlə (sellər, daşqınlar, quraqlıqlar və s.) bağlı tədbirlər, eləcə də meliorasiya işləri həyata keçirilməlidir.

№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi

Ekoloji problemləri

1 2 3 4

edilməklə təbii landşaftlar a n t r o p o g e n t ə s i r l ə r nəticəsində deformasiyaya uğramış, ərazilər 40 %-dən 1 0 0 % - ə q ə d ə r antropogenləşmişdir.

əhali və əmək ehtiyatlarına uyğun ixtisaslaşdırılmalı, yerli, respublika, beynəlxalq səviyyəli əmək bölgülərinə müvafiq i d a r ə e t m ə s t r u k t u r l a r ı y a r a d ı lm a l ıd ı r . Ə ha l in in sıxlığına, yaşayış məntəqələrinin mühitinin optimallaşdınlmasına nəzarət edilməlidir.

5 Sahil iatisadi ravonları

Sahildən başlamış 50- 80- km və daha çox məsafəyə qədər, bəzi yerlərdə suayrıcıya qədər düzənlik, orta və yüksək dağlıq sahəni tutur. Böyük Q a f q a z ı n C ə n - ş ə r q

Azərbaycanın coğrafi-siyasi vəziyyətinin dəyişm əsi ilə əlaqədar olaraq sahil iqtisadi r a y o n l a r ı n ı n i x t i s a s l a ş d ı r ı l m a s m d a , təsərrüfatın inkişaf təmayülündə müəyyən yeniliklər yaranmışdır. Həmin rayonların beynəlxalq

M eşə lə r in q ı r ı lm as ı b io lo j i müxtəlifliyin pozulması ilə əlaqədar olaraq eroziya sürətlənir, mikro- elementlərin çox sürətlə pozulmasına, xüsusilə dənizə doğru axmasına şərait yaranır. Sahil iqtisadi rayonu ərazisində Qızılağac, Şirvan və Hirkan qoruqları ekoloji cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb

JYsS a h i l r e g i o n l a r ı n ı n c o ğ r a f i m ö v q e y i və morfologiyası

Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi Ekoloji problemləri

1 2 3 4

yamacım. Lənkəran-Astara rayonunun Talışdan dənizə qədər olan təbii-ərazi komplekslərini, Abşeronu və Şirvanın dəniz sahilləri əhatə edilir. Mürəkkəb məskunlaşma və özünə­məxsus əraz i - i s tehsa l bi r l ik lə rinə malikdi r . Respublika və beynəlxalq əhəmiyyətli liman və bir neçə şəhər tipli yaşayış məntəqələri vardır. Həmin iqtisadi rayonda Bakı paytaxt şəhər olmaqla çox funksiyalıdır. Beynəlxalq əlaqələri ilə yanaşı mühüm n ə q l iy y a t q o v ş a ğ ı n a malikdir. Sahil iqtisadi rayonları şərqi turist-

əmək bölgüsündə yerinin inkişafı üçün əlverişli imkanlar vardır. Beynəlxalq TRASEKA və ipək yolunun genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq yük dövriyyəsi in tensiv ləşir . Rayon la r ın layihələşdirilməsi sahəsindəki keçmiş təcrübəni nəzərə alaraq sahil iqtisadi rayonlarının l a y i h ə l ə ş d i r i l m ə s i müassirləşdirilməslidir.

Rayonları təbii şəraitlərinə və təbii ehtiyatlarına, onların əhalisinin demoqrafik xüsusiy­yətlərinə və ekoloji tələblərinə müvafiq tarazlı inkişaf etdirmək lazım gəlir. Həmin vəzifənin həyata keçirilməsi üçün hər bir iqtisadi rayon enerji istehsal dövriyyələrinə uyğun inkişaf

edir.Həmin qoruqlar ö z statusuna uyğun

mühafizə edilmir. Yaranacaq Şahdağ və Hirkah milli parkına ciddi monitorinq qoyulması lazım gəlir. Ərazidə g ə l ə c ə k d ə i q t i s a d i z o n a l a r yaradılmasının ekoloji və iqtisadi əsasları işlənməlidir. Enerji istehsal dövriyyələri hər bir təbii-təsərrüfat tipinin ekoloji tutumunu müəyyən etməkdə, tükənməyən ehtiyatların təbii təkrar istehsalını nizamlamaqda, mühiti optimal laşdırmaqda mühüm yer tuta bilər.

Sahi

l

О»e<uso

ooЩ

ea-S 3o e>_ л<§ s:2.-el-ı <P иo H

m

■72 OT2 3>W>.£> O öOü os 2S ^ C O« SS л o >aı «>» U O

СГ > Юa

<s

U Ö rr ; ce " 2й C'*3 5 й ;. ? & «

" X73ta C.2- c ta4-» CDс/э ar та ^ +-* oCD f l

G X E a л 2 c o 2 . . C «f i « ‘H H 1—4 •*—> r .3 5 ° я .Ü O ar

>> 2 ^ ta c

-Ced

m CdM •>-. • '—j*> p Ux S «о *ГЗ С *j гй о<Z) T ~ ı •

.-и h CD 4> r ia S••ч O CD- n a -2*ч et vy о 2hG S<D ._T

u, (U . G

СГ .££t u. t ->

_ 4> fP G>4 ÜS4 o‘C Uı& 2 73 -c

? ÖTOİ .£« 2 C oж Я ел a>

e-Г ota, »H u "O

СГ -bd с X3 G

§-2

G ^üO :- со» u. U 4)6 S

Cd 4) X) С*и

cd«"ta x .p taС/Эcd cd 4) T3

J2 S4> 2U. TO ı СЛ t-1 <P

73 J* о x P G

İg s32 *o*N

CDS > •a J ? •E >5bU 03 O *Ö ’a* wu«Д ’fe^ <T>

c ’C SC — Ns e aTO D0 2 2" N и S

я « 3 <5 g -ot/3 U< ç /y

O 4)И ft NJSNG

.G <T

2 'Я oM 2

N 2се я oП) o

Ç ns > -o31/5 _ СЛ. d (t 2 ^ - ta'b *5 «5 Дta «3 cd o cr > > ÖO

«s-O3

O'

B3vä• S? o «cj ___(U .„Й x

is2 13

1 C CG «1 JHO u *2u a> oVoo*

MG

>>eduX n>

f—] ed<

*Й u

NGcd

cd4)u-3o

cd > 4) uGE O U J7+!•>• ocd G сл

u GedO G 73>s И H G

xüsusilə fərqlənir. Abşeron zonası başlıca olaraq, həmin adlı iqtisadi rayonda və Abşeron arxipelaqında karbohidrogen eh­tiyatların çıxarılması və emalı ilə; müxtəlif sənaye sahələrindən atılan maye, qaz və bərk maddələrlə; şəhər əhalisinin kommu­nal xidməti ilə əlaqədar axıdılan çirkli sularla; nəqliyyatın in­tensiv inkişaf etməsi və s. hesabına həddindən artıq çirklən­mişdir. Qalan zonalarda sənaye çirklənmələri nisbətən az ol­maqla yanaşı həmin ərazilərə çay sularının daxil olması ilə çirklənmənin qatılığı və duzluluğu nisbətən aşağı olur və yaxud da gətirmə materiallarından asılı olaraq çoxalır.

V. Sahil iqtisadi rayonları- təmas xətti və təmas zonası daxil olmaqla qurunun içərilərinə doğru 50-80 km. daha çox məsa­fəyə qədər inzibati rayonların ərazisini əhatə edir və eyni za­manda şelf zonası ilə birləşir. İnzibati rayonlar əraziyə daxil olan müxtəlif təbii ərazi sistemlərinin idarə edilməsi üçün müəyyən əlverişli imkana malik olmasına baxmayaraq ərazilə­rin müxtəlif idarəetmə strukturları və birlikləri (bələdiyyələr, kurort idarələri, dəniz gəmiçiliyi və s.) tərəfindən idarə edilməsi çox böyük çətinliklər yaradır. Sahildə yerləşən inzibati rayon­ları ilk növbədə rekreasiya zonası kimi qiymətləndirilməsi və layihələşdirilməsi lazım gəlir. Sahil iqtisadi rayonları başlıca olaraq Böyük Qafqazın cənub-şərqində, Quba-Xaçmaz, Abşe­ronun, daha sonra Lənkəran-Astara təbii coğrafi rayonlarının əsasında formalaşmışlar. Həmin iqtisadi rayonların inkişaf et­dirilməsi üçün ilk növbədə coğrafi mövqeyi, təbii şəraiti və təbii ehtiyatları, nəinki respublika hətta beynəlxalq əmək bölgüləri daxilində qiymətləndirilməlidir.

Təbii şəraiti və təbii ehtiyatların bal ilə qiymətləndirilmə­sinə müvafiq olaraq biz təbii şərait və təbii ehtiyatların 32 qə­dər komponentini təhlil edərək sahil zonasını başlıca olaraq 10 balla qiymətləndirmişik (2-ci xəritə sxemə bax). Müvafiq ola­raq sahil regionlarının təbii şəraiti və təbii ehtiyatlarının qiy­mətləri xəritə-sxemdə göstərildiyi kimi səciyyələnir. Müasir dövrə qədər Xaçmaz-Dəvəçi regionunun təbii şəraitinə dair ümumi göstəricilər 6,0 bal, tükənməyən ehtiyatlar 5,3 bal,

214 215

SAHİL ZONASININ TƏBİİ ŞƏRAİTİ VƏ TƏBİİ EHTİYYATLARININ

BAL İLƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ XƏRİTƏ-SXEMİ

216

ŞƏRTİ İŞARƏLƏR

S< к lorların noınrjsi təbii şərait və rhtlyyatlar komponentinin nömrəsinə uyğun gəlir. Dairənin radiusu üzrə İ bölgü-hallar hər Ыг balın göstəricisinə

Sərhədlər• « — • Dövlət sərhədləri * 1 11

Flzi-coğrafl rayonlar Kənd məskunlaşması rayonları

Ohalinin məskunlaşması rayonları

I Xaçmaz-DəvəçiII Qonaqkənd-AKıağacIII Qobustan-AbşeronIV Abşeron şəhər alqomerasiya

ZonasıV Muğan-SalyanVI Lənkəran-Cəlilabad V n Lerik-Yardımlı

TƏBİİ ŞƏRAİT VƏ TƏBİİ EHTİYYATLARIN KOMPONENTLƏRİ

C oğrafi mövqe1. Coğrafi mövqe Geoloji-geomorfoloji şərait2 . D əniz səviyyəsindən hiindiirliik3 . R elyefin parçalanma dərx’əsl4 . Yamacların meylliyi5. Seysimlkllkİqlim şəraiti və ehtiyatları6 . C əm radiasiyası k/kal kv. sm7 . E 10%ll8 . 1 lavanın tempcratıınınıın

illik amplitııdası9. Md10. Kiilək11. Ş ax tas ı/ günlərin davamiyyəti12. Hiolqlimpotcnslyalı Su ehtiyatlan13. S«ı ehtiyatlan14. Su etıerji ehtiyatları Torpaqlar15. Dəmyə16. Stıvanlan

Torpaqların eroziyası17. Torpaqların eroziyası Bitki ehtiyatlan18. Ağac emalı və meşə təsərrüfatı19. Əczaçılıq20. Dekorasiya materialian21. Yem bazası22. Digər məqsədlər üçün Heyvanat ehtiyatları23. Heyvanat ehtiyatları Kurort-rekreasiya ehtiyatları24. İqlim25. Dəniz26. Palçıq və neftlə müalicə27. Mineral sular28. Turizm əhəmiyyəti Faydalı qazıntılar29. İstilik enerjisi ehtiyatları30. Metallurgiya31. Kimya32. Tikinti materialları

217

tükənən (mineral) ehtiyatlar 2,0 bal qiymətləndirilmişdir. Qa­lan regionlarda da həmin göstəricilər müvafiq olaraq aşağıdakı kimi qiymətləndirilir: Qonaqkənd-Altıağac 5,5-5,7-1,5; Qobu­stan-Abşeron 7,0-4,9-6,5; Abşeron şəhər aqlomerasiya zonası 7,0-5,0-8,0; Muğan-Salyan 7,0-5,5-5,5; Lənkəran-Cəlilabad 9,7-8,1-0,8; Lerik-Yardımlı 5,5-6,0-1,0.

Qobustan-Abşeron regionunda təbii şərait və təbii ehtiyat­ların bal göstəriciləri əsasən şelf zonasının hesabına yüksək ol­muşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, təbii şəraiti və təbii ehtiyat­lardan istifadə edərkən onlara fərdi yanaşmaq lazım gəlir. Tə­bii şəraiti formalaşdıran komponentlərdən (bitki örtüyü, daş, qum, yeraltı və səth suları, torpaq və s.) istifadə edərkən onları ilk növbədə təbiətin komponenti, yəni insanların həyat şəraiti üçün yararlıq dərəcəsi qiymətləndirilməlidir. Tükənməyən təbii ehtiyatların geniş təbii-təkrar istehsalı şəraitində onlardan isti­fadə edilməsi məqsədə müvafiq sayılır. Belə halda müvafiq qa­nunlara və normativ sənədlərə əsaslanmaq lazım gəlir.

Sahil zonasında Abşeron-Qobustan regionu müstəsna edil­məklə, qalan regionlarda tükənməyən ehtiyatlar 5 baldan yu­xarı qiymət almışdır. Bu onu göstərir ki, həmin regionlarda tü­kənməyən ehtiyatlara əsaslanan istehsal sahələri üçün əlverişli şərait vardır. Qobustan-Abşeron və Abşeron şəhər aqlome­rasiya regionunda, şelf zonası da daxil edilməklə tükənməyən ehtiyatlar 6,5 və 8,0 bal ilə qiymətləndirilmişdir. Həmin göstə­ricilərə müəyyən müddət ərzində məhdudiyyət qoyulmaqla ge­niş təkrar istehsal inkişaf etdirilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin regionların tükənməyən ehtiyatlan 4,9 - 5,0 bal ilə qiymətləndirilmişdir. Məhz ona görə də mineral ehtiyatlar əsa­sında geniş təkrar istehsalı inkişaf etdirərkən tükənməyən eh­tiyatlara malik ərazilərin yararsız hala salınmasının qarşısını almaq məqsədilə xüsusi nəzarət qoymaq lazım gəlir. Əks halda təbii strukturlarda deqredasiya baş verir, ekoloji gərginlik ya­ranır.Sahil regionunda rekreasiya ehtiyatlarından istifadə edilməsini yenidən qurmaq lazım gəlir. Həmin sahəyə qoyulan kapi­

talın cəlbedici olması və dönərliyi başqa sahələrə nisbətən üstündür.

Regionda landşaftın və eləcə də çay yataqlarının rəngarən­gliyi. təbii-texnoloji ritmiliyi bir-birinə keçid təşkil edir. Sahil- Suayrıcı istiqamətindən keçilən marşrutlar təbiətin mürəkkəb­liklərini və rəngarəngliyini müşahidə etməyə imkan yaradır.

Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı rayonun demoqrafik artımı və eləcə də əhalinin tədriclə illik tələbatlarının artması, paytax­tın və respublika əhalisinin başqa regionlardan mövsüm ərzin­də sahil-rekreasiya zonalarına, xüsusilə Nabran, Abşeron, İsti­su istirahət ocaqlarına axını əraziyə antropogen təsirin gücünü daha da artırırlar. Azərbaycanın Ümumi inkişaf xüsusiyyətlə­rinə əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, yaxın gələcəkdə dəniz sahilləri daha çox «yüklənəcək» və antropogen təsir artacaqdır. M əhz ona görə də sahil regionlarının morfoloji xüsusiyyətlərini nizam lam aq istehsal və sosial infrastrukturun idarə edilməsini yenidən qurmaq və intensiv urbanizasiyalaşan əraziləri, xüsusi­lə A bşeron sahillərini rekonstruksiya etmək lazım gəlir. Bu­nunla əlaqədar olaraq ərazini yeni tələblər səviyyəsində zona- laşdırm ağa və layihələşdirməyə ehtiyac yaranır.

2001-ci ildə Beynəlxalq Bankın, Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin səyi ilə Sahil regionunu Şahdağ is­tiqam ətində Şamaxı rayonu da daxil olmaqla bütün Quba- Xaçm azı «Şahdağ milli parkı» adı altında layihələşdirmə planı m ühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ən başlıcası odur ki, ərazi rejimli idarəetm ə sistemi ilə idarə olunmalıdır. Bununla təbii-ərazi sis­temləri müasir tələblər səviyyəsində qiymətləndirilməli, əhali­nin artım ı, onun təbii təkrar istehsalı və miqrasiyası təbii şərai­tin, iqtisadiyyatın potensial imkanlarına müvafiq idarə edilmə­lidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, sahil iqtisadi rayonları (Quba- Xaçmaz, Abşeron, Lənkəran-Astara) dənizdən istifadə dərəcə­lərinə görə də fərqlənirlər. Dənizlə intensiv əlaqədə olan Abşe­ron iqtisadi rayonudur. Abşeron əhalisi dənizdən çimərlik və uzun müddətli istirahət zonası, neftli-qazlı yataqlardan istis­mar sahəsi kimi istifadə edilməklə yanaşı Bakı limam «Trans-

218 219

qafqaz» magistralında xüsusi yer tutur. Bununla əlaqədar Ba­kının «hinderland» funksiyası fəallaşır və beləliklə onun palas- soattraktiv əlaqəsi genişlənər.

Qeyd edilməlidir ki, sahil zonaları içərisində Abşeronun ekoloji şəraiti dünya regionları içərisində ekoloji cəhətdən ol­duqca gərgindir. B urada həm dənizin özünün təbii amillərinin təsiri, hövzənin su toplayıcı mənbələri vasitəsilə çirkli sulann dənizə axıdılması, ikincisi şelf zonasımn təbii ehtiyatlarından istifadə edilməsi ilə texnogen çirklənmələr sahilin ekoloji şərai­tini gərginləşdirir. Xəzərin dəniz sahili zonasından kurort və istirahət yerləri kimi nəzarətsiz istifadə edildiyindən çirklənmə daha çox intensivləşir. Xəzər sahili boyu kanalizasiya sularının təmizlənməsi üçün, yerli və mərkəzləşmiş təmizləyicilər (durul- ducular), eləcə də bərk tullantıların emalı üçün yeni qurğular yaradılmalı, köhnə qurğular da yenidən qurulmalıdır.

Ümumiyyətlə, Xəzər və eləcə də sahil zonası ekoloji cəhət-' dən böyük təhlükə altındadır. İndi nəinki Xəzərə tullantılar atılmamalıdır, eyni zam anda dənizin suyu və dibi təmizlənmə­lidir. Bunlar edilməsə, Xəzər dənizi əhəmiyyətini çox itirər. Gə­ləcək nəsillər onun gözəlliyinə, sərvətlərinə həsrət qala bilərlər. Gələcək nəsi bunu bizə heç vaxt bağışlamaz və bizi qara kitaba salarlar, bizə lənət oxuyarlar (N.Şirinov, 1999).

Müasir dövrdə Xəzərlə bağlı bir çox ekoloji tədbirlərin həyata keçirilməsi lazımı səmərə vermir. Çox yaxşı ifadə olunur ki, Xəzər və Xəzər hövzəsinə axıdılan çaylardan insanlar çox vaxt öz eybli əməllərinin üstünü ört-basdır etmək məqsədilə is­tifadə edirlər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, Xəzər nəinki özü­nün təmizliyi, eyni zamanda bioloji məhsuldarlığına görə də əvəzolunmaz strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur.

Xəzərin Asiya, Avropa kontinentləri arasında mühüm iq- j lim əmələ gətirən və iqlimə təsir edən təbii mənbə, ölkələrin | əməkdaşlıq hövzəsi olduğunu nəzərə alaraq ciddi monitorinq keçirmək, onu beynəlxalq ekoloji əməkdaşlıq zonasına çevir­mək məqsədə müvafiq olar.

Xəzər hövzəsi ölkələri artıq bir çox sahədə əməkdaşlığa

220

başlam ışlar. Sahil zonalarının mühafizəsi məsələlərinin də hə­m in müzakirələrdə özünə yer tapması məqsədə müvafiq olar. Xəzərin ümumi fiziki coğrafi və eləcə də hidrometeoroloji, ge­om orfoloji və s. cəhətdən öyrənilməsi sahil zonalarından səmə­rəli istifadə etmək, kurort-rekreasiya sistemlərinin layihələşdi- rilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İndiyə qədər layihə- ləşdirmə, şəhərsalma məqsədilə apanlan tədqiqatlann bir çoxu Azərbaycan Respublikası Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və Layihə institutları tərəfindən qəbul edilərək onların əsasında k u ro rt rekreasiya zonalarında əməli işlər görülmüşdür. Çox tə­əssüflər olsun ki, onların bir çox yaxşı cəhətləri müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmamışdır. Müasir dövrdə şəhər və ray­on layihələrinin ərazilərin inkişaf etdirilməsində və idarə olun- m asındakı yeri kifayət dərəcədə qiymətləndirilmir. Bununla ə laqədar ərazilərdə bir çox problemlər və eləcə də, ekoloji və­ziyyət gərginləşir. Sahil zonalarının kurort və istirahət yerləri­nin qurulmasını müasirləşdirməyə ehtiyac duyulur. Xüsusilə əhalin in kurort rekreasiya zonalarında miqrasiyanı nizamla­m aq, ekoloji gərginliyi qaydaya salmaq, xidmətin keyfiyyətini yüksəltm ək lazım gəlir. Deyilənlərlə əlaqədar aşağıdakılara xüsusi diqqət verilməsini məqsədə müvafiq sayırıq. Bütün sahil zonasının rekreasiya ehtiyatlarından ibarət çimərlikyanı sahəsi kurort-rekreasiya kompleksi kimi tamamilə formalaşmamışdır. Y alnız iki zonada-Abşeronda və Nabranda istirahət ocaqları yaradılmışdır. Abşerondan başqa qalan ərazilərdə rekreasiya xidm əti müasir tələblərə tamamilə cavab vermir. Daha sonra N abran zonasını uzun müddətli (20 gündən az olmayan) istira­hət zonası kimi inkişaf etdirmək məqsədə müvafiqdir. Həmin əraziləri, Bakı şəhəri və digər regionların əhalisi üçün qısamüd­dətli istirahətlə əlaqələndirilməsi məqsədə müvafiq deyildir. İki müxtəlif rejimli istirahət tərzi bir çox halda bir-birlərinə maneə­lər yaradır. Bütün il boyu fəaliyyət göstərən sanatoriya, istira­hət, turist-idman komplekslərinin yaradılmasını müasir dövrün problemlərindən hesab etmək olar.

Deyilənlərlə əlaqədar olaraq sahil zonalarının potensial

221

im kanlarından səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə aparılan kompleks tədqiqatlar əsasında layihə-planlaşdırma işləri həya­ta keçirilməlidir. Bu məqsədlə Abşeronun cənubunda Qara- dağ-Dəniz sahili zonasında və şimalda Yaşma-Giləzi istiqamə­tində qısa müddətli istirahət zonası yaratmaq məqsədə müvafi­qdir.

Sahil zonalarının qalan ərazilərində kurort-rekreasiya kompleksi və bununla əlaqədar xidmət sahələrinin yaradılma­sına, mövcud xidmət sistemlərinin rekonstruksiya edilməsinə ehtiyac vardır. Onların yerləşdiyi inzibati və iqtisadi rayonların iqtisadi-sosial inkişafı, nəqliyyat infrastrukturları bütün ekoloji xidmət sistemləri ilə əlaqələndirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox məlumatlar, xüsusilə istirahətə gələnlərin sayı düz­gün qeydə alınmadığından xidmət sahələrində böyük çətinliklər yaradılır. Eyni zam anda istirahət ocaqları, onların yerləşdiyi ərazilər, müxtəlif təşkilat və nazirliklərə tabe olduğundan ildə və yaxud mövsüm ərzində istirahət ocaqlarına gələnlərin sayını müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Bununla da əraziyə olan antropogen təsirləri müəyyən etməyə, ekoloji tutumu qiymət­ləndirməyə çətinliklər yaranır. Yay aylannda sahil kurort-rek­reasiya zonalarında, xüsusilə, istirahət evlərində ekoloji tutuma riayət olunmur. İstirahət zonası gərginləşir, təbii zona deqreda- siya olunur.

Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, sahil iqtisadi ray­onlarının idarə edilməsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Sahillər xüsusilə yeni tikilən istirahət ocaqları üzrə təsərrüfatın, kurort-rekreasiya işlərinin idarə edilməsi iqtisadi rayon siste­mində nizamlanmalı və onun inkişafı iqtisadi rayonun coğrafi əmək bölgüsü daxilində proqramlaşdırılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, indiyə qədər rayonların inkişaf etdirilməsini təbii- ərazi əmək bölgülərinə görə deyil, ərazi-istehsal birlikləri əsa­sında inkişaf etdirirdilər. Müasir dövrdə isə deyilənlər coğrafi ekoloji tələblərə tamamilə cavab vermir.

Biz Xəzərin və sahillərin çirklənməsinə qarşı tələbkarlığı artırmaq, onun bioloji ehtiyatlarından səmərəli istifadə edlil-

222

məsi məqsədilə aşağıdakıları təklif edirik:1. Xəzəryanı ölkələrdən hövzəyə tökülən çayların axım re­

jim ini nizamlamaq üçün Xəzəryanı ölkələrin iştirakı ilə monito­rinq mərkəzi yaratmaq.

2. Xəzərə tökülən çaylara axıdılan texnogen və kommunal çıxarları xüsusi təmizləyicilərdən keçirtmək və monitorinq ya­ratm aq.

3. Azərbaycanın sahil zonalarının su nəqliyyatından səmə­rəli istifadə etmək məqsədilə şelf zonasında dənizin dibi hər cür tullantılardan təmizlənməli, təmas xəttinə yaxın sahil boyu su­altı kanal çəkilişini həyata keçirtmək.

4. Xəzərin neft-qaz sənayesi ilə əlaqədar xarici kompa­niyaların fəaliyyətində ekoloji normativlərə yenidən baxılmalı, çirklənm ə həddlərini Xəzər mühitinin xüsusiyyətləri ilə müəy­yən etmək.

5. Xəzəryanı dövlətlərin Xəzərin və sahil zonalarının ekolo­ji şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə xüsusi maliyyə fondunu yara tm aq .

6. H ər il Xəzəryanı və Xəzər hövzəsinə aid olan müəssisələ­rə ekolo ji baxış keçirtmək, ekoloji cəhətdən zərərsiz işləyən müəssisələri mükafatlandırmaq, onların təcrübələrini yaymaq.

Bu fəsildə sahil zonasının təhlil edilməsi, təqdim edilən xə­ritələrdə sahil regionlarının coğrafi xüsusiyyətlərinin, idarə edilməsinin, ekoloji problemlərinin müəyyən olunması elmi m ahiyyət kəsb etməklə yanaşı sahillərin layihələşdirilməsi üçün zəruri olan məlumat mənbəyi kimi istifadə edilə bilər.

223

VIII FƏSİL

Ekologiya və ətraf mühiti mühafizənin təhsil sistemində yeri

Ekoloji mədəniyyət formalaşmadan təhsilin humanistləşməsi və humani-

tarlaşdırılması səmərəsizdir..Yaqut Neymətov

«Təhsil XXI əsrdə» kit.M. 2004-cü il

8.1.Tarazlı inkişaf dövründə təhsilin ekologiyalaşdınlmasımn əhəmiyyəti və

problemləri

Təbiət və cəmiyyət münasibətlərinə dair biliklərin tədris edilməsinə tarixi dövrlərdə geniş yer verilmişdir. Buna baxma­yaraq ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi adı altında müva­fiq biliklərin tədris edilməsinə son 30-35 ildə başlanmışdır.

Müasir dövrdə təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin gərginləş- dirilməsi, təbiətə antropogen təsirlərin artması nəticəsində in­sanlar ağır fəlakətlərlə üzləşməyə başlamışlar. Yaxın gələcəkdə daha dəhşətli fəlakətlərin ola biləcəyinə şübhə edənlərin sayı azalmaqdadır. Səhralaşma və təbiətin məhsuldarlığının aşağı düşməsi, Ozon dəliyinin yaranması və biosferin deqredasiyası, müalicəsi mümkün olmayan bir sıra xəstəliklərin artması və bir çox başqa problemlərin yaranması eyni zamanda ekoloji şərai­tin gərginləşdiyindən xəbər verir. Müasir dövrdə cəmiyyətin inkişafında insanların bir-birinə və istehsala olan münasibətləri ilə yanaşı onların təbiətə olan münasibətləri həlledici mahiyyət kəsb edir. Məhz ona görə də müasir dövrdə cəmiyyətin inkişa­fında təbii şəraitin optimallığına, təbii ehtiyatların təkrar isteh­salına daha çox diqqət yetirilməlidir.

224

Qeyd etmək lazımdır ki, təbii təkrar istehsal, bütün ərazi birliklərinin miqyasından asılı olmayaraq ilk növbədə ümum- planetar təbii-coğrafi, bioloji dövrana əsaslanır. Ona görə də insan cəmiyyəti, onun artımı ekoloji dövrana, biosferdəki yeri­nə görə nizamlanmalıdır. Akademik N .N .Moiseyev yazır ki, insanlar biosferin təbii dövranına sığışmaları üçün sayları pla­netdə azalmalı, 500-600 milyona enməlidir (1996). İndi belə ideyaları, Sovet dövründə olduğu kimi, «yeni maltusçuluqla» əlaqələndirmək heç kimin ağlına gəlməz.

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində təbiət-əhali-istehsal münasibətləri gərginləşməkdə davam edir. Bununla ekoloji böhran artır. Yerli və dünya bazarları dünya ölkələrinin ma­rağına uyğun olaraq nizamlanarsa əlverişli ekoloji şərait ya­ranm asına da münasibət təsir göstərə bilər. Eyni zamanda deyi­lənlərin tarazlı inkişafda xüsusi yer tuta biləcəyi şübhəsizdir.

A rtıq dünyada 1990-cı illərdən sonra, bir-birindən tamami­lə təcrid edilən iki dünya sistemi yoxdur. Bir neçə siyasi quru­luşuna görə fərqlənən dövlətlər qalsa da, müasir dövrdə bazar iqtisadiyyatı onları da dünya ölkələri birliyinə yaxınlaşdırmaq gücünə malikdir. Beləliklə, dünya birliyi ölkələrinin sərhəddi, coğrafi mövqeləri genişlənir. Yeni regionlar, yeni ənənələr, yeni təbii ekoloji birliklər, yeni potensiala malik ölkələr, eləcə də post Sovet məkanında olan ölkələr belə dünya bazarına yaxın­laşırlar. 1992-ci ildə Rio de-Janeyro konqresində dünya ölkələ­ri üçün «tarazlı inkişaf» konsepsiyası irəli sürülmüşdür. Əslində deyilənlər ekoloji məna da kəsb edir. Lakin ekoloji cəhətdən təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən gərginliyi aradan qaldırmaq məqsədilə dövlət proqramı işlənməlidir. Həmin proqram təbi­ət-əhali-istehsal (təbiət və cəmiyyət) bloklarından ibarət ol­maqla qlobal mədəniyyətə, təhsilə və elmə əsaslanmalıdır.

Bu günki mədəniyyət şüurlu insanlar (Homo sapiens) tərə­findən yaradılmasına baxmayaraq artıq onun nəticələri cə­

225

miyyətin xeyrinə işləmir və onu məhvə aparır. Şüurlu insan, varlığın ən ali yetirməsidirsə, o, özü-özünü məhvə aparmamalı­dır. insan cəmiyyəti özünü məhvə aparırsa, deməli, ilk növbədə insanlarda, eləcə də cəmiyyətdə təkamülləşmə prosesi dayan­mış və yaxud da əks proses gedir. Cəmiyyətin həyata indiki kimi münasibəti ekoloji fəlakəti yaxınlaşdırır. Şüurlu insanlar­dan ibarət cəmiyyətlərin varlığı özü-özünü məhvə aparırsa, şüu­run indiki səviyyəsi insan həyatının gələcək inkişafına təminat yaratmır. Deməli insanların şüurlu olması hələ həlledici deyil­dir. Yer üzərində həyatın davam etməsi, əmin-amanlıq yara­dılması üçün qəbul edilən qanunlar çox yerdə işləmirsə, deməli insanların şüuru onlardan da yan keçir. Yuxanda deyilənlərin aradan qaldırılması üçün insanların şüura malik olması azdır. Görünür insanda (insanlarda) yeni mərhələ-aliləşmə mərhələsi tamamlanmalıdır. Cəmiyyətin aliləşməsinə dair elm sahələrin­də, xüsusilə, təbiətşünaslıqda, biologiyada, fəlsəfədə və b. xüsu­si təhlillərin apanlm asına böyük ehtiyac vardır.

Deyilənlərlə yanaşı qeyd etməliyik ki, dünyanı ekoloji fəla­kətlərə aparan qüvvələrlə yanaşı, dünyanın inkişaf qanunları­nın öyrənilməsinə səy göstərənlər, həmin qanunlardan irəli gə- 1эпё tədbirlərin həyata keçirilməsinə səy göstərənlər, sağlam ekoloji şərait uğrunda mübarizə aparan təşəbbüskarlar az de­yildir. Həmin təşəbbüsdə olanlar və onlara qoşulanlar şüurlu insanlardan yüksəkdə dururlar. Onlar dünya insanlarının alilə- şə biləcəyindən xəbər verirlər. Beləliklə müasir, dövrdə elm, təhsil və mədəniyyət insanların aliləşməyinə xidmət göstərməli­dir.

Yeni dövrdə insan daha da təkamilləşməli, ali səviyyəyə (Homo Sapientissimus) çatmalıdır. Əks halda bizim «ümumi evimiz» olan Yer kürəsi ilə birlikdə hamımız məhv ola bilərik, insanların-cəmiyyətin fəaliyyətinin alilik dərəcəsi, ilk növbədə, təbiətə, ətraf mühitə edilən yaradıcı təsirin dərəcəsi və təbiəti

daha məhsuldar etmələri ilə ölçülməlidir. Təbiətə qarşı qayğılı olm aq insanlara da qayğı göstərmək deməkdir.

Müasir dövrdə təbiət-əhali-istehsal münasibətlərində yeni tələblər səviyyəsinə çatmaq üçün, ilk növbədə, yeni təhsil, yeni dövrün müəllimləri aparıcı rol oynaya bilər. Təbiidir ki, dünya ölkələrinin təhsil sistemlərinin quruluşu, idarə metodları ara­sında fərqlər ola bilər. Lakin ixtisasından asılı olmayaraq bütün ali təhsil mərhələlərini tamamlayanlar təbiət-əhali-isteh­sal münasibətlərinin qanunauyğunluqlarını bilməli, ekoloji şə­raitin nizamlanması və ətraf mühiti mühafizənin sirlərini öyrən­məlidirlər.

XXI əsrdə təhsilin və elmin qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biri də təbiət və humanitar elm sistemlərinin inte­qrasiyasından ibarətdir. Deyilənlər ətraf mühitin dərk edilməsi ilə yanaşı bir çox ekoloji və başqa həyati problemlərin öyrənil­məsinə və həllinə yönəldilməlidir. Həmin məqsədin həyata ke­çirilməsi üçün sovet dövründə təbiət-əhali-istehsal münasibətlə­ri sahəsində qazanılan elmi, metodoloji bilik və ideyalar yeni­dən təhlil edilməlidir.

Təbiidir ki, son 30 ildə ekologiya elmi özünün yeni forma­laşm a mərhələsinə yüksəlmişdir. Bu elm sahəsi ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə və s. kimi tət­biqi sahələri əhatə edir. Göstərilənlərin ekoloji proseslərlə bağlı daha b ir çox istiqamətlərini müasir dövrdə təhlil etmək, və ter­minləri transformasiya etmək lazım gəlir.

Eyni zamanda biz təbiətin, sosial mühitin ekoloji vəziyyəti­ni öyrənərkən ətraf mühitdə gedən proseslərin hamısının hərə­kət və inkişaf qanunauyğunluqlarını, kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyini, miqyasını və b. cəhətlərini kifayət dərəcədə qiy­mətləndirməyi və onların ölçü vahidlərini dəqiqləşdirməyi bil­mirik. Ona görə də hələ təbiətdə və cəmiyyətdə gedən pozuntu­ların, ekstremallığın parametrləri, kifayət qədər müəyyənləşdi­

226 227

rilməmişdir. Buna baxm ayaraq alimlər müəyyən etmişlər ki, insanlar tərəfindən təbiətə atılan orqanik mənşəli tullantılar, təbii yolla atılanlardan dəfələrlə çoxdur. Karbon qazı son 100 ildə 20% artmışdır. Ozonun parçalanması və ozon təbəqəsində dəliklərin yaranması baş vermişdir. Beləliklə, hava axınlarının dəyişilməsində əlavə təsir gücü yaranmışdır. Təbiətin oksigen istehsalı və bütünlüklə üzvi aləmin təbii təkrar istehsalı zəiflə­yir. Eyni zamanda, V.İ.Vernadskinin dediyi kimi, insanın tə­biətə təsiri geoloji qüvvəyə çevrilmişdir.

Ekspertlərin fikrincə növbəti 100 ildə ətraf mühitə olan an­tropogen təsirlərin atmosferdə yaratdığı parnik effekti nəticə­sində planet havasının tem peraturu daha 4-6 dərəcə artacağı gözlənilir və s. Məhs ona görə də, mütəxəssislərin fikri ilə razı­laşmaq olar ki, Yer kürəsində təbii zonallıq dəyişə bilər. Alim­lərin hesablamasına görə mülayim qurşaqda və ona qonşu olan soyuq qurşaqlarda istiləşmə gedəcəyi ehtimal olunur. Bir sıra çöl zonalarda əkinçilik üzrə məhsuldarlıq 15-20% və hətta 30% azala bilər. Bunun əvəzində qeyri-qaratorpaq zonalarda və da­ha şimalda məhsuldarlıq arta bilər (N.N.Moiseyev 2002).

Deyilənlərlə əlaqədar N.N.Moiseyevin çox qiymətli ideya­ları vardır. Eyni zam anda o, biosferin dinamikasının riyazi modelləşdirilməsinə dair çox qiymətli tədqiqatların və başqa elmi-tədqiqat metodlarının müəllifidir. Lakin bir çəhəti qeyd etmək lazımdır ki, parnik effekti təbii proseslə yaranmır. Üzvü aləmdə baş verən dəyişikliklər qeyri-üzvü proseslərlə, ətraf mühitin çirkli maddələri ilə reaksiyaya girməli olur. Belə halda biosferdə çox böyük gərginliklər yarana biləcəkdir. Onu da nə­zərə almaq lazımdır ki, parnik effektinin yaranması ilə əlaqə­dar olaraq havada istiləşmə getməsi «bifurkasion» proseslərin, yəni nəticələri və inkişaf istiqamətlərini əvvəlcədən proqnoz­laşdıra bilmədiyimiz hadisələr baş verə bilər. Yer kürəsində bioloji ritm pozular. Biosfer və eləcə də insanlar, qlobal miq­

228

yaslı deqradasiyaya məruz qala bilərlər. Müasir dövrdə ətraf m ühiti öyrənmək, ekoloji gərginlikləri aradan qaldırmaq məq­sədilə zamanın tələblərinə çavab verən kadrlar hazırlanmalıdır. Həm in sahə ilə bağlı fasiləsiz ekoloji təhsil sisteminin həyata keçirilməsi ən zəruri məsələlərdəndir. Təhsilin sistemləşdirilmə- sinin aşağıdakı mərhələlərlə həyata keçirilməsi məqsədə müva­fiq olar: ailədən məktəbəqədər ekoloji tərbiyə-təhsil-elm-isteh- salat-təhsil. Deyilənlər elm və təhsil sistemlərinin inteqrasiyası­n ın fasiləsiz aparılmasını tələb edir.

Müasir dövrdə cəmiyyətlərin, ölkələrin və bütün dünyanın idarə edilməsində ekoloji biliklərə yiyələnmək, ətraf mühiti m ühafizə etmək bacanğına malik olmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanın təhsil sistem ində ekoloji təmayüllü fənnlər tədris edilir. Müvafiq ola­ra q ixtisaslar açılmasında mühüm irəliləyişlər yaranmışdır. İx­tisas təmayülündən asılı olmayaraq ali məktəblərin bir çox fa­kültələrində ekologiyanın və ətraf mühiti mühafizənin əsasları təd ris edilir. Ekologiyanın bioloji, coğrafi, texnoloji və b. təma­yüllü istiqamətləri, ixtisasları yaradılmışdır. Ali məktəblərimiz­d ə ekoloji təmayüllü ixtisasların hazırlanmasında nümunəvi o la n kollektivlər, kafedralar vardır.

Deyilənlərlə yanaşı qeyd etməliyik ki, müasir mərhələdə inkişafın və idarəetmənin əsaslarında ekoloji və ətraf mühiti m ühafizə biliklərinin əsas yer tutmasını nəzərə alaraq təhsil sis­tem inin bütünlüklə ekologiyalaşdırılmasma böyük ehtiyac var­dır. Bu sahədə müvəffəqiyyətlər qazanılması ilə bütün idarə­etm ə sistemlərində aşağıdakı qlobal məsələlərin həyata keçiril­məsinə şərait yaranacağı şübhəsizdir:

■ Təbiətə və ümumiyyətlə ətraf mühitə tamamilə yeni mü­nasibətin bəslənilməsi, yeni mədəniyyətin və yeni həyat tərzinin formalaşması;

229

■ Bütün təhsil mərhələlərinin ekoloji təhsillə əlaqəli aparıl­ması;

■ İdarəetmədə, ölkənin bir çox sahələrində ekoloji təhlükə­sizliyə təminat yaradılması.

Təbiidir ki, deyilənlərin həyata keçirilməsində ilk növbədə müəllim-öyrətim sistemi əsas yer tutmalıdır. Bununla əlaqədar təhsilə xidmət edən bütün sferalar müasirləşdirilməlidir. Müəl­lim geniş dünyagörüşə malik olmaqla ixtisasından asılı olmaya­raq ekoloji biliklərə yiyələnməlidir. Eyni zamanda hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq müəllim planetar mədəniyyətə malik olmalıdır. Bu istiqamətdə coğrafiyanın və ekoloji bilik­lərin əvəzolunmaz rolu vardır.

Ekoloji və eləcə də, ekocoğrafi təhsili daha səmərəli etmək məqsədilə bu sahədə əlaqələndirici şuralar və yaxud mərkəzlər yaratmaq lazım gəlir. Həmin qurumun yaradılması ilə ilk, növ­bədə, aşağıdakı məsələlər ətrafında müzakirələr aparmaq məq­sədə müvafiqdir:

■ Təhsil islahatı mərhələsindən asılı olaraq ekoloji biliklə­rin sistemləşdirilməsi və kadr hazırlığını nizamlamaq, bu sahə­də dünya təcrübəsini öyrənmək;

■ Ekoloji və xüsusilə CİS tədrisində elmi-tədqiqat metodla­rını təkmilləşdirmək;

■ Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi və bu sahədə mo­nitorinq aparılması sahəsindəki təcrübəni ümumiləşdirmək;

■ Hər bir ali və peşə təhsili ocaqlarının yerləşdiyi ərazilər­də və yaxud da ona yaxın regionlarda «Təbiət muzeyi», «Təd­ris qoruğu» və s. adda təbiət guşələri, əlverişli şəraiti olan ərazi­lərdə «Təbiət tarixi» qoruğu «Təbiət abidələri tədris» yarat­maq.

Fikrimizcə, deyilənlər təhsil sisteminin ekologiyalaşdırıl- ması sahəsində başlanğıc mərhələlərdən olmaqla bu sahədəki nəaliyyətləri koordinasiya etmək lazım gəlir. Bu işi ali məktəb­

lərin ekologiya sahəsində aparıcı mövqe tutan kafedralarından birinə, yaxud kafedralar arası şuralara, bəzən ekoloji mərkəz­lərdə ən çox təcrübə qazanmışlarmdan birinə həvalə etmək məqsədə müvafiq olar.

8.2. Coğrafi qanunauyğunluqların öyrənilməsinin ekoloji əhəmiyyəti

Hər bir idarəetmə sahəsi və eləcə də, təhsil sistemi elmi əsaslara malik olmaqla eyni zamanda, ümumi və xüsusi sistem­lərə malikdir. İlk baxışda sadə görünən elmlər müvafiq sistem­lərə malik olmaqla differensasiya və inteqrasiya edilirlər. Bi­rinci fəsildə göstərildiyi kimi, elm sahələrində düzgün struktur- laşdırm a, tədqiqatların düzgün istiqamətləndirilməsində, hətta elm sahələrinin səmərəli fənləşdirilməsində və düzgün tədris edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmlər düzgün fən- ləşdirildikdə onun təhlili, qavranılması səmərəli və yadda qalan olur. Eyni zamanda elmi qanunların açılmasına, bununla əla­qədar, elmlərin sistemləşdirilməsinə şərait yaranır. «Elmi biliyə sistem xarakteri verən də məhz elm qanunlarıdır» (C.T.Əh- m ədov , 2001). Elmi qanunların şərhi, öyrənilməsi, tədrisi, onlar ə tra fın d a elmlərin inteqrasiyası və s. eyni zamanda elmlərin düzgün fənləşdirilməsində, əlaqələrin səmərəli təşkilində mü­hüm yer tutur. Elmi biliklər sistemləşdirildiyi kimi, tədrisin də düzgün qurulması və səmərəli təşkili sistemli strukturlaşma tə­ləb edir.

Ekoloji proseslər mürəkkəb təbii və sosial əsaslara malik olmaqla elmlərarası mahiyyət kəsb etdiyinə görə onların öyrə­nilməsində ilk növbədə fundamental elmlərin, xüsusilə ümumi coğrafiyanın mühüm rolu vardır. Qeyd etməliyik ki, ekologiya elmi və eləcə də, ətraf mühiti mühafizə haqqında biliklərin tari­

230 231

xi çox qədim olmasına baxm ayaraq, bu sahədəki elmi biliklər hələ kifayət dərəcədə strukturlaşdırılmamışdır. Problemlərin öyrənilməsində müvafiq əmək bölgüləri də hələ tamamilə müa­sir tələblərə cavab vermir. Deyilənlər bir sıra səbəblərlə əlaqə­dardır: Birincisi, təbiət-cəmiyyət proseslərinin qarşılıqlı əlaqə­lərinin, elmi təhlillərin fəlsəfi əsaslarının izahında subyektivlik mövcud olmuş, bəzi dövrlərdə elmi təhlillərdə siyasətləşmə getmişdir; İkincisi, təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin nəticələri­nə dair informasiya sistemləri m əhduddur və kifayət dərəcədə sistemləşdirilməmişdir; Üçüncüsü və ən başlıcası nə təbii p ro­seslərin insana və cəmiyyətə təsirinin nəticələri, nə də cə­miyyətdə gedən proseslərin ətraf mühitə təsir dərəcəsi kifayət dərəcədə qiymətləndirilmir və proqnozlaşdırılmamış, bu sahə­dəki «mexanizm» müasir tələblər səviyyəsində işlənməmişdir.

Hesab etmək olar ki, XXI əsrdə təbiət və cəmiyyət elmləri­nin inteqrasiyası ekologiya elminin inkişafına və həyata tədbiqi sahələrinə mühüm təsir göstərə biləcəkdir. Bunlarla yanaşı müasir dövrdə təbiət, cəmiyyət hadisələrinin inteqrativ qanun­larının (biotik və abiotik, antropokosmik, bifurkasion və b.) öyrənilməsi həyatımızın aktual sahələri kimi qiymətləndiril­məlidir. Biologiyada və bioekologiyada bir sıra maraqlı ideya­lar və konsepsiyalar yaradılmışdır ki, onlar ekoloji problem­lərin həllində mühüm rol oynaya bilər. Məsələn, prof. Q.M us- tafayevin canlı aləmin biotik əlaqələrinin (məkan-qida-popul- yasiya üçbucağı) istiqamətlərini əks etdirən «ekoloji qanunu» məntiqlidir. Təbiidir ki, göstərilən üçbucaq böyük ekoloji sis­temin ancaq bir hissəsini, bir qolunu əhatə edir.

Ümumi ekoloji proseslər, planetar və regional miqyasda əhatə olunmaqla başlıca olaraq Yer planetinin xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Burada Yerin təki və qabığı-litosfer-kosmik sfera iştirak edir (V.İ.Vemadski). Həmin sferalar arasında ge­dən qlobal proseslər geoekoloji qanunauyğunluq yaratdığını

g ö stə rir. Həmin sferalar arasında təsir əlaqələri ekoloji proses­lə rd ə və ətraf mühitin formalaşmasında fundamental mahiyyət k ə sb edir. Göstərilən bu üçbucaq özündən əvvəlki üçbucağa n isb ə tən daha fundamental prosesləri əhatə etsə də, bunlar da ek o lo ji sistemləri tamamilə əhatə etmir.

Ekoloji proseslərin mürəkkəbliyi, təbii və sosial proseslər a rasındak ı qanunauyğunluqları əks etdirir. Növbəti üçbucağ təbiət-əhali-istehsal prosesləri arasındakı əlaqələri əks etdirir. G östərilən üçbucaqların başlıca cəhəti odur ki, burada coğrafi ekologiyanın dialektik mahiyyəti çox asanlıqla dərk edilir. Ey­ni zam anda aydın olur ki, üçbucağın tərəflərinin biri o birindən d a h a çox asılıdır. Bu asılılıqda eyni zamanda konkretlik vardır. T əb iə td ə gedən daha bir çox proseslərin (iqlim, torpaq, suların, m eşələrin və s.) yaranması və inkişafı özlərinə məxsus qanuna­uyğunluq lara əsaslanır. Qalan təbii sistemlərin də hər biri m üvafiq üçbucaqlar daxilində ekoloji proseslərə malik olurlar. Beləliklə həmin qayda ilə meşələrin, landşaftların və s. ekoloji proseslərin müvafiq modelini vermək olar. Üçbucaqlar eyni zam an d a rəmzi olaraq ekoloji proseslərdə istiqaməti, gücü və əhatə dairəsini əks etdirirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, üçbu­caq la r özü sistem yaratmaqla yanaşı daxili strukturlara malik­d irlər. Onları da daha bir neçə üçbucaqlara ayırmaq olar. Biz isə coğrafi sistemlərin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq onun bir neçəsini ümumi ekoloji sistemdə əmələ gətirdikləri çoxbucaqlı sistemdə əks etdiririk (5-ci şəkildəki kimi).

Göstərilən üçbucaqlar və çoxbucaqlar heç biri bir-birindən tamamilə təcrid oluna bilməz, əksinə bir-birinin formalaşması üçün əsasdır. Məhz ona görə də həmin üçbucaqların əmələ gə­tirdiyi çoxbucaqlar əlaqələri, ekoloji proseslərin mürəkkəbliyi­ni, fərdiliyini, bir-birinə keçirici olduğunu əks etdirir. Eyni za­manda bu çoxbucaqlıya daxil olan ölçülər və CİS, təbii şərai­tin, urbanizasiyalaşmış ərazilərin qarşılıqlı inkişafını qiymət­

232 233

ləndirməyə, ekoloji proseslərin inkişafını dərk etməyə əsas ve­rir. Böyük ekologiyadan bəhs edən elmlər sisteminin bioloji, coğrafi, geoloji, fiziki, kimyəvi, sosial və b. ibarət modeli ümumi ekoloji sistemlərə dair elmi «aparat» yaradılmasında iştirak edirlər.

Bununla yanaşı aydın olur ki, bütün təbii və sosial mühitdə gedən proseslər, ətraf mühitdə gedən proseslərin tərkib hissələ­ri, eləcə də mövcud m akro- sistemlərin daxili hissələridir. Bun­lar üçün ümumi nəzəri və metodoloji əsasların formalaşdırıl- masmda aşağıdakı elm sahələrinin öyrənilməsi və onların məq­sədyönlü fənləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir: ilk növ­bədə Yerin və həyatın əmələ gəlməsini; Biosferdə və cəmiyyətdə gedən təkamül proseslərini; Təbii təkrar istehsal ilə cəmiyyətin tarazlı inkişafı arasındakı əlaqələrini; Ümumi yerşünaslığı, eti- mal nəzəriyyəsini və s. misal göstərmək olar.

Adları çəkilənlərin hər biri təbiətşünaslığın, cəmiyyətin in­kişafının və s. öyrənilməsində xüsusi və aparıcı yer tutur. Gös­tərilən elm sahələrindən Ümumi yerşünaslığı, Təbiətşünaslığı bir neçə ixtisaslar üçün başlanğıc fənlərdən biri kimi qəbul et­mək olar. Həmin sahələrin və digər başqa elmlərin fənləşdiril- məsində, onların ardıcıl strukturlaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Daha sonra yəqin ki, qlobal ekologiyanın öyrənilmə­si zəruridir. Coğrafi ekologiya ixtisasında bunlardan sonra Ekologiya və ətraf mühiti mühafizənin əsaslarına, Təbii ehtiy­atlardan istifadə haqqında təlimə, Təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsinin ekoloji və iqtisadi qiymətləndirilməsinə, landşaftın ekologiyasına, İstehsal texnologiyasının ekoloji əsaslarına və b. fənlərə xüsusi yer vermək lazım gəlir.

Müasir dövrdə Azərbaycan təhsilində islahatlar müvəffə­qiyyətlə gedir. Həmin prosesdə təhsilin ekologiyalaşdırılmasına çox böyük şərait yaranır. Bununla əlaqədar indi ali və orta ixti­sas təhsil ocaqlarının, Təhsil nazirliyinin elmi-metodiki şurala­

234

rın ın üzərinə böyük vəzifələr düşür.Təhsilin ekologiyalaşdırılmasmda ümumi təhsil sisteminin

yenidən qurulmasının və onun təşkilinin çox böyük əhəmiyyəti vard ır. Bu sahəyə dair müəyyən tədqiqatlar aparılmışdır. Gös­tərilənlərlə əlaqədar olaraq Y.M.Neymətovun «Təhsil XXI əs­rdə» (M., 2002) əsəri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həmin əsərdə m üasir dövrün qlobal problemləri; Dövrün carçısı və müasir dünyada təhsil; Post Sovet dünyasının vahid təhsil sisteminin yaradılm ası yollan və s. kimi problemlər ətrafında təhlillər aparm ası mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Deyilənlərlə əlaqədar dünyəvi və milli təhsilin konstruktivləşdirilməsinə dair maraqlı ideyalar verilmişdir. Müəllifin belə bir ideyası da var ki, «İn­sanlığ ın gələcəyi elmi biliklərin iqtisadiyyatına əsaslanan in­form asiya mədəniyyətinin inkişafı ilə əlaqədardır». Daha sonra m üəllif yazır ki, «Elmi biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatda insan əsas (baş) resursdur». Qeyd etmək lazımdır ki, ali varlıq olan in san ın iqtisadiyyatda əsas «resurs» yaradıcı kimi qiymətləndi­rilm əsi ilə yanaşı ekoloji nöqteyi-nəzərdən insanın «dağıdıcı» o lduğu da qiymətləndirilməlidir.

B unu da nəzərə almaq lazımdır ki, elmi biliklərin səmərə­liliyi, iqtisadi cəhətdən potensiallaşması insanların daha yaxşı düşünməsi və yaratması təhsil sisteminin səviyyəsindən asılıdır.

M üəllif daha sonra göstərir ki, SSRİ-nin dağılması ilə əla­qədar olaraq təhsil sisteminin böhranı bütün MDB ölkələrində oxşar səbəblərin nəticəsi idi. Təhsil sisteminə qoyulan maliyyə vəsaitinin 50%-ə yaxın azalması, təyinat yerlərinin planlaşdı- rılmaması, müəllimlərin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və zəkalı insanların öz ölkələrini tərk etməsi təhsilə və elmə çox böyük ziyan vurmağa başladı. Bununla yanaşı məktəbə, müəl­limlərə bəslənilən məhəbbət «məşqçi» müəllimlər arasında bölüşdürüldü.

Siyasi, iqtisadi, ictimai böhranlar dövründə yaranmış və-

235

ziyyət təhsilə çox böyük təsir göstərdi, onları aradan qaldırmaq həmin prosesi yenidən XXI əsrin tələblərinə müvafiq qurmaq indi daha çox vaxt və vəsait tələb edir.

Müasir dövrdə siyasi-iqtisadi böhranlardan, sonra respub­likamızın iqtisadiyyatının və sosial həyatının inkişaf etməyə başlaması təhsilin və elmin inkişafına əməli təsir göstərəcəkdir. Bunlarla əlaqədar olaraq təhsildə və elmdə milliləşmə və dün- yəviləşmə getməsi ilə əlaqədar çoxlu informasiya bolluğu yara­na biləcəkdir. Onlardan ali məktəblərdə səmərəli istifadə olun­ması üçün keçilən mövzuları, informasiyaları sistemləşdirmək lazım gəlir. Həddən artıq təkrarlara, yeknəsəkliklərə yol ver­məmək üçün bilik və informasiyaları coğrafi və ekoloji proses­lərin başlıca qanunları və qanunauyğunluqları əsasında sistem­ləşdirməklə yanaşı, tədris planları, fənn proqramları müasir tələblər səviyyəsində tərtib edilməli və qanunauyğun struktur- laşdırılmalıdır.

8.3. Ekoloji təhsil sistemində dövri (tsikli) strukturlaşdırma konsepsiyasının əhəmiyyəti

Hər bir elmi istiqamət və həmin sahə üzrə kadr hazırlığı tədris planlarına müvafiq həyata keçirilir. Tədris planlarının məntiqli, məzmunlu olması, həyati tələblərə cavab verməsi onun əhəmiyyətini, işə yararlı olmasını artırır. Tədris planları­nın ən mühüm əhəmiyyətlərindən biri də odur ki, onun vasitəsi­lə elm sahələri fənləşdirilir, hər birinin predmeti (tədqiqat obyekti, elmi baxışlar, məqsədlər, tədqiqat metodları və s.) də­qiqləşdirilir, fənlərarası əlaqələr yaradılır. Daha sonra nəzəriyə və təcrübənin yeri və əlaqələri müəyyənləşdirilir. Biliklərin ba­carığa çevrilməsi üçün elmi-metodiki əsaslar təhlil edilir.

Təbii və sosial sistemlər haqqındakı biliklərin struktur- laşdırılması əqlin və bəzəndə fərdlərin təcrübəsinə əsaslanır.

236

O na görə də, burada yaradıcılıqla yanaşı müəyyən subyektiv münasibətdən doğan məhdudiyyət və təhriflər də özünə yer ta­pa bilir. Bununla yanaşı təbiətdə gedən dövri, struktur və eyni zam anda sistemli formalaşmaların müvafiq sərhədlərini bəzən, şərti də olsa ayırmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilən­ləri həyatda nəzərə almadıqda optimallığı bərpa etmək mum- kün olmur. Deyilənlər düzgün dərk edilmədikdə dövri-struk- turlaşm a təfəkkürlərdə düzgün əks edilmir. Beləliklə, elmlərin mahiyyətini açmaq, onları predmetləşdirmək çətinliklər qarşı­s ında qalır. Həmin proseslərin təbii və sosial mahiyyətlərinin d ə rk edilməsi öz növbəsində tədrisin elmi təşkilinə də şərait ya­rad ır .

Dövri-strukturlaşma konsepsiyası nöqteyi-nəzərindən ixti­sasından asılı olmayaraq tədris planlarının formalaşma qanu­nauyğunluğu eynidir. Lakin deyilənlərin təbiət, ictimai və də­q iq elmlər üzrə fərqli cəhətləri vardır. Coğrafiya elmləri üzrə aparılan ixtisaslar və eləcə də Coğrafi ekologiya və ətraf mühiti m ühafizə ixtisaslarının tədris planları təbiət elmləri sisteminə m üvafiq strukturlaşdırılır. Eyni zamanda yuxarıda göstərilən ixtisaslarda tədris planının ümumi strukturu bir-birini tamala- yan , bir-birindən fərqli olan bölmələrdən ibarətdir. Həmin bölm ələr başlıca olaraq aşağıdakılardan ibarət olur: Humani­ta r və sosial-iqtisadi; Təbii və fundamental; Ümumi hazırlıq fənləri bölməsi; İxtisas fənləri; Xüsusi və fakültativ fənlər böl­mələri. Lakin, strukturdaxili formalaşma hər zaman səmərəli qurulm ur. Bəzən ixtisaslarda və ixtisaslaşmalarda hətta zəruri hesab edilən fənlər tədris planlarına daxil edilmir. Dövri struk- turlaşdırma əsasında tədris planına fənlərin daxil edilməsi on­ların məntiqli ardıcıllığla düzülməsi tədris planının yaradıcıla­rından yüksək peşəkarlıq tələb edir. İlk yaradılan tədris planla­rına bəzən ikinci, hətta üçüncü dərəcəli fənlər özünə yer tapır. Elə hallar da olur ki, müvafiq fənlər aid olduğu (əsas) bölməyə

237

(dövriyyəyə) daxil edilm ir. B ununla və digər səbəblərlə əlaqə­dar olaraq bölmələr düzgün strukturlaşdırılmır. Belə halda bə­zən elmi biliklər səmərəli əlaqələndirilmir. Fənlərarası növbə­ləşməyə, inteqrasiyaya əlverişli şərait yaradılmır.

Ümumiyyətlə, s tru k tu r əlaqələrə qoyulan tələbləri öyrənər­kən əsasən BDU-un Coğrafiya fakültəsinin müvafiq kafedrala­rının və eləcə də Ə tra f mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə kafedrasının iş təcrübəsinə əsaslanmışıq. Eyni zamanda uzun illər BD U-nun bir sıra fakültələri və Azər­baycan Respublikasının bir çox ali məktəblərinin tədris sistemi və tədris planları ilə tanışlıq nəticəsində əldə edilən ümumiləş- dirmələr qiymətli m əlum at mənbəyi kimi istifadə edilmişdir. Göstərilən sahədə M DB və başqa ölkələrin tədris sahəsindəki nailiyyətlər də nəzərə alınmışdır. Ümumiyyətlə, dövri struktur- laşma prosesinin düzgün təşkili bir çox amillərlə əlaqədar ol­maqla özünün konkret nəticələrini tədris planlarında və bunun­la əlaqədar buraxılan kadrların hazırlıq səviyyəsində göstərir.

Təhsil sistemində ən mühüm mərhələ ali təhsilin bakalavr və magistr pillələri üçün baza tədris planlarını tərtib etməkdən ibarətdir. Burada əsas məsələ elmi-nəzəri və praktiki kurslan hər bir bölməyə görə düzgün və ardıcıl qruplaşdırmaqdan iba­rətdir. Fənlərin adları, onların düzülüşü, kurslara və semestrlə- rə görə ardıcıllıqları strukturlaşm anm əsas şərtidir. Daha sonra fənlərin proqramları, ona uyğun mövzuların ardıcıllığı da dövri strukturlaşdırmamn tərkib hissəsidir.

Deyilənləri nəzərə alaraq bakalavr təhsilinin həyata keçi-' rilməsində aşağıdakıları nəzərə almaq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: '

■ Ölkənin ümumi inkişaf proqramına müvafiq olaraq ixti­sasların təmayülünə olan tələbi düzgün müəyyən etmək;

■ Hər bir ixtisası müvafiq istiqamətə aid etmək;■ Tədris planlarının müvafiq dövriyyələrə, bölmələrə ay­

rılm ası və hər bir dövriyyəyə daxil olan başlıca (aparıcı) və kö­m əkçi fənləri məntiqli əlaqələndirmək;

■ Kurs işlərini fənlərə görə düzgün seçmək;■ Tədris və istehsalat təcrübə yerlərindən, eksperimental

bazadan səmərəli istifadə etmək;■ Buraxılış işlərinin mövzularını keçilən kurslara uyğun

seçm əklə onları gələcək tədqiqatların başlanğıcı və yaxud da o n la ra hazırlıq kimi qiymətləndirmək.

Tədris planları müəyyən dövr üçün sabit olmaqla yanaşı, elm i və elmi-metodiki şuraların, nəzəri seminarların müzakirə obyek ti ola bilər. Belə halda tədrisin və elmin inkişafının dün­yəvi nailiyyətləri nəzərə alınmaqla respublikada ayrı-ayn təhsil ocaq larında qazanılan zəngin təcrübələrin öyrənilməsi məqsədə m üvafiqdir.

Təhsil islahatı dövründə predmetlərin nəzəri bölmələri və təcrübələrin məzmunu və formaları qarşısında qoyulan tələblər xüsusi olaraq təhlil olunmalıdır. Başqa ixtisaslarda olduğu ki­mi C oğrafi ekologiya və ətraf mühiti mühafizə və s. ixtisaslar üzrə tədris planları Sovet dövründə Xalq Təhsil Nazirliyinin Tədris-M etodiki Şuralarının nəzarəti ilə həyata keçirilirdi. Bu əsərin müəllifi də Azərbaycandan olan başqa təcrübəli mütəxəs­sislərlə birlikdə «Coğrafiya», «Ekologiya və ə traf mühiti müha­fizə» ixtisasları üzrə fəaliyyət göstərən elmi-metodiki şuraların üzvü kimi tərtib edilən tədris planlarının müzakirələrində əməli təkliflərlə iştirak etmişdir. Tədris planları təsdiq edildikdən so­nra bir qayda olaraq daha da təkmilləşdirilmək məqsədilə vax­taşırı müzakirələr davam etdirilir və gələcək illərdə tədris plan­larına əlavələr edilməsi üçün yeni təkliflər nəzərə alınırdı. Bu­nunla yanaşı 1970-ci və 1980-cı illərə qədərki təhsil planlarında yeknəsəklik var idi. Bəzi tədris planları bölmələrə ayrılmırdı, fənlər daha çox siyasətləşdirilirdi. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq tədris planlarına dövri-strukturlaşmanı tətbiq etmək, təbiidir

238 239

ki, çox çətin olardı.Təhsilin bir çox üstünlüklərinə baxmayaraq bəzi ixtisaslar­

da, eləcə də coğrafiyada, onun ekoloji təmayüllü ixtisaslarında çoxfənlik (50-yə qədər və daha çox) mövcud idi.

Bakalavr və magistr tədris pilləsinə keçilməsi ilə əlaqədar olaraq bakalavrda tədris planına 4000 saatı ötməmək şərtilə 35-42 fənn daxil edilir. Fənlərə verilən ümumi saatları, onların sayını, ümumiyyətlə, məqbul hesab etmək olar. Bununla yanaşı fənlərin tədris planlarında ardıcıl yerləşdirilməsinə, onların əlaqələndirilməsinə ehtiyac duyulur. Fənlərin optimal əlaqə­ləndirilməsi yalnız məntiqli strukturlaşdırmanın nəticəsində həyata keçirilə bilər. Strukturlaşmaya əməl etmək elmi- metodiki yanaşma tələb edir. Bununla tədris planlarında fənlə­rin uzlaşdırılmasına (harmoniyaya) şərait yaradılmış olur. Dövri strukturlaşma harmoniya qanununa əsaslandığından, bir-birini tamamlayan fənlər biliklərin bu və yaxud digər də­rəcədə inteqrasiya olunmaları üçün də şərait yaradır. İnteqra­siya əsasında formalaşan biliklər tələbələr tərəfindən daha asan qavramlır, yadda qalan olur. Bu əsasda formalaşan biliklər elmlərarası mahiyyət kəsb edən problemlərin həll edilməsində mühüm rol oynayır.

İndiyə qədər ali təhsilin müxtəlif problemləri barədə bir çox alim-pedaqoqlar elmi təhlillər aparmışlar. Tədris planlarının tərtibi haqqında (N.N.Baranski, 1957), Cisimlərin xassələrinin öyrənilməsi üzrə dinamiki fəza konsepsiyası (M.Salahov, 1999), Biotik əlaqələrin öyrənilməsində «ekoloji qanunların yeri» (Q.T.Mustafayev, 2000), Ümumi təhsil sistemində ekoloji və ekocoğrafi təhsilin yeri (Ş.Y.Göyçaylı, 1997). Yeni təhsil pa- radiqm axtarışlarında (Y.M.Neymətov, 2002) və b. misal gö­stərmək olar.

Tədris planlarının tərtibində dövri strukturlaşdırma kon­sepsiyası isə bizim tərəfimizdən ilk dəfədir ki, irəli sürülür. Hə­

min konsepsiyanın əhəmiyyətlərindən biri də tədris planlarında kəskin dəyişikliklərin baş verməsinin qarşısını almaqdan iba­rətdir. Harmonik uzlaşmağa malik olan strukturlarda da mü­əyyən çatışmazlıqlar yarana bilər. Lakin belə halda əsas möv­qedən yayınma həddi böyük olmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, elm sahələrinin predmetləşdirilmə- si və onların tədris planlarında harmonik strukturlaşdırılması, o n u n tətbiqi sahələri arasında da məntiqi əlaqələr yaradılması­na şərait yaradır. İndiyə qədər Təhsil Nazirliyinin səyi ilə C oğrafiya fakültəsində Fiziki və İqtisadi-sosial coğrafiya, Ət­r a f m ühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə və b. kafedralarda tədris planlarının tərtibində çox böyük təcrübə qazanılm ışdır. Bütün çoxillik dövrdə qazanılan təcrübələrdən belə qənaətə gəlirik ki, tədris planları müxtəlif ixtisas hazır­lığ ında elmi biliklərin bacarığa çevrilməsi üçün yaradılan sis­tem ləşdirilm iş modeldir. Həmin planların başlıca ideyaları rek- to rlu q tərəfindən irəli sürülür və müvafiq kafedralar tərəfindən tə rtib edilir və yaxud müvafiq dəyişikliklər edilir. Fakültə de- kanlığ ım n xüsusi səyi ilə müzakirə edildikdən sonra ali məktə­bin tədris hissəsi üzrə prorektorun və yaxud rektorun nəzarə­tin d ən keçərək təhsil nazirinin və yaxud nazir müavininin im­zası ilə təsdiq edilir. İndiyə qədər tədris planları konkret şəraitə və tələblərə görə səviyyəli tərtib edilmişdir. Xüsusi bir cəhəti də qeyd etm ək lazımdır ki, tədris planları ən yüksək səviyyədə ha­zırlandıqda belə onları ideal planlar hesab etmək olmaz. Cə­miyyət və elm sahələri inkişaf etdikcə təhsil sahəsindəki nai­liyyətlər və eləcə də, ölkədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsinin kadr hazırlığına olan tələbləri, tədris planlarının tədricən tək- milləşdirilməsinə ehtiyac yaradır. Ona görə də həmin proses eyni zamanda özünün dinamikliyi ilə səciyyələnir. Deyilənlər ölkənin demokratikləşdirilməsi, bazar iqtisadiyyatının idarə­etmədə əsas yer tutması ilə də əlaqədardır.

240 241

Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif səviyyəli idarəetmə or­qanlarının m araqlarından, yaxud da ixtisasın başlıca istiqamə­tinin kifayət dərəcədə nəzərə alınmaması və s. ilə əlaqədar ola­raq tədris planlarına ikinci və üçüncü dərəcəli fənlər də salmır. Bununla yanaşı ixtisas təmayülünə uyğun olan müvafiq fənlə­rin tədris planına əlavə edilməsi, fənlərarası əlaqələrin uzlaşdı­rılması çətinləşir. M əhz dinam iki dövri-strukturlaşdırma kon­sepsiyasına qoyulan tələblər tədris planlarının müəyyən dövr üçün sabitləşdirilməsinə də şərait yaradır.

Bir çox halda eyni ixtisası əks etdirən tədris planları müxtə­lif regionların ali məktəblərində təkrar olunur. Fikrimizcə, eyni ixtisasların tədris planlarında bütün fənləri olduğu kimi təkrar­lamağa ehtiyac yoxdur. Dövri-strukturlaşdırma konsepsiya­sının tələblərinə riayət etməklə həmin regionun problemlərinə, dünya tədris ocaqlarının təcrübəsinə uyğun olaraq bir neçə yeni fənləri başqa fənlərlə əvəz etmək olar. Məsələn, Gəncə, Sum­qayıt, Lənkəran kimi şəhərlərin ali təhsil ocaqlarında Ekolog­iya və təbiətdən istifadə istiqamətinin ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə ixtisaslarının tədris plan­larına başqa ali məktəblərin tədris planlarında olmayan fənnlər salma bilər. Belə halda da dövri struktkrlaşmaya piayət edilmə­lidir

İndiki tədris planları beş bölməyə (dövriyyəyə) ayrıldığın­dan və müvafiq ardıcıllığa malik olduğundan dövri-struktur- laşma konsepsiyasını tədbiq etmək üçün əlverişli şərait yaranır. Hər fənnə aid müvafiq proqram lar tərtib etdikdə dərs vəsaitlə­rini, dərslikləri yazarkən onların da mündəricatmı ardıcıl strukturlaşdırmaq lazım gəlir. Strukturlaşmanın düzgün qu­rulması, tədris və istehsalat təcrübələrinin də səmərəli təşkilinə təsir göstərir.

Təqdim edilən konsepsiyanın əsasını tədris planlarının düzgün predmetləşdirilməsi, elmi biliklərin ardıcıl struktur-

242

laşdırılm ası ilə yanaşı deyilənlər təhsilin strategiyasına uyğun o la ra q ixtisasa verilən başlıca tələbi, biliklərin sadədən mürək­k ə b ə , ibtidaidən aliliyə doğru davam edən uzlaşma və asılılıq p rinsip lərin i əhatə edir.

M üasir dövrdə yuxarıda adları göstərilən ixtisasların tədris p lan la rın ın indiki tərtibatını və strukturlaşmasını məqbul he­s a b etm ək olar. Lakin dövri-strukturlaşma konsepsiyasının tə­ləb lə ri baxımından müasir tədris planlarını, onunla bağlı təhsil sistem ini XXI əsrin tələblərinə müvafiq daha da təkmilləşdir­m ək lazım gəlir. Həmin prosesdə, ilk növbədə, fundamental, ik in c i növbədə sintetik elmlər, üçüncü növbədə tətbiqi elmlər üzrə qoyulan tələbləri nəzərə almaq zəruridir.

İndiyə qədər fiziki və iqtisadi-sosial coğrafiya, xarici ölkə­lərin iqtisadi və siyasi coğrafiyası sahəsində dövri struktur- la şm ağ a dair qiymətli misallar göstərmək olar. Şübhə etmirik ki, təqdim edilən konsepsiya yaxın gələcəkdə sintetik elm sahə­lə rin in daha səmərəli strukturlaşdırılmasına istiqamət verə bi­ləcəkdir. Bununla yanaşı dövri-strukturlaşma konsepsiyasının üzərində xüsusi işləmək lazım gəlir. Həmin məqsədlə ətraf mü­hiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə (coğrafi ekologiya) ixtisası üzrə humanitar və sosial iqtisadi fənlərdən s o n ra coğrafi ekologiya ixtisasına dair aşağıdakı elmi biliklər sistem i fənləşdirilməlidir: ekoloji proseslərin təbii və iqtisadi- sosial sferalardan asılılığı; iqlimin və atmosferin xüsusiyyətləri və ekoloji mahiyyəti; hidrosfer və onun ekoloji proseslərin in­kişafında yeri; torpaq ehtiyatlarının ekoloji xüsusiyyətləri və korrelyativ xassələri; biosfer və landşaftın ekologiyası və pro­blemləri; təbii- texnogen proseslərin coğrafi ekoloji aspektləri; əhalinin və ə traf mühitin qlobal dəyişgənliyinin strategiyası; Yerin coğrafi təbəqəsi ilə cəmiyyətin inteqrativ əlaqəsi haqqın­dakı biliklər sisteminin təhlili; coğrafi ekologiyanın təbii və ictimai proseslərlə inteqrativ xüsusiyyətləri və s.

243

Göstərilənlər təbiət-əhali-istehsal arasındakı qarşılıqlı əla­qələrin mürəkkəb, çoxtərəfli xüsusiyyətlərindən bəhs etməklə onların ekocoğrafi xüsusiyyətlərinin strategiyasım əhatə edir. Həmin tələblərin tədris edilməsində vahid coğrafi təfəkkürün formalaşması xüsusi yer tutur. Vahid coğrafiya, təbiət və cə­miyyət elmlərinin, təbiət və cəmiyyət proseslərinin coğrafi ma­hiyyətlərinin açılmasını, bu sahədəki fundamental biliklərin sintezləşdirilməsininə metodoloji əsaslarının təkmilləşdirilmə- sini tələb edir. Deyilənlər, öz növbəsində ətraf mühitin coğrafi mahiyyətinin açılmasına, təbiət-əhali-istehsal arasındakı dia­lektik əlaqələrin düzgün şərh edilməsinə şərait yaradır. Bunun­la da ekoloji proseslərdə coğrafi mahiyyətlərin açılmasına da şərait yaranır. Beləliklə dövri-strukturlaşma sistemi vasitəsilə yuxarıda göstərilən məsələlər məntiqli əlaqələndirilir.

Tədris planlarındakı bölmələr, hər bölmədəki fənlər ixtisas- çı hazırlanmasında xüsusi yer tutmaqla yanaşı gələcək mütə­xəssislərdə geniş dünyagörüşün formalaşmasına xidmət edir. Göstərilənlərin həyata keçirilməsində xeyli təcrübə qazanılmış­dır.

Tədris planında hər bir bölmənin-dövriyyənin başlıca apa­rıcı fənni olmaqla yanaşı, bir neçə yardımçı və tamamlayıcı fənlər də olur. Aparıcı fənlər üçün yardımçı fənlər müvafiq mərhələni (yarusu) formalaşdırırlar. Yardımçı fənlər də müəy­yən dərəcədə aparıcı fənlərin nəzəri müddəalarına əsaslanır. Tamamlayıcı fənlər hər bir bölmədə elmi istiqaməti verən fən­lərə əsaslanmaqla tətbiqi istiqamətlərin formalaşdırılmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Başqa ixtisaslarda olduğu kimi coğrafi ekologiyanın tədris planlarında olan fənlər aşağıdakı kimi uzlaşdırılır.

Birinci dövriyyədə, yəni Humanitar və sosial-iqtisadi fənlər­də ən başlıca cəhət maddi aləmin, həyatın inkişaf qanunlarının dərk edilməsinin öyrədilməsindən ibarətdir (fəlsəfə). Həmin

dövriyyədə təhsilin ümumi qanunauyğunluğu açılır (pedaqogi­k a), gənclərdə real aləmin dərk olunması, şəxsiyyətin forma­laşm ası prinsipləri təqlid edilir (psixologiya). Eyni zamanda cəm iyyətin inkişafı haqqında biliklər sistemləşdirilir, sosioloji fikrin , inkişafın fəlsəfi və mədəni-tarixi ənənələri sistemləşdiri­lir (sosiologiya).

Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adı çəkilən elmi istiqa­m ətlər üzrə fənlərin tədris edilməsi onların ardıcıl düzülüşünü və düzgün əlaqələndirilməsini tələb edir.

Birinci bölmədə seçmə fənlərə yer verilir. Onların içərisində «Ekoloji coğrafiyanın əsaslan» fənni bir neçə ildir ki, tədris edilir. Həm in fəndə ixtisasın məqsədi, başlıca müddəaları açılır. Tələbələrin həmin kursa qədər keçdikləri biliklər və sonradan alacaqları elmi məlumatların coğrafi və coğrafi ekoloji biliklər­lə əlaqələndirilməsinə imkan yaramr. Birinci bölmənin 2-ci ya- rusında, yəni hum anitar və sosial-iqtisadi fənlər (tarix, fəlsəfə, pedaqogika, iqtisadiyyat, sosiologiya və s.) bölməsində ixtisa­sın üm um i nəzəri biliklərinin əsası qoyulur. Həmin fənlər müm­kün qədər ixtisasın daha səmərəli dərk edilməsi üçün xeyli dünyagörüş verir. Lakin qeyd etməliyik ki, həmin predmetlərdə fənlərarası əlaqələr çox zəif olur. Eyni zamanda təbiətşünaslığa d a ir m isallara çox az yer verilir.

İkinci dövriyyə, Təbiət və fundamental fənlər əsasında for­m alaşır. Eyni zamanda ümumi nəzəri biliklərlə fundamental elmi biliklər arasında müəyyən inteqrasiya yaradılır. Buraya daxil olan fənlərin funksiyalaşması ixtisas ətrafında alman bi­liklərin zənginləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. El­mi biliklər zənginləşdikcə, xüsusilə məntiqi təfəkkür formalaşır (ali riyaziyyatla), materiyanın, ətraf mühitin mahiyyətləri, hə­rəkəti haqqında biliklər sistemləşdirilir. Materiyanın geoloji, coğrafi, texniki və texnoloji proseslər ilə əlaqələri və ayrı-ayrı sferaların xassələri, bir-birinə təmas etməsinin fiziki qanunauy­

244 245

ğunluğu müəyyən edilir (F izika ilə). Kimya elmi vasitəsilə sfe­raların kimyəvi xassələri, əlaqələrin və inkişafın ümumi və geo­kimyəvi xüsusiyyətləri şərh edilir. Çox məhdud olsa da, kimyə­vi proseslərin köməkliyi ilə coğrafiyada məhsuldar qüvvələr haqqında təhlillər genişlənir, biosferin çirklənmədən mühafizə edidməsi barədə ekocoğrafi m əlum atlar zənginləşir. Qeyd et­mək lazımdır ki, adları yuxarıda çəkilən fənlərdə hələlik ekoloji və ekocoğrafi proseslər və ə tra f mühiti mühafizəyə dair misal­lar çox məhduddur.

Haqqında danışdığımız bölmənin dövri strukturlaşdırılma- sında ümumi yerşünaslıq fənni mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tədris planlarında onun yeri bəzən landşaftşünaslıqla əvəz olu­nur, biz landşaftşünaslığı sonrakı, yəni üçüncü bölməyə, ümumi yerşünaslığı isə ikinci bölməyə daxil edilməsini məqbul sayınq. Ümumi yerşünaslıq vasitəsilə Y erin coğrafi təbəqələrinin (lito­sfer, hidrosfer, atm osfer və biosfer) quruluşu və inkişaf qanu­nauyğunluqları öyrənilir. Eyni zam anda Yerin forması və səthi dəyişiklikləri haqqında m əlum at verilir. Coğrafi təbəqənin in­kişaf mərhələləri təhlil edilir.

Yerin fiziki və iqtisadi coğrafi məzmunu, morfostruktur formaları müxtəlif m iqyaslarda modelləşdirilir, müxtəlif məz­munlu və eləcə də ekoloji və ə tra f mühiti mühafizə xəritələrinin tərtibi və onlardan istifadə m etodları öyrədilir (Geodeziya və Kartoqrafıya). Həmin bölməyə daxil edilən digər fənlə üzvü aləmin inkişafının tarixi mərhələlərini, canlıların yer üzərində yayılmasının qanunauyğunluqları, orqanizm və ətraf mühitin xüsusiyyətləri öyrədilir. Təkamül prosesinin ekoloji mahiyyəti, populyasiyaların ekologiyası, təbii seçmədə, seleksiyaların apa­rılmasında ətraf mühitin qiymətləndirilməsi, insan ekologiyası və mühitə uyğunlaşma təhlil edilir (Biologiya ekologi əsaslar­la).

Əhali, onun inkişafı və yayılmasının qanunauyğunluqları,

təbiət-əhali-istehsal arasındakı münasibətlərin dialektik vəhdəti və ziddiyyətləri, eləcə də ekoloji fəlakətlər, ətraf mühiti mühafi­zənin elmi əsasları, elmi tədqiqat metodları «Ekologiya və ətraf mühiti m ühafizənin əsasları» və «Sosial ekologiya» və b. fənlər ilə əhatə olunur.

İstiqamətin ümumi hazırlıq fənlərinə daxil olan üçüncü döv­riyyənin aparıcı, yardımçı və tamamlayıcı fənləri aşağıdakıları əhatə edir: Yerin müasir relyefinin endogen və ekzogen proses­lərlə qarşılıqlı əlaqələrini; geoloji strukturların relyefin forma­laşm asında yerini (Geologiya və geomorfologiya); Yer qabığı­nın inkişafının xüsusiyyətlərini, kontinentallıq dərəcəsindən, atmosfer sirkulyasiyasından, okean cərəyanlarından, istiliyin və rütubətin nisbətindən asılı olaraq coğrafi zonallığm qlobal və regional xüsusiyyətlərini (Materik və okeanların fiziki coğ­rafiyası və s.); Coğrafi sferaların dinamikliyini və inkişafını, epigenetik prosesləri, maddə, su, enerjinin qlobal dövramnı (M eteorologiya və iqlimşünaslıq); Təbii ərazi kompleksləri və landşaft tiplərinin ekologiyasını (Landşaftşünaslıq); Hidrosfe­rin hidrodinam iki proseslərinin, suların ümumi dövranının iza­hını və s. (Hidrologiya). Canlı aləmin yayılması, areal və onun xüsusiyyətləri, biosfer və onun ekoloji mahiyyəti, dəniz və oke­anların biocoğrafı rayonları, dünyanın zocoğrafı quruları, Yer kürəsinin biofilotik bölgüləri, Azərbaycanın biocoğrafi təhlilini (Biocoğrafıya); Sosial və siyasi proseslərin regional xüsusiyyət­lərini və bazar iqtisadiyyatı vasitəsilə tənzimlənməsini (sosial iqtisadi və siyasi coğrafiya); Regional və qlobal ekoloji proses­lərin öyrənilməsini (Qlobal ekologiya) və s.

Həmin bölmədə coğrafi mühitin torpaq əmələ gətirilmə­sində yeri, zam an və məkandan asılı olaraq faza tərkibinin for­malaşması, torpağın ekoloji proseslərinin formalaşdırılma- sında energetik proseslərin və mühitin rolu, torpaqların coğra­fiyası və meliorasiyasının metodoloji əsasları və praktiki əhə­

246 247

miyyətindən bəhs edilir (Torpaq coğrafiyası və torpaq­şünaslıq).

Yuxarıda adları göstərilən fənlərdə Azərbaycanın yeri, onun mühitinin daxili, regional, qlobal proseslərlə əlaqə qanu­nauyğunluğu da əks olunmalıdır. D aha sonra Azərbaycanın təbii şəraitinin və sosial-iqtisadi inkişafının ümumi və regional təhlili dünyanın coğrafi əmək bölgüsündə və bazar iqtisadiy­yatında yeri qiymətləndirilir (Azərbaycanın fiziki və sosial- iqtisadi coğrafiyası). Azərbaycanın ekoloji tutumu, ətraf mühi­tə nəzarət (monitorinq), təbii-ərazi və təsərrüfat sahələrinin ba- lanslaşdırılması məsələləri «Davamlı inkişafın ekocoğrafi əsas­ları» kursu ilə tədris edilməlidir. Hazırda həmin ideyalar qis­mən ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli isti­fadə kursu daxilində tədris edilir.

Üçüncü dövriyyədə informatika və geoinformatika elminin fəlsəfi əsasları, metodologiyası, perspektivləri, elmlərarası əla­qəsi, kompüter texnologiyası və proqram təminatı haqqında məlumatlar verilir. Coğrafi informasiyaların strukturu və ətraf mühitin modelləşdirilməsi, CİS-in komponentləri, toplanma formaları, araşdırma metodları və təlimləri təhlil edilməklə ya­naşı fiziki, sosial-iqtisadi coğrafi tədqiqatların modelləşdiril­məsi öyrədilir. Eyni zamanda CİS vasitəsilə ətraf mühitin xüsu­siyyətlərinin çirklənməsinin modelləşdirilməsi mühüm yer tu­tur. CİS-in elmi metodoloji təhlillərinin aparılması ilə coğra­fiya və coğrafi ekologiyanın elmlərarası mövqeyi dərinləşir, el­mi və praktiki əhəmiyyəti artır.

Dördüncü dövriyyədə-İxtisas fənlərinin strukturlaşdırılma- sma əsasən aşağıdakılar daxildir.

- Azərbaycan Respublikasının planetar, regional miqyasda coğrafi mövqeyi, təbii təsərrüfat xüsusiyyətlərinin dünya əmək bölgüsündə və Qafqaz regionunda yerinin qiymətləndirilməsi;

- Ölkənin təbiətinin iri miqyaslı təhlilləri, enerji istehsal

dövriyyələri, ekoloji tutumunun təhlili;- Respublikanın ekocoğrafi rayonlaşdırılması və mühitə nə­

z a rə t sisteminin təşkili;- Regional ekoloji siyasətin idarə edilməsi;- Tətbiqi ekologiyanın nəticələrinin proqnozlaşdırılması;- Təbii və mədəni irsimizin mühafizəsi;- Ə tra f mühitə nəzarət sisteminin təşkili.Göstərilənlər Azərbaycanın ekoloji şəraitinin öyrənilməsi,

ilə yanaşı tətbiqi ekologiya sahəsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı təbiəti bərpa və təbii təkrar istehsal­d a n bəhs edən fənlərin seçmə fənlər sırasına salınması müsbət nəticələr verir.

Beşinci-xüsusi və fakültativ fənlər dövriyyəsi demək olar ki, tam am ilə strukturlaşdırılmamışdır. Buraya hələlik iki fənn- Tibbi biliklərin və Mülki müdafiənin əsaslan daxildir. Hər iki fənnin ali məktəblərdə keçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. L ak in həmin fənlərin əsaslarım daha da genişləndirməyə və ixtisasların başlıca istiqamətləri ilə əlaqələndirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, tibbi biliklərin və mülki m üdafiənin əsasları üçün coğrafiya elmi və ekologiya çox geniş m əlum at mənbəyidir. Göstərilən elm sahələri tibbi və mülki m üdafiənin elmi və praktiki əhəmiyyətini artıra bilər. Fikri- mizcə, coğrafiya fakültəsində hazırlanan ixtisaslarda tədris p lanların ın həmin dövriyyəsində göstərilən fənlərin hər biri ix­tisasın əsas istiqamətləri ilə əlaqələndirilsə yaxşı nəticə verə bi­lər. Ona görə də Coğrafi ekologiya ixtisasında həmin bölməni d aha səmərəli etmək məqsədilə bir neçə düzəliş vermək olar. Onların bir variantını aşağıdakı kimi təqdim edirik:

Tibbi biliklərin və tibbi coğrafiyanın əsasları;Mülki müdafiə və milli müdafiənin əsasları.Qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizin inkişafının keçid mərhə­

ləsində olmasını, hərbi vəziyyətini nəzərə alaraq fövqəladə ha­

248 249

disələr, epidemiyalar və s. bağlı daha zəruri hesab edilən fənləri həmin bölməyə daxil etm ək məqsədə müvafiq olar.

Nəzərə almaq lazım dır ki, tədris planları ilə əlaqədar dövri- strukturlaşma konsepsiyasının tələblərini müasir və yaxın per­spektiv üçün optim al hesab etm ək olar. Bununla yanaşı dövri strukturlaşmanın tələblərinə müvafiq olaraq tədris planlarının bölmələrinə yeni fənlər əlavə etmək və bəzilərini çıxarmaqla yanaşı onların yerlərinin müvafiq qaydada dəyişdirilməsinə eh­tiyac vardır. Deyilənlər hər şeydən əvvəl tədrisin daima inkişa- fetməsi, onun özünəməxsus dinam ik olması ilə əlaqədardır.

Dövri-strukturiaşm a prinsipini bakalavr təhsili üzrə bütün ah məktəblərin tədris planlarına tətbiq etmək olar. Həmin kon­sepsiyanın əməli fəaliyyətə tətbiq edilməsində başqa ali mək­təblərin təcrübəsini də nəzərə alm aq yaxşı nəticə verər.

Təqdim edilən ideyaların hamısı mütləq mənada tədrisin təkmilləşdirilməsində həlledici deyildir, onların bəzilərinin da­ha da dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Bununla yanaşı təq­dim edilən dövri strukturlaşdırm a konsepsiyası tədris planları ilə yanaşı tədris prosesinin təkmilləşdirilməsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.

Müasir təhsil sistemində ekoloji biliklərin formalaşdırıl­ması, ixtisasların peşə yönümünün müəyyən edilməsi üçün əlve­rişli şərait yaratmışdır. D aha sonra hər bir bölməyə daxil olan fənlər, ixtisas kursları ixtisasın elmi və əməli hissəsini tamam­layır. Bunları əsasən baza-tədris planları ilə nizamlamaq daha əlverişli olar. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, ixtisasın istiqa­mətini təkcə bölmələr və bölmələrə daxil olan fənlərin sayı təş­kil etmir. Fənlər müvafiq saya və müvafiq saatlara malik ol­maqla yanaşı bir-birinə əsaslanmalı və bir-birini tamamlama­lıdır. Bunun üçün ilk növbədə tədris planında ixtisasa daxil olan bütün fənlərin proqramlarının bir toplu halında tərtib olunması və çap edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu cə­

250

h ə td ən Ekologiya və təbiətdən istifadə (coğrafi ekologiya) ixti­sası üzrə ilk dəfə kafedrada keçilən 15 fənnin proqramı toplu h a lın d a nəşr edilmiş (1996), həmin ixtisasın tədris planında o la n 40-dan çox fənnlər ikinci topluda əhatə olunmuşdur (2002).

Tədris planlarının bütün dövriyyəsində olan fənlərin toplu h a lın d a nəşr edilməsi fənlərin strukturu, predmetinin mahiyyə­ti, fənlərarası əlaqələrin səviyyəsi haqqında məlumat verir. Bu­n u n la təkrarları, proqramdan kənar mövzuları və s. kimi ça­tışm azlıqları sezmək çox asan olur. Toplunun nəşri hər bir fən­n in m üsbət və mənfi tərəfləri ətrafında müzakirə və fikir müba­diləsi aparm aq uçun əyani vəsait kimi də istifadə edilə bilər. B un lar fənlərarası əlaqələr yaratmaqla yanaşı kafedralar və fakültələrarası əlaqələri də səmərəliləşdirməyə şərait yaradar. Deyilənlər təbiidir ki, təcrübə, laboratoriya işlərini, çöl təcrübə­lərini də səmərəli təşkil etməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Təqdim olunan konsepsiya tədris planlarının və proqram ­ların ın daha məzmunlu tərtibinə, elmlərin səmərəli fənləşdiril- m əsinə, eyni zamanda pilləli təhsil sisteminin imkanlarından yaradıcı istifadə edilməsinə şərait yaradar.

251

ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində.

I. Budaqov B.Ə. Dözümlü-dözümsüz təbiət. B.,1991.2 Budaqov B.Ə. Coğrafiya elminin uğurlan.B.,2002.3. Əfəndiyev Vüsət. Urbanizasiya və Azərbaycanın şəhər yaşayış məskənləri. B.,2002.4. Əhmədli C. Qanun elmi bilik sisteminin təşkili prinsipidir. BDU- nun xəb-ri. Sosial-siyasi elmlər seriyası, №3,2001.5. Fridrix Engels. Təbiətin dialektikası. M .,1999.6. Gözəlov A. Sosial və ekologi sistemlərdə proqnozlaşdırma meto­du. Bakı, 1999.7. Göyçaylı Ş.Y. Əhali coğrafiyası. «Maarif» nəşriyyatı, B., 19798. Göyçaylı Ş.Y. və b. Ə traf mühiti mühafizə və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə. «Hərbi» nəşriyyat, B., 19969. Həsənov T.G. Coğrafiyanın tədqiqat metodları. B.,1990.10. Həsənov T.G. Hacızadə Ə.M. Coğrafiya tarixi. B.,2001.II. İnsan və Biosfer (MAB) Azərbaycan milli komitəsinin əsərləri. Buraxılış 2. Bakı-2003.12. Quliyev T.Ə. İdarəetmənin əsaslan. B.,1993.13. Məmmədov Ə. Dialektik idrak və ümumelmi tədqiqat metodla- n. B.,1997.14. Məmmədov Q.Ş. Aqroekologiya. B.,1994.15. Mirzəcanzadə A. İxtisasa giriş. В., 1990.16. Mustafayev Q.İ. Tətbiqi ekologiya. B.,1991.17. Mustafayev Q.T.Sultanzadə F.V İnsanın uğurlan və problemləri. Bakı., Qanun 2-4.18. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. В., 1998.19. Nuriyev Ə.X. Regional siyasət və idarə etmə. B.200420. Paskal Loro. Fransual Tual-Geopolitika(Fransızcadan tərümə) Paris, 1997.21. Paşazadə A. İslam Qafqazda. Bakı, 1999.22. Şükürov A.M. Sosial ekologiya. B.,1999.

252

Rus dilində.

1. А лаев E.B. Социально-экономическая география. Понятийно­терминологический словарь. М., 19832. Алиев Н.А. Теория, география и экономика Изв. РАН. Сер. «География» 1996. №2.3. Американская география (rus dilinə tərcümə) M., 1947.4. Арманд Д Л . Логичность географических классификаций и схем районирования. Б.,сб. «Развитие и преобразование географи­ческой среды». М.,19645. Арманд Д Л . Наука о ландшафте. М.,1975.6. Баландин Р.К., Бондарев Л.Г. Природа и цивилизация. М., 1988.7. Баранский Н.Н. Экономическая география в средней школе. Экономическая география в высшей школе. М.,19578. Баранский Н.Н. Методика преподования экономической гео­графии. М., 1960.9. Блануца В.И. Геоэкологические исследования крупного горо­да: подходы, понятийный аппарат, принципы География и при­родные ресурсы. Журн.1990. №1.10. ВайцзеккерЭ., Ловинс Э., Левине Л. Фактор четыре-Доклад рижскому клубу. Л.,М.,2000.11 Вернадский В.И. Химическое строение биосферы. Земли и ее окружений. М.,1965..12. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. М.,1998.13. Введение в физическую географию. М.,1979.14. Гвоздецкий Н.А. Основные проблемы физической географии. М.,1979.15. Г е о к ч я й л ы Ш.Ю. Современные проблемы экологического образования. ЕРТ журн, 2000 № 2-3.16. Геокчайлы Ш.Ю. Сельское расселение и его преобразование. Б., 1987.17. Геоэкология: Региональные аспекты. Материалы к IX съезду Географического общества СССР. Л., 1990

253

18. Гильберт У. География: ресурсы и окружающая среда М, 1990.19. Глазовская М.А. Общее почвоведение и география. М.,1981.20. Голубев Г.Н. Геоэкология. М.,1999.21. Голодовская Г.А. Куриное М.Б. Экологическая геология- Наука о геологической среды. Геоэкология, I I 1994. № 2.22. Горшков C.IL Геоэкология-Новый уровень междисциплинар­ной интеграции. Веста. Московского Университетасер.5, геогра­фия. 1977, №320. Григорьев А.А. Закономерности строения и развития геогра­фической среды. М.,1966.21. Грин Д. Модели в географии, (rus dilinə tərcümə) М.Д97122. Грин А.М., Клюев Н.Н.И др. Геоэкологический анализ. П.Изв. РАН. сер. Геогр.1995. № 1.23. Гумильев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. Санкт-Петербург. 2002.24. Гуремина Н.В. Последствия антропогенного вмещательства и обеспечение экологической безопасности на малых островах Ти­хого Океана, www.nuri.oxd.ru, (2001)25. Поль А.К. Проблема загрязнения Каспийского моря. Б.,2003.26. Докучаев В.В. Учение о зонах природы. М.,194827. Емельянов А.Г., Тихомиров О.А, Основы региональной гео­экологии Тверь, 200028. Есаков В.А. Теоретические проблемы физической географии в России XIX- начало XX вв. М.,1987.29. Заволин И.М. Физическая география в современном естество­знании. М.,1987.30. Израеяь Ю.А. Экология и контроль состояния природной сре­ды. М.,198431. Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды. M., 1980.32. Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физикогеографи­ческое районирование. M., 1965.33. Канделки ТЛ ., Сатбирова Г.Г. Вопросы моделирования сис­тем значений упорядоченной терминологии и лингвистической

статистики. В., 1972.34. Ковалев С.А. Избранные труды. М.,200335. Колесник С.В. Общие географические закономерности земли. М .. 1977.36. Котляков В.М., Комарова А.И. География как многодисцип­линарная наука. Изв. РАН.сер.географическая 2004, № 3.37. Лавров С.Б. Теоретические вопросы социальной экологии и географии. Сб. Географо-экологические аспекты экономического и социального планирования. Л., 1980.38. Лавров С.Б., Сдасюк Г.В. Современная экономическая и со­циальная география. М.,1980.39. Л аптев Г.Р. Геотермические основы охраны природы. Т.,197540. Лаппо Н.Г. Экология городов. М.,1990.41. Лещ А. Географические размещение хозяйства (ingıliscədən tərcümə), M., 1959.42. Максаковский Б.П. Географическая культура. М.,1998..43. Материалы XXIII международного географического кон­гресса. М.,1976.44. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. М.,1990.45. Мир географии. Кн. М.,1984.46. Мусеибов М.А. Ландшафты Азербайджанской ССР. Б., 1981.47. Николаев В.А. Ландшафтоведение и геоэкология на исходе 20-го века www П intra, ribr. Rv/pv/vestnik/v2.99/23.htm.48. Николаев В.А. Гармонические каноны природы. Вестник МУ, серия 5. География. М.,2002. № 2.49. Новые идеи в географии, (ingilis, fransız, çex dillərindən tərc­ümə) M.,197650. Осипов В.И. Геоэкология-Междисциплинарная наука об эко­логических проблемах геосфер Геоэкология. 1999. .№ 1.51. Панкин Ю.Н., Чистобаев АИ.-Регионоведение. М.,2003.52. Перевалов В.А. Ломоносов и Арктика М.,1949.53. Перцик Й.Н., К.И.Арсеньев и его роботы по районированию России М.196054. Пикуленко С.О. Применение биологического тестирования

254 255

природных и сточных вод в экологических исследованиях, http: vvww.crimea.edu. (2003)55. Поздняков Д.В., Тикунов В.С.и др. Разработка и картографи­рование интегральных показателей устойчивого развития стран мира. Вести. МУ серия 5, геогр.2003. № 2.56. Покшишевский В.В. Население и география. М.,1978.57. Плехун О.В. Геоэкологическое обоснование рационального использования малопродуктивных земель в эфиромасличной от­расли. bokov@tnu.crimea.ua (2003)58. Проблемы Комплексного развития курортно- туристиче­ского хозяйства Азербайджанской ССР. Матер, конф. Г.О.Б., 1971.59. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Справочник-словарь. М , 1990.60. Регеюм А.Ю. Земные миры. М.,1988.61. Рудык А.Н. Геоэкологические подходы к управлению эколо­гическими ситуациями г.Симферополь. http:www.crimea.edu. (2003)62. Саушкин Ю.Г. Лекции по экономическому районирование СССР. М , 1960.63. Саушкин Ю.Г. История и методология географической науки. М.,1976.64. Серов Г.П. Экологический аудит: концептуальные и организа­ционно-правовые основы. М.,2000.65. Сысуев В.В. Структурообразующие геосистемные процессы, характерные масштабы и моделирование. Веста. Московского Университета Сер.5, география. 2002. №1.66. Совершенствование природопользования. Географический аспект. М., 1983.67. Сорокин П. Социальная сграфикация и мобильность. Человек. Цивилизация. Обш-во М, 1992.68. Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. М.,1978.69. Тажии М.М. Человек. Регион. Город Алма-Ата, 1990.70 Тимашев И.Е. Геоэкология: Первоисточники, подходы, пер­

спективы. Веста. МУ. Сер.5.География 2000.71. Тироль К. Ландшафтная экология (геоэкология) и биоценоло­гия: терминологические исследования. Изв. АН. СССР. сер. Геогр. 1972. №3.72. Тойн П., Ньюби П. Методы географических исследований. М., 1977.73. Томилин В.Ф.-Сельская среда обитания, социология, эколо­гия, экономика Акмола.1992.74. Трофимов А.М., Котляков В.М.и др. Проблемы устойчивости в комплексных эколого-экономических исследованиях. Изв.РАН, сер.геогр.1998, № 3.75. Трофимов А.М., Котляков В.М, Селиверстов Ю.П., Пудо­ви к Е.М. Проблема устойчивости в комплексных эколого-эконо­мических исследованиях. Известия РАН, сер.географическая, 1998, №3.76. Уайт Г. География ресурсы и окружающая среда, (ingiliscədən tərcümə) M.,1990.77. Франсуа Рамад Основы прикладной экологии. Л.,1981.78. Хаггет Р. География: Синтез современных знаний. М.,1979.79. Хайлов К.М. Экология в предвузовском образовании (в по­рядке o6cyKacHHB).www.eacrimeaedu (2003)80. Халилов Ш.Б. Водохранилища Азербайджана и их экологиче­ские проблемы. Б.,200381. Харвей Д. Научное объяснение в географии. (İngilis dilindən tərcümə) M ., 1974.82. Хорев Б.С. Территориальная организация общества. М.,1981.83. Ш маль А.Г. Экология и жизнь, www.ecolige.orq.na/ (2003)84. Экономико-географические проблемы формирования ре­гионов интенсивной внешнеэкономической деятельности. Н.,1990.85.Экономическая и социальная география: проблемы и пер­спективы. Н.,1964.86. Юдин Э.Г. Системный подход и принцип деятельности. М.,1978.

256 257

1. Caspian Journal of natural Resources. Association of Universities o f Caspian Region States. Published by: Baku State University Nol, Season vear 2003.2. Coppin P.Tech. Le plan de prevention des risgnes naturels., SCT., meth 2002 No 7-83. David Ozonof. Superfund Basic Research program: A model for Contemporary Research. Jur. Environmental health perspectives., March 20034. Dears Iain, Giordano Benito: Conceptualizing and measuring urban competitiveness in major English cities: an exploratory approach. (Uni­versity of Manchester, Manchester, England). Environmental and Plan A. 2001.33, No 85. Gleisenstein Jörg. Unweltsituat in Polen. Frisch Brise oder diche Luft? Paumplanung, 2001, No 946. McCool Stephen F., Moisey R. Neil, Nickerson Norma P. What should tourism sustain? The disconnect with industry perceptions of use­ful indicators.7. Michael R. Qreeberq. Reversing urban degay: Rvown field Rede­velopment and Environmental health. Environmental health per­spectives. February, 20038. Paniag Angel. Counter urbanization and new social class in rural Spain: the environmental and rural dimension revisal (Span­ish council for scientific research, Madrid) Scott Geogr. J.2002, 118N ol9. Ruter Marco, Rey Emmanuel Traces. De la Frich ferroviaire au development urbain durable. Traces, 128, No 2410. Takanashi Nobio, Tezuka Akira və b. Geographical trans­formation of the Lyon metropolitan area under the EU integration. Tsukuba Stud, Hum. Geogr. 200111. William M. M arch. Environmental geography science. Land use, and earth systems. Second edition. New York 200112. Wilson Geoff A., H art Kaley. Financial imperative of con­servation. Environmental and Plan. A.2000,32 No 12

İngilis və başqa dillərdə.

258

M Ü N D Ə R İ C A T

Səh

G İ R İ Ş ............................................................................... 5

I FƏSİLCoğrafi mahiyyətlər, coğrafiyanın elmlər

sistemində yeri və problemləri

1.1 .Dünyanın dərk edilməsində coğrafibaxışların və elminin əhəmiyyəti................................ 10

1.2. Coğrafiyanın fundamental mahiyyəti vəelmlərarası əhəmiyyəti.................................................. 17

1.3. Elmi tədq iqatlarda sistemli yanaşma.......................... 281.4 Y eni inkişaf mərhələsində coğrafiya elminin

problem ləri................................................................... 361.5. İqtisadi-sosial və siyasi coğrafiyanın vəzifələri

və müasir problemləri................................................... 42

II FƏSİLBazar iqtisadiyyatının coğrafi

əsasları

2.1. Bazar iqtisadiyyatında coğrafiyanın əhəmiyyəti..... 502.2. Tarazlı inkişafın coğrafi əsaslan və

bazar münasibətləri ilə nizamlanması........................ 572.3. İpək yolunun bərpasının coğrafi xüsusiyyətləri

və bazar münasibətlərində yeri................................... 63

259

I l l FƏSİLCoğrafiya elminin idarəetmədə rolu

3.1. İdarəetm ə sistem ində coğrafi siyasətin roluvə problem ləri................................................................... 72

3.2. Coğrafiyanın təsərrü fatın idarə edilməsindəəhəmiyyəti......................................................................... 80

3.3. Regional siyasət və regional idarəetm ə..................... 873.4. Regionların tədq iq edilməsinin metodoloji

əsasları................................................................................. 933.5 İdarəetmədə coğrafi rayonlaşdırm anın rolu............... 101

IV FƏSİLƏhali coğrafiyasında yeni ideyalar

və problemlər

4.1. Əhali coğrafiyasının elmlər sistemindəyeri h a q q ın d a .................................................................... 118

4.2. Əhali coğrafiyasının öyrənilməsində yeniideyalar və istiqam ətlər................................................... 126

4.3. Əhali m əskunlaşm ası və urbanizasiyanınmüasir p roblem ləri........................................................... 129

4.4. Vahid m əskunlaşm a sistemi vəonun müasir problem ləri................................................... 138

V FƏSİLCoğrafi ekologiyanın mahiyyəti,

elmlər sistemində yeri və problemləri

5.1. Coğrafi ekologiyanın obyekti, predmetivə problem ləri................................................................... 144

5.2. Təbii və sosial proseslərin ekocoğrafi əsaslan.......... 153

260

VI FƏSİLƏtraf mühitin öyrənilməsi və mühafizəsinin

elmi izahı

6.1. Ə tra f mühitin ekoloji və coğrafi mahiyyəti.............. 1696.2. Ə tra f mühitin öyrənilməsinin metodoloji

əsas lan ........................................................................... 1786.3. Azərbaycanda ətraf mühitin mühafizəsinin

idarə edilməsi................................................................ 185

VII FƏSİLXəzər sahili regionların ekoloji coğrafi

problemləri və qiymətləndirilməsi

7.1. Sahil zonalarının tədqiqi və problemləri................... 1917.2. Xəzərsahili regionlann ekocoğrafi problemləri,

təbii şəraitinin və təbii ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi........................................................ 202

VH1 FƏSİLEkologiya və ətraf mühiti mühafizənin təhsil

sistemində yeri

8.1. Tarazlı inkişaf dövründə təhsilin ekologiyalaşdırılmasmın əhəmiyyəti vəprob lem ləri.................................................................. 224

8.2. Coğrafi qanunauyğunluqların öyrənilməsininekoloji əhəmiyyəti......................................................... 231

8.3. Ekoloji təhsil sistemində dinamiki və dövristrukturlaşdırm a konsepsiyasının əhəmiyyəti........... 236

Ədəbiyyat............................................................................... 252

261

С О Д Е Р Ж А Н И Е

ВВЕДЕНИЕ............................................................................... 5

ГЛАВА IГеографическая сущность, проблемы и место

географии в системе наук

1.1. Значения географического мировозрения игеографической науки в познании мира.................... 10

1.2. Междисциплинарное значение ифундаментальная сущность географии...................... 17

1.3. Системный анализ в научных исследованиях.......... 281.4.0 проблемах географии в этапах

современного р азви ти я .................................................. 361.5.Современные проблемы и функции социально-

экономической, политической географии............... 42

ГЛАВА IIГеографические основы рыночной

экономики

2.1. Значения географии в рыночной экономике........... 502.2. Географические основы устойчивого

(сбалансированного) развития ирегулирование с рыночными отношениями............. 57

2.3. Географическая и политическая значимостьвосстановления Шелкового пути и место в рыночных отношениях................................................ 63

262

ГЛАВА IIIРоль географической науки в управлении

3.1. Роль географической политики в системеуправления и его проблемы........................................ 72

3.2. Значение географии в управлении хозяйством....... 803.3. Региональная политика и региональное

управление.................................................................... 873.4. Роль географического районирования

в управлении................................................................. 933.5. Методологические проблемы изучения регионов

Азербайджана............................................................... 101

ГЛАВА IVНовые идеи и проблемы в географии

населения

4.1. О место географии населения в системе наук......... 1184.2. Новые направления и идеи в изучении

географии населения................................................... 1264.3. Современные проблемы расселения населения и

урбанизации.................................................................. 1294.4. Единая система расселения и его

современные проблемы............................................... 138

ГЛАВА VСущность географической экологии,

проблемы и место в системе наук

5.1. Объект географической экологии, предмети проблемы...................................................................... 144

5.2. Экогеографические основы природных исоциальных процессов................................................. 153

263

ГЛАВА VIИзучение и научное объяснения охраны

окружающей среды

6.1. Экологическая и географическая сущностьокружающей с р е д ы ........................................................ 169

6.2. Методологические основы изученияокружающей с р ед ы ....................................................... 178

6.3. Управление охраной окружающей средыАзербайджана.................................................................. 185

ГЛАВА VIIОсобенности прикаспийских регионов

и экологические проблемы

7.1. Исследование прибрежных зон и проблемы............ 1917.2. Экогеографические проблемы прикаспийских

зон и оценка природных условий и ресурсов.......... 202

ГЛАВА VIIIМесто экологии и охраны окружающей среды

в системе образования

8.1. Значение экологизации образования в период устойчивого (сбалансированного) развития ипроблемы......................................................................... 224

8.2. Экологическое значение изучениягеографических закономерностей.............................. 231

8.3. Концептуальная значение динамической ициклической структуризации в системе экологического образования...................................... 236

Л итература........................................................................ 252

264

C O N T E N T

INTRODUCTION............................................................. 5

CHAPTER IGeographical essence, problems

and place geography in system of sciences

1.1. Place geographical vision and sciences in studyo f the w orld................................................................... 10

1.2. interdisciplinary value and fundamental essence ofgeography....................................................................... 17

1.3. The system analysis in scientific researches.................. 281.4. About problems of geography in stages o f modem

developm ent................................................................... 361.5. Modem problems and functions of social and

economic geography and political geography................ 42

CHAPTER IIGeographical bases of market

economy

2.1. Place of geography in market........................................ 502.2. Geographical bases of sustainable development

(balanced development) and regulation with m a r k e ta b le relations....................................................... 57

2.3. T h e geographical and political importance ofrestoration Silk Way and its place in marketable relations............................................................................ 63

265

CHAPTER IIIRole of a geographical science in management

3.1. Place of a geographical policy in a control systemand its problem s............................................................. 72

3.2. Role o f geography in management of an economy...... 803.3. Regional policy and regional management.................. 873.4. The importance o f geographical zoning for

management...................................................................... 933.5. Methodical problems o f studing refions of

Azerbaijan......................................................................... 101

CHAPTER IVNew ideas and problems in geography

of the population

4.1. Place o f geography o f the population in systemof sciences........................................................................... 118

4.2. New directions and ideas in studyinggeography of the population............................................. 126

4.3. Modem problems o f moving o f the populationand urbanization................................................................. 129

4.4. Uniform system o f moving and its modemproblems............................................................................. 138

CHAPTER VEssence of geographical ecology,

problem and place in system of sciences

5.1. Object of geographical ecology, subject andproblems........................................................................ 144

5.2. Ecological and geographical bases of naturaland social processes...................................................... 153

266

CHAPTER VIStudying and scientific interpretation of

environmental Protection

6.1. Ecological and geographical essence ofenvironment.................................................................... 169

6.2. Methodological bases of studying of anenvironment..................................................................... 178

6.3. Management of preservation of the environmento f Azerbaijan.................................................................. 185

CHAPTER VIIFeatures of marginal Caspian regions

and environmental problems

7.1. Research of coastal zones and problems....................... 1917.2. Ecological and geographical problems of marginal

Caspian zones and estimation natural conditionsand resources.................................................................. 202

CHAPTER VIIIPlace of ecology and preservation of the

environment in an education system

8.1. Value ecologization of educations duringof sustainable development and problems...................... 224

8.2. Ecological value o f studying of geographicalregularity........................................................................... 231

8.3. Conceptual value o f dynamic and cyclicstructuring in system of ecological education................. 236

Literature........................................................................ 252

267

Nəşriyyat redaktoru və korrektoru

Operatoru

Kompüter tərtibatçısı

U.H.Canıyeva

S.MJsgəmbrova

M. Ə. Əbülfozova

GÖYÇAYLI ŞÖVQİSƏFA YUSİFZİYA OĞLU Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemləri

(Nəzəri və metodoloji aspektlər) Azərbaycan dilində

Bakı -U L U -2004

Yığılmağa verilmiş 22.12.2004. Çapa imzalanmış 25.12.2004. Formatı 60x84 1/16. Fiziki ç/v 16,75 Şərti ç/v 1558.

Sifariş 2463. Tirajı 300.

Kitab «ULU» İKF-də çap olununb.Ünvan: AZ1005, Bakı H.Aslanov 47A, tel.:497-30-39