İÇİNDƏKİLƏR - Bakı Biznes Universitetilib.bbu.edu.az/files/book/1079.pdf · dövrlərdə...

İÇİNDƏKİLƏR

Ön söz və ya diplomatiya tariximizin maraqlı dövrü ........................................................ 5

I Fəsil. Problemin öyrənilməsi vəziyyəti və əsas mənbələrin qısa xülasəsi 1. Ağqoyunlular və Sətəvilər dövründə Azərbaycan diplomatiyasının tarixi

necə öyrənilib və ya ümumiyyətlə öyrənilibmi?! ................................................... 21 2. Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələri ilk mənbələrdə ........... 29

II Fəsil. Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrini doğuran tarixi şərait

1. Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrinin iqtisadi əsası ......... 52

2, Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrinin genişlənməsində

xarici siyasi amilin rolu .......................................................................................... 72 III Fəsil. Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələri (XV əsrin ikinci yarısı)

1. Ağqoyunlu-Avropa diplomatikəlaqələrinin başlanması .................................... 99 2. Avropa ölkələri ilə əlaqələrin daha da genişlənməsi. Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi

(1472-1473) və onun nəticələri .................................................................. 116 3. XV əsrin 70-80-ci illərində Ağqoyunlu-Avropa diplomatik əlaqələri ................ 151

IV Fəsil. XVI yüzilliyin əvvəllərində Səfəvi dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik

əlaqələri

1. Səfəvilərin Qərb dövlətləri ilə ilk diplomatik əlaqələri (1514-cü il Çaldıran

döyüşünə qədər) ................................................................................................... 170

2. Çaldıran döyüşündən sonra Azərbaycanın Qərbi Avropa dövlətləri ilə

diplomatik əlaqələri .............................................................................................. 200 V Fəsil. Səfəvi dövləti və XVI yüzillikdə beynəlxalq münasibətlər

1. Səfəvi dövləti və beynəlxalq münasibətlər (XVI yüzilliyin 30-50-ci illəri) ........ 222 2. Avropada Səfəvi dövlətinə maraq daha da artır və ya İngiltərənin "Moskva"

kompaniyası Səfəvi dövləti ərazisində ınölıkəmlənməyə çalışır ....................... 239 3. Venesiya Səfəviləri Osmanlılarla toqquşdurmaq üçün daha bir cəhd göstərir ....252

VI Fəsil. XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəliəriadə Səfəvi-Avropa əlaqələri 1. 1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövründə Qərb dövlətləri ilə

diplomatik əlaqələr ............................................................................................... 261 2. Şah Abbasın Osmanlı imperiyasını məğlub elmək siyasəti və Səfəvi dövlətinin

Qərb ölkələri ilə əlaqələrinin daha da genişlənməsi.............................................. 268 3. "Böyük elçilik" ................................................................................................ 280 4. Antonio de Qouvea və Uilyam Harbom: “'Nə qədər ki, Səfəvilər Osmanlılarla

vuruşur, xristian dünyası sülh və əmin-amanlıq içərisində olacaqdır!" .................. 287 5. Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları yeni burulğanlar qarşısında ....................... 292

Son söz və ya gələcəyə çox iş qalır 1. Ağqoyunlu. Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları arasındakı qardaş

qırğınlarından kim qazandı, kim uduzdu?! ........................................................... 303 2. Qərb Şərqi öyrənir. Şərqdən öyrənir və onu üstələməyə başlayır ...................... 311

Xülasə ............................................................................................................................. 317 Biblioqrafiya .................................................................................................................... 362

CONTENTS

introduction or the interesting period of the history of Azerbaijan diplomacy .................. S Chapter 1: The degree of the problem studying and the brief survey of the main sources

1. How was Azerbaijan diplomacy of Aghqoyunlu and Safavis epoch studied and was it studied generally? ........................................................................................ 21

2. Diplomatic relations of Azerbaijan with the European countries in primary sources ................................................................................................................... 29

Chapter II; The bistorical reasons of the interrelations of Azerbaijan with the European countries

1. The economic basis of the relations of Azerbaijan with the European countries ...52 2. The role of the foreign political factor in the expansion of the relations of

Azerhaijan with the European countries ................................................................. 72 Chapter 111: The diplomatic relations of the Aghqoyunlu state with the European countries (the II half of the XV century)

1. The beginning of the Aghqoyunlu-European diplomatic relations ...................... 99 2. Subsequent expansion of the relations with the European countries,

Aghqoyuniu-Ottoman war (1472-1473) and its results..........................................116 3. Aghqoyunlu-European diplomatic relations in the 70-80s of the XV century ....151

Chapter IV: The diplomatic relations of the Safavi state with the European countries in the beginning of the XVI century

1. Early diplomatic relations of the Safavi state with the Western countries (tili the battle of Chaldiran 1514) .................................................................................170

2. The diplomatic relations of Azerbaijan with the West European countries after the battle of Chaldiran ...................................................................................200

Chapter V; The Safavi state and the International relations in the XVI century 1. The Safavi State and the International relations (30-50s of the XVI century) ..... 222 2. Further increase of the interest for the Safavi state in Europeor the attempts of the

English “Moscow” company to strengthen its positions in the Safavi state ....239 3. The new attempts of Venice to stir up the Safavi state against the Ottomans ..... 252

Chapter VI: The Safavi-Eaıropean relations at the «ıd of the XV the b^inning of XVn century 1. The diplomatic relations with the Western countries during the

Safavi-Ottoman war (1578-1590) ..........................................................................261 2. The policy of Shah Abbas I aimed at the defeat of the Ottoman empire and the further

expansion of the relations of the Safavi state with the Western countries....268 3. “The Great Embassy” .........................................................................................280 4. Antonio de Gouveia and William Harhorn: “Christian” world will be in the condition of

peace and security until the Safavis wage with the Ottomans” ..287 5. The Safavi and the Ottoman Tcrk Empires on the eve of new shocks ................ 292

Conclusion or much work remaining to the future 1. Who gained a victory and who lost in the bloodshed among the fraternal

Turkish Aghqoyunlu, Safavi and Ottoman Empires ..............................................303 2. The West learns the East, learns from the East and begins to take the upper

hand over it ............................................................................................................311 Summary ...........................................................................................................................317 Bibiiography .....................................................................................................................362

Y A Q U B M A H M U D O V

AZƏRBAYCAN DİPLOMATİYASI

AGQOYUNLU VƏ SƏFƏVİ DÖVLƏTLƏRİNİN

AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİ

(XV-XVII YÜZİLLİKLƏR)

‘TƏHSİL” NƏŞRİYYATI

BAKI - 2006

M 31 Yaqub Mahmudov. Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, “Təhsil”,

2006, 416 səh.

Monoqrafiya Azərbaycanın diplomatiya tarixinin ən

maraqlı dövrlərindən birinə həsr olunmuşdur. Əsərdə

XV-XVII əsrlərdə Avropa ölkələrində danışıqlar aparmış

Azərbaycan diplomatlarının, həmçinin Ağqoyunlu vo Səfəvi

sarayında olmuş Qərb səyyahları və səfirlərinin fəaliyyətləri

işıqlandırılır. Kitabda Azərbaycanın diplomatiya tarixinə dair

zəngin faktik material verilir.

Monoqrafiya tarixçilər, diplomatlar, Azərbaycanın

beynəlxalq münasibətlər tarixini öyrənən universitet

tələbələri, həmçinin geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə

tutulmuşdur.

M 0802000000

053 2006

© “Təhsil”, 2006

Azərbaycan diplomatiyası

Voton dərsi aldığım ilk

müəllimlərimin - atam

Mikayıl Mahmud oğlu və

anam Səlmi Həsən qızının

əziz xatirəsinəl

ÖN SÖZ

və ya

DİPLOMATİYA TARİXİMİZİN MARAQLI DÖVRÜ

Azərbaycan xalqı qədim və zəngin tarix yaradıb. Dövlətçilik

ənənələrimizin kökləri tarixin ən dərin qatlarına gedib çıxır. Zamanın

sərt dönüşləri, qüdrətli imperiyaların, qəddar cahangirlərin yüzillərlə

davam edən qanlı hökmranlığı Azərbaycan varlığını yer üzündən silə

bilməmişdir. Ulıı babalarımız sonrakı nəsillərə şanlı tarix qoyub

getmişlər. Lakin bu tarixi yazmaq, öyrənmək, öyrətmək, nəsillərin

qırılmaz inamına çevirmək sahəsində az iş görülüb. Nadir

əlyazmalarımız, ulu keçmişimizdən soraq verən son dərəcə qiymətli

sənədlər, xatirələr, gündəliklər dünya muzeylərinə, kitabxanalarına

səpələnib...

Bu gün dünya dövlətləri birliyinin bərabərhüquqlu üzvü olan

müstəqil Azərbaycanımız istiqlal tarixinin şanlı səhifələrini yazır.

Keçmiş ənənələrimiz dirçəlir. Özümüzə qayıdırıq. Bizi tanıyırlar. Biz

tanıyırıq. Əlaqələrimiz daha da genişlənir. Əvvəlki dövrlərdən fərqli

olaraq bu tarixi isti-isti qələmə almaq, ümumiləşdirmək, nöqsanlarımızı

görmək, uğurlarımızı möhkəmləndirmək gərəkdir. Xalq

böyükdən-kiçiyədək öz tarixini öyrənməli, onun şüurlu sahibi, mübariz

əsgəri olmalıdır. Görülən işdən iz qalmalıdır...

Azərbaycanımızla birlikdə tarix elmimiz də müstəqillik yoluna

çıxıb. Xalqımıza kölə psixologiyası aşılayan imperiya tarix-

şünashğından fərqli olaraq, zəngin keçmişimizi bu günkü və gə-

Yacmb Mahmudov-

ləcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq imkanı yaranıb. Nə xoşdur ki,

həmin imkan artıq gerçəkliyə çevrilməkdədir! Bu yolda daha da irəli

getmək özümüzdən asılıdır, ancaq özümüzdən! Zaman bizdən tələb edir:

vaxtı ilə pantürkizm, panislamizm, paniranizm, kosmopolitizm və

neçə-neçə başqa "izm"lərin öldürücü yarlıqları ilə yasaq olunmuş şərəfli

keçmişimiz elə araşdırılmalı, bu günkü gənclərə və gələcək nəsillərə elə

çatdırılmalıdır ki, onlar basılmaz qeyrət ruhu, sarsılmaz əqidə və milli

qürur duyğusu ilə minillər üçün silahlanmış olsunlar, tariximizi şərəflə

yaşada bilsinlər. Azərbaycan xalqı bütün zamanlar və məkanlar üçün

müzəffər Orduya çevrilsin. Qələbə ruhu, Vətən, xalq, namns-qeyrət

yolunda şəhidlik səadəti bu Ordunun hər bir əsgərinin amalı, idealı,

müqəddəs diləyi olsun...

Bu baxımdan tarix yazanlar, onu öyrədənlər və xalq içərisində

yayanlar milli mənlik şüurunun formalaşması üçün hamıdan çox

məsnliyyət daşıyırlar. Elə buna görə də gənclərin tarixlə tərbiyə olunması

çox mühüm dövlət işidir. Bu şərəfli borcu həyata keçirmək üçün

Vətənimizin keçmişinin hərtərəfli və dərindən araşdırılınası, xalqımızın

ümumdünya tarixi inkişaf prosesindəki rolunun layiqincə

aydınlaşdırılması, dünyanın başqa regionları və xalqları ilə qarşılıqlı

əlaqələrimizin, bir sözlə, diplomatiya tariximizin tədqiq olunması böyük

əhəmiyyətə malikdir.

Azadlığımızın, qurmaqda olduğumuz demokratik cəmiyyətin taleyi,

heç şübhəsiz, uğurlu xarici siyasətlə sıx bağlıdır. Diplomatiyamızın

uğurlu addımlar atdığı hazırkı dövrdə bu sahədə dünya təcrübəsinin

ümumiləşdirilnıəsinə, müasir beynəlxalq münasibətlərin təhlilinə,

dünyanın gələcəyindən xəbər verən siyasi meylləri irəlicədən görən

mütəxəssis sözünə kəskin ehtiyac duyulur.

Digər tərəfdən, xarici siyasət həm də tarixi təcrübə və ənənələr

üzərində qurulur. Bizim əlaqə yaratdığımız və bizimlə münasibətlər

qurmağa can atan bir çox ölkələrin, xüsusilə


böyük dövlətlərin zəngin xarici siyasət təcrübələri, ənənələri var.

Tarix təkrar olunduğu kimi, siyasət də təkrar olunur. Odur ki,

diplomatiya tariximizi araşdırmaq, ulu keçmişdən üzü bəri

Azərbaycanın məruz qaldığı ənənəvi hərbi-siyasi axınları

öyrənmək, ümumiləşdirmək, müvafiq nəticələr çıxarmaq olduqca

zəruridir.

Xalqımızın qədim istehsal mədəniyyəti, zəngin sərvətlərimiz,

çox mühüm strateji mövqeyimiz, ta qədim zamanlardan müxtəlif

sivilizasiyaları əlaqələndirən Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələri

ilə sıx bağlı olmağımız Azərbaycanın xarici aləmlə çox erkən, həm

də geniş qarşılıqlı əlaqə yaratmasına səbəb olub. Ayrı-ayrı

dövrlərdə Azərbaycan dövlətləri dünya siyasətinin

müəyyənləşməsində mühüm rol oynayıblar.

Orta əsrlərdə Azərbaycan Asiya və Avropanın, demək olar, bütün

dövlətləri ilə diplomatik əlaqə yaratmışdı. Hələ XV yüzilliyin 60-70-ci

illərində Təbrizdə - Uzun Həsən sarayında |Qərb ölkələrinin ilk daimi

səfirliyi fəaliyyətə başlamışdı. Görkəmli siyasi xadim Sara Xatun təkcə

Şərqdə deyil, həm də Avropa ölkələrində tanınan məşhur diplomat idi.

Azərbaycan elçiləri uzaq Skandinaviya ölkələri, İngiltərə və

Portuqaliyaya qədər hər yerdə öz dövlətini maraqlandıran beynəlxalq

problemlər ətrafında danışıqlar aparmışdılar. Bir sözlə, bugünkü

diplomatlarımızın üzərinə həmin zəngin irsi davam etdirmək

məsuliyyəti düşür. Keçmiş irsin layiqli varisi olmaq üçünsə, hər şeydən

əvvəl, onu öyrənmək, keçilən yola nəzər salmaq, tarixi təcrübəni və

ənənələri unutmamaq, onlardan faydalanmaq gərəkdir...

Bu baxımdan təkcə Azərbaycan torpaqlarını deyil, eyni zamanda

qonşu ölkələrin ərazilərini də əhatə edən qüdrətli orta əsr

Azərbaycan-türk imperiyalarının, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi

dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri tarix elmimizin

mühüm problemlərindən biridir. Laldn bu məsələ indiyədək vətən

tarixşünashğında ayrıca bir elmi problem kimi xüsusi tədqiqat obyekti

olmamışdır.

Yaqub Mahmudov.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə ticarət və

diplomatik əlaqələrinin hərtərəfli və dərindən araşdırılmasının aktuallığı,

hər şeydən əvvəl, bununla izah olunur ki, Azərbaycan xalqının və onunla

qonşu olan xalqların, o cümlədən bir çox Şərq xalqlarının feodalizm dövr

tarixi bilavasitə həmin dövlətlərin tarixi ilə bağlıdır.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tarixinin, o cümlədən bu dövlətlərin

Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin hərtərəfli öyrənilməsi,

həmçinin, ümumdünya tarixinin bir çox məsələlərinin daha tam

aydmiaşdıniması, elmi baxımdan tamamlanması üçün də böyük

əhəmiyyətə malikdir. Çünki Şərqin bu iri dövlətləri Qərb dünyası ilə

geniş ticarət əlaqəsi yaratmışdılar. Orta Asiya, Çin, Hindistan və İran

körfəzini Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzələri ilə. Yaxın və Orta Şərq

ölkələrini Dərbənd keçidi ilə və Volqa-Xəzər su yolu vasitəsilə Rusiya ilə

əlaqələndirən beynəlxalq ticarət yollarının bu dövlətlərin ərazisindən

keçməsi onların xarici iqtisadi əlaqələrinə müsbət təsir göstərirdi. Eyni

zamanda, Azərbaycanın, habelə bütövlükdə Cənubi Qafqaz və İranın

məşhur sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinin, xammal ehtiyatlarının bu

dövlətlərin əlində cəmlənməsi onların bilavasitə özlərinin də Qərb

ölkələri ilə geniş ticarət əlaqəsi saxlamasına əlverişli şərait yaradırdı.

Azərbaycan ipəyi, xüsusilə xam ipək Ağqojoınlu və Səfəvi dövlətlərinin

Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrində mühüm rol oynayırdı.

Beləliklə, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə

qarşılıqlı ticarət əlaqələri, əslində. Şərqlə Qərb sivilizasiyaları arasında

ən qədim zamanlardan başlanmış qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin davamı və

konlcret mərhələsi idi. Bu baxımdan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin

Qərb dünyası ilə qarşılıqlı əlaqələrinin tədqiqi, bir elmi problem kimi,

ümumiyyətlə Avropa və Asiya xalqlarının qarşılıqlı iqtisadi əlaqələri

tarixini tam əhatə etmək üçün də bÖ3dik əhəmiyyətə malikdir.

Ağqoyunlu və Səfəvilərin Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələri

tarixini hərtərəfli araşdırmadan, bu əlaqələrin tərkib hissəsi olan

Avropa-Şərq diplomatik əlaqələri tarixini də bir elmi

8


problem kimi tam əhatə etmək mümkün deyil. Qarşılıqlı iqtisadi

mənafedən doğan bu əlaqələr, eyni zamanda, həm Avropa, həm də Asiya

ölkələri üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli olan siyasi problemlərin həllinə

yönəlmişdi.

Hər iki tərəfi, bir tərəfdən Ağqoyunlular və Səfəviləri, digər

tərəfdən isə Qərb dövlətlərini qarşılıqlı surətdə bir-birinə yaxınlaşdıran

ən mühüm hərbi-siyasi problem "Türkiyə problemi" idi. XV əsrin

ortalarından başlayaraq Avropa və Asiya qitələrinin qovşağında çox

mühüm strateji məntəqələri ələ keçirib qüdrətli imperiyaya çevrilən

Osmanlı dövləti Şərq və Qərb ölkələri arasında əsrlərdən bəri davam

edən ənənəvi ticarət əlaqələri yolunda güclü maneə olmaqdan başqa,

həm də, özünün hər iki qitədəki qonşuları üçün çox ciddi hərbi-siyasi

təhlükə idi. XV əsrin ortalarından etibarən Osmanlı imperiyasına qarşı

mübarizə bir sıra Avropa və Asiya dövlətlərinin, 0 cümlədən Ağqoyunlu

və Səfəvi dövlətlərinin xarici siyasətində başlıca məsələyə çevrildi.

Osmanlı imperiyasına qarşı fəal xarici siyasət yeridən Ağqoyunlu və

Səfəvi dövlətləri, ayrı-ayrı dövrlərdə, Asiya və-Avropa ölkələrinin

antitürkiyə koalisiyasında aparıcı yer tuturdular. Avropada türk silahının

uğurlarına qarşı dura bilməyən Qərb dövlətləri Osmanlı imperiyasına

arxadan zərbə vurmaq və beləliklə güclü düşmənin hərbi qüvvələrini iki

cəbhəyə - Avropa və Şərq cəbhələrinə parçalamaq siyasəti yeridirdilər.

Onlar bu məqsədə nail olmaq üçün əvvəlcə Ağqoyunlu dövləti ilə, sonra

isə Səfəvilərlə geniş əlaqə yaratmışdılar. Öz növbəsində, qüdrətli

Osmanlı imperiyasının bütün hərbi zərbəsini öz üzərinə götürmək

istəməyən və onun hərbi qüvvələrinin bir hissəsini daim Avropa

cəbhəsində məşğul etməyə çalışan Ağqoyunlu və Səfəvi hölondarları da

Qərb dövlətləri ilə geniş əlaqə yaratmışdılar. Beləliklə, bir çox Avropa və

Asiya dövlətlərinin beynəlxalq münasibətlər tarixinin uzun dövr üçün

ümumi məsələsi olan "Türkiyə problemi"nin tarixini elmi cəhətdən tam

araşdırmaq üçün də tədqiq etdiyimiz mövzunun böyük əhəmiyyəti var.

Yuxarıdan göründÜ5äi kimi, Ağqoyunlular və Səfəvilərin

hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın, həmçinin qonşu ölkələrin ictimai-

Yaqub Mahmudov.

iqtisadi və siyasi tarixi ümumdünya tarixi inkişaf prosesi fonunda, başqa

sözlə, tarixin ümumi gedişatı ilə sıx vəhdətdə araşdırılmalıdır. Əks halda,

yəni tədqiq etdiyimiz problemə tarixin ümumi inkişaf

qanunauyğunluqlarından, dünya tarixində baş verən böyük proseslərdən,

hadisələrdən, inkişaf istiqamətlərindən təcrid olunmuş şəkildə nəzər

salınarsa, bizim dərin inamımıza görə, tarixi gerçəkliyi olduğu kimi əks

etdirən obyektiv elmi nəticələr əldə etmək mümldin olmaz. Bu

baxımdan, qeyd etmək lazımdır ki, ümumdünya tarixinin kapitalın ilkin

yığımı deyilən proses. Böyük coğrafi kəşflər, Avropa dövlətlərinin

Şərqdə müstəmləkə işğallannın başlanması kimi çox mühüm mərhələləri

bir çox başqa Şərq ölkələri kimi Azərbaycanın, habelə onunla qonşu olan

ölkələrin də ictimai- iqtisadi və siyasi tarixinə dərin təsir göstənnişdi.

Lakin təəssüflə qeyd etmək lazım gəlir ki, bü mühüm məsələ Ağqoyunlu

və Səfəvi tarixini araşdıran tədqiqatçıların diqqətindən, demək olar ki,

kənarda qalmışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq biz Qərbi Avropa

ölkələrinin Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə bağlı xarici siyasət

planlarına həm ayrı-ayrı ölkələrin konkret iqtisadi və siyasi mənafeyi

nöqteyi-nəzərindən yanaşmış, həm də bütövlükdə Qərbi Avropada gedən

kapitalın ilkin yığımı deyilən proses, doğulmaqda olan kapitalın

müstəmləkəçilik planları və coğrafi kəşflər fonunda nəzər salmışıq.

Qələmə aldığımız tədqiqatın xronoloji çərçivəsinə gəldikdə, biz bu

məsələdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərilə Qərb ölkələri arasındakı

qarşılıqlı əlaqələrin səbəbləri, gedişi və nəticələrini şərtləndirən bir sıra

daxili və xarici siyasi amillər kompleksini nəzərə almışıq.

Əvvəla, Azərbaycan toı-paqlarını və qonşu ölkələrin ərazilərini

əhatə edən feodal dövlətləri ilə bir çox Qərb ölkələri arasındakı ənənəvi

iqtisadi əlaqələrin davam etməsinə əngəl törədən və onları qarşılıqlı

surətdə yaxınlaşmağa vadar edən ən mühüm hərbi-siyasi amil Osmanlı

dövləti idi. Bu feodal imperiyasına qarşı birgə mübarizə zərurəti isə, artıq

yuxarıda qeyd olunduğu kimi, həm onun Avropadakı, həm də Şərqdəki

qonşularının xarici siyasətində XV əsrin ortalarından etibarən daimi

amilə çevrilmişdi. Bu məsələ, yə-

10

■ Azərbaycan diplomatiyası

ni "Türkiyə problemi", XVI əsrin sonlarında Osmanlı imperiyasının

hərbi qüdrətində ilk tənəzzül əlamətləri görünənə qədər Yaxın və Orta

Şərq ölkələri ilə Avropa dövlətlərinin beynəlxalq münasibətlərində ya

başlıca məsələ, ya da ki, əsas məsələlərdən biri olaraq qalmışdı. Bu

baxımdan, yəni Osmanlı imperiyasına qarşı birgə mübarizə amili də

nəzərə alınarsa, tədqiqatımızın xronoloji çərçivəsinin XV əsrin ikinci

yarısını və bütün XVI əsri əhatə etməsi, bizcə tarixi inkişafın real

gedişinə uyğundur.

Digər tərəfdən, "Türkiyə problemi", daha doğrusu, XV-XVI

əsrlərdə Avropa və Asiya dövlətlərinin böyük bir qrupunun, o cümlədən

Ağq03oınlu və Səfəvi dövlətlərinin başının Osmanlı imperiyasına qarşı

mübarizəyə qarışması beynəlxalq münasibətlərin bir çox başqa

sahələrinə də fəal təsir göstərmişdi. Məsələn, bəhs etdiyimiz dövrdə

bilavasitə Osmanlı təcavüzünə məruz qalmayan bir çox Qərb dövlətləri

də Səfəvi-Türkiyə münasibətlərinə müdaxilə edir, bu iki dövləti daim

müharibə vəziyyətində saxlayıb Şərqdə ucuz xammal mənbələri və

sərfəli satış bazarları ələ keçirməyə, mümkün olarsa, həmin dövlətlərin

öz ərazilərində də möhkəmlənməyə çalışırdılar. Həqiqətən də əvvəlcə

Ağqoyunlu, sonra isə Səfəvi dövləti ilə Türkiyə arasında uzunsürən

müharibələr Avropa dövlətlərinin Şərqlə əlaqədar müstəmləkəçilik

planlarının həyata keçirilməsinə əlverişli şərait yaratdı. Şərqin iki böyük

imperiyasının başının bir-birinə qarışmasından istifadə edən Qərb

dövlətləri XV əsrin sonu və bütün XVI əsr boyu, demək olar ki, ciddi bir

müqavimətə rast gəlmədən Hind okeanı hövzəsində və İran körfəzində

möhkəmləndilər. Başı bir-birilə müharibəyə qarışdığı üçün nə Səfəvi

dövləti, nə də Osmanlı imperiyası buna mane ola bilmədi.

XVI əsrin sonu - XVII əsrin başlanğıcında Səfəvi-Türkiyə

müharibələri tarixində də əsaslı dönüş baş verdi. Şah Abbasın həyata

keçirdiyi bir sıra daxili islahatlardan, o cümlədən hərbi islahatdan sonra,

Səfəvi dövləti Osmanlı imperiyası üzərində parlaq qələbələr çaldı.

Osmanlı imperiyasının bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı,

ələ keçirib Xəzər hövzəsində mölıkəmlənmək planı qəti olaraq boşa

çıxdı.

I I

Yaqub Mahmudov_

Bütün bunlardan başqa, XVI əsrin sonlarından başlayaraq Osmanlı

imperiyasının Qərb dövlətləri ilə münasibətlərində də dönüş baş

verməkdə idi. Başqa sözlə, "Türkiyə problemi" Qərbi Avropanın

beynəlxalq münasibətlərində, artıq, əvvəlki əhəmiyyətini itirməkdə idi.

Tədqiqatın xronoloji çərçivəsinin son həddini müəyyən edərkən biz

həmin amili də nəzərə almışıq.

Monoqrafiyam yazmaqda əsas məqsədimiz orta əsrlər Şərqinin iki

geniş ərazili feodal dövlətinin - Azərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi

imperiyalarının təqribən yüz əlli il davam edən bir dövr ərzində Qərbi

Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrini ilk mənbələr əsasında vahid bir

problem halında araşdırmaq, ümumiləşdirmələr aparmaq və bu

problemin ayn-ayn məsələlərini sistemləşdirməkdən ibarətdir. Göstərilən

problemi kompleks şəkildə, bütövlükdə öyrənmək yolunda atılmış ilk

addım olan həmin tədqiqat işi, eyni zamanda, Ağqoyunlu və Səfəvi

dövlətlərinin tarixinə ümumdünya tarixinin bir sıra mühüm mərhələləri

və ümumi problemləri fonunda nəzər salmaq, daha doğrusu, yuxarıda

göstərilən feodal monar- xiyalanmn xarici siyasət tarixini kapitalın ilkin

yığımı deyilən proses. Qərbi Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik

siyasətinin başlanması və Böyük coğrafi kəşflər, habelə Osmanlı

imperiyasına qarşı birgə mübarizə problemləri ilə vəhdətdə tədqiq etmək

sahəsində də ilk təşəbbüsdür.

Müəllif problemin əhəmiyyətini, aktuallığını, həm də indiyədək

ayrıca tədqiqat obyekti olmadığını nəzərə alaraq, əsas diqqəti Ağqoyunlu

və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin başlıca

məsələlərinə yönəltmişdir.

Kitabı oxuculara təqdim edərkən, tədqiqat işinin yuxarıda göstərilən

əsas məqsədindən doğan aşaqıdakı konkret vəzifələri də ilk mənbələr

əsasında həll etməyə çalışmışıq:

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələrinin iqtisadi zəminini araşdırmaq;

XV əsrin ortalarından başlayaraq bu əlaqələrin genişlənməsində

xarici siyasi amilin rolunu dürüstləşdirmək;

12

-Azərbaycan diplomatiyası

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərbi Avropa ölkələri arasında

yaxınlaşmanı doğuran səbəblərə ümumi tarixi inkişaf fonunda nəzər

salmaq;

XV əsrin II yarısında Azərbaycan Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı

imperiyasına qarşı mübarizə aparan dövlətlər sistemində yerini və rolunu

müəyyən etmək;

Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin

gedişini izləmək, o cümlədən hər iki tərəfdən danışıqlar aparmış

diplomatların, elçilərin fəaliyyətlərini araşdırıb dümstləşdirmək, əldə

olunmuş faktları sistemə salmaq və Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrini

dövrləşdirmək;

XV əsrin II yarısında Osmanlı imperiyasının Şərqlə bağlı işğalçılıq

siyasətinin, o cümlədən Azərbaycanı və bütün Cənubi Qafqaz ərazisini

ələ keçirmək planlarının baş tutmamasında Ağqoyunlu dövlətinin rolunu

aydınlaşdınnaq;

Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyə imperiyasına qarşı fəal xarici

siyasətinin Avropa dövlətləri və xalqlarının Osmanlı imperiyasına qarşı

apardıqları mübarizənin müqəddəratında oynadığı rolu açıb göstərmək;

XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Türkiyə işğallarının daha da

genişlənməsi və Osmanlı imperiyasının hərbi-siyasi cəhətdən özünün ən

qüdrətli dövrünə qədəm qoyması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Səfəvi

dövlətinin Türkiyəyə qarşı beynəlxalq münasibətlərdə mühüm rol

oynadığını işıqlandıımaq;

Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın qərb ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələrinin coğrafiyasının daha da genişlənməsinin səbəblərini

"Türkiyə problemi" ilə yanaşı, həm də kapitalın ilkin yığımı deyilən

proseslə və Böyük coğrafi kəşflərin nəticələri ilə sıx əlaqədə araşdırmaq;

Səfəvi dövlətinin bütün XVI yüzillik boyu və XVII əsrin

əvvəllərində Qərbi Avropa ölkələri ;lə diplomatik əlaqələrinin gedişini

tədqiq etmək, əldə olunmuş konkret faktları ümumiləşdirmək, sistemə

salmaq, dövrlərə və mərhələlərə ayırmaq və hər bir dövrün, mərhələnin

konkret səciyyəsini vermək;

13

Yaqub Mahmudov-

Qərb dövlətlərinin Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyasını daim

müharibə vəziyyətində saxlayıb onların hər ikisini zəiflətmək və bununla

Şərqdə öz müstəmləkəçilik planlarını həyata keçirmək üçün əlverişli

şərait yaratmaq siyasətini açıb göstərmək;

Kapitalın ilkin yığımı dövründə bəzi Qərb dövlətlərinin Səfəvi

imperiyası ərazisində möhkəmlənmək üstündə apardıqları rəqabət

mübarizəsindən Səfəvi hökmdarlarının öz xarici ticarət və siyasət

mənafelərinə uyğun olaraq istifadə etməsini araşdırmaq;

Səfəvi dövlətinin XVI əsrdə Osmanlı imperiyasının şərqə doğru

genişlənməsi yolunda başlıca maneə olduğunu, uzunsürən

Səfəvi-Türkiyə müharibələri nəticəsində Osmanlı sultanlanmn bütün

Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı ələ keçirmək. Xəzər

hövzəsində möhkəmlənmək və İranı fəth etmək planlannın qəti olaraq

baş tutmadığını işıqlandırmaq;

XV-XVI əsrlərdə - bir çox Avropa, Asiya, Afrika ölkələri və

xalqlarını öz tərkibində birləşdirən Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli

dövründə onun əsas zərbəsini öz üzərinə götürən Səfəvi dövlətinin

ümumi beynəlxalq təhlükənin zəiflədilməsində mühüm rol oynadığım

göstərmək;

Uzun sürən və geniş miqyaslı Səfəvi-Türkiyə müharibələrinin,

Səfəvi qoşunlarının Osmanlı ordusu ilə şiddətli döyüşlərinin və Səfəvi

imperiyası tərkibinə daxil olan xalqların Osmanlı imperiyasına qarşı

mübarizəsinin, obyektiv olaraq, Osmanlı hərbi qüvvələrinin Avropa

cəbhəsindəki uğurlarına ciddi əngəl törətdiyini, bununla da Avropa

xalqlarının azadlıq mübarizəsinə əlverişli şərait yaratdığını

əsaslandırmaq;

Qərbi Avropa diplomatiyasının fəal müdaxiləsi nəticəsində yüz

ildən çox davam edən Səfəvi-Türkiyə müharibələrinin Şərqin bu iki

böyük türk-islam dövlətini xeyli zəiflətməsi nəticəsində Yaxın və Orta

Şərqdə Avropa müstəmləkəçiliyi üçün əlverişli şərait yarandığını tədqiq

etmək;

Osmanlı fəthləri və Qərb dövlətlərinin ilkin müstəmləkə işğalları

nəticəsində Qara dəniz, Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı

hövzələri ilə ticarət əlaqələri son dərəcə məhdudlaşmış

14

.Azərbaycan diplomatiyası

olan Azərbaycanın Dərbənd keçidi və Xəzər-Volqa yolu vasitəsilə

Rusiya ilə qarşılıqlı əlaqələrinin daha da canlanmasını və bunun,

obyektiv olaraq, Rusiyaya meylin artmasında mühüm rol oynadığını

göstənnək;

Feodal hakimlərinin hərbi planlarından asılı olmayaraq Ağqoyunlu

və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin,

obyektiv olaraq, Asiya və Avropa xalqlarının qarşılıqlı suratdə

yaxınlaşmasında və mədəni əlaqələrinin genişlənməsində müsbət rol

oynadığını işıqlandırmaq;

Tədqiq olunan problemin müxtəlif məsələləri barədə ayn-ayrı

tarixçilərin birtərəfli və subyektiv, bəzən də qərəzli fikirlərinin elmə zidd

mahiyyətini açıb göstərmək.

Monoqrafiyanın qarşısına qoyulan bütün elmi məsələlər

araşdırılarkən ilk mənbələrin məlumatları, birinci növbədə fakt

materialları əsas tutulmuşdur. Kapilahn ilkin yığımı dövründə Qərb

dövlətlərinin xarici siyasəti, o cümlədən ticarət siyasəti, Böyük coğrafi

kəşflərin Şərq və Qərb ölkələri üçün ictimai-iqtisadi nəticələri,

ümumiyyətlə Qərb ölkələrində kapitalist münasibətlərinin doğulması

dövründə Asiya-Avropa ticarət və diplomatik münasibətlərində əmələ

gələn dəyişikliklər araşdırılarkən ayrı-ayrı ölkələrin tarixinin müvafiq

dövrlərinə dair faktlar əsasında ümumiləş- dirmələr aparılmışdır. Qərbi

Avropa ölkələrinin Şərqlə, o cümlədən Səfəvi dövləti ilə ticarət

əlaqələrinin müstəmləkəçilik mahiyyəti daşıdığı açılıb göstərilərkən

dünya tarixçilərinin öz ölkələri ilə əlaqədar olaraq bu istiqanıətdə

apardıqları elmi ümumiləşdirmələr nəzərə alınmışdır.

Monoqrafiya müxtəlif dillərdə olan ilk mənbələrin geniş bir

qıoıpunun məlumatlarının tənqidi təhlili və müqayisəsi əsasında

yazılmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tarixi- ■

nin daxili məsələləri, habelə onların qonşu ölkələrlə münasibətləri

ənənəvi Şərq mənbələrində, o cümlədən fars mənbələrində kifayət qədər

geniş əks olunduğu halda, hər iki dövlətin Qərbi Avropa ölkələri ilə

ticarət və diplomatik əlaqələri barədə göstərilən mə-

15

Yaqub Mahmudov-

xəzlərdə, demək olar ki, tutarlı bir məlumata təsadüf edilmir. Ağqoyunlu

və Səfəvi hölaııdarlarmın Qərbi Avropa hakimlərinə yazdıqları

məktubların əsli də, çox hallarda, dövrümüzədək gəlib çatmamışdır.

Görünür, elə buna görə də, bəzi istisnalar (məsələn, O.Ə.Əfəndiyevin

Səfəvi tarixinə həsr olunmuş qiymətli monoqrafiyası və s.) nəzərə

alınmazsa, ənənəvi Şərq mənbələri əsasında yazılmış tədqiqat əsərlərində

də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə əlaqələri

lazımınca əks olunmamışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq, həm də

problemin xarakteri ilə əlaqədar olaraq, müəllif, Ağqoyunlu və Səfəvi

tarixşünaslığında illərdən bəri davam edən ənənədən kənara çıxmış və

həmin tədqiqatın əsasında duran faktik materialları müxtəlif Qərbi

Avropa dillərində, habelə başqa dillərdə olan mənbələrdən damla-damla

toplamaq üçün otuz ildən çox vaxt sərf etmişdir. Bir çox mənbələrdən

monoqrafiyada qarşıya qoyulan problemin həlli ilə əlaqədar olaraq

Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə istifadə olunmuşdur.

Tədqiqat prosesində qarşıya çıxan ayrı-ayrı məsələlərin həllində

V.V.Baitold, A.E.Knmski, V.A.Qordlevski, E.A.Tarle, İ.P.Pet- ruşevski,

V.V.Zaxoder, Z.M.Bünyadov, S.P.Karpov və b. görkəmli tarixçilərin

fundamental tədqiqatlarında aparılmış ümumiləşdirmə- lər, çıxanimış

istiqamətverici elmi nəticələr nəzərə alınmışdır.

Araşdırmamız Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə

əlaqələrinə həsr olunsa da, biz bir çox hallarda həmin dövlətlərin

ictimai-iqtisadi və daxili siyasi tarixi ilə əlaqədar məsələlərə də müraciət

etməli olmuş və bütün bu məsələlərdə, xeyli dərəcədə, görkəmli rus

şərqşünası İ.P.Petıuşevski və tanınmış Azərbaycan səfəvişünası

O.Ə.Əfəndiyevin, həmçinin S.B.Aşurbəyli, Ə.Ə.Rəh- mani,

S.M.Onullahi, M.X.Heydərov və b. tədqiqatçıların araşdırmalarında

aparılmış ümumiləşdirmələrdən faydalanmışıq.

Əlimiz çatmayan kitabxanalarda saxlanılan bir çox qiymətli ilk

mənbələrdən istifadə etmiş xarici ölkə tarixçilərinin əsərlərindəki faktik

materiallara da əsərdə xeyli yer verilmişdir.

Qələmə aldığımız problemin tədqiq olunması vəziyyəti və əsas

mənbələrin xülasəsinə kitabda ayrıca fəsil həsr olunmuşdur.

16

. Azərbaycan diplomatiyası

Tədqiqatın xüsusiyəti, daha doğrusu, elmi yeniliyi, hər şeydən

əvvəl, bundan ibarətdir ki, kapitalın ilkin yığımı. Osmanlı işğallan və

Böyük çoğrafi kəşflər dövründə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin

Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri Azərbaycan ta-

rixşünaslığında müstəqil bir elmi problem kimi ilk dəfə həmin

monoqrafiyada araşdırılır.

Konkret olaraq:

ilk mənbələrin təkzibolunmaz məlumatları əsasında sübut edilir ki,

Azərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələrinin əsasında xarici siyasi amil deyil, ilk növbədə

iqtisadi amil, daha doğrusu, hər iki tərəf üçün qarşılıqlı əhəmiyyəti olan

ənənəvi ticarət əlaqələrini genişləndirmək marağı dururdu;

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərb ölkələri arasında qarşılıqlı

yaxınlaşmada xarici hərbi-siyasi amilin, daha doğrusu Osmanlı

işğallarının rolundan bəhs olunarkən, bu amilin rolu inkar edilməməklə,

belə bir fikir də irəli sürülür ki, antitürkiyə cəbhəsində birləşən dövlətlər,

beynəlxalq münasibətlərdə öz ölkələrinin rolunu şişirtməyə çalışan

"milli" tarix məktəbləri nümayəndələrinin iddialarının əksinə olaraq,

sadəcə olaraq, özlərini xarici təhlükədən müdafiə edən dövlətlər

deyildilər, onların özlərinin də geniş qəsb- karlıq planları vardı;

əsaslandırılır ki, Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrin

genişlənməsində Osmanlı işğallarının güclənməsi ilə yanaşı kapitalın

ilkin yığımı dövründə Qərb dövlətlərinin Şərqdə ucuz xammal mənbələri

və sərfəli satış bazarları ələ keçirmək siyasəti, ilkin müstəmləkə işğalları

həyata keçinnək planları da mühüm rol oynamışdı;

ilk mənbələrin konkret məlumatları əsasında aydınlaşdınlır ki,

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin əsas ixracat məhsulu olan xam ipək,

xüsusilə Azərbaycan ipəyi. Qərb dövlətləri arasında kəskin rəqabət

doğurur, beynəlxalq münasibətlərə fəal təsir göstərirdi; Ağqoyunlu və

Səfəvi hakimləri bu rəqabətdən öz xarici siyasət planlarını həyata

keçirmək üçün istifadə edir, həzən müvəffəqiyyət də qazanırdılar;

17

Yaqub Mahmudov^

Ağqoyunlu dövlətinin XV əsrin 60-cı illərinin sonu - 70-ci illərində

Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan dövlətlər koalisiyasında

aparıcı rol oynadığı sübut edilir, yeni mənbələr əsasında Ağqoyunlu

dövləti ilə Qərb ölkələri arasında geniş diplomatik ədaqələr olduğu açılır,

bu əlaqələrə dair çoxlu faktlar gətirilir, həmin faktlar sistemləşdirilir və

ümumiləşdirilir, tərəflər arasındakı diplomatik münasibətlər

dövrləşdirilir və hər bir dövrün konkret elmi səciyyəsi verilir;

Ağqoyunlu dövlətinin fəal xarici siyasətinin XV əsrin II yarısında

Osmanlı imperiyasının Şərqlə əlaqədar xarici siyasət planlarının baş

tutmamasında mühüm rol oynadığı, Avropa xalqları və dövlətlərinin

Osmanlı imperiyasına qarşı apardıqları azadlıq mübarizəsinə müsbət

təsir göstərdiyi əsaslandırılır;

XVI əsrdə - Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli dövründə Səfəvi

dövlətinin Avropa və Asiya ölkələrinin Türkiyəyə qarşı beynəlxalq

münasibətlərində mühüm, vaxtaşırı isə aparıcı rol oynadığı araşdırılır;

Səfəvilərin Qərb ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin mühüm

istiqamətləri ilk dəfə geniş tədqiq olunur, bu əlaqələrin zəngin konkret

faktları sistemləşdirilir, ümumiləşdirilir, dövrlərə və mərhələlərə ayrılır,

hər bir dövr və mərhələ ayrı-aynlıqda səciyyələndirilir;

Səfəvi-Avropa qarşılıqlı əlaqələri kapitalın ilkin yığımı, Böyük

coğrafi kəşflər və Osmanlı işğalları ilə əlaqədar olaraq tarixi inkişafın

gedişində dönüşə səbəb olan dəyişikliklərlə sıx vəhdətdə tədqiq olunur;

sübut edilir ki, Qərb dövlətlərinin Şərqdə, o cümlədən Ağqoyunlu

və Səfəvi dövləti ərazisində ticarət siyasəti müstəmləkəçilik mahiyyəti

daşıyırdı. Bəzi Avropa dövlətləri Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının

öz ölkələrinin iqtisadi mənafeyini təmin etmək və ümumi təhlükəyə qarşı

birgə mübarizə aparmaq məqsədilə onlara müraciətlərindən istifadə

edərək həmin dövlətlərin ərazisində möhkəmlənməyə və beləliklə öz

müstəmləkəçilik planlannı həyata keçirməyə çalışırdılar;

18


Qərb diplomatiyasının Səfəvi və Osmanlı imperiyaları kimi qüdrətli

türk monarxiyalarını daim bir-birilə müharibə həddində saxlayıb onların

hər ikisini zəiHətmək və bununla Şərqdə müstəmləkələr ələ keçirmək

üçün əlverişli şərait yaratmaq siyasəti yeritdiyi ifşa olunur, həmin

siyasət Avropa müstəmləkəçilərinin hələ kapitalın ilkin yığımı dövmndə

Şərqdə yeritdikləri "parçala və hökmranlıq et!" siyasətinin ilk

nümunələrindən biri kimi təqdim olunur;

fəal xarici siyasət yeridən Səfəvi dövlətinin bütün XVI əsr boyu və

XVII əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasına qarşı şiddətli

müharibələr aparmasının, əslində Osmanlı sultanlarının bütün Cənubi

Qafqazı, □ cümlədən Azərbaycanı, habelə İranı fəth etmək və Xəzər

hövzəsində möhkəmlənmək planlarının iflasa uğramasında həlledici rol

oynadığı əsaslandırılır;

Türkiyə imperiyasının ən qüdrətli çağında onun əsas zərbəsini öz

üzərinə götürən Səvəfı dövlətinin qonşu Avropa, Asiya və Afrika

xalqları və dövlətləri üçün ciddi təhlükə olan Osmanlı sultanlığının

zəiflədilməsində başlıca rol oynadığı aydınlaşdırılır;

uzun sürən Səfəvi-Türkiyə müharibələrinin, iki qardaş türk dövləti

arasındakı qarşıdurmanın regionun sonrakı tarixinə və bütövlükdə

dünyanın o zamanla beynəlxalq münasibətlərinə göstərdiyi təsir

araşdırılır;

konkret faktlar əsasında nəticə çıxarılır ki, Osmanlı imperiyası kimi

qüdrətli rəqibə qarşı uzunsürən müharibələr və Bö)dik coğrafi kəşflərin

mənfi iqtisadi nəticələri sayəsində Səfəvi dövlətinin özü də zəiflədi,

onun dərin tənəzzülü dövrü başlandı. Bunun nəticəsində Qara dəniz,

Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı hövzələri ilə ənənəvi ticarət

əlaqələri son dərəcə məhdudlaşmış olan Azərbaycanın və qonşu

ölkələrin Dərbənd keçidi və Xəzər-Volqa yolu vasitəsilə Rusiya ilə

ticarət əlaqələri genişləndi, Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə Rusiyanın

mövqeyinin güclənməsi üçün zəmin yaranmağa başladı;

Ağqoyunlu, Səfəvi, Qərbi Avropa hakim dairələrinin daxili və

xarici siyasət planlarının həyata keçirilməsi məqsədilə yaradılan bu

geniş əlaqələr, obyektiv olaraq, həm də Avropa və Asiya xalqları

19

Yaqub Mahmudov.

arasında yaxınlaşmanın artmasına V8 qarşılıqlı mədəni təsirin

dərinləşməsinə müsbət təsir göstərdi;

tədqiq olunan problemin ayn-ayn məsələləri ilə əlaqədar olaraq

ayrı-ayrı tarixçilərin subyektiv, elmi əsası olmayan iddiaları təkzib

olunur;

tədqiqat işində Vətən tarixşünaslığmda, ilk dəfə olaraq, araşdırılan

problemlə əlaqədar bir çox yeni mənbələr, o cümlədən Ağqo- yunlu və

Səfəvi hökmdarlarının xarici ölkələrin hakimləri ilə yazışmaları, mühüm

siyasi tapşırıqla Şərqə yola salman Avropa diplomatlarına verilmiş məxfi

təlimatlar. Qərbi Avropa diplomatlarının Ağqoyunlu və Səfəvi

sarayından öz öllcələrinə göndərdikləri məxfi məlumatlar. Osmanlı

sultanlarının gömıdik qanunları və s. qiymətli sənədlər müəllif tərəfindən

elmi dövriyyəyə ilk dəfə daxil edilmişdir.

Tədqiqat nəticəsində əldə olunan bütün başqa konlaet yeniliklər və

çıxarılan elmi nəticələr kitabın ayrı-ayrı fəsillərində və nəticədə

verilmişdir.

Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, bunu da qeyd etməyi zəruri sayırıq

ki, tədqiq olunan problem öz xarakterinə görə çox mürəkkəb olmaqla

yanaşı, həm də olduqca çoxşaxəli və dünya tarixinin bir çox iri

hadisələri, prosesləri və mərhələləri ilə qarşılıqlı surətdə əlaqədar

olduğundan biz, heç də çıxardığımız bütün elmi nəticələrin hamısını,

habelə iş prosesində ilk dəfə irəli süi-düyümüz bir çox fikirləri,

fərziyyələri qəti və mübahisəsiz hesab etmirik. Çünki həmin

monoqrafiyada elmi dövriyyəyə daxil edilən ilk mənbələrin tədqiqinin

davam etdirilməsi, həmçinin yeni mənbələrin aşkar olunması sayəsində

göstərilən problem ətrafında yeni tədqiqatlar da meydana gələ bilər.

20


I F Ə S I L PROBLEMİN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏZİYYƏTİ VƏ

ƏSAS MƏNBƏLƏRİN QISA XÜLASƏSİ

1. AĞQOYUNLULAR VƏ SƏFƏVİLƏR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN

DİPLOMATİYASININ TARİXİ NECƏ ÖYRƏNİLİB VƏ YA

ÜMUMİYYƏTLƏ ÖYRƏNİLİBMİ?!

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri üə qarşılıqlı

əlaqələri, joıxarıda qeyd olunduğu kimi, ayrıca bir elmi problem kimi

tarixşünaslıqda indiyədək araşdırılmamışdır. Bununla belə, qeyd etmək

lazımdır ki, ayrı-ayrı tarixçilər bir çox Şərq feodal monarxiyaları kimi

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin də ictimai-iqtisadi və daxili siyasi

tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinə dair fundamental tədqiqat işləri aparmış

və bununla həmin dövlətlərin tarixini daha dərindən araşdırmaq üçün çox

qiymətli elmi bünövrə yaratmışlar. Göstərilən əsərlərdə, yeri gəldikcə,

bu dövlətlərin xarici siyasət tarixinə, o cümlədən Qərb ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələrinə də toxunulmuş, həmin məsələ barədə bəzi maraqlı

mülahizələr irəli sürülmüşdür.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tarixinin, xüsusilə həmin dövlətlərin

ictimai-iqtisadi tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinin araşdırılmasına

görkəmli rus şərqşünası İ.P.Petruşevski (365-370) böyük əmək sərf

etmişdir. Onun Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin tarixinə həsr olunmuş

tədqiqatlarında həmin dövlətlərin daxili həyat məsələləri dərindən və

hərtərəfli araşdırılmaqla yanaşı, bu dövlətlərin xarici siyasət tarixi, o

cümlədən Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələri barədə də bəzi maraqlı

fikirlər söylənilmiş, faktlar verilmişdir. Biz tədqiq etdiyimiz problem

üzərində iş prosesində əldə etdiyimiz yeni faktları təhlil edib

ümumiləşdirərkən, nəticələr çıxararkən, yeri gəldikcə, görkəmli alimin

elmi irsinə müraciət etmiş, ona öz münasibətimizi bildirmişik.

Qeyd etmək lazımdır ki, İ.P.Petruşevskinin fundamental elmi-

tədqiqat işləri Azərbaycan və qonşu ölkələrin tarixşünaslığında

21

Yaqub Mahmudov.

Ağqoyunlu və Səfəvi tarixi ilə bağlı elmi araşdımıalann genişlənməsinə

mühüm təkan vermişdir. C.M,İbrahimov (175-178), M.A.Abidova (115,

116) və başqa tədqiqatçılar Ağqoyunlu dövlətinin ictimai-iqtisadi

tarixini, xüsusilə bu dövlətin qonşu Şərq ölkələri ilə münasibətlər tarixini

yeni faktlar və nəticələrlə zənginləşdirmişlər. Səfəvi tarixinə yeni

qiymətli tədqiqatlar həsr olunmuşdur. Bu baxımdan tanınmış səfəvişünas

O.Ə.Əfəndiyevin (442- 444) axtarışları diqqəti daha çox cəlb edir. Onun

Səfəvi dövlətinin meydana gəlməsi məsələsinə və bu dövlətin XVI əsr

tarixinə həsr etdiyi iki qiymətli monoqrafiya Səfəvi tarixşünaslığını xeyli

zənginləşdirmişdir. O.Ə.Əfəndiyevin tədqiqatlarının mühüm cəhəti,

müəllifin özünün də qeyd etdiyi kimi, bundan ibarətdir ki, o öz

axtarışlarında ənənəvi Şərq mənbələri ilə yanaşı, Avropa mənbələrinə də

müraciət etmiş, (444, s.5) Qərb tarixçilərinin əsərlərindəki faktik

materiallara nisbətən.geniş yer vermişdir. Nəticədə müəllif öz

sələflərindən fərqli olaraq, tədqiqatlarında Səfəvi dövlətinin Qərb

ölkələri ilə əlaqələrinə də xeyli diqqət yetirmiş, bu istiqamətdə maraqlı

elmi müşahidələr apannışdır. Bundan başqa, göstərilən müəllif, xüsusilə

özünün son monoqrafiyasında (444) Səfəvi- Türkiyə münasibətlərinə

xeyli yer vermiş, Osmanlı imperiyası kimi Səfəvi dövlətinin də qonşu

əraziləri ilə əlaqədar olaraq qəsbkarlıq siyasəti yeritdiyini göstərmişdir

ki, bu da onun şəksiz xidmətidir. Səfəvi dövlətinin sonrakı cövr tarixinə

digər Azərbaycan tarixçisi Ə.Ə.Rəhmaninin xüsusi monoqrafiyası həsr

olunmuşdur (384, 385). A.P.Novoselsev (348-351), S.B.Aşurbəyli

(128-129), M.X. Heydərov (155-157), S.M.Onullahi (353), P.P.Buşev

(146, 147) Ə.N.Hüseynov (164), K.K.Kutsiya (216, 217) və başqaları

Səfəvi dövlətinin ictimai-iqtisadi tarixi, o cümlədən sənətkarlıq və ticarət

həyatı, şəhərlərin vəziyyəti, ictimai-siyasi mübarizə, inzibati quruluş,

Rusiya və başqa qonşu ölkələrlə əlaqələri və bir çox başqa məsələlər

ətrafında qiymətli tədqiqat işləri nəşr etdirmişlər. Bizi maraqlandıran

problemlə əlaqədar olaraq Ə.M.Şahmalıyev (425-428) və

B.Ə.Əhmədovun (123-125) da maraqlı məqalələri nəşr olunmuşdur.

Bundan başqa, T.İ.Abaşidze (113), Q.Babayev

22


(130), Z.X.Bayramov (133), N.Q.Gelaşvili (158), B.A.Cavaxiya (166),

H.A.Ciddi (167), Ç.A.Qurbanova (214), T.S.Kutelia (215),

R.A.Məmmədov (334), S.A.Məmmədov (230, 335), Ş.K.Məmmədova

(231), M.X.Nemətova (343), Ə.M.Rəcəbli (379, 380), M.A.Seyfəddini

(390), N.İ.Surquladze (395), K.Q.Tabatadze (396), T.Q.Tivadze (401),

Ş.F.Fərzəliyev (407) və başqaları öz tədqiqatları ilə bizi maraqlandıran

dövrdə Cənubi Qafqaz xalqlarının tarixini yeni faktlar və nəticələrlə daha

da zənginləşdirmişlər. Göründüyü kimi, Azərbaycan və qonşu ölkələrin

tarixçiləri 40-cı illərin sonundan başlayaraq Ağqoyunlu və Səfəvi

dövlətləri tarixinin, başlıca olaraq sonuncunun, ayrı-ayrı məsələlərinin,

əsasən ictimai-iqtisadi tarix problemlərinin tədqiqi sahəsində çox iş

gönnüş, səfəvişünaslıq xeyli irəliləmişdir. Lakin Ağqoyunlu və Səfəvi

tarixinə dair yuxarıda sadaladığımız tədqiqat işlərinin sırasında həmin

dövlətlərin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri barədə heç bir əsərin

olmaması, daha doğııısu, həmin problemin tədqiqat dairəsindən kənarda

qalması, bununla da göstərilən sahədə ciddi bir boşluğun indiyə qədər

davam etməsi-ancaq təəssüf doğurur. Bu sətirlərin müəllifi özünün həmin

araşdırmasını məhz göstərilən boşluğu, heç olmasa, müəyyən qədər də

olsa doldurmaq məqsədilə aparmışdır.

Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinin araşdırılması

baxımından digər ölkə tarixçiləri də müəyyən iş görmüşlər. Əlimiz yetən

kitabxanalarda saxlanılmayan bir çox qiymətli mənbələrə əsaslanan bu

tarixçilərin əsərləri, müəyyən elmi qüsurlarına baxmayaraq, bəzən,

ayn-ayn elmi məsələlərin əsaslandırılmasında faktik material baxımından

xeyli köməyə gəlir. Bu baxımdan V.F.Minorski (525), İ.H.Uzunçarşılı

(585-592), R.Seyvori (558), K.M.Röhrborn (553), A.K.Ləmbton (518),

C.Vuds (603), Qulam Sərvər (557), X.Bayani (459), B.S.Baykal (460),

A.S.Erzi (485), M.X.Yınanc (604), N.Fəlsəfi (613-615), V.Hints (500) və

başqalarının əsərlərində Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin müxtəlif

məsələlərinə aid xeyli faktik material toplanmışdır. Lakin göstərilən

müəlliflərdən ancaq V.F.Minorski, R.Seyvori, X.Bayani və N.Fəlsəfi,

23

Yaqub Mahmudov.

bu və ya digər dərəcədə, bizi maraqlandıran problemin ayrı-ayn

məsələlərinə toxunmuş, müəyyən fikirlər söyləmiş, faktlar vermişlər.

Belə ki, V.F.Minorski özünün 1933-cü ildə Parisdə nəşr etdirdiyi,

həcmcə 0 qədər də böyük olmayan kitabçasını Ağqoyunlu-

Türkiyə-Venesiya qarşılıqlı münasibətlərinə həsr etmişdir (525).

R.Seyvori isə "İran Səfəvilərin hakimiyyəti altında" adlı əsərində

Səfəvi-Avropa əlaqələrinə xüsusi fəsil ayınnışdır (558) ki, burada

verilmiş faktların da.ancaq bəziləri XVI əsrə aiddir. İran tarixçiləri

X.Bayani və N.Fəlsəfinin əsərlərində verilmiş məlum faktların böyük

əksəriyyəti, əsas etibarilə. Şah Abbasın hakimiyyəti illərini və bundan

sonrakı tarixi əhatə edir. Qulam Sərvərin "Şah İsmayıl Səfəvinin tarixi"

əsərinə gəldikdə, burada Səfəvi-Avropa əlaqələri barədə ancaq geniş

elmi dairəyə məlum olan bir faktdan - Şah İsmayılın V Karla

məktubundan və həmin məktuba yazılmış cavabdan bəhs olunur (557,

s.87-89). O.Ə.Əfəndiyevin düzgün olaraq qeyd etdiyi kimi, müasir İran

tarixçilərinin millətçilik mövqeyindən yazılan, mənbə və tarixşünaslıq

bazası zəif olan, buna görə də nəqli xarakter daşıyan əsərləri Səfəvi

tarixini öyrənmək üçün yeni heç nə vermir (444, s.34). Bu obyektiv qeyd

bütünlüklə və tamamilə bizi maraqlandıran problemə də aiddir.

Gömndüyü kimi, tədqiq etdiyimiz dövrdə, yəni XV əsrin II yarısı -

XVII əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri

ilə qarşılıqlı əlaqələri müstəqil bir problem kimi xarici ölkələrin

tarixşünaslığında da araşdırılmayaraq qalır. Daha doğrusu, tədqiq

etdiyimiz problem, eyni zamanda, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin

xarici ölkə tarixşünaslığı üçün də ciddi boşluqdur.

Məlum olduğu kimi, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa

ölkələri ilə əlaqələri qarşılıqlı xarakter daşıyırdı. Daha doğrusu, bu

əlaqələrin saxlanılmasında Qərb dövlətlərinin də konkret iqtisadi və

siyasi mənafeləri vardı. Bu baxımdan monoqrafiyada Avropa ölkələrinin

tədqiq olunan dövrdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə əlaqədar xarici

siyasətinə, ümumiyyətlə. Qərb dövlətlərinin kapitalın ilkin yığımı və

Böyük coğrafi kəşflər dövründə Şərqlə əlaqədar müstəmləkəçilik

planlarının tərkib

24


hissəsi kimi baxılır. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki,

Azərbaycan və qonşu ölkələrin tarixçiləri kapitalın ilkin yığımı dövründə

ayrı-ayrı Qərb dövlətlərinin Şərqlə əlaqədar müstəmləkəçilik planlarının

açılıb göstərilməsi sahəsində mühüm tədqiqat işləri aparmışlar ki, bu da

bizə tədqiq etdiyimiz problemin bir sıra məsələlərinin həllində, xüsusilə

Avropa ölkələrinin Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə əlaqədar xarici

siyasət planlarının mahiyyətini açmaqda mühüm elmi dayaq rolu

oynamışdır. Belə işlərin sırasında Ə.M.Şahmalıyev (426), İ.P.Magidoviç

(229), N.N.Tumanoviç (403), V.Çoçiyev (421), V.V.Ştokmar (433,

434), A.Y.Levin (218, 219), B.Ə.Əhmədov (123-125), V.T.Oltarjevski

(352), Q.İ.Sıpurina (417, 418), M.Q.Osokin (358, 359), A.N.İvanov

(179, 180) və başqalarının tədqiqatlarını göstərmək olar.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan və qonşu ölkələrin ərazilərini

əhatə edən feodal dövlətlərinin Qara dəniz vasitəsilə Avropa ölkələri ilə

əlaqələrində Trabzon imperatorluğu mühüm rol oynayırdı. Osmanlı

dövlətinə qarşı Ağqoyunlularla müttəfiqlik və qohumluq münasibətləri

saxlayan Trabzon imperatorları Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində

(1453-1478) Ağqoytınlulann Qərb dövlətləri ilə əlaqələrində vasitəçilik

edirdilər. Bu baxımdan Trabzon yunan dövlətinin ayrı-ayrı dövrlərdə

qonşu Şərq dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin araşdırılması yolunda

S.P.Karpov mühüm addım atmışdır. Q, özünün Trabzonun Qərbi Avropa

dövlətləri ilə əlaqələrinə həsr etdiyi, başlıca olaraq, Venesiya və Genuya

arxivlərinin sənədlərinə əsaslanan araşdırmalarında həmin dövlətin Şərq

ölkələri ilə, 0 cümlədən Ağqoyunlularla əlaqələrinə dair də maraqdı

fikirlər söyləyir (200-202).

Kapitalın ilkin yığımı və Böyük coğrafi kəşflər dövründə Avropa

dövlətlərinin Şərq siyasəti və müstəmləkə işğalları barədə xarici ölkə

tarixçiləri P.Riçardson (550), U.D.Bayley və C.D.Uin- yus (457),

R.Bullard (464), L.U.Koui (471), F.Kurtoğlu (516), C.X.Parri (539-541),

M.M.Postan (543), T.S.Uillan (598, 599), M.E.Uİlbur (597), A.T.Uilson

(601), A.S.Vud (602) və başqaları-

25

Yaqub Mahmudov^

nın tədqiqatlarında, həmçinin ümumiləşdirilmiş əsərlərdə (486, 578) də

xeyli faktik material vardır. Bu əsərlərdə, bəzi hallarda xeyli maraq

doğuran ümumiləşdirmələrə də təsadüf olunur. Məsələn, Y.Kaundersin

redaktəsilə nəşr olunmuş "Müsəlman dünyası Avropa işğalları

dövründə" adlı fundamental əsərdə belə„ nəticəyə gəlinir; "1500-cü ildə

qırmızıçalmalılar (qızılbaşlar - Y.M.) Azərbaycanın paytaxtı Təbrizə

daxil oldular. Orada İsmayıl şah və imam elan olundu ki, bununla da

İslam tarixində yeni era başlandı" ("In 1500 the Red Caps entered Tabriz,

the Capital of .Azerbaijan, where İsmail was proclaimed Shah and imam,

and a new era began in the history of islam") (578, s.33).

Və yaxud Y.R.Livensonun redaktəsilə çıxmış və eyni problemə həsr

olunmuş digər ümumiləşmiş əsərdə göstərilir ki. Osmanlı sultanları

Yavuz Səlim və Süleyman Qanuni mühüm qələbələr qazanmalarına

baxmayaraq, "İranda ona görə möhkəmlənə bilmədilər ki, burada yeni

mərkəzləşdirilmiş Səfəvi monarxiyası (The nev centralized monarchy of

the Safavids") yaranmışdı" (486, s.l 14).

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə bir sıra Qərb ölkələri arasında

qarşılıqlı yaxınlaşmada başlıca rol oynayan xarici siyasi amil Osmanlı

imperiyasına qarşı birgə mübarizə zərurəti idi. Bu məsələ ilə əlaqədar

olaraq qeyd etmək lazımdır ki, A.F.Millef (336, 337), A.D.Noviçev

(345-347), S.F.Oreşkova (354, 355) və bir çox başqa tədqiqatçıların

əsərlərində XV-XVI əsrlərdə Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti və

işğallarının əsas istiqamətləri barədə ıns sovet tarixşünashğının rəsmi

mövqeyi əks olunmuşdur.

Maraqlandığımız dövrdə Osmanlı imperiyasının xarici siyasət tarixi

N.A.İvanovun (180) monoqrafiyasında və XIV-XVI əsrlərdə Şərqi

Avropanın beynəlxalq münasibətlərini tədqiq etmiş olan İ.B.Qrekovun

(163) başçılığı ilə hazırlanmış fundamental kollektiv tədqiqatda (356)

daha da dərinləşdirilmişdir. Sonuncu işdə S.F.Oreşkova tərəfindən

yazılmış "XV əsrin ikinci yarısı - XVI əsrdə Osmanlı xarici siyasətinin

əsas istiqamətləri" paraqrafı (356, s.35-40) tədqiq etdiyimiz problemlə

əlaqədar olaraq xeyli maraq doğurur. Bundan başqa, yuxarıda göstərilən

kollektiv tədqiqatın

26


İ.B.Qrekov tərəfindən yazılmış girişində verilmiş belə bir fikirlə biz

tamamilə şərikik ki, ayn-ayrı ölkələrin "milli" tarix məktəblərinə mənsub

olan tarixçilər Osmanlı imperiyası ilə ikitərəfli münasibətlər tarixini

tədqiq edərkən hərə öz ölkəsinin beynəlxalq münasibətlərdəki roİLinu

araşdırmağa xüsusi maraq göstərmiş, həmin regionun başqa dövlətlərinin

rolunu isə lazımınca qiymətləndirməmişlər (356, S.4). Bununla əlaqədar

qeyd etmək yerinə düşər ki, ümumiyyətlə tarixşünaslıqda Ağqoyunlu və

Səfəvi dövlətlərinin tarixi ilə əlaqədar olaraq da bu cür birtərəfliliyə yol

verilmiş, həmin dövlətlərin, xüsusilə sonuncunun Osmanlı imperiyasına

qarşı beynəlxalq münasibətlərdəki mühüm rolu olduğu kimi əks

etdirilməmişdir. Elə buna görə də həmin tədqiqat işində, eyni zamanda,

qarşımıza qoyduğumuz əsas vəzifələrdən biri də, qismən də olsa,

göstərilən boşluğu doldurmaqdır.

Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti, onun antitürkiyə

koalisiyasının Avropa və Asiyadakı üzvlərinə qarşı hərbi-siyasi planları,

xüsusilə Türkiyənin Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə münasibətləri

monoqrafiyada qarşıya qoyulan bir çox elmi məsələlərlə bilavasitə bağlı

olduğundan, biz bütün bu məsələlər barədə türk tarixçilərinin mövqeyi və

onların tədqiqatlarında verilmiş faktlarla da tanış olmuşuq. Qeyd etmək

istərdik ki. Osmanlı işğallarına hər cür yolla haqq qazandırmaq,

Türkiyənin müharibə apardığı ölkələri Osmanlılara qarşı təcavüzkarlıq

siyasətində təqsirləndirmək, xarici siyasətdə iqtisadi amilin rolunu

lazımınca qiymətləndinrıəmək, Osmanlı sultanlarının şəxsiyyətini mədh

etmək mövqeyindən yazılmış bu əsərlərin bir çox nöqsaniarına

baxmayaraq həmin tədqiqatlar da qiymətli faktlarla zəngindir. Məsələn,

Fəxri Dalsar (475) və İnalcik Xəlilin (495) Bursa tarixinə dair

araşdırmalarında bu şəhərin Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət

əlaqələrində, həmçinin Türkiyədə toxuculuğun inkişafında Azərbaycan

xam ipəyinin rolu barədə olduqca maraqlı faktlar gətirilir, istinad

olunmuş sənədlərin məzmunu verilir. İnalcik Xəlil öz tədqiqatlarında

belə bir nəticəyə gəlir ki. Osmanlı işğallarını Şərqə doğru yönəldən

başlıca amil əsas xam ipək istehsalı mərkəzlərini, o cümlədən

Azərbaycanı və Gila-

27

Yaqub Mahmudov_

m ələ keçirməkdən ibarət idi. Yeri gəlmişkən, - qeyd edək ki, o bu fikri

1970-ci ildə Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) keçirilmiş beynəlxalq

elmi konqresdə də söyləmişdir (410, s.4).

Osmanlı dövlətinin xarici siyasətində iqtisadi amilin rolunun

işıqlandırılması baxımından Mustafa Akdağın (448) Türkiyənin

ictimai-iqtisadi tarixinə dair araşdırmaları da müəyyən əhəmiyyət kəsb

edir. Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti, türk sultanlarının Avropa və

Asiyadakı işğalları, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi dövləti ilə

müharibələr, həmçinin bir çox başqa məsələlərə dair S.Tansel (574,

575), V.Mirmiroğlu (526), B.Kütükoğlu (517), V.M.Kocatürk (509),

R.Ə.Koçu (510-513), A.N.Kurat (514, 515) və başqalarının

tədqiqatlarında, həmçinin Z.V.Toqan (579), İ.H.Uzunçarşıh (587),

İ.H.Danişmend (476^79), Y.T.Öztuna (533-538) və digər alimlərin

əsərlərində bizim əlimiz çatmayan mənbələrə və arxiv sənədlərinə

əsaslanaraq çoxlu maraqlı faktlar verilmişdir.

Türk tarixçilərinin əsərlərində verilmiş zəngin faktik materialın

tənqidi təhlili Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Osmanlı imperiyası ilə

münasibətlərinin bir çox məsələlərini daha aydın əks etdirməyə kömək

edir. Bu baxımdan Azərbaycan və qonşu ölkələrin ərazisini əhatə edən

feodal dövlətlərinin tarixini araşdıran bir çox tədqiqatçıların türk

tarixçilərinin əsərlərinə lazımınca diqqət yetirməmələrinə və bu barədə

öz prinsipial mövqelərini bildirməmələ- rinə, əlbəttə haqq qazandırmaq

olmaz.

Beləliklə, tədqiq etdiyimiz problemlə bu və ya digər dərəcədə bağlı

olan elmi ədəbiyyatın qısa xülasəsindən aydın olduğu kimi, Ağqoyunlu

və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri

bütövlükdə və ayrıca bir problem kimi, həm də bizim götürdüyümüz

xronoloji çərçivə daxilində, indiyədək nə Vətən ta- rixşünashğında, nə

də xarici ölkə tarixçiləri tərəfindən araşdırılmamışdır. Bununla belə,

qeyd etmək istərdik ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin tədqiqi sahəsində

tarixşünashğın yuxarıda göstərilən nə- zərəçarpan uğurları, habelə

qələmə aldığımız problemə yaxın olan bir çox məsələlər barədə, o

cümlədən kapitalın ilkin yığımı. Böyük Coğrafi kəşflər və Osmanlı

işğalları ilə bağlı problemlər ətrafında

28


aparılmış sanballı tədqiqat işləri ilə tanışlıq, xarici ölkə tarixçilərinin

əsərlərindən əldə etdiyimiz faktik material qarşıya qoyduğumuz son

dərəcə çətin problemə dair ilk mənbələr üzərində işləyərkən bizim üçün

xeyli faydalı oldu.

2. AZƏRBAYCANIN AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK

ƏLAQƏLƏRİ İLK MƏNBƏLƏRDƏ

Mövzuya dair əsas mənbələrin xülasəsinə keçməzdən əvvəl qeyd

etmək istərdik ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinə dair çoxluq təşkil edən və

başlıca olaraq nəqli xarakter daşıyan farsdilli mənbələrdə tədqiq

etdiyimiz problem barədə məlumatlar, demək olar ki, yox dərəcəsindədir.

Belə ki, tədqiqatçılara yaxşı məlum olan Mir- xond, Fəzlullah ibn

Ruzbihan Xunəci, Əbu Bəkr Tihrani - İsfahani, Xondemir, Yəhya

Qəzvini, Həsən bəy Rumlu, Şərəfxan Bidlisi, Xurşah, Qazi Əhməd

Qumi, İskəndər bəy Münşi, Mahmud Nətən- zi və başqa müəlliflərin

əsərlərində, "Təzkirey-i şah Təhmasib" və digər mənbələrdə Ağqoyunlu

və Səfəvi dövlətlərinin daxili həyat məsələlərinə, xüsusilə siyasi tarixinə,

habelə qonşu ölkələrlə münasibətlərinə dair zəngin məlumat olduğu

halda, həmin mənbələrdə göstərilən dövlətlərin Qərbi Avropa ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələri problemi öz əksini tapmamışdır. Bizə məlum olan

farsdili mənbələrdə ancaq Həsən bəy Rumlu, İsgəndər bəy Münşi və

başqa müəlliflərin 1551 -ci və 1574-cü illərdə Portuqaliyanın Səfəvi

sarayına göndərdiyi iki elçi heyəti haqqında çox qısa məlumatlan bu və

ya digər fonnada təkrar olunur ki, həmin faktları da O.Ə.Əfəndiyev

özünün "Azərbaycan Səfəvilər dövləti" kitabına daxil etmişdir (444, s.l

11-122).

Son illərdə ayrı-ayrı tarixçilərin nəşr etdirdikləri çox qiymətli sənəd

toplularında da Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələrini əks etdirən sənədlərə təsadüf olunmur (29, 30, 31,

39, 40, 41, 42, 13).

Səfəvi dövıünə dair sənədlərin, c cümlədən yazışmaların toplanılıb

nəşr olunması sahəsində İranda da müəyyən işlər görülmüşdür.

29

Yaqub Malmntdov-

Lakin, çox təəssüf ki, Əbdül Hüseyn Nəvai tərəfindən nəşr olunmuş

Səfəvi hökmdarları Şah İsmayıl və Şah Təhmasibin yazışmalarından

ibarat iki qiymətli topluda (111, 112), həmçinin Şah Abbas dövıiinə aid

sənədlər külliyyatında (613,614) da bizi maraqlandıran problemlə bağlı

heç bir sənədə təsadüf etmirik. Bununla əlaqədar olaraq, eyni zamanda,

şübhə etmirik ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinə dair başlıca olaraq

farsdilli mənbələr əsasında yazılmış tədqiqatlarda Avropa ölkələrilə

qarşılıqlı əlaqələr probleminin, bəzi istisnalar çıxılmaqla, öz əksini

tapmamasının əsas səbəbi də məhz budur.

Beləliklə, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələri, başlıca olaraq, müxtəlif xarakterli, habelə müxtəlif

dillərdə olan Avropa, həmçinin türk mənbələrində toplanmışdır ki,

bunların üzərində işləmək ağır zəhmətlə yanaşı, həm də uzun vaxt tələb

edir.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı

əlaqələri probleminə dair məlumatlar əks olunmuş mənbələr içərisində

Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının Qərbi Avropa hakimləri ilə

yazışmaları, Avropadan Şərqə-Ağqoyunlu və Səfəvi saraylarına

göndərilən diplomatlara verilmiş məxfi təlimatlar. Qərb diplomatlarının

Şərqdən öz hökumətlərinə göndərdikləri məxfi məlumatlar, vətənlərinə

qayıtdıqdan sonra onların öz hökumətlərinə təqdim etdikləri geniş yazılı

hesabatlar, ticarət imtiyazları barədə fərmanlar, kapitulyasiya aktları,

gömrük fərmanları, sülh müqavilələri və b. sənədlər xüsusi əhəmiyyətə

malikdir. Çünki bu sənədlərdə bilavasitə bizi maraqlandıran problemin

özü, yəni əlaqə saxlayan tərəflərin konkret siyasəti əks olunmuşdur. Onu

da əlavə edək ki. Qərb diplomatları bu sənədlərdə bəhs olunan məxfi

məlumatların heç birini vaxtı ilə özlərinin nəşr olunmuş gündəliklərinə

daxil etməmişlər. Bu cür sənədlərdən böyük bir qrupunun toplanılıb nəşr

olunması sahəsində italyan tarixçisi Q.Berşenin çox çətin və bir o qədər

də faydalı əməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun 1865-ci ildə

Torinoda (Türində) nəşr etdirdiyi "Venesiya respublikası və İran" adlı

topluya XV əsrin ortalarından başlayaraq XVIII əsrin əvvəlinə

30


qədər Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrini əks

etdirən çoxlu qiyməti: ilk mənbələr - Venesiya senatının arxiv sənədləri

daxil edilmişdir (70). Bundan başqa, müəllifin topluya yazdığı şərhlər və

izahatlardan ibarət iri həcmli girişdə, habelə Venesiyanın şərq ticarətinə

həsr etdiyi ayrıca materialda da ölkəmizin kitabxanalarında olmayan

italyan mənbələrindən çoxlu maraqlı faktlar gətirilir.

Q.Berşe toplusuna daxil olunmuş sənədləri aşağıdakı üç əsas qrupa

bölmək olar.

Birinci qrup:

Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarları ilə Venesiya hökuməti arasında

yazışmalar. Bu cür sənədlər içərisində Uzun Həsən (sənəd JVo 8, 13),

Şah İsmayıl (sənəd JVQ 21), Şah Məhəmməd Xuda- bəndə (sənəd Xe 27)

və Şah Abbasın (sənəd Xe 30, 32, 33, 36, 42, 44 və s.) Venesiya

hökumətinə məktubları və Venesiya dojlarmın Şah Təhmasib (sənəd JMs

22, 24) və Şah Abbasla (31, 35, 41) yazış- I maları və başqa ilk mənbələr

böyük maraq doğumr.

İkinci qrup:

Ağqoyunlu və Səfəvi sarayına göndərilən Venesiya diplomatlarına

verilən məxfi təlimatlar və bununla əlaqədar olaraq Venesiya senatının

müxtəlif xarakterli qərarları. Toplunun bu qrupa daxil olan sənədləri

içərisində bizi maraqlandıran dövrdə Ağqoyunlu və Səfəvi saraylarına

göndərilmiş Qərb diplomatları Katerino Zeno (sənəd 6, 7), İosafat

Barbaro (sənəd JvTe 9, 10), Ambrocco Kontarini (sənəd Xç 14, 15, 16) və

Vinçenso Alessand- riyə (sənəd jYç 23) verilmiş məxfi təlimatlar,

həmçinin Venesiya senatının qərarları (sənəd Xö 2, 3,4, 5,34, 45 və s.)

xüsusilə diqqəti cəlb edir.

Üçüncü qrup:

Ağqoyunlu və Səfəvi sarayına göndərilmiş diplomatların Venesiya

hökumətinə məktubları və hesabatları. Tədqiq etdiyimiz dövrlə əlaqədar

olaraq topluda verilmiş bu cür sənədlər, əsasən, Venesiya diplomatları

Katerino Zeno (sənəd 11, 12), Co- ıVanni Dario (sənəd Xs 17, 18),

Konstantino Laskari (sənəd JVb 19,

31

Yaqub Mahmudov-

20), Vinçenso Alessandri (sənəd JMö 25, 26), həmçinin Venesiyaya

xidmət edən Flandriyah Georq (sənəd JM2 1) və Suriyadakı Venesiya

konsulu F.Saqredonun (sənəd JNb 37) məxfi məlumat və

hesabatlarından ibarətdir. Bu qəbildən olan sənədlər içərisində Səfəvi

diplomatları Xoca Məhəmməd (sənəd hfe 28), İffət bəy (sənəd hfə 29),

Xoca Səfər (sənəd Xg 38) və başqalarının Venesiya hökuməti qarşısında

verdikləri məlumatlar da çox qiymətlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Q.Berşe toplusu yeganə ilk mənbədir ki,

buradakı sənədlər xronoloji ardıcıllıqla XV əsrin ortalarından, əsasən

60-cı illərin əvvəllərindən, başlayaraq Ağqoyunlu və Səfəvi sülalalərinin

bütün hakimiyyəti dövründə Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrin gedişi,

onun əsas məsələləri barədə bitkin təsəvvür yaradır.

Q.Berşe toplusu sənədlərinin digər çox mühüm xüsusiyyəti

burasındadır ki, topluya eyni zamanda həm Ağqoyunlu və Səfəvi

hökmdarlarının məktubları, həm də qarşı tərəfin, yəni Venesiya

hölcumətinin şərq siyasətini əks etdirən sənədlər - dojlann məktubları,

səfirlərə verilən təlimatlar, onların məlumatları və hesabatları daxil

edildiyindən bu ilk mənbələr əlaqə saxlayan tərəflərin hər ikisinin xarici

siyasət tarixini əks etdirir.

Bundan başqa, həmin sənədlərdə təkcə Venesiya, Papalıq və başqa

İtaliya dövlətlərinin deyil, habelə digər Avropa dövlətlərinin də şərq

siyasətinə dair çoxlu faktik material var. Səbəbi aydındır: Venesiya və

Papalıq ayrı-ayrı dövrlərdə Qərbdə antitürkiyə koalisiyasının

təşkilatçıları kimi çıxış edirdilər.

Q.Berşe toplusunun başlıca məziyyəti isə orasındadır ki, biz həmin

sənəd toplusundan başqa, demək olar ki, heç bir ilk mənbədə Ağqoyunlu

və Səfəvi dövlətinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrinin səbəbləri və gedişi,

tərəflərin iqtisadi və siyasi mənafeyi barədə bu qədər zəngin və konlcret

maıeriala təsadüf etmirik. Bunun da başlıca səbəbi ondan ibarətdir ki,

həmin topluya daxil edilən sənədlər vaxtı ilə dövlət əhəmiyyətli məxfi

sənədlər olduqlarından uzun illər gizli saxlanılmışdır. Elə buna görə də

göstərilən sənədlərdəki

32


materiallar həmin dövrdə yazılmış nəqli xarakter daşıyan əsərlərə - ilk

mənbələrə heç cür yol tapa bilməzdi.

Bundan başqa, topludakı sənədlərdə, xüsusilə Venesiya

diplomatlarının Ağqoyunlu və Səfəvi sarayından Avropaya göndərdikləri

məxfi məlumatlarda və hesabatlarda Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətinin

daxili tarix məsələlərinə dair də çox zəngin məlumatlar var.

Lakin, çox təəssüf ki, Q.Berşe toplusu Ağqoyunlu və Səfəvi tarixini

araşdıran tarixçilər tərəfindən (Ə.M.Şahmalıyevin Qərb dövlətlərinin Ön

Asiyada ticarət rəqabətinə həsr olunmuş axtarışlarında əlaqədar

materiallardan istifadə etməsi nəzərə alınmazsa) tədqiq olunmamışdır.

Qələmə aldığımız həmin monoqrafiyada, ilk dəfə olaraq, XV əsrin II

yarısı - XVII əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb

Ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə dair Q.Berşe toplusu sənədləri kompleks

halda araşdırılır. Göstərilən toplunun materiallarından tədqiq etdiyimiz

problemlə əlaqədar olaraq Azərbaycan Dövlət Universitetinin "Elmi

əsərləri", Azərbaycan SSR EA-nın "Elmi xəbərləri", "Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası"nın cildləri, habelə başqa mətbuat orqanlarında çap

olunmuş məqalələrimizdə və kitablarımızda, habelə başqa elmi

araşdırmalanmızda da geniş istifadə etmişik (biblioqrafiyaya bax).

Problemi tədqiq etmək üçün ən qiymətli mənbələrdən biri də italyan

tarixçisi B.S.Amorettinin redaksiyası ilə 1979-cu ildə Romada nəşr

olunmuş "Şah I İsmayıl Marin Sanudonun "Gündəliklər"ində adlı sənəd

toplusudur (94). Roma Şərq İnstitutunun əməkdaşlan tərəfindən xronoloji

ardıcıllıq prinsipi ilə tərtib olunmuş bu qiymətli topluya məşhur italyan

səlnaməçisi Marin Sanudonun (1466-1536) 42 cilddən ibarət olan

"Gündəliklər"indən çıxanlmış sənədlər daxil edilmişdir.

Toplu Şah I İsmayılın hakimiyyəti illərini (1501-1524) əhatə edən

937 sənəddən ibarətdir. Səfevilərin hakimiyyətə gəlməsi dövrünün

hadisələri, Şah İsmayılın şəxsiyyəti, ilk hərbi yürüşləri, şiəliyin yayılması

və rəsmi dövlət dininə çevrilməsi, qızılbaş dəs- tələrindəki hərbi intizam,

dövləti möhkəmləndirmək üçün görülən tədbirlər, Səfəvi-Türkiyə

münasibətləri, ictimai-iqtisadi həyat, si-

33

Yaqub Mahmudov_

yasi tarix, habelə bir çox başqa məsələləri araşdırmaq üçün çox qiymətli

mənbə olan bu topluda, eyni zamanda Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində

Səfəvi-Avropa əlaqələrinə dair də nadir sənədlər toplanmışdır.

Topluya daxil edilmiş sənədlərdə (məsələn, sənəd Ke 1, 27, 38, 42,

43, 84, 95, 117, 118, 132, 217, 218, 240, 251, 268, 270, 279, 280, 452,

472, 714, 763, 878, 883 və s.) Şah İsmayılla danışıqlar aparmış Venesiya

və başqa Qərb dövlətlərinin diplomatlan, onların hesabatları, Səfəvi

hökmdarının Avropadan odlu silahlar almaq və Türkiyəyə qarşı Qərb

ölkələrilə hərbi ittifaq yaratmaq siyasəti, onun qərb hökmdarlarına

göndərdiyi məktubların mətnləri, həmçinin Səfəvi-Rodos,

Səfəvi-Portuqaliya, Səfəvi-Papalıq əlaqələri, Ölkənin Aralıq dənizi

sahilindəki şəhərlərlə ticarət münasibətləri və bir çox başqa məsələlər

barədə nadir məlumatlar vardır. Yeri gəlmişkən, bu məlumatların bir

çoxuna başqa mənbələrdə təsadüf olunmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu toplu da indiyədək istər Azərbaycan,

istərsə də xarici ölkələrin səfəvişünaslan tərəfindən tədqiq olunmamışdır.

"Şah I İsmayd Marin Sanudonun "Gündəliklər"ində toplusu haqqında ilk

dəfə biz Azərbaycan SSR EA-nın "Xəbərlər"i (299), həmçinin həftəlik

"Ədəbiyyat və İncəsənət" (296) qəzeti va- ’ sitəsilə tədqiqatçılara

məlumat vermişik.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərb ölkələri arasında qarşılıqlı

yaxınlaşmanın iqtisadi əsasını aydınlaşdırmaq üçün, ayrı- ayrılıqda, həm

Osmanlı imperiyası ilə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri arasındakı, həm

də Osmanlı imperiyası ilə Qərb dövlətləri arasında olan ticarət

ziddiyyətlərini, daha doğrusu Osmanlı sultanlarının gömrük siyasətini

araşdırmaq zəruridir. Bu baxımdan Robert Anhegger və İnalcik Xəlilin

nəşr etdikləri II Mehmed və II Baya- zid dövrlərinə dair qanunlar toplusu

(81) böyük əhəmiyyətə malikdir. Topluda verilmiş çox qiymətli

sənədlərdə - gömrük fərmanlan və yasaqnamələrdə şərq tacirləri, o

cümlədən Azərbaycan tacirləri ilə avropalıların, xüsusilə Venesiya və

Genuya tacirlərinin görüşdükləri Türkiyə bazarlannda - İstanbul, Bursa,

Toqqat, Trabzon,

34


Samsun, Sinop və başqa ticarət mərkəzlərində əcnəbi tacirlərdən gömrük

alınması qaydası, gömrüyün və başqa rüsumların miqdarı müəyyən edilir

(sənəd JSb 30. 31. 32, 35, 36, 41, 42, 45, 53, 55, 56 və s.). Həmin sənədlər

sübut edir ki. Osmanlı imperiyası ərazisinin Asiya-Avropa ticarətini

əlaqələndirən mühüm rolundan istifadə edən türk sultanları hər iki tərəfin

tacirlərindən alınan gömrüyün miqdarını getdikcə artırırdılar. Məsələn,

1476-cı ildən başlayaraq İstanbula ticarətə gələn Avropa tacirlərindən,

əsasən venesiyalı və genuyalılardan, gətirdikləri malın dəyərinin 5 faizi,

müsəlmanlard,an isə 4 faizi qədər gömrük alınmağa başladı (81.35, s.47).

İpək ticarəti barədə verilən xüsusi fərmana əsasən Azərbaycan və İran

ərazisindən Bursaya gedən ipək karvanlarından iki yerdə - həm Toqqat-

da, həm də Bursada gömrük alınırdı (81.31, s.41). Beləliklə, bu topludakı

sənədlər tədqiq etdiyimiz dövrdə Avropa və Asiya dövlətlərinin Osmanlı

imperiyasına qarşı vahid hərbi-siyasi koalisiya yaratmaq planının kökünü

aşkara çıxarmağa kömək edir.

Osmanlı imperiyasının gömrük siyasətinin Asiya və Avropa

ölkələrinin iqtisadi mənafeyinə nə qədər ağır zərbə vurduğunu və türk

tacirləri üçün əlverişli şərait yaratmaq məqsədi güddüyünü

aydınlaşdırmaq üçün Sultan I Səlimin gömrük qanunlannın (27) da bir

mənbə kimi böyük əhəmiyyəti var. Sultan Səlimin qanunlarına əsasən

Osmanlı imperiyasının ticarət mərkəzlərində tacirlərə gətirdikləri malları

istədikləri qiymətə satmaq qadağan olunurdu: "qazi və möhtəsib

məzənnəni müəyyən etməmiş heç nə satılmasın" (27, S.74). Həmin

qanunlarda tərəzi haqqı alınmaq üçün adı çəkilən təqribən 109 məhsul

içərisində ən yüksək rüsum xam ipək üçün müəyyən edilmişdi: 1 yük

ipək sapı tərəzidə çəkmək üçün 10 axça (27, s.64). Beləliklə, Sultan I

Səlimin qanunlar toplusu da Azərbaycan və qonşu ölkələrin Avropa

ölkələri ilə ipək ticarətinə Osmanlı imperiyasının gömrük siyasətinin ağır

zərbə vurduğunu araşdırmaq üçün çox qiymətli mənbədir.

Qeyd etmək lazım gəlir ki, Ağqoyunlu və Səfəvi tarixinin

araşdırıcıları həmin dövlətlərin Türkiyə ilə münasibətlərinə bu səpgidə

nəzər salmamış və yuxarıda göstərilən sənədləri, həmçinin bu xa-

35

Yaqub Mahmudov.

rakterli başqa materialları tədqiqat hədəfinə almamışlar. Buna görə də

tarixşünaslığımızda Osmanlı imperiyası, tədqiq etdiyimiz dövrdə,

Azərbaycan və qonşu ölkələr üçün ancaq hərbi-siyasi təhlükə kimi

qiymətləndirilmiş, başlıca məsələnin - iqtisadi amilin rolundan isə

lazımınca bəhs olunmamışdır. Biz yuxarıda göstərilən boşluğu müəyyən

qədər doldurmaq, daha doğrusu, Osmanlı imperiyasının təkcə hərbi

təhlükə kimi deyil, eyni zamanda iqtisadi siyasət baxımından da öz

qonşuları üçün nə qədər böyük maneə olduğunu əsaslandırmaq üçün,

tədqiqatımızda ilk dəfə, göstərilən gömrük qanunlarından və başqa bu

kimi mənbələrdən istifadə etmişik.

Osmanlı imperiyasının xarici siyasət tarixinin ayn-ayn məsələlərini

araşdırmaq üçün Necati Luqal və Adnan Erzi tərəfindən nəşr olunmuş

Sultan II Mehmed dövrünə aid məktublar toplusunun (77) və Reşat

Ekremin nəşr etdirdiyi sülh müqavilələri və kapitulyasiya- lar

külliyyatının (90) da mühüm rolu olduğunu qeyd etmək lazımdır.

Xüsusilə Uzun Həsən və onun oğlu Uğurlu Məhəmmədin Ba- yazidlə

yazışmalarından ibarət olan birinci toplu Ağqoyunlu-Türki- yə

münasibətlərini araşdırmaq baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Roma papalarının antitürkiyə siyasətini, xüsusilə Osmanlı

imperiyasına qarşı hərbi-siyasi koalisiya yaratmaq planlannı açmaq üçün

Stefano İnfessura və İohan Burxardın gündəliklərinə daxil edilmiş

sənədlərin böyük əhəmiyyəti vardır (18). Roma senatmın katibi işləmiş

Stefano İnfessuranın gündəliyində papalann antitürkiyə siyasətinə dair

məsələlər konkret faktlar və sənədlər əsasında, əsasən 1453-cü ildə

Konstantinopolun Sultan II Mehmed tərəfindən alınmasından 1494-cü

ilədək təsvir olunur. Sonrakı hadisələri isə İohan Burxard davam

etdirmişdir. Həmin sənədlərdən aydın olur ki, Roma papaları Osmanlı

imperiyasına qarşı, sadəcə olaraq, hərbi ittifaq yaratmaq siyasəti

yeritməklə kifayətlənməmiş, "kafirlərə" qarşı hərbi səfərbərlik üçün

vəsait toplamaq məqsədilə Avropa əhalisindən xüsusi vergi toplamaq

haqqında sərəncam da vermişdilər. Papa Aleksandr Borcia isə özünün

1500-cü il tarixli fərmanı ilə, hətta ali ruhaniləri, o cümlədən kardinalları

da bu vergiyə cəlb etmişdi. Fərmandan aydın olur ki, həmin vergini

ödəməkdən

36

, Azərbaycan diplomatiyası

boyun qaçıran ruhanilər tutduğu vəzifədən, xidmətlərindən və

rütbələrindən asılı olmayaraq, "kafir" elan olunacaq və onların bütün

gəlirləri müsadirə ediləcəkdi (18, s.206-207).

"XVI əsrdə papaların Rusiya hökmdarları ilə yazışmalarında (38) da

katolik kilsəsi başçılarının antitürkiyə koalisiyası yaratmaq planlarına

dair çox qiymətli sənədlər vardır. Göstərilən topludakı faktik material,

xüsusilə Roma papaları və ali katolik mhanilərinin Böyük Moskva

knyazı III Vasili (1505-1533), çar IV İvan (1533-1584) və çar Fyodor

İvanoviçlə (1584-1598) yazışmaları aydın sübut edir ki, Roma papaları

Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli çağında, artıq Rusiyaya daha çox

meyl etməyə başlayır, Moskva dövlətinin hərbi qüvvələrini Osmanlı

imperiyasına qarşı yönəltmək üçün Rusiya ilə Polşa ki'alhğı arasında

münasibətləri sahmana salmağa çalışırdılar. Papaların planına əsasən,

Moskva dövləti Səfəvilərin Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə

təhrik olunmasında mühüm rol oynamalı idi. Məsələn, 1576-cı ildə çar

IV İvanla danışıqlar aparmağa göndərilən papa elçisi Rudolf Klenxenə

verilən rəsmi tapşırığa əsasən o, Moskva dövləti ilə Səfəvilər arasında

Türkiyəyə qarşı hərbi ittifaq bağlanmasına nail olmalı, rus çarının

vasitəçiliyilə Şah Təhmasibi yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə

qaldırmalı idi (38, s.66-68).

Səfəvi dövlətinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrini əks

jetdirən sənəd materialları içərisində ölkənin ticarət və sənətkarlıq

ıinərkəzlərində məskən salmış Karmelitlər ordeni üzvlərinin Roma

Ipapalarına göndərdikləri məlumatların da mühüm əhəmiyyəti var- idır

(63). Bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə, o cümlədən Səfəvi jdövləti

ərazisinə, hətta Hindistan şəhərlərinə belə, səpələnmiş kar- melitlərin

məlumatlarının bir mənbə kimi əhəmiyyəti orasındadır ıki, bu məktublar

onların müəlliflərinin şəxsi müşahidələrinə əsaslanırdı. Digər tərəfdən,

karmelit məktublarının əsas məzmunu Roma papalarının Şərqdə

yeritdikləri dini siyasətlə bağlı olsa da, bu məlumatlar bütövlükdə Səfəvi

tarixini öyrənmək üçün, o cümlədən Qərb ölkələri ilə əlaqələr

problemini, xüsusilə Səfəvi-Papalıq və Səfəvi-İspaniya əlaqələrini

araşdınuaqdan ötrü də çox qiymətlidir.

37

Yaqub Mahmudov.

Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, Roma papaları özlərinin Şərq siyasətini

Avropada xristianlığın başlıca dayağı olan İspaniya mütləqiyyəti ilə sıx

ittifaqda həyata keçirirdilər. 1580-ci ildə Portuqaliyam da özünə

birləşdirən və ya böyük dünya imperiyasına çevrilən İspaniyanın isə

Səfəvi dövləti ilə əlaqə saxlamaqda konki’et iqtisadi və hərbi-siyasi

marağı vardı. Bütün bunlar, habelə Səfəvi - Avropa əlaqələrinin başqa

istiqamətləri və məsələləri həmin sənədlərdə xeyli dərəcədə əks

olunmuşdur.

Yuxarıda göstərilənlərdən başqa, karmelit məktublarından ibarət

sənəd toplusuna, eyni zamanda, Səfəvi hökmdarlarının Roma papalarına

yazdıqları məktubların və Vatikan arxivində saxlanılan başqa qiymətli

sənədlərin surətləri də əlavə olunmuşdur. Məsələn, bunlardan ikisi - Şah

Abbasın papa VIII Klementə yazdığı məktublar Səfəvilərin papalıqla

qarşılıqlı əlaqələrinin mahiyyətini açmaq üçün çox qiymətlidir (63, s.

1350-1353). Həmin sənədlərdən biz Azərbaycanın Papalıqla əlaqələrində

dini amilin roluna həsr etdiyimiz məqalədə istifadə etmişik (295).

Ümumiyyətlə, Karmelit məktublarından tarixşünaslığımızda ilk dəfə

həmin monoqrafiyada geniş istifadə olunmuş və həmin sətirlərin

müəllifinin rəhbərliyi altında namizədlik dissertasiyası da yazılmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bilavasitə Ağqoyunlu və Səfəvi

dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə əlaqələrini əks etdirməsə də, XV-XVI

əsrlərdə ayrı-ayrı Qərb dövlətlərinin xarici siyasətinə, o cümlədən Şərq

siyasətinə dair sənədlərin də Avropa-Şərq diplomatik münasibətlərinin

ayrı-ayrı i.stiqamətlərini dürüstləşdirmək üçün müəyyən əhəmiyyəti

vardır. Biz tədqiqat işimizdə, yeri gəldikcə, Səfəvi dövləti ilə əlaqə

saxlamış bir sıra Qərb dövlətlərinin xarici siyasətini izləmək üçün bu cür

sənədlərlə tanış olmağı da özümüz üçün artıq bir iş saymamışıq (72, 98,

99, 106 və b.).

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı

əlaqələrini araşdınnaq üçün mühüm əhəmiyyəti olan ilk mənbələrin digər

qrupu xarici ölkə səyyahlarının səyahətnamələri, xatirələr, gündəliklər,

annallar və s.-dən ibarətdir. Səyyah məlumatları-

38


nın bir mənbə kimi əhəmiyyəti burasındadır ki, onların xatirələrin- dəki,

gündəliklərindəki məlumatın böyük əksəriyyəti bilavasitə şəxsi

müşahidələrə əsaslanır. Digər tərəfdən, müxtəlif Şərq xalqla- nnm

nümayəndələri olan səyyahlardan fərqli olaraq, Ağqoyunlu və Səfəvi

ərazisinə gəlib çıxan Avropa səyyahları onlar üçün maraqlı olan yeni bir

mühitə düşdükləri üçün rast gəldikləri hər şey haqqında müfəssəl

məlumat verməyə çalışırdılar. Elə bu səbəbdən də Avropa səyyahlarının

əsərlərində toplanmış faktik material, Azərbaycan xalqı ilə yanaşı, vaxtı

ilə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tərkibində yaşayan başqa xalqların ca

həyat tərzi, adət-ənənələri, təsən'üfat və sənətkarlıq həyatı, abidələri,

tarixi keçmişi, yaşayış məntəqələri, o cümlədən şəhərləri, ticarət əlaqələri

və s.-ni öyrənmək üçün bir ilk mənbə kimi böyük əhəmiyyətə malikdir.

Bununla belə, müxtəlif təbəqələrin nümayəndəsi olan və dünyagörüşü,

niyyəti, məşğuliyyəti, siyasi mövqeyi müxtəlif olan səyyahların

məlumatları üzərində iş tədqiqatçıdan ehtiyatlı olmağı, onların

məlumatlarını ciddi surətdə saf-çürük etməyi, tənqid və təhlil

süzgəcindən keçirməyi, başqa mənbələrlə müqayisə etməyi tələb edir.

Bəhs etdiyimiz qrupa daxil olan mənbələr içərisində bilavasitə

tədqiq etdiyimiz dövrdə ayrı-ayn Qərb dövlətlərindən, xüsusilə Venesiya

respublikasından xüsusi diplomatik tapşırıqla Ağqoyunlu və Səfəvi

saraylarına göndərilmiş Avropa səyyahlarının məlumatları xüsusi maraq

doğurur. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, Azərbaycana göndərilən Qərb

diplomatları onlara verilən konkret tapşırığı yerinə yetirməklə bərabər,

öz dövlətlərinin Şərq siyasətinin mənafeyi naminə kəşfiyyat xarakterli

məlumatlar da toplamalı idilər. Aydındır ki, bu məlumatlar son dərəcə

dəqiq və hərtərəfli olmalı idi. Bununla əlaqədar olaraq Venesiya

hökumətinin Şərqə - Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayına yola

saldığı diplomatlardan birinə - Katerino Zenoya verdiyi məxfi tapşırıq

çox xarakterikdir:"... mümkün qədər hökmdarın (Uzun Həsənin - Y.M.)

qüdrəti, yaşı, səhhəti, bacarıq və qabiliyyəti, onun dövləti, dövlətin

coğrafi mövqeyi, gəliri, qoşunları, sərhədləri, ən əsası isə məlum tədbir

(yəni Türkiyəyə qarşı

39

Yaqub Mahmudov_

müharibə - Y.M.) barəsində onun niyyəti, arzusu və lazım bildiyin başqa

şeylər haqqında ətraflı məlumat toplayarsan... Elə et ki, bizim yanımıza

yaxşı və hərtərəfli məlumatla qayıdasan... (70.6, s.110-111). Bircə

burasını qeyd etmək qalır ki, o zaman müstəmləkə ticarətinin uğurunu

təmin etmək məqsədilə toplanmış bu kəşfiyyat xarakterli dəqiq

məlumatlar indi tarixi keçmişi öyrənmək üçün misilsiz ilk mənbələrə

çevrilmişdir.

Tədqiq etdiyimiz mövzuya dair ən qiymətli mənbələrdən biri

yuxarıda adını çəkdiyimiz Venesiya diplomatı Katerino Zenonun

məlumatlandır (104). Katerino Zeno 1471-1473-cü illərdə Vene.siya

respublikasının Ağqoyunlu Uzun Həsənin sarayında səfiri olmuşdu. O,

Şərq ölkələrinə yaxşı bələd olan və uzun illər Dəməşqdə yaşamış varlı

Venesiya taciri Drakone Zenonun oğlu idi. Bundan başqa Zeno, həm də,

Ağqoyunlu sarayı ilə qohum idi. Uzun Həsənin yunan arvadı olan

Dəspinə Xatunun (Teodoranın, bəzi mənbələrdə Feodora da adlandırılır)

bacısı qızı Violantaya evlənmişdi (70, s.2). Ağqoyunlu sarayında yaxşı

qarşılanan və hətta hər gün şah süfi'əsində nahar etmək ixtiyarı verilən

(104, s.l3- 14; 70, S.7) Katerino Zeno dövlət həyatının müxtəlif sahələri

ilə dərindən tanış ola bilmiş, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə

müharibəsində iştirak etmiş, Malatya (1.VIII. 1473) və Otluqbeli

(Tərcan) döyüşlərinin (11.VIII. 1473) iştirakçısı olmuşdur. Zeno

Otluqbeli döyüşündən bir həftə sonra - 1473-cü il avqustun 18-də

Ağqoyunlu elçisi sifəti ilə Uzun Həsənin Roma papası, Almaniya

imperatoru, Neapol, Polşa və .Macarıstan lo-alları, habelə Venesiya

dojuna yazdığı məktublarla Avropaya yola salınmışdı. O, Uzun Həsənin

elçisi sifətilə Polşa İcralı IV Kazimir (1447-1492) və Macarıstan kralı

Matiaş Hunyadi (1458-1490) ilə danışıqlar apardıqdan sonra Venesiyaya

gedib səfərinin nəticələri barədə öz hökumətinə hesabat vermiş, oradan

da Uzun Həsənin tapşırığı ilə danışıqlar aparmaq üçün Romaya və

Neapola getmişdi.

Qeyd etmək lazımdır ki‘ Katerino Zenonun Ağqoyunlu dövlətinə

səfəri barədə səyahətnaməsi əlyazması ikən itmiş, sonralar onun

məktubları əsasında Zenolar nəslinin başqa bir nümayəndəsi

40


- səyyahın nəticəsi tərəfindən bərpa olunmuşdur. Elə buna görə də,

təbiidir ki, göstərilən səyahətnamə bir sıra qeyri-dəqiqliklərdən xali

deyildir. Bununla belə, Zeno səyahətnaməsi, əsas etibarilə,

Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi və Ağqoyunlu dövlətinin Avropa

ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin bir çox məsələləri barədə ən qiymətli

mənbələrdən biridir.

Lakin Katerino Zenonun Ağqoyunlu-Avropa əlaqələri barədə ən

qiymətli məlumatları onun özü tərəfindən yazılmış iki məktubda əks

olunmuşdur; bunlardan birincisi 1473-cü il iyulun 27-də, yəni Malatya

vuruşmasından 4 gün əvvəl, Ərzincandan - Uzun Həsənin hərbi

düşərgəsindən İtaliyaya göndərilmişdir; ikinci məktub isə Otluqbeli

(Tərcan) vuruşmasından bir həftə sonra - 1473-cü il avqustun 18-də

yazılmışdır. Hər iki məktub, əslində, Venesiya hökumətinə verilən məxfi

məlumatlardır. Göstərilən qiymətli sənədlərin hər ikisi Berşe toplusuna

daxil edilmişdir (70.11, s. 130-135; 70.12, s. 135-136). Hər iki sənəd

Türkiyəyə qarşı müharibə (1472- 1473) ərəfəsində və həmin müharibənin

baş verdiyi dövrdə Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə diplomatik

əlaqələrində çox fəal iştirak etmiş və təsvir etdiyi hadisələrin şahidi

olmuş bir diplomatın məlumatları kimi çox qiymətlidir, Katerino

Zenonun bəhs olunan məxfi məktublarına, həmçinin Venesiya senatının

ona vermiş olduğu məxfi təlimatlara biz ayrıca məqalə həsr etmişik

(253).

Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrini

öyrənmək üçün qiymətli ilk mənbələrdən biri də Venesiya diplomatı

İosafat Barbaronun səyahətnaməsidir (105). Katerino Zeno kimi İosafat

Barboro da Şərq işlərinə yaxından bələd olmaqla bərabər, həm də

təcrübəli diplomat idi. O, Ağqoyunlu sarayına göndərilməz- dən əvvəl

uzun müddət (1436-1452) Tanada konsul işləmiş, sonralar isə

respublikanın Albaniyada canişini olmuşdu. Bundan sonra Barbaro

Ağqoyunlu-Venesiya qarşılıqlı razılığına əsasən Venesiyadan Uzun

Həsən qoşunları üçün göndərilən odlu silahlan, müxtəlif hərbi sursatı,

toptökən ustaları və başqa artilleriya mütəxəssislərini Aralıq dənizi

sahilində - Qaraman bəyliyi ərazisində Ağqoyunlu hölcmdanna yetimıək

üçün Şərqə göndərilmişdi. O, 1473-cü il fevra-

41

Yaqub Mahmudov^

İm 18-də Roma papası və Neapol lo almın Təbrizə yola saldıqları elçilər

və İtaliyadan vətənə qayıdan Ağqoyunlu diplomatı Hacı Məhəmmədin

başçılıq etdiyi Azərbaycan elçi heyətinə qoşularaq 4 silah gəmisi ilə

birlikdə Venesiyanı tərk etmiş, martın 29-da Kiprə çatmışdı. Lakin

burada Qaraman bəyliyi ərazisinin artıq, Osmanlıların əlinə keçdiyini

öyrənmiş və gətirdiyi silahları sahilə çıxara bilməmişdi. Daha doğrusu,

Venesiya hölcuməti vəd olunan silahları vaxtında Aralıq dənizi sahilinə

yetirmədiyi üçün Ağqoyunlular Qaranianı əldə saxlaya bilməmiş,

təşəbbüsü ələ alan sultan II Mehmed Uzun Həsəni Kiçik Asiyanın

şərqində qarşılayıb məğlub etmiş və düşmənlərini Qaraman ərazisində -

Aralıq dənizi sahilində birləşməyə qoymamışdı. Nəticədə bir ilə qədər

Kiprdə qalan Barbaro, Venesiya hökumətinin tapşırığı ilə, silah

gəmilərini burada qoyub 1474-cü ilin aprelində Təbrizə gəlmişdi. O,

1474-1478-ci illərdə Venesiya respublikasının Ağqoyunlu dövlətində

səfiri olmuşdur.

Ağqoyunlu dövləti ərazisini qarış-qarış gəzib dolanmış Barbaro

1478-ci ildə vətəninə qayıtmış, səfəri barədə Venesiya hökumətinə

hesabat vermiş, "Tanaya və İrana səyahət" adlı səyahətnamə yazmışdır.

O, həmin səyahətnamənin* "İrana səyahət" adlanan ikinci hissəsində

Ağqoyunlu dövləti, onun ərazisi, burada yaşayan xalqlar, şəhərlər. Uzun

Həsənin şəxsiyyəti, saray həyatı və s. haqqında geniş və maraqlı məlumat

verir. Lakin Barbaro Venesiya diplomatiya məktəbinin nümayəndəsi

kimi öz səfərinin məqsədini gizli saxlayır. Uzun Həsənlə apardığı

danışıqlar barədə heç bir konkret məlumat vermir. Barbaro

səyahətnaməsindəki bu boşluğu səfər ərəfəsində Venesiya hökumətinin

ona verdiyi 28 yanvar və 11 fevral 1473-cü il tarixli iki məxfi təlimat

tamamlayır (70.9, s.l 16-125; 70.10, s.125-129). Hər iki sənəddə tədqiq

etdiyimiz problem barədə çox zəngin və qiymətli faktik material vardır.

Həmin materiallardan biz həm bu monoqrafiyada, həm də ayn-ayrı

illərdə nəşr

* Barbaro səyahotnaməsinin Rusiya tarixinə dair maraqlı məlumatlar olan birinci hissəsi, yəni Tanaya səyahət, hələ 1836-cı ildə V.Semyonov tərəfindən rus dilinə çevrilmişdir (6). Lakin həmin hissənin daha mükəmməl tərcüməsi, giriş məqaləsi və şərhlərlə birlikdə nəşri E.Ç.Skrjinskayaya məxsusdur (5).

42


olunmuş başqa işlərimizdə geniş istifadə etmişik (250, 261, 263 və b.).

Aj'aşdırdığımız problem barədə başqa bir Venesiya diplomatı -

Ambrocco Kontarini də maraqlı məlumatlar verir. O, 1472-1473-cü illər

Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsində Ağqoyunlu dövləti məğlubiyyətə

uğradıqdan sonra Venesiya hölcumətinin qərarı ilə. Uzun Həsəni yenidən

Osmanlılara qarşı müharibəyə təhrik etmək məqsədilə Ağqoyunlu

sarayına göndərilmişdi. Kontarini 1474-cü ilin fevralında Venesiyanı

tərk etmiş, həmin il avqustun 4-də Təbrizə yetişmişdi. Venesiya

diplomatı buradan da o zaman İsfahanda olan Uzun Həsənlə görüşmək

üçün səfərini davam etdirmiş, 1474-cü il noyabr ayının 4-də İosafat

Barbaro ilə birlikdə Ağqoyunlu hökmdarı təmfındən İsfahanda qəbul

olunmuşdu. İsfahandan sonra Təbrizədək Uzun Həsənin hərbi qüvvələri

və Ağqoyunlu köçü ilə birlikdə hərəkət edən Kontarini, səfər boyu,

1474-cü ilin payızından 1475-ci ilin baharınadək İosafat Barbaro və

başqa Qərb diplomatları ilə birlikdə dəfələrlə Uzun Həsən təıəfındən

qəbul olunmuş, Ağqoyunlulann həyat tərani yaxından müşahidə edə

bilmişdi. O, 1475-ci il iyunun 28-də Təbrizi tərk etmiş, 1477-ci il aprelin

9-da Venesiyaya qayıdıb səfərinin nəticələri barədə öz hökumətinə

hesabat vermişdi. Kontarini Ağqoyunlu sarayına səfərinə xüsusi

səyahətnamə həsr etmişdi (101). Kontarini səyahətnaməsi də rus dilinə

ilk dəfə 1836-cı ildə V.Semyonov tərəfindən tərcümə olunmuşdur (50).

Lakin bu ilk mənbənin də rus dilində ən mükəmməl nəşri

E.Ç.Skrjinskayaya məxsusdur (5). Həmin səyahətnamədə xüsusilə

Ağqoyunlu tayfalarının həyat tərzi. Uzun Həsən, onun şəxsiyyəti, saray

həyatı, feodal pərakəndəliyinə qarşı mübarizəsi, şəhərlər, sənətkarlıq,

ölkənin xarici dövlətlərlə ticarət və diplomatik əlaqələri, o cümlədən

Böyük Mosk\'a knyazı və Burqundiya hersoqunun elçiləri ilə danışıqlar

və s. haqqında qiymətli faktik material vardır*. Lakin Kontarini də öz

səyahətnaməsində, Katerino Zeno və İosafat Barbaro ■kimi, ona

tapşırılmış əsas vəzifəni necə yerinə yetirməsindən, yəni Uzun Həsənlə

diplomatik danışıqlardan söz salmır və ümumi şəkildə

* Həmin materialların böyük əksəriyyə.ini əvvəllər çap olunmuş işlərimizə daxil etmişik (263, 297, 308 və b.).

43

Yaqub Mahmudov_

"respublika adından öz səfirliyinin məqsədini izah etdiyini" bildirir və ya

bu məsələdən söhbət salmağı "artıq hesab edir" (50, s.53, 57 və b.). Laldn

Kontarininin öz səyahətnaməsində haqqında söz salmağı "artıq saydığı"

bütün məsələlər baradə Venesiya hökumətinin ona Təbrizə yola düşmək

ərafəsində - 1474-cü il fevralın 11-də verdiyi üç məxfi təlimatda

incəliyinə qədər məlumat verilir (70.14, 70.15, 70.16, s. 139-149).

Tədqiq etdiyimiz problemin ayrı-ayn məsələləri barədə digər italyan

səyyahı C.M.Anciolello da maraqlı məlumatlar verir. İtaliyanın Viçenza

şəhərindən olan C.M.Anciolello Venesiya-Türkiyə müharibəsində

(1463-1478) Osmanlılar təıəfmdən əsir alınmış, uzun zaman Türkiyədə

yaşamışdı. Əvvəlcə şahzadə Mustafanın yanında, sonra isə sultan II

Mehmedin sarayında xidmət etmiş C.M.Anciolello 1472-1473-cü illər

Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin iştirakçısı olmuşdur. İyirmi ilə qədər

Türkiyədə yaşadıqdan sonra, 1490-cı ildə vətəninə qayıdan

C.M.Anciolello səfər zamanı topladığı materiallar əsasında "Uzun

Həsənin həyatı və qələbələri haqqında qısa hekayət" adlı xüsusi

səyahətnamə yazmışdı. Venesiya respublikasına xidmət etdiyi üçün

Ağqoyunlu dövlətinə rəğbət bəsləyən Anciolello öz səyahətnaməsini

məhz Uzun Həsənə həsr etmişdi (66). Ağqoyunlu tarixini öyranmək üçün

mühüm mənbə olan Anciolello səyahətnaməsindəki falrtlann ən

qiymətliləri Uzun Həsənlə Sultan II Melımed arasında baş vermiş

Malatya (1.VIII.1473) və Otluqbeli (11.VIII. 1473) döyüşləri

haqqındadır. Səyyah hər ild döyüşün şahidi olmuşdu.

Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi haqqında ms səyyahı. Tver taciri

Afanasi Nikitinin "Üç dəniz arxasına səyahəfində (59) də maraqlı faktlar

vardır. Hindistandan qayıdarkən - 1472-ci ildə Təbrizdə və Uzun

Həsənin Ərzincan yaxınlığındakı hərbi düşərgəsində olmuş Afanasi

Nikitin Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin başlanğıc dövrü, ilk hərbi

əməliyyatlar, qoşunların sayı və s. haqqında maraqlı məlumatlar verir*.

* Çap olunmuş işlərimizdə biz Afanasi Nikitinin məlumatlanndan da istifadə etmişik (258, 263, 297 və b.).

44


Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin hərbi planları və Qərb

hakimləri ilə yazışmaları, Avropaya göndərilmiş Ağqoyunlu diplomatları

və onların apardıqları danışıqlar, habelə bir çox başqa məsələlər

barəsində Molipiyeronun "Venesiya annalları"nda da nadir məlumatlara

təsadüf olunur (85).

Uzun Həsənin ölümündən sonra, Ağqoyunlu dövlətinin Qərb

ölkələri ilə əlaqələr saxladığını sübut edən ən qiymətli mənbə

Azərbaycana səyahət etmiş olan Venesiya diplomatı Covanni Da- rionun

məlumatlarıdır. O, 1479-cu il Venesiya-Türkiyə müqaviləsinin

hazırlanması və bağlanmasında iştirak etmiş, danışıqlar prosesində

Venesiya elçilər heyətinin katibi olmuşdu. Səfər ərəfəsində İstanbulda

diplomatik xidmətdə idi. 1485-ci ildə Venesiya hökumətinin göstərişinə

əsasən İstanbuldakı Venesiya səfiri Pyetro Bembo onu Ağqoyunlu

sarayına yola saldı. Məqsəd Uzun Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu

dövlətinin yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxmaq imkanını

öyrənmək idi. Covanni Dario 1485- ci ildə Azərbaycana gəlmiş, o zaman

Qəzvində olan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub (1478-1490)

tərəfindən qəbul olunmuşdu. Venesiya diplomatı 1485-ci il iyulun 9-u və

10-da Qəzvindən İstanbula - Pyetro Bemboya Venesiyaya çatdırılmaq

üçün iki məktub yazıb göndərmişdi. Q.Berşe toplusuna daxil edilmiş

həmin sənədlər, hələlik, Uzun Həsənin ölmündən sonra Ağqoyunlu

dövlətinin Avropa ölkələri ilə əlaqələrinin davam etdiyini sübut edən

yeganə ilk mənbələrdir (70.17, 70.18, s. 149-152).

Covanni Darionun məktublarında Ağqoyunlu-Macanstan əlaqələri

barədə də çox maraqlı məlumatlar vardır. Həmin məlumatlar da

Ağqoyunlu tarixinin araşdırılması ilə əlaqədar olaraq elmi dövriyyəyə ilk

dəfə bizim araşdınnalanmızda daxil edilir.

XV və XVI yüzilliklərin qovşağında Səfəvilərlə Qərb ölkələri

arasında ilk diplomatik təmasın meydana gəlməsini öyrənmək üçün

Venesiya diplomatı Konstantino Laskarinin məlumatları çox qiymətlidir.

Uzun illər Şərqdə ticarətdə olmuş, İstanbulda və Kiprdə yaşamış

Konstantino Laskari 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə müharibəsi

ərəfəsində Osmanlılara qarşı danışıqlar

45

Yaqub Mahmııdov-

aparmaq üçün Şərqə yola sahniTuşdı. O, Qaraman ərazisinə və Şah

İsmayılın hərbi düşərgəsinə səyahət etdikdən sonra vətəninə qayıdıb

1502-ci il oktyabrın 14-də Venesiya hökumətinə rəsmi hesabat təqdim

etmişdi (70.19, s. 153-156; 94.42, s.32-37). Səyyahın göstərilən hesabatı,

həmçinin 1502-ci il oktyabrın 16-da Venesiya hökumətinə yazdığı rəsmi

şəhadət (70.20, s. 156-157; 94.43, s.37-39) hələ Təbrizi ələ keçirmək

ərəfəsində gənc İsmayılın Qaraman ərazisində möhkəmlənib Qərb

ölkələri ilə əlaqə yaratmaq, Avropadan odlu silahlar almaq və

Osmanlılara qarşı müharibəyə başlamaq planlarına malik olduğunu

göstərir. Konstantino Laskari erkən Səfəvi tarixinin bir çox başqa

məsələləri barədə də maraqlı məlumatlar verir ki, həmin faktlara digər

mənbələrdə təsadüf olunmur. Göstərilən mənbələrdən

araşdırmalarımızda ilk dəfə istifadə olunur.

XVI əsrin əvvəllərində Səfəvi dövlətinin xarici ticarət əlaqələri

haqqında, o cümlədən Təbrizdən Hələbə ipək ixrac olunması barədə

naməlum italyan tacirinin səyahətnaməsində də bəzi məlumatlar vardır

(102). Bu məlumatlar Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə Səfəvi

dövlətində olmuş səyyahın öz şəxsi müşahidələrinə əsaslandığı üçün

qiymətlidir*.

Kapitalın ilkin yığımı dövründə İngiltərənin Şərqdə, o cümlədən

Səfəvi dövləti ərazisində ticarət siyasətini izləmək üçün XVI əsrin

60-70-ci illərində Səfəvi sarayına səyahət etmiş ingilis "Moskva

kompaniyası"nın agentləri - Antoni Cenkinson, Riçard Çini, Aıtur

Eduards, Lorens Çepmen, Layonel Plemtri, Ceffri De- ket, Xristofor

Berrou və başqalarının hesabatlan da çox qiymətli ilk mənbələrdir (78,

3). Bu mənbələrdə, həmçinin. Osmanlı işğalları və Böyük coğrafi kəşflər

nəticəsində Qara dəniz. Aralıq dənizi və İran körfəzi vasitəsilə xarici

ticarət əlaqələri məhdudlaşan Səfəvi dövlətinin Xəzər-Volqa ticarət yolu

və Rusiya ərazisi vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət münasibətləri

yaratmaq planları da öz

*Naməlum tacirin Səfəvi dövləti haqqındakı məlumatlarının xeyli hissəsini artıq biz oxuculara təqdim etmişik (263, s.l 14—118).

46

_Azərbaycan diplomatiyası

əksini tapmışdır. "Moskva kompaniyası" agentlərinin məlumatla- nndakı

faktik materialları da biz çap olunmuş işlərimiz vasitəsi ilə elmi

ictimaiyyətə və geniş oxucu kütləsinə təqdim etmişik (263, s. 119-132;

268, s.9-53; 297, s. 137-145 və b.).

Səfəvi-Avropa əlaqələrini araşdırmaq üçün digər qiymətli ilk mənbə

Venesiya diplomatı Vinçenso Alessandrinin məlumatlarıdır. Vinçenso

Venesiya senatının 30 oktyabr 1570-ci il tarixli qərarına əsasən Səfəvi

sarayına səfir göndərilmişdi. Məqsəd 1570-1573-cü illər

Venesiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Səfəvi dövlətini arxadan Osmanlı

imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq idi. Vinçenso Alessandri

bundan əwəl uzun illər İstanbulda yaşadığı üçün Səfəvi-Türkiyə

münasibətlərinə yaxından bələd idi və türk dilini yaxşı bilirdi. Venesiya

diplomatı Almaniya-Polşa-Transilvaniya-Qara

dəniz-Sinop-Samsun-Toqqat-Ərzincan-Ərzurum yolu ilə 1571-ci il

iyunun 17-də Təbrizə çatmış, burada bir neçə gün qaldıqdan sonra Şah

Təhmasiblə görüşmək üçün səfərini davam etdirib 1571- ci il avqustun

14-də Qəzvinə yetişmişdi. O, burada Şah Təhmasibin oğlu Heydər

Mirzənin qəbuluna gedib gəlişinin səbəbini ona bildir- imişdi. Lakin bu

zaman Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərini pozmamağı üstün

tutan Şah Təhmasib Venesiya diplomatını qəbul etmədi. Üç aya qədər

Qəzvində qalan Vinçenso 1571-ci il noyabrın 12-də geri - Venesiyaya

yola düşdü.

O, 1572-ci il iyulun 24-də və 25-də Krakovdan Venesiyaya Səfəvi

dövlətinə səfəri barədə iki rəsmi məlumat göndərdi (70. s.30- 37; 70.25, s.

163-167). 1572-ci il sentyabrın 24-də isə Venesiya hökumətinə geniş

yazılı hesabat (70.26, s. 167-182) təqdim etdi və həmin il oktyabrın 11-də

hökumət üzvləri qarşısında çıxış etdi. Vinçensonun göstərilən hesabatı,

həmçinin onun öz hökumətinə 1572-ci il 24 və 25 iyul tarixli iki rəsmi

məlumatı, habelə ona verilmiş 30 oktyabr 1570-ci il tarixli məxfi tapşırıq

(70.23, s. 160-161) XVI əsrin 70-ci illərində Səfəvi tarixini öyrənmək

üçün çox qiymətli mənbələrdir. Bu mənbələrdə təiccə ölkənin xarici

ticarət və diplomatik əlaqələri tarixinə deyil, ictimai-iqtisadi və

hərbi-siyasi tarixinə dair də olduqca maraqlı faktlar vardır.

47

Yaqub Mahmudov-

XVI əsrin 70-ci illərində Səfəvi dövlətinin beynəlxalq münasibətləri

haqqında, xüsusilə Səfəvilərin xarici ticarət əlaqələrində mühüm rol

oynayan Volqa-Xəzər yolunda üstünlüyü ələ keçirmək uğrunda

Rusiya-Türkiyə rəqabəti barədə rus diplomatı İ.P.Novo- siltsevin

xatirələrində də bəzi maraqlı məlumatlar vardır (51). O, 1570-ci ildə

Rusiyanın İstanbulda - Osmanlı sarayında səfiri olmuş, çar IV İvanın

tapşırıqına əsasən iki dövlət arasında qarşılıqlı əlaqələri nizama salmaq

barədə danışıqlar apannışdı.

XVI əsrin sonu - XVII əsrin lap əvvəllərində Səfəvi dövlətinə

səyahət etmiş Almaniya elçiləri Stefan Kakaş və Georq Tektande- rin

xatirələrində də bizi maraqlandıran problemə dair bəzi məlumatlar vardır

(22). Kakaş və Tektander 1600-cü ildə Almaniyada danışıqlar aparmış

Səfəvi diplomatı Hüseynəli bəy Bayatın səfirliyinə cavab olaraq

göndərilmişdi. Stefan Kakaşm başçılıq etdiyi Almaniya elçiləri 1602-ci il

avqustun 27-də Praqadan yola düşüb Moskvaya, oradan da Volqa-Xəzər

yolu ilə 1603-cu il avqustun 8- də Lənkərana çatdılar. Lakin Kakaş və

səfirliyin qalan üzvləri burada yoluxucu xəstəlikdən qırıldığından

imperator II Rudolfun tapşırığını səfirliyin katibi Tektander Georq fon

der Yabel yerinə yetirməli oldu. Şah Abbas Almaniya elçisini 1603-cü

ilin noyabrında Osmanlılardan yenicə azad etdiyi Təbrizdə qəbul etdi.

Bundan sonra, Tektander hərbi əməliyyatı davam etdirən Səfəvi

qoşunları ilə birlikdə hərəkət etdi; Naxçıvan, Culfa və İrəvanın

Osmanlılardan azad olunmasının şahidi oldu. O, dəfələrlə Səfəvi

hökmdarı tərəfindən qəbul edildi, İrəvanın azad olunmasından sonra Şah

Abbas Tektander! öz elçisi Mehdiqulu bəylə birlikdə Avropaya yola

saldı. Almaniya elçisi 1604-cü ilin axırlarında Praqaya qayıtdı və 1605-ci

il yanvarın 8-də səfəri barədə imperator II Rudolfa rəsmi hesabat verdi.

Tektanderin bilavasitə şahidi olduğu hadisələr haqqında verdiyi

məlumatlar, o cümlədən yerli əhalinin öz qardaşlarım - Səfəvi qoşunlarını

rəğbətlə qarşılaması faktı xüsusi maraq doğurur.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrinin

tarixi köklərini araşdırarkən, habelə bu əlaqələrin gedişi və nə-

48


ticələri üə əlaqədar olaraq ümumiləşdirmələr apararkən biz, bilavasitə

tədqiqatımızın xronoloji çərçivəsinə daxil olmasa da, Yaqut əl-Həməvi,

Karpini, Rubruk, Marko Polo, İoann de Qalonifontibus, Klavixo,

Şiltberger, Adam Oleari, Evliya Çələbi, Yan Streys və b. səyyahlann

Avropa-Şərq qarşılıqlı əlaqələrinə dair məlumatlanni da nəzərdən

keçirmiş, onlann səyahətnamələrindəki faktik materialı nəzərə almışıq.

Bu materiallardan nəşr olunmuş işlərimizdə də geniş istifadə etmişik

(256, 263, 268, 297, 308).

Tədqiq etdiyimiz dövrün xronoloji çərçivəsindən kənara çıxsa da,

.Səfəvi-Avropa əlaqələri probleminə dair nəqli mənbələr içərisində

naməlum xronikaçmın "İran səfirliyinin 1601-ci ilin aprelində təntənəli

surətdə Romaya gəlməsi və burada olmasının təsviri" (34) adlı əsəri

diqqəti cəlb edir. Həmin xronikada, yığcam da olsa, Hüseynəli bəy

Bayatın başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin 1601-ci ilin aprelində Roma

papası ilə apardıqları danışıqların gedişinə dair konkret faktlar, o

cümlədən tərəflərin qarşılıqlı surətdə irəli sürdüyü şərtlər və s. maraqlı

məlumatlar vardır. Xronikanın məzmunundan hiss edilir ki, onun

müəllifi hadisələrin iştirakçısı və papanın yaxın adamlarından biri

olmuşdur. Naməlum xroni- kaçının əsəri 1601-ci ildə əvvəlcə Romada,

sonra isə Parisdə italyan və fransız dillərində nəşr olunmuşdu. Sonralar

naməlum bir mütərcimin ruscaya çevirdiyi variant isə qraf

S.L.Şeremetyevin əlinə keçmiş və onun tərəfindən nəşr olunmuşdur (qraf

S.A.Şe- remetyevin türk tarixinə marağı da, görünür, təsadüf deyildi!).

Bəhs olunan xronikada verilən məlumatlara biz başqa mənbələrdə

təsadüf etmirik. Göstərilən ilk mənbədən də tədqiqatımızda ilk dəfə

istifadə olunur.

XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Avropa əlaqələri

barədə don Xuan İranlının - Oruc bəy Bayatın əsərində də bəzi

məlumatlar vardır. 1599-cu ildə Səfəvi diplomatı Hüseynəli bəy Bayatın

başçılığı ilə Avropa ölkələrinə yola düşən elçilər heyətinin katibi olan

Oruc bəy Bayat 1599-1602-ci illər ərzində İsfahan-Qəzvin-Xəzər

dənizi-Manqışlak-Həştərxan-Saritsın-Sa- mara-Kazan yolu ilə

Moskvaya, oradan da Arxangelskə getmiş.

49

Yaqub Mahmudov^

sonra isə Skandinaviyanın şimalından dövrə vuraraq Almaniya, ttaliya,

Fransa, İspaniya və Portuqaliyaya səyahət etmişdi. İspan sarayında daha

iki nəfər səfər yoldaşı ilə birlikdə xristianlığı qəbul edən Oruc bəy don

Xuan adını qəbul edib İspaniyada qalmış, 1605- ci ildə orada

öldürülmüşdü. O, İspaniyada yaşadığı dövrdə Səfəvi tarixinə xüsusi əsər

həsr etmişdi. Bu əsər ilk dəfə l604-cü ildə ispan dilində nəşr olunmuş,

sonralar isə Q.Le Strenc tərəfindən ingilis dilinə çevrilmişdi (73). Oruc

bəy giriş və üç kitabdan ibarət olan əsərinin yalnız sonuncu kitabını öz

səyahətinə həsr etmişdir. Oruc bəy səyahətnaməsinin bu hissəsində

verilən bir sıra faktik materiallar Şah Abbasın hakimiyyəti illərində

Səfəvi-Avropa əlaqələrini öyrənmək üçün xeyli maraq doğurur.

Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti, onun Avropada və Şərqdə

apardığı işğalçılıq müharibələri türk mənbələrində geniş əks olunmuşdur.

Bu mənbələrdəki faktik material, ümumiyyətlə Avro- pa-Şərq qarşılıqlı

yaxınlaşmasında, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərb

ölkələri ilə əlaqələrində Türkiyə probleminin rolunu və yerini müəyyən

etmək üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu məqsədlə biz, yeri

gəldikcə, Aşıqpaşaoğlu Əhməd Aşiqi (68), Qaramanlı Nişançı Mehmed

Paşa (82), Bayath Mahmud oğlu Həsən (69), Mehmed Neşri (88, 89), İbn

Kamal (80) və başqalarının əsərlərinə də müraciət etmişik.

Beləliklə, yuxanda verdiyimiz qısa xülasədən aydın göründüyü

kimi, XV əsrin II yarısı - XVII əsrdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin

Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə dair məlumatlar müxtəlif

dillərdə olan və olduqca müxtəlif xarakterli mənbələrdə səpələnmiş

haldadır. Həmin mənbələrlə iş tədqiqatçıdan son dərəcə ehtiyatlı olmağı,

əldə etdiyi hər hansı məlumata tənqidi yanaşmağı, onu başqa mənbələrlə

dönə-dönə müqayisə etməyi, nəhayət, bütün bu məlumatlara tarixin real

gedişi fonunda nəzər salmağı tələb edir. Yalnız həmin şərtlər daxilində,

həm də hər bir mənbənin konkret xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq

saf-çürük edilmiş faktik materiallar dərindən-dərinə təhlil olunub

ümumiləşdirildikdə qüdrətli Azərbaycan imperiyalarının - Ağqoyunlu və

50


Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin real

gedişini əks etdirən əhatəli tədqiqat işi yaratmaq, diplomatiya tariximizin

bu zəngin və olduqca maraqlı dövrü haqqında bu günkü nəsillərə gerçək

məlumat çatdırmaq mümkündür.

51

Yaqub Mahmudov.

II FƏSİL AZƏRBAYCANIN AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ

DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİNİ DOĞURAN TARİXİ ŞƏRAİT


ƏLAQƏLƏRİNİN İQTİSADİ ƏSASI

Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələri tarixi ayrıca

bir problem kimi tədqiq olunmadığından, təbiidir ki, bu problemin bir çox

başqa məsələləri kimi Qərb ölkələri ilə əlaqələrin səbəbləri də hələlik

lazımınca araşdırılmamışdır. Şübhəsiz ki, Azərbaycanla hər bir ayrıca

götürülmüş Avropa ölkəsi arasında qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsinin

ayrı-ayrılıqla ancaq bu ölkələrə aid olan konkret səbəbləri vardı. Lakin,

bununla belə, Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri Qərb aləmi ilə

Şərq arasında ümumi yaxınlaşma fonunda baş verirdi. Buna görə də,

Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin səbəblərindən

bəhs edərkən, hər şeydən əvvəl, Avropa ölkələri ilə ümumi yaxınlaşmanı

doğuran tarixi şəraiti aydınlaşdırmaq lazımdır. Bu tarixi zəmin isə uzun

tarixi dövr ərzində yaranmışdı. XV əsrin ortalarından başlayaraq

Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin daha da

genişlənməsi, artıq, obyektiv tarixi zərurət idi.

Azərbaycanın Avropa dövlətləri ilə əlaqələrinin dərin iqtisadi

kökləri vardı. Daha doğrusu, Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə

münasibətləri qarşılıqlı faydası olan ticarət əlaqələri zəminində meydana

gəlmişdi. Bir çox başqa Şərq ölkələri kimi Azərbaycan da tarixin ən

qədim dövrlərindən başlayaraq Qərbi Avropanın müxtəlif Şərq malları

ilə, xüsusən hazır məhsullarla təmin olunmasında mühüm rol oynayırdı.

Avropa ölkələrində feodallaşmanın başa çatması, sənətkarlığın kənd

təsərrüfatından ayrılması, şəhərlərin meydana gəlməsi və əmtəə-pul

münasibətlərinin inkişafı ilə bu əlaqələr

52


daha da genişləndi, həm də aıtıq qarşılıqlı xarakter almağa başladı.

Avropa tacirlərinin Şərqə, o cümlədən Azərbaycana axını artdı.

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə əlaqələri daha da

genişlənməkdə idi. Azərbaycan tacirləri Avropa-Asiya iqtisadi

əlaqələrinin həyata keçirildiyi başlıca rayonlar olan Qara dəniz və Aralıq

dənizi sahillərindəki ticarət mərkəzlərində qızğın ticarət edirdilər. Burada

avropalılar müxtəlif Şərq ölkələrindən, o cümlədən Azərbaycandan

gəlmiş tacirlərdən növbənöv zərif ipək parçalar, xam ipək, müxtəlif

ədviyyat şeyləri, nadir daş-qaş və başqa Şərq malları alır, sonra isə həmin

məhsulları Qərb ölkələrində qat-qat bahasına satırdılar. Müxtəlif Şərq

malları: ipək, pambıq parçalar, bəzək şeyləri, ədviyyat və s. hələ XII-XIIl

əsrlərdə Fransadakı məşhur Şampan yarmarkalarının canlanmasında

mühüm rol oynayırdı. Həmin malları Şampan yarmarkalarına və Qərbin

başqa ticarət mərkəzlərinə Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilik edən

italyan tacirləri aparıb çıxarırdılar.

Ənənəvi Şərq malları ilə ticarətdə vasitəçilikdən çoxlu qazanc

götürməyə alışmış Avropa tacirləri, xüsusən italyanlar, bu məhsulların

dalınca Qara dəniz və Aralıq dənizi sahillərindən Asiyanın içərilərinə

doğru can atır, müxtəlif Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda

möhkəmlənməyə çalışırdılar. Məsələn, məşhur italyan səyyahı Marko

Polonun XIII əsrin II yarısına aid məlumatları Azərbaycan şəhərlərində

müxtəlif Şərq ölkələrindən gəlmiş tacirlərlə yanaşı, avropalıların da

qızğın ticarət etdiyini sübut edir. XIII əsrin 70-ci illərində və həmin əsrin

sonlarında - iki dəfə Azərbaycanda olmuş Marko Polo, hətta. Xəzər

dənizində Genuya gəmilərinin üzdüyünü qeyd edir (47, s.20; 49, s.33).

Marko Polonun məlumatları bu zaman Təbrizin Avropa-Şərq iqtisadi

əlaqələrinin həyata keçirildiyi çox mühüm beynəlxalq ticarət mərkəzi

olduğunu göstərir, italyan səyyahı Təbrizin xarici ticarət əlaqələrindən

bəhs edərkən yazır ki, bura Şərq malları almaq üçün Avropa tacirləri,

xüsusən, genuyalılar da gəlirlər (47, s.23; 49, s.34).

Yaxın və Orta Şərqin mühüm ticarət mərkəzlərində möhkəmlənmək

üstündə rəqabət aparan, hətta bir-biri ilə müharibələr edən

53

Yaqub Mahmudov.

Venesiya və Genuya respublikaları Təbrizdə möhkəmlənmək üstündə də

mübarizə edirdilər. Marko Polo səyahətnaməsinin Tehran nəşrinə və İran

tarixçilərinin əsərlərindəki faktlara əsaslanan S.M.Onullahi göstərir ki,

Venesiya respublikası Xəzər dənizində gəmiçilik sahəsinda xüsusi

imtiyazlar ələ keçirmiş, Hülakü hölcm- darı Əbu Səidlə (1316-1335)

müqavilə bağlayaraq Hülalcülər imperiyası ərazisində imtiyazlı ticarət

hüququ əldə etmişdi; Təbrizdə Venesiyanın ticarət məntəqələri açılmış,

Venesiya konsulu fəaliyyətə başlamışdı (353, s.60).

Hülaküler imperiyası kimi geniş ərazili dövlətin paytaxtı olması

Təbrizin Asiya-Avropa ticarətindəki rolunu daha da artımıışdı. 1321-ci

ildə Təbrizdə olmuş italyan səyyahı Odorik de Pordenon yazırdı ki,

Hülakü hökmdarının bu şəhərdən əldə etdiyi gəlir Fransa kralının bütün

Fransadan əldə etdiyi gəlirdən çoxdur (353, s.62). Eyni faktı başqa

mənbələr də təsdiq edir.

Marko Polodan təqribən bir əsr sonra Azərbaycanda olmuş

Kastiliya elçisi Rui Qonsales de Klavixonun gündəliyi XIV əsrin sonları

- XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət

əlaqələrinin daha da genişləndiyini göstərir. Klavixonun məlumatından

aydın olur ki, "xristian ölkələrindən" gəlmiş tacirlər ədvij'yat, daş-qaş,

ipək və başqa məhsullar almaq üçün, hətta Sul- taniyyə şəhərinə qədər

gedib çıxır, orada qızğın ticarət edirdilər (25, s. 179; 49, s.58). Klavixo

yazır ki, Şamaxıda lap çox ipək istehsal olunur. Bura ipək almaq üçün

Genuya və Venesiya tacirləri də gəlirlər (49, s.57). Kastiliya elçisinin

məlumatına görə, ge- nuyalılar Cəlayiri hökmdarı Sultan Üveysin

(1360-1372) zamanında Təbrizdə daimi ticarət faktoriyası yaratmağa da

cəhd göstərmişdilər (49, S.53).

Marko Polo, Klavixo, habelə Azərbaycanda olmuş başqa Avropa

səyyahlarının məlumatları sübut edir ki, XIII-XIV əsrlərdə

Azərbaycanda müxtəlif sənətkarlıq sahələri, xüsusən ipəkçilik yüksək

inkişaf etmişdi. Azərbaycan ərazisindəki ticarət mərkəzləri

Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində mühüm rol

oynayırdılar.

54


Azərbaycan şəhərlərinin Avropa ölkələri ilə ticarat əlaqalərinə

rövnəq verən başlıca məhsullar yüksək keyfiyyətli ipək parçalar, xam

ipək, müxtəlif cür daş-qaş və ədviyyat şeyləri idi (257; 263) . Bu barədə

ilk mənbələrdə olduqca maraqlı məlumatlar vardır. Həmin məlumatlara

görə avropalılar, o cümlədən venesiyahlar Azərbaycandan aşağıdakı

malları ahb aparırdılar; ipək və yun parçalar,

0 cümlədən dəvə yunu və keçi tükündən hazırlanmış pərqu parçalar,

zərxara, xalçalar (vaxtilə Marko ?olo bu xalçaları dünyanın ən yaxşı

xalçaları adlandırırdı - Y. M.), sıx toxunmuş yüksək keyfiyyətli yun

parçalar, ımıssulin* adlı parça, quru və duza qoyulmuş balıq, Xəzərin

məşhur ağbalığı, gümüş və qızıl tozu, mis, xurma, istiot, tütün, indiqo

(tünd sürməyi boyaq - Y.M.), zəy, şəkər, aşı- layıcı maddə, zəncəfil,

zəfəran, ravənd, rezin (kauçuk) maddəsi, duz, naşatır, bitum**, müxtəlif

cür ədviyyat şeyləri, təbabət bitkiləri, mum, mirvari (xüsusilə Hörmüz

mirvarisi), mavi və göy rəngli daş-qaş, firuzə və başqa qiymətli daşlar,

müxtəlif üsullarla naxış vurulmuş cürbəcür sənətkarlıq məmulatı və

nəhayət, xam ipək (70, S.66).

XV əsrdə Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri daha da

genişləndi. Asiya-Avropa ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində

Azərbaycan şəhərlərinin rolu daha da artdı. Bu, hər şeydən əvvəl, uzun

tarixi dövr ərzində Asiya ilə Avropa arasında əlaqə yaradan ticarət

yollarında bir sıra mühüm dəyişikliklər əmələ gəlməsi ilə bağlı idi.

Məlum olduğu kimi, əvvəllər, Aralıq dənizi sahillərindəki Ön

1 Asiya şəhərləri Şərqlə Qərb arasındakı ticarəti əlaqələndirən yeganə

mərkəzlər deyildilər. Müxtəlif cür Şərq malları Çindən, Hindistan və Orta

Asiyadan Həştərxan vasitəsilə Qara dəniz sahillərinə, xüsusən Tanaya da

gətirilir, buradan isə 6-7 Venesiya gəmisində

* Venesiyalılarm yüksək qiymətləndirdiyi bu parça ilk öncə Mosulda (Mus- isul) toxunduğu üçün belə adlanırdı. Bu parça toxunularkən başlıca olaraq I pambıq, müxtəlif cür yun, qırmızı və .sarı rəngli tumacdan istifadə olunurdu. I** Bituniun ən yaxşısını, ən məşhurunu venesiyahlar "nafta" və "mum"

!adl andırırdılar.

55

Yaqub Mahmudov_

İtaliyaya aparılır, bütün Avropada yayılırdı (6, s.56). Qara dəniz

vasitəsilə Avropa-Şərq ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində italyan

tacirləri, o cümlədən genuyahlar və venesiyalılar fəal rol oynayırdılar.

Lakin Teymur istilaları, xüsusən Həştəı-xanm alınıb dağıdılması (1395),

Qızıl Orda ilə Teymurilər dövləti arasındakı ziddiyyətlər, hərbi

toqquşmalar Qara dəniz sahillərindəki ticarət mərkəzlərinin Həştərxan

vasitəsi ilə Orta Asiya, Hindistan və Çinlə ticarət əlaqələrini

çətinləşdirdi. Nəticədə Orta Asiyadan, habelə, Hindistan və Çindən

Azərbaycana gələn ticarət yollan daha da canlandı.

Hülakü hökmdarları kimi əmir Teymur da Avropa ölkələri ilə

birbaşa ticarət əlaqəsi yaratmaq siyasəti yeridir, Avropa-Asiya

ticarətində Səmərqəndin rolunu artırmağa çalışırdı. O, Fransa kralı VI

Karla (1368-1422) məktubunda yazırdı: biz istərdik ki, sizin tacirləriniz

bizim yerlərə gələndə biz onlara necə hörmətlə yanaşırıqsa, bizim

tacirlərimiz o tərəflərə gələndə siz də onlara o cür hörmət edəsiniz,

kimsənin onları qanunsuz incitməsinə, onlara basqın etməsinə yol

vennəyəsiniz. Çünki dünya tacirlərin fəaliyyəti sayəsində şən və firavan

olur (447, s.464). Teymurun yeritdiyi bu siyasət də, dolayısı ilə

Avropa-Şərq ticarətində Azərbaycanın rolunu artırırdı.

1400-cü ildə Teymurun Bağdadı ələ keçirib dağıtmasından sonra

Azərbaycanın, xüsusən Təbrizin xarici ticarət əlaqələri daha da

genişləndi.

1453-cü ildə Konstantinopolun Osmanlı sultanı II Mehmed

(1451-1481) tərəfindən alınması. Qara dənizi Aralıq dənizi ilə

əlaqələndirən boğazların Türkiyənin əlinə keçməsi, sonralar Krımın da

Osmanlı dövlətindən asılı hala düşməsi Qara dəniz vasitəsi ilə

Avropa-Asiya ticarətinə ağır zərbə vurdu, sərbəst ticarət əlaqələri

çətinləşdi. Qara dəniz sahillərini Orta Asiya ilə və Orta Asiya vasitəsi ilə

başqa Şərq ölkələri ilə əlaqələndirən ticarət yollan əvvəlki əhəmiyyətini

itirdi. Bu da, təbiidir ki. Orta Asiyanı Aralıq dənizi sahillərindəki Ön

Asiya ticarət mərkəzləri ilə bağlayan karvan yollarının daha da

canlanmasına səbəb oldu. Həmin

56


karvan yolları isə, əsasən, Azərbaycandan və ya Azərbaycan

dövlətlərinin ərazisindən keçirdi.

XV əsrdə Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsi,

xüsusən Azərbaycan ərzisindən keçən beynəlxalq karvan yollarının daha

da canlanması Azərbaycan şəhərlərinin, o cümlədən Təbriz, Şamaxı və

başqa şəhərlərimizin iqtisadi həyatına müsbət təsir göstərdi. Belə ki,

ayrı-ayrı sənətkarlıq sahələrinin inkişafı ilə yanaşı çoğrafı amil, yəni

ancaq yerli istehsal və ticarət mərkəzləri deyil, beynəlxalq ticarət

mərkəzləri olmaları da Azərbaycan şəhərlərinin iqtisadi tərəqqisində

mühüm rol oynayırdı. Məhz Avropa-Asiya ticarətində əlaqələndirici rol

oynadığı üçün Təbriz Yaxın və Orta Şərqin ən böyük ticarət mərkəzinə

çevrildi. Ön Asiya ticarət mərkəzləri vasitəsi ilə İtaliyadan gətirilən

mahud və şüşə məmulatı, Şəki, Şirvan, Gürcüstan, Gi’an və Yezdin xam

və toxunulmuş ipəyi, Hindistandan, habelə Seylondan və Malakkadan

gətirilən nadir boyalar və ədviyyat şeyləri, cürbəcür daş-qaş, Qahirə,

İskəndəriyyə və Konstantinopoldan gətirilən müxtəlif cür sənətkarlıq

məmulatı məhz Təbriz bazarlarında satılırdı. Demək olar ki, bütün Şərqin

ticarət sinirlərini özündə birləşdirən Təbriz, həm də Şərq mallarını xarici

ölkələrə ixrac edən başhça məntəqə idi. Təbrizin ixracatında xam ipək

əsas rol oynayırdı. Təbriz və başqa Azərbaycan şəhərlərinin ticarət

əhəmiyyətinin artması, ümumiyyətlə, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu

dövlətləri ərazisindən keçən karvan yollarının canlanması ilə əlaqədar

idi. Beləliklə, istər ayrı- ayrı Azərbaycan şəhərlərinin tərəqqisinə, istərsə

də bütövlükdə Azərbaycanın iqtisadi inkişafına coğrafi amil - ölkənin

beynəlxalq ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsi üçün əlverişli mövqedə

yerləşməsi fəal təsir göstərirdi*.

XV əsrdə Azərbaycan ərazisindən çox mühüm əhəmiyyəti olan

beynəlxalq karvan yolları keçirdi (256, s. 13-24). Bu yollardan biri Yaxın

və Orta Şərq bazarlarını Təbriz-Xəzərsahili Azərbaycan

* Cəmiyyətin inkişafında coğrafi amilin rolu haqqında bax; Auymıu B.A. reoi'patjİHHecKiıfi cjjaıcrop ıı pasiiirmıı oGıuccrua. MocKua, 1982.

57

Yaqub Mahmudov.

rayonları və Həştəı-xan vasitəsilə Moskva ilə birləşdirirdi.

Azərbaycanla, həmçinin başqa Şərq ölkələri ilə Rusiya arasında qarşılıqlı

əhəmiyyətə malik ticarət əlaqələrinin genişlənməsində böyük əhəmiyyəti

olan həmin yolda üstünlüyü Şirvan tacirləri öz əllərində saxlayırdılar

(164).

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın cənub rayonları üçün

Təbrizdən Trabzona, Hələb, Beyrut, Dəməşq, Konya, Bursa, İstanbul və

b. ticarət mərkəzlərinə gedən ticarət yollarının, başqa sözlə Qara dəniz və

Aralıq dənizi ticarətinin mühüm əhəmiyyəti olduğu halda, Azərbaycanın

şimal rayonları üçün Volqa-Xəzər yolunun, yəni Rusiya ilə ticarətin

böyük əhəmiyyəti vardı. Buna görə də Osmanlı işğalları nəticəsində

Qara dənizə və Aralıq dənizinə çıxış yolları bağlandıqda bu,

Azərbaycanın şimalına nisbətən cənub rayonlarının iqtisadiyyatına daha

ağır zərbə vurdu. Volqa- Xəzər yolu isə Şimali Azərbaycanın xarici

ticarətində öz mühüm rolunu saxlayırdı. Həmin yol Azərbaycanın şimal

rayonları ilə Rusiya arasında iqtisadi bağlılığı getdikcə artırırdı. Bu

mənada, Ağqoyunlu dövlətindən fərqli olaraq, XV əsrdə Şirvanşahlar

dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə geniş ticarət əlaqələri yaratmağa bir

o qədər də kəskin ehtiyacı və marağı yox idi. Diplomatik əlaqələr də

onun kimi.

Azərbaycan ərazisindən keçən digər mühüm karvan yolu Hindistan,

İran və Azərbaycan toıpaqlarım Qara dənizlə əlaqələndirən

Hörmüz-Şiraz-Rey-Təbriz-Trabzon ticarət yolu idi. Bu yol vasitəsi ilə

Trabzon və Kafaya aparılan Şərq malları, xüsusilə xam ipək venesiyalı

və genuyalı tacirlərin əlinə keçir, Konstantinopol vasitəsilə bütün

Avropada yayılırdı. Öz növbəsində boğazlardan keçirilərək Trabzona və

Kafaya gətirilən Avropa malları Təbriz vasitəsilə müxtəlif Şərq

ölkələrinə ixrac olunurdu. Şərqi Avropa dövlətlərinin, 0 cümlədən

slavyan ölkələrinin Asiya ilə ticarət əlaqələrində də həmin ticarət

yolunun əhəmiyyəti az deyildi. Beləliklə, göstərilən ticarət yolu Qara

dəniz vasitəsi ilə Avropa-Asiya ticarətinin həyata keçirilməsində, habelə

Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrində mühüm rol oynayırdı.

58


Bağdad və Həştərxanın süqutundan sonra Təbriz-Trabzon karvan

ticarəti daha da canlanmışdı. 1453-cü ildə Konstantinopolun Türkiyə

tərəfindən fəthinədək bu yol Avropa-Şərq ticarətində böyük rol

oynayırdı. Lakin bununla belə, S.V.Ter-Avetisyanın "...1453-cü ildə

Konstantinopolun türklər tərəfindən alınmasına- dək, Şərqlə bütün ticarət

Konstantinopol, Trabzon, Kafa və Təbriz vasitəsilə aparılırdı" (4Ü0, s.l9)

deyən fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki avropalılar, o cümlədən italyan

tacirləri, hələ 1453-cü ildən, yəni Konstantinopolun Türkiyənin əlinə

keçməsindən çox-çox əvvəl Aralıq dənizi vasitəsilə Ön Asiyalakı ticarət

mərkəzlərində, xüsusən Hələb, Dəməşq, Trablis, Beyrut və başqa

şəhərlərdə müxtəlif Şərq ölkələrindən gəlmiş tacirlərlə qızğın ticarət

edirdilər.

Asiyanın içərilərindən Aralıq dənizi sahillərindəki məşhur ticarət

mərkəzlərinə gələn karvan yolları da Qaraqoyunlu və Ağqoyun- lu

dövlətlərinin ərazisindən keçirdi. İtaliyadan gətirdikləri mahudu,

müxtəlif cür şüşə məmulatı və digər məhsulları Hələb, Beyrut, Dəməşq

və başqa Ön Asiya şəhərlərində satan Venesiya tacirləri burada

Xoy-Bitlis-Mardin-Urfa yolu ilə Təbrizdən gələn ipək karvanlarını

qarşılayırdılar. 1474-cü ilin sentyabrında Təbrizdə olan venesiyalı

Ambrocco Kontarini buradan karvanlarla Hələbə çoxlu ipək yola

salındığını qeyd edir (50, s.48). Osmanlı Türkiyəsi boğazlarda

möhkəmləndikdən sonra Hələb, Beyrut, Şam (Dəməşq) və başqa Ön

Asiya şəhərləri Azərbaycan tacirlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqə

saxladıqları ən əlverişli məntəqələr idi.

Şərq ölkələrinin Avropa ilə, xüsusən Şərqi Avropa ölkələrilə ticarət

əlaqələrinin həyata keçirilməsində Təbriz-Bursa-İstanbul yolunun daha

böyük əhəmiyyəti vardı.

Göründüyü kimi, XV əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu

dövlətlərinin ərazisindən Asiya ilə Avropanı əlaqələndirən çox mühüm

beynəlxalq karvan yolları keçirdi. Avropa ölkələrinin müxtəlif cür Şərq

malları ilə, xüsusən ipək, ədviyyat, daş-qaş, habelə başqa məhsullarla

təmin olunmasında bu ticarət yollarının böyük rolu var idi. Uzun müddət

geniş ərazili feodal dövlətlərinin paytaxtı olmuş Azərbaycan şəhəri

Təbriz isə, demək olar ki, bu beynəlxalq karvan

59

Yaqub Mahmudov_

yollannm hamısının qovşağında yerləşməklə, sanki Avropa-Asiya

ticarətini tənzim edirdi.

Aralıq dənizi və Qara dəniz vasitəsi ilə Avropa ölkələrinə ixrac

olunan ən başlıca məhsul xam ipək və müxtəlif cür ipək parçalar idi.

Azərbaycan o zaman Qərb ölkələrində çox axtarılan yüksək keyfiyyətli

xam ipəyin vətəni idi. Azərbaycan və İran ipəyinin əsas alıcıları

italiyalılar, birinci növbədə venesiyalılar idilər.

Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin başçıları ölkənin

beynəlxalq karvan ticarəti üçün əlverişli olan bu mövqeyindən geniş

şəkildə istifadə edirdilər. Məsələn, ölkənin ərazisindən keçib gedən

ticarət karvanlarından alınan gömrük XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu

dövlətinin əsas gəlir mənbələrindən biri idi. Uzun Həsənin qanunlarına

əsasən iri ticarət məntəqələrində ipək karvanlarından gömrük almaq

üçün xüsusi gömrülcxanalar yaradılmışdı. Türk tarixçisi Fəxri Dalsar

Bursada ipəkçiliyin inkişafı tarixinə dair tədqiqatında XV əsrin 70-ci

illərində Uzun Həsən tərəfindən verilmiş gömrük fərmanlarından bir

neçəsini nəşr etdirmişdir (475). Bu qanunlara əsasən Ağqoyunlu

ərazisindən qərbə apanlan hər Diyar- bəkr batmanı ipəkdən 48 Diyarbəki'

axçası gömrük alınırdı (475,

5.242) . Sonralar bu rəqəmin daha 12 axça artırıldığı məlumdur (475,

5.242) . Uzun Həsənin gömrük qanunlarında tez-tez fırəngi* atlasların,

qumaşların adı çəkilir ki, bu da Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə

geniş ticarət əlaqələri olduğunu sübut edir (475, s.264-265, sənəd 182,

183).

Beləliklə, XV əsrin ortalarına doğru Azərbaycan Qərbi Avropa

ölkələri ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Azərbaycan-Avropa ticarət

əlaqələrində xam ipək mühüm rol oynayırdı. Uzun tarixi dövr ərzində

aramsız olaraq dağıdıcı hərbi-siyasi toqquşmalar meydanına

çevrildiyindən oturaq təsərrüfat sahələrinə ağır zərbə dəymiş Azərbaycan

üçün xarici ticarətdən alman gəlirin olduqca böyük

* Şərq ölkələrində ümumiyyətlə avropalıların hamısına "fırənglər" deyilirdi. Bu da, heç şübhəsiz ki, Avropa tarixində mühüm rol oynamış franklarla və Frank dövləti ilə bağlıdır.

60


əhəmiyyəti vardı. Buna görə də Azərbaycan hökmdarları ölkənin xarici

ticarət əlaqələrinin, o cümlədən Avropa ölkələri ilə ipək ticarətinin

genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdilər.

Azərbaycanla ticarət əlaqələrini genişləndimıəkdə Qərb ölkələrinin

də böyük marağı vardı. Əgər əvvəllər Qərb tacirləri Şərq ölkələrindən, o

cümlədən Azərbaycandan, əsasən hazır mallar alıb aparırdılarsa, artıq,

inkişaf etmiş feodalizm dövründə (XI-XV əsrlər) vəziyyət dəyişmişdi:

Avropada sənətkarlığın kənd təsərrüfatından ayrılmasının başa çatması,

orta əsr şəhərlərinin meydana gəlməsi və inkişafı, nəhayət, bir sıra Qərb

ölkələrində kapitalizmin ilkin rüşeymiərinin meydana gəlməsi

nəticəsində əmtəə-pul münasibətləri tərəqqi edir, daxili və beynəlxalq

ticarət əlaqələri genişlənirdi. Bununla əlaqədar olaraq bir sıra Qərb

ölkələrinin öz hazır mallarını ixrac etmək üçün xarici bazarlara ehtiyacı

artmaqda idi. Avropa tacirləri Şərq bazarlarına daha çox hazır məhsullar

gətirməyə başlamışdılar. Beləliklə, Avropa-Asiya ticarət əlaqələri

getdikcə daha artıq qarşılıqlı xarakter alırdı.

XV əsrin ortalarına doğru Asiya-Avropa ticarətində yenə də italyan

tacirləri, xüsusən venesiyalılar vasitəçilik edirdilər. Təbiidir ki,

Azərbaycanın da Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələri əsasən italyan tacirləri,

başlıca olaraq Venesiya respublikası vasitəsilə həyata keçirilirdi.

İlk mənbələr təsdiq edir ki, Venesiya gəmiləri hələ eramızın

VII-VIII əsrlərindən başlayaraq. Aralıq dənizinin Asiya sahillərindəki

ticarət mərkəzlərindən əldə etdikləri cürbəcür Şərq mallarını müxtəlif

Avropa ölkələrinin liman şəhərlərinə apanb çıxarırdılar (70, S.59). O

zamanlardan venesiyalılar çox gəlirli Şərq ticarətini öz inhisarlarına

almağa başlamışdılar. 971-ci ildən başlayaraq, Venesiya respublikası

özünün Şərq ölkələri ilə ticarətdə əldə etdiyi üstünlükləri müxtəlif

səviyyəli sazişlər, müqavilələr və başqa sənədlərlə tənzimləməyə

başlamışdı (70, s.60).

Venesiya hökuməti Şərq ölkələrində müntəzəm kəşfiyyat aparır,

ticarət üçün əlverişli məntəqələri öz təsir dairəsinə salmağa xüsusi diqqət

yetirirdi. “Uzun müddət İran (Azərbaycan - Y.M.)

61

Yaqub Mahmudov-

monarxlannın iqamətgahı, orta əsrlərin qədim şahlıq paytaxtı olan

Təbriz" Venesiyanın diqqətini çoxdan çəkmişdi. Təbriz barədə Venesiya

senatının hələ 1332-ci il iyunun 16-da xüsusi qərarı olmuşdu (70, s.61).

Mənbələrin məlumatına görə, hələ 1319-cu ildə Təbrizdə Venesiya

respublikasının ilk səfirliyi açılmış, italyan diplomatı Marko Kornaro

Azərbaycana səfir göndərilmişdi (70, s.62). Bundan otuz il sonra -

1349-cu ildə Trabzon sarayına səfir göndərilmiş Nikolo Kvirini də

Venesiyanın Azərbaycanla ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsində fəal rol

oynamışdı.

Venesiya salnaməçilərinə hələ o zaman məlum idi ki. Xəzər

sahillərindəki "İran əyalətləri" Astrabad, Mazandaran, Şirvan, Gi- lan

xam ipəklə ağlasığmaz dərəcədə zəngindir (70, s.66).

İtaliyalılar, habelə başqa Avropa ölkələrinin tacirləri Gilan ipəyini

xüsusilə yüksək qiymətləndirirdilər. Gilan ipəyi "həm təbii halında, həm

də sənaye emalından sonra bütün İranda ən yaxşı ipək kimi böyük

şöhrətə malik olub və bu şöhrəti indi də saxlamaqdadır" (70, s.66).

Venesiyahlar Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin ərazisindən,

xüsusilə Təbrizdən Aralıq dənizi və Qara dəniz sahillərinə baş alıb gedən

karvan yollarında gömrükdən azad idilər (70, s.66).

Venesiya-Azərbaycan əlaqələri qarşılıqlı xarakter daşıyırdı.

Azərbaycandan öz vətənlərinə növbənöv Şərq malları alıb aparan

italyanlar Venesiyadan Azərbaycana, həmçinin İran ərazisindəki ticarət

mərkəzlərinə, bir qayda olaraq, aşağıdakı malları gətirirdilər: qızıl və

gümüşü sapla çəkilmiş əlvan parçalar, məxmər, yun və ipək parçalar, o

cümlədən güllü ipək parçalar, qızıl və gümüş boyunbağılar (həmayillər),

güləbətin və bafta, mum, şəkər, civə, metal tozu, müxtəlif cür (daha çox

qırmızı) minerallar, arsen, kafur (kamfara), çaxır daşı, zəhərli heyvan və

cücülərin sancması zamanı işlədilən dərmanlar, qoz ağacından

hazırlanmış sandıqlar, ip, kəndir, oyun kartları, sikkələr, silah, qılınc,

dəmir məmulatı, iynə, kağız, çap məmulatı, cürbəcür oyuncaqlar, şüşə

məmulatı, o cümlədən güzgü və müxtəlif cür bədii şüşələr və s. (70,

s.64).

62


XV əsrin ortalarına yaxın Venesiya respublikası Avropanın ən

qüdrətli dəniz dövlətlərindən biri olmaqla özünün ən yüksək tərəqqi

dövıniııü yaşayırdı. Xaç müharibələri zamanı "səlibçi sarsaqlığın- dan"

(239, s.194) məharətlə istifadə edib Şərqdə, o cümlədən Egey dənizi

hövzəsində və Konstantinopolda geniş ticarət məntəqələri ələ keçirən

Venesiya respublikası, sözün əsl mənasında, qüvvətli müstəmləkə

imperiyasına çevrilmişdi (393).

Asiya-Avropa ticarətində vasitəçilikdən böyük mənfəət götürən

venesiyalılar, demək olar ki, bütün Avropada Şərq malları ilə ticarəti öz

inhisarlarında saxlayırdılar. Venesiyada əsas mənfəət yerli məhsulları

ixrac etmək hesabına deyil, ticarətlə vasitəçilikdən qazanılırdı (238,

s.361). Venesiyalılar, digər italyan tacirləri ilə birlikdə, bütün Avropanı

Çindən, Hindistandan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrindən, o cümlədən

Azərbaycandan, habelə Afrikadan gətirilən olduqca müxtəlif mallarla -

xam ipək və zərif ipək parçalar, xalça-palaz, ədviyyat şeyləri, yun və yun

parçalar, pambıq, qənd tozu, daş-qaş, zərgərlik məmulatı, Fıl dişi və s. ilə

təmin edirdilər. Venesiyanın ticarət donanması Avropa-Şərq ticarətini

dəqiq tənzim edən ayrı-ayrı eskadralara bölünmüşlü. Hər il Venesiyadan

Qara dənizə və Azov dənizinə, Konstantinopola və Suriya şəhərlərinə,

Afrikaya və İspaniyaya, Flandriya və İngiltərəyə 6 böyük gəmi karvanı

yola salınırdı (408, s.20). XV əsrin əvvəllərində Venesiya gəmiləri ildə

5-7 dəfə xaricə səfər edirdilər; hər gəmi kaın/a- nı 2-A- qalerdən ibarət

olurdu; 1440-1455-ci illərdə iri Venesiya tacirləri xarici ölkələrə ticarətə

getmək üçün adambaşına ildə orta hesabla 14 gəmi kirayə etmişdilər ki,

bu gəmilərin də ümumi yükü təqribən 3-4 min tona bərabər idi; Venesiya

salnaməçilərinin hesablamalarına görə, səfərdən qayıdan hər gəminin

gətirliyi malların dəyəri 200 min dukatdan da çox edirdi ki, bu da

təqribən 700 kq xalis qızıl demək idi (228, s.345-346). Ümumiyyətlə,

Venesiya respublikasının illik ticarət dövriyyəsi 10 mln. dukatdan çox idi

ki, bu da 2 mln. dukat mənfəət gətirirdi (375, s. 194).

Venesiya respublikasının Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrində Qara

dənizdəki ticarət mərkəzləri mühüm rol oynayırdı. Venesiya

63

Yaqub Mahmııclov-

tacirləri, ümumiyyətlə avropalılar, Qara dənizdəki ticarət mərkəzlərində

Rusiya, Orta Asiya və Çindən gətirilən malları ələ keçirir, Yaxın və Orta

Şərq ölkələri ilə ticarət edirdilər. Venesiya tacirləri Qara dəniz

bazarlarından cürbəcür Şərq mallarından başqa çoxlu taxıl, şərab, bal,

xəz, mum, duz və s. alıb aparırdılar. Onlar burada qızğın qul alveri də

edirdilər. Avropa tacirləri, o cümlədən venesi- yalılar və genuyalılar,

Qara dəniz bazarlarında, xüsusilə Trabzonda* Azərbaycan tacirləri ilə də

görüşür, həm quru yolu ilə Təbrizə və başqa Azərbaycan şəhərlərinə

gəlir, həm də Azov-Don-Volqa vasitəsilə Xəzərsahili ticarət

mərkəzlərimizdən müxtəlif məhsullarla yanaşı çoxlu xam ipək alıb

aparırdılar. Xarici ölkələrə ipək ixracında Xəzərin əhəmiyyəti artdığı

üçün və bu işdə Bakı mühüm rol oynadığına görə Xəzər dənizi çox vaxt

"İpək dənizi" və ya "Bakı dənizi" adlanırdı (129).

Avropa tacirləri Şərq ölkələri ilə Türkiyə ərazisi vasitəsilə də,

xüsusilə İstanbul və Bursa vasitəsilə, geniş əlaqə saxlayırdılar.

XV əsrin ortalarına doğru Avropa-Şərq ticarətində Bursanın

əhəmiyyəti daha böyük idi. Avropa tacirlərini Bursa bazarlarına cəlb

edən əsas məhsul xam ipək, habelə daş-qaş, xalça-palaz məmulatı,

ədviyyat şeyləri və b. Şərq malları idi. Venesiya, Floren- siya, Genuya

tacirləri Bursada Təbrizdən gələn ipək karvanlarını qarşılayırdılar. Türk

mənbələrində Azərbaycanın Bursa vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ipək

ticarətinə dair zəngin məlumat vardır (245, 256, s. 15-24).

XV əsrin ortalarına doğru Avropa-Şərq ticarətinin həyata

keçirilməsində, o cümlədən Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət

əlaqələrində Aralıq dənizi sahillərində yerləşən Dəməşq, Hələb, Bey- mt,

Trablis kimi ənənəvi ticarət mərkəzlərinin olduqca böyük rolu vardı. Bu

qədim ticarət mərkəzləri Hindistan, Orta Asiya və Azərbaycandan gedən

karvan yollarının qurtaracağında yerləşirdi, Təbriz və Şamaxı ilə Hələb,

Dəməşq və b. ticarət mərkəzləri arasında

* Trabzon Ağqoyunlu dövlətinin xarici ticarət və diplomatik əlaqədə mühüm rol oynayırdı. Bu haqda monoqrafiyanın ayrı-ayrı səhifələrində yeri gəldikcə məlumat verilir.

64


birbaşa karvan ticarəti əlaqəsi vardı. Osmanlı dövlətinin

Konstantinopol və Trabzonu fəth etməsindən, Qara dənizi isə öz

nəzarəti altına salmasından sonra Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə

ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində Aralıq dənizi sahilindəki

ticarət mərkəzlərinin rolu daha da artdı. Sonralar, Azərbaycan

tacirləri Türkiyə ərazisindəki Bursada da ikiqat gömrüklə

sıxışdınidıqda, Azərbaycandan Bursaya gedən ticarət karvanları da

Hələbə, Dəməşqə, Beyruta və Trablisə doğru yönəldilər.

Asiya-Avropa ticarət əlaqələrinin həyata keçirildiyi bütün

mərkəzlərdə Şərq ölkələri ilə ticarəti Venesiya respublikası öz

inhisarına almışdı. Venesiya XIV əsrdə (Genuya üzərində 1380-ci

il Kioc- ca qələbəsindən sonra) öz yeganə rəqibi olan Genuya

respublikasını da Şərqlə ticarətdə vasitəçilikdən həmişəlik

sıxışdırıb çıxartdı. Venesiya respublikasının yuxanda adlan çəkilən

ticarət mərkəzlərindən alıb apardığı Şərq malları içərisində xam

ipək xüsusi yer tuturdu ki, bunun da mühüm hissəsi Azərbaycanın

payına düşürdü.

XIV-XV əsrlərdə Avropaya apanlan xam ipəyin əksəriyyəti

Venesiya respublikasının Şərq ticarəti vasitəsilə əldə edilirdi.

Avropada xam ipəyə tələbatın artması Şimali İtaliya şəhərlərində, 0

cümlədən Venesiya respublikasında erkən kapitalist

münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı idi. Venesiya toxuculuq

müəssisələrinin xam ipəyə olan tələbatının ödənilməsində

Azərbaycan ipəyi mühüm rol oynayırdı. Respublikanın kapitalist

manufakturalannın pambığa olan tələbatını da Şərq ölkələri

ödəyirdi. Hər il Venesiyadan müxtəlif Şərq ölkələrinə ancaq

pambıq gətirmək üçün xüsusi gəmi kar- vanlan (muda di cotoni)

yola salınırdı (228, s.318).

Venesiya tacirləri Şərqdən aldıqlan malların ancaq cüzi bir

hissəsini İtaliyaya aparırdılar. Onlar Avropanın hər yerinə

səpələnərək nadir şərq mallanm qat-qat baha qiymətə satıb külli

miqdarda mənfəət götürürdülər. Şimali Afrika və Cənubi Avropa

sahillərindən mtmuş İngiltərə, Şimali Almaniya və Flandriyaya

qədər hər yerdə Venesiya gəmilərinə, Venesiya tacirlərinə rast

gəlmək olardı (404, S.9; 375, s.193 və b.). Avropanın, demək olar

ki, bütün dəniz- sahili şəhərlərində Venesiyanın ticarət məntəqələri

fəaliyyət gös-

65

Yaqub Mahmudov-

tərirdi (6, s. 110.) Venesiya əhalisinin, təqribən, dörddə biri

ticarətlə məşğul idi*. E.V.Tarlenin fikrincə, o zaman Venesiya,

XIX əsrin əvvəllərindən 70-ci illərinədək Londonun Avropanın

həyatında oynadığı rolu oynayırdı (398, s.9).

Venesiya respublikasının Avropa-Şərq ticarətini öz

inhisarında saxlamasından digər Avropa ölkələri çox narazı

idilər** .

Venesiya respublikası İtaliya şəhərlərinin də xarici ticarətində

vasitəçilik edirdi. İtaliya toxuculuq manufakturalarının kəskin

ehtiyac hiss etdiyi İspaniya və İngiltərə yununu ölkəyə məhz

venesiyahlar gətirir, italyan mahudunu, o cümlədən məşhur

Kremona parçalarını xarici ölkələrə də Venesiya ixrac edirdi.

Venesiya az qala bütün İtaliyanı taxıl və duzla təmin edir, bu xarici

ticarət məhsullarının satışını öz inhisarında saxlayırdı. İtaliyada,

ümumiyyətlə Avropada, kəskin ehtiyac duyulan və baha satılan bu

məhsulları Venesiya Qara dəniz ticarətindən əldə edirdi. Duz

ticarətinə nəzarət məqsədilə "Camera del sale" ("Duz ticarəti") adlı

xüsusi orqan yaradılmışdı. XV əsrin ortalarına - Konstantinopolun

süqutuna qədər Venesiya təkcə duz ticarətindən ildə 165.000 dukat

gəlir götürürdü (228, s.392-393).

Şərq ticarəti Venesiyada ayrı-ayrı sənaye sahələrinin

inkişafına təkan verirdi. Şərqdən gətirilən xam ipıək və pambıq,

habelə müxtəlif Asiya və Avropa ölkələrindən idxal olunan yun

burada toxunularaq başqa Avropa ölkələrində baha qiymətə

satılırdı. Bu qiymətli xammal mənbələri ilə ticarəti öz inhisarında

saxladığı üçün, XV əsrdə bir çox İtaliya şəhərlərində toxuculuq

sənayesi tənəzzülə uğradığı halda, Venesiyada həmin sahə inkişaf

etməkdə idi. Bəhs etdiyimiz dövrdə Alessandriya, Novara, Komo,

Monsa, Breşia, Kremona və Parmada ayrı-ayrılıqda 6 min top,

Milanda 4 min top, Paviada isə 3 min top mahud toxunduğu halda,

təkcə Venesiyada * Venesiyada o zaman təqribən 200 minədək adam yaşayırdı (531, s. 138). ** Venesiya ilə digər Avropa ölkələri arasındakı iqtisadi ziddiyyətlər sonralar Qərb ölkələrinin Türkiyəyə qarşı möhkəm blokda birləşə bilməməsinin əsas səbəblərindən idi. Venesiyanın Qərb dövlətlərini öz başçılığı altında Osmanlı imperiyasına qarşı vahid hərbi-siyasi ittifaqda birləşdirmək planlan boşa çıxdı.

66

- Azərbaycan diplomatiyası

90 min top mahud istehsal olunurdu (359, s.8). Respublikanın təkcə ipək

parça toxunulan müəssisələrində 3000-ə qədər fəhlə işləyirdi (375. s.

193). Ümumiyyətlə, mahud, ipək və pambıq parça istehsalı ilə 16 minə

qədər adam məşğul idi.

Venesiya sənətkarlarının qızıl, gümüş, 111 dişi və s.-dən

hazırladıqları bahalı bəzək şeyləri bütün Avropada şöhrət qazanmışdı.

Hələ XII əsrdən inkişafa başlayan şüşə və bədii şüşə məmulatı istehsalı

tərəqqi dövrü keçirirdi*. Venesiya güzgüləri ancaq Avropada deyil,

bütün Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda da məşhur idi**. Hökumət

Venesiya malları ilə rəqabət apara biləcək əcnəbi malları üzərinə ağır

gömrük qoymuşdu. Xarici ölkələrdən Venesiyaya ancaq onun öz

gəmilərində mal gətirilə bilərdi.

Müxtəlif növ odlu silahlar istehsalı və gəmiquraşdırma sahəsində

Venesiya çox irəli getmişdi. Hərb gəmiləri quraşdıran tərsanələr dövlətə

məxsus idi. Ümumiyyətlə, Venesiyanın gəmi tərsanələrində 16 minə

qədər fəhlə işləyirdi (408, s.24; 375, s.l93).

Venesiyada inkişaf etməkdə olan və muzdlu əməyə əsaslanan bu

sənaye müəssisələri kapitalist istehsal üsulunun ilkin rüşeymiəri idi. Kaıi

Marks kapitalizm formasiyasının tarixi və inkişaf qanunauyğunluqlarını

tədqiq edərkən məhz Venesiyanı da nəzərdə tutaraq ğöstərirdi ki,

kapitalist istehsalının ilkin rüşeymiərinə, artıq, XIV və XV əsrlərdə

Aralıq dənizi sahili boyunca ayrı-ayrı şəhərlərdə adda-budda təsadüf

olunur (237, s.728).

Venesiya müstəmləkə imperiyasının geniş xarici ticarət əlaqə- jəri

respublikanın pul sistemində də ciddi dəyişikliklər törətmişdi.

jVenesiyada hələ XII əsrdən veksel və çek sistemi tətbiq olunurdu.

1156-cı*** ildən dövlət bankı Fəaliyyət göstərirdi (398, s.lO). Bu,

Avropada birinci bank idi.

t Şüşə və şüşə məmulatı istehsalı Murano adasında mərkəzləşdirilmişdi. Şüşə məmulaiı, habelə müxtəlif bəzək şeyləri istehsalı texnologiyası Venesiyanın dövlət sirri kimi məxfi saxlanılırdı (211).

** O zaman .Azərbaycanın varlı ailələri gəlin köçürərkən cehiz olaraq Venesiya güzgüsü də verirdilər.

A.V.h'reyqanq bu bankın 1157-ci ildə açıldığını göstərir (408, s. 19).

67

Yaqub Mahmudov_

Venesiya respublikası Avropanın qüdrətli dəniz dövləti idi. Bu

dövlət tarixən Şərqlə ticarət əlaqəsi saxlamaq üçün əlverişli olan bir sıra

mühüm strateji məntəqələri ələ keçirib öz ərazisini xeyli

genişləndirmişdi. Balkan yarımadasının Adriatik dənizi sahilindəki

ticarət məntəqələri, İoni adaları, Moreyanm sahilboyu məntəqələri və

Korinf körfəzi, Krit və Evbeya (Neqropont) da daxil olmaqla Aralıq və

Egey dənizlərində bir sıra strateji əhəmiyyətli adalar, Qara və Azov

dənizlərində ticarət məskənləri, İskəndəriyyə və Konstantinopolda,

Suriya şəhərlərində, Serbiyada, Avstriyada ticarət məhəllələri və s.

Venesiyaya məxsus idi (39.3; .503, s.298; .587, s,l 17-118; 496, s.IOl).

Venesiya İtaliya dövlətləri ilə, xüsusən Milanla 1404-1454-cü illərdə

apardığı müharibələr nəticəsində Padu- ya, Ravenna, Verona, Trevizo,

Viçenza, Breşia, Berqamo, Feltre, Belluno, Krema və Friulini ələ keçirib,

həm də, qüvvətli Şimali İtaliya dövlətinə çevrilmişdi (503, s.298; 531,

s.146; 496, s.lOl). Ümumiyyətlə, Venesiya mülklərinin ümumi sahəsi 9

mln. hektara yaxın, əhalisi isə təqribən 4 mln. nəfər idi (408, s.ll). XV

əsrin ortalarında təkcə Venesiya şəhərinin özündə 200.000 adam

yaşayırdı (531, S.138). Respublika təkcə icarəyə verdiyi torpaqlardan

renta olaraq ildə 4 mln. dukat gəlir götürürdü (496, s.102).

Venesiya tarixən öz rəqibləri ilə mübarizədə ələ keçirdiyi ticarət

hegemonluğunu itirməmək üçün silahlı qüvvələrini - hərbi dəniz

donanmasını durmadan gücləndirirdi. Venesiya donanması 350- yə

qədər müxtəlif tipli hərb və 600-700 ticarət gəmisindən ibarət idi ki,

burada da 30-40 min dənizçi xidmət edirdi (228, s.346; 398, S.9; 375, s.

193; 408, s.20 və b.). Venesiyanın hərbi dəniz qüvvələri Avropada ən

qüvvətli donanma idi.

Venesiya respublikasının xarici siyasətindəki uğurlarında onun

nisbətən möhkəm dövlət quruluşuna malik olması az rol oynamırdı.

Respublikanın dövlət aparatına başdan ayağadək bir neçə əsilzadə

ailəsinə mənsub olan məhdud bir qrup maliyyə oliqarxiyası nəzarət

edirdi. Müstəmləkələrin idarə olunması və xarici siyasət məsələləri ilə

məşğul olmaq üçün xüsusi orqan - Senat yaradılmışdı. Ən mahir

Venesiya diplomatlarının təmsil olunduğu bu orqan respublika-

68


nın Şərq siyasətini dəqiq tənzim edirdi. Venesiya diplomatiya məktəbinin

nümayəndələri orta əsr Avropasının ən mahir diplomatları olmaqla

beynəlxalq aləmdə, o cümlədən Şərqdə, baş verə biləcək dəyişiklikləri

qabaqcadan müəyyən edir, respublikanın xarici siyasətini buna uyğun

olaraq nizamlayırdılar (187). Venesiya hökumətinin qərarına əsasən,

xaricdə fəaliyyət göstərən Venesiya diplomatlarına və onların övladlarına

ticarətlə məşğul olmaq qadağan idi. Əks hallara yol verildikdə onlardan

1000 dukat cərimə alınmalı idi (70, S.81). Kari Marks Venesiya

respublikasının siyasi quruluşundan bəhs edərkən göstərirdi ki,

Venesiyada əyanların ağalığı sarsılmaz idi, idarəçilik olduqca az

miqdarda ailələrin əlində cəmlənmişdi və bu oliqarxiyanın hakimiyyəti

ən amansız vasitələrlə müdafiə olunurdu (241, s.34).

Beləliklə, XV əsrin ortalarında Azərbaycanla Qərbi Avropa ölkələri

arasında geniş ticarət əlaqələri vardı. Asiya-Avropa ticarət əlaqələrində, o

cümlədən Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərində

başlıca olaraq Venesiya respublikası vasitəçilik edirdi. Avropa-Asiya

ticarətində vasitəçilik Venesiyanı qüdrətli ımüstəmləkə imperiyasına

çevirmişdi. Asiya-Avropa iqtisadi əlaqələrində Azərbaycan ipəyi,

xüsusilə xam ipək mühüm rol oynayırdı. iAvropa bazarlarında çox

axtarılan Azərbaycan ipəyi İtaliyada inki- Işaf etməkdə olan kapitalist

manufakturalarının xammalla təmin iolunmasmda mühüm rol oynayırdı.

Lakin Şimali İtaliyada inkişaf letməkdə olan kapital, daxili bazara

əsaslanan sənaye kapitalı deyil, ^əlverişli coğrafi amilin təsiri ilə tərəqqi

edən ticarət kapitalı idi. jVenesiya, Genuya, Florensiya, Piza və b. İtaliya

şəhərlərində formalaşmaqda olan burjuaziya, hər şeydən əvvəl. Şərq

malları ilə ticarət sahəsində ixtisaslaşmış ticarət burjuaziyası idi.

Venesiya respublikası və bir çox Cənubi Avropa şəhərlərində toplanmış

kapital, hər şeydən əvvəl, Xaç müharibələri zamanı qarət olunmuş sərvət

idi; Şərq ticarəti nətiçəsində toplanmış kapital idi. Başqa sözlə, ticarət

kapitalı idi. Buna görə də həmin kapitalın taleyi bütövlükdə xarici

ticarətdən, konkret olaraq Şərq ticarətindən asılı idi. Bu baxımdan Yaxın

və Orta Şərq ölkələri ilə, o cümlədən Azərbaycanla

69

Yaqub Mahmudov-

ticarət əlaqələrini sahmanda saxlamaq Venesiya respublikası və b.

əlaqədar Qərb dövlətlərinin xarici siyasətinin əsas məsələsi idi.

Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri iqtisadi

cəhətdən hər iki tərəf üçün sərfəli idi. Qarşılıqlı surətdə faydalı olan

ticarət əlaqələri Azərbaycanın Qərbi Avropa öUcələri ilə qarşılıqlı

əlaqələrinin əsasında dayanırdı,

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan-Venesiya əlaqələri XV-XVII

yüzilliklərin ən kəskin hərbi-siyasi toqquşmaları dövründə də əvvəlki

əhəmiyyətini itirmirdi. Son dərəcə müxtəlif çətinlikləri dəf edən

Azərbaycan tacirləri Venesiyada öz ticarət mövqelərini uğurla qoruyub

saxlayırdılar. Sənədlər sübut edir ki, Azərbaycan tacirləri, xüsusilə

Təbriz tacirləri hətta Ağqoyunlıi-Osmanh və Səfəvi-Osmanh

müharibələri dövründə belə, Venesiya şəhərinə ticarətə gedir, burada

olduqca yaxşı qarşılanırdılar. Azərbaycan tacirlərinə Venesiyada hər cür

köməklik göstərilirdi.

Azərbaycan tacirləri Venesiyada sərbəst ticarət hüququna malik

idilər. Onlar hər cür vergi və gömrükdən azad olunmuşdular. Azərbaycan

tacirlərinin burada fəaliyyət göstərən nümayəndəliyi də Venesiya

hökumətinə heç bir rüsum ödəmirdi (70, s.63; Senatın 7 sentyabr 1622-ci

il və 6 iyul 1646-cı il tarixli qərarları).

Azərbaycan və İran ipəyi ilə ticarəti Venesiyada xüsusi idarə orqanı

- "Müdriklər şurası" ("Beş müdrikin şurası") himayə edir və

tənzimləyirdi. "Beşlər şurası" Venesiya senatının 15 fevral 1507-ci il

tarixli delaeti ilə yaradılmışdı. Şərq ticarəti və ticarət yolları ilə əlaqədar

bütün məsələlərə nəzarət edən konsulluqlar və bütün ticarət müəssisələri

bu orqana - magistraturaya tabe edildi. "Beşlər şurası" Şərq ticarətinin

"daha fəal və daha müntəzəm olmasına çalışmalı idi" (70, S.70), Həmin

şuranın qərarına əsasən bütün Asiyada Venesiyanın baş konsulluğu

Hələb şəhərinə köçümldü (70, s.70). Azərbaycandan və İrandan gələn

karvanlar, xüsusilə xam ipək Teymur və Osmanlı işğallarından sonra

əsas etibarilə Hələbə aparılırdı.

"Beşlər şurası"nm 26 dekabr 1641-ci il və 19 yanvar 1672-ci il

tarixli qərarlarına əsasən Səfəvi tacirləri ilə yerli tacirlər arasında

alqı-satqı əməliyyatlarını tənzim etmək üçün vasitəçilərdən (dəllal-

70


lardan) ibarət xüsusi komissiya yaradılmışdı. Hökumətin xüsusi

tapşırığına əsasən bu komissiya Azərbaycandan gəlmiş tacirlərlə

venesiyalılar arasında bülün ticarət əməliyyatlarına nəzarət etməli,

qonaqların aldadılmasına, onların narazı qalmasına yol venuəməli idilər

(70, S.63).

Səfəvilər dövründə, xüsusilə Şah Abbasın hakimiyyəti illərində

hətta, Venesiyada "Culfa yolu" adlanan Icüçə də vardı ki, bura

Azərbaycandan və İrandan gələn tacirlər düşürdülər (70, s.62).

Azərbaycan tacirlərinin San Covanni Qrizostomo meydanında, şəhərin

baş kanallarından birilə kəsişən kiçik bir kanalın sahilində - alman tacirlərinin

dülcanlan ilə üzbəüz toxuculuq malları dükanı vardı (70, s.63).

XVII əsrdə Səfəvi tacirləri San Covanni meydanında türklərlə eyni

ticarət cərgəsində yaşayır, lakin ayn-aynlıqda ticarət edirdilər (70, s.63).

Zaman keçdikcə Azərbaycandan Venesiyaya gedən taçirlər sayca

azalmağa başlayırdı. Bunu mənbələr də sübut edir. Məsələn, Venesiyada

ticarət işlərinə baxan "Beşlər şurası"nın 10 iyun 1662-ci il tarixli dekreti

ilə Səfəvi tacirləri, kişi və ya qadın olmasından asılı olmayaraq, türklərin

ticarət cərgəsinə keçirildilər (70, s.63).

Bununla belə, bir çox .Azərbaycan tacirləri, həmçinin onların ailə

üzvləri xüsusi evlərdə yaşamaqda davam edir, keçmiş ənənələrini

birdən-birə tərgizmirdilər. Lakin çox keçmədən onlar da rəsmi ticarət

məhəllələrinə köçürüldülər (70, s.63). Venesiya hökuməti qürbətdə -

Venesiyada vəfat edən Səfəvi tacirlərinin dəfn olunması üçün xüsusi yer

də ayırmışdı (70, s.63).

İtaliyanı özünə daimi yaşayış yeri seçən Səfəvi tacirləri də az

deyildi. Məsələn, İsfahan Culfasından gedən tacirlərdən biri Venesiyanın

ən varlı və məşhur tacir ailələrindən birinə çevrilmişdi.

XVII əsrdə bu ailə Avropanın ən zəngin tacir ailələrindən biri kimi

tanınırdı. Belə ailələrdən bəziləri haqqında hətta Venesiya

salnamələrində də məlumat verilir (70, s.64).

İlk mənbələrin məlumatlarından aydın olur ki, Səfəvilər dövlətindən

getmiş bu cür tacir ailələri, hətta, Belçikaya qədər gedib çıxmış, oranı

özlərinə daimi yaşayış yeri seçmişdilər.

71

Yaqub Mahmudov_

Yuxanda göstərilənlərlə yanaşı, bu da inkarolunmaz bir tarixi

həqiqətdir ki, XV əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycanın Qərbi

Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrində iqtisadi əsasla birlikdə xarici

siyasi amilin də rolu artmağa başlamışdı.


ƏLAQƏLƏRİNİN GENİŞLƏNMƏSİNDƏ XARİCİ SİYASİ AMİLİN ROLU

XV əsrin ortalarından etibarən Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələri, həm də siyasi xarakter almağa başladı. Daha doğrusu,

Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı yaxınlaşmada xarici siyasi amilin rolu artdı.

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində Qərb ölkələri

ilə, xüsusən Venesiya respublikası ilə geniş diplomatik əlaqələr yarandı.

Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr XVI əsrdə daha da genişləndi.

Beləliklə, Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət münasibətləri kimi,

diplomatik əlaqələri də hələ Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən çox

əvvəl başlanmışdı.

Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin, daha

doğrusu, bu əlaqələrin getdikcə daha çox siyasi xarakter almasının

mühüm səbəblərindən biri XV əsrin ortalarından etibarən Osmanlı

imperiyasının öz ərazilərini genişləndirmək siyasəti idi. Buna görə də,

Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin səbəblərini

lazımınca aydınlaşdırmaq üçün həmin dövrdə həm Azərbaycan-Türkiyə

münasibətlərinə, həm də Osmanlı imperiyasının qüvvətlənməsi ilə

əlaqədar olaraq müvafiq Avropa dövlətlərinin xarici siyasətində əmələ

gələn dəyişikliklərə nəzər salmaq lazımdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkə tarixçilərinin ümumiyyətlə İran,

Türkiyə və ayrı-ayrı Avropa ölkələrinin tarixinə həsr olunmuş

əsərlərində bu məsələ haqqında, yəni Avropa və Asiya ölkələrinin

qarşılıqlı yaxınlaşmasında Osmanlı imperiyasının öz ərazilərini

genişləndirmək siyasətinin rolu barədə, sistemsiz halda da olsa, bəzi

məlumatlara təsadüf olunur. Tarixi gerçəkliyə yabançı

72


ruhda yazılmış bu əsərlərdəki, əksər hallarda səthi olan, çox qısa

məlumatlar Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin

həqiqi səbəblərini aydınlaşdırmır. Avropa tarixçiləri öz ölkələrinin orta

əsrlərdəki antitürkiyə siyasətindən bəhs edərkən bu siyasətin ancaq

özünümüdafiə xarakteri daşıdığını sübut etməyə çalışır, əsas diqqəti

Osmanlı təcavüzünə verirlər. Məsələn, Osmanlı Türkiyəsi əleyhinə

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə geniş diplomatik əlaqə yaratmış

Venesiya respublikasına rəğbət ruhunda yazılmış əsərlərdə

müstəmləkəçilik siyasəti yeridən bu dövlətin, yəni Venesiyanın qəsbkar

xarici siyasətindən, demək olar ki, bəhs olunmur, lakin "türk

təhlükəsi"nə olduqca geniş yer verilir. Bu əsərlərdə, XV əsrin

ortalarından etibarən Şərq və Qərb ölkələri arasındakı yaxınlaşmanın

yeganə səbəbi Türkiyənin istilaçılıq siyasəti hesab olunur. Türk

tarixçiləri isə, əksinə, Osmanlı imperiyasının öz ərazilərini

genişləndirmək siyasəti yürütməsinin üstündən sükutla keçir, qonşu

Avropa və Asiya ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycan ərazisindəki feodal

dövlətlərinin, habelə bir çox Qərb dövlətlərinin Türkiyə üçün böyük

təhlükə törətməsindən, bu dövlətlərin istilaçılıq siyasəti yeritməsindən

geniş danışırlar; türk tarixçilərinin bir çoxu Ağqoyunlu dövlətinin,

sonralar isə Səfəvilə- rin Türkiyəyə qarşı başlıca təhlükə olduğunu qeyd

edirlər.

Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə

diplomatik əlaqələrinin səbəblərini araşdırmaq yolunda nisbətən

obyektiv addımlar da atılmışdır. Tanımnış şərqşünas prof.İ.P.Petru-

şevski özünün "XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri" adlı qiymətli

tədqiqatında Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik

əlaqələrinə toxunarkən, bunu XV əsrin II yarısında Osmanlı Türkiyəsinin

gömrük siyasəti ilə, həmçinin Sultan II Mehmedin (1451-1481)

hərbi-siyasi planları ilə izah etmişdir (366, s.172-173). Bu fikir

Azərbaycanın və İranın əlaqədar dövr tarixindən bəhs edən elmi və

elmi-soraq ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.

Azərbaycan alimi profC.M,İbrahimov da Azərbaycanın XV əsr

tarixinə dair tədqiqatlarında profİ.P.Petnışevskinin yuxanda

göstərdiyimiz elmi nəticəsini təsdiq edir (176, s.41).

73

Yaqub Mahmudov^

O.Ə.Əfəndiyev Sultan II Mehmedin (1451-1481) hakimiyyəti

illərində Türkiyənin Cənubi Qafqaz və İran istiqamətində geniş işğallara

hazırlaşdığını göstərir (443, s.57).

Bəzi ədəbiyyatda isə Ağqoyunlu-Osmanh münasibətlərindən

danışılarkən Türkiyənin istilaçılıq siyasətinə geniş yer verildiyi halda,

Ağqoyunlu və Səfəvilər dövləti, həmçinin onların müttəfiqləri olan Qərb

ölkələri "türk hücumu təhlükəsindən ehtiyat edən" dövlətlər kimi

göstərilir (183, s.224).

Beləliklə, Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrini

doğuran siyasi səbəblər də, iqtisadi səbəblər kimi, indiyədək lazımınca

tədqiq olunmamışdır. Başqa sözlə, Türkiyənin və ona qarşı birləşməyə

çalışan Avropa və Asiya dövlətlərinin bir-biri ilə əlaqədar xarici siyasəti,

əsasən, birtərəfli şərh olunmuşdur. Göstərilən ölkələr arasındakı

diplomatik əlaqələrin iqtisadi səbəbləri isə, demək olar ki,

aydınlaşdırılmamışdır.

Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin

səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu

dövləti ilə Türkiyə, habelə Qərb ölkələri ilə Türkiyə arasındakı

ziddiyyətlərə ayrı-ayrılıqda nəzər salmaq, ilk növbədə bu ölkələr

arasındakı iqtisadi ziddiyyətləri aydınlaşdırmaq, soııi'a isə bunun

qanunauyğun nəticəsi olan xarici siyasi əlaqələri tədqiq etmək lazımdır.

Göstərilən ölkələrin bir-biri ilə əlaqədar iqtisadi siyasəti və diplomatik

əlaqələrini ancaq təcrid olunmuş şəkildə deyil, vəhdətdə araşdırmaq

lazımdır. Özü də bu əlaqələrə Böyük coğrafi kəşflər və ilkin kapital

yığımı dövıündə Qərb dövlətlərinin Şərqlə bağlı müstəmləkəçilik

siyasəti kontekstində nəzər salmaq lazımdır. Belə olduqda, XV əsrin II

yarısından başlayaraq Azərbaycanla Qərb ölkələri arasındakı

yaxınlaşmanın ümumi səbəbləri daha obyektiv şərh etmək olar.

Əvvəla, Azərbaycan-Türkiyə ziddiyyətləri haqqında.

Azərbaycanla Osmanlı imperiyası arasında kəskin ticarət və siyasi

ziddiyyətlər vardı. Bu ziddiyyətlər hələ XV əsrin II yarısında

Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərindən birinin - Ağqoyunlu

dövlətinin Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa ölkələri ilə qarşı-

74


lıqlı yaxınlaşmasına səbəb olmuşdu. Zaman keçdikcə, Osmanlı

imperiyasının güclənməsi ilə əlaqəlar olaraq, hələ XV əsrdə meydana

gəlmiş bu əlaqələr getdikcə dərinləşmiş, nəhayət, Səfəvilərin

hakimiyyətə gəlməsindən sonra daha da genişlənmişdi.

Ağqoyunlu dövləti Qərb ölkələri ilə nə üçun geniş əlaqələr

yaratmışdı? Elmi ədəbiyyatda, əksər hallarda göstərildiyi kimi. Osmanlı

Türkiyəsinin şərqə doğru genişlənmək siyasəti bu əlaqələrin yeganə

səbəbidirmi? Yoxsa, Qərb tarixçilərinin göstərdikləri kimi, Avropa

dövlətləri sadəcə olaraq, Türkiyəyə qarşı başqa ölkələr kimi .Ağqoyunlu

dövlətindən də istifadə etməyə çalışırdılar?! Ağqoyunlu dövlətinin Qərb

ölkələri ilə əlaqə yaratmaqda Türkiyədən müdafiə olunmaqdan savayı

heç bir iqtisadi və siyasi məqsədi olmamışdırmı?

Tarixi gerçəkliyi aydınlaşdırmağa çalışaq.

Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələrini

təkcə Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsilə və Sultan II

Mehmetin hərbi-siyasi planları ilə izah etmək kifayət deyildir. Bu

münasibətləri, həmçinin, ancaq Avropada Osmanlı istilaları ilə izah

etmək və ya Venesiya respublikasının Şərq ticarətinin təhlükə qarşısında

qalması ilə əsaslandınnaq da birtərəfli olardı. Avropa ölkələri ilə

əlaqələrin daha əsaslı səbəbləri - bilavasitə Azərbaycan ərazisindəki

feodal dövlətlərinin özləri ilə bağlı olan iqtisadi və siyasi səbəbləri vardı.

İqtisadi səbəblərdən başlayaq.

Ağqoyunlu dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə diplomatik

münasibətləri və 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi, hər

şeydən əvvəl, "...Xorasandan Qaraman bəyliyinə qədər uzanan..." (243,

s.202) və Kür çayından İran körfəzinədək geniş əraziləri əhatə edən bir

ölkənin hökmdarı Uzun Həsənin Qərb ölkələri ilə bilavasitə ticarət

əlaqəsi yaratmaq siyasətindən doğmaqla. Osmanlı Türkiyəsi ilə dərin

ticarət ziddiyyətləri nəticəsində meydana gəlmişdi. Ağqoyunlu-Türkiyə

ziddiyyətləri, bilavasitə, ölkənin iqtisadi qüdrəti üçün həyati əhəmiyyəti

olan xarici ticarətlə, birinci növbədə, ipək ticarəti ilə bağlı idi.

75

Yaqub Mahmudov.

Məlum olduğu kimi, Ağqoyunlularm hakimiyyətə gəlməsindən

əvvəl, uzun tarixi dövr ərzində, Azərbaycan yadellilərin bir çox hü-

cumlanna məruz qalmış, nəticədə iqtisadiyyata, xüsusən oturaq

təsərrüfat sahələrinə ağır zərbə dəymişdi. Suvarma qurğulan

dağıdıldığından kənd təsərı-üfatı bərbad vəziyyətə düşmüşdü. Buna görə

də xarici ticarət dövlətin iqtisadiyyatında mühüm yer tuturdu.

Ağqoyunlu dövlətində ipək ticarətindən böyük gəlir əldə edilirdi. Artıq

qeyd etdiyimiz kimi, Avropa ölkələri ilə ticarətdən əldə olunan gəlir,

habelə, ölkənin ərazisindən keçən beynəlxalq ticarət karvanlarından

alınan gömrük Ağqoyunlu dövlətinin iqtisadi qüdrəti üçün böyük

əhəmiyyətə malik idi.

XV əsrin ortalarından başlayaraq, Osmanlı imperiyası

Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsi

yolunda qüvvətli maneəyə çevrilmişdi. Osmanlı sultanlanmn apardıqları

aramsız müharibələr nəticəsində sürətlə qərbə və şərqə doğru genişlənən

Türkiyə Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin həyata keçirildiyi ənənəvi

ticarət mərkəzlərini bir-birinin dalınca ələ keçirir, nəticədə Şərq və Qərb

tacirlərinin əvvəlki kimi birbaşa və sərbəst ticarət əlaqəsi saxlamaq

imkanı aradan qaldınhrdı. Zaman keçdikcə, Asiya və Avropa tacirləri

bir-biri ilə ancaq Osmanlı imperiyası ərazisi vasitəsi ilə əlaqə saxlamağa

məcbur olurdular. Osmanlı sultanlarının, 0 cümlədən Sultan II

Mehmedin ağır gömrük siyasəti Ağqoyunlu dövlətini yuxarıda

göstərdiyimiz əsas gəlir mənbəyindən məhrum etmək məqsədi daşıyırdı.

Beləliklə, Osmanlı imperiyası Şərq ölkələri ilə, o cümlədən

Azərbaycanla Avropa arasında əsrlərdən bəri davam edən ənənəvi ticarət

əlaqələrinin həyata keçirilməsi yolunda ciddi maneəyə çevrildi. Lakin

bu, məsələnin bir tərəfi, həm də ümumi tərəfidir.

Azərbaycanla Türkiyə arasında konkret ticarət ziddiyyətləri də

vardı. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri

ilə tranzit ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində bilavasitə Osmanlı

Türkiyəsinin ərazisindən keçən karvan yolları da mühüm rol oynayırdı.

Əgər Təbrizə toplanan ipək və başqa Şərq mallarının bir qismi

karvanlara 3diklənərək Trabzona və Hələbə

76


göndərilirdisə, digər mühüm qismi isə Türkiyə ərazisində venesi-

yalılann və başqa avropalıların qızğın ticarət etdikləri toxuculuq və

ticarət mərkəzlərinə yola salınırdı.

Azərbaycan, həmçinin İran ipəyi Türkiyədəki toxuculuq

mərkəzlərinin xammalla təmin olunmasında həlledici rol

oynayırdı. Təkcə Təbrizdən Türkiyəyə iki mühüm karvan yolu

gedirdi: Təb-

riz-Diyarbəkr-Mardin-Maraş-Qeysəriyyə-Ankara-Eskişehir-

Bursa və Təbriz-Ərzurum-Ərzincan-Toqqat-Amasya-Ankara-

Bursa (475, s. 128-129). Şirvan, Gəncə, Qərbi Azərbaycan və

Gürcüstandan gedən karvanlar da Toqqatda Təbriz-Bursa

karvanma qoşulurdular. Bursaya ipək aparan hər belə karvanda

təxminən 300-400 yük heyvam olurdu (475, s.129). Türk tarixçisi

İnalcik Xəlil Bursanın XV əsrin II yarısında Aralıq dənizi hövzəsi

ölkələri üçün Hələb kimi mühüm bir ipək ticarəti mərkəzinə

çevrildiyini göstərir (495, s.51). Əvvəllər Bursada Azərbaycan

ipəyinin əsas alıcıları Avropa tacirləri idi. Burada Şimali İtaliya

şəhərlərinin, xüsusən Venesiya və Florensiyanın ancaq Avropa

üçün ipək alıb yola salmaqla məşğul olan ticarət təşkilatları coşqun

fəaliyyət göstərirdi. Təbriz, Şamaxı, Şəki, Gəncə və b. Azərbaycan

şəhərlərindən gətirilən ipək Bursa bazarlanna xüsusi rövnəq verir,

Avropa tacirləri arasında böyük rəqabətə səbəb olurdu. İtalyanlar

"setta Stravai" adlandırdıqları Astarabad ipəyinə xüsusi maraq

göstərirdilər. Təbrizdən gələn hər karvan orta hesabla 200 tay (yük)

ipək gətirirdi (495, s.53).

Şamaxı ilə də Bursa arasında geniş ticarət əlaqələri vardı.

Məsələn, 1467-ci ildə Şamaxıdan təkcə Əbdürrəhim adlı bir tacir

Bursaya 220 min axça dəyərində 4400 tay ipək gətirmişdi (495,

s.53). Bursada Qərb tacirlərinə ipəyin əksəriyyətini Azərbaycan

tacirləri satır, müqabilində müxtəlif Avropa malları, xüsusən yun

parça alırdılar.

XV əsrin ortalarında Bursa və başqa Türkiyə bazarlarında xam

ipəyə tələbat getdikcə artırdı. Bu, bir tərəfdən Şimali İtaliyada

erkən kapitalist münasibətlərinin tərəqqisi ilə əlaqədar idisə, digər

tərəfdən Bursa, İstanbul və b. Türkiyə şəhərlərində toxuculuğun

sürətlə inkişaf etməyə başlaması ilə bağlı idi. Məsələ burasında idi 77

Yaqub Mahmudov-

ki, Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirməyə çalışan

Osmanlı Türkiyəsi ölkədə toxuculuğun inkişafına ciddi fikir

verirdi. Sultan II Mehmed Şərqdən gətirilən xam ipəyi toxudaraq

Türkiyəni Avropaya hazır məhsul ixrac edən ölkəyə çevirmək

siyasəti yeridirdi. Buna görə də, Azərbaycandan gətirilən xam

ipəyin Türkiyədən xaricə çıxmasına maneçilik törədilirdi. Bu

məqsədlə Avropa tacirlərinin Bursadan alıb apardıqları ipəkdən

çoxlu gömrük götürülürdü. Digər tərəfdən, Azərbaycan ipəyi

əlverişsiz şərtlərlə Osmanlı tacirlərinə satılmalı idi.

Türkiyə bazarları vasitəsilə Qərblə əlaqə saxlamağa məcbur

olan Azərbaycan tacirlərindən iki yerdə - Toqqatda və Bursada

gömrük alınırdı (81, s.41; 495, s.53). İpək və ipək parçadan onun

dəyərinin hər 100 axçasına 2 axça hesabı ilə gömrük götürülürdü

(81, s.79-80). Azərbaycan tacirlərindən iki yerdə gömrük alındığı

üçün bu rəqəm 4 %-ə barəbər idi. Ümumiyyətlə, Bursa

gömrüyündən toplanılan 3 mln. axça vəsaitin 2 mln.-u təkcə ipək

gömrüyündən əldə olunurdu (495, s.57).

Dövlət ipəkdən gömrük toplamaq hüququnu ayn-ayrı

adamlara bahasına satırdı ki, bu da ipək ticarətini daha da

çətinləşdirirdi. Məsələn, 1492-ci il tarixli bir sənəddə Bursa

gömrüyünün 3 il müddətinə Sandıqçıoğlu İskəndər adlı bir nəfərə

500 axça artığına - 661 min axçaya satıldığı göstərilir (475, s.l67).

Bursa gömrüyündən Osmanlı dövləti 1460-cı ildə - 180.000 axça,

1492-ci ildə - 661.000 axça, 1494-cü ildə isə 5.500.000 axça

mənfəət götürmüşdü (475, S.142). Bu rəqəmlər, eyni zamanda,

Azərbaycan tacirlərinin Qara dəniz ticarətindən məhrum olduqdan

sonra, Türkiyə bazarlanna axışmağa məcbur olduqlannı və

Bursanın ticarət həyatında Azərbaycan ipəyinin nə qədər mühüm

rol oynadığını da aydın sübut edir.

Azərbaycan tacirlərinin Türkiyə ərazisi vasitəsilə Qərb

ölkələri ilə ticarət əlaqələri başqa tədbirlərlə də məhdudlaşdınlırdı.

Ümumiyyətlə, Osmanlı imperiyası ərazisində ipək ticarətinə dövlət

nəzarət edirdi. Şərqdən gətirilən xam ipək və hər cür ipək məmulatı

dövlətin qabaqcadan müəyyən etdiyi yerlərə toplanılırdı. Qonaq

evlərinə düşən tacirlərin əmlakı müsadirə olunurdu. İpək satan ta- 78


cirlər sərbəst ticarət edə bilməzdilər. Alqı-satqı əməliyyatını

dövlətin müəyyən etdiyi komissiya - dəllallar həyata keçirirdi

(81,31, S.42). Onlar ipəyə qiymət qoyur və onu alıcılar arasında,

birinci növbədə türk tacirləri arasında, bölüşdürürdülər. Bunun

müqabilində tacirlərdən dəllallara verilmək üçün "dəllaliyyə"

deyilən xüsusi rüsum toplanılırdı (475, s.248; 495, s, 58). Osmanlı

imperiyasının gömrük siyasətindən əziyyət çəkən Azərbaycan

tacirləri daha çox Suriya bazarlarına və Xəzər-Volqa yolu ilə

Rusiya ərazisindəki ticarət mərkəzlərinə axışmağa başlamışdılar

(254, 255, 256).

Beləliklə, XV əsrin ortalarında, xüsusilə Konstantinopolun

fəthindən sonra, Azərbaycanla Osmanlı imperiyası arasında dərin

ticarət ziddiyyətləri vardı. Osmanlı Türkiyəsinin iqtisadi siyasəti

Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələrinə ağır zərbə vururdu. Bu

da nəticə etibarilə Ağqoyunlu dövlətinin süqutuna gətirib çıxara

bilərdi*. XV əsrin II yansında Ağqoyunlu dövlətinin Avropa

ölkələri ilə, o cümlədən Venesiya respublikası ilə geniş diplomatik

əlaqələr yaratmasının xarici amillə bağlı olan əsas səbəbi də elə bu

idi.

1472- 1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin də başlıca

səbəbi məhz bu idi. Göründüyü kimi, bu səbəb, həm də Ağqoyunlu

dövlətinin, bütövlükdə Azərbaycanın iqtisadi mənafeyi ilə bağlı

idi.

Ağqoyunlu dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında kəskin

hərbi-siyasi ziddiyyətlər də vardı. Bu ziddiyyətlərin özü də, əsas

etibarilə, hər iki dövlətin iqtisadi siyasətindən doğurdu. Məsələ

burasında idi ki. Osmanlı dövləti Şərqdən gələn ticarət

karvanlarından

* Ağqoyunlu dövlətini ona görə xüsusi qeyd edirik ki, Azərbaycanın bu dövlətin tərkibinə daxil olan ərazisi tarixən xarici hərbi-siyasi təcavüzlərə daha çox məruz qalmış, bu hissədə məhsuldar qüvvələr, xüsusən oturaq təsərrüfat sahələri daha çox tənəzzülə uğramışdı. İqtisadi həyatda xarici ticarətin mühüm rolu vardı. Həm də bu dövlətin xarici ticarət istiqaməti Aralıq və Qara dəniz sahilləri idi. Kürdən şimaldakı münbit Azərbaycan torpaqlarında - Şirvanşahlar dövləti ərazisində isə məhsuldar qüvvələr daha üstün inkişaf etmişdi. Həm də Şirvanşahlar dövlətinin xarici ticarət istiqaməti Volqa-Xə- zər rayonu idi. Bu yolla ticarət Şirvan tacirlərinin inhisarında idi. Bu mənada Osmanlı işğalları Osmanlı imperiyasının gömrük siyasəti Şirvanşahlar dövlətinin xarici ticarət əlaqələrinə, iqtisadi həyatına o qədər də mənfi təsir göstərmirdi.

79

Yaqub Mahmudov^

gömrük almaqla kifayətlənmirdi. Sultan II Mehmed 1453-cü ildə Qara

dənizin açarları (439, s.l3) olan Bosfor və Dardanel boğazlarını ələ

keçirdikdən sonra, Avropada olduğu kimi, Asiyada da geniş işğallara

başladı. O, Ön Asiyada olan bütün xırda feodal dövlətlərini - Qaraman,

İsfəndiyaroğullan, Alaiyyə və Zülqədəroğulları bəyliklərini, Şimali

Anadoludakı Genuya ticarət məskənlərini, Trabzon yunan dövlətini, bu

zaman paytaxtı Diyarbəlc olan Kiçik Ağqoyunlu hakimliyini aradan

qaldırıb bütün Kiçik Asiyanı ələ keçirməyə və buranı Osmanlı dövlətinin

daimi ərazi - iqtisadi bazasına çevirməyə çalışırdı.

Sultan II Mehmed Asiya-Avropa ticarətində üstünlüyü tamamilə ələ

almaq və Türkiyədə inldşafa başlayan ipəkçilik müəssisələrini daimi

xammal mənbəyi ilə təmin etmək üçün "Osmanlı iqtisadiyyatının şah

daman" (494, s.515) olan Təbriz-Toqqat-Bursa ipək yolunu bütünlüklə

ələ keçirməyə çalışırdı. İnalcik Xəlil Bursa tarixinə dair tədqiqatında

belə bir nəticəyə gəlir ki, Bursam Yaxın və Orta Şərqin ən böyük ticarət

mərkəzi olan Təbrizlə birləşdirən bu ipək yolu Osmanlı fəthlərini şərqə

doğru istiqamətləndirən əsas amil idi (495, s.51).

Beləliklə, Osmanlı imperiyası o dövrün başlıca xam ipək mənbəyi

olan Azərbaycanı, habelə bütövlükdə Cənubi Qafqazı və İranı fəth etmək

niyyətində idi, Belə olduqda, Osmanlı- dövləti Orta Asiya və

Hindistandan Azərbaycan və İran vasitəsilə Qara dəniz və Aralıq dənizi

sahillərinə, habelə Bursa və İstanbula gələn bütün ticarət yollarında

şəriksiz hökmranlıq edə bilər, Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi ələ

keçirmiş olardı.

Osmanlı imperiyasının bu siyasəti Azərbaycan üçün bilavasitə

hərbi-siyasi təhlükə demək idi. Göstərilən xarici-siyasi təhlükəyə qarşı,

təbiidir ki, Azərbaycan hakimləri Türkiyənin arxasında - Avropada

özlərinə müttəfiqlər axtarmalı idilər. Göründüyü kimi, Ağqoyunlu

dövləti ilə, sonralar isə Səfəvilər dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında

hərbi-siyasi ziddiyyətlərin və müharibələrin əsasında Avropa ilə Asiyanı

birləşdirən karvan yollarında üstünlüyü ələ keçilmək siyasəti dururdu.

Qara dəniz və Aralıq dənizinə çı-

80


xış yollarını ələ keçirmək, üstündə hələ qədim dövrlərdən başlanan

hərbi-siyasi rəqabət (Yunan-İran müharibələri, Bizans-İran

müharibələri və s.) davam etməkdə idi. İndi yalnız tərəflər

dəyişmişdi: Fərq burasında idi ki, boğazlarda və Avropa-Şərq

ticarəti üçün əlverişli olan digər strateji məntəqələrdə mənafeyi

olan və mübarizəyə qoşulan dövlətlərin sayı getdikcə artmaqda idi.

Osmanlı imperiyasının Trabzon yunan dövlətini aradan

qaldırması Ağqoyunlular üçün çox ağır zərbə, həm də ilk

düşmənçilik addımı oldu. Hələ IV Xaç müharibəsi zamanı

(1202-1204) meydana gəlmiş bu dövlət Kiçik Asiyanın şimalında -

Qara dəniz sahilində çox əlverişli mövqedə idi. Qara dənizin

Avropa-Asiya ticarətində mühüm rol oynadığı dövrdə - 1453-cü

ildə Konstantinopolun Osmanlı sultanı II Mehmed tərəfindən

ahnmasınadək Trabzon şəhəri Qərb ölkələrinin Şərqlə ticarət

əlaqələrinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayırdı. Qara

dəniz ticarətində iştirak edən ölkələr Trabzon-Təbriz ticarət yolu ilə

Azərbaycan, İran, Orta Asiya, Hindistan və Çinlə ticarət əlaqəsi

yaradırdılar. Trabzon bu işdə, hətta. Qara dəniz ticarətini öz

inhisarında saxlayan Genuya ticarət respublikası ilə rəqabət

aparırdı. Avropa tacirləri məhz Trabzondan Təbrizə enən yol

vasitəsi ilə bütün Asiyaya yayılırdılar. XV əsrin əvvəllərində

Trabzon Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilikdən ildə 700 min

dukata qədər gəlir əldə edirdi (346, s.51-52). Əvvəllər genuyalılar,

sonra isə venesiyalılar Trabzonda geniş ticarət imtiyazları ələ

keçirmişdilər (162, s.143).

Təbrizi Trabzonla birləşdirən karvan yolunun Azərbaycanın

beynəlxalq ticarət əlaqələrində mühüm əhəmiyyəti vardı. Trabzon

şəhəri Ağqoyunlular üçün Qara dənizə yeganə çıxış yolu idi*. Ağ-

qoyunlu tacirləri Trabzon vasitəsilə Qara dəniz ticarətində iştirak

* Məşhur türk səyyahı Evliya Çələbinin bu maraqlı məlumatı da Trabzonun Ağqoyunlu tarixindəki rolunu təsdiq edir. Səyyah Trabzonu təsvir edərkən bu şəhəri bir vaxtiar "Azərbaycan hakimi Sultan Uzun Həsənin genuyalılann əlindən aldığını", sonra isə Sultan II Mehmedin ələ keçirdiyini yazır. Evliya Çələbi Trabzon abidələrindən bəhs edərkən burada "Uzun Həsənin tikdirdiyi böyük bir daş körpü olduğunu" göstərir (61, s. 31, 35).

81

Yaqub Mahmudov_

edir, o cümlədən Krımdakı ticarət mərkəzləri ilə əlaqə saxlayır,

ipək və başqa şərq malları almağa gələn Avropa tacirləri ilə

görüşürdülər. XV əsrin ortalanna doğru Qara dəniz ticarəti

Azərbaycan iqtisadiyyatında mühüm rol oynayırdı.

Trabzon yunan dövləti, həm də Osmanlılara qarşı Ağqoyunlu

dövlətinin müttəfiqi idi (366, s.l67; 460, s.263). Türkiyəyə qarşı öz

müstəqilliyini qorumaq iqtidarında olmayan Trabzon imperatorlan

Ağqoyunlularla, bu sülalə hələ Azərbaycanda hakimiyyəti ələ

keçirməzdən əvvəl - Diyarbəkr və onun ətraflarını əhatə edən kiçik

feodal dövləti ikən dostluq əlaqəsi yaratmışdılar. Sülalə qohumluğu

bu əlaqəni daha da möhkəmləndirmişdi: Ağqoyunlu Tur Alı bəyin

oğlu Qutlu bəy və Bayandurlar sülaləsinin banisi Qara Yuluk

Osman bəy Trabzon imperatorlarının qızlannı almışdılar*.

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən isə Trabzon imperatoru IV

İoannm qızı Teodoraya** evlənmişdi (463, s.407; 90, s.27-28)i

Bundan başqa, Ağqoyunlu dövləti Trabzon sarayı vasitəsilə

Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqə də saxlayırdı.

Göründüyü kimi, Trabzonun Ağqoyunlulardan ötrü təkcə

xarici ticarət üçün deyil, həm də hərbi-strateji məntəqə kimi də

böyük əhəmiyyəti vardı. Lakin 1453-cü ildə II Mehmed Bizans

imperiyasını aradan qaldırdıqda, Trabzon Türkiyəyə ildə 2000

dukat bac. verməyə məcbur oldu (90, s.25). Bu, Ağqoyunluları

narazı saldı. Eyni zamanda bu hadisədən sonra Trabzon

imperatorları Ağqoyun- lulara daha çox qısılmağa başladılar.

XV əsrin ortalanndan başlayaraq hər iki dövlət üçün təhlükəli

olan Osmanlı imperiyası Şərqə doğru genişləndikcə Ağqoyunlu-

Trabzon ittifaqı daha da möhkəmləndi (256, s.24—32). Trabzon

* Ağqoyunlu-Trabzon qohumluq əlaqələrinin dərin qatlan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının yayıldığı dövrlərə gedib çıxır (604, s. 254; 485, s. 189-190).

** Uzun Həsənin qərb mənbələrində düzgün olmayaraq bəzən Teodora, bəzən də Katerina adlandırılan bu arvadı Şərqdə Dəspinə Xatun kimi tanınırdı. Ərdəbil hakimləri olan Səfəvilərlə dostluq münasibətləri saxlayan Uzun Həsən Teodoradan - Dəspinə Xatundan olan qızı Martam Şeyx Heydər Səfəviyə vermişdi. Şərq mənbələrində Aləmşah bəyim adlanan bu qadın Şah İsmayılın anası idi.

82


imperatorları antitürkiyə siyasəti yeridən Avropa və Asiya dövlətləri ilə

əlaqələrini genişləndirdilər.

II Mehmed Avropa və Şərq dövlətlərini özünə qarşı birləşməyə

qoymamaq üçün, qəti olaraq, Kiçik Asiya ilə bağlı hərbi-siyasi planlarını

həyata keçirmək, yəni buradakı xırda feodal dövlətlərini, o cümlədən

Trabzon iraperatorhığunu aradan qaldırmaq qərarına gəldi.

Uzun Həsən bunun qarşısını almaq üçün 1459-cu ildə Ağqo- yunİLi

diplomatı Murad bəyin başçılığı ilə İstanbula bir elçi heyəti göndərdi.

Lakin Trabzona qarşı Osmanlı təcavüzünün qarşısını almaq mümkün

olmadı (526, s.92; 340, s.367).

Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələri Sultan II Mehmedin

başçılığı ilə Kiçik Asiyada hərbi əməliyyata başladı. Onu Mahmud

paşanın komandanlığı ilə Qara dənizlə hərəkət edən böyük bir donanma

müşayiət edirdi. Türkiyə qoşunları ciddi bir müqavimətə rast gəlmədən

Genuyaya məxsus Amasranı ələ keçirdilər və İsfən- diyaroğulları

bəyliyini aradan qaldırıb Sinopu, Kastamonini tutdular (480, s, 76; 82,

s.354; 473, s.89-90 və s). Uzun Həsən isə sultanın Trabzon istiqamətində

hərəkətinə mane olmaq üçün Trabzon yolu üzərində əlverişli strateji

məntəqə olan Qoyluhisar adlı müstəqil feodal mülkünü ələ keçirdi (80,

s.192; 574; s.264, 305; 89, s.749-751). Ağqoyunlu hakiminin niyyətini

başa düşən II Mehmed Trabzona hücumu müvəqqəti olaraq təxirə salıb

Qoyluhisar üzərinə yeridi. Ağqoyunlu süvariləri odlu silahlara malik

olan nizami Osmanlı qüvvələrinin hücumunu dəf edə bilmədilər.

Qoyluhisardan sonra Osmanlı qoşunları Ağqoyunlu dövlətinin

sərhədlərini keçib Ərzincan istiqamətində hücumu davam etdirdilər.

Sultan II Mehmed Trabzona hücum zamanı arxadan təhlükəsizliyini

təmin etmək üçün Ağqoyunlu dövlətini aradan qaldınnaq qərarına

gəlmişdi.

Bu zaman paytaxtı Diyarbəkr olan kiçik Ağqoyunlu dövlətinin

xarici siyasi vəziyyəti son dərəcə gərgin idi*. Şərqdən bu dövləti

'* V.Mirmiroğlu ifraıa varıb bu zaman kiçik bir feodal bəyliyi olan Ağqoyunlu dövlətinin "yuz minlərlə əsgərə malik olduğunu" söyləyir (526, s.92).

83

Yaqub Mahmudov_

ənənəvi rəqibi olan Qaraqoyunlular təqib edirdi. Qaraqoyunlu dövləti,

həm də Osmanlılarla və teymuri Əbu Səidlə ittifaqda idi. Türk qo- şunlan

məhz belə bir vəziyyətdə ölkənin sərhədlərini keçmişdilər.

Uzun Həsən dövlətin taleyi üçün yaranmış bu son dərəcə böhranlı

vəziyyətdə yeganə düzgün qərar qəbul etdi: anası Sara Xatunun başçılığı

ilə II Mehmedin Ərzincan yaxınlığında-Yassıçəmən yaylağında yerləşən

döyüş düşərgəsinə bir elçi heyəti göndərdi (68, s.207-208; 80, s.l93; 90,

s.27-28 və s.). O zaman bütün Şərqdə, habelə Avropada istedadlı bir

diplomat kimi məşhur olan Sara Xatun oğlunun diplomatik tapşırığını

məharətlə yerinə yetirdi.

Osmanlı sultanı tərəfindən yaxşı qarşılanan* Sara Xatun II

Mehmedi Ağqoyunlulara qarşı hərbi əməliyyatı davam etdirmək

fikrindən daşındırdı. İki ölkə arasında sülh müqaviləsi bağlandı.

Yassıçəmən sülhü adlanan həmin sülh müqaviləsinin şərtlərinə əsasən

Ağqoyunlular Osmanlı dövlətinə, habelə onun himayəsində olan yerlərə

hücum etməməli və Türkiyə qoşunlarının Trabzona yürüşü zamanı

bitərəf qalmalı idilər (90, s.27-28).

Ağqoyunlu dövlətini təcrid etdikdən sonra II Mehmed, artıq Qara

dənizdən Osmanlı donanması tərəfindən mühasirə olunmuş Trabzon

üzərinə yeridi. O, Uzun Həsənin arxadan hücumu ehtimalına qarşı Sara

Xatun başda olmaqla Ağqoyunlu elçilərini də özü ilə Trabzona apardı**.

Sara Xatun səfər zamanı Osmanlı sultanını Trabzona hücum fikrindən də

döndərməyə cəhd göstərdi, lakin bu bir fayda vemıədi. 1461-ci il

oktyabrın 26-da 30 günlük mühasirədən sonra Trabzon süqut etdi.

Trabzonun əldən getdiyini görən Sara Xatun gəlini Dəspinə Xatunun

varislik hüququndan istifadə edərək Trabzon xəzinəsini sultanla

bölüşdürməyə müvəffəq oldu və II Mehmedin verdiyi qiymətli

hədiyyələrlə geri qayıtdı (256, s.28-32; 249, s.7). Onunla birlikdə

Ağqoyunlu sarayına Yassıçə-

* Sultan II Mehmed düşərgədə olduğu müddətdə Sara Xatuna dərin ehtiram bəsləmiş, mənbələrin məlumatına görə, danışıqlar zamanı onlar bir-birinə "ana" və "oğul" deyə müraciət etmişdilər (68, s. 207-208).

** Ağqoyunlu elçilərindən biri II Mehmedlə sülh müqaviləsi bağlanıldığını Uzun Həsənə xəbər vermək üçün Diyarbəkrə yola salınmışdı.

84


mən müqaviləsini yenilətmək uçün Osmanlı elçiləri də gəldilər (80,

S.198). Bununla II Mehmed Avropada yarımçıq qoyub gəldiyi işğalları

davam etdirməyə qayıdarkən arxadan təhlükəsizliyini təmin etmək

istəyirdi.

Trabzon yunan dövlətinin aradan qaldırılması, əslində, Ağqo- yunlu

dövlətinə qarşı atılmış ilk iri hərbi-siyasi addım idi. Trabzonun fəthi ilə

Ağqoyunlu dövləti təkcə öz müttəfiqini deyil. Qara dənizə yeganə çıxış

yolunu da itirdi. Ağqoyunlu-Türkiyə münasibətləri kəskinləşdi.

Qarainan məsələsi Ağqoyunlu-Türkiyə münasibətlərini son həddə

çatdırdı. Kiçik Asiyanın cənub-qərbində çox əlverişli coğrafi mövqedə

yerləşən Qaraman bəyliyi*, Trabzon Türkiyəyə qatıldıqdan sonra,

Ağqoyunlularla Osmanlılar arasında ziddiyyətlərin düyün nöqtəsinə

çevrildi. Bu düyünü açmaq üçün iki dövlət arasında başlanmış uzun sürən

mübarizə, nəhayət, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi

ilə nəticələndi.

Qaraman ərazisinin Ağqoyunlu dövləti üçün çox böyük iqtisadi və

hərbi-strateji əhəmiyyəti vardı. Bura Ağqoyunlulardan ötrü, hər şeydən

əvvəl, Aralıq dənizinə yeganə çıxış yolu idi. Trabzonun süqutundan

sonra Qara dəniz ticarətindən məhrum olan, Türkiyə bazarlarında isə II

Mehmedin ağır gömrük siyasəti ilə sıxışdırılan Azərbaycan tacirləri öz

ipəklərini Suriya şəhərlərinə və Qaramana gətirirdilər. Qaraman

Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqəsi saxladığı mühüm

məntəqə idi.

Qaraman bəyliyi, həm də Osmanlı imperiyasına qarşı Ağqoyunlu

dövlətinin əski müttəfiqi idi. Ağqoyunlular Türkiyəyə qarşı öz qərb

müttəfiqləri ilə məhz burada birləşə bilərdilər. Ağqoyunlu hökmdarı

Uzun Həsənin hərbi planına görə Ağqoyunlular Qaraman

* Qaramanlılar Azərbaycan xalqının yaranmasında iştirak etmiş cəngavər türk tayfalanndan biri idi. Həmin tayfa ilə bağlı çoxlu yer adları Azərbaycanda indi də qalmaqdadır. Qarainanlı tayfasının ön dəstələri erkən orta əsrlərdə Aralıq dənizi sahillərinə qədər gedib çıxmış, orada paytaxtı Konya şəhəri olan güclu bir bəylik yaratmışdılar. Özlərinin Azərbaycan kökünü unutmayan bu tayfa uzun zaman Osmanlı sultanlarına təslim olmamış, Ağqoyunlu və Səfəvi qonşularına bir çox istedadlı sərkərdələr vermişdilər.

85

Yaqub Mahmudov.

ərazisində - Aralıq dənizi sahilində Avropadan, xüsusilə'Venesiyadan

göndərilən odlu silahlan qəbul etməli idilər. Bu baxımdan Qa- ramanın

Ağqoyunlu dövləti üçün hərbi-strateji məntəqə kimi əhəmiyyəti daha

böyük idi.

Sultan II Mehmedin öz ərazisini genişləndinnək siyasətindən

ehtiyat edən Qaraman bəyliyi. Türkiyənin Avropa və Asiyadakı

düşmənləri, xüsusən Ağqoyunlu dövləti və Venesiya ilə, habelə Misir,

Neapol krallığı, Papalıq, Kipr, Rodos, Balkan knyazhqları və başqa

dövlətlərlə geniş əlaqə saxlayırdı. Bu baxımdan Qaraman ərazisinin

Osmanlı dövləti üçün də böyük hərbi-strateji əhəmiyyəti vardı. II

Mehmed antitürkiyə blokunun Avropa və Asiyadakı üzvlərinin birləşə

biləcəyi j'eganə məntəqə olan Qaraman bəyliyini ələ keçirmək üçün

fürsət gözləyirdi. Qaramanın müstəqil dövlət kimi yaşaması Uzun

Həsənin Avropadan odlu silahlar almaq imkanının qalması demək idi.

Ərəb ölkələri və Hindistandan Anadoluya gələn ticarət yollarının

ağzında yerləşən Qaraman ərazisinin Türkiyə üçün olduqca böyük

iqtisadi əhəmiyyəti də vardı (494, s.515; 495, s.48-49). Bundan başqa,

Qaraman bəyliyinin Osmanlı dövlətinə ilhaq olunması siyasəti II

Mehmedin Ön Asiyadakı xırda feodal dövlətlərini aradan qaldırmağa

yönəlmiş geniş işğalçılıq planlarının tərkib hissəsi idi.

1464-cü il avqustun 4-də Qaraman əmiri İbrahimin ölümü ilə

Qaraman böhranı kəskinləşdi. İbrahimin oğlanları arasındakı taxt- tac

ixtilafları Qaramana xarici müdaxilə üçün şərait yaratdı. Qaraman

böhranının ilk səhifəsində Uzun Həsən təşəbbüsü ələ alıb Qaramana

hücum etdi. O, İbrahimin böyük oğlu və vəliəhdi İsaqı taxta çıxara bilsə

də. Uzun Həsənin bu müvəffəqiyyəti uzun çəkmədi. Osmanlı dövlətinin

hərbi yardımı ilə Qaramanda taxt-tac mübarizəsi yenidən qızışdı. 1468-ci

ilin yazında II Mehmed, bu zaman müharibə vəziyyətində olduğu

Venesiya və Macanstan dövlətlərinin başını sülh danışıqlarına qatıb,

özünün bütün hərbi qüvvələrinin başında Qaramana hücum etdi. Uzun

müddət Osmanlılara qarşı mübarizə aparan bu feodal dövlətinin varlığına

son qoyuldu (80, s.237- 241; 89, s.773; 68, s.214; 82, s.355; 485, s,

212-217; 587, s.88; 574,

86


S.286; 494, s.524; 460, s.267; 487, s.93). Qaraqoyunlu Calianşahla

həlledici döyüşə hazırlaşan Uzun Həsən bu dəfə Qaraman məsələsinə

qarışa bilmədi. Türkiyə sultanı oğlu şahzadə Mustafanı Qara- mana vali

təyin edib Venesiya və Macarıstanla müharibəni davam etdirmək üçün

İstanbula döndü.

Qaramanın Türkiyəyə ilhaq olunması ilə Ağqoyunlu dövləti daha bir

müttəfiqini itirdi və Qara dəniz kimi Aralıq dənizinə də çıxış yolundan

məhrum oldu. Bununla Osmanlı imperiyasına qarşı Qərb ölkələrindən

odlu silahlar almaq imkanı da, demək olar ki, aradan qalxdı. Uzun Həsən

sultandan Qaramanın daxili işlərinə qarışma- mağı tələb etdisə də bu, heç

bir nəticə vermədi. Görkəmli diplomat Sara Xatunun Qaraman torpağını

keçmiş hakimlərinə qaytarmaq üçün Türkiyə sultanı ilə apardığı

danışıqlar da faydasız oldu.

Bununla belə, Qaraman şahzadələri Pir Əhməd və Qasım bəy

ölkənin Aralıq dənizi sahilini əhatə edən dağlıq rayonuna çəkilib Türkiyə

əsarətinə qarşı mübarizəyə başladılar. Ağqoyunlu dövləti və Venesiya

respublikası Qaraman şahzadələrinə yardımı davam etdirdilər.

Qaramanın sahil zolağı yenə də Qaraman şahzadələrinin əlində qaldı.

Beləliklə, Osmanlı imperiyasının iki təhlükəli rəqibinin - Ağqoyunlu

dövləti və Venesiya respublikasının ona qarşı Aralıq dənizi vasitəsi ilə

birləşmək ümidi tamamilə üzülmədi. Buna görə də II Mehmed "Qaraman

məsələsi"ni diqqət mərkəzində saxladı, bir-birinin ardınca Osmanlı

ordusunun ən məşhur sərkərdələri Rumlu Mehmed Paşanı (1469), İsaq

Paşanı (1470) və Gədik Əhməd paşanı (1471) Qaraman şahzadələrinə

qarşı hərbi əməliyyata göndərdi (89, s.789-791,797 və s.). Qaraman

üstündə iki ölkə arasındakı ziddiyyətlər getdikcə daha artıq kəskinləşir,

1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi yaxınlaşırdı (256,

s.32-46, 57-62).

Yuxarıda göstərdiklərimiz sübut edir ki, Ağqoyunlu dövləti ilə

Türkiyə arasında iqtisadi ziddiyyətlərlə yanaşı, kəskin hərbi-siyasi

ziddiyyətlər də vardı. Ağqoyunlu-Osmanlı siyasi münasibətlərində

müəyyənedici amil Türkiyənin Şərqə doğru genişlənmək siyasəti idi.

Sultan II Mehmed Türkiyənin başqa şərq qonşuları kimi, Ağqoyunlu

dövlətini də Osmanlı imperiyasına qatmaq niyyətində idi.

87

Yaqub Mahmudov.

Osmanlı imperiyasının Ağqoyunlularla əlaqədar təcavüzkar xarici

siyasət yeritməsi barədə yuxarıda geniş bəhs etmişik. Ümumiyyətlə,

Osmanlı imperiyasının öz qonşuları üçün törətdiyi təhlükə barədə elmi

ədəbiyyatda da az-çox məlumat vardır. Lakin Ağqoyunlıı dövlətinin

Türkiyə ilə əlaqədar xarici siyasətinin ayrı-ayrı məsələləri hələlik

lazımınca aydınlaşdırılmamışdır. Ağqoyunlıı hölcmdar- larmın, xüsusən

Uzun Həsənin Osmanlı dövləti ilə bağlı siyasi planlarının araşdırılmalı,

dəqiqləşdirilməli məsələləri çoxdur.

Ağqoyunlıı dövlətinin Osmanlı imperiyası ilə əlaqədar xarici

siyasətini elmi cəhətdən düzgün qiymətləndirmək üçün, bizcə,

Ağqoyunlu-Türkiyə münasibətlərini iki dövrə bölmək lazımdır: birinci dövr -

Ağqoyunluların Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməsi və teymuri Əbu

Səid üzərində qələbəsindən (1468) əvvəl Ağqoyunlu-Türkiyə

münasibətləri; Udnci dövr - Ağqoyunluların Azərbaycanda hakimiyyətə

gəlməsi və Teymurilər üzərində qələbəsindən sonra Ağqoyunlu-Türkiyə

münasibətləri.

Birinci dövrdə Ağqoyunlıı dövləti Dəclə və Fərat çaylarının yuxarılarında

yerləşməklə, paytaxtı Diyarbəkr olan kiçik bir feodal hakimliyi - bəyliyi

(və ya əmirliyi) idi. Ağqoyunlıı hakimləri ilə Osmanlı sultanları arasında

ənənəvi ədavət və düşmənçilik münasibətləri vardı. Ağqoyunlıı

süvariləri Ankara döyüşündə (1402) Osmanlı sultanı İldırım Bayazidə

qarşı Teymurun tərəfində vuruşduqdan sonra Ağqoyunlu-Türkiyə

münasibətləri daha da gərginləşmişdi. Osmanlı sultanları bu kiçik, lakin

təhlükəli feodal dövlətini aradan qaldırmaq üçün məqam gözləyirdilər.

Buna görə də 1453-cü ildə Konstantinopolun alınmasından sonra

Osmanlı işğalları genişləndikdə Ağqoyunlıı dövlətinin beynəlxalq

vəziyyəti çox pisləşdi.

Bəhs olunan dövrdə Ağqo5mnlular üçün digər mühüm təhlükə

onların şərq qonşusu və ənənəvi rəqibi, eyni zamanda, qan qardaşları

olan Qaraqoyunlular idi. Qaraqoyunlu dövləti Cahanşahın (1435-1467)

dövründə Ağqoyunlulara qarşı Osmanlı sultanı II Meh- medlə ittifaqda

idi. Konstantipolun fatehi Avropada işğalçılıq müharibələri apararkən

daim şərqdən Cahanşahı Ağqoyunlulara

88


qarşı müharibəyə qızışdırır, beləliklə, arxadan təhlükəsizliyini təmin

edirdi. Bundan başqa, Cahanşah Ağqoyunlulara qarşı Teymu- rilərlə də

ittifaqa (1459) ginnişdi (366,176).

Beləliklə, XV əsrin 50-60-cı illərində Ön Asiya və Orta Şərqin üç ən

iri dövləti kiçik Ağqoyunlu hakimliyinə qarşı düşmən cəbhədə

birləşmişdi.

Belə mürəldcəb beynəlxalq şəraitdə, yəni iki təhlükəli rəqib arasında

(qərbdə Türkiyə, şərqdə isə Qaraqoyunlu dövləti) qalan Ağqoyunlu

dövlətinin xarici siyasətinin əsas məsələsi öz müstəqilliyini qorumaqdan

ibarət idi. Ağqoyunlu Uzun Həsən məqsədinə nail olmaq üçün fəal xarici

siyasət yeridirdi: o, bir tərəfdən II Mehmedin istilaçılıq siyasətindən

narahat olan Ön Asiya hakimləri ilə ittifaq bağlayıb, onlan Türkiyəyə

qarşı mübarizədə müdafiə edir, bütün imlcanlan ilə Osmanlı dövlətinin

Ön Asiyada genişlənməsinə qarşı mübarizə aparır, şərait imkan verdikdə

isə Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsinə silahla da mane

olurdu (məsələn, Qoyluhisar və Qaraman hadisələri); digər tərəfdən,

Qərb ölkələri ilə əlaqə yaradıb onları Türkiyəyə qarşı müharibə

vəziyyətində saxlayır və beləliklə Osmanlı sultanının hərbi qüvvələrini

daim Avropada məşğul etməyə çalışırdı. Uzun Həsən istəyirdi ki, bu

yolla həm Ağqoyunlu dövlətinin müstəqilliyini qorusun, həm Türkiyənin

şərqə doğru genişlənməsinə mane olsun, həm də vaxt qazanıb

Qaraqoyunlu dövləti ilə mübarizəni başa çatdırsın.

Beləliklə, göstərdiyimiz dövrdə Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı

imperiyası ilə əlaqədar xarici siyasəti, əsasən, xarici təcavüzdən özünü

müdafiə etmək xarakteri daşıyırdı. Dövrünün ən mahir sərkərdələrindən

və uzaqgörən dövlət başçılarından olan Uzun Həsən (1453-1478)

göstərilən xarici siyasət xəttini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirdi. Anası,

görkəmli diplomat Sara Xatun bu işdə ona yaxından kömək edirdi.

1467-ci ildə Sultan II Mehmed tərəfindən qızışdınlan Qaraqoyunlu

Cahanşah özünün bütün hərbi qüvvələrini səfərbərliyə alıb Diyarbəb'

istiqamətində hücuma keçdi. Amasiya hakimi şahzadə

89

Yaqub Mahmudov^

Bayazid atası Sultan II Mehınedin əmrinə əsasən Uzun Həsənə qarşı

Cahanşaha hərbi yardım göstərməli idi (70.1, s.lOO). Lakin

Qaraqoyunlu hərbi qüvvələri Ağqoyunlularm müdafiə xətlərini yara

bilmədilər. Uzun Həsənin bir neçə gözlənilməz hücumu nəticəsində

çoxlu tələfat verən Qaraqoyunlular geri çəkilməyə məcbur oldular.

Cahanşahın qoşunlarını izləyən Uzun Həsən Ərzincan yaxınlığında bir

neçə vuruşmasında parlaq qələbə qazandı. Bundan sonra Cahanşahın

oğlu Həsənəlini də məğlub edən Uzun Həsən 1468-ci ilin baharında

Kürdən cənuba doğru bütün Azəbaycan ərazisini öz hakimiyyəti altına

saldı (85, s.26, 27; 70.1, s.100-101; 80, S.317 və s.).

Uzun Həsən Qaraqoyunlulara qarşı dostluq əlaqələri (həm də

qohumluq münasibətləri) saxladığı Ərdəbil hakimliyinə toxunmadı.

Qaraqoyunlu dövləti süqut etdi. Onun ərazisini də ələ keçirən Ağqoyunlu

dövləti daha da gücləndi, Təbriz bu dövlətin paytaxtı, Azərbaycan

(Kürdən cənuba) isə əsas ərazi-iqtisadi bazası oldu.

1468-ci ildə, yaranmış vəziyyətdən istifadə edib, öz müttəfiqi olan

Qaraqoyunluların hakimiyyətini bəı-pa etmək bəhanəsilə, əslində isə

Azərbaycanı ələ keçirmək niyyətilə teymuri Əbu Səid ölkəyə hücum etdi.

Şiı-vanşahlarla və Ərdəbil hakimi Şeyx Heydərlə ittifaq bağlayan Uzun

Həsən 1468-ci ilin payızında Mahmudabad yaxınlığında Əbu Səidin 27

min nəfərlik (176, s.36) ordusunu darmadağın etdi.

Beləliklə, tarixən çox qısa müddət ərzində Şərqdəki iki qüvvətli

rəqibini aradan qaldıran Uzun Həsən tərkibinə Kürdən cənuba

Azərbaycan (Ərdəbil mahalı istisna edilməklə). Qərbi Azərbaycan, Şərqi

Anadolu, İraq, bütün Qərbi İran, Diyarbəlcr və onun ətraflan daxil olan

geniş ərazili bir imperiya yaratdı. Tiflis də daxil olmaqla Şimal-Şərqi

Gürcüstan və Şəki əmirliyi də ayrı-ayrı vaxtlarda Ağqoyunlu canişinləri

tərəfindən idarə olunurdu.

Uzun Həsənin hərbi uğurları nəticəsində Yaxın və Orta Şərqin siyasi

xəritəsində ciddi dəyişiklik yarandı; Qaraqoyunlu dövləti və bir sıra xırda

feodal mülkləri aradan qaldırıldı; Teymurilər dövləti zəiflədi. Ağqoyunlu

dövləti bütün Yaxın və Orta Şərqdə mühüm

90


hərbi-siyasi qüvvəyə çevrildi. Bu vaxtdan etibarən Ağqoyunlu-Os-

manlı münasibətləri tarixinin ikinci dövru başlayır.

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Qaraqoyunlu Cahanşah və

Teymuri Əbu Səidi məğlub etdikdən sonra Ön Asiyada üstünlük

uğrunda II Mehmedlə rəqabətə başladı. Osmanlı imperiyasına qarşı

mübarizə XV əsrin 60-cı illərinin sonuna yaxın Ağqoyunlu

dövlətinin xarici siyasətinin əsas məsələsinə çevrildi.

Ağqoyunlu-Türki- yə münasibətlərinin bu dövründə Uzun Həsən

Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa və Asiya dövlətlərinin hərbi

ittifaqının yaradılmasının osas təşkilatçısı kimi çıxış edirdi. Bu vaxtdan

etibarən Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyəyə qarşı xarici siyasətinin

xarakteri də dəyişdi. Uzun Həsən Osmanlı dövlətini aralan qaldırıb,

bütün Kiçik Asiyanı (hətta Dardanel və Bosfor boğazlarını da) ələ

keçirərək Avropa ölkələri ilə bilavasitə ticarət əlaqəsi yaratmağa,

daha doğrusu, Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi öz əlinə

keçirməyə çalışırdı.

Beləliklə, Osmanlı imperatoru II Mehmed kimi Ağqoyunlu

hökmdarı Uzun Həsənin də qəsbkarlıq planları vardı. O, Yaxın və

Orta Şərqdə hegemonluq üstündə Türkiyə sultanı ilə rəqabətə

girmişdi.

Qarşılıqlı iqtisadi mənafe ilə yanaşı, xarici siyasi amil, yəni

Osmanlı imperiyasının təcavüzkar xarici siyasəti Azərbaycanı

Qərb dövlətləri ilə yaxınlaşdırdığı kimi, öz növbəsində, Avropa

ölkələrinin də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə yaxınlaşmasında

mühüm rol oynamışdı.

XV əsrin ortalarından başlayaraq Osmanlı imperiyası Avropa

ölkələri üçün də ciddi xarici-siyasi təhlükə idi. II Mehmed

Konstantinopolu fəth etməklə Aralıq dənizi ilə Qara dənizi, Avropa

ilə Asiyanı əlaqələndirən çox mühüm strateji məntəqəni ələ

keçirmişdi. Bu isə Avropa ölkələrinin, xüsusilə İtaliya şəhərlərinin

Şərq ticarətinə ağır zərbə demək idi. Lakin bu, Osmanlı Türkiyəsi

ilə Avropa dövlətləri arasında münasibətləri kəskinləşdirən yeganə

səbəb deyildi. Konstantinopolu alarkən Qərb dövlətləri arasında dərin ixtilaflar olduğunu yəqin etmiş olan II Mehmed Avropa ölkə-

91

Yaqub Mahmudov_

lərinə qarşı geniş işğalçılıq müharibələrinə hazırlaşırdı. Şərqdə bütün

Kiçik Asiyanı, Azərbaycanı, habelə bütövlükdə Cənubi Qafqaz və İranı

öz hakimi3^əti altında birləşdirməyə can atan Osmanlı sultanı qərbdə

Balkan yarımadasını, Macarıstanı, hətta Almaniyanı ələ keçirmək,

İtaliyanı işğal edərək Aralıq dənizi hövzəsində şəriksiz hökmranlıq

etmək siyasəti yeridirdi. Şimalda isə o, Qara dənizi Türkiyədaxili gölə

çevirməyə çalışırdı*.

Əlverişli beynəlxalq vəziyyətdən istifadə edən II Mehmed, çox

keçmədən, özünün bu xarici siyasət planlarını həyata keçirməyə başladı.

"Türk təhlükəsi"nə qarşı mübarizə Avropa dövlətlərinin beynəlxalq

münasibətlərində əsas məsələyə çevrildi.

Osmanlı sultanı ilk zamanlar qüvvətli hərbi-dəniz donanmasına

malik olmadığından, hələlik Venesiya respublikası və digər İtaliya

dövlətləri ilə toqquşmaq istəmirdi. O, Mərkəzi Avropa və İtaliya ilə

əlaqədar qəsbkarlıq planlarının müvəffəqiyyətini təmin etmək üçün,

əvvəlcə Balkan yarımadasının işğalına başladı. 1459-cu ildə Serbiya

Osmanlı imperiyasının adicə bir vilayətinə çevrildi (240, S.208).

1460-cı ildə Moreya alındı. Venesiyanın buradakı dənizsa- hili mülkləri

təhlükə qarşısında qaldı. 1463-cü ildə Bosniya fəth olundu (355, s.3-36;

347, s.20-21 və b.). Bu, Venesiya respublikasını daha artıq təşvişə saldı.

Çünki həmin hadisə ilə Venesiya şəhərinin özü və onun Dalmasiyadakı

mülkləri üçün ciddi təhlükə yaranırdı.

II Mehmed Egey və Aralıq dənizi hövzəsindəki ticarət və hərbi

əhəmiyyətli adalar hesabına da öz dövlətini xeyli genişləndirdi (526,

574). 1456-1460-cı illərdə Florensiyanın tabeçiliyində olan Afina

hersoqluğu sultan Türkiyəsinə birləşdirildi (209, s. 147-148; 563, S.233).

Daha sonra Genuyaya məxsus Lesbos hersoqluğu alındı (16.IX.1462-Cİ

il - 526, s.99-100).

* Konstantinopolun alınmasından sonra Osmanlı sultanları özlərini keçmiş Bizans imperatorlarının varisləri hesab edir, hətta "Qeysəri Rum", yəni "Roma imperatoru" adlandırırdılar. Bu, Osmanlı imperatorlarının gələcək hərbi planlarından xəbər verirdi (356, s. 21-22).

92

.Azərbaycan diplojnatiyası

Osmanlı sultanının bu fəthləri ilə Dardanelin ağzında Avropa

dövlətlərinin hökmranlığına son qoyuldu. Bir-biri ilə didişməkdə olan

İtaliya dövlətləri türk silahının bu uğurlanm kənardan seyr etmək

məcburiyyətində qaldılır.

II Mehmed özünün başlıca rəqibləri olan Ağqoyunlu dövləti və

Venesiya respublikası ilə əlbir hərəkət edən Rodos səlibçi dövlətini də

aradan qaldırmaq üçün bir neçə dəfə cəhd göstərdisə də bu, bir nəticə

vermədi.

Beləliklə, Konstantinopolun alınmasından (1453) sonra keçən qı.sa

müddət ərzində Türkiyə Balkan yarımadası, Egey və Aralıq dənizləri

hövzəsində xeyli irəliləyərək Qərbi Avropa ölkələri üçün ciddi təhlükə

yaratdı. Sultan II Mehmedin bu müvəffəqiyyətləri, hər şeydən əvvəl,

Osmanlı imperiyasının hərbi-siyasi qüdrəti ilə izah olunmalıdır. Lakin

bununla yanaşı. Balkan yarımadasmdakı siyasi pərakəndəlik də işi

asanlaşdırırdı. Balkan knyazlıqları bir-birilə didişir, öz aralarındakı

ixtilafları həll etmək üçün Osmanlı imperiyasını köməyə çağırırdılar. Bu

ölkələrin daxilindəki iri feodal qrupları vahid cəbhədə xarici təhlükəyə

qarşı çıxmaq əvəzinə əcnəbi dövlətlərlə əlaqə saxlayırdılar. Bu da əslində

əlaqədar dövlətlərin Balkan yarımadasında möhkəmlənməsi demək idi.

Balkan yarımadası, Egey və Aralıq dənizi hövzəsindəki fəthlər

beynəlxalq narazılıq doğuran hadisələr idi. Qərbi Avropa dövlətləri,

əlbəttə, buna biganə qala bilməzdilər. Lakin Qərb dövlətləri Balkan

xalqlarının çağırışlarına cavab vermək əvəzinə, özləri bu rayonda

möhkəmlənmək istəyir, həm də bunun üstündə bir-biri ilə rəqabət

aparırdılar; yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək bu xalqları əsarət altına

salmağa çalışırdılar (169).

Osmanlı imperiyasının sürətlə qərbə doğm genişlənməsi ilk növbədə

Venesiya respublikasının mənafeyinə toxunurdu. Şərq- Avropa

ticarətində vasitəçilik edən Venesiya respublikası Osmanlı Türkiyəsinin

qüvvətlənməsini istəmirdi. Çünki Sultan II Mehmed Avropa və

Asiyadakı fəthləri ilə bu ticarət respublikasının Şərqlə iqtisadi əlaqələrini

təhlükə qarşısında qoymuşdu. Respublikanın iqtisadi və siyasi qüdrətinin

başlıca mənbəyi, məlum olduğu kimi.

93

Yaqub Mahmudov.

məhz Şərq ticarəti idi. Beləliklə, Ağqoyunlu dövləti ilə olduğu

kimi, Venesiya ilə də Türkiyə arasında münasibətləri

kəskinləşdirən əsasən iqtisadi ziddiyyətlər idi.

Konstantinopolun zəbti ilə boğazlarda möhkəmlənən və

Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirməyə çalışan Türkiyə,

hər şeydən əvvəl, ağır gömrük siyasəti ilə Venesiya respublikasını

Qara dəniz ticarətindən sıxışdırmağa başladı*. Sultan II Mehmed

dövrünə (1451-1481) aid bəzi sənədlər Osmanlı imperiyasının

gömrük siyasətinin Ağqoyunlu dövləti kimi, Venesiya üçün də

necə ağır iqtisadi nəticələrə səbəb olduğunu aydınlaşdırmağa

imkan yaradır. II Mehmed tərəfindən 1462-ci ildə verilmiş bir

gömrük fərmanında göstərilirdi ki, Geliboludan bəri gəmi ilə gələn

firənglərdən** gətirdikləri malın dəyərinin 4%-i qədər gömrük

alınsın (81, s.79).

Boğazları keçdikdən sonra, venesiyalılar əgər öz mallarım

Türkiyə ərazisindəki ticarət mərkəzlərində satmaq istəsəydilər,

təkrarən gömrük verməli idilər. 1481-ci il tarixli digər bir gömrük

qanununa görə, venesiyalılardan və "qeyri kafirlərdən" öz mallarını

Sinop və Samsunda satacaqları təqdirdə təkrarən 4% hesabı ilə

gömrük götürülməli idi (81, s.80).

Türkiyə sultanı boğazlardan keçərkən Venesiya tacirlərindən

alınan gömrüyü getdikcə artırırdı. Əgər XV əsrin ortalarında

İstanbulda avropalı (əsasən venesiyalı) tacirlərdən, onların

apardıqlan malın 4%-i qədər gömrük alınırdısa, 1476-cı ildə bu

rəqəm 5%-ə qaldırıldı (495, s.59).

Bütün bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, venesiyalılar, həmin

ağır şərtlər daxilində belə, Qara dəniz ticarətini davam etdirirdilər. * Xaç müharibələri nəticəsində Venesiya boğazlarda möhkəmlənmişdi. Konstantinopolda venesiyalılara məxsus ticarət məhəlləsi vardı. Konstantinopol alınarkən Venesiya nəinki boğazlardan sıxışdırıldı, hətta şəhərdəki Venesiyaya məxsus ticarət məhəlləsi talan edildi. Venesiyalılann təqr. 300.000 dukat dəyərində əmlakı müsadirə olundu (472, s. 421; 496, s. 123).

** Şərqdə, o cümlədən Türkiyədə avropalıları "firəng" adlandırırdılar. Bu da şübhəsiz, Avropa tarixində mühüm rol oynamış franklarla və Frank dövləti ilə əlaqədardır. Burada "firəng" dedikdə, əsasən venesiyalılar və genuyalılar nəzərdə tutulur. Çünki Qara dəniz ticarəti uzun tarixi dövr ərzində növbə ilə bu iki ticarət respublikasının inhisarında olmuşdur.

94


Çünki onlar buradan aldıqları müxtəlif məhsulları, o cümlədən Şərq

mallarını, Avropada qat-qat baha qiymətə satır və yenə də qazanc

gətirirdilər. Lakin Türkiyənin 1461-ci ildə Trabzonu tutması,

1475-ci ildə isə Kjımdakı ticarət mərkəzlərini nəzarət altına alması

ilə Venesiyanın Qara dəniz ticarətinə sonuncu zərbə vuruldu.

Osmanlı imperiyası venesiyalıları Kiçik Asiyadakı ticarət

mərkəzlərində, xüsusilə Ağqoyunlu dövləti ilə ticarət əlaqəsi

saxladıqları Bursada daha çox sıxışdırırdı. Venesiyalılar Bursaya

Dardanel boğazı vasitəsilə, bir də İzmir-Manisa yolu ilə gəlirdilər.

Venesiya tacirlərindən iki yerdə - İzmirdə və Dardanel boğazını

keçərkən gömrük alınırdı (147, s. 141). Onlar Bursaya ipək və yun

parça, fı- rəngi sabun, müxtəlif cür şüşə məmulatı, bəzək şeyləri və

s. gətirir, buradan isə əsasən xam ipək, ədviyyat, xalça-palaz,

zərgərlik məmulatı alıb aparırdılar.

II Mehmedin fərmanlarına görə Bursada ticarət edən venesiya-

lı, genuyalı və başqa Avropa tacirlərindən hər 100 axçaya 3 axça

hesabı ilə gömrük alınmalı idi. Onlar buradan alıb apardıqları

mallara görə də eyni miqdarda gömrük verməli idilər (81, s.40-41).

Çox keçmədən venesiyalılardan alınan bu gömrük lOQ-də 4

axçaya qaldırıldı (81, s.78-79). Osmanlı sultanı yaxşı bilirdi ki,

Konstantinopolun süqutundan sonra Ağqoyunlu dövləti ilə

Venesiya Bursa və başqa Türkiyə şəhərləri vasitəsilə ticarət əlaqəsi

saxlamağa məcburdurlar. Buna görə də o, bir tərəfdən, həm

Ağqoyun- lulardan, həm də venesiyalılardan ağır gömrük

aldırtdırır, digər tərəfdən də Ağqoyunlu tacirlərinin Türkiyəyə

gətirdikləri xam ipəyi ölkənin daxilində saxlamaq siyasəti yeridirdi.

Beləliklə, II Meh- med Osmanlı dövləti ərazisində ipəkçilik

sənayesini inkişaf etdirmək siyasəti yeridirdi. Sultan Yaxın və Orta

Şərqdən gətirilən xam ipəyi toxutduraraq Türkiyəni Qərb ölkələrinə

hazır məhsul satan ölkəyə çevirmək istəyirdi. Elə buna görə də

Bursadan Avropaya ipək aparan venesiyalılardan daha çox gömrük

alınırdı.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki. Osmanlı imperiyasının

Venesiyam Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilikdən sıxışdırdığı

zaman bu ticarət respublikası öz inkişafının zirvəsini aşmaqda idi. 95

Yaqub Mahmudov_

İtaliya dövlətləri ilə aparılan uzunmüddətli müharibələr respublikanın

iqtisadi və siyasi vəziyyətinə mənfi, təsir göstənnişdi. Milanla apanlan

otuzillik müharibə (1425-1454) Venesiyanı xüsusilə zəiflətmişdi. Bu

müharibənin təkcə birinci 10 ili respublikaya 7 mln. dukata başa gəlmişdi

(53, s.451). Şərqlə ticarətdə Venesiyanın rəqabətinə davam gətirə

bilməyən və onun Şimali İtaliyada geniş mülklər ələ keçirməsindən

narazı qalmış İtaliya dövlətləri respublikanı məğlub etmək üçün məqam

gözləyirdilər. Venesiya məhz belə bir dövrdə yeni, daha təhlükəli bir

düşmənlə - Osmanlı imperiyası ilə üz-üzə gəlmişdi.

Beləliklə, Avropa ölkələri ilə, xüsusən Venesiya ilə Türkiyə

arasında da dərin iqtisadi və siyasi ziddiyyətlər vardı. Venesiya

respublikası "türk təhlükəsi" qarşısında, sadəcə olaraq, özünü müdafiə

edən dövlət deyildi. Venesiya respublikası Avropa-Asiya ticarətində

vasitəçiliyi əldən vennəmək, Ön Asiyadakı bir çox ticarət mərkəzini öz

inhisarında saxlamaq üçün Türkiyə ilə kəskin hərbi-siyasi rəqabətə

girmişdi; Venesiyanın Şərq ölkələri ilə, xüsusən Ön Asiya ölkələri ilə

əlaqədar ticarət siyasəti müstəmləkəçilik mahiyyətində idi. K.Marks

göstərirdi: "...ticarət kapitalı üstün hökmran olduğu zaman hər yerdə

soyğunçuluq sistemindən ibarət olur və buna görədir ki, istər qədim

dövrün, istərsə də yeni dövrün ticarət xalqları arasında onun inkişafı

zorakı soyğunçuluqla, dəniz quldurluğu ilə, qul qaçırılması ilə,

müstəmləkələrin əsarət altına alınması ilə bilavasitə bağlıdır;

Karfagendə, Romada, sonralar venesiyahlar, poıtu- qaliyalılar,

hollandiyalılar arasında və i,a. belə olmuşdur" (238, S.364). Bu mənada,

Venesiya özünün qarətkar xarakterli xarici ticarət əlaqələri yolunda ciddi

təhlükə olan Türkiyəni məğlub etməyə, onun ərazisindəki şərq ticarəti

üçün əlverişli məntəqələri ələ keçirməyə çalışırdı. Venesiya senatının

Asiya və Avropa hökmdarlarına məktublarında Türkiyəni məğlub edib,

onun ərazisini bölüşdürmək təklif olunurdu. Bu "bölgülər"də Türkiyənin

Aralıq dəznizi sahilindəki ticarət üçün əlverişli məntəqələrini Venesiya

həmişə özünə götürürdü. Venesiya respublikasının Osmanlı

imperiyasının arxasında özünə Ağqoyunlu və Səfəvi

96


dövlətləri kimi müttəfiqlər axtarmasının səbəbi də məhz bununla izah

olunmalıdır.

Beləliklə, Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri qarşılıqlı

iqtisadi mənafeyə əsaslanırdı. İki tərəf arasındakı qarşılıqlı

münasibətlər qədim tarixə malik olan ticarət əlaqələri kimi

meydana gəlmişdi.

Azərbaycan və qərb tacirləri bir-biri ilə Qara dəniz və Aralıq dənizi

sahillərində. Ön Asiyada yerləşən ənənəvi ticarət mərkəzləri vasitəsilə

əlaqə saxlayırdılar.

Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələri Avropa-Asiya

qarşılıqlı yaxınlaşması fonunda cərəyan edirdi.

Avropa ölkələri ilə ticarətdə Azərbaycan ipəyi, xüsusilə xam ipək

mühüm rol oynayırdı. Azərbaycanın xam ipəyinə tələbatın artması

Avropada kapitalist münasibətlərinin ilkin rüşeymiərinin meydana

gəlməsi, kapitalın ilkin yığımı deyilən prosesin başlanması ilə əlaqədar

idi. Beynəlxalq ipək ticarəti Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm rol

oynayırdı.

Qərb tacirləri Şamaxı, Təbriz və b. Azərbaycan şəhərlərindən ipəklə

yanaşı, cürbəcür parçalar, məşhur Azərbaycan xalçası, bəzək şeyləri,

ədviyyat və s. alıb aparırdılar. Azərbaycan tacirləri Hindistan ədviyyatı

ilə ticarətdə vasitəçilikdən böyük qazanc götürürdülər.

XV əsrin ortalanndan başlayaraq Azərbaycanın Qərbi Avropa

ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri daha çox siyasi xarakter almağa başladı.

Azərbaycan dövlətlərinin Qərb ölkələri ilə əlaqələrində xarici siyasi

amilin rolu artdı. Bu, Osmanlı fəthləri ilə əlaqədar idi. 1453- cü ildə

Şərqlə Qərb arasında qızıl körpü (236, s.240) olan Konstantinopolun

Türkiyənin əlinə keçməsi və bundan sonra həyata keçirilən Osmanlı

işğalları nəticəsində Avropa ilə Asiya arasında əsrlərlə davam edən

qarşılıqlı ticarət əlaqələri tarixində dönüş dövrü başlandı. Osmanlı

işğallarının gedişində Qara dəniz və Aralıq dənizi

97

Yaqub Mahmudov^

sahillərindəki. Ön Asiyadakı məşhur ticarət mərkəzləri Avropa-Asiya

ticarətindəki əvvəlki əhəmiyyətini itirdi.

Avropa-Asiya ticarətində vasitəçiliyin Türkiyənin əlinə keçməsi və

Osmanlı imperiyasının ağır gömrük siyasəti Azərbaycanın Avropa

ölkələri ilə ticarət əlaqələrinə, ümumiyyətlə Avropa-Asiya ticarətinə ağır

zərbə vurdu. Bununla əlaqədar olaraq Qara dəniz və Aralıq dənizi

ticarətində mənafeyi olan dövlətlərin Osmanlı imperiyasına qarşı birgə

mübarizəsi dövrü başlandı. "Türkiyə məsələsi" bu dövlətlərin xarici

siyasətində əsas məsələyə çevrildi.

Osmanlı imperiyasına qarşı antitürkiyə bloku yaratmağa çalışan

dövlətlər, sadəcə olaraq, xarici təcavüzə qarşı mübarizə siyasəti yeritmir,

özlərinin beynəlxalq iqtisadi və siyasi mənafeyini təmin etmək məqsədilə

Osmanlı imperiyasını aradan götürməyə çalışırdılar.

Qara dənizlə Aralıq dənizini, Avropa ilə Asiyanı əlaqələndirən

beynəlxalq ticarət yollarında hegemonluq üstündə qədim dövrlərdən

başlanan mübarizə davam edir, həm də daha kəskin xarakter alırdı.

Ayrı-ayrı dövlətlərin iqtisadi həyatında beynəlxalq ticarətin rolunun

artması ilə əlaqədar olaraq bu mübarizədə iştirak edən Avropa və Asiya

ölkələrinin sayı da artmaqda idi.

98


III FƏSİL AĞQOYUNLU DÖVLƏTİNİN AVROPA

ÖLKƏLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİ (XV əsrin

ikinci yarısı)

1. AĞQOYUNLU-AVROPA DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİNİN

BAŞLANMASI

Osmanlı dövləti Konstantinopolun fəthindən (1453) dərhal sonra

Avropada geniş müharibələrə başladı. Sultan II Mehmed öz hərbi

planlarını həyata keçirmək üçün Qərb dövlətləri arasındakı ixtilaflardan

məharətlə istifadə etdi. O, əvvəlcə Türkiyənin qərbdə ən qüdrətli rəqibi

olan Venesiya respublikasını bitərəfləşdirdi. 1454-cü il aprelin 18-də

Türkiyə ilə Venesiya arasında müqavilə bağlandı (559, s.l 17; 563, s.233;

496, s.lOO və b.). Bu müqaviləyə əsasən Venesiya respublikası Türkiyə

bazarlarında sərbəst ticarət hüququ qazandı; venesiyalılar Türkiyə

ərazisindən keçib müxtəlif Şərq ölkələrinə ticarətə gedə bilərdilər. Bunun

müqabilində onlar Osmanlı dövləti ərazisindən (o cümlədən boğazlardan)

keçərkən apardıqları və gətirdikləri, habelə Türkiyə bazarlarında

satdıqlan malların dəyərinin 2%-i qədər gömrük verməli idilər (559, s.l

17; 495, S.520 və b.). Venesiya hökuməti İstanbulda konsul da saxlaya

bilərdi. Bununla respublika Kiçik Asiyada hələ Bizans imperiyası zamanı

malik olduğu ticarət imtiyazlarını bir növ bərpa etdi; Türkiyə ilə

həmsərhəd olan Venesiya mülklərinin, müvəqqəti olaraq, təhlükəsizliyi

təmin olundu. Digər tərəfdən, həmin müqavilə ilə Venesiya ona qarşı

rəqabət və müharibə aparan İtaliya dövlətlərinə qarşı mövqeyini

möhkəmləndirdi.

1454-cü il sülhü Osmanlı dövləti üçün də əlverişli idi. XV əsrin

ortalarında Türkiyə öz hərbi-dəniz qüvvələrinin qüdrətinə görə

Venesiyadan geri qalırdı və buna görə də onunla dəniz vuruşmalarına

hələ hazır deyildi. Sultan II Mehmed, həm də Egey və Aralıq dənizi

hövzəsindəki işğallarında, o cümlədən İtaliya dövlətlərinə qarşı

müharibələrdə Venesiya donanmasından istifadə etmək niyyətin-

99

Yaqub Mahmudov-

də idi. Beləliklə, II Mehmed o zaman Avropada "türk təhlükəsi"nə qarşı

mübarizə apara biləcək və antitürkiyə blokunun təşkilatçısı olacaq ən

qüdrətli dövlətlərdən birini - Venesiyanı müvəqqəti də olsa,

bitərəfləşdirə bildi. Qərbdə Osmanlı işğalları üçün əlverişli şərait

yarandı.

Venesiya respublikası özünün Şərq ölkələri ilə, o cümlədən

Azərbaycanla ticarət mənafeyini güdərək XV əsrin 60-cı illərinə- dək

nəinki Qərb dövlətlərinin antitürkiyə koalisiyasına qoşulmaq haqqında

çağırışlarına cavab vennədi, əksinə, Türkiyə ilə bağladığı 1454-cü il

müqaviləsini 1460-cı ildə yenilətdi (209, s.155). T.akin Türkiyənin

Venesiya ilə bu müvəqqəti yaxınlaşması, heç də II Mehmedin Venesiya

respublikasını Asiya-Avropa ticarətində vasitəçilikdən sıxışdırmaq, hətta

Venesiya daxil olmaqla bütün İtaliyanı fəth etmək {455, s.53, 59)

siyasətindən əl çəkməsi demək deyildi.

Beləliklə, Konstantinopolun alınmasından sonra Avropa

istiqamətində genişlənməkdə olan Osmanlı işğallarının ilk dövründə

Qərb dövlətlərinin Türkiyə əleyhinə hərbi-siyasi ittifaqının təşkilatçısı

kimi Venesiya respublikası deyil, Roma papaları çıxış etməyə başladılar.

Bu da təsadüfi deyildi. Osmanlıların qərbə doğru irəliləməsi. Balkan

yanmadasındakı işğallar Roma papalarının da mənafeyinə toxunurdu.

Çünki papalar çoxdan Balkan xalqlarını katolikləşdirmək, bununla da öz

dini-siyasi təsir dairələrini şərqə doğru genişləndirmək siyasəti

yeridirdilər. Buna görə də katolik kilsəsinin başçılan öz "həyəcanlı"

çağırışları ilə Avropa dövlətlərini, o cümlədən Balkan xalqlarını

artmaqda olan təhlükəyə qarşı vahid cəbhədə "səlib yürüşü"nə

çağırırdılar. Lakin papaların bu siyasətinin arxasında onların Balkan

xalqlannı katolikləşdirmək (169, S.9, 10, 23 və s.), həmçinin Avropa

xalqlarının diqqətini bu zaman katolik kilsəsinə qarşı başlamaqda olan

reformasiya hərəkatından yayındırmaq kimi əsl niyyətləri gizlənirdi.

Roma papaları Konstantinopolun fəthindən dərhal sonra - 1453-cü il

sentyabrın 30-da xüsusi fərmanla - bulla ilə bütün Avropa xalqlarını

türklərə - "kaf:rlər"ə qarşı "səlib 3dirüş"ünə çağırdılar (372, s. 122; 587,

s.5). Papa nümayəndələri Osmanlılara qarşı "səlib

100


yürüşü" təbliğatı aparmaq üçün İspaniya, Fransa, Almaniya, Niderland,

Macarıstan və b. ölkələrə göndərildilər.

Katolik kilsəsinin başçıları Osmanlı dövlətinə qarşı "səlib yürüşü"

təbliğatının müvəffəqiyyətini təmin etmək üçün eyni zamanda İtaliya

dövlətləri arasında barışıq yaratmağa çalışırdılar. Məsələn, papa V

Nikolayın (1447-1455) vasitəçiliyi ilə Venesiya respublikası və Milan

arasında 30 ilə qədər davam etmiş müharibəni dayandıran sülh

müqaviləsi (Lodi, 9 aprel 1454-cü il) bağlandı (497, s.80; 503, S.299 və

s.). Papanın səyləri ilə bu sülhə sonradan Neapol krallığı və Florensiya

da qoşuldu. Beləliklə, İtaliya dövlətləri 1455-ci ilin martında 25 il

müddətinə "İtaliyada sülh, əmin-amanlıq və müqəddəs xristian dininin

müdafiəsi naminə ümumitaliya liqası" adlı ittifaqda birləşdilər (360, s.

107). Stefano İnfessura bu ittifaqda birləşən dövlətlərin "türklərə qarşı

birgə hücuma keçmək qəranna gəldiklərini" göstərir (18, s.53). O.Pirlinq

isə 1455-ci il liqasını "dinsizlərə (türklərə - Y.M.) qarşı müdafiə və

hücum ittifaqı" (372, s.l22) adlandırır. Lakin katolik kilsəsi və Roma

papalarının məddahları olan hər iki müəllifin fılad obyektiv reallıqdan

eyni dərəcədə uzaqdır. Çünki 1455-ci il sülhü "hücum ittifaqı" deyil,

əslində "türk təh- lükəsi"nin artması qarşısında təşvişə düşən İtaliya

dövlətləri arasında müvəqqəti barışıq müqaviləsi idi. Aralıq dənizində

hegemonluq iüstündə Venesiya ilə rəqabət aparan Neapol krallığı.

Şimali İtaliyadakı işğalları ilə Milanla toqquşan Venesiya respublikası,

öz qonşularının (yəni Venesiyanın) Şərq ticarətindən əldə etdiyi gəlirə

həsəd aparan və Asiya ölkələri ilə ticarətdən sıxışdırılan Genuya ilə

Florensiyanın Osmanlı dövlətinə qarşı vahid, möhkəm hərbi ittifaqda,

özü də "hücum ittifaqında" birləşməsi mümkün deyildi*.

Bununla belə, papalar "səlib yürüşü" təbliğatını genişləndirməkdə

idilər. Məsələn, 1461-ci ilin martında papa yanında ancaq

* Bunu belə bir fakt aydın sübut edir ki, papa V Nikolayın vasitəçiliyi nəticəsində Venesiya ilə Milan arasında bağlanmış 1454-cü il 9 aprel tarixli Lodi sülhündən cəmi 9 gün sonra, aprelin 18-də Venesiya Türkiyə ilə müqavilə bağladı və 1463-cü ilə qədər həmin müqaviləyə sadiq qaldı. Venesiyahlar Türkiyə ilə, onun ərazisi vasitəsilə Şərqlə ticarəti davam etdirdilər. Həmin müqavilə haqqında bax: 559. s.l 17; 563. s.233; 496, s.lOO və s.

101

Yaqub Mahmudov.

Osmanlı dövlətinə qarşı səlib yürüşü təşkil etmək üçün xüsusi kardinallar

komitəsi yaradıldı (372, s.153). 1462-ci ilin yayında papa "müqəddəs

yürüş" üçün vəsait toplamaq məqsədilə yeni vergilər alınması barədə

sərəncam verdi (18, s.54). Türkiyəyə qarşı hərbi xərclər üçün pul

toplamaqdan ötrü xüsusi kassa yaradıldı (372, s. 196). Roma papaları

Türkiyəyə qarşı vuruşan ölkələrə silahlı yardım da göstərirdilər (18; 226,

s.237; 138, s.193; 372, s.150; 480, S.72; 526, s.90 və s,).

Lakin papaların bütün bu səyləri XV əsrin 50-ci illərində və 60-cı

illərinin əvvəlində Avropada vahid antitürkiyə bloku yaradılması ilə

nəticələnmədi. Bunun mühüm bir səbəbi Qərb dövlətləri arasında dərin

ixtilaflarla izah edilirsə, digər səbəbi Osmanlı işğallarına hamıdan əvvəl

məruz qalmış Balkan slavyanları və yunanlar arasında katolik məzhəbinə

olan dərin nifrətlə əlaqədar idi. Üçüncü bir tərəfdən XV əsrdə Roma

papaları, artıq, özlərinin keçmiş nüfuzlarını itirmişdilər (205, s.143; 507,

s.l91 və s.). Bu zaman onlar nə dini, nə də siyasi təsirlərinə görə

Avropanı hərəkətə gətirə biləcək qüvvə deyildilər. Bu da mühüm amil idi

ki. Sultan II Mehmed Qərb dövlətləri arasındakı ixtilafları düzgün

qiymətləndirir, zərbə hədəfini sərrast seçirdi. Osmanlı hücumlarına

bilavasitə məruz qalmayan Qərb dövlətləri, növbə hələlik onların

özlərinə çatmadığı üçün. Balkan yarımadasının işğalını kənardan seyr

edirdilər.

II Mehmedin işğalları genişləndikcə Qərb dövlətləri arasında vahid

antitürkiyə bloku yaradılması barədə danışıqlarda fəallıq artır,

Osmanlılara qarşı bİrgə mübarizə cəbhəsinə yeni-yeni dövlətlər

qoşulurdu. Belə ki, XV əsrin 60-cı illərinin əvvəlində Türkiyənin Balkan

yarımadası və Egey' hövzəsində möhkəmlənməsi ilə Osmanlı-Venesiya

ziddiyyətləri son həddə çatdı. Venesiyanın Bal- kandakı mülkləri

Türkiyənin əlinə keçdi. Osmanlı qoşunlan Venesiya respublikasını

Moreyanın sahil məntəqələrindən, ümumiyyətlə Egey hövzəsindən də

sıxışdırmaqda idi. Beləliklə, Şərq ticarətində vasitəçilikdən əli çıxan

Venesiya respublikası vaxtı ilə Aralıq dənizi və Egey hövzəsində ələ

keçirdiyi mühüm hərbi-strateji

102


məntəqələri də itinnəyə başladı. Bu da 1463-cü il iyulun 28-də 16 ilə

qədər davam edən (1463-1479) Venesiya-Türkiyə müharibəsinin

başlanması ilə nəticələndi.

Venesiya respublikasının Türkiyə əleyhinə müharibəyə başlaması

ilə Qərbdə antitürkiyə blokunun yaradılmasına yönəlmiş danışıqlarda

müəyyən canlanma əmələ gəldi. Bundan sonra, Avropada Osmanlı

imperiyasına qarşı danışıqlann əsas təşkilatçısı Roma papası deyil,

Venesiya respublikası oldu. Venesiya senatında müzakirə və təsdiq

olunmuş məxfi tapşırıqlarla silahlanmış respublika diplomatları Osmanlı

imperiyasına qarşı danışıqlar aparmaq üçün müxtəlif Avropa və Asiya

dövlətlərinə yola salındılar.

Venesiya respublikasının Türkiyə əleyhinə ittifaqa girmək

çağırışına ilk səs verən Macarıstan oldu. Macarıstan Osmanlıların

Serbiyanı (1459) və Bosniyanı (1463) almasından narazı idi və gec-tez

Türkiyə təcavüzünə məruz qalacağından ehtiyat edirdi. Buna görə də

1463-cü il sentyabrın 12-də Venesiya ilə Osmanlılara qarşı ittifaq bağladı

(580, s. 177-178; 563, s.234; 587, s.112 və s.). Əldə edilmiş razılığa

əsasən, müttəfiqlər Türkiyəyə qarşı eyni zamanda hücuma keçməli,

Venesiya Yunanıstanın sahil məntəqələrini, Macarıstan isə Bolqarıstan,

Serbiya və Bosniya daxil olmaqla slavyan torpaqlarını zəbt etməli idi.

1463- cü il dekabrın 9-da Türkiyəyə qarşı Venesiya

respublikası ilə Papalıq və Burqundiya hersoqluğu arasında da ittifaq

bağlandı (455, S.69; 494, s.522 və s.).

Venesiya respublikası 1463-cü ildə Osmanlı dövlətinə qarşı

mübarizə aparan Albaniya xalq azadlıq hərəkatının başçısı İskən- dər

bəylə (Skanderbeq) də əlaqələri genişləndirdi. İki tərəf arasında

bağlanmış müqaviləyə görə, respublika ona pul və silahla yardım

göstənnəli, Venesiya donanması Albaniya sahillərində Türkiyəyə qarşı

hərbi əməliyyat aparmalı idi (547, s.196).

Venesiya hökuməti Osmanlı dövlətinə qarşı Yaxın və Orta Şərqin

beynəlxalq həyatında əmələ gələn dəyişiklikləri də diqqətlə izləyirdi.

1463-cü il dekabrın 2-də respublika senatı Türkiyəyə qarşı Asiyada

Qaraman bəyliyi ilə ittifaqa girməyi qərara aldı

103

Yaqub Mahmudov

(70.2, s. 102-103). Həmin qərarı yerinə yetirmək üçün Andrea Komaro

Qaramana göndərildi*. O, Qaraman əmirini Türkiyəyə qarşı müharibəyə

təhrik etməli, ilk yardım olaraq 6 iri hərb gəmisi (qaler) göndəriləcəyini

bildirməli idi**. Həmin Venesiya donanmasının köməyi ilə tutulacaq

Türkiyə ərazisi Qaraman bəyinə vəd olunurdu; müqabilində Qaraman

hakimi Venesiyanın razılığı olmadan Osmanlı dövləti ilə heç bir saziş

bağlamamalı idi (70.2, S.103). Bu zaman Osmanlı təcavüzü ərəfəsində

olan Qaraman bəyliyi Venesiya hökumətinin təklifini qəbul etdi (70.3,

s.l04).

1464- cü ildə, Qaraman hakimi İbrahim bəyin ölümü ilə əlaqədar

olaraq, Venesiya hökuməti yenə də həmin Andrea Komaronu 400

dukatlıq qiymətli hədiyyələrlə 1463-cü il müqaviləsini yenilətmək üçün

Qaraman sarayına - Konyaya yola saldı (70.3, s.104).

Venesiya senatının 1463-cü il 2 dekabr tarixli qərarına əsasən

Türkiyəyə qarşı danışıqlar aparmaq üçün Nikola Kanal Fransaya, Marko

Don isə Burqundiyaya yola salındı (70, s.3). Venesiya hökuməti 1464-cü

il dekabrın 4-də Türkiyəyə qarşı Kiprlə də ittifaq bağlamağı qərara aldı.

Marko Kornaro senatın qərarını icra etmək üçün Kiprə göndərildi (499,

s.623). Kipr rəsmi olaraq Türkiyəyə qarşı mübarizə aparan dövlətlər

sırasına daxil oldu. 1468-ci ildə

* Venesiya ilə Qaraman arasında hələ 1453-cü ildə də bir müqavilə bağlanmışdı. Boğazlar Türkiyənin əlinə keçəndən sonra Qara dəniz ticarətindən sı- xışdınlan Venesiya həmin müqaviləyə əsasən Qaraman ərazisi vasitəsilə Şərqlə geniş ticarət imtiyazları ələ keçimıişdi. Osmanlı Türkiyəsindən narazı olan iki dövlət arasında bağlanmış bu müqavilə, şübhəsiz ki, həm də siyasi xarakter daşıyırdı. Bununla belə, Venesiya diplomatı Covanni Moçeniqo və Qaraman əmiri İbrahim bəyin imzaladıqları 1453-cü il müqaviləsini türk tarixçiləri İ.H.Uzunçarşılı və S.Tanselin ancaq zahirən ticarət müqaviləsi, əslində isə Osmanlılara qarşı bir ittifaq kimi qiymətləndirmələri (585, s.124; 574, S.283) həqiqətə uyğun gömnmür. İtalyan mənbələri isə bu müqaviləni ancaq ticarət bağlaşması kimi qeyd edir (70,s.3). Əlbəttə, bu cür mövqe də birtərəflidir. Həqiqətən də Venesiya Türkiyə ilə 1463-1479-cu illər müharibəsinin başlanmasına qədər Osmanlılara qarşı hər hansı dövlətlə, o cümlədən Qaramanla açıq hərbi-siyasi ittifaqa girməkdən çəkinirdi.

** Malipiyero bu gəmilərin 6 yox, 7 olduğunu göstərir (85, s.34).

104


Kipr kralı II Yakovun venesiyah Katerina Komaroya* evlənməsilə

Venesiya respublikası Kiprdə daha da möhkəmləndi.

Avropa və Asiya dövlətlərinin vahid antitürkiyə blokunun

yaradılmasında Ağqoyunlu dövləti də feal iştirak edirdi. Ağqoyunlular

Qərb ölkələri ilə hələ Azərbaycanda haldmiyyətə gəlməzdən çox əvvəl

əlaqə yaratmışdılar. Buna göra də Ağqoyunlu - Türkiyə münasibətləri

kimi Ağqoyunlu-Avropa əlaqələri tarixində də iki dövr aydın nəzərə

çarpır. Birinci dövr, daha doğrusu ilk d i p l o m a t i k ə l a q ə l ə r d ö v r ü

Ağqoyunluların hələ Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməzdən əvvəl Qərb

dövlətləri ilə saxladıqları diplomatik əlaqələri əhatə edir. İkinci dövrə - Avropa

ölkələri ilə g e n i ş d i p l o m a t i k ə l a q ə l ə r d ö v r ü n ə isə Uzun

Həsənin Qaraqoyunlu Cahan şah (1467) və Teymuri Əbu Səid (1468) üzərində qələbələrindən sonra Qərblə saxlanılan əlaqələr daxildir. Bu

dövrlərin hər birində əlaqə saxlayan tərəflərin hərasinin öz mənafeyi, öz

siyasi xətti vardı.

A v r o p a ö l k ə l ə r i i l ə i l k d i p l o m a t i k ə l a q ə l ə r

d ö v r ü . Ağqoyunluların xristian ölkələri ilə münasibətləri Trabzon

yunan dövlətilə əlaqələrdən başlanır. Trabzon imperatorları özləri

Osmanlılara qarşı Qərb ölkələri ilə geniş əlaqə saxladıqları kimi, sülalə

qohumları olan Ağqoyunluların da Avropa ölkələri ilə əlaqələrində

vasitəçilik edirdilər. Trabzon sarayı vasitəsilə Ağqoyunlularla Qərb

ölkələri arasında qohumluq münasibətləri də yaranmışdı**.

Konstantinopolun fəthindən sonra, Trabzonun Qərb ölkələri ilə

əlaqələri genişləndikdə Ağqoyunlu dövləti də bu münasibətlərə cəlb

olundu. Bu zaman Türkiyəyə qarşı Avropada qızğın səlib yürüşü təbliğatı

aparan Roma papaları III Kalikst (1455-1458), II Piy (1458-1464) və II

Pavel (1464—1471) Osmanlıların arxasında - Kiçik Asiyada olan türk

islam dövlətlərini də sultana qarşı qaldırmağa çalışır, bunun üçün birinci

növbədə Ağqoyunlularla danışıqlar aparırdılar (480, S.71). Roma

papası bu zaman öz elçisi Bolonyalı Lü-

* Ana tərəfdən keçmiş Trabzon imperatorları nəslinə bağlanan bu qadın vasitəsilə Kiprlə Ağqoyunlu sarayı arasında da sülalə qohumluğu yarandı. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Avropa ölkələri ilə əlaqələrində Kiprdən fəal surətdə istifadə edirdi. **Dəspinə Xatunun bacısı qızları - Florensa, Lukretsiya, Valensa və Violanta Venesiya zadəganlarına ərə verilmişdilər.

105

Yaqub Mahmudov.

doviqi* Trabzona göndərərək, Osmanlı dövlətinin arxasında. Uzun

Həsənin başçılığı altında bir antitürk koalisiya yaratmağa çalışırdı (405, S.135).

II Mehmedin Konstantinopolu almasından sonra Avropa ölkələri ilə

ticarət münasibətləri məhdudlaşmış gürcü knyazları (333, S.32; 185,

s.263) da 1458-ci il Ağqoyunlu-Papa-Trabzon ittifaqına qoşuldular (574,

s.263; 460, s.263).

Trabzon və Ağqoyunlu dövləti ilə Qaraman bəyliyi arasında da

müttəfiqlik münasibətləri vardı.

Beləliklə, Trabzondan sonra gürcü knyazları, Ağqoyunlu Uzun

Həsən, Qaramanlı İbrahim bəy və İsfəndiyaroğlu İsmayıl bəylə

danışıqlar aparan papa elçisi Bolonyalı Lüdoviq 1460-cı ildə "Şərq

ölkələrini təmsil edən" bir elçi heyətinin başında Romaya yola düşdü

(574, s.263). Lakin çox çəkmədən papa II Piyin acizliyini görən Şərq

elçiləri Romanı tərk etdilər. II Mehmed isə öz düşmənlərinə qarşı

qətiyyətli hərəkət etdi: 1461-ci il oktyabnn 26-da Türkiyəyə qarşı Asiya

və Avropa dövlətləri arasındakı diplomatik əlaqələrdə vasitəçilik edən

Trabzon yunan imperiyasının varlığına son qoydu.

Trabzonun Türkiyənin əlinə keçməsilə Qara dənizə yeganə çıxış

yolundan məhrum olan, həmçinin əski müttəfiqini və Avropa ölkələri ilə

əlaqə saxladığı çox əlverişli strateji məntəqəni itirən Ağqoyunlu dövləti

Qərb ölkələri ilə, o cümlədən Roma papaları, Kipr krallığı, Rodos səlibçi

dövləti və başqa ölkələrlə əlaqələrini daha da genişləndirdi.

Ağqoyunlu dövləti ilə Osmanlıların qərbdəki əsas rəqibi olan

Venesiya respublikası arasında daha geniş diplomatik əlaqələr vardı. Bu

əlaqələr 16 ilə qədər davam edən Venesiya-Türkiyə müharibəsinin

(1463-1479) başlanması ilə daha müntəzəm xarakter aldı.

1463-cü il dekabrın 2-də Venesiya senatında Ağqoyunluları

antitürkiyə koalisiyasına cəlb etmək haqqında xüsusi məsələ müza-

* Bolonyalı Lüdoviq bundan sonra daha bir dəfə - 1475-ci ildə diplomatik danışıqlar aparmaq üçün Azərbaycana gəlmiş, həmin il mayın 30-da Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən qəbul olunmuşdur (bu haqda geniş məlumat üçün hax: 263, s. 104—105).

106


kirə olundu (70.2, s. 102-103). Senat Osmanlı Türkiyəsinə qarşı

Ağqoyunlu dövləti ilə hərbi ittifaq bağlamağı qərara aldı*. Həmin qərara

əsasən Venesiya diplomatı Lazaro Kvirino Ağqoyunlularla müqavilə

bağlamaq üçün Uzun Həsən sarayına yola salındı (246, s.64-65; 256,

s.38-39; 260, s.21; 275, s.6I).

Bu zaman Qaraqoyunlu Cahan şaha qarşı mübarizəni başa

çatdırmaq üçün onun müttəfiqi Sultan II Mehraedin başını daim Qərb

dövlətləri ilə müharibəyə qarışdırmaq siyasəti yeridən Uzun Həsən, hələ

Lazaro Kvirino Ağqo3mnlu sarayına çatmamış, öz elçilərini İtaliyaya

göndərdi. 1464-cii il martın 13-də dörd nəfərdən ibarət Ağqoyunlu

səfirliyi Venesiyaya gəldi (70, s.3). Ağqoyunlu dövləti ilə Venesiya

arasında Türkiyəyə qarşı ittifaq bağlandı. Əldə olunmuş razılığa əsasən

1465-ci ilin yazında Venesiya donanması dənizdən, 60 min nəfərlik Uzun

Həsən süvariləri isə qurudan İstanbul istiqamətində hücuma keçməli,

tərəflər bir-biri ilə razılaşdırmadan Türkiyə ilə sülh bağlamamalı idilər

(85, s.33).

Ağqoyunlu elçilərinin vətənə qayıtması münasibəti ilə - 1464- cü il

sentyabrın 26-da Venesiya senatının xüsusi yığıncağı oldu. Senat

Ağqoyunlu-Venesiya müqaviləsini təsdiq etdi; Uzun Həsənə "məhəbbət

nişanəsi olaraq" göndəriləcək hədiyyələr və Ağqoyunlu diplomatlarına

veriləcək bəxşişlər üçün xəzinədən vəsait ayırdı; Uzun Həsən elçilərinin

Suriyaya çatması üçün lazım olan bütün xərcləri Venesiya respublikası

öz üzərinə götürdü (70.4, s. 105-106). Senatın həmin yığıncağında

Venesiya hökumətinin Ağqoyunlu hökmdarına yazdığı məktub da

müzakirə olundu. Bu məktubdan aydın olur ki, Osmanlılara qarşı

müharibədə Venesiya ilə birlikdə Papalıq, Burqundiya hersoqluğu və

Macarıstan da Ağqoyunlularla vahid cəbhədə çıxış edəcəkdi. Venesiya

Uzun Həsənin fəth edəcəyi bütün Osmanlı torpaqlarını ona vəd edir

(70.4, s. 105-106), lakin Kiçik Asiyanın Aralıq dənizi sahili boyunca

ərazini, xüsusilə buradakı liman şəhərlərini özünə

* Senatda müzakirələr zamanı Osmanlı dövlətinə qarşı Ağqoyunlularla hərbi ittifaqa girmək barədə qərarın lehinə 110, əleyhinə 16 nəfər səs vermiş, 3 nəfər bitərəf qalmışdı (70.2, s. 102-103).

107

Yaqub Mahmudov_

götürürdü (70, s.4) ki, bu da antitürkiyə siyasəti yeridən dövlətlərin

özlərinin də qəsbkarlıq planları olduğunu aydın göstərir*.

Danışıqları müvəffəqiyyətlə başa çatdıran Ağqoyunlu diplomatları

vətənə qayıtmaq üçün Venesiyadan gəmilərlə Beyruta yola düşdülər.

Rodos adasında admiral Pyetro Moçeniqo Venesiyanın Aralıq

dənizindəki hərbi dəniz qüvvələrini Ağqoyunlu diplomatlarına nümayiş

etdirdi və bildirdi ki, qarşıdakı müharibədə həmin donanma Uzun

Həsənin sərəncamına əsasən hərəkət edəcəkdir**.

1465- ci ildə Venesiyaya Həsən Əzən adlı daha bir Ağqoyunlu

diplomatı gəldi. O, Uzun Həsən və arvadı Dəspinə xatunun - Teodoranm

məktublanm Venesiya hökumətinə təqdim etdi. Bu məktublarda

Ağqoyunlu dövlətinin tezliklə Osmanlılara qarşı müharibəyə qalxacağı

bildirilir və Venesiya respublikasına təklif olunurdu ki, özü ilə birlikdə

başqa xristian dövlətlərini də Türkiyə əleyhinə qaldırsın (246, s.63-67;

255, s.32-33; 256, s.37-43).

Venesiya hökuməti 1466-cı il 27 fevral tarixli cavab məktubunda öz

müttəfiqini qərbdə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatların gedişi ilə tanış

edir və Ağqoyunlu hökmdarından xahiş edirdi ki, Kiçik Asiya

hakimlərini də antitürkiyə blolcuna cəlb etsin (70.5, s. 107-108).

Müttəfiqlər, yəni Ağqoyunlu dövləti və Venesiya respublikası hər iki

cəbhədə - Avropa və Asiya cəbhələrində hərbi əməliyyatların gedişi

barədə Venesiyanın Hələbdəki konsulu vasitəsi ilə əlaqə saxlamalı idilər

(70.5, s. 107-108).

Venesiya hökuməti, müvafiq dəyişikliklər etməklə. Uzun Həsənin

arvadı Dəspinə xatuna - Teodoraya da eyni məzmunda məktub göndərdi.

Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə əlaqələri genişlənməkdə idi.

XV əsrin 50-60-cı illərində Uzun Həsən Trabzon )oınan

* Uzun Həsənə yazılmı.ş bu məktubun məzmunu Venesiya senatının 26/IX-1464-CÜ il tarixli qərarının mətni içərisində verilir (70.4, s. 105-106).

** Ağqoyunlu Uzun Həsənin 1464-cü ilin martında Venesiyaya göndərdiyi bu səfirliyin fəaliyyəti haqqında gen.ş məlumat üçün bax\ 246, s.63-67; 255, s.32-33; 256, s.37-43 və b.

108


dövləti, Papalıq və Venesiya respublikası ilə, onların vasitəçiliyi ilə,

həmçinin Kipr, Rodos, Macarıstan, Albaniya və b. dövlətlərlə diplomatik

əlaqələr yaratmışdı. Nəticədə, XV əsrin 60-cı illərində Osmanlı

imperiyasına qarşı müxtəlif Asiya və Avropa dövlətlərindən ibarət bir

hərbi-siyasi ittifaq yarandı. Ağqoyunlu dövləti və Venesiya

respublikasının başçılıq etdikləri bu ittifaqa Şərqdə - Qa- raman bəyliyi,

Trabzon yunan dövləti, habelə Osmanlı təcavüzündən ehtiyat edən bəzi

xırda Kiçik Asiya bəylikləri, Qərbdə - Papalıq, Macarıstan, Burqundiya

hersoqluğu, Albaniya, Kipr krallığı, Rodos daxil idi.

Bundan əlavə, İtaliya dövlətləri də öz aralannda "türk təhlükə- si"nə

qarşı, formal da olsa, ittifaq bağlamışdılar.

Lakin hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, bütün bu dövlətlər

Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə çıxış etmədilər. Çünki

antitürkiyə blokunun qərbdəki üzvləri arasında dərin ixtilaflar vardı.

Hətta, Türkiyə ilə müharibə vəziyyətində olmasına baxmayaraq, özünün

İtaliyadakı rəqiblərindən ehtiyat edən Venesiya respublikasının özü belə,

Osmanlılara qarşı tam qüvvəsi ilə çıxış etmirdi. Venesiya hökuməti bu

zaman öz düşmənini, əsasən Ağqo- yunluların əli ilə məğlub etmək

siyasəti yeridirdi.

Qərb dövlətləri ilə əldə olunmuş razılığa baxmayaraq, Qoyluhi- sar

toqquşmaları və Uzun Həsənin 1464-cü il Qaraman səfəri istisna

edilməklə, XV əsrin 60-cı illərində Ağqoyunlu dövləti də Osmanlı

imperiyasına qarşı hərbi əməliyyata başlamadı. XV əsrin 50-60-cı illəri

paytaxtı Diyarbəkr olan kiçik Ağqoyunlu dövlətinin beynəlxalq

vəzi)^ətinin ən böhranlı dövrü idi. Bu zaman Ağqoyunlu dövləti üçün

şərqdən Teymurilərlə ittifaqda olan Qaraqoyunlu dövləti, qərbdən isə

bütün Kiçik Asiyanı öz hakimiyyəti altına salmağa çalışan Osmanlı

imperiyası təhlükə törədirdi. Görkəmli sərkərdə və diplomat olan Uzun

Həsən Yaxın və Orta Şərqin Ağqo- yunlulara qarşı düşmən cəbhədə

birləşmiş bu üç böyük dövlətinə qarşı düzgün xarici siyasət xətti

müəyyən etdi: XV əsrin 50-60-cı illərində bütün diqqəti Qaraqoyunlu

Cahanşaha və onun müttəfiqi olan Teymuri Əbu Səidə qarşı yönəltdi. Bu

çətin mübarizədə o,

109

Yaqub Mahmudov-

arxadan - qərbdən təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Avropa dövlətləri

ilə, xüsusən bu zaman Türkiyə ilə müharibə vəziyyətində olan Venesiya

ilə geniş əlaqə saxlayır, diplomatik və hərbi xarakterli vədlərlə Qərb

dövlətlərini Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə təhrik edir, bununla

da II ıVIehmedin başını daim Avropada qarışdırmağa çalışırdı. Hələlik

Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətində əsas məsələ Qaraqoyunlulara və

Teymurilərə qarşı mübarizə idi. Osmanlı imperiyasını məğlub etmək

Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətinin baş məsələsinə çevrilməmişdi.

XV əsrin 60-cı illərinin sonuna yaxın həm Qərbdə, həm də Şərqdə

Osmanlı imperiyasına qarşı beynəlxalq münasibətlərdə əsaslı dəyişiklik

əmələ gəldi. Türkiyə Venesiya ilə müharibədə (1463-1479) üstünlüyü

qəti olaraq ələ keçirdi. 1470-ci il iyulun 12- də II Mehmed Yunanıstanın

şərqində Venesiyaya məxsus mühüm hərbi-strateji məntəqə olan iri

Evbeya* adasını fəth etdi (159, s.109-114; 142, s.49-50; 503, s.314-315;

559, s.124; 574, s.202- 205; 82, s.356 və s.). Bununla Venesiya Egey

hövzəsindən də sı- xışdırıldı. Türkiyə ilə müharibənin 1470-ci ilədək

olan dövrü Venesiyaya 1.200.000 dukata başa gəlmişdi (503, s.316).

Venesiya, artıq Osmanlılara qarşı müharibəni təkbaşına davam etdinnəyə

qadir deyildi. Odur ki, respublika bir tərəfdən Türkiyə ilə sülh

danışıqlarına başladı, digər tərəfdən isə Osmanlılara qarşı Avropa və

Asiya ölkələri ilə diplomatik əlaqələrini genişləndirdi. Bu zaman

Osmanlı imperiyasının hərbi-siyasi təzyiqini, artıq, daha yaxından hiss

edən Qərb dövlətləri Türkiyə əleyhinə danışıqlarda əvvəlkinə nisbətən

fəal iştirak etməyə başladılar. Nəticədə, 1470-ci ildə İtaliya dövlətləri

arasında hələ 1454-cü ildə bağlanılmış Lodi müqaviləsi bərqərar olundu.

1471-ci ildə Neapol krallığı ilə Venesiya arasında Türkiyəyə qarşı ittifaq

bağlandı (574, s.207; 587, s.41). 1472-ci il iyunun 18-də Burqundiya

hersoqu İgid Kari da bu ittifaqa qoşuldu (574, s.207). Həmin ildə

Rodosla Venesiya arasında da müqavilə imzalandı (587, s.li8). Elə bu

zaman II Mehmedə qarşı

* Bu ada manbələrda Neqropont, Aqriboz və ya Aqripont da

adlanır. 110


Papalıq, Venesiya və Neapol la-allığından ibarət ayrıca bir hərbi ittifaq

da meydana gəldi (494, s.527).

Beləliklə, Osmanlı imperiyasının sürətlə qərbə doğru irəliləməsi

XV əsrin 70-ci illərinə doğru Qərb dövlətlərinin ümumi təhlükəyə qarşı

yenidən qruplaşmasına səbəb oldu. Avropada antitür- kiyə koalisiyasına

qoşulan dövlətlərin sayı artmaqda idi.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, XV əsrin II yarısında

müxtəlif Asiya və Avropa dövlətlərinin antitürk koalisiyada

birləşməsinə dair elmi ədəbiyyatda bir sıra fikirlər mövcuddur. Məsələn,

görkəmli şərqşünas İ.P.Petruşevski XV əsrin 70-ci illərində Roma

papası IV Sikst (1471-1484) tərəfindən Osmanlılara qarşı Venesiya,

Papalıq, Neapol, Macarıstan, Ağqoyunlu dövləti, Kipr və Qara- mandan

ibarət qüvvətli liqa yaradıldığını* qeyd edir (366, s.173). Prof

C.İbrahimov isə, əksinə, Osmanlılara qarşı ittifaq yaratmaq planının

ümumiyyətlə baş tutmadığını yazır (176, s.43). O, bu fikri əsaslandımıaq

üçün "türk təhlükəsi"nə qarşı mübarizə aparan dövlətlər arasında kəskin

ziddiyyətlər olduğunu göstərir (176, s.43), lakin təəssüf ki, bu

ziddiyyətləri konlaetləşdirmir.

Əlbəttə, XV əsrin II yarısında Osmanlı imperiyasına qarşı Asiya və

Avropa dövlətlərinin vahid hərbi-siyasi koalisiyasının yaranması tarixi

faktdır. Özü də bu fakt konkret sənədlərlə sübut olunur. Yuxanda bu

məsələdən geniş bəhs etdiyimizdən biz bir daha həmin məsələ üzərinə

qayıtmağa ehtiyac duymuruq. Lakin antitürki- yə koalisiyası,

İ.P.Petruşevskinin israrının əksinə olaraq, "qüvvətli liqa" da deyildi.

Bunu hər şeydən əvvəl, hadisələrin sonrakı gedişi, daha doğrusu, real

tarix sübut edir. Çünki Ağqoyunlu dövləti əldə olunmuş razılığa əsasən

1472-ci ildə Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxdıqda onun qərbdəki

müttəfiqləri, hətta Osmanlılarla müharibə vəziyyətində olan Venesiya

respublikasının özü belə. Uzun Həsən qoşunları ilə eyni zamanda hərbi

əməliyyata başlamadılar. Bunun

* Biz yuxanda qeyd elmişdik ki, antitürkiyə koalisiyası XV əsrin 70-ci illərində deyil, hələ həmin əsrin 60-cı illərində yaranmışdı. Özü də bu ittifaqın üzvlərinin sayı İ.P.Petruşevskinin yazdığından daha çox idi. Bu haqda monoqrafiyanın müvafiq səhifələrində bəhs olunub.

111

Yaqub Mahmudov-

başlıca səbəbi antitürkiyə blokunun qərbdəki üzvləri arasında olan dərin

mənafe ziddiyyətləri idi.

Bəzi faktlara müraciət edək. Əvvəla, Osmanlı imperiyasının real

təhlükə törətdiyi İtaliya haqqında. Bəhs etdiyimiz dövrdə İtaliya vahid,

mərkəzləşmiş dövlət halında birləşməmişdi. Dərin siyasi pərakəndəlik

dövrü keçirirdi. İnkişaf etmiş İtaliya şəhər-respublikalarının iqtisadiyyatı

daxili bazara deyil, xarici ticarətə, xüsusən Şərq ticarətinə əsaslanırdı.

Şərq bazarları üstündə rəqabət isə İtali- yadaxili münasibətlərə də fəal

təsir göstərir, pərakəndəliyi daha da dərinləşdirir, hətta, ayrı-ayrı İtaliya

dövlətləri arasında müharibələrə gətirib çıxarırdı. Bu baxımdan

Venesiya, Genuya, Florensiya və Piza şəhər-dövlətləri arasında kəskin

ziddiyyətlər vardı. Venesiya respublikası özünün yuxarıda göstərilən

ticarət rəqiblərini Şərq ticarətindən sıxışdırdığı üçün onlar Osmanlı

imperiyasının Venesiya üçün törətdiyi təhlükəni sevinclə qarşılayırdılar.

Genuya, Florensiya və b. şəhər-dövlətlər yaranmış vəziyyətdən istifadə

edib Venesiyanı Şərq ticarətindən sıxışdırmağa və özlərinin keçmiş

üstünlüklərini bərpa etməyə çalışırdılar. Məsələn, Genuya özünün Şərq

ticarətində əsas rəqibi olan Venesiyam zəiflətmək üçün hələ

Konstantinopolun alınmasında II Mehmedə yaxından kömək etmiş.

Osmanlı sultanı isə elə şəhəri fəth etdiyi gündəcə - 1453-cü il mayın

29-da Genuya höloımətinə bildirmişdi ki, genuyalılarm sərbəst ticarəti və

əmlaklarının toxunulmazlığı təmin olunacaqdır (90, S.24). 1460-cı ildə

Florensiya və Piza da Türkiyə ilə müqavilə bağlayaraq bu ölkənin

ərazisində bir sıra ticarət imtiyazları, həmçinin İstanbulda konsul

saxlamaq hüququ əldə etdilər (90, s.26). 1461-ci ildə Venesiya-Türkiyə

ziddiyyətləri kəskinləşdikdə İstanbuldakı Florensiya konsulu bundan

istifadə etdi; venesiyalılar şəhərdən qovuldular, onlara məxsus ticarət

məhəlləsində Florensiya tacirləri yerləşdirildi (456, s.66-67). 1463-cü

ildə Osmanlıların Bosniyanı fəth etməsi nəticəsində Venesiyanın

Adriatik sahilindəki mülkləri işğal olunmaq təhlükəsi qarşısında qaldığı

üçün Florensiya bu hadisəni sevinclə qarşıladı (456, s.68-70). Florensiya

və Genuya 1463-1479-cu illər Venesiya-Türkiyə müharibəsində Ve-

112


nesiyanm məğlubiyyətinə nail olmaq üçün Osmanlı dövləti ilə fəal

əməkdaşlıq edirdilər. Venesiyanın Şimali İtaliyada genişlənməsindən

narazı qalmış Milan hersoqluğu da 1463-1479-cu illər Venesiya-Türkiyə

müharibəsindən istifadə edərək Venesiyanı Şimali İtaliyadan tamamilə

sıxışdırıb çıxarmağa çalışırdı. Osmanlı imperiyasına qarşı eyni ittifaqa

daxil olmalarına baxmayaraq Venesiya ilə Neapol krallığı arasındakı

münasibətlər də gərgin idi. Bu iki dövlət Aralıq dənizi hövzəsi və Balkan

yarımadasında, xüsusilə Albaniyada möhkəmlənmək üstündə rəqabət

apanrdılar,

Antitürkiyə blokumun Avropadakı üzvlərindən biri, özü də II

Mehmedin hərbi müvəffəqiyyətləri yolunda ən ciddi maneələrdən biri

olan Macarıstan krallığına gəldikdə, bu dövlət Matyaş Hun- yadinin

(1458-1490) zamanında xüsusilə fəallaşmışdı. Matyaş Hunyadi Sultan II

Mehmedin Serbiya və Bosniya toıpaqlannı işğal etməsindən narazı idi. O,

həmin əraziləri özü zəbt edib Aralıq dənizinə çıxış yolu əldə etməyə

çalışırdı. Bu isə Neapol krallığı və Venesiyanın müvafiq siyasətinə zidd

idi.

Öz növbəsində Roma papaları da katolikliyi yaymaq pərdəsi altında.

Balkan yarımadasında möhkəmlənməyə çalışırdılar. Bu baxımdan

Papalıqla Venesiya, Neapol və Macanstan arasında da mənafe

ziddiyyətləri vardı.

Osmanlı imperiyasının hərbi müvəffəqiyyətləri Polşanı da təşvişə

salmışdı. 1475-ci ildə Krım xanlığının Osmanlılardan asılı dövlətə

çevrilməsi və Türkiyənin Qara dənizdə möhkəmlənməsi nəticəsində

Polşanın Qara dəniz vasitəsilə Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrinə ağır

zərbə dəydi (224, s.38-54; 190, s.156 və b.). Buna görə də Polşa Türkiyə

əleyhinə danışıqlarda iştirak etsə də. Osmanlı imperiyası kimi qüdrətli

dövlətlə üz-üzə gəlməkdənsə Baltik ticarətini genişləndirməyi, Ukrayna

və Belorusiya torpaqlan hesabına şərqə doğru genişlənməyi daha üstün

tutdu (190, s. 174-177).

Roma papaları Almaniyanı da Türkiyəyə qarşı "səlib müharibəsi "nə

qaldırmağa cəhd göstərdilər. Lakin bu zaman bir-birinin ərazisi hesabına

genişlənmək üstündə knyazların didişdiyi Almaniyada imperator

hakimiyyəti zəifləmişdi.

113

Yaqub Mahmudov_

Mənbələrdə XV əsrin II yarısında Burqundiya hersoqluğunun da

Osmanlılara qarşı müxtəlif dövlətlərlə, o cümlədən Ağqoyun- lularla

danışıqlar aparması haqqında məlumat vardır. Doğrudur, Burqundiya

hersoqları keçmişdə - Xaç müharibələri zamanında olduğu kimi Şərqə

yürüş etmək və burada torpaq mülkləri, çoxlu qənimət ələ keçirmək

xəyalında idilər. Lakin bəhs etdiyimiz dövrdə bu mümkün deyildi. Çünki

Burqundiya hersoqları bu zaman Fransa krallarının mərkəzləşdirmə

siyasətinə qarşı, yəni öz müstəqilliklərini saxlamaq uğrunda ölüm-dirim

mübarizəsi aparırdılar.

Avropanın Yüzillik müharibədən (1337-1453) yenicə çıxmış iki

böyük dövləti - Fransa və İngiltərə isə öz daxili problemləri ilə məşğul

idilər: Fransada mərkəzləşdirilmiş feodal dövləti yaratmaq uğrunda

mübarizə həlledici mərhələyə daxil olmuşdu; İngiltərədə isə Al və Ağ

qızılgül müharibələri (1455-1485) gedirdi.

Bəhs etdiyimiz dövrdə İspaniya da Osmanlı imperiyasına qarşı fəal

xarici siyasət yeridə bilməzdi. Çünki burada da mərkəzləşdirilmiş feodal

dövləti yaradılması prosesi başa çatmamışdı. Ölkənin Aralıq dənizi

sahillərini əhatə edən mühüm bir hissəsi - Qranada isə hələ də ərəblərin

hakimiyyəti altında idi; ərəblərə qarşı mübarizə hələ başa çatmamışdı.

Beləliklə, antitürkiyə koalisiyasının Qərbdəki üzvləri arasında dərin

mənafe ziddiyyətləri vardı. Bu dövlətlər Osmanlı imperiyasının qərbə

doğru genişlənməsindən təşvişə düşərək öz aralanndakı ixtilaflan

müvəqqəti olaraq "unutmuşdular". Buna görə də həmin koalisiya ancaq

zahiri birlik idi, başqa sözlə, formal xarakter daşıyırdı. II Mehmed

antitürkiyə blokunun üzvləri arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edib

onları ayrı-ayrılıqda məğlub edə bilərdi və etdi də. Hadisələrin sonrakı

gedişi bunu sübut etdi.

Antitürkiyə blokuna daxil olmayan Qərb dövlətlərinə gəldikdə, artıq

qeyd olunduğu kimi, onlar öz daxili problemləri ilə məşğul idilər.

Bütün bunları Türkiyəyə qarşı formal hərbi-siyasi birlik yaratmış

Qərb dövlətlərinin hamısı, o cümlədən Osmanlılarla müharibə

114


vəziyyətində olan Venesiya yaxşı hiss edirdi. Buna görə də XV əsrin

70-ci illərinə yaxın qərbdə Osmanlı imperiyasına arxadan zərbə vurmaq

ideyası yenidən canlandı və bu siyasət ön plana keçdi.

Roma papası və Venesiya hökuməti həmin siyasəti həyata ke-

çinnək üçün Böyük Moskva knyazhğını da Türkiyə əleyhinə ittifaqa

çəkməyə cəhd göstərdilər. Bu niyyətlə Roma papası IV Sikst keçmiş

Bizans imperatorları Paleoloqlann nəslindən olan (axırıncı Bizans

imperatoru XI Konstantinin qardaşı qızı) və uşaqkən Romaya aparılıb

katolik tərbiyəsi verilmiş Sofiya Paleoloqla Böyük Moskva knyazı III

İvamn izdivaca girməsinə nail oldu. Roma ilə Moskva arasında

1468-1472-ci illər arasında aparılan danışıqlardan sonra 1472-ci ilin

iyununda Sofiya Paleoloq Türkiyəyə qarşı səlib yürüşü təşkil etmək üçün

vəsait saxlanılan xəzinədən götürülmüş vəsait hesabına Moskvaya yola

salındı (372, s.l97). Roma papasının bu izdivacda iki başlıca məqsədi

vardı: birincisi, artıq qeyd olunduğu kimi. Böyük Moskva knyazını keçmiş

Bizans torpaqlarının qanuni varisi kimi Türkiyə əleyhinə müharibəyə

qaldırmaq; ikincisi isə Sofiya və onu müşayiət edən ruhanilər vasitəsilə

Rusiyada katolikliyi yaymaq. Lakin Roma papası və Venesiyanın Rusiya

ilə əlaqədar siyasəti də boşa çıxdı. Böyük Moskva knyazlığı qarşısında

hələ monqol əsarətinə qarşı mübarizəni başa çatdırmaq və rus torpaqlarım

Moskva ətrafında birləşdirmək kimi çətin vəzifələr dururdu*. Sofiya

Paleoloqla evlənmək məsələsinə gəldikdə, III İvan bu addımı rus

aristokratiyası içərisində və beynəlxalq aləmdə öz nüfuzunu artırmaq

üçün atmışdı (132, s.74-84 və b.).

Qərb dövlətləri Böyük Ordanı da Türkiyəyə qarşı yönəltməyə

çalışdılar. Bu məqsədlə Venesiya diplomatı Covanni Batista Trevi- zano

senatın 2 aprel 1471-ci il tarixli qərarına əsasən danışıqlar aparmaq üçün

Böyük Orda sarayına göndərildi. Lakin Qərb dövlətlərinin bu cəhdi də

heç bir fayda venuədi (197, s.59; 372, s.l77).

* Roma papasının Rusiyanı katolikləşdinnək siyasəti də baş tutmadı. Bonum- bre başda olmaqla Sofiyanı müşayiət edən katolik ruhaniləri çox çəkmədən Moskvanı tərk etməyə məcbur oldular.

115

Yaqub Mahmudov^

Böyük Orda, bu zaman, getdikcə qüvvətlənməkdə olan Moskva

dövlətinə qarşı həlledici toqquşmaya hazırlaşırdı.

Qərbi Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına arxadan zərbə

vurmaq planlarında Ağqoyunlu dövləti xüsusi yer tuturdu. XV əsrin

60-cı illərinin sonu - 70-ci illərinin əvvəlində Osmanlı imperiyasına qarşı

mübarizə aparan dövlətlər içərisində ən güclüsü də məhz Ağqoyunlu

dövləti idi. Antitürkiyə koalisiyasının qərbdəki üzvləri arasında, yuxarıda

göstərildiyi kimi, dərin ixtilaflar olduğundan Avropa dövlətləri, o

cümlədən Türkiyə ilə müharibədə (1463-1479) məğlubiyyətə uğramaqda

olan Venesiya respublikası, ümumi təhlükəni aradan qaldırmaq üçün

Ağqoyunlu dövlətinə böyük ümid bəsləyirdilər.

Beləliklə, XV əsrin 60-cı illərinin sonlarında Ağqoyunlu dövlətinin

Qərbi Avropa ölkələri ilə əlaqələri yeni dövrə qədəm qoydu: geniş

diplomatik əlaqələr dövrü başlandı.

2. AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİN DAHA DA

GENİŞLƏNMƏSİ, AĞQOYUNLU-OSMANLI MÜHARİBƏSİ (1472-1473)

VƏ ONUN NƏTİCƏLƏRİ

XV əsrin 60-cı illərinin sonu - 70-ci illərinin əvvəlində, öz

növbəsində, Ağqoyunlu dövlətinin də Avropa ölkələri ilə diplomatik

əlaqələri daha da genişləndirməsi uçün obyektiv tarixi şərait yetişmişdi.

Sultan II Mehmedin başının Avropada qarışmasından istifadə edən Uzun

Həsən, artıq qeyd olunduğu kimi, 1464—1469-cu illər ərzində onun

şərqdəki müttəfiqləri Arslan bəy. Qaraqoyunlu Cahan şah, onun oğlu

Həsənəli və Teymuri hökmdarı Əbu Səidi məğlub edib tərkibinə Kürdən

cənubdakı Azərbaycan torpaqlan (Ərdəbil mahalından başqa). Qərbi

İran, İraq, Qərbi Azərbaycan ərazisi. Şərqi Anadolu, o cümlədən

Diyarbəkr mahalı, ayrı-ayrı vaxtlarda Şimal-Şərqi Gürcüstan və b.

yerlərin daxil olduğuı geniş ərazili dövlət yaratdı*. Bu vaxtdan etibarən

paytaxtı Təbriz olan, iqtisadi və hərbi-siyasi həyatında Azərbaycanın

mühüm rol oynadığı bu böyük feodal imperiya-

* Ağqoyunluların Qaraqoyunlular və Teyınurilərlə münasibətləri haqqında bax: 366, 176, 443, 182.

116


sının xarici siyasətində əsaslı dönüş baş verdi. Osmanlı imperiyasını

məğlub edib ölkənin beynəlxalq ticarət əlaqələrini sahmana salmaq

Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasətinin baş məsələsinə çevrildi.

Ağqoyunlu hökmdarı fəal surətdə Türkiyəyə qarşı müharibəyə

hazırlaşmağa başladı. Uzun Həsən uzaqgörən dövlət xadimi kimi yaxşı

başa düşürdü ki, onun uğurlu hərbi qələbələri nəticəsində yaradılmış və

tərkibinə müxtəlif xalqların, ölkələrin daxil olduğu Ağqoyunlu dövləti,

ərazicə geniş olsa da, daxilən möhkəm deyildir və buna görə də Osmanlı

imperiyası kimi qüdrətli dövlətə qarşı dura bilməz*; qüdrətli xarici

təhlükəni dəf etmək üçün, hər şeydən əvvəl, güclü mərkəzləşdirilmiş

dövlət yaratmaq lazımdır. Odur ki, Uzun Həsən bu məqsədlə bir sıra

islahatlar keçirdi. O, köçəri hərbçi əyanlara deyil, oturaq əhaliyə

əsaslanmaq xətti götürdü. Cəmiyyəti yaşadan əsas istehsalçılar olan

kəndlilərin, habelə sənətkarların vəziyyətini nisbətən yaxşılaşdırmaq**

və bununla da məhsuldar qüvvələrin canlanmasını təmin etmək

məqsədilə xüsusi "Qanunna- mə" hazırlatdı.

1 Sonralar "Həsən padşahın qanunları" adı ilə məşhurlaşan (604, S.266),

hətta bütün XVI əsr boyu qüvvədə qalan bu "Qanunnamə"- yə əsasən

kəndlilərdən alınacaq vergilər müəyyənləşdirildi və onların miqdarı

dəqiqləşdirildi. Vergi sistemi nisbətən sahmana salındı. Vergiyiğan

məmurların özbaşınalığı azaldıldı, Kəndlilərin, sənətkarların vəziyyəti,

müvəqqəti də olsa, yüngülləşdirildi.

Nəticə etibarilə. Uzun Həsən qanunları ölkədə məhsuldar qüvvələri

müəyyən dərəcədə canlandırdı; kəndli və sənətkarlardan alı-

* Mənbələrdə Uzun Həsənin görkəmli dövlət xadimi və sərkərdə olduğunu sübut edən olduqca maraqlı məlumatlar vardır. İtalyan səyyahları Ambrocco Kontarini, Anciolello C.M., Katerino Zeno, İosafat Barbaro və b. Uzun Həsə- |nə xüsusi əsərlər həsr etmiş və ya öz səyahətnamələrində bu Ağqoyunlu ıhökmdarından geniş bəhs etmişlər. Uzun Həsənin "ölkəsində olmuş, onu görmüş və özü ilə söhbət etmiş" Flandriyalı Corc adlı bir Avropa səyyahı isə, hətta Ağqoyunlu hökmdarının gənclik illərini də qələmə almışdır (70.1, s.97).

** Ağqoyunlularm hakimiyyətə başladığı dövrdə əhalinin təqribən 31 cür vergi və mükəlləfiyyət ödədiyi məlumdur (182, s.233).

117

Yaqub Mahmudov-

nan vergilərin birbaşa xəzinəyə axması təmin olundu. Dövlət iqtisadi

cəhətdən xeyli qüvvətləndi.

Uzun Həsən mərkəzi hakimiyyəti hərbi-siyasi cəhətdən möh-

kəmləndinnək, köçəri hərbç; əyanların nüfuzunu sarsıtmaq məqsədilə də

bir sıra tədbirlər gördü. O, vaxtaşırı toplanılan nizamsız feodal qoşunları

əvəzinə daimi ordu yaratmaq üçün oturaq əhali içərisindən çıxan süvari

dəstələrinin sayını artırdı. Ağqoyunlu hökmdarının mərkəzi hakimiyyətə

tabe olan daimi nizami ordu yaratmaq siyasətini ilk mənbələr də təsdiq

edir. Məsələn, Ağqoyunlu sarayında Venesiya səfiri olan Katerino Zeno

1473-cü il iyulun 27-də öz hökumətinə göndərdiyi gizli məlumatında

yazırdı ki, Ağqoyunlu ordusunda süvari əsgərlərə hərbi xidmət

müqabilində ildə 40-60 dukat hesabı ilə hər altı aydan bir məvacib verilir

(70.11, s.l34).

Uzun Həsən Ağqoyunlu ordusunu odlu silahla təmin etmək üçün

ölkədə topçuluq sənətini inkişaf etdirməyə çalışırdı və bu məqsədlə

Venesiyadan mütəxəssislər dəvət etmişdi.

Bundan başqa, oturaq feodallardan öz dəstələri ilə birlikdə hərbi

yürüşlərdə iştirak etmək tələb olunurdu.

Uzun Həsən mərkəzi hakimiyyəti qüvvətləndirmək üçün daha qəti

tədbirlərə də əl atmış, bir çox iri feodalların qalalarını alıb dağıtmış,

onları mərkəzi hakimiyyətə itaət göstəmıəyə məcbur etmişdi. Venesiya

diplomatı Ağqoyunluların hərbi düşərgəsindən İtaliyaya göndərdiyi

məxfi məlumatda yazırdı: "Hökmdarın knyazları (əmirləri) onu

müqəddəs sayırlar. Lap böyük cənablar belə, hökmdarın alaçığına

buraxılmağı onun tərəfindən mərhəmət hesab edirlər. ,. Alaçıqda heç kəs

danışa bilməz. Ancaq hökmdar danışır. O, nə desə hamı təsdiq edir. Heç

kəsin cəsarəti çatmır ki, onun dediyinə etiraz etsin. Belə ki, o hamını çox

böyük itaətdə saxlayır. Bu düşərgə ziyarətgaha bənzəyir... Hökmdar öz

knyazlarını (yəni ayrı-ayrı əmirləri və ya iri feodalları) çağırdıqda*, onlar

gəlirlərinə münasib miqdarda adamla və atla gəlməyə borcludurlar. Belə

də edirlər... (70.11, s.l34)". Maraqlıdır ki, bu faktı sonralar Azərbay-

*

H

ə

r

b

i

x


canda səfir olan digər Venesiya diplomatı Ambrocco Kontarini də təsdiq

edir (50, s.56-57),

Uzun Həsənin dini siyasəti də dövlətin möhkəmləndirilməsinə

yönəldilmişdi. Ölkənin ərazisində yaşayan müsəlman olmayan əhali dini

mənsubiyyətinə göra təqib olunmurdu. Bunu ilk məhbələr çox aydın

şəkildə sübut edir. Məsələn, Ağqoyıınlu dövləti ərazisindəki xristian

əhalinin vəziyyəti ilə dərindən tanış olan italyan diplomatı Katerino Zeno

Venesiyaya göndərdiyi məxfi məlumatda yazırdı ki, “Ağqoyıınlu

dövlətinin ərazisində yaşayan ermənilərin istənilən qədər kilsəsi var.

Hökmdar onlara bütün bunlardan əlavə daha bir yeni məbəd-ibadətgah da

tikməyə icazə verib...” (70.11, s.l34).

Ağqoyıınlulann ağalığı dövründə, xüsusən Uzun Həsənin

hakimiyyəti illərində, ölkənin xristian əhalisinin öz dinlərinə sərbəst

ibadət etdiyini erməni mənbələri də təsdiq edir (174, s.59).

Bundan əlavə. Uzun Həsən Qərb dövlətləri ilə diplomatik

əlaqələrində dini mənsubiyyətinə görə xristian olan diplomatlardan da

istifadə edirdi. Bu işin tənzim olunmasında hölondarın arvadı Dəs- pinə

Xatun* mühüm rol oynayırdı.

Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində Ağqoyunlularla Səfəvilər

arasında da möhkəm dostluq münasibətləri yaranmışdı. Şiə məzhəbindən

olanlar və ya bu məzhəbə meyl edənlər nəinki təqib olunmurdular, əksinə

Ağqoyunlularla Səfəvilər arasında yaxın qohumluq münasibətləri də

vardı. Məsələn, Uzun Həsən öz bacısı Xədicə bəyimi Şeyx Güneydə, qızı

Martam* ** isə Şeyx Heydərə vermişdi.

Beləliklə, XV əsrin 60-cı illərinin sonu - 70-ci illərinin əvvəlində

Uzun Həsənin həyata keçirməyə başladığı islahatlar, bütövlükdə,

getdikcə artmaqda olan xarici təhlükəyə qarşı Azərbaycanda qüvvətli

mərkəzləşdirilmiş dövlət yaradılmasına yönəldilmişdi. Venesiya

respublikası və Roma papasının təhriki ilə Osmanlı impe-

, * Uzun Həsənin arvadı - keçmiş Trabzon imperatoru IV loannın qızı ^Teodora (və ya Feodora, ya da ki, Katerina) Şərqdə Dəspinə Xatun kimi tanınırdı.

** Şərq mənbələrində Aləmşahbəyim adlanan Marta Şah İsmayılın anası idi. Bu qız Uzun Həsənin yunan arvadı Dəspinə Xatundan (Teodoradan) doğulmuşdu.

119

Yaqub Mahmudov,

riyasına qarşı vaxtsız başlanılan müharibə (1472-1473) bu islahatların

tam həyata keçirilməsinə mane olsa da, hər halda Uzun Həsənin gördüyü

həmin tədbirlər nəticəsində XV əsrin 60-70-ci illərində Ağqoyunlu

dövləti xeyli qüvvətləndi. Dövlətin beynəlxalq nüfuzu artdı. Ağqoyunlu

dövləti Yaxın və Orta Şərqin Qərbi Avropa ölkələri ilə beynəlxalq

münasibətlərində mühüm (bəzi məsələlərdə isə həlledici) rol oynamağa

başladı.

Ağqoyunlu dövləti ilə Venesiya respublikası, Böyük Moskva

Icnyazlığı, Böyük Orda, Polşa, Avstriya, Macanstan, Çexiya, Almaniya,

Papalıq, Burqundiya, Neapol İcrallığı, Rodos, Kipr, Qaraman bəyliyi,

Misir, Hindistan və bir çox başqa dövlətlər arasında diplomatik əlaqələr

daha da genişləndi. Müxtəlif Qərb dövlətlərinin elçiləri Təbrizdə

müntəzəm olaraq diplomatik danışıqlar aparırdılar. Venesiya

respublikasının isə Ağqoyunlu sarayında daimi səfirliyi vardı.

Təbrizdə - Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayında Osmanlı

dövlətini Kiçik Asiyanın siyasi xəritəsindən silib götürmək planı

hazırlanırdı. Uzun Həsənin hərbi əməliyyat planına əsasən, Venesiya

başda olmaqla, Avropa dövlətləri qərbdən (həm dənizdən, həm də

qurudan), Ağqoyunlular isə şərqdən Osmanlı imperiyasına qarşı eyni

zamanda hücuma keçib onun hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamalı

idilər. Müttəfiqlər Aralıq dənizinin Qaraman sahilində görüşməli, burada

Ağqoyunlular Venesiyadan odlu silahlar alınalı, sonra isə birlikdə

İstanbul istiqamətində hücumu davam etdirib müharibəni qələbə ilə sona

çatdırmalı idilər. Uzun Həsən öz dövlətinin sərhədlərini Qara dəniz və

Aralıq dənizi sahillərinə qədər genişləndirmək. Bosfor və Dardanel

boğazlarını ələ keçirmək niyyətində idi*.

XV əsrin 70-ci illərində Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyası

ilə toqquşması tarixi zərurət idi. Çünki Sultan II Mehmedin

* ,‘^ğqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən keçmiş Bizans imperatorları nəslinin - Komninlər sülaləsinin bir qolu olan Trabzon Komninləri ilə qohum idi. O, Trabzon imperatoru IV İoann Komninin qızına - Teodora Komninə evləndiyi üçün özünü keçmiş Bizans torpaqlarının, xüsusən Trabzon torpaqlarının qanuni varisi sayırdı.

120


Avropada və Asiyada həyata keçirdiyi bir sıra işğallar Ağqoyunlu

dövlətini Qara dəniz və Aralıq dənizinə çıxış yollarından məhrum etmiş,

Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini məhdudlaşdırmış,

ümumiyyətlə Avropa-Şərq ticarətini olduqca çətinləşdirmişdi. Qərb

ölkələrilə ipək ticarətinin zəifləməsi Ağqoyunlu dövlətinə ağır iqtisadi

zərbə vumrdu. Bu isə, nəticə etibarilə, dövlətin süqutunu sürətləndirə

bilərdi.

Bundan başqa, Avropa ilə Şərq arasındakı ənənəvi karvan yollarında

üstünlüyü ələ keçimrəyə çalışan II Mehmedin xam ipəyin vətəni olan

Azərbaycanı işğal etmək üçün Ağqoyunlu dövlətinə hücum etməsi labüd

idi. Sultanın başının Avropada qarışmasından istifadə edib Şərqdə

qüdrətli hərbi-siyasi qüvvəyə çevrilən Ağqoyunlu dövləti Türkiyənin

arxasında qaldıqca Osmanlı imperiyasının Avropadakı qələbələri

möhkəm ola bilməzdi. Sultan II Mehmed Ağqoyunlu hökmdarının onu

mühasirə çənbərinə salıb məğlub etmək planını boşa çıxarmaq üçün

antitürkiyə koalisiyasının üzvlərini təkləyib məğlub etmək siyasəti

yeridir və bu siyasəti məharətlə həyata keçirirdi. XV əsrin 70-ci illərində

növbə Ağqoyunlu dövlətinə çatmışdı.

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən də Osmanlı imperiyası ilə labüd

toqquşmaya hazırlaşmışdı. O, hər şeydən əvvəl, uzaqgörən xarici siyasət

və uğurlu qələbələr nəticəsində sultanın şərqdəki müttəfiqlərini məğlub

edərək olduqca geniş ərazilər ələ keçirib öz dövlətinin hərbi-iqtisadi

potensialını artırmışdı*. Ağqoyunlu qoşunlanna 0 zaman bütün Yaxın və

Orta Şərqdə şöhrət qazanmış Məhəmməd Bakir Mirzə, Müzəffər Mirzə,

Mirzə Yusif xan. Uzun Həsənin oğulları Uğurlu Məhəmməd və Zeynal

bəy, habelə başqa görkəmli sərkərdələr başçılıq edirdilər. Bundan başqa.

Osmanlılar tərəfindən taxt-taclarından məhrum edilmiş və Uzun Həsənə

sığınmış Qa-

* Məsəlan, Ağqoyunlu-Tüıkiyə müharibəsi (1472-1473) ərəfəsində Uzun Həsənin qohumu Ərzincan əmiri Xurşid bəy tərəfindən Türkiyənin himayəsində olan Niksar əmiri Şəmsəddin Məhəmməd bəyə yazılmış bir məktubda verilən, əlbəttə, şişirdilmiş məlumatdan aydın olur ki, Ağqoyunlu hökmdan Osmanlılara qarşı müharibə üçün təkcə İraqdan 37 min əsgər səfərbərliyə almışdır (460, s.283).

121

Yaqub Mahmudov -

raman şahzadələri, İsfəndiyaroğlu Qızıl Əhməd bəy, Zülqədər- oğulları

və b. keçmiş Kiçik Asiya hakimləri də Ağqoyunlu ordusunda xidmət

edirdilər. Ağqoyunlu qoşunlarına o dövrün ən istedadlı sərkərdələrindən

biri, Qaraqoyunlu Cahan şah və Teymuri Əbu Səid üzərindəki

qələbələrdən sonra şöhrəti bütün Avropa ölkələrində də geniş yayılmış

olan Uzun Həsən bilavasitə özü başçılıq edirdi.

Mənbələrin məlumatları sübut edir ki, öz dövrünün böyük

sərkərdələrindən biri olan, Konstantinopolun fatehi Sultan II Meh- med

özü belə Ağqoyunlu hökmdarı ilə üz-üzə gəlməkdən ehtiyat edirdi.

Sultan II Mehmedin hərbi və siyasi fəaliyyətinin tədqiqatçısı Səlahəddin

Tansel Osmanlı sultanının XV əsrin 70-ci illərinə qədər Ağqoyunlularla

toqquşmağa cəsarət etməməsinin səbəbini məhz onun Uzun Həsəndən

çəkinməsində görür və Ağqoyunlu-Tür- Iciyə müharibəsinin

(1472-1473) "gecikməsində" bunu əsas amil hesab edir (574, s.304).

Demək olar ki, XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu-Osmanh

münasibətlərindən bəhs edən bütün mənbələrdə Ağqoyunlu dövləti

Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli raqibi İdmi qiymətləndirilir, Uzun

Həsən isə Teymurla müqayisə edilir. Türk tarixçisi B.B.Sidqi isə XI-XVI

əsrlərdə Osmanlı dövlətinin Asiyadakı və Avropadakı düşmənlərini

müqayisə edərak belə nəticəyə gəlir ki, şərqdəki raqiblər Türkiyə üçün

daha təhlükəli olmuşdur; şərqdən gələn üç təhlükə - Əmir Teymurun

hücumu,' Uzun Həsən və Şah İsmayılın hərbi qüvvələri Osmanlı

dövlətini büsbütün aradan qaldınnaq və ya o zamanlar Kiçik Asiyada

mövcud olan xırda, asılı feodal bəylikləri dərəcəsinə endirmək məqsədi

daşıyırdı (460, s.261). B.B.Sidqi bununla, həm də. Osmanlı Türkiyəsinin

Ağqoyunlulai'a qarşı qəsbkarhq siyasətinin üstündən keçir və onu ancaq

özünü müdafiə edən dövlət kimi qələmə verir. Lalcin bununla belə, II

Mehmedin qə.əbələrindən, şəxsij^tindən rağbətlə bəhs edən, onun

rəqiblərinin isə müvəffəqiyyətlərini, qələbələrini açıqlamağı xoşlamayan

türk tarixçisinin Ağqoyunlulann qüdrətli siyasi qüvvə olduğunu etiraf

etməyə məcbur olması təsadüfi deyildi. Digər türk tarixçisi Səlahəddin

Tansel göstərir ki. Uzun Həsən özünü Tey-

122


muriın xələfi sayırdı (574, s.300). Türkiyədə Topqapı sarayında

saxlanılan, naməlum bir müəllifin Həmzə bəy adlı birisinə yazdığı

məktubda Uzun Həsən öz sərkərdəlik keyfiyyətlərinə görə Teymurla

müqayisə edilir və Ağqoyunlu hökmdarının daha üstün sərkərdə olduğu

göstərilir (574, s.302).

Ağqoyunlu padşahı Avropa mənbələrində də Teymura bənzədilir,

bəzən sadəcə olaraq İkinci Teymur adlandırılır, hətta Makedoniyalı

İskəndərlə müqayisə edilirdi*.

Lakin, bütün bunlara baxmayaraq, Uzun Həsən odlu silahlarla təchiz

olunmuş, yaxşı təlim görmüş piyada qüvvələrin üstünlük təşkil etdiyi,

həm də sayca üstün olan nizami Osmanlı ordusu ilə vuruşmağın nə qədər

çətin olduğunu yaxşı başa düşürdü. Zəmanəsinin ən ya.xşı döyüşçüləri

sayılan Ağqoyunlu süvarilərini odlu silahlara malik olan nizami piyada

qoşunlarla tamamlamadıqca həlledici qələbəyə ümid bəsləmək olmazdı.

Müharibə isə yaxınlaşırdı. Fateh Sultan Mehmed artıq, bütün diqqətini

Ağqoyunlulara qarşı çevirmişdi. Belə şəraitdə Uzun Həsən Avropa

ölkələri ilə hələ XV əsrin 50-ci illərinin sonu - 60-cı illərinin əvvəlində

başlanmış əlaqələrini daha da genişləndirdi. Qüdrətli Osmanlı

imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq və Avropadan

odlu silahlar almaq la/ım idi.

Ağqoyunlu hökmdarı bu mühüm hərbi-siyasi vəzifəni yerinə

yetirmək məqsədilə Venesiya hökuməti, Roma papası və başqa Qərb

hakimləri ilə danışıqlar apamıaq üçün bu zaman Təbrizdə olan Venesiya

səfiri Lazaro Kvirinonu və öz elçisi Murad bəyi* ** Avropaya yola saldı.

1471 -ci ilin fevralında Venesiyaya çatan Murad bəy Uzun Həsənin

məktubunu* Venesiya hökuıhətinə təqdim etdi.

* 1402-ci ildə Ankara vuruşmasında İldırım Bayazidi məğlub etməklə, əslində, Avropa ölkələrinə dinclik gəlirən və Bizans imperiyasının ömrünü yarım

Qərb mənbələrində mədh olunur. Xristian ümid bəsləyir və onun simasında "İkinci

əsrə qədər uzadan Teymur dünyası Uzun Həsənə də Teymuru" görürdü. ** Bu .Ağqoyunlu diplomatı, yəqin ki, Uzun Həsənin Trabzon məsələsini nizanıa salmaq üçün 1459-cu ildə Sultan II Mehmedlə danışıqlar apannaqdan ötrü İstanbula göndərdiyi Murad bəydir.

123

Yaqub Mahmudov^

Ağqoyunlu holandan həmin məkmbunda Qərbdəki müttəfiqlərini

özünün hərbi müvəffəqiyyətləri ilə tanış edərək göstərirdi ki, 0

Qaraqoyunlu Cahanşahı və Teymuri Əbu Səidi məğlub edib geniş

ərazilər ələ keçirmiş, güclü dövlət yaratmışdır; artıq onun “türk

sultanının oğlu Məhəmməd bəydən”* ** başqa düşməni qalmamışdır;

əgər Venesiya hərbi-dəniz qüvvələri Aralıq dənizindən, Ağqoyunlu

süvariləri isə qurudan eyni zamanda hərbi əməliyyata başlasalar,

Məhəmməd bəyi asanlıqla Avropa və Asiyadakı bütün torpaqlarından

məhrum etmək olar (85, s.68).

Venesiya hökuməti Ağqoyanlu diplomatını yaxşı qarşılasa da, ona

dərhal cavab vennədi. Çünki bu zaman Osmanlı dövlətinin bütün hərbi

qüvvələrini Ağqoyunlulara qarşı çevinnək qərarına gələn Sultan II

Mehmed Venesiyanr bitərəfləşdiraıək üçün ona qarşı əməliyyatları

müvəqqəti olaraq dayandırmış, öz analığı, keçmiş serb knyazı Georginin

bacısı Məryəm Xatunun (Maranm) vasitəçiliyi ilə Venesiya hökumətini

sülh danışıqlarına cəlb etmişdi. Çünki Osmanlı sultanı Ağqoyunlu

hökmdarı Uzun Həsənin hərbi planından xəbərdar idi. Buna görə də öz

başlıca düşmənlərini təkləyib məğlub etmək siyasəti yeridir, eyni

zamanda iki cəbhədə - həm Avropada, həm də Asiyada müharibə

aparmaq istəmirdi. Ağqoyunlu diplomatı Murad bəy Venesiyaya

çatarkən respublikanın elçiləri Nikkolo Koklco və Françesko Kapello,

artıq İstanbulda danışıqlar aparırdılar. Venesiya hökuməti öz başlıca

müttəfiqi olan Ağqoyunlu dövlətinin köməyi ilə Türkiyəni çətinə salıb

ondan dinc yolla əlverişli ticarət imtiyazları qoparmağa çalışırdı. Odur

ki, Venesiya respublikası Ağqoyunlu elçisi ilə danışıqları qəsdən uzadır,

İstanbuldan cavab gözləyirdi.

Venesiya hölcumətinin başını sülh danışıqlanna qatan Sultan II

Mehmed Ağqoyunlulara qarşı hərbi səfərbərliyə başlamışdı. Osman-

* Malipiyeronun "Venesiya annallan"nda verilən bu məktubun mətni 1843-cü ildə "Ärchivio storico İtaliano" məcmuəsində dərc olunmuşdur (85), ** Uzun Həsən özünün, demək olar ki, bütün yazışmalarında Sultan II Meh- medə "sultan", "imperator" və "hökmdar" deyə müraciət etməmiş, onu istehza ilə "Məhəmməd bəy" adlandırmışdı.

124


İl imperatorunun niyyətini yaxşı başa düşən Uzun Həsən Murad bəyin

Venesiyada ləngidiyini görcək Avropaya başqa bir elçi göndərdi*. Bu

Azərbaycan diplomatı Qara dənizdən və Ukrayna ərazisindən keçib

Polşaya çatmış, Polşa kralı ilə danışıqlar aparmış, oradan da Polşa elçisi

ilə birlikdə İtaliyaya yollanmışdı. Həmin Ağqoyunlu elçisi Venesiya

hökuməti ilə danışıqlar apardıqdan və çoxlu vədlər aldıqdan sonra

Romaya getmişdi. O, Roma papasının vasitəçiliyi ilə müxtəlif xristian

dövlətlərinin Ağqoyunlularla eyni zamanda Türkiyəyə qarşı hərbi

əməliyyata başlamasına nail olmalı idi. Göstərilən Ağqoyunlu diplomatı

Romada danışıqlar apardıqdan sonra, papanın Azərbaycana göndərilən

elçisi ilə birlikdə geri - Təbrizə yola düşmüşdü (70, s.6).

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu hökmdan qərb

ölkələri ilə diplomatik əlaqələrdə dini mənsubiyyətinə görə xristian olan

elçilərdən - ermənilərdən**, habelə yəhudilərdən də istifadə edirdi. Uzun

Həsən nəzərə alırdı ki, ona qulluq göstərməyə çalışan xristian

diplomatlar Avropa ölkələrində yaxşı qarşılanar və bu da onlara verilmiş

diplomatik tapşırığın yerinə yetirilməsinə müsbət təsir göstərər.

Həqiqətən də Ağqoyunlu hökmdan 1471-ci ildə Avropaya Naxçıvan

ermənilərindən olan Xoca Mirak adlı daha bir elçi göndənniş, bu

Ağqoyunlu diplomatı Venesiya hökuməti və Roma papası tərəfindən

yaxşı qarşılanmış, onun apardığı danışıqlar Türkiyəyə qarşı

Ağqoyunlu-Venesiya və Ağqoyunlu-Papalıq münasibətlərinin

genişlənməsinə müəyyən təsir göstərmişdir (366, s. 173-174; 176, s.42;

174,s.59).

Ağqoyunlu-Venesiya danışıqları ancaq Venesiya respublikası ilə

Türkiyə arasında İstanbulda gedən sülh müzakirələri pozulduqda

* Polşa kralı, Venesiya hökuməti və Roma papası ilə danışıqlar apannış bu Ağqoyunlu diplomatının kim olduğu, təəssüf ki, mənbələrdə konkret göstərilmir. ** Ağqoyunlu hökmdarına qulluq göstərən erməni diplomatları Azərbaycan- Türkiyə münasibətlərinin pozulması, iki qardaş türk dövlətinin bir-birinə qarşı daim müharibə vəziyyətində olması, bununla da Qərb diplomatiyasının qələbəsi üçün əllərindən gələni edirdilər. Bu, Səfəvilər dövründə də belə olmuşdu.

125

Yaqub Mahmudov-

konki'et nəticə verdi. Osmanlı sultanı Venesiyadan Evbeya (və yaNeq-

ropontj adasını və ildə 100 min dıikat bac tələb etdi (85, s.67 və b.).

Həmin şərtləri qəbul etməyən Venesiya hökuməti Ağqoyunlu diplomatı

Murad bəyə qəti cavab vemıəyə məcbur oldu. Bununla əlaqədar olaraq

Venesiya senatının xüsusi yığıncağı keçirildi. Senat Murad bəylə

birlikdə Ağqoyunlu sarayına 1000 dukat məvacib veımək şərtilə bir nəfər

səfir göndərmək barədə məxfi qərar qəbul etdi (70,

S.6).

Lakin Ağqoyunlu sarayına gediş-gəliş yollan son dərəcə təhlükəli

olduğundan, yəni Osmanlıların əlinə keçmək qorxusu olduğundan,

nəzərdə tutulan diplomatlardan heç biri - nə Françesko Mikele, nə də

Cayomo Medi Təbrizə yola düşməyə razılıq vermədi. Nəhayət, Venesiya

hölcuməti bu diplomatik vəzifəni Katerino Zenoya həvalə etdi. Onu

mənzil başınadək müşayiət etməyə razılıq verənləra ən yüksək məvacib

və ən yaxşı ərzaq şeyləri vəd olundu (104, s. 12).

Azərbaycana məhz Katerino Zenonun səfir göndərilməsi heç də

təsadüfi deyildi. O, Şərq öUcələrinə, o cümlədən Azərbaycana yaxşı

bələd olan və uzun illər Dəməşqdə yaşamış varlı Venesiya taciri Dra-

kone Zenonun oğlu idi. Atası ilə birlikdə dəfələrlə ticaratə getmiş

Katerino Zeno Şərq aləmi ilə yaxmdan tanış idi. O, həm də, Ağqoyunlu

sarayı ilə qohum idi*. Bu cəhət, şübhəsiz ki, Venesiya diplomatına

tapşırılmış hərbi-siyasi vəzifənin yerinə yetirilməsinə müsbət təsir

göstərəcəkdi.

Venesiya diplomatı Katerino Zenonun Ağqoyunlu sarayına

göndərilməsinin səbəblərini, onun Uzun Həsənlə danışıqlannı,

ümumiyyətlə Venesiya müstəmləkə imperiyasının Şərq siyasətinin

mahiyyətini aydınlaşdmnaq üçün iki qiymətli sənədin olduqca mühüm

əhəmiyyəti vardır. Bunlar Venesiya hölcumətinin öz səfiri Katerino

Zenoya Təbrizə yola düşmək ərofəsində verdiyi iki yazılı təlimatdır.

Göstərilən təlimatlardan birincisi hələ 1471-ci il mayın 18-də

senatda müzakirə və təsdiq olunmuşdu (70.6, s. 108-111). Lakin o zaman

* Uzun Həsənin yunun arvadı Dəspinə Xatunun (Teodoranın) bacısı qızları Venesiya zadəganlarına ərə verilınişdilər. Onlardan birinə - Violantaya Katerino Zeno evlənmişdi (70, s.2).

126


Venesiya hökuməti oz müttəfiqinin - Ağqoyunlu dövlətinin xəbəri

olmadan II Mehmedlə gizli - separat danışıqlar apardığından, senat üzvü

Aloizi Donatonun təklifi ilə İstanbuldan dəqiq xəbər almana qədər

Katerino Zenonun Azərbaycana göndərilməsi təxirə salınmışdı*.

Beləliklə, Venesiya hökumətinin göstərilən məxfi təlimatı Katerino

Zenonun Təbrizə yola düşməsinə qədər - həmin ilin sentyabrmadək gizli

saxlanmışdı.

Venesiya hökumətinin 18 may 1471-ci il tarixli yuxanda adı çəkilən

məxfi təlimatında Uzun Həsənlə hərbi-siyasi ittifaq bağlamaq və onu

tezliklə Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün səfir Katerino

Zenonun Ağqoyunlu sarayında atacağı, demək olar ki, hər bir addım

qabaqcadan müəyyən olunurdu. Venesiya diplomatı məqsədinə nail

olmaq üçün bütün imkanlardan istifadə etməli idi. Katerino Zeno, hətta

Uzun Həsənin aıvadı - keçmiş Trabzon imperatoru IV İoannm qızı

Dəspinə Xatunla (Teodora və ya Feodora ilə) sıx əlaqə yaratmalı,

Ağqoyunlu dövlətini Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldımıaqda onun

köməyindən istifadə etməli idi. Venesiya hökuməti bununla əlaqədar

olaraq öz diplomatına son dərəcə konki'et şəkildə tapşırdı: "...bizim

vəkalət kağızlarımızla, bizim adımızdan hökmdarın əlahəzrət xanımına

da baş çək; onun mərhum atası, imperator həzrətləri (Trabzon imperatoru

IV İoann - Y.M.) ilə bizim köhnə və xeyirxah dostluğumuzu onun yadına

sal..., çalış ki, o (Dəspinə Xatun - Y.M.), ərini Türkə (II Mehmedə -

Y.M.) qarşı bu tədbirə (müharibəyə - Y.M.) təhrik etsin və öz

məktubunda bizə bu haqda məlumat versin" (70.6, s.l 10).

Mahir Venesiya diplomatlarının tərtib etdikləri bu sənəddə

Ağqoyunlu hökmdarı ilə aparılacaq diplomatik danışıqların uğurla

nəticələnməsi üçün lazım olan bütün cəhətlər nəzərə alınmış, hər şey

dərindən ölçülüb-biçilmişdi. Məsələn, ola bilərdi ki, Venesiyanın öz

müttəfiqindən - Ağqoyunlu dövlətindən xəbərsiz Türkiyə ilə gizli

danışıqlara başlamasından Uzun Həsənin kəşfi30'atı xəbər

* Senatda müzakirələr zamanı həmin sənədin lehinə 74, əleyhinə 2 nəfər səs vermiş, 4 nəfər bitərəf qalmışdı (70.6, s.l 11).

127

Yaqub Mahmudov-

tutmuş olsun. Belə olduqda, Venesiya hökuməti Ağqoyunlu

hökmdarının yanında etibardan düşə bilərdi. Buna görə də senat Katerino

Zenoya məxfi surətdə tapşırırdı: "...ola bilsin ki, Osmanın (II Meh-

medin - Y.M.) yanma elçilər göndərdiyimizdən əlahəzrət xəbərdardır.

Əlahəzrət bu haqda hər şeyi bilsin deyə məlumat veririk ki, biz həmin

elçilərimizi Osmanın yanına yola salarkən onun (Uzun Həsənin - Y.M.)

səfiri bizim yanımıza hələ gəlib çatmamışdı; bizi barışığa üçüncü şəxsin

vasitəsilə təhrik etdilər... Lakin bu sülh danışıqlarının nə vaxt və necə

nəticələnəcəyini bilmədiyimiz halda belə, həmişə və indi olduğu kimi,

əlahəzrətlə xeyirxah dostluğumuzu davam etdirəcəyik... Əgər onun səfiri

tez gəlmiş olsaydı və əlahəzrətin ■ cəsarətli niyyəti haqqında bizə

vaxtında məlumat çatdırsaydı, biz göstərilən elçiləri sultanla danışıqlar

aparmaq üçün heç göndərməzdik" (70.6, s.l 10).

Əgər Ağqoyunlu hökmdarı Venesiya hökumətinin Murad bəyə ləng

cavab verməsindən narazı qalmışdısa, bəs bunu nə ilə izah etmək lazım

idi?! Zeno bunu öz hölcumətinin Ağqo3nınlular üçün "ciddi hərbi

hazırlıq işləri" görməsi, hərbi sursat tədarük etməsi ilə əsaslandırmalı idi.

Bununla əlaqədar olaraq ona tapşırılırdı: "...əlinə fürsət düşdükdə, sən

hökmdara (Uzun Həsənə - Y.M.) deyərsən ki, əgər biz onun səfirini geri

ləng yola salmışıqsa, bunun səbəbi odur ki, biz həmişəkindən daha çox

qoşun toplamaqla, dəniz yolu ilə silah usta- lan göndərmək

(Ağqoyunlular üçün - Y.M.) üçün hazırlıq görməklə və son dərəcə zəmri

olan başqa işlərlə məşğul idik" (70.6, s.l 10).

Venesiya diplomatı Uzun Həsənin tezliklə Osmanlılara qarşı hərbi

əməliyyata başlamasına nail olmaq üçün, Türkiyə imperiyasının, Qərb

dövlətləri kimi, Ağqoyunlular üçün də eyni dərəcədə təhlükəli olduğuna

Ağqoyunlu hökmdannı inandırmalı və "ən təmtəraqlı sözlərlə" bildirməli

idi ki, Venesiya və başqa Avropa dövlətləri, 0 cümlədən Neapol laallığı.

Papalıq və s. İtaliya dövlətləri də qərbdən vahid cəbhədə Türkiyəyə qarşı

qalxacaqlar (70.6, s.109-110).

Katerino Zeno ona tapşırılan diplomatik tapşırığı yerinə yetirməklə

yanaşı Ağqoyunlu dövləti haqqında müfəssəl məlumat

128


toplamalı idi. Venesiya hökuməti ona tapşırırdı: "... mümkün qədər

hökmdarın qüdrəti, yaşı, səhhəti, bacarığı və qabiliyyəti, onun dövləti,

dövlətin coğrafi mövqeyi, gəliri, qoşunları, sərhədləri, ən əsası isə məlum

tədbir (yəni Türkiyəyə qarşı müharibə - Y.M.) barəsində bu hökmdarın

niyyəti, arzusu və lazım bildiyin başqa şeylər haqqında ətraflı məlumat

toplayarsan... Çalış ki, bizim yanımıza yaxşı və hərtərəfli məlumatla

qayıdasan..." (70.6, s.110-111).

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycana göndərilən

Venesiya diplomatlarının öz hökumətlərinin belə ciddi tapşırığı əsasında

topladıqları kəşfiyyat xarakterli dəqiq məlumatlara əsaslanan məxfi

məktubları indi Azərbaycanın tarixi keçmişini araşdırmaq üçün qiymətli

mənbələrə çevrilmişdir.

Katerino Zenoya verilən məxfi təlimatın mahiyyəti bundan ibarət idi

ki, 0, Ağqoyunlu hökmdarı ilə danışıqlan uğurla başa çatdırdıqdan sonra,

yəni Ağqoyunlu dövlətini Türkiyəyə qarşı müharibəyə təhrik etdikdən

sonra. Uzun Həsənin ordusu ilə birlikdə Aralıq dənizi sahillərinə gəlməli

idi. Ağqoyunlu hərbi qüvvələri üçün odlu silahlar və artilleriya

mütəxəssisləri gətirmiş Venesiya və başqa Avropa dövlətlərinin gəmiləri

Uzun Həsən qoşunlarını burada gözləyəcəkdi.

İstanbulda aparılan separat sülh danışıqları müvəffəqiyyətsizliyə

uğradıqdan sonra, Türkiyə ilə müharibəni davam etdirmək məcburiyyəti

qarşısında qalan Venesiya hökuməti, nəhayət, Ağqoyunlu diplomatı

Murad bəyə qəti cavab verməyə məcbur oldu və 1471-ci ilin

sentyabrında onunla birlikdə öz səfiri Katerino Zenonu Təbrizə yola

saldı*. Yola düşmək ərəfəsində - 1471-ci il sentyabrın 10-da ona senatın

ikinci məxfi təlimatı verildi (70.7, s. 111-114). Həmin təlimat senatda

yekdilliklə qəbul olundu**.

* Katerino Zenonun özü deyil, nəticəsi tərəfindən tərtib olunmuş səyahətnamədə onun başçılıq etdiyi Venesiya səfirliyinin İtaliyanı 1471-ci il iyunun 6- da tərk etdiyi göstərilir (104, s.l2). Bu isə həqiqətə uyğun görünmür. Çünki Zenoya yola düşməzdən az əwəl təqdim olunmuş ikinci məxfi təlimatın tarixi "10 sentyabr 1471-ci if'dir (70.6, s. 111).

** Senatda iştirak edən 69 nəfərin hamısı həmin sənədin lehinə səs vennişdi (70.7, S.114).

129

Yaqub Mahmudov_

Venesiya senatının 10 sentyabr 1471-ci il tarixli ikinci məxfi

təlimatından aydın olur ki, Türkiyə ilə gizli danışıqlar uğursuzluqla

nəticələndikdən sonra Venesiya respublikası Ağqoyunlu dövlətindən,

necə deyərlər, ikiəlli yapışmağa məcbur olmuşdur. Venesiya hökuməti,

hətta Uzun Həsəni tezliklə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata sövq

etmək üçün ona şişirdilmiş məlumatlar verməkdən də çəkinmirdi.

Məsələn, əvvəlki təlimatdan fərqli olaraq, bu sənəddə göstərilir ki. Uzun

Həsənin Osmanlılara qarşı hərbə qalxacağı təqdirdə qərbdən Venesiya,

Papalıq və başqa İtaliya dövlətlərindən savayı, guya Almaniya,

Macarıstan və Polşa da onlarla vahid cəbhədə Türkiyəyə qarşı

müharibəyə başlayacaqlar (70.7, s.l 12).

Katerino Zeno öz hökumətinin yeritdiyi ikiüzlü siyasəti pərdə-

ləmək üçün Uzun Həsənə bildirməli idi ki, guya Venesiya Osmanlıları

məğlub etmək niyyətində olduğu üçün Türkiyə ilə danışıqlan yarımçıq

kəsmiş, İstanbuldan Öz diplomatlarını geri çağırmışdır (70.7, s.l 13).

Bundan başqa, Venesiya diplomatiyası Ağqoyunlu hökmdarında

qələbəyə inam hissi yaratmaq, onu şirnikləndirmək üçün Osmanlı

dövlətinin Kiçik Asiyadakı bütün torpaqlanni Uzun Həsənə vəd edirdi

(70.7, s.l 13).

Venesiya səfiri Ağqoyunlu sarayına gedərkən yolüstü Kipr, Ro-

dos, Qaraman hakimlərinə dəyməli, onları da Osmanlılara qarşı

müharibəyə qaldırmalı idi.

Katerino Zeno mənzil başına yetişdikdən sonra isə, imkan tapdıqda,

gürcü çarı ilə də Osmanlı imperiyası əleyhinə danışıqlar aparmalı idi

(70.7, s.l 14).

Venesiya hökumətinin məxfi təlimatları əsasında hərəkət edən

Katerino Zeno Ağqo30inlu diplomatı Murad bəylə birlikdə 1471-ci ilin

sentyabrında Venesiyanı tərk edib Kipr, Rodos və Qaraman vasitəsilə

Təbrizə gəldi. Təbrizdə yaxşı qarşılanan italyan diplomatına sarayda yer

ayrıldı və hətta "hər gün şah süfrəsində nahar etmək" hüququ verildi

(70.7, s.7; 104, s.l3-14). O, Uzun Həsənlə danışıqlar zamanı bildirdi ki,

əgər Ağqoyunlular şərqdən Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxsalar, 100 iri

hərb gəmisindən, habelə di-

130


gər iri və xırda gəmilərdən ibai'əl olan Venesiya donanması Aralıq

dənizindən hücuma keçəcəkdir (104, s.l2),

Venesiya diplomatı Uzun Həsənin yunan aıvadı Dəspinə Xatunla da

görüşdü, gəlişinin səbəblərini bildirdi və gətirdiyi məktubları ona təqdim

etdi.

Təbrizdə apanlan Ağqoyunlu-Venesiya daınşıqlan nəticəsində

antitürkiyə koalisiyası üzvlərinin həm şərqdən, həm də qərbdən eyni

zamanda Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlaması qət olundu.

Venesiya respublikası və Avropadakı başqa müttəfiqləri ilə əldə

olunmu.ş razılıq əsasında hərəkət edən Uzun Həsən özünün bütün hərbi

qüvvələrini səfərbərliyə almağa başladı. Zenonun məlumatına göra, 0 öz

əli ilə gürcü çan və knyazlanna da Türkiyəyə qarşı tezliklə müharibəyə

başlamaq üçün fəımanlar yazıb göndərdi (104, s.l4).

Ağqoyunlu hökmdarı, təkcə Zenonun məlumatları ilə

kifayətlənməyərək Avropa dövlətlərini Qərbdən Osmanlılara qarşı

qaldırmaq üçün mümkün olan başqa ehtiyat tədbirləri də gördü. Məsələn,

Uzun Həsən Osmanlılara qarşı müharibəyə hazırlaşmaqda ikən Dəspinə

i|Catun Zenonun qulluqçusu Sebastiano Krosekkiyerini xüsusi məktubla

Avropaya yola saldı. Şübhə etmirik ki, bu elçi Venesiyaya hərbi ittifaqın

bağlandığını və Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyata

başlayacağı vaxtı bildinnək üçün göndərilmişdi. Çünki 1472-ci ilin

olctyabnnda Sebastiano Krosekkiyeri tərəfindən Venesiya hökumətinə

təqdim olunan məktubda göstərilirdi ki, artıq, Ağqoyun- lular

Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata başlamışlar, Venesiya respublikası və

Qərbdəki başqa müttəfiqlər də vaxt itinnədən bu cür hərəkət etməlidirlər

(70, s. 12). Eyni zamanda, Katerino Zeno 1472-ci ill mayın 30-da

Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin baş komandanı admiral Pyetro

Moçeniqonu məktubla xəbərdar etdi ki, Ağqoyunlu qoşunlan tezliklə

Aıulıq dənizi istiqamətində hücuma keçəcəklər (70, ^.8). Venesiya

diplomatının xahişinə əsasən, admiral Pyetro Moçeni- qo, həm də bu

zaman Placı Məhəmmədin başçılığı ilə diplomatik danışıqlar aparmaq

üçün Avropaya gedən Ağqoyunlu elçilərinə mənzil başına yetişmək üçün

lazımi köməklik göstərməli idi (70, s.8). Uzun Həsənin tapşırığına əsasən

Placı Məhəmməd Qərb dövlətlə-

131

Yaqub Mahmudov_

rinin Osmanlılara qarşı sözdə deyil, işdə hərbi əməliyyata başlamasına

nail olmalı, Ağqoyunlu hökmdarının tələbi ilə onun qoşunları üçün odlu

silahlar və artilleriya mütəxəssisləri gətirən gəmiləri Aralıq dənizi

sahilinə qədər şəxsən müşayiət etməli idi. Bütün bunlardan başqa, Uzun

Həsənin göstərişi ilə öz növbəsində Kateri- no Zeno da Venesiya

hökumətinə məktubla məlumat verdi ki, Ağqoyunlu dövləti, artıq

Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlamışdır (70.9, s.119). Eyni

xəbəri bu zaman Venesiyada olan Məhəmməd adlı başqa oir Ağqoyunlu

elçisi də Venesiya hökumətinə bildirdi (70.9, s.l 19).

Lakin Osmanlı imperiyasını Ağqoyunlu dövlətinin əli ilə

məğlub etmək siyasəti yeridən Venesiya respublikası, habelə an-

titürkiyə koalisiyasının Avropadakı digər üzvləri əldə olunmuş

razılığın əksinə olaraq, Osmanlılara qarşı Ağqoyunlularla eyni

zamanda hərbi əməliyyata başlamadılar. Sultan II Mehmed isə

bundan məharətlə istifadə etdi. O, Ağqoyunlu qoşunlarının

Venesiya və başqa Avropa dövlətlərinin hərbi qüvvələri ilə birləşə

biləcəyi və Uzun Həsənin Qərbdən göndərilən odlu silahlan ələ

keçirəcəyi yeganə hərbi-strateji məntəqə olan Qara- manın fəthini

başa çatdırdı (80, s.298-316). Bununla da Äğqo- yunlu dövlətinin

Aralıq dənizi sahilində özünün Avropadalu müttəfiqləri ilə

birləşmək və odlu silahlar ələ keçirmək imkanı aradan qaldırıldı.

Əslində elə bu zaman, həm də, Türldyəyə qarşı gələcək

müharibədə qələbə imkanı da əldən verilmiş oldu.

Düşmənlərini təkləyib məğlub etmək siyasəti yeridən sultan II

Mehmed Qaramanın fəthindən sonra, "vicdanlı sülh və dostluq

müqaviləsi" bağlamaq üçün Ağqoyunlu sarayına elçilər göndərdi (104,

s.l5). Məqsəd Uzun Həsənin başını sülh müzakirələrinə qatıb qarşıdakı

müharibəyə hazırlığı başa çatdırmaqdan ibarət idi. Lakin Dəspinə

Xatunun, Ağqoyunlu sarayına sığınmış Qaraman şahzadələri və digər

Kiçik Asiya hakimlərinin, habelə Katerino Zeno və başqa Avropa

diplomatlarının birgə səyi nəticəsində Uzun Həsən Osmanlı elçilərini

qəbul etmədi. Ağqoyunlu hökından Qaramanı Osmanlılardan geri

almaq, bununla da özünün Avropadakı müttə-

132


fıqləri ilə Aralıq dənizi sahilində birləşmək və vəd olunmuş odlu silahlan

ələ keçirmək üçün qoşunlarına yürüş əmri verdi. Beləliklə, antitürkiyə

koalisiyasının üzvləri arasındakı ümumi razılığa əsasən, Ağqoyunlu

dövləti 1472-ci ilin baharında Türkiyəyə qarşı müharibəyə başladı.

Osmanlı imperiyasına qarşı müharibə ərəfəsində Ağqoyunlu dövləti

hərbi qüvvələrinin sayı haqqında mənbələrdə və ədəbiyyatda müxtəlif

məlumatlara təsadüf olunur (66, s.76; 80, s.320; 460, s.271-272; 494,

s.525; 574, s.293 və s.). Həmin məlumatlardan biri - bəhs etdiyimiz

dövrdə Ağqo3mnlularm hərbi düşərgəsində olan və Türkiyəyə qarşı

müharibəyə hazırlaşan Ağqoyunlu qoşunlarını şəxsən müşahidə etmiş

Venesiya diplomatı Katerino Ze- nonun məlumatı, fıkrimizcə, daha

inandırıcıdır. O, Uzun Həsən qoşunlarının 40 min döyüşçü, 60 min nəfər

isə onların "qulluqçularından" ibarət olmaqla lüO min nəfərə çatdığını

göstərir (104, s.l6- 18). Zeno Ağqoyunlu süvarilərinin yüksək döyüş

keyfiyyətlərindən, silahlarından danışarkən odlu silahların adını çəkmir.

Beləliklə, Bəktaş oğlu Ömər bəyin başçılıq etdiyi Ağqoyunlu

qoşunları 1472-ci ilin baharında Bidlisdən Toqqat istiqamətində hücuma

başladı. Qaraman şahzadələri Pir Əhməd, Qasım bəy, habelə bir çox

keçmiş Kiçik Asiya hakimləri də Ağqoyunlu ordusu ilə hərəkət edirdi.

Osmanlı hərbi qüvvələri tərəfindən ciddi bir müqavimətə rast gəlməyən

Ağqoyunlular 1472-ci ilin avqustunda Şərqi Anadoluda mühüm

hərbi-strateji məntəqə olan Toqqatı aldılar. Bu, Türkiyədə dərin təsir

doğurdu. Lakin Toqqatın fəthindən sonra Azərbaycan hərbi qüvvələrinin

mühüm hissəsi Bəktaş oğlu Ömər bəyin başçılığı ilə geri döndü.

Ağqoyunlu süvarilərinin 20 min* nəfərlik digər hissəsi isə Uzun Həsənin

qardaşı oğlu Mirzə Yusif xanın başçılığı ilə Qaraman istiqamətində

hücumu davam etdirdi (80, s.325). Bu Ağqoyunlu qüvvələri Qeysəriyyə,

Ağsaray yə Ağşehiri alıb Qaramana daxil oldu. Qaraman ərazisi

Ağqoyun- luların əlinə keçdi. Şahzadə Mustafanın başçılıq etdiyi

Türkiyə qo-

* Bəzi müəlliflər Qaramana hücum edən Ağqoyunlu hərbi qüvvələrinin 10 lilin nəfər olduğunu gösləriıiər (587, s. 94).

133

Yaatıb Mahmudov.

şunlan II Mehmedin əmri ilə geri çəkildi, Mirzə Yusif xan geri

çəkilməkdə olan Osmanlı qüvvələrini Bursa istiqamətində təqib etdi.

Göründüyü kimi, antitürkiyə koalisiyasının hərbi planına əsasən

hərəkət edən Ağqoyunlu dövləti öz müttəfiqlik borcunu yerinə yetirdi;

Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi əməliyyata başlayan Ağqoyunlu

süvariləri Bidlis-Toqqat-Ağşehir-Konya istiqamətində hücuma keçərək

bir sıra parlaq qələbələrdən sonra Qaramanı Osmanlılardan azad etdilər.

Ağqoyunlu qoşunları Aralıq dənizi sahilinə çıxdı. Antitürkiyə

koalisiyasının Qərbdəki üzvləri ilə birləşmək və Avropadan odlu

silahlar, habelə artilleriya mütə.xəssisləri - topçular almaq üçün əlverişli

imkan yarandı. Lakin əldə olunmuş razılığın əksinə olaraq, Uzun

Həsənin Qərbdəki müttəfiqləri Aralıq dənizi sahilinə nə hərbi qüvvə

göndərmişdilər, nə də odlu silahlar. İkiüzlü siyasət yeridən və Ağqoyun-

lulann hərbi müvəffəqij^ətlərindən istifadə edib Türkiyədən dinc yolla

ticarət imtiyazları qoparmaq ümidində olan Venesiya respublikası öz

müttəfiqi ilə eyni zamanda hücuma keçmədi.

Beləliklə, ar.vasından aralı düşmüş sayca az Ağqoyunlu hərbi

qüvvələri müttəfiqlərin xəyanəti nəticəsində ağır vəziyyətə düşdü.

Şahzadə Mustafanın yeni qüvvələr, artilleriya və təcrübəli sərkərdələrlə

möhkəmləndirilmiş 60 minlik (66, s.77; 104, s.20 və b.) ordusu II

Mehmedin göstərişi ilə əks hücuma keçdi. Beyşehir yaxınlığında baş

verən qeyri-bərabər vuruşmada kiçik bir dəstədən ibarət olan Ağqoyunlu

süvarilərinin əksəriyyəti həlak oldu. Osmanlı qoşunları qələbə çaldı.

Ağqoyunlular qısa müddət ərzində əldə etdikləri böyük

müvəffəqiyyətlərdən məhrum oldular. Osmanlı imperiyasını məğlub

etmək və Ağqoyunlu sərhədlərini Aralıq dənizi sahilinə doğru

genişləndirmək üçün yaranmış fürsət əldən verildi. Qaramaıı ərazisi

yenidən Osmanlıların əlinə keçdi. Qaramaıı şahzadəsi Qasım bəy

ölkənin dağlıq sahil rayonuna çəldlib Osmanlılara qarşı mübarizəni

davam etdirdi. II Mehmed Qaramana əlavə qüvvələr göndərib buranın

müdafiəsini möhkəmləndirdi və öz rəqiblərinin burada birləşmək

imkanını tamamilə aradan qaldırdı.

134


Antitürkiyə koalisiyasının hərbi planları ilə yaxşı tanış olan II

Mehmed düşmənlərinin Aralıq dənizi sahilində birləşmək niyyətindən

narahat olduğu üçün Ağqoyunlu dövlətinə qarşı Azərbaycana qoşun

yeritmək qərarına gəldi. O, öz elçisi vasitəsilə Uzun Həsənə məktub

göndərib ertəsi ilin, yəni 1473-cü ilin baharında Ağ- qoyunlulara qarşı

hərbi səfərə çıxacağım bildirdi (80, s.333). Beləliklə, Osmanlı

imperiyasının bütün hərbi qüvvələri bu dəfə Ağqoyunlu dövlətinə qarşı

yönəldildi. Sultan bunun üçün zəmri olan diplomatik hazırlıq da

aparmışdı: o, Ağqoyunlulara qarşı səfər zamam arxadan təhlükəsizliyini

təmin etmək üçün antitürkiyə koalisiyasının Avropadakı üzvləri

arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edib onlardan bəziləri ilə sülh

danışıqlarına başlamış, Qərbdəki düşmənlərini bitərəfləşdirmişdi.

1472-1473-cü illərin qışında hər iki tərəf müharibəyə ciddi hazırlıq

işləri apardı. Uzun Həsən ənənəvi şərq silahları ilə silahlanmış

Ağqoyunlu süvarilərinin ağır toplara və başqa odlu silahlara malik türk

piyadası - yeniçəriləri ilə qarşılaşa bilməyəcəyini yaxşı başa düşürdü.

Odur ki, necə olursa-olsun. Aralıq dənizi sahilinə çıxıb Qərbdən odlu

silahlar almaq planını həyata keçirməyə çalışdı. Bu məqsədlə o,

1472-1473-cü illər arasında Fəratın sağ sahilindəki Misir - Məmlük

torpaqlarını ələ keçirib Suriya vasitəsilə Aralıq dənizi sahilinə yol

açmağa cəhd göstərdi (587, s.96). Lakin buna müvəffəq ola bilmədi.

Ağqoyunlu hökmdarı, eyni zamanda Avropaya elçilər göndərib vəd

olunmuş odlu silahların Aralıq dənizi sahilinə yola salınmasının

sürətləndirilməsini tələb etdi, Qərbdəki müttəfiqlərini Türkiyəyə qarşı

vahid cəbhədə müharibəyə qalxmağa tələsdirdi. Uzun Həsən qarşıdakı

müharibədə məğlubiyyətdən yaxa qurtaimaq üçün, necə olursa-olsun, II

Mehmedin hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamağa çalışırdı.

1472-ci ilin avqustunda İshaq adlı Ağqoyunlu diplomatı Venesiyaya

gəldi və Uzun Həsənin məktubunu Venesiya hölcumətinə təqdim etdi

(70, s.8). Ağqoyunlu hökmdarı bu məktubda Venesiya hökumətini öz

müvəffəqiyyətləri ilə ətraflı tanış edir, gələcək hərbi planlarından isə,

görünür, məktubun ələ keçməsindən ehtiyat

135

Yaqub Mahmudov.

edərək, söz salmır (70.8, s. 114-115). Uzun Həsən həmin məktubda

Venesiya dojuna üstüöıtülü şəkildə yazırdı: "... bu məktubda bəhs etməli

olduğum bir çox başqa məsələlər haqqında, mənim əmrimə əsasən,

dilləri yaxşı bilən böyük həkim İshaq sizi şifahi olaraq ətraflı tanış edər.

... Onunla hər hansı məxfi və mühüm müqavilələr müzakirə etsəniz və

bağlasanız biz onları, tərtib olunmasında özümüz iştirak etmiş kimi,

təsdiq olunmuş, arzu olunan və möhkəm hesab edəcəyik" (70.8, s.ll5).

Ağqoyunlu hökmdarının nəzərdə tutduğu "məxfi və mühüm

müqavilələrin" nədən ibarət olduğu, şübhəsiz ki, aydındır.

Hələ İshaq respublika hökuməti ilə danışıqları başa çatdırmamış,

elə həmin vaxt - 1472-ci ilin avqustunda Venesiyaya yeni Azərbaycan

elçiləri gəldi (70, s.8). Bu diplomatik heyətə Hacı Məhəmməd başçılıq

edirdi. O, Venesiya hökuməti ilə danışıqları davam etdirdi, İshaq isə

Roma papası IV Sikst, Neapol kralı və digər Avropa hakimləri ilə

danışıqlar aparmaq üçün Venesiyanı tərk etdi.

Uzun Həsənin tapşırığı ilə hərəkət edən Hacı Məhəmməd Venesiya

hökuməti ilə danışıqlar zamanı Ağqoyunlu-Venesiya hərbi müqaviləsi

şərtlərinin ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini tələb etdi. O, Venesiya

hökumətini vəd etdiyi odlu silahları, artilleriya mütəxəssislərini Aralıq

dənizi sahilinə göndərməyə və qərbdən Osmanlı imperiyasına qarşı

hücuma keçməyə tələsdirdi. Hacı Məhəmməd, həm də Venesiya

hökumətinə bildirdi ki, vəd olunmuş silahlan aparan gəmiləri Aralıq

dənizi sahilinə qədər şəxsən onun özü müşayiət edəcəkdir.

Ağqoyunlu diplomatı Hacı Məhəmmədin səyləri nəticəsində

1472-ci il sentyabrın 25-də Venesiya senatının xüsusi yığıncağı keçirildi.

Senat Uzun Həsənə təcili məktub gönləıməyi qərara aldı, həmin

məktubun məzmununu müzakirə və təsdiq etdi. Venesiya hökuməti bu

məktubda Ağqoyunlu holaudarına məlumat verirdi ki, vəd olunan odlu

silahlar tezliklə yola salınacaqdır; bundan başqa, respublika hərbi dəniz

qüvvələrinin baş komandanına göstəriş verilmişdir ki. Uzun Həsənin

sərəncamına əsasən hərəkət etsin (70, S.9). Senatın elə həmin

yığıncağmdaca ildə 1800 dukat məvaciblə

136


və 10 nəfərlik diplomatik heyətin müşayiəti ilə İosafat Barbaronu

Ağqoyunlu sarayına səfir göndərmək qərara alındı (70, s.9).

Venesiya senatının növbəti yığıncağında - 1473-cü il yanvarın 11-də

Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsənə 6 iri, 10 orta və 36 xırda çaplı top,

500 lap xırda top, müxtəlif silahlar və barıt, 300 dəmir çubuq, 3000 döyüş

baltası, 4000 bel və s. silahlar, habelə bahalı parçalardan ibarət 10 min

dukatlıq hədiyyə göndərilməsi haqqında qərar qəbul olundu (70, s.9).

Venesiya hökumətinin bütün bu qərarları barədə respublikanın

Təbrizdəki səfiri Katerino Zeno da Uzun Həsənə məlumat verməli idi*.

Ağqoyunlular üçün nəzərdə tutulmuş hərbi ləvazimatın tədarük

olunub yola salınması Marino Kontariniyə, Aralıq dənizi sahilində Uzun

Həsənin hərbi qüvvələrinə yetinnək isə Venesiya hərbi dəniz

qüvvələrinin baş komandanına** tapşırıldı (70, s.lO).

Hadisələrin sonrakı gedişini izləmək üçün Təbrizə yola düşən

növbəti Venesiya səfiri İosafat Barbaroya verilmiş iki məxfi təlimat çox

qiymətlidir. Bu təlimatlardan birincisi İosafat Barbaroya 1473- cü il

yanvarın 28-də verilmişdi (70.9, s.116-125). Senatın təsdiq etdiyi*** bu

sənəddən məlum olur ki, Ağqoyunlular üçün müxtəlif cür odlu silahlar, o

cümlədən bant, topçular və başqa hərbi mütəxəssislər gətirən gəmiləri

Aralıq dənizi sahilinə qədər Venesiya səfiri İosafat Barbaro ilə birlikdə

Uzun Həsənin Avropadan qayıdan elçisi Hacı Məhəmməd müşayiət

edəcəkdi.

İosafat Barbaroya verilən məxfi təlimatdan eyni zamanda aydın olur

ki, Ağqoyunlu dövləti, əvvəllərdə olduğu kimi, Osmanlı impe-

* Bütün bunlardan əlavə, Venesiya senatının 5 noyabr, 21 dekabr 1473-cü il və 22 yanvar 1474-cü il tarixli iclaslarında Ağqoyunlular üçün daha 600 ədəd müxtəlif cür silah tədarük etmək və Azərbaycana Brabantlı Antonio adlı bir nəfər toptökən usta göndərmək qərara alındı (70, s.lO). Uzun Həsənin Azərbaycanda topçuluq sənətini inkişaf cldirmək siyasəti yeritdiyini sübut edən bu məlumat elmi dəyərinə görə ən nadir faktlardan biridir.

** Bu zaman Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin baş komandanı admiral Pyet- ro Moçeniqo idi. *** Senatda müzakirə zamanı bu sənədin lehinə 157 nəfər səs vermiş, əleyhinə çıxan olmamış, 2 nəfər bitərəf qalmışdı (70.9, s.125).

137

Yaqub Mahmudov-

riyasma qarşı Neapol krallığı və Roma papaları ilə də diplomatik

danışıqlar aparırdı. Çünki Aralıq dənizi sahillərinə göndərilən həmin

silah gəmiləri ilə Uzun Həsən sarayına Roma papası və Neapol kralının

elçiləri də yola düşürdülər (70.9, s.l 16).

Haqqında bəhs olunan sənədin qiyməti bir də orasındadır ki, 0,

bir ilk mənbə kimi, sübut edir ki, Azərbaycan hökmdarı Türkiyəyə

qalib gəlmək üçün Qərb dövlətlərindən, sadəcə olaraq, odlu silahlar

almaqla kifayətlənmir, eyni zamanda Azərbaycanda topçuluq

sənətini inkişaf etdirmək siyasəti yeridirdi. İosafat Barbaroya

verilən məxfi təlimatda aydınca qeyd olunur ki, Venesiya hökuməti

Ağqoyunlu dövləti üçün "... təcrübəli və bilikli ustalar, topçular

göndərir; onlar Uzun Həsənin adamlarına bu silahların dilini

tezliklə öyrədəcəklər. Uzun Həsənin adamları, onun arzu etdiyi

kimi, bir neçə günə bu sahədə bacarıqlı və mahir olacaqlar ..." (70.9,

s.120).

Venesiya hökumətinin məxfi tapşırığına əsasən, Barbaro silah

gəmiləri ilə əvvəlcə Kiprə getməli, burada konkret vəziyyəti öyrənməli

ili. Əgər Aralıq dənizinin Qaraman sahilləri Uzun Həsən qoşunlarının

əlində idisə, gəmiləri sahilə yanaşdırıb, silahlan və artilleriya

mütəxəssislərini Ağqoyunlu hökmdarının sərəncamına verməli idi.

Əksinə, sahil məntəqələrini Osmanlılar zəbt etmişdilərsə, göstərilən

hərbi sursatı və topçuları qaytarıb Kiprdə qoymalı, özü isə Hacı

Məhəmmədlə birlikdə Ağqo3nınlu sarayına getməli idi. Venesiya

hökumətinin tapşırığına əsasən, İosafat Barbaro Uzun Həsəni tezliklə

Türkiyəyə qarşı müharibəyə təhrik etməli, mümkün qədər, Ağqoyunlu

hökmdannm qışda Aralıq dənizi sahilinə çıxıb göstərilən silahlan ələ

keçirməsinə nail olmalı idi. Bundan sonra tərəflər Osmanlı imperiyasına

qarşı müharibəni birlikdə davam etdirməli idilər.

İosafat Barbaro yolüstü Kipr və Rodos hakimləri ilə danışıqlar

aparıb hər iki dövlətin hərbi dəniz qüvvələrinin Venesiya donanması ilə

birləşməsinə nail olmalı idi. Venesiya diplomatı bütün bunlar haqqında,

habelə Neapol krallığı və Papalıq donanmalarının da Venesiya hərbi

dəniz qüvvələri ilə əlbir hərəkət edəcəyi barədə

138

Azərbaycan diylomativası

Uzun Həsənə məlumat verməli idi. 0, Ağqoyunlu hökmdarını əmin

etməli idi ki, Venesiya Türkiyə ilə müharibəni qələbəyədək davam

etdirəcək, müttəfiqinin - Azərbaycanın razılığı olmadan sultanla sülh

bağlamayacaqdır. Bir sözlə, Venesiya diplomatı Uzun Həsəni

inandırmalı idi ki, "qərbdə hər şey onun sərəncamındadır, o, düşmən

torpaqlarım öz hakimiyyəti altına almaq üçün gecikmədən sahilə doğru

hərəkət etməlidir" (70.9, s.120-121).

Barbaro danışıqlar uğurlu olsun deyə, əvvəlcə, bu zaman Təbrizdə

olan Katerino Zeno ilə görüşüb məsləhətləşməli, hökmdarın qəbuluna

onunla birlikdə getməli idi. Başqa Venesiya diplomatlan kimi İosafat

Barbaro da məqsədinə yetmək üçün hökmdarın oğullarından, baş

sərkərdə Ömər bəy Bəktaşoğlundan, hətta Uzun Həsənin arvadlarından,

xüsusilə Dəspinə Xatundan istifadə etməli idi*.

Bütün bunlardan başqa, bu Venesiya diplomatı da əvvəlkilər kimi,

kəşfiyyat xarakterli məlumatlar toplamalı idi. Ona tapşırılırdı: "...bizim

ən böyük arzumuz qüdrətli hökmdarın müvəffəqiyyətləri, onun

ordusunda və o yerlərdə baş verən dəyişikliklər haqqında məlumat əldə

etməkdir. Qoşunun sayı, hökmdarın niyyəti və planları, ordunun hərəkət

etdiyi yollar, bir sözlə, yorulmadan, səylə gördüyün və bildiyin hər şey

haqqında məlumat toplayıb göndər" (70.9, s. 124-125).

İosafat Barbaro senatın 28 yanvar 1473-cü il tarixli məxfi

təlimatında göstərilənləri eyni məqsəd üçün gedən səfər yoldaşlarına -

Neapol laah və Roma papasının elçilərinə aça, onlarla müzakirə və

götür-qoy edə bilərdi. Lakin yola düşməzdən bir həftə əvvəl -

1473- cü il fevralın 11-də verilmiş** ikinci bir məxfi təlimatda

göstərilənlər tamamilə gizli saxlanılmalı idi (70.10, s. 125-129). Həmin

sənəddə Uzun Həsənin Türkiyə ilə müharibə etmək deyil, sülh bağlamaq

istədiyi halda, Barbaronun nə edəcəyi aydınlaşdırılırdı.

* Venesiya hökunıali, hətıa öz səfirina məxfi surətdə tapşımıışdı: "... əgər əlahəzrətin (yəni Uzun Həsənin - Y..M.) bir neçə arvadı varsa, onlardan hansıları çox istəyirsə, onlara da baş çək, hədiyyələr ver..."(70.9, s.124).

** Həmin gün senatda müzakirə və təsdiq olunmuş bu məxfi təlimatın lehinə 116, əleyhinə 5 nəfər səs vermiş, 6 nəfər bitərəf qalmışdı (70.10, s.129).

139

Yaqub Mahmudov_

Venesiya diplomatı, necə olursa-olsun, Ağqoyunlularla Osmanlılar

arasında sülh bağlanılmasına mane olmalı idi. O, Uzun Həsənə bildirməli

idi ki, Türkiyə bütün Anadolunu Ağqoyunlulara tərk etməyincə, Moreya,

Lesbos və Neqropontu (Evbeyanı) respublikaya qaytarmayınca Venesiya

heç bir sülhə razı deyil. Bu məqsədə çatmaq üçün Barbaro boğazlardan

şərqə doğru və Yunanıstanla üzbəüz bütün Türkiyə ərazisini. Dardanel

boğazı da daxil olmaqla (Venesiyaya ondan sərbəst surətdə keçmək,

Trabzon və s. yerlərdə sərbəst ticarət hüququ verilməsi şərti ilə!), Uzun

Həsənə vəd etməli idi (70.10, s.l26).

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Ağqoyunlu hökmdarını sultanla

sülh bağlamaq fikrindən döndərmək mümkün olmasaydı, onda Barbaro

Venesiya ilə müttəfiq olduğunu Uzun Həsənin yadına salmalı, onun

vasitəsilə Moreya, Lesbos və Neqropontun Venesiyaya qaytarılmasını

Türkiyədən tələb etməli idi (70.10, s.l27). Bu da mümkün olmadıqda,

Barbaro Türkiyə ilə bağlanılacaq sülh müqaviləsinə Ağqoyunluların

müttəfiqi kimi Venesiyanın da daxil edilməsinə çalışmalı idi (70.10,

s.l27).

Beləliklə, Venesiya respublikası Türkiyəyə qarşı 1463-cü ildən bəri,

fasilələrlə apardığı uzun sürən müharibədən dolayı yolla çıxmaq,

məğlubiyyətdən yaxa qurtarmaq istəyirdi.

İosafat Barbaroya verilmiş 11 fevral 1473-cü il tarixli məxfi

təlimatdan aydın olur ki, Venesiya hökuməti Ağqoyunlu hökmdan- nın

Misir sultanlığını məğlub edib Suriya vasitəsilə Aralıq dənizi sahilinə

çıxmaq niyyətindən də xəbərdar idi. Buna görə də respublika öz səfirini

ayıq salırdı ki, Uzun Həsən iki dövlətə - Türkiyəyə və Misirə qarşı

müharibəyə başlaya bilər; o, yəni İosafat Barbaro, mümkün qədər,

Ağqoyunlu hökmdannı məhz Osmanlılara qarşı müharibəyə təhrik etməli

idi. Əgər bu mümkün olmasa, yəni Uzun Həsən Suriya istiqamətində

Misirə qarşı hücuma keçsə, onda Barbaro burada olan Venesiya

tacirlərinin, ticarət faktoriyalannın toxunulmazlığını təmin etməli idi

(70.10, s. 127-128).

Digər tərəfdən, Barbaroya verilən bu məxfi təlimatdan məlum olur

ki, Venesiya müharibənin bütün ağırlığını öz müttəfiqinin -

140


Ağqojamlu dövlətinin üzərinə salmaq istəyirdi. Məsələn, həmin

təlimatda qeyd olunur ki, Uzun Həsən Katerino Zenodan olduğu kimi,

İosafat Barbarodan da pulla köməklik tələb edərsə, Venesiya diplomatı

respublikanın "çoxlu xərci'" olduğundan şikayətlənməli və mümlcün

olduqca bu məsələdən boyun qaçınnalı idi (70.10, s.l29).

İosafat Barbaro öz hökumətinin məxfi tapşırıqlannı yerinə

yetirərkən dövrün məşhur diplomatı. Uzun Həsənin anası Sara Xatundan

və arvadı Dəspinə Xatundan istifadə etməli idi. Göstərilən sənəddən

aydın olur ki, görkəmli diplomat Sara Xatunun Ağqoyunlu sarayındakı

nüfuzu barədə Avropada da məlumat vardı. Məsələn, Venesiya hökuməti

öz səfirinə tapşırırdı: "...hökmdarın anasına da baş çək, ona iltifat göstər

və hədiyyə ver; onunla mövqeyinə, ad- sanma uyğun tərzdə danışıqlar

apar və müharibəni (Türkiyə ilə - Y.M.) davam etdirməyə həvəsləndir..."

(70.10, s.l28).

Beləliklə, Venesiya hökumətinin Azərbaycan hökmdarının sarayına

yola saldığı növbəti səfir İosafat Barbaro, vətənə qayıdan Ağqoyunlu

diplomatı Hacı Məhəmməd, habelə Neapol kralı və Roma papasının

elçiləri 1473-cü il fevralın 18-də Ağqo30inlular üçün odlu silahlar gətirən

4 gəmi ilə Venesiyanı tərk etdilər.

İosafat Barbaro göstərir ki, həmin gəmilərə Qaraman sahilində

Ağqoyunlu hökmdarına təhvil verilmək üçün 4000 dukathq odlu silahlar,

3000 dukathq gümüş vazlar və b. hədiyyələr, .2500 dukathq zərli, ipək

parçalar, 3000 dulcatlıq qızılı yun parça və s. yüklənmişdi (105, S.37;

70, s.9-10). Bundan başqa, göstərilən hərbi sursat gəmilərində Uzun

Həsənin tələbinə əsasən Azərbaycan üçün Tom- mazo da İmolanın

başçılığı ilə toptökən ustalar və artilleriya mütəxəssisləri də yola salmırdı

(105, s.37; 70, s.9-10).

Ağqoyunlular üçün silah gətirən gəmilər 1473-cü il martın 29- da

Kiprə yetişdilər. İosafat Barbaro və Hacı Məhəmməd Kiprdə- ki

Ağqoyunlu elçisindən öyrəndilər ki, Qaraman artıq Osmanlılar

tərəfindən fəth olunub. Bununla da, Venesiya hökumətinin ikiüzlü

siyasəti nəticəsində Ağqoyunlular üçün göndərilən odlu silahlar

gecikdirildi. Barbaro onları nəzərdə tutulan yerə - Aralıq dənizinin

Qaraman sahilinə çıxara bilmədi. O, gətirdiyi silahlarla

141

Yaqub Mahmudov.

birlikdə bir ilə yaxın Kiprdə qaldı (156, s.62-68; 264, s.56-61; 275,

s.53-70).

Venesiya hökuməti, Neapo! İcralı, Roma papası, Kipr kralı və

Rodos hakiminin razılığı əsasında həmin dövlətlərin 99 gəmidən (o

cümlədən Neapol la-allığının 16, Papalığın 16, Kiprin 5, Rodosun 2)

ibarət birləşmiş hərbi dəniz qüvvələri Venesiya admiralı Pyetro

Moçeniqonun başçılığı ilə Türkiyə sahillərini - Antaliya, İzmir, Smirna

və b. mühüm liman şəhərlərini atəşə tutdu (105, s.39; 574, s.208-209;

587, s. 118-119 və s.). Bundan istifadə edən Qaraman şahzadəsi Qasım

bəy Aralıq dənizi sahilindəki bəzi Qaraman qalalarını Qsınanlılardan

geri ala bildi. Lakin müttəfiqlərin donanması hərbi əməliyyatları uzun

müddət davam etdirə bilinədi. Kipr taxtı üstündə başlanan narazılıq

tezliklə bu səlibçi donanmasının dağılması ilə nəticələndi*. Bu hadisə ilə,

əslində Uzun Həsənin Qərbi Avropa dövlətləri ilə ittifaqda Osmanlı

imperiyasını məğlub etmək planı da pozulmuş oldu; nə Avropadan odlu

silahlar almaq niyyəti baş tutdu, nə də Ağqoyunlu hökmdannın qərbdəki

müttəfiqləri onunla eyni zamanda Osmanlılara qarşı Avropada cəbhə

açdılar.

Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsinin (1472-1473) ikinci dövm

yaxınlaşırdı. Qərbdəki müttəfiqlərin ikiüzlü siyasəti nəticəsində 1472-ci

ilin yayında Qaramanın itirilməsi və Mirzə Yusif xanın başçılıq etdiyi

Ağqoyunlu hərbi qüvvələrinin ağır məğlubiyyəti vəziyyəti çox

mürəkkəbləşdirmişdi. Sultan II Mehmed, artıq qeyd olunduğu kimi,

1473-cü ilin baharında özünün bütün hərbi qüvvələrini Ağqoyunlulara

qarşı yönəltmək qərarına gəlmiş və bunu məktubla Uzun Həsənin özünə

də bildirmişdi. Ağqoyunlu hökmdarının 1472-1473-cü illərin qışında

Misiri məğlub edib Suriya vasitəsilə Aralıq dənizi sahilinə çıxmaq

niyyəti də baş tutmamışdı.

* 1473-cü ildə Kipr kralı Yakov öldü. Onun arvadı venesiyalı Katerina Kor- naro Kipr kraliçası oldu. Bu qadın Uzun Həsənin arvadı Dəspiııə Xatunun (Teodoranın - Feodoranın) bacısı qızı Florensa ilə Venesiya zadəganı Marko Kornaronun izdivacından doğulmuşdu. Beləliklə, Venesiya Kiprdə möhkəmləndi. Müttəfiqlər isə bundan narazı qaldılar. Kipr 1489-cu ildə tamamilə Venesiyanın ixtiyarına keçdi (559, s. 125-126; 70, s.2).

142

_ Azərbaycan diplomatiyası

Odur ki, müharibənin taleyi Osmanlı imperiyasına qarşı qərbdən cəbhə

açılmasından asılı idi. Bu məqsədlə danışıqlar aparmaq üçün hələ

I472-Cİ ilin yayında İtaliyaya yola salınmış iki elçi heyətinin

başçılarından - nə İshaqdan, nə də Hacı Məhəmməddən heç bir konkret

cavab alınmamışdı (256, s.62-68). Buna görə də Uzun Həsən 1473-cü

ilin fevralında Kipr vasitəsilə Venesiyaya daha bir elçi göndərdi (70,

s.l3), müharibənin 1472-ci il dövrünün yekunları və qarşıdakı hərbi planı

barədə Venesiya hökumətinə məlumat verdi, qərbdəki müttəfiqlərini vəd

olunmuş odlu silahları göndərməyə və Osmanlı imperiyasına qarşı

hücuma keçməyə tələsdirdi. Bu zaman, yuxarıda bəhs olunduğu kimi,

Ağqoyunlular üçün silah yüklənmiş gəmilər İosafat Barbaro və Hacı

Məhəmmədin müşayiəti ilə Venesiyadan yola düşmək ərəfəsində idi.

Odur ki, 1473-cü ilin fevralında Ağqoyunlu qoşunları üçün nəzərdə

tutulmuş hərbi sursat Aralıq dənizi sahilinə yola salındıqdan sonra,

Venesiya doju Uzun Həsənə məktubla bildirdi ki, İosafat Barbaro odlu

silahlarla Aralıq dənizi sahilinə göndərilmişdir; Venesiya donanmasına

əmr verilmişdir ki, Ağqoyunlu hərbi qüvvələrinin sahilə doğru hücuma

keçəcəyi halda, Türkiyə sahillərini atəşə tutsun (70, s.l3). 1473-cü il

iyunun 8- də İosafat Barbarodan alınmış məktubda da onun odlu

silahlarla Uzun Həsənin sərəncamına gəldiyi və güclü müttəfiq

donanmasının Konstantinopolun özünə belə hücum etməyə hazır olduğu

bildirildi (70, S.13). Qaramanlı Qasım bəy isə Ağqoyunlu hökmdarına

yazırdı ki, o, artıq Venesiya donanmasının köməyi ilə bir sıra sahil

^qalalarını Osmanlılardan geri almışdır; Uzun Həsən tezliklə özünü

köməyə yetirməlidir (104, s.l5). Beləliklə, Ağqoyunlu hökmdarı əvvəlki

kimi bu dəfə də Avropadakı müttəfiqləri ilə razılaşdırılmış hərbi plana

müvafiq olaraq. Aralıq dənizi istiqamətində hücuma keçmək qərarına

gəldi.

j Hadisələrin sonrakı gedişini izləmək üçün ən qiymətli ilk mənbə

Venesiya səfiri Katerino Zenonun Ağqoyunlu hökmdarının

Ərzincandakı hərbi düşərgəsindən İtaliyaya göndərdiyi 27 iyul 1473-cü

il tarixli məktubdur (70.11, s.130-135). Bu qiymətli sənəddən məlum

olur ki. Uzun Həsən qarşıdakı hərbi əməliyyatlar

143

Yaqub Malıınudov-

zamanı Qərb dövlətlərinin Avropadan vahid cəbhədə Osmanlı

imperiyasına qarşı hücuma keçəcəklərinə hələ də tam arxayın deyildi

(253, s.26-34). Odur ki, Azərbaycan hökmdarı öz qoşunlarına hücum

əmri vermək ərəfəsində Venesiya doju, Almaniya imperatonı və

Macarıstan kralına məktublar yazmış, sonra isə Katerino Zenonu yanına

çağırtdırıb demişdi: "Səfir, sən bilirsən ki, Osman (II Mehmed - Y.M.)

qərbdəki yerlərini buraxaraq, bütün hərbi qüvvəsi ilə mənim üstümə

gəlir. Mən sənin şöhrətli hökmdarına, imperatora (Almaniya imperatoru

nəzərdə tutulur - Y.M.) və macar kralına yazdım ki, onlar Osmanı

Avropada məğlub etmək üçün əllərindən gələni etsinlər. Burada (yəni

Asiyada - Y.M.) isə mən onunla qarşılaşacaq və Allahın köməyi ilə qalib

gələcəyəm. Buna görə də mən istərdim ki. Qərb hökmdarları elə etsinlər

ki, Osman bir daha öz qüvvələrini bərpa edə bilməsin, tamamilə hərbi

iqtidardan salınsın və hətta onun adı belə yer üzündən silinsin" (70.11, s.

131).

Katerino Zenonun bu məlumatının dəyəri bir də burasındadır ki,

həmin qeyd Uzun Həsənin, bir çox Avropa ölkələri ilə yanaşı,

Almaniyanı da antitürkiyə koalisiyasına çəbnəyə çalışdığını sübut edir.

Zenonun yazdığına görə, o, hökmdarın məktublarını onun göstərişi

ilə Aralıq dənizindəki Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin baş komandanı

admiral Pyetro Moçeniqoya göndərmiş, Moçeniqo isə bu məktubları

xüsusi gəmi ilə Dalmasiyaya çatdırmış, oradan isə hərəsini öz ünvanına,

yəni Almaniyaya və Macarıstaria yola salmışdı (70.11, S.I31).

1473-cü il iyulun 13-də Uzun Həsənin Ərzincandakı hərbi

düşərgəsinə Venesiya admiralı Pyetro Moçeniqodan və İosafat Barba-

rodan yeni məktublar gəldi. Venesiya admiralı Qaramanlı Qasım bəylə

birlikdə apardıqları hərbi əməliyyatların gedişi ilə Ağqoyun- lu

hökmdarını tanış edir, onu Aralıq dənizi istiqamətində hücuma keçməyə

tələsdirir və bildirirdi ki, öz hökumətinin tapşırığına əsasən o. Uzun

Həsənin əmrilə hərəkət edəcəkdir. Zenonun yazdığına görə, bu məlumat

hərbi düşərgədə təntənə ilə qarşılanmış. Uzun

144


Həsən təcili surətdə Venesiya admiralına xüsusi məktub göndərmişdi.

Həmin məktubda Ağqoyunlu hökmdarı Pyetro Moçeniqoya tapşırırdı ki,

necə olursa-olsun, Qaramam tərk etməsin; o, yəni Uzun Həsən tezliklə

Qaramana yetişəcək və Pyetro Moçeniqo ilə birləşərək "görkəmli bir iş"

həyata keçirəcəkdir (70.11, s.l32).

1473-cü il iyulun sonlarında Ağqoyunlu hərbi qüvvələri Ərzin-

candan Aralıq dənizi istiqamətində hücuma keçmək üçün hərəkətə

gəldi*. Lakin Uzun Həsənin Aralıq dənizi istiqamətində jnirüşü davam

etdirmək niyyəti baş tutmadı. Ağqoyunlu hökmdarının hərbi

planlarından yaxşı xəbərdar olan Sultan II Mehmed düşmənlərini Ai'alıq

dənizi sahillərində birləşməyə qoymamaq üçün Uzun Həsəni Kiçik

Asiyanın şərqində qarşılamaq qərarına gəlmiş və özünün bütün hərbi

qüvvələrinin başında, artıq, Ərzincana yaxınlaşmaqda idi.

Beləliklə, Qərb dövlətləri ilə diplomatik danışıqlar zamanı

göstərdiyi bütün səylərə baxmayaraq, Ağqoyunlu hökmdarı yalqız

qaldı. Uzun Həsən Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvəsi ilə

təkbətək qarşılaşmalı oldu.

Azərbaycan hökmdarı sayca üstün olan, yaxşı təlim görmüş və odlu

silahlarla təchiz olunmuş qüvvətli Osmanlı ordusunu məğlub etmək

üçün özünün bundan əvvəlki dö}mş təcıübələrindən istifadə etdi. O,

Osmanlı qoşunlarını əlverişsiz coğrafi mövqeyə salıb məğlub etmək

üçün irəli buraxdı. Lakin Uzun Həsənin bu niyyətini duyan, həm də bir

sərkərdə kimi ondan ehtiyat edən II Mehmed Fəratın yuxarılarına

çatdıqda çayı keçməyib onun sağ sahili ilə cənuba doğm endi və

bununla, yəqin ki, Ağqoyunluları çayın sağ sahilinə keçirməyə çalışdı.

Lakin Ağqoyunlu hökmdarı da rəqibinin fəndini duydu və Fəratı

keçmədən sol sahillə hərəkət etdi.

Beləliklə, bir-birindən ehtiyat edən iki böyük Türk sərkərdəsinin

hərbi qüvvələri, nəhayət, Malatya yaxınlığında Fərat çayı sahillərində

qarşı-qarşıya düşərgə saldılar. Bu zaman Uzun Həsənin hərbi qüvvələri,

həmin yürüşdə iştirak edən Katerino Zenonun mə-

* Ağqoyunlularm hücumu yəqin ki, iyulun 27-dən sonra başlamışdı. Çünki Zenonun haqqında bəhs etdiyimiz 27 iyul 1473-cü il tarixli məktubu yazdığı i gün Ağqoyunlular hələ yürüşə başlamamışdılar.

145

Yaqub Mahmudov_

lumatına görə, təqribən 100 min nəfər idi (70.11, s.l34). Türk tarixçisi

İ.H.Uzunçarşılı isə Ağqoyunlu süvarilərinin cəmi 70 min nəfər

olduğunu göstərir (586, s.312; 587, s.99).

II Mehmedə gəldikdə, o, Ağqoyunlu dövlətinə qarşı hərbi səfər

ərəfəsində "imperatorluğun çıxara biləcəyi bütün əsgəri qüvvələri bir

araya toplamağa çalışdı" (494, s.526). Osmanlı sultanının Uzun Həsənə

qarşı hərbi yürüşünün iştirakçısı C.M.Anciolellonun məlumatına görə,

II Mehmed Ağqoyıınlulara qarşı müharibəyə 220 minə qədər əsgəri

qüvvə səfərbər etmişdi (66, s.79-81). Katerino Zeno və türk tarixçisi İbn

Kamal da Osmanlı sultanının Ağqoyunlu dövlətinə qarşı təqribən bu

qədər hərbi qüvvə səfərbər etdiyini göstərirlər (104, s.22; 80,

s.338-339). Beləliklə, ağır topların və başqa odlu silahların müşayiət

etdiyi Osmanlı ordusu Ağqoyunlu süvarilərindən, demək olar ki, üç

dəfə çox idi.

1473-cü il avqustun 1-də Malatya yaxınlığında, Fərat sahilində

Ağqo>'unlularla Osmanlılar arasında qanlı vumşma baş verdi. Təcrübəli

sərkərdə Uzun Həsənin tətbiq etdiyi hərbi fənd nəticəsində Osmanlı

ordusunun zərbə qüvvəsi - axınçılar korpusu Fəratın sol sahilinə

keçirilib mühasirəyə alındı. Əsas Osmanlı qüvvələrinin çayı keçməsinə

imkan verilmədi. Üç saata qədər davam edən şiddətli vumşma

Ağqoyıınluların parlaq qələbəsi ilə sona yetdi (70.12,' s.135-136; 70.13,

s.137-138). II Mehmedin başçılıq etdiyi əsas Osmanlı qüvvələri

Malatya vuruşmasını kənardan - Fəratın o tayından seyr etmək

məcburiyyətində qaldı (256, s.68-74).

Uzun Həsənin 1473-cü ilin avqustunda - Malatya 'vuruşmasından

təqribən iki həftə sonra, Venesiya doju Nikola Tronoya yazdığı

məktubdan aydın olur ki, Ağqoyunlular həmin vuruşma zamanı

təqribən 56 min nəfər Osmanlı süvarisini qılıncdan keçirmiş, 150 nəfər

zabit, 35 nəfər qoşun başçısı, o cümlədən axınçı qüvvələrinin

komandanı Has Murad paşanı əsir almışdılar (70.13, S.138).

Malatya məğlubiyyəti Osmanlı qoşunlarında döyüş intizamının

pozulmasına səbəb oldu. Katerino Zenonun məlumatına görə, döyüşdən

sonra II Mehmed öz zabitlərindən birinin başçılığı ilə elçi-

146


lər göndərib Uzun Həsənə barışıq təklif etmiş, Ağqoyunlu hökmdarı isə

bunu rədd etmişdi (70.12, s.l35).

Malatya məğlubiyyətindən sonra, müharibəni davam etdirməyə

cəsarət göstərməyən Sultan II Mehmed vuruşmanın səhəri günü öz

qoşunlarına geri çəkilmək əmri verdi. Osmanlı sultanı Uzun Həsənin

Qərbdəki müttəfiqlərinin Venesiya başda olmaqla, İstanbula hücum

edəcəyindən narahat idi.

Ağqoyunlu sərkərdələri Fəratı keçib geri çəkilməkdə olan

Osmanlılara qarşı yeni döyüşə girməyi təklif etsələr də, Uzun Həsən

buna razılıq vermədi. O, uzun surən açıq döyüşdə odlu silahlara,

xüsusilə ağır toplara malik türk yeniçərilərinin Ağqoyunlu süvarilərinə

üstün gələcəyini yaxşı bilirdi. Beləliklə, Malatya vuruşmasının səhəri

günü Osmanlı qoşunları Fəratın sağ sahili ilə geri çəkilir, Ağqoyunlular

isə sol sahillə onları izləyirdi.

Malatya vuruşmasından 10 gün keçmiş, 1473-cü il avqustun 11- də,

Ağqoyunlu sərkərdələri və Qaraman şahzadələrinin təkidi ilə, geri

çəkilməkdə olan Osmanlı qüvvələrinə daha bir gözlənilməz zərbə

endirmək qərara alındı. Ağqoyunlu süvariləri Ərzincanla Ərzurum

arasında - Üçağızlı dərəsində Osmanlı qoşunlanm yaxalamalı idilər.

Niyyət yenə əvvəlki kimi idi: Osmanlıları əlverişsiz coğrafi

mövqedə - Üçağızlı dərəsində mühasirəyə salıb, döyüş nizamı almağa

imkan vermədən məğlub etmək. Lakin bu dəfə Ağqoyunlu hökmdarının

döyüş planı baş tutmadı. Üçağızlı dərəsində mühasirəyə düşən Sultan II

Mehmed bütün zərbəni ön cəbhəyə, yəni dərənin ağzını kəsmiş Uğurlu

Məhəmmədə (Uzun Həsənin böyük oğlu) qarşı yönəltdi. Nəticədə

Osmanlı qoşunları Üçağızlı dərəsindən çıxıb düzdə - Tərcan vadisindəki

Otluqbeli ləpələrində döyüş nizamı ala bildi. İki Türk fatehinin hərbi

qüvvələri arasında Otluqbeli və ya Tərcan vuruşması kimi məşhur olan

qanlı döyüş baş verdi (70.12; S.70, 13; 104, s.27-29; 66, s.89-91; 80,

s-,347-360; 89, s.813-823 və s.).

Ağqoyunlu hökmdarının döyüşün ən ağır yerlərində şəxsən iştirak

etdiyi bu vuruşma 1473-cü il avqustun 11-də bütün günü - 8

147

Yaqub Mahmudov.

saata qədər davam etdi və Ağqoyunlu süvarilərinin üstünlüyü ilə keçdi.

Lakin Osmanlı sultanı vuıoışmanın axırma yaxın - bütün günü silah

oynadıb yorulmuş Ağqoyunlu süvarilərinə qarşı ağır topların müşayiəti

altında yeniçəri alaylarını döyüşə buraxdı. Bu da vuruşmanın taleyini

həll etdi (256, s.74-77). Konstantinopolun fatehi həmin vuruşmadan da

qələbə ilə çıxdı. Lakin bu qələbə Osmanlı sultanına ağır tələfat bahasına

başa gəldi*.

Otluqbeli vuruşması ilə Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi (1472-

1473) sona yetdi. Sultan II Mehmed ən təhlükəli rəqibi üzərində

gözlənilmədən əldə etdiyi həlledici qələbədən sonra, müharibəni davam

etdinnədi. O, Ağqoyunlularla sülh bağlayaraq (80, s.368) İstanbula

döndü.

Ağqoyunlu-Türkiyə sərhədlərində ciddi bir ərazi dəyişikliyi baş

vermədi.

Beləliklə, müharibənin birinci dövründə olduğu kimi, ikinci

dövründə də təşəbbüsü ələ almalarına baxmayaraq Ağqoyun- lular, son

nəticədə, məğlubiyyətə uğradılar. Müharibənin taleyini həll edən

Otluqbeli vuruşmasında əslində iki döviət üz-üzə gəlmişdi: siyasi

cəhətdən nisbətən möhkəm olan, getdikcə qüvvətlənən, dövrün ən

yüksək hərbi texnikasına yiyələnmiş Osmanlı imperiyası və Uzun

Həsənin uğurlu qələbələri nəticəsində ərazicə genişlənməsinə

baxmayaraq daxilən möhkəm olmayan Ağqoyunlu dövləti. Həlledici

toqquşmada bunlardan birincisinin üstün gələcəyi labüd idi.

Öz döyüşkənliyi və cəsurluğu ilə Yaxın və Orta Şərqdə şöhrət

qazanmış Ağqoyunlu süvariləri yaxşı təlim görmüş nizami Osmanlı

ordusu, xüsusilə yeniçəri alayları qarşısında aciz idilər. Türkiyənin hərbi

qüvvələri ən müasir odlu silahlara, xüsusən ağır toplara malik

* XVII əsrdə yaşamış məşhur türk səyyahı Evliya Çələbi (1611-1685) Tərcan vadisinə səyahət zamanı yazırdı ki, vaxtilə "bu vadidə elə bir döyüş, elə bir vuruşma olmuşdur ki, indi də kəndlilər yer şumlayanda torpaqdan insan sümükləri, eləcə də çoxlu müxtəlif cür sümüklər tapırlar" (61, s.83).

148


olduğu halda, Ağqoyımlular vaxtım keçirməkdə olan ənənəvi şərq

silahlan ilə - qılınc, şeşbər, toppuz, xəncər, yay-ox, gürz, əmud, qarğı və

s.ilə silahlanmışdılar (80, s.334; 586, s.309 və s.).

Otluqbeli vuruşmasının şahidi olmuş Katerino Zeno bu döyüş

haqqında Venesiyaya göndərdiyi məlumatda yazırdı ki, döyüşün gedişi

zamanı əvvəldən axıradək üstünlüyü öz əlində saxlayan "şöhrətli

hökmdar (yəni Uzun Həsən - Y.M.) Osmanın (II Mehme- din - Y.M.)

döyüş arabasına yaxınlaşdıqda onu arxa tərəfdən, toplardan,

tüfənglərdən... elə atəşə tutdular ki, hökmdarın adamlarının qaçmaqdan

başqa əlacları qalmadı" (70.12, S.136). Bunu türk mənbələri də təsdiq

edir. Məsələn, Mehmed Neşrinin fikrincə, Ağqoyunlular Otluqbelində

ona görə məğlub oldular ki, onlar "belə top-tüfəng davası

görməmişdilər" (89, s.319).

Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyasına qarşı müharibədə,

nəticə etibarilə, məğlubiyyətə uğramasının ən mühüm səbəblərindən biri

də Uzun Həsənin hərbi planının baş tutmaması idi. Anti- türkiyə

koalisiyasının Avropadakı üzvləri arasında kəskin ixtilaflar olduğundan

onlar Ağqoyunlularla eyni vaxtda qərbdən vahid cəbhədə Türkiyəyə

qarşı müharibəyə başlamadılar. Beləliklə, Uzun Həsənin Osmanlı

imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə - şərq və qərb cəbhələrinə

parçalayıb məğlub etmək planı baş tutmadı. Sultan II Mehmed özünün

bütün hərbi qüvvələrini Ağqoyunlu- lara qarşı yönəldə bildi.

Ağqoyunluların Qərbdəki başlıca müttəfiqi olan Venesiya

respublikası da müttəfiqlik müqaviləsinin şərtlərinə riayət etmədi. İki

dövlət arasında əldə olunmuş razılığa əsasən Ağqoyunlular Osmanlılarla

vuruşa-vuruşa Aralıq dənizi sahilinə çıxmalı, burada Venesiyadan

göndərilmiş odlu silahları, toptökən ustaları və b. artilleriya

mütəxəssislərini qəbul etməli idilər. Ağqoyunlu hərbi qüvvələri

Imüqaviləyə əməl edərək 1472-ci ilin yayında Qaramanı ələ keçirib

Aralıq dənizi sahilinə çıxdılar. Lakin Venesiya respublikası vəd etdiyi

odlu silahlan və artilleriya mütəxəssislərini vaxtında göndərmədi.

Əksinə, Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsinin (1472-1473) qızğın çağında

Türkiyə ilə gizli - separat danışıqlara girib, müttəfı-

149

Yaqub Mahmudov -

qinin qələbələrindən istifadə edərək, Osmanlı sultanından dinc yolla

ticarət imtiyazları qoparmağa çalışdı. Bununda da, əslində. Ağ- qoyunlu

dövlətinin məğlub olmasına şərait yaratdı. Nəticədə Sultan özünün bütün

hərbi qüvvələrini Uzun Həsənə qarşı səfərbər edə bildi və Otluqbelidə

mühüm qələbə qazandı.

Bununla belə, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə

müharibəsinin mühüm tarixi nəticələri oldu. Ağqoyunlu dövləti Osmanlı

imperiyasını məğlub etmək siyasəti yeritməklə, onun hərbi qüvvələri

üzərində bir sıra parlaq qələbələr qazanmaqla, nəhayət, Otluqbeli

vuruşmasında Osmanlı hərbi qüvvələrinə ağır tələfat verdirməklə XV

əsrin II yarısında II Mehmedin şərqə doğru genişlənmək planını baş

tutmağa qoymadı. Sultan II Mehmedin Azərbaycanı, habelə bütünlükdə

Cənubi Qafqazı və İranı istila etmək planı həyata keçinədi.

.Ağqoyunlu dövləti Osmanlı imperiyasının şərqə doğru

genişlənməsi yolunda ciddi maneə idi.

Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı imperiyasına qarşı fəal xarici siyasət

yeritməsinin Avropa xalqları və dövlətləri üçün də mühüm əhəmiyyəti

vardı. Sultan II Mehmeddən narazı olan Kiçik Asiya feodal hakiınlərini

üz ətrafına toplayıb onun şərqə doğru genişlənmək planlarına

müvəffəqiyyətlə müqavimət göstərən Uzun Həsən, eyni zamanda.

Osmanlı imperiyasının Avropa ölkələri ilə bağlı hərbi planlarının həyata

keçirilməsinə də əngəl törədirdi. Trabzon hadisələri, Qaraman böhranı və

Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi (1472-1473) zamanı, daim Osma- lı

imperiyasına arxadan təhlükə törədən, onun hərbi qüvvələrinin mühüm

hissəsini, bəzən də hamısını Asiyada məşğul edən və beləliklə əsas

zərbəni öz üzərinə götürən Ağqoyunlu dövləti, həm də obyektiv olaraq.

Osmanlı yürüşlərinə qarşı mübarizə aparan Avropa ölkələri üçün

əlverişli şərait yaradırdı. Bu, Azərbaycan xalqının, həmçinin Azərbaycan

Ağqoyunlu imperiyasının ümumdünya tarixi inkişaf prosesində, o

cümlədən Avropa ölkələrinin tarixi müqəddəratında mühüm rol

oynadığını göstərir.

150

. Azərbaycan 'diplomatiyası

Bununla belə, qardaş Azərbaycan və türk xalqlarının hərbi-

siyasi və iqtisadi potensialını üz-üzə qoymaq, qüdrətli türk

imperiyalarını - Ağqoyunlu və Osmanlı dövlətlərini bir-birinin

əlilə zəiflətmək, bütövlükdə, Qərb diplomatiyasının "parçala,

hökmranlıq et!" siyasətinin qələbəsi demək idi.

3. XV ƏSRİN 70-80-ci İLLƏRİNDƏ AĞQOYUNLU-AVROPA

DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİ

Sultan II Mehmedin 1473-cü il Otluqbeli (Tərcan) vuruşmasında

Ağqoyunlu hərbi qüvvələrini məğlub etməsi ilə, əslində, Uzun Həsənin

Qərb ölkələri ilə ittifaqda Osmanlı imperiyasına qalib gəlmək planı da

boşa çıxdı. Görünür, bunun nəticəsidir ki, Türkiyəyə qarşı 1472-1473-cü

illər müharibəsindən sonrakı dövrdə Avropa ölkələri ilə diplomatik

əlaqələrdə Ağqoyunlu dövləti tərəfindən əvvəlki kimi fəallıq nəzərə

çaıpmır.

Qərb dövlətlərinə, xüsusən Venesiya respublikasına gəldikdə, həmin

ölkələr göstərilən dövrdə Ağqoyunlu dövləti ilə diplomatik əlaqələri daha

da genişləndirdilər. Bu da səbəbsiz deyildi. Çünki Otluqbeli qələbəsi ilə

öz başlıca rəqibi olan Ağqoyunlu dövlətini hərbi iqtidardan salan və

beləliklə, arxasından ai'xayın olan Osmanlı imperiyası özünün bütün

hərbi qüvvələrini Avropa cəbhəsinə, ilk növbədə Venesiya və

Macarıstana qarşı yönəltdi.

Türkiyə əleyhinə 1472-1473-cü illər müharibəsindən sonra

Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrinə dair ilk maraqlı fakt Otluqbeli

vuruşmasından bir həftə sonraya təsadüf edir. Həmin vumşmadan sonra

Təbrizə qayıtmaqda olan Uzun Həsənin hərbi qüvvələri ilə birlikdə

hərəkət edən italyan diplomatı Katerino Zenonun məlumatına görə,

Ağqoyunlu hökmdarı onu Macarıstan elçiləri ilə birlikdə öz hərbi

düşərgəsində qəbul etmişdi.

Zeno Otluqbeli (Tərcan) döyüşü haqqında məlumatında yazır ki,

həmin vuruşmadan "7 gün keçmiş düşərgəyə macar kralının elçiləri

gəldi; hökmdar məni onlarla birlikdə qəbul etdi. O, həmin elçiləri

dinlədikdən sonra mənə dedi: mən istəyirəm ki, sən də ma-

151

Yaqub Mahmudov^

car kralının bu elçiləri ilə birlikdə öz hökumətinin sərəncamına

qayıdasan" (70.12, S.136).

Lakin Zeno həmin görüş zamanı Uzun Həsənin xarici diplomatlarla

məhz hansı məsələlər ətrafında danışıqlar aparmasından söhbət salmır.

O, Otluqbeli döyüşü haqqında məlumatında bircə bunu qeyd edir ki,

"hölandar yenidən Osmanın (II Mehmedin - Y.M.) üzərinə yürümək

fikrindədir" (70.12, s.l36). Həmin qəbul zamanı Uzun Həsən özünün

müxtəlif Qərb hökmlarlarına yazdığı məktubları Katerino Zenoya təqdim

etdi və onu Ağqoyunlu elçisi sifətilə diplomatik danışıqlar apannaq üçün

Avropa ölkələrinə yola saldı.

Katerino Zeno ilə birlikdə Macarıstan, Çexiya, Neapol krallarının

və Roma papasının elçiləri də vətənlərinə yola düşdülər (587, s.96-97).

Böyük çətinliklə Kafaya çatan Katerino Zeno 1473-cü il oktyabrın

16-da buradakı Venesiya konsulluğunda Uzun Həsənin Avropa

hakimlərinə göndərdiyi eyni məzmunlu məktublardan birini - Venesiya

doju Nikolo Trcnoya yazılan məktubu latın və italyan dillərinə tərcümə

etdirdi*.

Həmin məktubun tərcüməsini təsdiq edən Venesiya notariusu

Konstantin de Sarranın qeydindən aydın olur ki, Katerino Zeno Uzun

Həsənin göstərişi ilə Ağqoyunlu səfiri kimi Roma papası IV Sikst

(1471-1484), Almaniya imperatoru Fridrix Habsburq (1440- 1493),

Neapol İcralı Ferdinanc (1458-1494), Polşa kralı IV Kazimir

Yagellonçik (1447-1492), Macarıstan kralı Matiaş Hunyadi (1458- 1490)

və Venesiya doju Nikclo Trono ilə danışıqlar apannaq üçün gedirdi

(70.13, s.137). Odur ki, Ağqoyunlu hökmdarının Venesiya doju Nikolo

Tronoya göndərciyi məktubun məzmunu, eyni zamanda, onun Roma

papası, Almaniya, Neapol, Polşa, Macarıstan və b.

* Ağqoyunlu hölandarı Uzun Həsənin bu məktubu Katerino Zenonun təkidinə əsasən, Kafadakı Venesiya konSulu Krisloforo Kallenin göstərişi ilə tərcümə olunmuşdu. Göstərilən məktubu Kafadakı Venesiya notariusu Konstantin de Sarra "ərəb və fars dillərini bilən" "Xoca Qoli adlı bir erməni tacirinə tərcümə etdirmişdi" (ermənilə: mümkün olan hər yerdə və bütün məsələlərdə Azərbaycan-Avropa məsələlərinə müdaxilə edirdilər - kursiv bizimdir). Bax: (70.13, S.137-13S).

152


ölkələrlə də əlaqə saxladığını, həm də həmin dövlətlərlə hansı məsələlər

ətrafında danışıqlar apardığını bir daha sübut edir.

Uzun Həsən Avropa hakimlərinə, o cümlədən Venesiya dojuna

göndərdiyi həmin məktubunda qərbdəki müttəfiqlərini özünün hərbi

müvəffəqiyyətlərilə, xüsusən Malatya qələbəsi ilə ətraflı tanış edir,

həmin döyüşdə 56 min nəfərə qədər Osmanlı əsgərinin qılıncdan

keçirildiyini, 150 nəfər zabit və 35 nəfərə qədər qoşun başçısının, 0

cümlədən Has Murad paşanın əsir alındığını yazırdı (70.13, S.137).

Lakin Ağqoyunlu hökmdarı Otluqbeli məğlubiyyətinin üzərindon sükutla

keçir, hu döyüşün onun icazəsi olmadan, bir dəstə Ağqoyunlu süvarisinin

geri çəkilməkdə olan türklər üzərinə hücumu nəticəsində baş verdiyini

göstərir ( 70.13, s.l38).

Uzun Həsən Venesiya doju Nikolo Trononu, həmçinin başqa Qərb

hakimlərini əmin edirdi ki, o, "gecə-gündüz yenidən Osmanlılara qarşı

hücuma keçmək barədə fikirləşir"; Ağqoyunlu dövlətinin geniş ərazisi və

çoxlu silahlı qüvvələri vardır ki, bu qüvvələri 0 istənilən vaxt öz

arxasınca apara bilər; "onun sözü birdir" və yenidən Türkiyəyə qarşı

müharibəyə başlayacaqdır (70.13, s.138).

İtalyan diplomatı Katerino Zeno Uzun Həsənin həmin məktubunu

Kafadan Venesiyaya göndərdi. Bununla yanaşı, onun özü də Venesiya

hökumətinə məktub yazdı və Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyəyə qarşı

müharibədə məğlub olduğunu, onun özünün isə Uzun Həsənin elçisi kimi

Qərb hökmdarları ilə danışıqlar aparmaq üçün Azərbaycanı tərk etdiyini,

Ağqoyunlu hökmdarının 1474-cü ilin baharında yenidən Osmanlılara

qarşı müharibəyə başlayacağını Venesiya dojuna xəbər verdi (104, s.32;

70, s.l6).

Katerino Zeno Kafadan sonra Polşaya getdi. Uzun Həsənin səfiri

sifətilə kral IV Kazimir Yagellonçiklə (1447-1492) danışıqlar apardı (70,

s.l8; 104, s.33-34). Polşa laulı Ağqoyunlu dövləti və onun hölaudarı

haqqındakı məlumatları böyük maraq və diqqətlə dinləsə də,

"Macarıstanla müharibə etdiyi üçün və türklərlə müttəfiq olduğuna görə"

Katerino Zenoya müsbət cavab vermədi (104, S.34). Belə olduqda,

italyan diplomatı macar kralının hərbi qüvvələrini Osmanlı imperiyasına

qarşı yönəltmək üçün Polşa ilə Maca-

153

Yaqub Mahnıudov-

rıstan arasında barışıq əldə olunmasında vasitəçilik etdi (70, s.l8).

Katerino Zeno Polşada Ağqoyunlu sarayına gələn Venesiya diplomatı

Paolo Onyibene ilə rastlaşdı və onunla Uzun Həsənə, həmçinin gürcü

knyazlarına məktublar göndərdi (104, s.34).

Ağqoyunlu hökmdarının tapşırığı ilə hərəkət edən Katerino Zeno

Polşadan sonra, 1474-cü il aprelin 20-də Macarıstana gəldi.

Macarıstanda yaxşı qarşılanan* Zeno Ağqoyunlu hökmdarının adından

macar kralı Matiaş Hunyadi (1458-1490) ilə danışıqlar apardıqdan sonra

Venesiyaya getdi.

Venesiya diplomatı vətənə qayıtdıqdan sonra, özünün Ağqoyunlu

sarayında səfirlik fəaliyyəti haqqında, habelə Polşa və Macarıstan

ki'alları ilə apardığı danışıqlar barədə öz hökumətinə hesabat verdi.

Sonra isə Venesiya senatının qərarına əsasən, 1474-cü il avqustun 22-də,

digər 4 nəfər diplomatla birlikdə Ağqoyunlu elçisi sifətilə Roma papası

və Neapol kralı ilə danışıqlar aparmaq üçün Venesiyanı tərk etdi (70,

s.l8; 104, s.35).

Lakin Ağqoyunlu elçisinin, həmçinin Venesiya diplomatlarının

Romada və Neapolda apardıqları danışıqlar da heç bir nəticə vermədi

(256, s.77-80; 263,. s.48-52). Aralarında dərin ziddiyyətlər olan İtaliya

dövlətləri Osmanlı imperiyasına qarşı birləşmək bir yana dursun,

bir-birinə qarşı onunla ittifaqa gimıəyə çalışırdılar.

Qeyd olunduğu kimi, 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə

müharibəsindən sonra, Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrində Qərb dövlətləri,

xüsusən Venesiya respublikası tərəfindən fəallıq daha da artmışdı. Səbəb

aydın idi. Osmanlı imperiyası Ağqoyunluları məğlub etdikdən sonra

özünün bütün hərbi qüvvələrini Avropa cəbhəsinə keçirmişdi.

II Mehmed ən əvvəl 10 ildən artıq - 1463-cü ildən bəri müharibə

apardığı Venesiya respublikasını diz çökdünuək qərarına gəl-

* Ağqoyunlu elçisinin Macarıstanda belə qarşılanması təsadüfi deyildi. Çünki Ağqoyunlular üzərində Otluqbeli qələbəsindən (1473) sonra, II Mehmed Macarıstana qarşı hücuma keçmişdi. 1472-1473-cü illər Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi zamanı öz müttəfiqinə, yəni Ağqoyunlu dövlətinə lazımi köməklik göstərməyən macar krallığı indi çətin vəziyyətə düşmüşdü.

154


mişcli. Belə bir şəraitdə Ağqoyunlu dövlətini Osmanlı imperiyasına qarşı

müharibə vəziyyətində saxlamaq, II Mehmedin hərbi qüvvələrini iki

cəbhəyə parçalamaq Venesiya respublikası üçün həmişəkindən daha artıq

vacib idi. Lakin bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün respublikanın Təbrizdə

bir nəfər də olsun diplomatı yox idi. Odur ki, Venesiya hökuməti hələ

1473-cü ilin payızında Zenonun Kafa- dan yazdığı məktubu alarkən,

təcili olaraq, Ağqoyunlu sarayına yeni bir elçi göndərmək qərarına gəldi.

Venesiya senatının qərarına əsasən, mənşəcə alban olan Paolo

Onyibene xüsusi tapşırıqla Təbrizə yola salındı. Bu Venesiya diplomatı Uzun

Həsəni Sultan II Mehmedə qarşı düşmən əhvali-ruhiyyədə saxlamalı,

Ağqoyunlu dövlətinin yenidən Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə

başlamasına nail olmalı, məqsədinə yetmək üçün Türkiyənin Asiyadakı

bütün torpaqlarını Ağqoyunlu hökmdarına vəd etməli idi (70, s.l6).

İtalyan tarixçisi Q.Berşenin yazdığına görə, Paolo Onyibene səfir

seçilən kimi dərhal Azərbaycana yola düşmüş, 1474-cü ilin əvvəlində

Təbrizə çatmış və Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən qəbul

olunmuşdu. Lakin bundan bir neçə gün sonra İosa- fat Barbaro

Ağqoyunlu sarayına çatdığı üçün Uzun Həsən Paolo Onyibeneni təcili

tapşırıqlarla Venesiyaya qaytarmışdı. 1475-ci il fevralın 17-də

Venesiyaya çatan Paolo Onyibene səfərinin nəticələri barədə Onlar

şurasında hesabat verərkən bildiraıişdir ki. Uzun Həsən "öz sözünün

ağasıdır" və baharda (yəni 1475-ci ilin baharında) Türkiyəyə qarşı güclü

qoşun çıxaracaqdır. Bu xəbərdən ruhlanan Venesiya hökuməti Paolo

Onyibeneyə yüksək dövlət vəzifəsi venniş və ildə 400 dukat məvacib

təyin etmişdi (70, s.18).

Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəni uduzmaqda olan Venesiya

hökuməti Ağqoyunlu sarayında işlərin gedişindən narahat idi. Buna görə

də Paolo Onyibene yola düşər-düşməz, 1473-cü il oktyabrın 30-da,

Təbrizə daha bir səfir göndərməyi qərara aldı. Lakin nəzərdə tutulan

bütün Venesiya diplomatları bu təhlükəli səfərdən imtina etdilər. Belə

olduqda, senat özünün 22 və 30 noyabr 1473-cü il tarixli qərarları ilə

Ağqoyunlu sarayına səfir getməkdən

155

Yaqub Mahmudov_

imtina edənlərə ağır cəza müəyyən etdi. Yalnız bundan sonra, Venesiya

senatı, həmin il dekabrın 10-da Ambrocco Kontarinini Təbrizə

göndərilmək üçün səfir seçə bildi (70, s.l6).

Bundan başqa, Venesiya hökuməti hələ Kontarini Azərbaycana yola

düşməmiş, 1473-cü il dekabrın 20-də, bu zaman hələ də Kiprdə

qalmaqda olan İosafat Baroaroya tapşırdı ki, silah gəmilərini tərk edib,

təcili olaraq Uzun Həsənin elçisi Hacı Məhəmmədlə birlikdə Təbrizə

yollansın. 1474-cü ilin fevralında isə Kontarini Ağ- qoyunlu sarayına

yola salındı.

Beləliklə, Uzun Həsənin Otluqbelidə məğlubiyyətə uğramasından

(1473-cü il 11 avqust) cəmi yarım il keçmiş, özü də Təbrizdən İtaliyaya

qayıtmaqda olan Venesiya səfiri Katerino Zeno hələ yolda ikən,

Ağqoyunlu sarayına bir-birinin dalınca üç elçi göndərildi: Paolo

Onyibene, İosafat Barbaro, Ambrocco Kontarini.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu sarayına yola salınan hər üç

Venesiya səfirinin qarşısında eyni vəzifə dururdu; Ağqoyunlu dövlətini

yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq və Osmanlı

imperiyasının hərbi qüvvələrini, necə olursa-olsun, iki cəbhəyə

parçalamaq.

Göstərilən vəzifəni yerinə yetirmək üçün Paolo Onyibenenin

Ağqoyunlu sarayındakı diplomatik fəaliyyətindən yuxarıda bəhs etdik.

İosafat Barbaroya gəldikdə isə o, Venesiya hökumətindən Ağqoyunlu

sarayına yola düşmək barədə göstəriş alan kimi bu zaman onunla birlikdə

olan və İtaliyadan vətənə qayıdan Ağqoyunlu diplomatı Hacı

Məhəmmədlə birlikdə Kipri tərk etdi.

Roma papası və Neopol kralının Azərbaycana gələn elçiləri bu

təhlükəli səfərdən imtina etdilər.

Kipr-Kurko-Tarsus-Adana-Urfa-Mardin-Diyarbəkr-Bitlis- Xoy

vasitəsilə hərakət edən İosafat Barbaro, çox çətinliklə*, 1474-cü

* Uzun Həsənin Otluqbelidə məğlubiyyətindən sonra mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldıran kürd feodalları 1474-cü il aprelin 4-də Bitlis yaxınlığında Hacı Məhəmmədin başçılıq etdiyi Ağqoyunlu elçilərini, Barbaronun qulluqçusunu qılıncdan keçirmişdilər. Bu təhlükədən xilas ola bilən Barbaronu isə Təbriz yaxınlığında yaxalayıb möhkəm döymüş və xəncərlə yaralamışdılar.

156


ilin aprelində Təbrizə çatdı və Ağqoyunlu hökmdarı tərəfindən qəbul

olundu (105, s.37-95). Lakin onun Uzun Həsəni yenidən Osmanlı

imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq planı baş tutmadı (256,

s.81-82; 263, s.52-86). Çünki Otluqbeli döyüşündən sonra Ağqoyunlu

dövlətinin tarixində, artıq hərc-mərclik və taxt-tac çəkişmələri dövrü

başlanmışdı.

1474- cü il avqustun 4-də Venesiya diplomatı Ambrocco

Konta- rini də Təbrizə yetişdi. Lakin Ağqoyunlu hölcmdan bu zaman,

artıq paytaxtda yox idi. O, böyük oğlu Uğurlu Məhəmmədin mərkəzi

hakimiyyətə qarşı qaldırdığı qiyamı yatırtmaq üçün İsfahana getmişdi. Odur

ki, Kontarini Ağqoyunlu hökmdarı ilə danışıqlar aparmaq üçün 1474-cü

il oktyabrın 30-da İsfahana getdi və orada İosa- fat Barbaro ilə görüşdü.

Noyabrın 4-də Uzun Həsən Ambrocco Kontarinini Barbaro ilə

birlikdə qəbul etdi.

İtalyan diplomatı Venesiya hökumətinin məktubunu Ağqo3aınlu

hökmdarına təqdim etdi və gəlişinin səbəblərini bildirdi. Lakin Kontarini

Uzun Həsənlə hansı məsələlər barədə danışıqlar apardığını öz

səyahətnaməsində açmır, sadəcə olaraq, hölcmdara "respublika adından

öz səfirliyinin məqsədini izah etdiyini" göstərir (50, S.53). Lakin

əlimizdə olan bəzi sənədlər Ambrocco Kontarininin Ağqoyunlu

sarayında apardığı danışıqları tam aydınlığı ilə təsəvvür etmək imkanı

verir (256, s.83-88; 263, s.86-114).

Bunlar Venesiya hökumətinin öz diplomatına yola düşmək

ərəfəsində - 1474-cü il fevralın 11-də vermiş olduğu üç məxfi təlimatdan

ibarətdir.

Göstərilən təlimatlardan birincisində Ambrocco Kontarininin Şərqə

nə məqsəd arxasınca göndərildiyi çox aydın şəkildə izah olunur (70.14, s.

139-145). Bu təlimata əsasən, Venesiya hökuməti öz səfirinə qəti şəkildə

tapşırırdı: "Bizim yeganə niyyətimiz və arzumuz əlahəzrət hökmdar

Uzun Həsənin bu il (yəni 1474-cü il - Y.M.) və ya mümkün olduqca

tezliklə Türklə (yəni II Mehmedlə - Y.M.) müharibəyə başlamasından

ibarətdir. Bu sənin, həmçinin

157

Yaqub Mahmudov_

bütün başqa diplomatlarımızın səfərində və göndərdiyimiz məktublarda

qarşıya qoyulan mühüm məqsəddir" (70.14, s.l41).

Həmin məqsədə nail olmaq üçün Kontarini Ağqoyunlu hökmdarı ilə

danışıqlar zamanı bildirməli idi ki, onun Malatyadakı qələbəsi Qərbdə

böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olub; əgər o, yenidən Türkiyə ilə

müharibəyə başlasa Avropa dövlətlərinin, o cümlədən Venesiyanın hərbi

dəniz qüvvələri Aralıq dənizinin Kiçik Asiya sahilinə gələrək Uzun

Həsənin lazım bildiyi istiqamətdə hücuma keçəcək, Ağqoyunlulara

dənizdə və quruda hər cür köməklik göstərəcəkdir; Neapol krallığı və

Roma papasının hərbi qüvvələri də Venesiya ilə vahid cəbhədə çıxış

edəcəkdir (70.14, s. 141-142).

Başqa Venesiya diplomatları kimi Kontarini də Ağqoyunlu

hölandarmı Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə təhrik etmək üçün

onun arvadı Dəspinə Xatundan və oğullarından. Uzun Həsən sarayına

sığınmış Qaraman şahzadələrindən və başqa keçmiş Kiçik Asiya

hakimlərindən istifadə etməli idi.

Kontarini həmin təlimatda göstərilən məsələlər barəsində səfər

yoldaşı olan Neapol elçisi ilə, bundan başqa, əgər rastlaşarsa, Təbrizə

göndərilmiş Venesiya diplomatları Paolo Onyibene, İosafat Barbaro və

başqaları ilə də məsləhətləşə bilərdi.

Kontariniyə verilən bu diplomatik sənəd Venesiya senatında

yekdilliklə qəbul olunmuşdu*.

Venesiya hökuməti 1474-cü il fevralın 11-də Kontariniyə ikinci bir

məxfi təlimat da verdi (70.15, s. 145-148). O, yola düşməzdən əvvəl

həmin təlimatda göstərilənləri dəqiq surətdə öyrənməli, xüsusi işarələr və

rəqəmlər vasitəsilə əzbərləməli idi ki, səfər zamanı təhlükəli vəziyyət

yaranarsa məhv edə bilsin.

Göstərilən sənəddə Venesiya hökuməti özünün 1472-1473-cü illər

Ağqoyunlu-Türkiyə müharibəsi zamanı yeritdiyi ikiüzlü siyasətə və

bunun nəticəsi olan ləng hərəkətinə haqq qazandırmağa çalışırdı.

Həmçinin təlimatda göstərilirdi ki, guya Venesiya höku-

* Göstərilən sənədin nıüzakirasində iştirak edən 147 nəfər senat üzvünün hamısı onun lehinə səs vermişdi (70.14, s.l45).

158


məti Uzun Həsənin hansı istiqamətdə hücuma keçəcəyini vaxtında

bilməmişdir. Lakin Ağqoyunlu hökmdarının niyyətini başa düşdükdən

sonra, Aralıq dənizinin Qaraman sahilinə güclü donanma, odlu silahlar

və artilleriya mütəxəssisləri göndərmişdir (70.15, s.145-146).

Sonra isə göstərilən sənəddə, Venesiya donanmasının Aralıq dənizi

sahilindəki hərbi əməliyyatından uzun-uzadı danışılır. Venesiya

diplomatı bununla Uzun Həsənə sübut etməyə çalışmalı idi ki, onun

1472-1473-cü illər müharibəsindəki qələbələrində, guya Venesiyanın

böyük rolu olmuşdur.

Göstərilən məxfi təlimatda Venesiya diplomatına verilən digər

mühüm tapşırıq bundan ibarət idi ki, əgər Uzun Həsən Aralıq dənizi

sahilinə çıxmaq üçün Türkiyəyə deyil, Misirə qarşı (Suriya istiqamətində

- Y.M.) hücuma keçmək fikrinə düşsəydi onu bu niyyətindən

daşındırmalıydı*. Əgər hökmdar, ümumiyyətlə müharibə etmək fikrində

olmasaydı, onda heç olmasa, onu Suriya istiqamətində hücuma keçməyə

təhrik etmək lazım idi (70.15, s. 147-148).

Venesiya hökuməti əmin idi ki, Uzun Həsənin Suriya istiqamətində

hücuma keçməsi, istər-istəməz, Ağqoyunlıılarla Osmanlılar arasında

toqquşma ilə nəticələnərdi ki, bu da respublika höloıməti- nin öz

məqsədinə çatması demək idi.

Ambrocco Kontarini Uzun Həsəni inandıımalı idi ki, o, tezliklə

bütün Asiyanı ələ keçirəcək, ikinci İskəndər olacaqdır.

Venesiya senatı bu məxfi təlimatı da yekdilliklə qəbul etdi (70.

15, S.148).

Venesiya hölcuməti yola düşmək ərəfəsində Ambrocco Konta-

riniyə üçüncü bir məxfi təlimat da verdi (70.16, s. 148-149). Həmin

sənəddən aydın olur ki, respublika hökuməti öz diplomatını tamamilə

gözlənilən başqa bir variant üçun də hazırlamışdı. Başqa söz-

* Venesiyanın Misir sultanlığı ilə, o cümlədən Suriya şəhərləri ilə geniş ticarat əlaqələri vardı. .A.ğqoyunlu dövlətinin Misirə qarşı müharibəyə başlaması Venesiya-Misir münasibətlərini pisləşdirə bilər, respublikanın Şərq ticarətinə ağır zərbə vurardı.

159

Yaqub Mahmudov^

lə, Ağqoyunlu hökmdarı qəti olaraq Osmanlı imperiyası ilə sülh

bağlamaq istədikdə Ambrocco Kontarini, mümkün qədər iki qardaş ölkə

arasında sülh münasibətləri yaranmasına mane olmalı idi. Bu baş

tutmadıqda, müharibə edən tərəflərdən biri kimi, Venesiya respublikası

da Ağqoyunlu-Türkiyə sülh müqaviləsinə daxil olunmalı, Osmanlıların

ələ keçirdiyi Neqropont (Evbeya) və Arqos adaları, heç olmasa

Neqropont Venesiyaya qaytarılmalı idi (70.16, s.l49). Əgər bu da

mümkün olmasaydı, Venesiya respublikası və Neapol krallığı, formal

olaraq, Osmanlı imperiyası ilə bağlanılacaq sülh müqaviləsinə daxil

edilməli idi (70.16, s.149).

Venesiya hökuməti bununla Türkiyəyə qarşı müharibədə labüd

məğlubiyyətdən yaxa qurtarmağa çalışırdı.

Beləliklə, Ambrocco Kontarini 1474-cü il noyabrın 4-də

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən tərəfindən qəbul edilərkən, həmçinin

sonrakı qəbullarda, bu üç məxfi təlimatda göstərilən məsələlər ətrafında

danışıqlar aparmışdı. Venesiya diplomatı öz səyahətnaməsində məhz bu

məsələlərdən söhbət açmağı "artıq hesab edir" (50, s.57).

Uzun Həsən oğlunun başçılıq etdiyi feodal qiyamını yatırdıqdan

sonra, öz hərbi qüvvələrinin başında İsfahandan Təbrizə doğru hərəkət

etdi. Bu səfər 1474-cü ilin payızından 1475-ci ilin bahannadək davam

etdi*. Həmin müddət ərzində Ağqoyunlu hölondarı onun hərbi qüvvələri

ilə birlikdə hərəkər edən Kontarinini, Barbaronu, habelə başqa Qərb

dövlətlərinin diplomatlarını dəfələrlə qəbul etdi**.

Kontarininin bir maraqlı məlumatı o zaman Ağqoyunlu dövləti ilə

Burqundiya hersoqluğu arasında da diplomatik əlaqələr olduğunu sübut

edir: Venesiya diplomatı xəbər verir ki, 1475-ci il mayın 30-da, Təbrizə

çatmağa az qalmış. Uzun Həsənin düşərgəsinə Bo-

* Ağqoyunlular yolda - Qum yaxınlığında qışladıqlan üçün bu səfər belə uzun çəkmişdi.

** Kontarini öz səyahətnaməsində Uzun Həsənin bu səfərindən, o cümlədən Ağqoyunlularm adət-ənənələri, Uzun Həsənin saray həyatı, dövlətin xarici- siyasi əlaqələri və bir çox başqa məsələlərdən ətraflı bəhs edir. Bu haqda geniş məlumat üçün bax: 263, s.86-114.

160


lonyalı Lüdoviq adlı bir nəfər Burqundiya elçisi gəldi*. Ağqoyunlu

hökmdarı həmin elçini Kontarini, Barbaro və başqa xarici diplomatlarla

birlikdə 1475-ci il iyunun 8-də Təbrizdə qəbul etdi.

Kontarininin məlumatına görə. Uzun Həsən Avropa elçilərinə

bildirdi ki, o, yenidən Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlamaq

niyyətindədir. Ağqoyunlu hökmdarı həmin qəbul zamanı Kontariniyə və

Bolonyalı Lüdoviqə tapşırdı ki, tezliklə Avropaya qayıdıb onun bu

niyyətini öz hökmdarına yetirsinlər; qoy Venesiya, Burqundiya, habelə

digər Qərb dövlətləri də bu cür hərəkət etsinlər (50, s.60-61).

Kontarini yazır ki, Ağqoyunlu hökmdarı onu və Bolonyalı Lü-

doviqi axırıncı dəfə 1475-ci il iyunun 26-da qəbul etdi. Bu qəbul zamanı

Uzun Həsən Qərb elçilərinə bildirdi ki, o, Türkiyəyə qarşı

1475- ci ildə deyil, 1476-cı ilin baharında hərbi əməliyyata başlamaq

qərarına gəlmişdir (50. s.63-64).

Ağqoyunlu hökmdarının həmin qərarını öz dövlətlərinə çatdırmaq

üçün Ambrocco Kontarini və Bolonyalı Lüdoviq, habelə Uzun Həsənin

öz elçisi 1475-ci il iyunun 28-də Təbrizi tərk etdilər. Beləliklə, Paolo

Onyibene kimi Kontarini də ona tapşırılan diplomatik tapşırığı yerinə

yetirə bilmədi. O, Böyük Moskva knyazlığı. Polşa, Almaniya ərazisindən

keçib 1477-ci il aprelin 9-da Venesiyaya qayıtdı və səfirliyinin nəticələri

haqqında senatda hesabat verdi.

İosafat Barbaroya gəldikdə, o, Ağqoyunlu sarayında qalıb 1478- ci

ilədək Venesiya respublikasının səfiri vəzifəsini yerinə yetirdi. Lakin

onun da Ağqoyunlu hökmdarı ilə apardığı danışıqlar heç bir nəticə

vermədi.

1478-ci il yanvarın 6-da Uzun Həsənin ölümü ilə Venesiya

respublikası və başqa Qərb dövlətlərinin Osmanlı imperiyasını, əsasən

Ağqoyunlu dövlətinin əli ilə məğlub etmək planı qəti olaraq boşa çıxdı.

Ağqoyunlu hökmdarının ölümündən sonra, onun oğulları ara-

* Bu elçinin 1458-1459-cu illərdə Trabzon imperatorunun vasitəçiliyi ilə Ağqoyunlu dövləti. Kiçik Asiya feodal hakimləri və gürcü knyazları ilə diplomatik danışıqlar aparmış Bolonyalı Lüdoviq olmasına şübhə etmirik.

161

Yaqub Mahmudov-

smda taxt-tac ixtilaflarının başlandığını görən İosafat Barbaro Hələbə

gedən bir ticarət karvanına qoşularaq Ərzincan-Malatya-Hə-

ləb-Beyrut-Kipr vasitəsilə Venesiyaya qayıtdı.

Ağqoyunlu sarayında səfir olduğu müddətdə ölkənin ərazisini

başdan-başa gəzib dolanmış İosafat Barbaronun vətəninə qayıtdıqdan

sonra yazdığı səyahətnamə Ağqoyunlu dövlətinin, o cümlədən

Azərbaycanın tarixini öyrənmək üçün qiymətli mənbədir (105, s. 68-86).

Beləliklə, Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə ittifaqda Osmanlı

imperiyasını məğlub etmək siyasəti baş tutmadı. Uzun Həsənin uğurlu

qələbələri sayəsində, həm də, müxtəlif ölkələrin, xalqların qılınc gücünə

tabe edilməsi nəticəsində ərazicə genişlənməsinə və müvəqqəti olaraq

güclənməsinə baxmayaraq, Ağqoyunlu dövləti daxilən möhkəm deyildi.

Buna görə də həmin dövlət Otluqbeli məğlubiyyətindən (1473) sonra bir

daha özünə gələ bilmədi.

Ağqoyunlu hökmdarının mərkəzləşdirmə tədbirlərindən narazı

qalmış bir çox iri feodal qrupları, o cümlədən kürd feodallan, xüsusən

bəzi köçəri-hərbçi əyanlar mərkəzi hakimiyyətə qarşı silahlı mübarizəyə

başladılar. Uzun Həsənin böyük oğlu - Qaraqoyunlular, Teymurilər və

Osmanlılara qarşı müharibələrdə şöhrət qazanmış məşhur sərkərdə

Uğurlu Məhəmmədin başçılığı ilə Şirazda güclü feodal qiyamı baş verdi

(1474-cü il, may)*. Ona Misir sultanlığı da yardım göstərirdi (587, s.

104-105).

Uğurlu Məhəmmədin atasının üzünə durmasından istifadə edən iri

feodallar ölkənin başqa yerlərində də mərkəzi hakimiyyətə qarşı

mübarizəyə qalxdılar.

* Atası ilə vuruşmada məğlub olan Uğurlu Məhəmməd Türkiyəyə qaçdı, II Mehmed onu İstanbulda böyük təntənə ilə qarşıladı. Türkiyə sultanı qızı Göv- hərxan sultanı Uğurlu Məhəmmədə ərə verdi və onu bir qədər hərbi qüvvə ilə Ağqoyunlu-Türkiyə sərhəddinə (Sivasa) göndərdi. Osmanlı sultanı Uzun Həsənin ölümündən sonra Uğurlu Məhəmmədi ələ verib edam etdirdi. Son- ralar Gödək Əhməd Ağqoyunlu taxtını ələ keçirə bildisə də, onun hakimiyyəti təqribən 7 ay çəkdi. Qüvvətli mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq üçün geniş islahatlara başlayan bu Ağqoyunlu hökmdarı iri feodal qrupları tərəfindən aradan götürüldü (365, s.144-152; 276, s. 101-102).

162


Digər tərəfdən, Uzun Həsənin apardığı aramsız müharibələr dövlətin

iqtisadi özülünü sarsıtmış, ölkə daxilində ictimai-siyasi ziddiyyətləri son

həddə çatdırmışdı. Bir dəstə hərbçi əyanlar istisna edilməklə, geniş xalq

kütlələri - kəndlilər, sənətkarlar, tacirlər və əhalinin başqa təbəqələri

dövlətin qəsbkar xarici siyasətindən, həmin siyasəti həyata keçirmək

üçün ağır vergilər toplanılmasın- dan narazı idilər. Məsələn, 1474-cü ilin

yayında Uzun Həsənin oğlu Maqsud bəy iri feodalların hücumuna qarşı

Təbrizin müdafiəsini təşkil etmək üçün əhalidən pul toplamaq istədikdə

şəhərdə həyəcan başlanmış, sənətkarlar, tacirlər onun tələbini yerinə

yetirmək dən imtina etmiş, emalatxana və dükanlarını bağlayıb evlərinə

dağılışmışdılar (50, S.47). Bu zaman təbrizlilər Ağqoyunlu hökmdarını

Türkiyəyə qarşı yeni müharibəyə qaldırmağa gəlmiş Venesiya səfiri

Ambrocco Kontarininin başçılıq etdiyi Avropa diplomatlarını olduqca

pis qarşılamışdılar (263, s.90-91). Bir sözlə, iqtisadi tənəzzül, mərkəzi

hakimiyyətə qarşı mübarizə, genişlənməkdə olan ümumxalq narazılığı

Ağqoyunlu dövlətini dərin süquta doğru süıükləyirdi (256, s.88-94).

Buna görə də Otluqbeli məğlubiyyətindən sonra Uzun Həsən ömmnün

qalan hissəsini dövlətin bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün ölkənin

ayrı-ayrı yerlərinə hərbi səfərlərdə keçirdi.

Ağqoyunlu dövlətinin zəifləməsi nəticəsində Sultan II Meh- medin

öz qəsbkarhq planlarını həyata keçirməsi üçün əlverişli beynəlxalq şərait

yarandı. 1474-cü ildə Qaramamn Türkiyəyə ilhaq olunması başa

çatdırıldı. 1475-ci ildə Gədik Əhməd paşanın başçılıq etdiyi 300 gəmilik

türk donanması Krım xanlığını Osmanlı imperiyasından asılı hala saldı:

Osmanlı imperiyası, nəhayət, özünün Qərbdəki ən qüdrətli rəqibi olan

Venesiya respublikasını da diz çökdürdü, 1478-ci ilin yanvarında

Venesiya diplomatı Tommazo Molipiyero sülh danışıqlarına başlamaq

üçün İstanbula gəldi. Bir il sonra - 1479-cu il yanvarın 25-də iki dövlət

arasında 16 illik müharibəyə (1463-1478) son qoyan sülh müqaviləsi

bağlandı; müqavilə həmin il aprelin 25-də Venesiya senatında təsdiq

edildi.

163

Yaqub Mahmudov.

1479-cu il sülhünə görə, Venesiya məğlub dövlət kimi hər il

Türkiyə xəzinəsinə 10 min dukat bac vemıəli idi; Venesiya tacirlərinə

Türkiyə ərazisindəki ticarət mərkəzlərinə, habelə Türkiyə torpaqlarından

keçib Şərq ölkələri ilə ticarətə getmək hüququ verildi; Türkiyə

ərazisində olan bütoı Venesiya vətəndaşları İstanbuldakı Venesiya

səfirinə tabe olmalı idilər.

İki dövlət arasında əldə edilmiş məxfi razılığa əsasən, Osmanlı

imperiyası İtaliyaya hücum etdikdə Venesiya bitərəf qalmalı idi (559,

s.127-128; 90, s.29-30; 574, s.212-215; 582, s.l 1 və s.). Həqiqətən də.

Osmanlı imperiyası 1480-ci ildə Otrantoya - Cənubi İtaliyaya qoşun

çıxartdıqda Venesiya respublikası türklərə qarşı Neapol krallığını

müdafiə etmədi.

Antitürkiyə koalisiyasının qərbdəki üzvləri, o cümlədən Venesiya

respublikası, II Mehmed tərəfindən məğlubiyyətə uğradılma- larına

baxmayaraq, getdikcə qüvvətlənməkdə olan Osmanlı imperiyasına qarşı

onun arxasında - Asiyada cərəyan etməkdə olan hərbi-siyasi

dəyişiklikləri diqqətlə izləməkdə davam edirdilər. Məsələn, 1485-ci ildə

İstanbuldakı Venesiya səfiri Pyeti'o Bembo öz hökumətinin göstərişi ilə

Covanni Dario adlı bir Venesiya diplomatını Təbrizə - Ağqoyunlu

sarayına yola saldı.

Covanni Dario Venesiya ilə Türkiyə arasında 1478-ci ildə aparılan

sülh danışıqlarının iştirakçısı, daha doğrusu, həmin danışıqlar zamanı

Venesiya elçilər heyətinin katibi olmuşdu. Bu təcrübəli italyan diplomatı

Uzun Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu sarayında baş vermiş

dəyişiklikləri və bu dövləti yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə

qaldırmaq imkanını öyrənməli idi.

Əlimizdə olan iki qiymətli sənəd həmin Venesiya diplomatının

Ağqoyunlu sarayına gəldiyini və Uzun Həsənin oğlu Sultan Yaqubun

(1478-1490) qəbulunda olduğunu sübut edir. Bunlar adı çəkilən

Venesiya elçisinin Ağqcyunlu sarayından İstanbuldakı Venesiya sətiri

Pyetro Bemboya yazdığı məktublardır (70.17; 70.18, s. 149-152).

Hər iki məktub 1485-ci il iyulun 9-u və 10-da Qəzvindən

yazılmışdır.

164


Covanni Darionun Pyetro Bemboya yazdığı 9 iyul 1485-ci il tarixli

birinci məktubdan aydın olur ki, o, Türkiyə sultanı II Bayazi- din

(1481-1512) Ağqoyunlu sarayına göndərdiyi səfirliyin Sultan Yaqub

tərəfindən qəbul olunması mərasimində iştirak etmişdi. Həmin

məktubda o, Osmanlı səfirinin qəbul olunması mərasimini, 0 cümlədən

Azərbaycana gətirilmiş hədiyyələri, habelə qəbul zamanı verilmiş

dəbdəbəli ziyafəti ətraflı təsvir edir (70.17, s. 149-150).

Venesiya diplomatı Ağqoyunlu sarayında çoxlu əcnəbi elçi

olduğunu qeyd edir və həmin "təmtəraqlı sarayın bu qədər səfirlə çox

yorucu" olmasından, hətta, şikayətlənir də (70.17, s.150). Covanni

Darionun bu məktubunda bizi maraqlandıran problemlə əlaqədar ən

maraqlı məlumat bundan ibarətdir ki. Osmanlı səfirinin qəbul edilməsi

mərasimində iştirak edən əcnəbi elçilər içərisində Macarıstan səfiri də

vardı; Venesiya diplomatı, hətta, rəsmi qəbuldan sonra verilən təntənəli

ziyafətdə özünün Macarıstan səfiri ilə yanaşı əyləşib nahar etdiyini qeyd

edir (70.17, s. 149-150).

Covanni Darionun Qəzvindən İstanbula göndərdiyi 10 iyul 1485-ci

il tarixli ikinci məktubda Ağqoyunlu sarayına gəlmiş Hindistan səfirinin

qəbul olunması mərasimi təsvir olunur (70.18, s. 151-152). Venesiya

diplomatı bu qəbul zamanı da Macarıstan elçiləri ilə yanaşı əyləşmişdi

(70.18, s.l51).

Covanni Dario göstərilən məktublarda Sultan Yaqubla apardığı

danışıqlardan bəhs etməsə də, Avropada Türkiyənin zərbələrinə ən çox

məruz qalan və Osmanlıların hərbi müvəffəqiyyətlərindən ən çox

narahat olan iki dövlətin - Venesiya və Macarıstanın səfirlərinin

Ağqoyunlu sarayında olması faktı öz-özünə hər şeyi aydınlaşdırır.

Şübhəsiz ki. Qərb diplomatları Uzun Həsən zamanında olduğu kimi,

onun oğlu Sultan Yaqubun hakimiyyəti illərində də Ağqoyunlu

dövlətinin aı-xadan Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq

üçün gəlmişdilər.

Lakin XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu dövləti, bir daha, Qərb

bölgələri ilə ittifaqda Osmanlı Türkiyəsinə qarşı müharibəyə başlaya

bilmədi. Çünki Ağqoyunlu-Türkiyə (1472-1473) və Venesi-

165

Yagub Mahmudov.

ya-Türkiyə müharibələrinin (1463-1478) Osmanlı dövlətinin qələbəsi ilə

sona yetməsi ilə, əslində, Konstantinopolun süqutundan sonra (1453)

Avropa və Asiya dövlətlərinin vahid cəbhədə birləşərək Osmanlı

imperiyasını məğlubiyyətə uğratmaq üçün göstərdikləri ilk təşəbbüs qəti

olaraq iflasa uğramışdı. Nəticədə Qərb dövlətləri Bizans imperiyasının

süqutu və boğazların Osmanlı imperiyasının əlinə keçməsi kimi real

tarixi faktla hesablaşmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Avropada

antitürkiyə koalisiyasının əsas təşkilatçısı olan Venesiya respublikası

Türkiyə ilə bağladığı 1479-cu il müqaviləsindən istifadə edərək özünün

Şərq ölkələri ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini davam etdirməyə başlamışdı.

Venesiya respublikası Avropa ölkələrinin Türkiyə ərazisi vasitəsilə

Şərqlə ticarət əlaqələrində üstünlüyü yenə də öz əlində saxlamaqda idi.

* * :i=

Beləliklə, XV əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Qərbi Avropa

dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı Asiya ölkələri ilə, 0 cümlədən

Ağqoyunlu dövləti ilə diplomatik əlaqələri, müvəqqəti olaraq, zəiflədi.

Bunun başlıça səbəbi, artıq qeyd olunduğu kimi. Sultan II Mehmedin

antitürkiyə koalisiyasının bütün üzvlərini, 0 cümlədən həmin blokun əsas

təşkilatçıları olan Ağqoyunlu dövləti və Venesiya respublikasını təkləyib

ağır məğlubiyyətə uğratması idi. Bundan sonra Ağqoyunlu dövləti dərin

tənəzzül dövrünə qədəm qoymuş, Venesiya respublikası isə özünün

beynəlxalq vəziyyətini nəzərə alaraq, hələlik. Osmanlı imperiyası ilə

dinc münasibətləri üstün tutmağa başlamışdı.

Türkiyəyə gəldikdə, bu dövlət XV əsrin 80-ci illəri üçün Kiçik

Asiyadakı bir çox xırda feodal hakimliklərini aradan qaldırdı və demək

olar ki, bütün Anadolunu zəbt etdi. Bununla, Şərq ölkələrini Avropa ilə

əlaqələndirən ənənəvi karvan yollarının, o cümlədən

Təbriz-Toqqat-Bursa "ipək yolu"nun mühüm hissəsi Osmanlı dövlətinin

nəzarəti altına keçdi. Osmanlı Türkiyəsi boğazlarda və Qara dənizdə

möhkəmləndi; Balkan yarıma-

166


daşında, Egey və Aralıq dənizi hövzələrində mühüm strateji əhəmiyyəti

olan bir çox məntəqələri tutdu.

Türkiyə dövləti XV əsrin sonlarına yaxın, artıq o dövrün güclü

feodal imperiyalarından biri idi. II Mehmeddən başlayaraq Osmanlı

sultanları özlərini, həm də "Qeysəri Rum", yəni "Roma imperatoru"

adlandırmağa başlamışdılar. Başqa sözlə, onlar Bizans imperatorlarının

varisləri kimi bütün xristian dünyası üzərində hakimiyyət hüququna

malik olduqlarını əsaslandırmağa çalışırdılar. Belə ki, XV əsrin sonlarına

doğru "Türkiyə məsələsi" bir sıra Avropa və Asiya dövlətlərinin

beynəlxalq münasibətlərində başlıca problemə çevrilmişdi.

Bununla belə, Ağqoyunlu dövlətinin fəal antitürkiyə siyasəti, onun

Osmanlı imperiyasına qarşı Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələn

nəticəsiz qalmadı. Bu dövlət, xüsusən Uzun Həsənin (1453-1478)

hakimiyyəti illərində. Osmanlı imperiyasına qarşı birləşməyə çalışan

dövlətlər sistemində mühüm rol oynadı. Asiya və Avropanın, demək olar

ki, Türkiyə əleyhinə xarici siyasət yeridən bütün ölkələri Ağqoyunlu

dövləti ilə əlaqə yaratmış, Təbrizə - Uzun Həsən sarayına öz elçilərini

göndərmişdilər. Ağqoyunlu hökmdarı bundan istifadə edib Avropa

dövlətlərini qərbdən Osmanlı imperiyası üzərinə qaldırmağa və onun

hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalayıb məğlub etməyə çalışırdı.

Bununla, Ağqoyunlu dövləti Qara dənizə və Aralıq dənizinə çıxış

yolu əldə etmək və özünün Avropa ölkələri ilə beynəlxalq ticarət

əlaqələrini sahmana salmaq niyyətində idi. Həmin siyasəti həyata

keçirməyə çalışan Uzun Həsən, Qərb dövlətləri ilə əldə olunmuş ümumi

razılığa əsasən. Sultan II Mehmedin qəsb- karlıq siyasətindən ehtiyat

edən Kiçik Asiya hakimlərini öz ətrafına toplayaraq Osmanlı

imperiyasına qarşı fəal mübarizəyə başladı. Türkiyə hərbi qüvvələri

üzərində bir sıra mühüm qələbələr qazandı. Nəticədə Ağqoyunlu dövləti

Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsi yolunda ciddi maneəyə

çevrildi ki, bu da, obyektiv olaraq, tarixi inkişafın gedişatmda

167

Yaqub Mahmudov.

dərin iz buraxdı. Çünki Ağqoyunlu dövləti Uzun Həsənin hakimiyyəti

illərində Sultan II Mehraedin qəsbkarlıq planlarına qarşı inadla mübarizə

aparmasaydı və onunla hərbi-siyasi rəqabətə girməsəydi, Cənubi Qafqaz

və İranın tarixində Osmanlı imperiyasının xeyrinə kəskin siyasi dönüş

baş verə bilərdi.

Qərbi Avropa dövlətləri Ağqoyunlularla bağladıqları müttəfiqlik

müqavilələrinin şərtlərinə əməl etmədikləri üçün Osmanlı imperiyasına

qarşı müharibə Ağqoyunlu dövlətinin qələbəsi ilə sona yetmədi. Sultan II

Mehmed 1473-cü il avqustun İldə Otluqbelidə Uzun Həsənin hərbi

qüvvələrinə qalib gələ bildi. Lakin Avropa dövlətlərinin arxadan hücuma

keçəcəyindən ehtiyat edən II Mehmed Ağqoyunlu dövlətinə qarşı

müharibəni davam etdirməyə cəsarət göstərmədi. Ağqoyunlu-Türldyə

sərhədlərində ciddi bir dəyişiklik baş vermədi.

Beləlilclə, Osmanlı imperiyasının Cənubi Qafqazı, o cümlədən

Azərbaycanı, habelə İranı ələ keçirmək planı baş tutmadı. Ağqoyunlu

dövlətinin öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilməsi nəticəsində

Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin siyasi müstəqilliyi, bir

sözlə, Azərbaycan dövlətçiliyi aradan qalxmadı. Bununla, getdikcə artan

xarici təhlükəyə qarşı, Azərbaycan ərazisində qüvvətli mərkəzləşmiş

dövlət yaratmaq imkanı da əldən verilmədi, sonralar, Ağqoyunlulann

həyata keçirə bilmədikləri bu tarixi vəzifəni digər Azərbaycan sülaləsi -

Səfəvilər həyata keçirdilər.

Ağqoyunlu dövləti ilə geniş qarşılıqlı əlaqələr Avropa dövlətləri

üçün də faydalı oldu. Çünki Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrinin

bir hissəsini daim Şərqdə məşğul etməklə, bəzən də ona qarşı

müharibəyə girib Türkiyə ordusunun əsas zərbəsini öz üzərinə

götürməklə, Ağqoyunlu dövləti II Mehmedin Qərb ölkələri ilə əlaqədar

hərbi planlarının yerinə yetirilməsinə əngəl törədirdi. Azərbaycan xalqı

müxtəlif Avropa ölkələri və xalqlarının tarixi müqəddəratında yaxından

iştirak edir, ümumdünya tarixi inkişaf prosesindəki fəal rolunu davam

etdirirdi.

168


Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə diplomatik əlaqələrinin

genişlənməsi fonunda Azərbaycan və Avropa xalqlarının qarşılıqlı

yaxınlaşması kimi mütərəqqi tarixi proses də dərinləşməkdə davam

edirdi.

169

Yaqub Mahmudov.

IV F Ə S İ L XVI YÜZİLLİYİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ SƏFƏVİ

DÖVLƏTİNİN AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK

ƏLAQƏLƏRİ

I. SƏFƏVİLƏRİN QƏRB DÖVLƏTLƏRİ İLƏ İLK DİPLOMATİK

ƏLAQƏLƏRİ (1514-cii il Çaldıran döyüşünə qədər)

Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyə ilə müharibədə (1472-1473) məğlub

olması Azərbaycanın uzaqgörən dövlət adamlarma aydın göstərdi ki,

güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmadan odlu silahlarla, 0 cümlədən

ağır toplarla təchiz edilmiş qüvvətli ordusu olan Osmanlı imperiyasına

qarşı müvəffəqiyyətlə mübarizə apamıaq, ölkənin dövlət müstəqilliyini

qoruyub saxlamaq mümlcün deyil. Lakin nə Uzun Həsənin, nə də onun

varislərinin mərkəzi hakimiyyəti qüvvətləndirmək məqsədilə gördükləri

tədbirlər istənilən nəticəni vermədi.

Sultan Yaqubun (1478-1490) dövründə yaranmış müvəqqəti

sakitlikdən sonra bu dövlət dərin tənəzzül dövrünə qədəm qoydu. Uzun

Həsənin apardığı aramsız müharibələr və bundan sonra başlanan feodal

hərc-mərcliyi şəraitində məhsuldar qüvvələr tənəzzülə uğramış,

feodalların soyğunçuluğu daha da şiddətlənmiş, ictimai-siyasi

ziddiyyətlər olduqca kəskinləşmişdi.

Xalq kütlələrinin getdikcə artmaqda olan narazılığına qarşı.hakim

dairələrin qüvvətli dövlətə ehtiyacı vardı. Bu cür dövlətin yaradılmasına

şəhər əhalisi, xüsusilə sənətkarlar və tacirlər də tərəfdar idilər. Qüvvətli

mərkəzi hakimiyyətin yaradılması, obyektiv olaraq, ölkənin ayrı-ayrı

Ağqoyunlu şahzadələri arasında hərbi toqquşmalar meydanına

çevrilməsindən, feodal özbaşınalığı və ağır vergilərdən təngə gəlmiş

zəhmətkeş kütlələrin, ilk növbədə, kəndlilərin də mənafeyinə uyğun idi.

Osmanlı imperiyasının Cənubi Qafqaz, 0 cümlədən Azərbaycan, habelə

İranla əlaqədar hərbi planları.

170


başqa sözlə, artmaqda olan xarici təhlükə bu cür dövlətin yaradılmasının

sürətləndirilməsini tələb edirdi.

Mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövləti yaratmaq kimi mühüm tarixi

vəzifənin yerinə yetirilməsi yolunda növbəti addım XVI əsrin

əvvəllərində, Səfəvilər sülaləsinin (1501-1736) banisi Şah İsmayılın

(1501-1524) hakimiyyəti illərində atıldı. Şiəliyi qəbul etmiş

Azərbaycan-türk tayfalarına (qızılbaşlara) arxalanan Şah İsmayıl

Ağqoyunlu dövlətini idarə edən Bayandurlar sülaləsinin daxili və xarici

siyasətinə qarşı ümumxalq narazılığından istifadə elərək bu dövlətin

varlığına son qoydu və 1499-1508-ci illər ərzində Azərbaycan, o

cümlədən Qərbi Azərbaycan, demək olar ki, bütün İran, Ərəb İraqını

əhatə edən qüvvətli dövlət yaratdı (366, s.201-210; 367, s.225-235; 443;

444, s.39-59).

Şah İsmayıl qarşısında qoyduğu hərbi-siyasi məqsədlərə nail

olmaqdan ötru geniş xalq kütlələrini öz tərəfinə çəkmək üçün şiəlikdən

bir vasitə kimi istifadə etdi və hakimiyyətə gəldikdən (1501) dərhal sonra

onu bütün dövlətin ərazisində hakim məzhəb elan etdi*. Çox keçmədən

Səfəvilər şiəlikdən özlərinin qonşu ölkələrlə əlaqədar qəsbkar xarici

siyasət planlarını həyata keçinnək üçün də istifadə etməyə başladılar**.

Ağqoyunlu dövlətinin yerində həm ərazicə, həm də hərbi-siyasi

baxımdan ondan daha geniş, daha qüvvətli Səfəvi dövlətinin meydana

gəlməsi Osmanlı imperiyasının şərqə doğru genişlənməsi yolunda daha

ciddi maneənin yaranması demək idi.

* Azərbaycan Səfəvi dövlətinin tarixini tədqiq edən O.Ə.Əfəndiyev belə nəticəyə gəlir ki, şiə şeyxlərinin cəmiyyətdə əsaslı dəyişikliklər edəcəkləri barədə verdikləri vədlər xalqı aldatmaq məqsədi daşıyan ictimai demaqogiya- dan başqa bir şey deyildi (444, s. 282).

** Azərbaycan türk sülaləsi olan Səfəvilərin şiəlik məzhəbini rəsmi dövlət dininə çevirməsi türk dünyasını, .sonralar isə bütün islam aləmini iki cəbhəyə parçaladı. Qərb diplomatiyası Şərqdə möhkəmlənmək üçün bundan məharətlə istifadə etdi. Səfəvi-Osmanit müharibələri tədriclə dini xarakter almağa başladı. Sonralar İranın hakim dairələri Səfəvilərin bu tarixi səhvindən istifadə edərək Azərbaycanı İranın içərisində əridib yox etmək siyasəti yeritməyə başladılar.

171

Yaqub Mahmudov_

Beləliklə, müxtəlif Şərq ölkələrini Aralıq dənizi sahillərindəki

məşhur ticarət mərkəzləri, həmçinin Bursa, İstanbul və Qara dəniz

vasitəsilə Avropa ilə əlaqələndirən ənənəvi karvan yollarında üstünlüyü

ələ keçinnək üstündə Uzun Həsən (1453-1478) və Sultan II Mehmedin

(1451-1481) hakimiyyəti illərindən başlayaraq davam edən ziddiyyətlər

Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə daha da kəskinləşdi.

Türkiyə ərazisində - Anadolunun şərqində, Qaramanda, habelə

Suriyada şiəliyin yayılması və Səfəvilərin tərəfdarlarının durmadan

artması, XVI əsrin əvvəllərindən etibarən genişlənməkdə olan və şiəlik

pərdəsi altında keçən Cəlali üsyanları, həmin üsyanların Səfəvilər

tərəfindən müdafiə olunması Səfəvi dövlətini Osmanlı imperiyası üçün

Ağqoyunlulara nisbətən daha qüvvətli təhlükəyə çevirdi.

Səfəvi dövlətinin qüvvətlənməsi Osmanlı imperiyasının Cənubi

Qafqazı, o cümlədən xam ipəyin vətəni olan Azərbaycanı, həmçinin

İranı ələ keçirmək siyasətinə zidd idi. Odur ki, XVI əsrin lap

əvvəllərindən başlayaraq Səfəvi-Türkiyə ziddiyyətləri kəskinləşdi.

Osmanlı imperiyası ilə toqquşmanın labüd olduğunu bilən Şah İsmayıl

Türkiyəyə qarşı müharibəyə hazırlaşmağa başladı. Şah İsmayıl da babası

- Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən kimi Osmanlı imperiyasının hərbi

qüvvələrini iki cəbhəyə parçalayıb məğlub etmək qərarına gəldi və

bunun üçün Qərb dövlətləri ilə hələ Ağqo- yunluların hakimiyyəti

illərində mövcud olmuş diplomatik əlaqələri yenidən canlandırmağa

başladı.

Qeyd etmək lazımdır ki, Osmanlı imperiyasının arxasında - Şərqdə

baş verən dəyişiklikləri Qərbi Avropa dövlətləri diqqətlə izləyirdilər.

Çünki Sultan II Mehmedin ölümündən sonra onun oğulları II Bayazidlə

Cem sultan arasında gedən taxt-tac mübarizəsi, Cemin öz qardaşına

qarşı hərbi yardım almaq üçün Avropa saraylarını gəzməsi (daha

doğrusu, hərbi əsir kimi əldən ələ keçməsi), Qaramanda Türkiyəyə qarşı

üsyan (1500), habelə müsəlmanlara - "kafirlərə" qarşı bəzi

müvəffəqiyyətlər qazanılması (1481-ci ildə Otrantonun Türkiyədən geri

alınması, 1492-ci ildə ərəblərin

172


İspaniya ərazisindən - Qranadadan tamamilə qovulması və s.) Qərbdə

Osmanlı imperiyasına qələbə ümidini artırmışdı. Belə bir şəraitdə Şərqdə

- dağılmaqda olan Ağqoyunlu dövləti ərazisində qızılbaş hərəkatının

qüvvətlənməsi və Şah İsmayılın ilk hərbi uğurları Qərbi Avropada

müəyyən canlanmaya səbəb oldu.

Roma papaları Türkiyəyə qarşı "səlib yürüşü" təbliğatını yenidən

genişləndirdilər. Papa VI Aleksandr Borcia (1492-1503) Türkiyəyə qarşı

səlib yürüşü təşkil etmək üçün 1500-cü ildə yeni "onda bir" vergisi

toplanılması haqqında xüsusi fərman verdi. Həmin vergiyə ali ruhanilər,

hətta kardinallar və papa dəftərxanasının nümayəndələri də cəlb olundular.

Papa fərmanına əsasən, bu vergini ödəməkdən imtina edənlər

mövqeyindən, dini vəzifəsi və xidmətindən asılı olmayaraq mürtəd elan

olunacaq və bütün gəlirlərindən məhrum ediləcəkdilər. Papa fərmanına

əsasən yeni "onda bir" vergisi alınacaq bütün ali ruhanilərin, o cümlədən

kardinalların gəlir cədvəli çıxarılmışdı (18, s.206-209).

Türkiyəyə qarşı müharibə (1499-1502) vəziyyətində olan Venesiya

respublikası da özünün Osmanlı imperiyasına qarşı ənənəvi müttəfiqi

olan Ağqoyunlu dövlətinin yerində yeni, daha qüvvətli Səfəvi

monarxiyasının meydana gəlməsini sevinclə qarşıladı. Bunun da başlıca

səbəbi ondan ibarət idi ki, bu zaman Fransa və İspaniya İtaliyanı ələ

keçirmək üstündə bu ölkənin ərazisində, tarixdə İtaliya müharibələri

adlanan uzun sürən müharibələrə (1494—1559) başlamışdılar. Odur ki,

Neapol krallığı, Papalıq və başqa İtaliya dövlətlərindən kömək ala

bilməyən Venesiya Türkiyəyə qarşı təkbaşına müharibə aparmağa

məcbur olmuşdu. Məhz buna görə də Venesiya hökuməti bir tərəfdən

Qaramanda Türkiyəyə qarşı mövcud olan narazılıqdan istifadə etmək,

digər tərəfdən Səfəviləri Osmanlılara qarşı müharibəyə cəlb etmək

imkanını öyrənmək qərarına gətdi.

Venesiya respublikası, bununla yanaşı. Şərq ticarətinin Vasko da

Qamanın kəşf etdiyi okean yolu ilə qərbə doğru istiqamətlənməsindən

narahat idi. Bunun qarşısını almaq, Azərbaycanla ənənəvi ticarət

əlaqələrini davam etdirmək üçün Venesiya Portuqali-

173

Yaqub Mahmudov.

yaya qarşı Misirin Məmlülc sultanlarına kömək etdi. 1503-cü ildə bir

neçə Venesiya gəmisi sökülüb Misirə verildi və Aralıq dənizi sahilindən

Qırmızı dəniz sahillərinə daşındı. Qırmızı dəniz sahilində yenidən

quraşdırılan bu gəmilər Hind okeanına çıxarıldı və Portuqaliyaya qarşı

mübarizə aparmaq uçun Hindistan sahillərinə göndərildi (70, s.68).

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, hələ XV əsrin II yarısında

Sultan II Mehmed tərəfindən Türkiyə dövlətinin tərkibinə qatılan bir çox

Kiçik Asiya türk tayfaları hələ də Osmanlılara qarşı mübarizə aparmaqda

idilər. Bu mübarizənin gedişində hamin tayfaların bir çoxu sünnilik

əleyhinə, o cümlədən Osmanlılara qarşı mübarizə aparan Səfəvilərin

məzhəbini - şiəliyi qəbul etmişdilər.

Bu tayfalardan birinə - Qaramanlılara məxsus olan Qaraman

bəyliyi, əvvəlki fəsillərdə göstərdiyimiz İdmi, vaxtilə II Mehme- din

qəsbkarlıq siyasətinə şiddətli müqavimət göstəmıiş, Qaraman

şahzadələri İshaq bəy. Pir Əhməd, Qasımbəy və başqaları Uzun Həsənə

sığınmışdılar. Qaramanlı tayfasından olan Rüstəm bəy Qa- ramanlı.

Bayram bəy Qaramanlı, Qılıc bəy Qaramanlı, həmçinin Varsaq

tayfasından olan Yusif bəy Varsaq Şah İsmayılın hakimiyyətə

gəlməsində və Səfəvilərin hakimiyyətinin möhkəmlənməsində mühüm

rol oynamışdılar (444, s.43, 48, 53, 54, 60 və s.). Qaraman sərkərdələri,

bu dəfə, Qaraman bəyliyinin müstəqilliyini Səfəvi hökmdarlarının

köməyi ilə bərpa etməyə çalışırdılar.

Venesiya hökuməti məhz bunları nəzərə alaraq öz elçisi Kon-

stantino Laskarini Qaramana və Səfəvilərlə əlaqə yaratmaq üçün

Azərbaycana yola saldı (70, s.22). Beləliklə, Səfəvi dövlətinin Qərbi

Avropa ilə ilk diplomatik təması Səfəvilərin hələ Ağqoyunlu taxtını ələ

keçirməsindən əvvəl, yəni 1499-1502-ci illər Venesiya- Türkiyə

müharibəsi dövründə yarandı, daha doğrusu, bu müharibə ərəfəsində ilk

qərb diplomatı - venesiyalı Konstantino Laskari Səfəvilərlə əlaqə

yaratmaq üçün Şərqə yola salındı.

Uzun illər İstanbulda və Kiprdə yaşadığı üçün Şərq aləminə

yaxından bələd olan, həmçinin dövrünün savadlı adamlarından biri

174


kimi tanınan Konstantino Laskari Qaramana və Səfəvilərin hərbi

düşərgəsinə səyahətdən qayıtdıqdan sonra, öz səfəri barədə Venesiya

hökuməti qarşısında geniş hesabatla - məruzə ilə çıxış etdi (70.19, s.

153-156; 94, s.32-37, sənəd 42).

Konstantino Laskarinin Venesiya hölcumətinə 14 oktyabr 1502- ci

il tarixli hesabatından aydın olur ki, o, Azərbaycana yola düşməzdən

əvvəl Venesiya hökumətinin məktubunu Təbrizə "cənab Qaramana"*

göndərib onunla göı-üşmək istədiyini bildirmiş, bundan sonra isə mənzil

başına yola düşmüşdü**.

Venesiya diplomatının məlumatına görə o, Təbrizdən atla 15 günlük

məsafədə olan/l^/an/cıe/'şəhərində "cənab Qaramanla", yəni Qaraman

şahzadəsi Mustafa bəylə görüşüb danışıqlar aparmış və öz hökumətinin

adından ona bildinnişdi: Venesiya respublikası ona öz torpağına, yəni

Qaramana qayıdıb hakimiyyəti ələ keçinnək üçün türklərə qarşı

mübarizə aparmaqdan ötrü hər cür kömək göstərmək əzmindədir (70.19,

s.153). Bundan sonra, Venesiya diplomatı "cənab Qaramanla" - Mustafa

bəylə birlikdə Hələbə getmiş, beş gün orada qaldıqdan sonra Qaraman

ərazisinə qayıtmış, burada Osmanlılara qarşı mübarizənin şahidi

olmuşdu.

* Konstantino Laskarinin "cənab Qaraman" adlandırdığı bu tarixi şəxsiyyət Qaraman şahzadəsi Mustafa bəydir. Keçmiş Qaraman hakimi İbrahim bəyin nəvəsi, yəni Nuri Sofınin oğlu olan bu Qaraman şahzadəsi Qaraman bəyliyi Türkiyəyə qatıldıqdan sonra Ağqoyunlu sarayına sığınmışdı. Mustafa bəy 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə müharibəsindən istifadə edərək Qaramana gəlib əhalinin osmanlı ağalığına qarşı mübarizəsinə başçılıq etmişdi. Müvəqqəti olaraq Qaramanda hakimiyyəti ələ keçirən və Türkiyə hərbi qüvvələri üzərində bir sıra qələbələr qazanan Mustafa bəy Venesiyadan və Səfəvilərdən yardım ala bilməyib nizami türk qoşunları tərəfindən məğlubiyyətə uğramış və Misirə qaçmışdı. Misir sultanlığı ərazisində, xüsusilə Suriyada qızılbaş təsirinin güclənməsindən narazı qalan və Türkiyə ilə münasibətləri pozmaq istəməyən məmlük sultanı Mustafa bəyi öldürtmüşdü (477, s.408;587, s.l09;533, S.164).

** Venesiya diplomatı Şərqə hansı ildə yola düşdüyünü qeyd etmir. O, sadəcə olaraq martın 16-da yola çıxdığını yazır. Lakin səyyahın təsvir etdiyi hərbi- siyasi hadisələrdən aydın olur ki, onun Azərbaycana gəlişi Şah İsmayılın Ər- zincan səfəri dövrünə təsadüf etmişdi ki, bu da 1499-1500-cü illərin hadisələri ilə üst-üstə düşür. Şah İsmayılın Ərzincan səfəri haqqında bax: 444, s. 46-47.

175

Yaqub Mahmudov^

Konstantino Laskarinin məlumatına görə, Qaraman şahzadəsi təcili

olaraq Kiprə elçi göndərmiş (70.19, s.153-154), görunur, Kipr vasitəsilə

Qərb dövlətlərindən odlu silahlar almaq istəmişdi.

Venesiya diplomatı yazır ki, o, bundan sonra "cənab Qaraman- la" -

Mustafa bəylə birlikdə Şah İsmayıldan kömək almaq üçün Azərbaycana

yola düşmüşdü.

Hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki, səyyah Şah İsmayılla

görüşmüş və onunla danışıqlar aparmışdı. Şah İsmayıl Venesiya

hökumətinin ona artilleriya və gəmilərlə kömək etmək vədini olduqca

yaxşı qarşılamışdı.

Konstantino Laskarinin məlumatlarına görə, danışıqlar zamanı

"cənab Sufi etiraf etdi ki, o, Qaramana hücum etməli və bu ölkənin öz

sahiblərinə qaytarılmasına cəhd göstərməlidir" (70.19, s.154).

Venesiya diplomatı yazır ki, bundan sonra "cənab Qaraman (yəni

Mustafa bəy - Y.M.) özünün bütün adamları ilə birlikdə yola düşdü və

cənab Sufi ilə birlikdə üç gün Türkiyə ərazisinə doğru at çapdılar"

(70.19, s.l54).

Sonra səyyah Anadolunun şərqində aparılan əməliyyatlardan,

xüsusilə "Amasiyanm azad olunmasından" bəhs edir, artıq Qaramana yol

açıldığını, "bu ölkəyə çatmaq üçun cəmi üç-dörd addım qaldığını"

göstərir (70.19, s.l54).

Lakin hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki. Şah İsmayıl Səfəvi bu

zaman Qaramana doğru hücumu davam etdinnədi və Qərb dövlətləri ilə

birbaşa əlaqə yarada bilmədi. Çünki bu addım labüd olaraq Türkiyə ilə

toqquşmaya gətirib çıxara bilərdi. Bu isə o zaman Səfəvilər üçün olduqca

təhlükəli addım olardı. Çünki, Şah İsmayıl hələ Şirvanşahlar və

Ağqoyunlu dövlətlərinə qarşı mübarizəni başa çatdırmamışdı. O,

Azərbaycanı ələ keçirmədən, bir neçə min nəfərlik qızılbaş dəstələri ilə

qüdrətli Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qalxa bilməzdi. Buna

görə də Şah İsmayıl Ərzincandan Qaramana deyil, Şirvana doğru hərəkət

etdi.

Konstantino Laskarinin hesabatı, bir mənbə kimi, təkcə Səfəvi-

Avropa əlaqələrini öyrənmək üçün deyil, ümumiyyətlə, Səfəvilərin

hakimiyyətə gəlməsi ərəfəsindəki tarixi hadisələri araşdırmaq üçün

176


də çox qiymətli sənəddir. Bu sənəd bir daha təsdiq edir ki, Səfəvilər

Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirmək ərəfəsində öz tərəfdarlarını

artırmaq və gələcək rəqiblərini - Osmanlı imperiyasını zəiflətmək üçün

Türkiyə ərazisində, o cümlədən Qaramanda, habelə Suriyada cərəyan

edən hadisələrdə fəal iştirak edirdilər. Məsələn, Şah İsmayıl Səfəvinin

şəxsiyyətindən bəhs edən Konstantino Laskari qeyd edir ki, "Sofınin

başqa layiqli cəhətlərindən danışarkən əlavə etməliyəm ki, hətta türk

torpaqlannda da çox adam ona rəğbət bəsləyir və onun hakimiyyəti

altında yaşamağa can atır" (70.19, s.155).

Səyyahın bu məlumatını başqa mənbələr də təsdiq edir. Çünki

həqiqətən də, XV əsrin sonu - XVI əsrin əvvəllərində Türkiyənin Kiçik

Asiya ərazisində, xüsusən Anadolunun şərqində şiəlik geniş yayılmışdı.

Bu faktı təsdiq edən türk tarixçisi Səlahəddin Tansel göstərir ki, bu

zaman Amasya valisi olan şahzadə Əhmədin özü də qızılbaşlann təsiri

altında idi; onun oğlu Murad isə şiəliyi qəbul etmişdi (575, S.192, 206).

Mənbələrin məlumatına görə, 1502-ci ildə hətta İstanbulun özündə belə

təqribən 5000 nəfər qızılbaş vardı (490, S.91).

Konstantino Laskari Şah İsmayılın Ərzincan səfəri zamanı ilk Səfəvi

dəstələrinin Şərqi Anadoluda apardıqları hərbi əməliyyatların, həmçinin

1500-cü ildə Qaramanda Osmanlılara qarşı qalxmış üsyanın (575, s.192)

və Türkiyə sultanı II Bayazidin oğlanları arasında gedən taxt-tac

mübarizəsinin şahidi olmuşdu.

Venesiya diplomatının təsdiq etdiyinə görə, Səfəvilər bu

hadisələrdən fəal surətdə istifadə etmişdilər. Səfəvilərlə əlaqə yaratmış və

səyyahın "cənab Qaraman" adlandırdığı Qaraman şahzadəsi Mustafa

bəyin Qaraman üsyanı zamanı bu ölkəyə, həmçinin Suriyaya (Hələbə)

göndərilməsi, onun Kiprlə əlaqə yaratması, Qaraman üsyanına başçılıq

etməsi. Osmanlı sultanının böyük oğlu Qorqudla əlaqəyə girməsi. Sultan

II Bayazidin Amasya valisi olan digər oğlu - şahzadə Əhmədin atasına və

qardaşına - Trabzon valisi Səlimə (gələcək sultan Səlim Yavuza) qarşı

Səfəvilər tərəfindən müdafiə olunması, onun Qaramanın mərkəzi

Konyam ələ keçirməsi və s. bunu sübut edir (70.19, s. 153-156).

177

Yaqub Mahmudov-

Maraqlıdır ki, Sultan II Bayazidin Səfəvilər tərəfindən müdafiə

olunan böyük oğlu Qorqud atasına və qardaşlanna - Əhmədə və Səlimə

qarşı Venesiya ilə də əlaqə yaratmışdı. Konstantino Laskari Venesiya

dojuna hesabatında yazırdı ki, "mənim türk hökmdanmn böyük oğlu ilə

(yəni Qorqudla - Y.M.) çox yaxşı münasibətlərim var. Mən hələ

müharibədən əvvəl tacir kimi o yerlərdə olarkən, Siz həzrətləri barədə

onunla çox danışmışam. O zaman o mənə bildirmişdi: əgər Venesiya

hökuməti istəsə ki, mən onunla əlbir olum, mən bu işə gedərəm. Çünki

mən bilirəm ki, atam və qardaşlarım məni ələ keçirib öldürmək istəyirlər;

belə ki, mən böyük oğul kimi hakimiyyətə varislik iddiasında olmayım"

(70.19, s. 155-156).

Venesiya diplomatı qızılbaş dəstələri və bu dəstələrdə möhkəm

hərbi intizam olması barədə də olduqca maraqlı məlumatlar verir.

Səyyahın 1499-1500-cü illərdə Anadolunun şərqində fəaliyyət göstərən

qızılbaş dəstələrinin 80 min nəfər süvari və piyada döyüşçülərdən ibarət

olduğunu göstərən məlumatı şişirdilmiş* olsa da, qızılbaş - türk

tayfalarının "vuruşma və silah oynatmaq sandan böyük təcrübəyə malik

olmasını", qızılbaş döyüşçüsü üçün "silah və atın hər şeydən vacib

olduğunu" təsdiq etməsi həqiqətdir (70.19, S.154).

Səyyahın məlumatına görə, qızılbaş dəstələrində sünniliyə qar- ■ şı

nifrət ruhu o qədər güclü idi ki, "onlar türklərə (yəni Osmanlı türklərinə -

Y.M.) qarşı elə vuruşurlar, elə bil Məhəmmədin din düşmənlərinə qarşı

vuruşurlar", buna görə də "onların qələbə çalacağı şübhə doğurmur"

(70.19, s. 153-154). İlk qızılbaş dəstələrinin dini fanatizminin hərbi

uğurlardakı rolunu tədqiqatlarda təsdiq edir (95, S.13).

Konstantino Laskarinin hesabatında şiəlik barədə, xüsusən Şah

İsmayılın şəxsiyyəti haqqında da olduqca maraqlı məlumatlar vardır ki,

qarşımızdakı elmi problemlə bilavasitə əlaqədar olmadığı üçün həmin

məlumatlardan bəhs etməyə lüzum görmürük.

* O.Ə.Əfəndiyev 1499-1500-cü illərdə Anadoluya doğru yürüş edən qızılbaşların cəmi 1500 nəfər olduğunu, burada artıb "bir neçə min nəfərə çatdığını", Ərzincanda isə, artıq 7000 nəfər olduğunu qeyd edir (444, s. 47).

178


Konstantino Laskari Venesiya hökuməti qarşısında geniş

hesabatdan sonra - 1502-ci il oktyabrın 16-da Venesiya dojuna ikinci bir

sənəd - rəsmi şəhadət də təqdim etdi (70.20, s. 156-157; 94, 37-39, sənəd

43).

Səfəvi tarixini öyrənmək üçün qiymətli mənbə olan bu sənəd, həm

də Venesiya respublikasının Səfəvilərlə nə qədər dərindən

maraqlandığını da göstərir. Bu sənədlə Səfəvi hökmdarını şəxsən

gördüyünü bir daha təsdiq edən Konstantino Laskari öz hökumətini əmin

edir ki, "Sofı Osmanlı xanədanının başlıca düşmənidir"; bu

düşmənçiliyin "səbəblərindən biri Sofınin dininin (yəni şiəliyin - Y.M.)

İran, Qaraman, Türkiyə və Suriyada yayılmasıdır ki, bu da daim.

Osmanlı xanədanının dərin nifrətinə səbəb olur. Türkiyə hökmdarları,

hər cür yolla, bu dinin həqiqi dinə qarşı dönüklük olduğunu izah etməyə

çalışırlar" (70.20, s.156).

Səyyah yazır ki, "Sofınin bu dini" (yəni şiəlik - Y.M), daim Trabzon

ətraflarında Osmanlılara qarşı müharibələrlə nəticələnmişdir ki, bu da

"ağalann din və qan düşmənçiliyi ilə heç bir əlaqəsi olmayan" əhalinin

əzab çəkməsinə səbəb olmuşdur (70.20, s. 157). Səyyahın bu məlumatı

da tarixi həqiqətdir. Çünki, həqiqətən də XV əsrin sonu - XVI əsrin

əvvəllərində qızılbaşlarla Trabzon valisi olan şahzadə Səlimin hərbi

qüvvələri arasında toqquşmalar baş vermişdi (509, s.132-133, 139; 587,

s.233-234).

Konstantino Laskari öz rəsmi şəhadətində Şah İsmayıl Səfəvinin

hakimiyyətə gəlmə səbəblərini izah edərkən göstərir ki, "cənab Sofı

Uzun Həsən nəslində anadan olmuşdur və bu qohumluğa görə də İranın

hökmdarı və imperator olmuşdur" (70.20, s.157). İtalyan diplomatının bu

məlumatında da müəyyən həqiqət vardır. Çünki ata tərəfdən Səfəvi

sülaləsinə mənsub olan Şah İsmayılın ana tərəfdən babasının Uzun

Həsən, ulu babasının isə Tur Alı bəy olması onu Ağqoyunlularla

bağlayırdı (256, s.25-26, 47). Bu isə həm Səfəvilərlə, həm də

Ağqoyunlularla əlaqədar bir sıra nüfuzlu feodal qruplarının Şah İsmayılı

Azərbaycan taxtının qanuni varisi kimi qəbul etməsində, nəticə etibarilə

yeni bir Azərbaycan sülaləsi olan Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsində az

rol oynamamışdı.

179

Yaqub Mahmudo\

Məlumdur ki, Səfəvi - şiə təriqətinin başçıları eyni zamanda həm

feodal hakim, həm də dini başçı idilər. Sonralar şiəlik bütün Səfəvi

imperiyası ərazisində hakim məzhəb elan olunduqda, Səfəvi

hölcmdarlan hakimiyyətlərini möhkəmləndirmək üçün özlərinin geniş

xalq kütlələri içərisində müqəddəsləşdirilməsinə xüsusi diqqət

yetirirdilər. Konstantino Laskari öz hökumətinə verdiyi hesabatda bu

məsələni də aydınlaşdırırdı. O, gö.stərir: "Mən bunu (yeni rəsmi şəhadəti

- Y.M.) ona görə yazmaq qərarına gəldim ki, lap çox adam soruşur ki,

doğrudanmı Sofı peyğəmbərdir və möcüzələr törətməyə qadir olan

şəxsiyyətdir?! Həqiqətənmi o, fövqəltəbii zəka sahibidir?! Belə

adamlara mənim cavabım budur: bu cənab adi insandır və 0, öz

qohumluq əlaqələrinə görə İran (yəni Səfəvi - Y.M.) imperiyasının

hökmdarı olmuşdur. Burası da tamamilə doğmdur ki, o, öz etiqadında

özünü böyük, müqəddəs hesab edir" (70.20, s.l57).

Beləliklə, Səfəvilərlə Qərbi Avropa arasında hələ XV əsrin sonları

və XVI əsrin lap başlanğıcında, yəni onların keçmiş Ağqo- yunlu

dövlətinin ərazisində hakimiyyəti ələ keçirməkdə olduğu dövrdəcə iUc

diplomatik təmas yarandı. Ağqo3mnlularla olduğu kimi Səfəvi lərlə də

ilk diplomatik əlaqə yaradan Qərb dövləti Venesiya respublikası oldu.

Venesiya hökuməti Şərqdə Səfəvilərlə əlaqədar baş verən hərbi-siyasi

dəyişiklikləri diqqət mərkəzində saxlayırdı.

Lakin Səfəvilərin Venesiya respublikası ilə bu ilk diplomatik təması

hər iki tərəfin Osmanlı imperiyasına qarşı eyni zamanda hərbi

əməliyyata başlaması ilə nəticələnmədi. Çünki həmin dövrdə Səfə- vilər

hələ Şiı-vanşahlar və Ağqoyunlu dövlətlərini aradan qaldırıb

Azərbaycanda, ümumiyyətlə Ağqoyunlu dövlətinin ərazisində

möhkəmlənməmişdilər. Buna görə də Osmanlı imperiyasına qarşı

çıxmaq üçün geniş maddi ehtiyatlara və qüvvətli orduya malik

deyildilər. Şah İsmayıl bu zaman əsas məqsədinə nail olmaq üçün, yəni

Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirməkdən ötrü əlverişli beynəlxalq

şərait yaratmaq məqsədilə, bir tərəfdən. Osmanlı dövlətinin başını

Avropa cəbhəsində qarışdırmağa çalışır, digər tərəfdən, yaranmış

ictimai-siyasi ziddiyyətlərdən istifadə edərək Türkiyə ərazisində,

xüsusilə Anadoluda, şiəliyin yayılmasına xüsusi diqqət yetirirdi.

180


Osmanlı imperiyasının Qərbdəki düşmənlərinə gəldikdə, onlar da bu

zaman Türkiyəyə qarşı vahid cəbhədə hərbi əməliyyata başlaya

bilmədilər. Avropada real vəziyyət belə idi; Osmanlı imperiyasına qarşı

müharibə vəziyyətində (1499-1502) olan Venesiya respublikası

uzun-uzadı danışıqlardan sonra 1500-ci ildə Macarıstanla, 1501- ci ildə

isə Papalıqla Türkiyəyə qarşı ittifaq bağlaya bildisə də (490, s.73-76;

575, s.190-191; 477, s.409; 587, s.215), bunun heç bir əməli nəticəsi

olmadı. Fransa və Portuqaliya isə Venesiyaya hərbi yardım

göstərməkdən imtina etdilər (70, s.22). Osmanlı donanması 1499-cu il

avqustun 12-da və 28-də (Navarin və Lepanto vunışmalan) Venesiya

hərbi dəniz qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğradıb Lepantonu aldıqdan

sonra, Bosniya valisi İskəndər Paşanın başçılıq etdiyi türk qoşunlan

Şimali İtaliyadakı Venesiya torpaqlanna daxil oldu (490, s.70-71; 575,

s.203; 516, s.911). Bununla Venesiyaya qarşı Türkiyənin Milanla

birləşməsi üçün real imkan yarandı. Beləliklə, Venesiya Osmanlı

imperiyasına qarşı bu müharibəni də uduzmaqda idi (477, s.404-411;

587, s.207-219). Digər tərəfdən, İspaniya ilə Fransa arasında İtaliyanı ələ

keçiiTnək üstündə uzunsürən müharibələrin - İtaliya müharibələrinin

başlanması ilə (1494-1559) Qərbi Avropa ölkələrinin Osmanlı

imperiyasına qarşı vahid cəbhədə birləşmək imkanı uzun müddət üçün

aradan qalxmış oldu. İtaliya dövlətlərinə gəldikdə, onlar nəinki

Türkiyəyə qarşı birləşmək haqqında düşünmür, əksinə Fransaya və

bir-birinə qarşı mübarizə aparmaq üçün Osmanlı dövlətindən hərbi

yardım almağa çalışırdılar.

Sultan II Mehmedin ölümündən (1481) sonra Qərbi Avropada

Osmanlı imperiyasına qarşı baş venniş müvəqqəti canlanmanın aradan

qalxmasında 1495-ci ildə Cem sultanın papa Aleksandr Borda tərəfindən

zəhərlədilib öldürülməsi də müəyyən rol oynadı*.

* Qərb dövlətləri qardaşı II Bayazidə qarşı hərbi yardım almaq üçün Avropaya qaçmış Cemə böyük ümid bəsləyirdilər. Onlar hətta, bu “qiymətli hərbi əsiri” ələ keçirmək üçün bir-biri ilə didişirdilər. İtaliya müharibələrinin (1494- 1559) gedişində - 1495-ci ildə Romanı ələ keçirən Fransa kralı VIII Kari həmin il yanvarın 27-də zorla onu papadan aldı.Papa Aleksandr Borcia isə Cemi zəhərlədikdən sonra Fransa kralına təslim etdi və bu qəsd üçün II Bayaziddən 300.000 dukat qızıl aldı (69. s.396-400; 18, s.130-131,138, 173-175, 177; 179; 17, s.95-96; 587, s.155-172; 509, s.130-132 və b.).

181

Yaqub Mahmudov.

Beləliklə, Venesiya respublikas) Osmanlı imperiyası ilə sülh

danışıqlarına başlamağa məcbur oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman

şərqdə, o cümlədən Türkiyənin Kiçik Asiyadakı torpaqlarında qızılbaş

hərəkatının güclənməsindən təhlükəyə düşən Osmanlı dövləti Venesiya

ı-espublikasının sülh təklifini qəbul etməyə hazır idi. Bu baxımdan, türk

tarixçiləri İ.H.Uzunçarşılı, S.Tansel, T.Y.Öztuna və başqalarının

Türkiyənin Venesiyaya qarşı apardığı 1499-1502-ci illər müharibəsini

başa çatdırmaq üçün məhz "Səfəvi təhlükəsi"nə görə tələsdiyini qeyd

etməkdə, əlbəttə, əsaslan olmamış deyil (587, s.217-218; 575, s.204; 533,

s.l67). T.Y.Öztuna, hətta, bu dövrdo So- fəvilərin hərbi qüdrətindən bəhs

edərək göstərir ki, "Osmanlı cahan dövlətini ancaq başqa bir türk dövləti

yıxa bilərdi" (533, s.167).

Beləliklə, 1502-ci ilin dekabrında Türkiyə ilə Venesiya arasında

1499-cu ilin mayından bəri davam edən müharibə başa çatdı. İki dövlət

arasında bağlanmış müqaviləni 1502-ci il dekabrın 14-də Osmanlı

sultanı, 1503-cü il mayın 20-də isə Venesiya doju imzaladı (70, s.22;477,

S.411).

1503-cü il avqustun 20-də Türkiyə ilə Macarıstan arasında da sülh

müqaviləsi bağlandı (477, s.411).

Osmanlı dövləti 1499-1502-ci illər müharibəsində Venesiyanın

Aralıq dənizində üstünlüyünə ağır zərbə vurdu. Osmanlı imperiyası,

artıq, qüvvətli dəniz dövlətinə çevrilməkdə idi*.

Beləliklə, Venesiya respublikasının məğlub edilməsi və özünün

taxt-tac rəqibi Cem sultanın öldürülməsindən sonra, artıq, Avropa

cəbhəsindən narahat olmayan Osmanlı sultanı II Bayazid əsas diqqəti

şərqə - Səfəvilərə yönəltdi. Lakin bu zaman Şah İsmayıl, artıq,

Ağqoyunlu dövlətini aradan qaldırmış və Şiıvanşahlar dövlətinə sarsıdıcı

zərbə vuraraq geniş ərazili dövlət yarada bilmişdi, daha doğrusu. Uzun

Həsən tarixçəsi yeni variantda təkrar olunmuşdu. Bununla da Osmanlı

imperiyası özünün şərq qonşuluğunda Ağqo-

* 1502-ci li ilin dekabrında Venesiya hökuməti ilə aparılan sülh danışıqları zamanı Osmanlı imperiyasının baş vəziri Əli Paşa Venesiya diplomatlarına bildirmişdi: “İndiyə qədər dəniz sizin sevgiliniz idi; fəqət bundan soma bu haqq sizdən çox bizə aiddir” (516, s.911).

182


yunlu dövlətindən sonra, ondan daha qüvvətli Səfəvi monarxiyasının

yaranması kimi ciddi hərbi-siyasi fakt qarşısında qaldı.

Şah olmaqla yanaşı, özünü həm də ölkənin dini başçısı elan edən

Şah İsmayıl və sonrakı Səfəvi hökmdarları Osmanlı sultanları üçün daha

ciddi rəqibə çevrildilər. Başqa sözlə, Səfəvilər Osmanlı imperiyasının

şərqə doğru genişlənməsi yolunda təkcə hərbi-siyasi deyil, həm də dini

sədd də çəkdilər.Bundan başqa, qızılbaş hərəkatı Osmanlı imperiyası

üçün həm də ciddi daxili təhlükə idi. Geniş mənada düşünülərsə, Səfəvi

monarxiyasının meydana gəlməsi ilə Yaxın və Orta Şərqin təkcə

hərbi-siyasi deyil, dini tarixində də yeni dövr başlanırdı. Bu baxımdan

1966-cı ildə Nyu-Cersidə Con Koundersin redaktorluğu altında nəşr

olunmuş "İslam dünyası Avropa işğallan dövründə" adlı tədqiqat işində,

irəli sürülmüş bir fikir müəyyən maraq doğurur. Həmin əsərdə göstərilir:

"1500-cü ildə Qırmızı çalmalılar Azərbaycanın paytaxtı Təbrizə daxil

oldular. Burada İsmayıl şah və imam elan olundu ki, bununla islam

tarixində yeni era başlandı" (578, s.33).

Bu "yeni era"nın mahiyyət xüsusiyyəti müsəlman dövlətləri

arasındakı dərin iqtisadi-siyasi ziddiyyətlərin həm də dini xarakter alaraq

daha da dərinləşməsi idi. Bu isə Qərbi Avropa dövlətlərinin Şərqdə

müstəmləkə işğallanna başladığı dövrə - Böyük coğrafi kəşflər dövrünə

təsadüf edirdi. Qərb dövlətləri bu ixtilaflardan məharətlə istifadə edir,

onların Şərqdə möhkəmlənməsi yolunda iki qüdrətli maneə olan Səfəvi

və Osmanlı türk monarxiyalannı bir-birinin əli ilə zəiflədir, öz

siyasətlərini həyata keçirirdilər.

"Qızılbaş ekstremizmi müsəlman Şərqini dini müharibələr və

üsyanlann qanlı burulğanına salmışdı" (180, s.9) ki, bu da doğulmaqda

olan Avropa kapitalizminin Şərqdə möhkəmlənmək siyasətinə tamamilə

əlverişli şərait yaradırdı.

Şah İsmayılın Təbrizi tutub Azərbaycanda, bütövlükdə Ağqo- yunlu

ərazisində hakimiyyəti ələ keçirməsindən sonra Səfəvilərin antitürkiyə

siyasətində fəallıq artdı. Ümumiyyətlə, Şah İsmayılın hakimİ5̂ əti

illərində Səfəvi-Türkiyə münasibətlərində iki dövr aydın nəzərə çarpır.

183

Yaqub Mahmudov.

Birinci dövr Şah İsmayılın özbək hökmdarı Şeybani Məhəmməd xan

(1451-1510) üzərində qələbəsinə - Mərv vuruşmasına (1510) qədər

davam etmişdi. Bu dövrdə Şah İsmayıl əsas diqqəti Səfəvilərin

şimal-şərq qonşusu olan Şeybanilər dövlətinin məğlub edilməsinə

yönəltmişdi (443, s. 108-111). Bu dövrdə Osmanlı imperiyası ilə açıq

hərbi toqquşmaya meyl göstərməyən Şah İsmayıl zahirən II Bayazidlə

sülh münasibətləri saxlayır, əslində isə Türkiyəni zəiflətmək üçün

Anadolunun şərqində şiəliyin yayılmasına xüsusi diqqət yetirirdi. O, eyni

zamanda. Osmanlı şahzadələri Qorqud, Əhməd və Səlim arasında mərkəzi

hakimiyyəti elə keçirmək üstündə başlanmış ixtilaflardan da istifadə edirdi.

Türkiyə dövləti daxilində kəskinləşən ictimai-siyasi ziddiyyətlər

Anadolunun şərqində qızılbaş təsirinin güclənməsinə şərait yaradır,

mərkəzi hakimiyyətə qarşı yetişməkdə olan xalq üsyanlan dini xarakter

almağa, yəni şiəlik bayrağı altında keçməyə başlayırdı.

Səfəvi hökmdanmn tapşırığı ilə dəstə-dəstə Şərqi Anadoluya axışan

şiə dərvişləri xalq içərisində böyük nüfuz qazanmışdılar. Anadoluda

qızılbaş təsirinin gücləndiyini o zaman Türkiyədə zərbi- məsələ

çevrilmiş aşağıdakı beyt də aydın sübut edir:

Əcəmin hər biri ki Ruma gəlir,

Ya vəzarət, ya da sancaq uma gəlir (509, s.l3)

Bu dövrdə - 1507-ci ildə Şah İsmayılın Maraş və Əlbistan hakimi

Zülqədəroğlu Əlaüddövləyə qarşı hərbi yürüşü (443, s.107; 447,

S.412-414; 509, s.l32) zamanı onun Türkiyə ərazisindən keçib getməsi

Şərqi Anadoluda Səfəvilərə meyli daha da artırdı. Şah İsmayılın bu

barədə, yəni Türkiyə sərhədlərini pozması haqqında. Osmanlı sultanını

xəbərdar etməsinə (443, s.107) və İstanbuldan buna icazə verilməsinə

(509, s.132) baxmayaraq II Bayazidin göstərişi ilə Səfəvi hökmdarına

qarşı Anadoluda səfərbərlik elan olundu; bundan başqa Yəhya Paşanın

başçılıq etdiyi 70 min nəfərlik türk qoşunu Rumelindən Anadoluya

keçirildi (575, s.207). Lakin Şah İsmayılın tezliklə Zülqədəroğullarının

torpaqlarını tərk edib Azərbaycana qayıtması nəticəsində 1507-1508-ci

illərdə iki dövlət arasında baş verə biləcək hərbi toqquşma sovuşdu.

184


Bununla belə, Səfəvilərlə əlaqə saxlayan Qərb dövlətləri arasında

Türkiyəyə qarşı baş verə biləcək canlanmanın qarşısım almaq məqsədilə

II Bəyazid Venesiya dojuna məktub yazıb bildirdi ki, Şah İsmayıl

Osmanlı qüvvələrinə məğlub olaraq qaçmışdır (490, s.96).

Yeri gəlmişkən, bu zaman siyasi hərc-mərclik dövrü keçirən

Türkiyə Anadolunun şərqində yetişməkdə olan qızılbaş üsyanlarından

ehtiyat edərək Səfəvilər dövlətinə qarşı müharibəyə başlaya bilmədi.

Sultan II Bəyazid bu zaman Şərqi Anadoluda Səfəvilərin artmaqda olan

təsirinə zərbə vurmaq məqsədilə burada şiəliyi qəbul etmiş əhalinin bir

qismini Türkiyənin Avropadakı torpaqlarına, 0 cümlədən 1499-1502-ci

illər Venesiya-Türkiyə müharibəsi zamanı Venesiyadan alınmış Moreya

torpaqlarına köçürməklə kifayətləndi (477, S.414; 575, s.207).

Lakin bu, ictimai-siyasi ziddiyyətlərin getdikcə kəskinləşdiyi Şərqi

Anadoluda qızılbaş təsirini aradan qaldırmadı. 1508-ci ildə Toqqatda

Səfəvilərlə sıx əlaqə saxlayan Nur Əli Xəlifənin (Qızılbaş Nurəddin)

başçılığı ilə qüvvətli xalq üsyanı başlandı (347, s.32; 355, S.61; 587,

s.225). Lakin bu zaman Şeybani Məhəmməd xanla həlledici döyüşə

hazırlaşan Şah İsmayıl Nur Əli Xəlifəyə silahlı yardım göstərə bilmədi.

Şeybanilərə qarşı mübarizə zamanı - 1510-cu il Mərv vuruşmasına

qədər Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində nəzərə çarpan digər mühüm

cəhət bundan ibarətdir ki, həmin dövrdə Şah İsmayıl Osmanlı

imperiyasının Avropadakı düşmənləri ilə sıx diplomatik əlaqə yaratmağa

çalışırdı. Bu əlaqələri yaratmaqda Səfəvi hökmdarının əsas məqsədi, bir

tərəfdən, Türkiyənin başını daim Avropada qarışdırmaq idisə, digər

tərəfdən o, labüd olaraq gələcəkdə toqquşacağı Osmanlı imperiyasına

qarşı, babası Uzun Həsən kimi, Avropa və Asiya dövlətlərinin hərbi

ittifaqını yaratmağa çalışırdı. Bu niyyətlə Səfəvi hökmdarı 1501-ci ildə

Misirə elçi göndərib məm- lük sultanı ilə Osmanlılara qarşı ittifaq

bağlamağa cəhd göstərmişdi (490, S.93; 575, s.l93, 206). Lakin Suriya

ərazisində şiəliyin yayılması və qızılbaş təsirinin artmasından narazı

qaldığı üçün Misir sultanı bu təklifi rədd etmişdi. Bu zaman qızılbaşlara

qarşı Türkiyə ilə

185

Yaqub Mahmııdov-

yaxınlaşan məmlük sultanı Şah İsmayılın müttəfiqi olan və Osmanlılara

qarşı üsyan qaldırıb Misirə qaçan Qaraman şahzadəsi Mustafa bəyi də

öldürtdü (533, s.l64).

Qeyd olunduğu kimi, Səfəvilərlə Qərb dövlətləri arasında, konkret

olaraq Venesiya ilə ilk diplomatik kontakt hələ Şah İsmayılın

hakimiyyətə gəlməsi ərəfəsində 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə

müharibəsinin əvvəllərində yaranmışdı. O zaman hələ Ağqo- yunlu

dövlətini aradan qaldırmamış və Azərbaycanda möhkəmlənməmiş Şah

İsmayıl Türkiyəyə qarşı Venesiya respublikasına hərbi yardım göstərə

bilməmişdi. Lakin Ağqoyunlu dövlətini aradan qaldırdıqdan sonra

Səfəvilərin həm antitürkiyə siyasətində, həm də Avropa ölkələri ilə

əlaqələrində fəallıq artmağa başladı. Bu vaxtdan etibarən Səfəvi

dövlətinə Osmanlı imperiyasının aı-xasında bir güclü hərbi-siyasi qüvvə

kimi Avropada da maraq artdı. Beləliklə, Uzun Həsənin hakimiyyəti

illərində Qərb dövlətləri ilə yaranmış geniş diplomatik əlaqələr yenidən

canlanmağa başladı.

Səfəvi dövlətinin meydana gəlməsi Qərbi Avropa dövlətləri

içərisində hamıdan daha tez Papalıq və Venesiyanın diqqətini cəlb etdi.

1503-cü ildə, yenicə hakimiyyətə gəlmiş Roma papası II Yuli

(1503-1513) Almaniya, Fransa, İspaniya, Portuqaliya, habelə

Skandinaviyadakı feodal dövlətlərinin başçılarına məktublarla müraciət

edib onları Osmanlı imperiyasına qarşı birləşməyə çağırdı və Səfəvi

dövlətinin meydana gəlməsini, Şah İsmayılın hərbi müvəffəqiyyətlərini

Tanrının xristian dünyası üçün yaratdığı bir fürsət kimi qiymətləndirdi

(575, s.192-193; 533, s.l64), Qərb hakimlərini dərhal bu fürsətdən

istifadə etməyə çağırdı.

Venesiya respublikasına gəldikdə, Səfəvilərlə ən erkən əlaqə

yaratmış bu qərb dövləti Şah İsmayılın hərbi müvəffəqiyyətlərini daha

diqqətlə izləyirdi. Məsələn, 1499-1502-ci illər Venesiya- Türkiyə

müharibəsi başlanarkən Səfəvilərlə əlaqə yaratmaq üçün Şərqə

göndərilmiş Konstantino Laskari hələ Azərbaycanda ikən -

1501- ci ilin dekabrında Venesiya hökuməti Şərqdən qayıtmış papa

elçisi Del Astanm "yeni din xadimi İsmayıl haqqında" məlumatını

dinlədi (70, s.23).

186


Məşhur italyan xronikaçısı Marin Sanudo öz gündəliyinə Səfəvi

dövlətinə səyahət etmiş de Larta adlı bir nəfər papa nümayəndəsinin

1501-ci ilin dekabrında Venesiyaya göndərdiyi maraqlı bir məktubu da

daxil etmişdir. Həmin məktubda "İranda peyda olmuş yeni peyğəmbər 14

ya 15 yaşlı Sofi"nin hərbi uğurlarından, onun Uzun Həsən dövlətinin,

yəni Ağqoyunlu dövlətinin yerində yeni geniş ərazili dövlət

yaratmasından ətraflı bəhs olunur (94, s.3-4, sənəd 1).

1502- ci il sentyabrın 7-də isə Venesiya senatında Kiprli zabit

Nikolo Priulinin "sufi təriqətinin nailiyyətləri" haqqında məruzəsi (94,

S.20 24, sənəd 27) dinlənildi (70, s.23).

1502- ci ilin oktyabrında haqqında artıq bəhs etdiyimiz Kons-

tantino Laskari Şərqdən qayıdıb Venesiya senatının üzvləri qarşısında

Səfəvilər barədə geniş hesabatla çıxış etdi.

1503- cü ildə, Təbrizə göndərilmiş daha bir elçi Venesiyaya qayıtdı.

Moriati di Erzerum adlı bu Venesiya diplomatı 1503-cü ilin oktyabrında

Səfəvilərin müvəffəqİ37Ətləri barədə senata məlumat verdi (70, s.23; 94,

s.61-62, sənəd 84).

Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvi dövlətinin qərb ölkələri ilə bu ilk

diplomatik təmasındanca aydın olur ki, Şah İsmayılın həmin əlaqələri

yaratmaqda. Uzun Həsən kimi, başlıca iki məqsədi vardı: Avropa ölkələri

ilə ticarət əlaqələrini genişləndirmək və Səfəvi ordusu üçün qərbdən odlu

silahlar almaq*.

Bu baxımdan Marin Sanudonun gündəliklərində verilən iki sənəd

çox qiymətlidir. Bunlardan biri Venesiya respublikasının Şərqdəki

konsullarından biri Zuan di Tabianın 1502-ci il oktyabrın 7-də öz

hökumətinə göndərdiyi məktubdur. Venesiya diplomatı həmin

* Qərbdən göndərilən odlu silahları və artilleriya mütəxəssislərini qəbul etmək üçün Aralıq dənizi sahilinə çıxış yolu əldə etmək lazım idi. Bunun üçün ya Türkiyəyə müharibə elan edib Qaraman sahilinə çıxmaq, ya da Misir sultanını məğlub edib Suriyanı tutmaq gərək idi. Qeyd etmək lazımdır ki, -Ağqoyunlu Uzun Həsən vaxtı ilə ikinci yola daha çox meyl edirdi. Lakin qərb diplomatiyası onu Türkiyəyə qarşı yönəldə bildi. Bəzi məlumatlar sübut edir ki. Şah İsmayılın da əvvəleə Suriyanı ələ keçirmək niyyəti olmuş, buna görə də qərb ölkələri ilə Türkiyədən əvvəl Misir əleyhinə danışıqlar aparmışdır. O, qərb dövlətlərini Aralıq dənizi tərəfdən Misirə qarşı qaldırmaq, özü isə Suriyaya qoşun çəkmək niyyətində idi. Bax: 587, s.247.

187

Yaqub Mahmudov_

məktubda göstərir ki, "sofİ xristianlardan artilleriya almaq niy-

yətinlədir" (94, s.31, sənəd 38).

1504-cü il martın 15-də başqa bir venesiyalı - Andrea da Çivi- dal

Dəməşqdən vətəninə göndərdiyi bir məktubda yazırdı ki, bizim

Hələbdəki adamlarımıza buradan (yəni Dəməşqdən - Y.M.) çoxlu

qırmızı parça göndərilir. Çünki oraya ticarət üçün böyük kai"vanlar- la

gələn tacirlərin belə parçalara tələbatı çoxdur. "Onların sufiyə qırmızı

parça almaq üçün çoxlu pulu var" (94, s.69-70, sənəd 95).

Andrea da Çividal, həmçinin, Səfəvi tacirlərinin məlumatlarına

əsaslanaraq öz hökumətinə yazırdı ki, "Sufi" çoxlu mühüm yerlər işğal

etmişdir; hamı əmindir ki, "bu sufi" asanlıqla və tez bir zamanda

Hindistanla həmsərhəd olan bütün ölkələri ələ keçirəcək və böyük

hökmdar olacaqdır" (94, s.70, sənəd 95).

Qeyd etmək lazımdır ki. Şah İsmayıl da babası - Ağqoyunlu

hökmdarı Uzun Həsən kimi Qərb ölkələri ilə Qaraman, Suriya, Ro- dos

və Kipr vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Bəhs etdiyimiz dövrdə Qaraman

Osmanlı dövləti tərkibində olsa da, buranın yerli əhalisi - qaramanlılar,

habelə varsaqlar Osmanlı ağalığına qarşı mübarizəni davam etdirirdilər.

Əvvəllər Ağqoyunlu sarayına, sonra isə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıla

sığınmış Qaraman şahzadələrinin bu ölkədə böyük nüfuzu vardı. Şiəliyin

yayıldığı Qaraman ərazisində, habelə Suriyada Səfəvilərin təsiri güclü

idi. Bundan istifadə edən Şah İsmayıl öz elçilərini Qərb ölkələrinə

Qaraman və Suriya vasitəsilə göndərirdi.

Suriyadakı Venesiya konsulu Səfəvi-Avropa əlaqələrinin tənzim

olunmasında vasitəçilik edirdi*. Venesiyanın Dəməşqdəki konsulu

Bartolo Kontarini 1505-ci ilin avqustunda öz hökumətinə məlumat

verirdi ki, buraya Qaramanın, yəni Qaraman şahzadəsinin elçisi

gəlmişdir; "o, cənab Sufinin sinyoriyanın (Venesiya hökumə-

* Venesiya respublikasının Şərq ölkələri ilə, o cümlədən Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələrində Suriya şəhərlərinin nə qədər-mühüm rol oynadığı belə bir faktdan görünür ki, “Müdriklər şurası”nın qərarına əsasən, 1513-cü ildə Venesiyanın Dəməşqdəki konsulunun əmək haqqı - 500 Venesiya dukatı 500 əşrəfi ilə, yəni Səfəvi pul vahidi ilə əvəz olunmuşdu (70, s.81).

188


tinin - Y.M.) ünvanına yazılmış məktubunu gətirmişdir" (94, s.84, sənəd

117).

Venesiya konsulu şahın bu məktubunu Dəməşqdə italyancaya

çevirtdirib Venesiyaya yola salmışdı. Venesiya konsulu həmin məktubla

birlikdə 1505-ci il avqustun 24-də Venesiya hökumətinə göndərdiyi

məlumatında yazırdı: "Sufinin sinyoriyanın ünvanına yazdığı məktubun

tərcüməsini göndərirəm. Onun adı İsmayıl sultandır. Məktub yaxşı

yazılıb. Orada deyilir ki, Sufi türklərin üzərinə yürümək istəyir və

sinyoriyanın (Venesiya hökumətinin - Y.M.) dostu olmaq arzusundadır..."

(94, s.84, sənəd 118).

Q.Berşenin məlumatına görə, 1505-ci ildə Şah İsmayılın haqqında

bəhs olunan məktubu onun adından zərb olunmuş bir neçə qızıl və gümüş

sildcə ilə birlikdə Venesiya dojuna təqdim olunmuşdu (70, S.24).

Şah İsmayılın həmin məktubunun italyancaya tərcüməsi həın Marin

Sanudonun gündəliyinə, həm də Berşe toplusuna daxil edilmişdir (94,

s.91-92, sənəd 132; 70.21, s.l58).

"Allahın əbədi səltənət bəxş etdiyi İsmayıl Sufi sultan" həmin

məktubunda "böyük dostu, venesiyahların sultanı" Leonardo Lore-

danoya yazırdı: "Sizə bəslədiyimiz məhəbbəti dillə ifadə etmək, qələmlə

təsvir etmək, ağılla əhatə etmək mümkün deyil.

Biz sizin əlahəzrət şəxsiyyətinizi görməyi çox arzu edirik. Hər şeyi

başlayan və sona yetirən qadir Allaha ümidəm ki, çox keçmədən biz

görüşəcəyik və mehriban dost olacağıq. Sizə bildirirəm ki, mən bütün

Əcəm ölkəsini fəth etmişəm. İndi bu ölkə tərəqqi etməkdədir. Biz hər

şeyə qadir olan Allaha bel bağlayır və ümid edirik ki, hələ indidən sonra

da çoxlu böyük qələbələr çalacağıq. Çünki Allah hər şeyə qadirdir və

mərhəmətlidir. Ümid edirik ki, onun köməyi ilə düşmənlərimizə qalib

gələcəyik" (94, s.91-92, sənəd 132; 70.21, s.l58).

Qeyd etmək lazımdır ki. Uzun Həsəndən başlayaraq Şah Abbasa

qədər heç bir Ağqoyunlu və Səfəvi hölandan Avropaya göndərdikləri

məktublarda, bəzi hallar nəzərə alınmazsa, hərbi planlarını açıb

göstərmirdilər. Çünki uzun təhlükəli yolda bu məktubların Os-

189

Yaqub Mahmuclov-

manlı kəşfiyyatının əlinə keçməsi təhlükəsi vardı. Buna görə də belə

məktublarda, adətən, ümumi işarələr verilir, əsas plan isə elçi tərəfindən

şifahi bildirilirdi. Əlbəttə, Şah İsmayılın həmin məktubu da bu baxımdan

istisna təşkil etmir. Yəqin ki, şahın həmin məktubda verdiyi "çox

keçmədən biz görüşəcəyik" ifadəsi Səfəvi dövlətinin Osmanlı

imperiyasına qarşı Venesiya ilə eyni vaxtda hücuma keçib Aralıq

dənizinin sahilində birləşmək planına işarə idi.

Aydın məsələdir ki, bəhs olunan dövrdə Venesiya hökuməti Səfəvi

hökmdarının çağırışına cavab olaraq heç bir real addım ata bilməzdi.

Çünki bu zaman 1499-1502-ci illər Venesiya-Türkiyə müharibəsinin

qurtarmasından və iki dövlət arasında sülh müqaviləsi bağlanılmasından

təqribən 3 il keçirdi. Digər tərəfdən, İtaliya ərazisində İspaniya ilə Fransa

arasında müharibə gedirdi. Venesiya bundan da ehtiyat edirdi. Lakin

Venesiya hökumətinin Səfəvi dövləti ilə ticarət və diplomatik əlaqələri

davam etdirməyə olan güclü marağı davam etməkdə idi.

Bu baxımdan 1507-ci il martın 5-də Zian Morezini* adlı bir nəfər

venesiyalının Dəməşqdən öz atasına yazdığı məktub çox səciyyəvidir

(94, s. 135-146, sənəd 218). Geniş həcmli bu məktubda Şah İsmayılın

Maraş və Əlbistan hakimi Əlaüddövləyə qarşı yürüşü, bu dövrdə

Səfəvi-Misir və Səfəvi-Türkiyə münasibətləri çox geniş təsvir olunur**.

Zian Morezini həmin məktubda göstərir ki, "elə adamlar var ki,

İrana (Səfəvi dövlətinə - Y.M.) ticarətə getmək arzusundadırlar... Məni

təəccübləndirən budur ki, nə üçün bizim ölkəmizdən (yəni Venesiyadan -

Y.M.) oraya bir nəfər səfir göndərmirlər. Mən belə hesab edirəm ki. Sufi

onu yaxşı qəbul edərdi və həmin səfir Sufini bizim xeyrimizə hərəkət

etməyə sövq edə bilərdi"(94,s.43,sənəd 218).

Daha sonra həmin məktubda göstərilirdi ki, indi Venesiya hökuməti

üçün "müqəddəs məqsədə nail olmaq - Türkü (yəni

* Bu ad Q.B e r ş e toplusunda Covanni Morozini da Damasko (G i o v a n n i M o r 0 z i n i da Dainasco) kimi getmişdir {Bax: 70, s.23). **Bu sənəddə Şah İsmayılın şəxsiyyəti barədə də geniş və maraqlı məlumat vardır.

190


Osmanlı sultanını - Y.M.) Avropadan qovmaq naminə" xristian

hakimləri ilə İran (Səfəvi dövləti - Y.M.) arasında ittifaq yaratmaq üçün

çox əlverişli məqamdır (70, s.23).

Qeyd etmək lazımdır ki, 1507-1508-ci illərdə Zülqədəroğlu

Əlaüddövləyə qarşı yüriış zamanı Osmanlı torpaqlarından keçib gedən

Şah İsmayıl əvvəlcədən bilirdi ki, onun bu addımı Osmanlı imperiyası ilə

toqquşmaya səbəb ola bilər. Buna görə də həmin addımı atmazdan qabaq

o. Qərbdən Venesiyanı Türkiyəyə qarşı qaldırmaq üçün İtaliyaya elçilər

göndərdi. Bu Səfəvi diplomatlannm Venesiyada danışıqlar apardığını bir

sıra sənədlər sübut edir. Əwəla, həmin Səfəvi elçiləri hələ Venesiyaya

yola düşməmiş respublika hökuməti özünün Dəməşqdəki konsulu Toma

Kontarinidən gizli məlumat aldı. 4 mart 1508-ci il tarixli həmin

məlumatda Toma Kon- tarini öz hökumətinə yazırdı: "Sufi sinyoriyaya

(Venesiya hökumətinə - Y.M.) öz elçisini göndərmək niyyətindədir.

Güman ki, həmin elçi ilə məktub da göndərəcəkdir" (94, s. 134-135,

sənəd 217).

Bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövlətinin, necə olursa-olsun. Qərb

dövlətləri ilə əlaqələr yaratmağa çalışdığını sübut edən digər fakt:

1508-ci il sentyabrın 27-də Rumıniyadakı Neapol elçisi Da- mian di

Tarsia Venesiya hökumətinə maraqlı bir məlumat göndərdi. Həmin

məlumata görə, "gecə, məxfi surətdə, ona Türkiyə torpaqlarından keçib

gəlmiş bir adam müraciət etdi; o, bildirdi ki, İranda olmuş və Sofı

tərəfindən qəbul olunmuşdur. O, təsdiq etdi ki, Sofi xristianların dostudur

və onlarla dostluğu möhkəmləndirmək istəyir. O, məndən xahiş etdi ki,

Venesiya hökumətinə məlumat verim ki, Türkiyəni yerlə yeksan etmək

niyyətindədir, San- Markoya və Venesiya hökumətinə hörmət bəsləyir,

öz ordusuna Anadoluya hücum etmək barədə göstəriş vermişdir" (94,

s.l55, sənəd 240).

Həmin məktubdan məlum olur ki. Şah İsmayıl Venesiyadan başqa

Rodos və Neapol krallığı ilə də əlaqə yaratmaq niyyətində idi (94, S.155,

sənəd 240).

Nəhayət, 1508-ci ildə Françesko Malipiyero adlı bir venesiyalı- nın

gəmisində Venesiyaya iki nəfər elçi gəldi. Bunlardan biri Şah

191

Yaqub Mahmudov-

İsmayılın, digəri isə Qaraman şahzadəsinin elçisi idi. Hər iki elçi

Venesiyaya Şah İsmayılın məktubunu gətinnişdi. Səfəvi hökmdarının

həmin məktubunu hələ Dəməşqdə ikən Venesiya konsulu Pyetro Zeno

italyancaya çevirlmişdi. Zeno bu məktub barədə Venesiyaya göndərdiyi

məlumatda yazır ki, "bu, yaxşı məktubdur. O, (yəni Şah İsmayıl - Y.M.)

həmin məktubda özünü bizim yaxşı dostumuz adlandırır" (94, s.

162-163, sənəd 251).

Səfəvi elçiləri Venesiyada olduqca yaxşı qarşılandılar. Onlara

dövlət hesabına Barbaro sarayında - San-Stefanoda yer verildi. Bir neço

gündən sonra Şah İsmayılın elçisi Venesiya hökuməti qarşısında çıxış etdi.

Q.Berşe Paolo Covionun "Venesiya tarixi"nə əsaslanaraq göstərir ki,

Səfəvi elçisi Venesiya hökuməti ilə danışıqlar zamanı bildirdi ki, o,

İtaliyadan Suriya yolu ilə odlu silahlar və artilleriya mütəxəssisləri

aparmaq üçün gəlmişdir; Venesiya Yunanıstan sahillərində Türkiyə ilə

dəniz müharibəsinə girsin və Bəyazidi burada məşğul etsin; buna cavab

olaraq Səfəvi dövləti Kiçik Asiyada müharibəyə başlaya bilərdi. Bir

sözlə, onun hökmdarı vaxtı ilə Uzun Həsənin həyata keçirmək istədiyi

hərbi planı yerinə yetirmək niyyətindədir (70, s.25-26; 575, s.193; 533,

s.167).

Bununla belə, Venesiya hökuməti Səfəvi elçilərini nə qədər yaxşı

qarşılasa da, danışıqlar heç bir real nəticə vermədi. Venesiya hölaiməti

Şah İsmayılın məktubuna və elçisinə ancaq "nəzakətli" cavab verməklə

kifayətlənməli oldu. Venesiya hölaiməti Səfəvi elçisinə cavabında

bildirdi ki, "venesiyalıları İran hökmdarı ilə (yəni Uzun Həsənlə - Y.M.)

bağlayan xeyiı-xah dostluq onların çox yaxşı yadındadır"; hazırda isə

onlar "çox məmnundurlar ki, Sofi türklərin düşmənidir" və Osmanlı

imperiyasına qarşı müharibəyə başlamağa hazırdır. Lakin respublika

hazırda "fövqəladə dərəcədə ağır şəraitə" düşmüşdür; "Avropanın ən

qüdrətli hökmdarları ona qarşı müharibəyə başlamışlar" (70, s.26).

Qeyd etmək lazımdır ki, həqiqətən də bu zaman Venesiya

respublikasının Şimali İtaliyadakı torpaqlarını bölüşdünnək üçün Roma

papası II Yuli, Almaniya imperatoru I Maksimilian, Fransa kralı XII

Lüdovik, İspaniya ki'ah I Ferdinand, həmçinin Florensiya,

192


Mantua, Ferrara, Savoyya və başqa İtaliya dövlətləri 1508-ci il dekabrın

10-da "Kambre liqası" adlı ittifaq bağlamış və respublikaya qarşı hərbi

əməliyyata başlamışdılar.

Bununla belə, Venesiya hökuməti Şah İsmayıla yazdığı cavab

məktubunda Səfəvilər dövlətini Türkiyəyə qarşı müharibəyə sövq etmək

imkanını da əldən vermədi. Respublika hökuməti həmin məktubda

bildirirdi: Venesiyadan ötrü Səfəvilərlə dostluqdan daha mühüm və daha

əziz heç nə ola bilməz; Osmanlı imperiyasının qarşısını saxlamaq və onu

darmadağın etmək üçün öz silahımızı Səfə- vilərin silahı ilə

birləşdinnəkdən böyük heç bir arzumuz yoxdur. Respublika arzu edərdi

ki, bunu Sofıyə sübut etmək üçün qüvvəsi daxilində olan hər şeyi etməyə

imkanı olsun (70, s.26).

Səfəvi elçiləri Venesiya hökuməti ilə danışıqları başa çatdırdıqdan

sonra, 1509-cu ilin sentyabrında Kiprə, oradan da Suriyaya gəldilər və

burada - Dəməşqdəki Venesiya konsulu Pyetro Zenoya danışıqların

gedişi barədə məlumat verdilər.

Lakin bu zaman Suriyada qızılbaş təsirinin güclənməsindən narazı

qalan və Osmanlı imperiyası ilə yaxınlıq edən Misir sultanı, türk

kəşfiyyatının təkidi ilə, Səfəvi dövləti ilə Qərb ölkələri arasında

vasitəçilik etdikləri üçün Venesiyanın Dəməşqdəki və Qahirədəki

konsulları Pyetro Zeno və Toma Kontarinini zindana atdırdı. Yalnız

Venesiya hökuməti Pyetro Zeno ilə Səfəvi elçiləri arasındakı danışıqların

şəxsi xarakter daşıması barədə rəsmi izahat verdikdən sonra Venesiya

konsulları azad olundular (70, s.27). Lakin Misir sultanı Səfəvilərin

Suriya vasitəsilə Qərb ölkələri ilə əlaqə saxlamasına mane olmaq üçün

nəzarəti daha da gücləndirdi.

1510-cu ildə Səfəvi dövlətinin hərbi-siyasi tarixində mühüm hadisə

baş verdi. Şah İsmayıl Məi"v vuruşmasında* (1 dekabr 1510- cu il)

Səfəvilərin ən qüvvətli rəqiblərindən birinə - Şeybanilər dövlətinə

sarsıdıcı zərbə vurdu (443, s. 109-111). Bu vaxtdan etibarən Osmanlı

imperiyasına qarşı mübarizə Səfəvi dövləti xarici siyasətinin baş

məsələsinə çevrildi. Bununla əlaqədar olaraq biz

* Ankara (1402), Otluqbeli (1473) və Çaldıran (1514) vuruşmaları kimi Mərv döyüşü də türk-islam tarixinin ən faciəli hadisələrindən biridir.

193

Yaqub Mahmudov-

0.Ə.Əfəndiyevin belə bir fikrinə tamamilə şərikik ki, "Şeybanilər

dövlətinin timsalında təhlükəli qonşusunu zəiflədən Şah İsmayıl özünün

Türkiyə ilə əlaqədar siyasətini kəskin surətdə dəyişdi və II Bəyazidə

qarşı bir sıra düşmənçilik addımları atdı" (443, s.l 11).

Şah İsmayıl, hər şeydən əvvəl, Osmanlı dövlətində siyasi sabitliyin

pozulmasından istifadə edərək bu dövləti daxildən zəiflətmək xətti

götürdü.

Şeybani Məhəmməd xanın başını İstanbula - II Bəyazidə göndərən

Səfəvi hökmdan Şərqi Anadoluda şiəlik pərdəsi altında genişlənməkdə

olan xalq hərəkatını (qızılbaş hərəkatını) fəal surətdə müdafiə etməyə

başladı. Bu zaman Toqqat və onun ətraflarında 1508-ci ildə Nur Əli

Xəlifənin (Qızılbaş Nurəddin) başçılığı ilə başlanmış xalq hərəkatı hələ

də davam etməkdə idi. 1511-ci ildə isə Antalya və onun ətraflarında yeni,

daha qüvvətli xalq üsyanı başlandı. Bu üsyana da qızılbaş təkəli

tayfasından olan Qarabıyıkoğlu başçılıq edirdi. Özünü Şah İsmayılın

qulu hesab edən Qarabıyıkoğlunım başçılıq etdiyi bu üsyan mənbələrdə

Şahqulu Baba Təkəli üsyanı kimi məşhurdur*. Hər iki üsyanın başçısı

Səfəvilərlə sıx əlaqə saxlayırdı (355, s.61-62; 347, s.32; 533, s.174; 575,

s.193 və s.).

Anadoluda qızılbaş hərəkatının qüvvətləndiyi bir zamanda İstanbul

sarayında da siyasi sabitlik pozulmuşdu. Əsrin lap əvvəllərindən

hakimiyyət ıığrunda üç şahzadə - Qorqud, Əhməd və Səlim arasında

başlanan mübarizə həlledici mərhələyə qədəm qoymuşdu. Saray

dairələrinin təkidi ilə hakimiyyətdən əl çəkmək qərarına gəlmiş II

Bəyazid şahzadə Əhmədi özünə vəliəhd təyin etmişdi. Bu isə döyüşkən

feodal dairələrinin, xüsusilə yeniçərilərin narazılığına səbəb olmuşdu.

Bundan istifadə edən Səlim həmin qüvvələrə arxalanaraq hakimiyyət

uğrunda silahlı müharibəyə başladı.

Osmanlı taxtı üstündə gedən bu mübarizədə Şah İsmayıl şahzadə

Əhmədi müdafiə etdi və cəsur sərkərdə olan Səlimin taxta çıx-

* Şahqulu Baba Təkəlinin atası Həsən Xəlifə Şeyx Heydərin müridi olmuş və vaxtilə Anadoluda, xüsusilə Antalya və onun ətraflarında şiəliyin yayılmasında fəal rol oynamışdı (367, s.237; 587, s.226).

194


masına əngəl törətməyə çalışdı. Lakin Səlim yeniçərilərin fəal köməyi ilə

qardaşı Əhmədin tərəfdarlarına qalib gələrək 1512-ci il aprelin 24-də

hakimiyyəti ələ keçirdi. Belə olduqda, Şah İsmayıl Sultan Səlimi taxtdan

salmaq üçün qardaşı şahzadə Əhmədə yardım göstərdi. Lakin bu da bir

nəticə vermədi.

Yeni sultan hər iki qardaşının hərbi qüvvələrini dannadağın etdi və

onları oğulları ilə birlikdə edam etdirdi. Şahzadə Əhmədin oğlanlarından

ancaq biri - Murad kömək üçün Səfəvi sarayına qaçdı. Muradı tələb

etmək üçün Səfəvi sarayına gəlmiş Osmanlı elçiləri öldürüldülər. Eyni

zamanda Səfəvi hərbi qüvvələri Kiçik Asiyanın şərqində hərbi

əməliyyata başladılar. Səfəvi-Osmanlı münasibətləri daha da

gərginləşdi*.

Şah İsmayıl Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə hazırlaşarkən,

onu daxildən zəiflətmək siyasəti yeritməklə yanaşı, Avropa ölkələri ilə

diplomatik danışıqları da genişləndinnəyə cəhd göstərdi. 1508-ci ildə

Venesiyada danışıqlar aparmış Səfəvi elçiləri qayıdıb gəldikdən sonra.

Şah İsmayıl yaxınlaşmaqda olan Səfəvi- Türkiyə müharibələri zamanı

Avropa dövlətlərini qərbdən Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq üçün

yenidən Venesiya hökumətinə müraciət etmək qərarına gəldi. O, 15I0-cu

ildə Təbrizdən Hələbə qayıdan bir dəstə italyan tacirinə qoşaraq

Venesiyaya əslən Kiprli olan Nikolo Soror adlı bir nəfər elçi yola saldı.

Lakin Suriya ərazisinə daxil olan kimi həmin elçi Şah İsmayılın məktubu

ilə birlikdə ələ keçirildi və Hələb hakiminin sərəncamına göndərildi (94,

s. 170-172, sənəd 268).

Misir sultanının hökmü ilə Səfəvi elçisi zindana salındı. Hadisələrin

sonrakı gedişindən aydın olur ki, Venesiyanın Dəməşqdəki konsulu

Pyetro Zeno bu hadisə ilə əlaqədar olaraq üç dəfə Misir sultanının

qəbuluna getmiş, lakin Şah İsmayılın elçisini azad etdirə bilməmişdi.

Venesiya respublikasının İskəndəriyyədəki konsulu Toma Kontarininin 3

aprel 1510-cu il (94, s.180-182, sənəd 279)

* Yeri gQİmişkən, Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin bu məqamları indiyədək lazımınca araşdırılmamışdır.

195

Yaqub Mahmudov.

və Dəməşqdəki konsulu Pyetro Zenonun 4 aprel 1510-cu il (94, s.

182-183, sənəd 280) tarixli məktublarından* aydın olur ki, Misir sultanı

Venesiyanın "Sofıni rədd etmək əvəzinə, qollarını açıb onu bağrına

basmaq üçün hazır olmasından" çox narazı qalmışdı.

Marin Sanudonun məlumatına görə. Şah İsmayıl 1510-cu ildə

Venesiyaya "məşhur həkim elan" Əli bəy adlı, 35 yaşlı daha bir elçi də

yola salmışdı (94, s.l73, sənəd 270).

Lakin əvvəlki dövrdə olduğu kimi. Şah İsmayılın Çaldıran döyüşü

ərəfəsində də Venesiya respublikasını Osmanlı imperiyasına qarşı

qaldımıaq planı baş tutmadı. Bu zaman respublika hökumətinin başı

İtaliya müharibələrinə (1494—1559) qarışmışdı.

Şərq siyasətinə gəldikdə, Venesiya respublikası bu zaman

Türkiyəni Səfəvi dövlətinin əli ilə zəiflətməyə çalışır, özü isə həm

Türkiyə, həm də Misirlə münasibətlərini sahmanda saxlamaq siyasəti

yeridirdi. Məsələn, Səfəvi-Misir münasibətlərinin kəskinləşdiyi bir

zamanda Venesiya hökuməti özünün 1511-ci il dekabrın 22-də Qahirəyə

yola saldığı elçisi Domeniko Trevizana tapşırırdı ki, sultanı, yəni Misir

sultanını "sakitləşdirmək üçün bütün vasitələrdən və imkanlardan

istifadə etsin" (70, s.27). O, Misir sultanını əmin etməli idi ki, Səfəvi

elçilərinin Venesiyada danışıqlar aparması "kiminsə əleyhinə qəsd

hazırlamaq" məqsədi daşımırdı; bu, ancaq hökumətimizə xoş duyğular

nümayiş etdirən bir hökmdarın, yəni Şah İsmayılın ehtiyaclar: və

uğurları barədə məlumat almaq üçün lazım idi. Biz həmin elçilər

vasitəsilə Şah İsmayıla ancaq "şifahi şəkildə, ümumi sözlərlə" cavab

vermişik. Bütün ölkələrlə münasibətlər saxlayarkən bizim

hökumətimizin qaydası belədir (70, s.27).

Şah İsmayıl Çaldıran döyüşü ərəfəsində Osmanlı imperiyasına qarşı

Poıtuqaliya ilə də hərbi ittifaq bağlamağa və İran körfəzi vasitəsilə bu

dövlətdən odlu silahlar, artilleriya mütəxəssisləri almağa da cəhd

göstərdi.

* Hər iki konsulun məlumatı Venesiyaya eyni vaxtda - 1510-cu il iyunun 14- də çatmışdı.

196


Səfəvi-Portuqaliya əlaqələrinin yaranması Avropadan Hindistana

dəniz yolunun kəşf olunması və Portuqaliyanın Hind okeanı hövzəsində

möhkəmlənməsi ilə bağlı idi. Vasko da Qamanın məşhur ərəb dənizçisi

və coğrafiyaşünası Əhməd ibn Məcidin yaxından köməkliyi ilə

Hindistana dəniz yolu kəşf etməsindən (1498-ci il, 20 may) az sonra

bir-birinin ardınca Hind okeanına göndərilən Portuqaliya hərbi dəniz

ekspedisiyaları (Pyednj Kabral - 1500- 1501, Vasko da Qama -

1502-1503, Fransişku Almeyda - 1505- 1509, Alfonsu d'Albukerke -

1503-1515 və b.) Şərqi Afrika, Hindistan, Seylon və Cənub-Şərqi

Asiyada çox mühüm hərbi strateji və ticarət mərkəzləri (əsasən sahil

məntəqələrini) ələ keçirdilər (457, s.175-271; 539, s.36-43; 550, s.51-77;

516, s.914-915). 1507- ci ildə Ədən körfəzinin girəcəyindəki Sokotra

adasını fəth edən və 1513-cü ildən isə Ədənin özünü ələ keçirmək

uğrunda müharibələrə başlayan portuqaliyalılar əslində Hind okeanı

hövzəsini Qırmızı dəniz və Misir vasitəsilə Aralıq dənizi sahilləri ilə

əlaqələndirən məşhur ticarət yolunu bağladılar.

1507-ci ilin oktyabnnda Alfonsu d'Albukerkenin başçılıq etdiyi

Portuqaliya donanması Hörmüzə hücum etdi. İran körfəzinin ağzında

yerləşən Hönnüz Səfəvi dövləti üçün Hind okeanına mühüm çıxış

məntəqəsi idi*. Hörmüz hakimi Səfəvilərdən asılı idi və Səfəvi

xəzinəsinə illik bac verirdi. Lakin 1507-ci ildə Zülqədəroğlu Əlaüd-

dövləyə qarşı }4irüşdə olan Şah İsmayıl Höımüz əmirinə yardım göstərə

bilmədi**. Hörmüzlülər əmir Seyfəddinin qulamı Xacə Əttarın başçılığı

ilə inadlı müqavimət göstərsələr də, Portuqaliya artilleriyası şəhəri təslim

olmağa məcbur etdi. Əmir Seyfəddin Poıtuqa- liyanın asılılığını qəbul

etdi. Hörmüz hakimi təzminat olaraq Portuqaliyaya 5000 əşrəfi qızıl pul

verdi və hər il 15000 əşrəfi bac ver-

* 100 ildən çox (1515-1622) Portuqaliyanın hakimiyyəti altında qalmış bu mühüm ticarət mərkəzi haqqında portuqaliyalılar arasında belə bir zərb-mə- səl yayılmışdı: “Əgər dünya qızıl üzüyə çevrilsəydi, Hörmüz onun almaz qaşı olardı”.

** Hörmüzün müdafiəçilərinə kömək üçün ancaq 500 nəfərdən ibarət kiçik bir dəstə göndərildi (403, s.35).

197

Ycıpub Mahmudov.

məyi öhdəsinə götürdü (615, s.l7; 459, s.54). Portuqaliya hakimiyyət

orqanlarının icazəsi olmadan heç bir ölkənin ticarət gəmisi İran

körfəzinə daxil ola bilməzdi. Bundan başqa, Hörmüzdə Portuqaliyanın

ticarət faktoriyası açıldı və Portuqaliya qarnizonu üçün qala inşa

olunmasına başlandı (616. s.229). Bununla, əslində. Hind okeanını

Hömıüz-lran körfəzi-Bağdad vasitəsilə Aralıq dənizi sahilləri ilə

əlaqələndirən ikinci mühüm kaıvan yolu da bağlanmış oldu.

Səfəvi dövlətinin Hind okeanı hövzəsindəki ölkələrlə ticarət

əlaqələrinin məhdudlaşdırılması Hömıüzü Təbriz-Şamaxı-Xəzər- Volqa

yolu ilə Rusiya və Avropa ölkələri ilə birləşdirən ticarət yolu vasitəsilə

saxlanılan iqtisadi əlaqələrə ağır zərbə vurmuş oldu. Bu, Azərbaycanın

xarici ticarot əlaqələrini daha da zəiflətdi. Çünki Azərbaycan tacirləri

Hömıüzü Aralıq dənizi, Qara dəniz və Volqa- boyu ilə əlaqələndirən

karvan yolları vasitəsilə ədviyyat ticarətində vasitəçilikdən böyük

qazanc götürürdülər. Beləliklə, XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı və

Portuqaliya işğalları nəticəsində Səfəvi dövləti əslində iqtisadi blokalaya

salınmış oldu.

Bu zaman Səfəvilərin Şeybanilər dövləti və Osmanlı imperiyası ilə

münasibətləri gərginləşdiyindən Şah İsmayıl ölkənin cənub

sərhədlərində baş verən hadisələrə müdaxilə edə bilmədi. O, Hörmüz

münaqişəsini diplomatik yolla nizama salmağa təşəbbüs göstərdi. Lakin

bu, arzu olunan nəticəni vermədi*. Bununla belə, portuqaliyalılar yerli

əhalinin şiddətli müqaviməti nəticəsində 1507-1508-ci illərdə İran

körfəzində möhkəmlənə bilmədilər. Portuqaliya gəmiləri İran sahillərini

tərk edən kimi Hörmüzdə üsyan qalxdı. Həmin üsyana başçılıq edən rəis

Hamid hakimiyyəti ələ alıb Səfəvilərin himayəsini qəbul etdi (457,

s.269).

Lakin öz növbəsində, admiral Alfonsu d'Albukerke də bu zaman

Hörmüz hadisələrinə qarışa bilmədi. Çünki Portuqaliyanın Qırmızı

dənizin girəcəyində möhkəmlənməsi nəticəsində Misirin Hind okeanı

hövzəsi ilə, o cümlədən Hindistanla, ticarət əlaqələri-

* Şah İsmayılın bu təşəbbüsünə amiranə cavab verən Albukerke ona Portuqaliyanın qüdrəti və Səfəvi ordusunun zəif cəhətinə işarə olaraq bir qədər top mərmisi, tüfəng gülləsi və barıt göndərdi (615, s.lS).

198


nin zəifləməsindən narazı qalan məmlük sultanı Əşrəf Qansu Quri

portuqaliyalılara qarşı mübarizədə Hindistan hakimlərinə yardım

göstərməyə başlamışdı. Bu işdə Misiri Osmanlı imperiyası da müdafiə

edirdi.

Beləliklə, Hind okeanında möhkəmlənmək üstündə Osmanh-

Portuqaliya rəqabəti başlanmışdı (516, s.914—916; 550, s.74). Bu isə

Osmanlı imperiyasına qarşı Portuqaliya ilə Səfəvi dövləti arasında

yaxınlaşmaya səbəb oldu. Şah İsmayılı bu addımı atmağa vadar edən

onun Türkiyəyə qarşı Portuqaliyadan odlu silahlar almaq siyasəti idi.

Beləliklə, Səfəvi dövləti ölkənin cənub sərhədlərində onun iqtisadi

mənafeyinə zərbə vuran Portuqaliyaya müvəqqəti olaraq güzəştə getməli

oldu. Şah İsmayıl Hönnüz münaqişəsinə qarışmamaq müqabilində

Poıtuqaliyadan odlu silah və artilleriya mütəxəssisləri almaq niyyətində

idi.

Lakin Portuqaliya admiralı Səfəvi dövlətinin çətin vəziyyətindən

İran körfəzində möhkəmlənmək üçün istifadə etdi. O, danışıqları

mümkün qədər uzatmaq, iki ölkə arasında rəsmi sazişi Səfəvi dövləti ilə

Osmanlı imperiyası arasında toqquşmanın labüd olduğu şəraitdə

bağlamaq və bundan istifadə edərək İran körfəzi rayonunda

Poıtuqaliyanm işğalçılıq planlarını həyata keçirmək niyyətində idi. Elə

buna görə də Şah İsmayılla danışıqlar aparmaq üçün göndərilmiş

Portuqaliya səfirləri Rui Qomez (1509) (403, s.36) və Mi- quel

Ferreyranın (1513) (457, s.268-269; 558, s.l06) səfərləri heç bir real

nəticə vermədi.

Şah İsmayıl 1513-cü ildə, bu zaman Hindistanda Portuqaliyanın

vitse-krah olan Albukerke ilə danışıqlar aparmaq üçün Qoaya öz elçisini

yola saldı. Səfəvi elçisi Qoaya çatarkən Portuqaliya ekspedisiyası Misirə

qarşı Ədən əməliyyatında məğlub olub yenicə geri qayıtmışdı. Bu hadisə

Səfəvi-Portuqaliya danışıqlarına müsbət təsir göstərdi. Portuqaliya

admiralı ilə Səfəvi diplomatı arasında rəsmi razılıq əldə olundu*. Lakin

bu müqavilənin də Səfəvi dövləti

* Elmi ədəbiyyatda həmin müqavilənin Misir məmlük sultanlığına qarşı yönəldiyini təsdiq edən fikir də vardır (578, s.34-38).

199

Yaqub Mahmudov.

üçün heç bir real nəticəsi olmadı. Səfəvi elçisi ilə Portuqaliya admirah

arasında əldə olunmuş həmin sazişdən istifadə edən Pyedm

d'Albukerkenin başçılıq etdiyi Portuqaliya hərbi dəniz qüvvələri İran

sahillərinə gələrək yenidən Hörmüz üzərində ağalığı bərpa etməyə cəhd

göstərdi. Lakin Hönnüz hakimi Turanşah Poıtııqaliyaya tabe olmaqdan

imtina etdi. Hörmüz əhalisi şəhərin müdafiəsinə qalxdı. Pyedru

d'Albukerke açıq vuruşmaya cəsarət göstərməyərək İran sahillərini tərk

etdi.

Beləliklə, Səfəvilərin bitərəf qalmasına baxmayaraq, Portuqaliya bu

dəfo do Hörmüzü ələ keçirə bilmədi. Bununla, Şah İsmayılın Çaldıran

döyüşü ərəfəsində Portuqaliyadan odlu silahlar və artilleriya

mütəxəssisləri almaq planı da baş tutmadı.

Şah İsmayıl Türkiyəyə qarşı müharibə ərəfəsində Misirlə də

danışıqlar apardı. Lakin onun 1512-ci ildə Qahirəyə göndərdiyi elçilər

məqsədlərinə yetə bilmədən geri döndülər. Çünki bu zaman Misirin Hind

okeanına çıxış yolunu bağlamış portuqaliyalılara qarşı mübarizəsində

Türkiyə ona kömək edirdi*. Portuqaliya isə Səfəvi dövləti ilə

yaxınlaşmağa başlamışdı.

2. ÇALDIRAN DÖYÜŞÜNDƏN SONRA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ

AVROPA DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏRİ

1512-ci ildə Sultan Səlimin Osmanlı taxtını ələ keçirməsi ilə

Səfəvi-Türkiyə münasibətlərinin gedişində Osmanlı imperiyasının

xeyrinə kəskin dönüş yarandı. Əgər bu vaxta qədər Səfəvi dövlətinin

qüvvətlənməsi şəraitində Şərqi Anadoluda qızılbaş təsirinin getdikcə

artması və şiəlik pərdəsi altında keçən xalq hərəkatının genişlənməsi,

habelə II Bəyazidin oğulları arasında gedən taxt-tac mübarizəsi

nəticəsində Osmanlı dövlətinin daxilində siyasi sabitlik

* Hind okeanında Portuqaliya ilə Misir arasında gedən hərbi əməliyyatlar zamanı Diu vuruşmasında (3 fevral 1509-cu il) məmlük donanması məhv edilmişdi. Osmanlı imperiyası həmin donanmam bəıpa etmək üçün 1511-ci ildə Misirə çoxlu hərbi ləvazimat, həmçinin odlu silahlar və bant bağışlamışdı. Sonralar, 1515-ci ildə, Misirin Qırmızı dəniz donanmasına türk admiralı Salman Rəis başçılıq etməyə başladı (180, s.26).

200


pozulmuşdusa və Səfəvi dövləti Türkiyə üçün real təhlükə idisə, yeni

sultan olduqca sərt tədbirlərlə bunun qarşısını ala bildi.

Osmanlı sultanı əvvəllər Trabzon valisi kimi Kiçik Asiyanın

şərqində fəaliyyət göstərdiyindən və dəfələrlə qızılbaş dəstələri ilə

toqquşduğundan Səfəvi dövlətinin qüdrətinə yaxşı bələd idi. Buna görə

də 0, hələ hakimiyyətə gəlmək ərəfəsində onu müdafiə edən hərbçi

feodal qrupuna gələcək işğalçılıq planlarını elan edərkən əsas

məqsədlərindən birinin "Əcəm (yəni İran - Y.M.) şəhərlərini

qızılbaşlardan təmizləmək olduğunu bildinnişdi"*. Səlimin planı, hər

şeydən əvvəl, "təriqətçilərin - şiələrin başçısı olan Səfəvi şahının

hakimiyyətinə son qoymaqdan və Diyarbəkr, Mesopotamiya və

Kürdüstanı öz imperiyasına birləşdirməkdən ibarət idi (243, s.205-206)".

Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan Səlim hakimiyyətə gəldikdən sonra

Şah İsmayıl da Türkiyə ilə münasibətləri yumşaltmağa cəhd göstərmədi.

Əksinə, Sultan Səlimi taxta çıxması münasibətilə, hətta Osmanlı

imperiyasının ənənəvi rəqibləri olan Venesiya respublikası və Macarıstan

hökumətləri belə təbrik etdikləri halda, yalnız Şah İsmayıl Osmanlı

sarayına öz elçisini göndənnədi və beləliklə yeni sultanın hakimiyyətini

tanımadı.

Bundan başqa, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Səfəvi hökmdarı

qardaşı Səlimi taxtdan salmağa çalışan şahzadə Əhmədi və onun oğlu

Muradı müdafiə etdi.

Digər tərəfdən, Səfəvi hərbi qüvvələri Türkiyədəki qanşıqlıq- lardan

istifadə edərək Anadolunun şərqində şiəliyi qəbul etmiş əhalinin yaşadığı

ərazini ələ keçinnək üçün hərbi əməliyyata başladılar. Bu dəstələrdən

birinə başçılıq edən qızılbaş sərkərdəsi Məhəmməd xan Ustaclu isə

Sultan Səlimə qadın libası və təhqiredici məktub göndərib onu qorxaq və

çoban adlandırdı (443, s.l 11-112;

* Türk tarixçisi V.tvl.Qocatürk yazır ki, Sultan Səlim hakimiyyəti ələ keçirmək ərəfəsində ycniçərilərə bildinnişdi: “Mən padşah olursam, niyyətim Ərəbistanı çərkəslərdən (yəni məmlüklərdən - Y.M.), Əcəm şəhərlərini qızılbaşlardan təmizləməkdir. Hətta islamı bir nöqtəyə toplamaq üçün Hində və Turana gedəcəyəm. Şərqdə və Qərbdə Tanrı adını ucaldacağam” (509,s. 145).

201

Yaqub Mahmudov.

575, s.228-229; 587, s.247; 478, s.6). Beləliklə, XVI əsrin əvvəllərindən

bəri gərginləşməkdə olan Səfəvi-Osmanlı münasibətləri müharibə

həddinə çatdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövləti

Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli rəqibi idi*. Türk tarixçisi T.Y.Öztuna

həmin dövrün tarixini tədqiq edərkən belə nəticəyə gəlir ki, o zaman

Səfəvi dövləti dünyada Osmanlı imperiyasından sonra ikinci qüdrətli

dövlət idi; bu dövlət "Osmanlıların müdhiş rəqibi idi... Səfəvilər

Osmanlıların genişlənməsi yoluna sədd çəkmiş və geniş ölçüdə mane

olmuşlar. Səfəvi səddi olmasaydı, Osmanlıları İtaliyada və Almaniyada

durdura bilmək çox çətin bir iş olardı" (534, s.25).

Bu zaman ərazicə Osmanlı dövlətindən daha geniş olan Səfəvi

imperiyasının əhatə etdiyi torpaqların ümumi sahəsi 3500000 km^-ə

bərabər idi (534, s.25).

Bununla belə, Səfəvi dövlətini Osmanlı imperiyasının ancaq şərqə

və qərbə doğru genişlənməsinin qarşısını alan passiv bir amil kimi

qiymətləndirmək birtərəfli olardı. Çünki Şah İsmayıl və bundan sonrakı

Səfəvi hökmdarları, sadəcə olaraq. Osmanlı imperiyasına qarşı

özünümüdafiə siyasəti yeritmir, əksinə, Avropa dövlətləri ilə ittifaqda

Osmanlı imperiyasını məğlub edib Aralıq dənizi və Qara dənizə çıxış

yolu əldə etməyə və başçılıq etdikləri geniş ərazili imperiyanın

beynəlxalq ticarət əlaqələrini sahmana salmağa çalışırdılar.

Şah İsmayılın antitürkiyə siyasətinə gəldikdə, bu zaman Səfəvi

dövləti, həm də, sultan II Bəyazidin hakimiyyətinin son illərində Osmanlı

dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək Türkiyənin şərqində şiəliyi

qəbul etmiş əhalinin yaşadığı ərazini - keçmişdə Ağqoyunlu dövlətinin

tərkibinə daxil olan torpaqları ələ keçirməyə çalışırdı. Şərqi Anadoluda

genişlənən qızılbaş hərəkatı buna əlverişli şərait yaradırdı. Bu baxımdan,

geniş

* Hətta, türk larixşünaslığında tarix boyu Osmanlı dövləti üçün qorxulu olmuş xarici təhlükələrdən bəhs olunarkən bunlardan üçünə - Teymura, Uzun Həsənə və Şah İsmayıla üstünlük verilir (53.1, s.166; 460, s.261).

202


mənada, Səfəvilərin qüvvətli bir dövlət kimi mövcud olaraq qalması

Osmanlı imperiyası üçün həm də ciddi daxili təhlükə idi.

Bütün bunları düzgün qiymətləndirən Sultan Səlim hakimiyyətə

keçən kimi Osmanlı imperiyasının, demək olar ki, bütün hərbi-iqtisadi

potensialını əvvəlcə Səfəvilər dövlətinə qarşı çevirdi. O, əvvəlcə ən

amansız tədbirlərlə ölkənin daxilində sakitlik yaratdı: sarayda özünə qarşı

müxalifəti ləğv etdi; hakimiyyət uğrunda silahlı mübarizəyə başlayan və

Səfəvilər tərəfindən müdafiə olunan qardaşları Qorqud və Əhmədi

məğlubiyyətə uğratdı; Anadoluda şiəlik pərdəsi altında gedən xalq

hərəkatına divan tutdu.

Bundan sonra isə Səfəvilərə qarşı yürüş zamanı arxadan -

Avropadan təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 1513-cü ildə özündən

əvvəl Qərb dövlətləri ilə, o cümlədən Venesiya və Macarıstanla

bağlanılmış bütün sülh müqavilələrini yenilətdi və Misirlə sülh bağladı

(478, s.6).

Bununla, Osmanlı sultanı Şah İsmayılın Türkiyəyə qarşı Avropa

ölkələri ilə ittifaqa girmək planını tamamilə heçə çıxardı və Misiri

bitərəfləşdirdi*.

Səfəvi dövlətinə qarşı müharibə ərəfəsində Anadoluda, həmçinin

Rumelidə şiəliyi qəbul etmiş əhaliyə divan tutuldu: təqribən 40 min nəfər

qızılbaş tələf edildi (367, s.239; 443, s.ll2; 355, S.62; 478, s.7). Bununla,

Səfəvilərə qarşı müharibə zamanı döyüşən ordunun arxasında - Osmanlı

imperiyasının daxilində qızılbaş üsyanlarının qalxması ehtimalı da

aradan qaldırıldı.

* Lakin Sultan Səlimin Misiri Səfəvilərə qarşı ittifaqa cəlb etmək planı baş tutmadı. 1514-cü ildə - Çaldıran səfəri ərəfəsində Qahirəyə göndərilmiş Türkiyə elçisinə rədd cavabı verildi. Məmlük sultanı Səfəvilərin də müvafiq təklifinə eyni cavabı vermişdi. Özlərini həm də “islam sultanı”, “bütün müsəlmanların sultanı” hesab edən Misir sultanları İslam dünyasında birinciliyi saxlamaq üçün eyni dərəcədə həm Türkiyənin, həm də Səfəvilər dövlətinin qüvvətlənməsini istəmirdilər. Buna görədə Məmlük sultanı ƏşrəfQansu Qu- ri Səfəvi-Türkiyə münasibətlərində müşahidəçi mövqeyi tutdu: iki qüvvətli rəqibin bir-birini zəiflətməsi Misir sultanlığının xeyrinə idi. XVI əsrin əvvəllərində Məmlük sultanlığının Səfəvilərlə və Türkiyə ilə əlaqədar xarici siyasəti haqqında iıar.- 180, s.5-10. 23-42.

203

Yaqub Mahmudov_

Beləliklə, Sultan Səlim Səfəvi dövləti ilə həlledici toqquşma

ərəfəsində Şah İsmayılın Avropa dövlətlərini arxadan Osmanlı

imperiyasına qarşı qaldırmaq və Anadoludakı xalq üsyanlarından

istifadə etməkdən ibarət olan hərbi planını poza bildi və qarşıdakı

müharibədə ilk qələbə imkanı əldə etdi, Bununla belə, Osmanlı

imperiyasının bir çox dövlət adamları və hərbi dairələri bu təhlükəli

müharibəyə razı deyildilər*.

1514-cü il martın 20-də Sultan Səlim Ədirnədən Səfəvi dövlətinə

qarşı hərbi səfərə çıxdı. Bütün ölkədə hərbi səfərbərlik elan edildi.

Aprelin 28-də rəsmi olaraq Səfəvi dövlətinə müharibə elan olundu.

"1514-cü ilin mayında I Səlim Osmanlıların bütün hərbi qüvvələrini Şah

İsmayıla qarşı Kiçik Asiyaya yeritdi" (243, s.206). Həmin ilin iyulunda

Osmanlı sultanı, artıq, 140 min nəfərlik böyük bir ordu ilə özünü Səfəvi

sərhəddinə yetirmişdi. İyulun 9-da orduya rəsmi baxış keçirdikdən sonra

o, həmin hərbi qüvvələrdən 40 min nəfərini Sivasda qoyub, iyulun I3-də

10 min nəfərlik ordu ilə Səfəvi sərhədini keçdi.

1514-cü il avqustun 23-də Çaldıran düzündə Osmanlı qoşunları Şah

İsmayılın hərbi qüvvələri ilə qarşılaşdı (367, s.239-241; 443, s. 114-119;

444, s.59-62; 509, s.147-149; 534, s.12-15; 478, s.lO- 14; 587,

s.254-256; 578, s.36-37, 43-45; 557, s.78-82; 487, s.l06- 108).

Çaldıranda qarşılaşan ba iki ordu, sadəcə olaraq, müharibə edən iki

dövlətin hərbi qüvvələri deyil, həm də hər iki ölkənin hakim dairələrinin

mənafeyinə uyğun olaraq ən ifrat din düşmənçiliyi ruhunda tərbiyə edilib

bir-birinə qarşı qoyulan və şəhid olmağa hazır olan silahlı fanatiklər -

qardaşlar idilər. Bu isə həmin döyüşü tarixin ən qanlı qardaş

qırğınlarından birinə çevirdi. Dövrün ən müasir odlu silahları ilə təchiz

olunmuş və piyada qüvvələrin - yeniçə-

* 1514-cü ilin marımda Ədirnədə dövlol yığıncağında (divanda) Səfəvilərə qarşı müharibə məsələsi müzakirə olunarkən Osmanlı sərkərdələrindən heç biri bu təhlükəli müharibəyə tərəfdar olmamışdı. Sultan Səlimin Səfəvi dövlətinə qarşı müharibə təklifini din xadimlərindən başqa, ancaq Abdulla adlı bir nəfər sıravi əsgər - yeniçəri rr.üdatlə etmişdi. Sultan ona tərəfdar çıxan yeganə hərbçi olan həmin yeniçərini mükafat olaraq sancaqbəyi təyin etmişdi (509, s. 147-148),

204


rilərin üstünlük təşkil etdiyi, yarım əsrdən də çox odlu silahlarla

davranmaq təcrübəsinə malik olan qüvvətli Osmanlı ordusu bu

vuruşmada şiə fanatizminə qalib gəldi.

Çaldıran qələbəsi ilə Osmanlı imperiyası Səfəvi dövlətinə ağır zərbə

vurdu. Osmanlı sultanı Təbrizi ələ keçirdi. Lakin türk qoşunları

Azərbaycanda möhkəmlənə bilmədi. Bununla belə, Cənub- Şərqi

Anadolu və Kürdüstan Türkiyənin əlinə keçdi. Şah İsmayılın Diyarbəkr

daxil olmaqla Ağqoyunlu dövlətinin tarixi ərazisini ələ keçirmək planı

iflasa uğradı.

Çaldıranda türk dünyası, bütövlükdə islam aləmi növbəti dəfə

uduzdu. Bu qardaş qırğını bütün əvvəlki fəlakətlərdən fərqli olaraq Qərb

müstəmləkəçilərinin Şərqdə möhkəmlənməkdə olduğu dövrə təsadüf

edirdi. Bu mənada Çaldıran türk- islam dünyasının məğlubiyyəti, Qərb

müstəmləkəçilərinin isə qələbəsi idi.

Çaldıran vuruşması Səfəvi-Türkiyə müharibəsi zamanı "gözləmə"

mövqeyi tutmuş Misir sultanlığının da taleyini həll etdi. Osmanlı sultanı

hələ Şah İsmayıla qarşı yüıäişə çıxarkən Misirə hücum üçün hazırlıq

görülməsi (donanına təchiz olunması və s.) barədə göstəriş vermişdi.

Çaldıran məğlubiyyətindən sonra Şah İsmayılın Misir sultanı və

Zülqədər hakimi Əlaüddövlə ilə ittifaqa girməsindən xəbərdar olan

Osmanlı sultanı düşmənlərinə vaxt qazanmaq imkanı vennəmək üçün bu

işi daha da sürətləndirdi.

Türk qoşunları Təbrizdən qayıdarkən, 1515-ci ilin fevralında

Məmlük sultanlığının himayəsində olan Zülqədəroğullan dövlətinə

hücum etdilər. May ayında Misirlə sərhəd olan bu dövlətin ərazisi

Osmanlı imperiyasına qatıldı, Zülqədər hakimi Əlaüddövlənin başı isə

Misir sultanına göndərildi.

1516-cı il avqustun 24-də - Çaldıran vuruşmasından düz iki il sonra

Sultan Səlim daha bir mühüm qələbə qazandı. Hələbin şimalında baş

vermiş Mərcdabik ("Dabik düzü") vuruşmasında Misir sultanı Əşrəf

Qansu Qurinin (1501-1516) ordusu dannadağın edildi (180, s.29-30;

478, s.26-30; 509, s. 149-150; 487, s. 109-110). Rüsvayçı məğlubiyyətə

uğrayan Məmlük sultanı özünü zəhərləyib

205

Yaqub Mahmudov-

öldürdü. Suriya (Livan və Fələstinlə birlikdə) Osmanlı imperiyasına

ilhaq olundu. Bununla da müxtəlif Şərq ölkələrindən Aralıq dənizi

sahillərinə gələn ənənəvi karvan yollarının qurtaracağında olan Hələb,

Şam (Dəməşq), Trablis, Beyrut və b. məşhur ticarət mərkəzləri Osmanlı

imperiyasının əlinə keçdi.

Mərcdabik \nıruşmasında xəlifə Mütəvəklcil də Osmanlılara təslim

oldu*. 1516-cı il avqustun 29-da Hələbdə cümə namazında Sultan Səlim

"xadim əl-Hürəmeyn" ("Müqəddəs şəhərlərin xadimi" - yəni Məkkə və

Mədinə xadimi) elan olundu. Bununla da o, bu vaxta qədər Misir

sultanlarının daşıdığı "islam sultanı" (və ya "padişah-i islam") ləqəbini

qəbul etdi. Başqa sözlə, müsəlman dünyasının dini başçısı oldu.

Bundan sonra Osmanlı sultanları rəsmi yazışmalarda özlərini

"Allahın yer üzərində xəlifəsi" adlandırmağa başladıdar. Beləliklə, islam

dünyasında birinciliyi ələ keçirmək üçün əsrlərdən bəri davam edən, bu

dəfə isə Səfəvi hökmdarı ilə Osmanlı sultanı arasında gedən mübarizə

Sultan Səlimin qələbəsi ilə sona yetdi. Vahid islam dövləti yaratmaq

siyasəti yeridən Sultan Səlim öz məqsədinə nail olmağ üçün dini "əsas"

da əldə etdi.

Suriyanın işğalından som'a, 10 gün ərzində Sina səhrasını keçən türk

qoşunları 1517-ci ilin yanvarında Qahirəyə yaxınlaşdı. Əşrəf Qansu

Qurinin yerinə hakimiyyətə gəlmiş Duman bəyin (Tuman- bay) 40 min

nəfərlik qoşunla inadlı müqavimətinə (22 yanvar 1517- ci il)

baxmayaraq, Qahirə alındı. 1517-ci ilin aprelində Misirin işğalı başa

çatdırıldı. Məmlük sultanlığının ərazisi Osmanlı imperiyasına qatıldı

(180, s.36-37; 478, s.34-42; 509, s.150-152). Osmanlı imperiyası,

bununla Şimali Afrikada və Ərəbistanda da geniş ərazilər ələ keçirdi.

1517-ci il iyulun 5-də Haşimilər nəslindən olan Məkkə şəritı

Əbu-l-Bərəkətin elçisi Qahirəyə gəldi və Kəbənin açarlarım Sul-

* O, peyğəmbərdən qalma müqəddəs yadigarları - əba, peyğəmbərin bir neçə saqqal tükü və Xəlifə Osmanın qılıncını Sultan Səlimə təqdim etdi. Misirin işğalı başa çatdırıldıqdan sonra. Xəlifə Mütəvəkkilin iqamətgahı Qahirədən İstanbula köçürüldü və Ayasofya camesində yerləşdirildi. Osmanlı sultanları, həm də bütün dünya müsəlmanlarının dini başçısı oldular (509, s.l52).

206


tan Səlimə təqdim etdi. Hicaz və Yəmən Osmanlı imperiyasının

hakimiyyəti altına keçdi. Çox çəkmədən Əlcəzair hakimi

Xeyrəddin Barbaros da Türkiyənin asılılığını qəbul etdi (1518),

paşa titulu ilə Əlcəzair bəylərbəyisi oldu (1519).

Beləliklə, Sultan Səlim 1514-1517-ci illər ərzində, üç ildən də

az bir vaxt içərisində keçirilən hərbi əməliyyatlar nəticəsində

Türkiyənin Yaxın və Orta Şərqdəki ən qüdrətli iki rəqibindən birinə

- Səfəvilər dövlətinə ağır zərbə vurdu, digərini - Misir sultanlığını

isə aradan qaldırdı. Türkiyənin ərazisi təqr. 2,5 dəfə artdı və

6557000 knı--ə bərabər oldu (534, s. 66-67; 487, s.110-111).

Osmanlı imperiyası üç qitənin - Asiya, Afrika və Avropanın

əlaqələndiyi çox əlverişli əraziləri və su hövzəsini əhatə edən ən

qüdrətli dünya dövlətinə çevrildi. Sultan Səlimin işğalları

nəticəsində Avropanı Suriya və Misir vasitəsilə Şərq ölkələri ilə

əlaqələndirən bütün karvan yolları Türkiyənin nəzarəti altına keçdi.

Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrinin Səfəvi dövlətinə və

Misir sultanlığına qarşı yönəldilməsinə imkan yaratmış Avropa dövlətləri

Sultan Səlimin işğalları nəticəsində, əvvəlkinə nisbətən, daha çətin

vəziyyət qarşısında qaldılar. Türkiyə ilə ayrı- ayrı Qərb dövlətləri

arasındakı ziddiyyətlər daha da kəskinləşdi.

Misirin işğalı ilə, xüsusilə Əlcəzairin asılı hala düşməsi nəticəsində

Osmanlı imperiyasının Şimali Afrikada və Aralıq dənizi hövzəsində

möhkəmlənməsi İspaniya və Portuqaliyanın Türkiyə ilə münasibətlərini

daha da pisləşdirdi.

Bundan başqa. Hicazın asılı hala düşməsi ilə Qınnızı dəniz Osmanlı

imperiyasının daxili gölünə çevrildi. Sultan Səlimin göstərişi ilə Qırmızı

dənizdə qüvvətli donanma yaradılmasına başlanıldı (534, s.56-58) və

Cəddə limanında türk qarnizonu yerləşdirildi (180, S.41). Bununla,

əslində. Hind okeanında möhkəmlənmək üstündə Türkiyə-Poıtuqaliya

rəqabəti dövrü başlanırdı. Əgər əvvəllər Osmanlı sultanları

portuqaliyalılara qarşı Misirə yardım göstərirdisə, indi bilavasitə

Türkiyənin özü Poıtuqaliya ilə hərbi-siyasi rəqabətə girdi.

207

Yaqub Mahmudov.

Osmanlı-Portuqaliya rəqabətinin iqtisadi kölcü bundan ibarət idi ki,

Portuqaliya XVI əsrin əvvəlində Hind okeanında möhkəmlənərək Şərqi

Afrika, Hindistan, Seylon və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrindən Hörmüzə

və Ədənə gələn su yollarını nəzarət altına almış və bununla Aralıq dənizi

vasitəsilə Avropa- Şərq ticarətinə ağır zərbə vurmuşdu. Əvvəllər Hind

okeanı hövzəsindən, həmçinin Cənub-Şərqi Asiyadan (habelə Çindən və

Yaponiyadan) İran körfəzi və Qırmızı dəniz vasitəsilə Aralıq dənizi

sahillərinə gətirilən nadir Şərq mallarını - istiot, darçın, mixək, zəncəfil,

məsqət qozu, müşk, nefrit, səndəl ağaçı, fil dişi, yaqut, çini qab-qacaq,

gümüş, pambıq, xam ipək, cürbəcür zərgərlik məmulatı, şəkər tozu və bir

çox başqa qiymətli məhsulları portuqaliyalılar indi okean yolu ilə

müxtəlif Avropa ölkələrinə aparıb çoxlu qazanc götüıdirdülər.

Portuqaliyalılar "qızıl diyarı" adlanan Hindistana gedən dəniz yoluna

ancaq öz mülkiyyətləri kimi baxırdılar (242, s. 98). Bu İsə, həm də,

Avropa-Şərq ticarətindən böyük qazanc götürən Türkiyəyə də zərbə idi.

Buna görə də Sultan Səlim İran körfəzi və Ədəni Suriya və Misirlə

əlaqələndirən ticarət yollarını yenidən canlandırmaq məqsədilə Hind

okeanında Portuqaliyanın hegemonluğuna son qoymaq niyyətində idi.

Sultan Səlimin işğalları nəticəsində, həmçinin 1519-cu ildə İspaniya

kralı I Karlosun V Kari adı ilə, eyni zamanda, Almaniya imperatoru

seçilməsilə Osmanh-Almaniya ziddiyyətləri də yeni mərhələyə qədəm

qoydu. Əslində, bu vaxtdan etibarən dünya miqyaslı iki siyasət - Osmanlı

sultanlarının Şərqdə vahid qüvvətli islam dövləti yaratmaq siyasəti ilə V

Karlın "ümumdünya xristian monarxiyası" yaratmaq siyasəti

toqquşmağa başladı.

Beləlildə, Osmanlı imperiyası XVI əsrin əvvəllərində ancaq tək-tək

Avropa ölkələri üçün deyil, ümumiyyətlə kapitalın ilkin yığımı və Böyük

coğrafi kəşflər dövründə Avropa dövlətlərinin Şərqdə müstəmləkəçilik

siyasətlərinin yerinə yetirilməsi yolunda da ciddi maneəyə çevrildi. Qərb

dövlətlərinin antitürki- yə siyasəti daha geniş miqyas almağa başladı.

208


Osmanlı imperiyasının Səfəvi dəvlətini məğlub etməsi (1514) və

Misir sultanlığını aradan qaldırması (1517) Avropa dövlətlərinin

antitürkiyə siyasətində yenidən canlanma əmələ gətirdi. Venesiya

respublikasının Romadakı elçisi Lando 1514-cü il noyabnn 5-də öz

hökumətinə yazırdı ki, papa X Lev (1513-1521) Şah İsmayılın

Çaldıranda məğlub olması xəbərini bö3dık təəssüflə qarşılamışdı. O,

Sultan Səlimin zəfər məktubu ilə din xadimlərini tanış edərkən demişdi:

"... xristian dünyasına baş vermiş bu yeni bədbəxtliyi eşidib bütün gecəni

yata bilməmişəm. Etiqadımızı necə qoruyub saxlamaq haqqında

düşünmək gərəkdir. Gözləmək olmaz, bütün xristianlığı birləşdirmək

lazımdır" (94, s.276, sənəd 405).

Həqiqətən də Roma papaları Çaldıran döyüşündən sonra yenidən

Qərb hökmdarlarına həyəcanlı məktublarla müraciət etməyə başladılar.

Papa X Lev Lateran dini yığıncağının qərarı (1517) ilə bütün xristian

dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı "səlib müharibəsi"- ni elan etdi;

Türkiyəyə qarşı müharibə üçün vəsait toplamaq məqsədi ilə xristian

ölkələrində yeni dini vergi - "onda bir" vergisi toplanılması qərara alındı

(382, s.469). Papa öz elçiləri vasitəsilə Avstriya, Fransa, İngiltərə və

İspaniyanı Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə müharibəyə

qalxmağa çağırdı (587, s.287-288).

Almaniya imperatoru I Maksimilian (1493-1519) isə bu

münasibətlə imperiya seymi çağırdı. Seym Osmanlı imperiyasına qarşı

müharibə məqsədilə hər 50 evdən bir əsgər çıxarılması, ruhanilərin

gəlirinin onda biri, dünyəvi adamların gəlirinin isə iyirmidə birinin vergi

olaraq toplanılması haqqında qərar qəbul etdi (534, s.58-59).

Elə bu zaman Roma papaları X Lev (1513-1521) və VII Kle- ment

(1523-1534) Böyük Moskva knyazı III İvana (1505-1533) müraciət

edərək Rusiyanı da Qərb dövlətləri ilə ittifaqda Türkiyəyə qarşı

müharibəyə cəlb etməyə təşəbbüs göstərdilər (38, s.1-29). Lakin Qərbi

Avropa dövlətləri yenə də Osmanlı imperiyasına qarşı möhkəm

hərbi-siyasi blok yarada bilmədilər. İspaniya kralı I Kar- losun 1519-cu

ildə, həm də Almaniya imperatoru seçilməsi ilə İtaliya müharibələri

(1494-1559) yenidən qızışdı. İtaliya dövlətlərinin, İspaniya, Fransa və

Almaniyanın başı bu müharibələrə qanşmışdı.

209

Yaqub Mahmudov_

Digər tərəfdən, Avropada Reformasiya hərəkatı genişlənməkdə idi.

Belə bir şəraitdə Qərb diplomatiyası yenidən başlıca diqqəti Səfəvi

dövlətinə yönəltdi, başqa sözlə. Osmanlı imperiyasına arxadan

zərbə endirmək qərarına gəldi.

Sultan Səlimin işğalları Avropa ölkələrinə nisbətən Səfəvi

dövlətinin vəziyyətini daha çox mürəkkəbləşdirmişdi. Çaldıran

qələbəsindən sonra Suriyanı və Misiri ələ keçirən Osmanlı sultanı,

əslində, Səfəvi dövlətinə daha bir ağır zərbə vurmuş oldu. Hələ

Sultan II Mehmedin (1451-1481) hakimiyyəti illərində Trabzonu

(1461) və Kafanı (1475) ələ keçirməklə Azərbaycan və İran

tacirlərini Qara dəniz ticarətindən məhrum edən Osmanlı dövləti

bu siyasəti davam etdirərək Suriya, Livan və Fələstin ərazisini fəth

etməklə (1516) Səfəvi tacirlərinin Aralıq dənizi sahillərinə çıxış

yolunu da öz nəzarəti altına aldı.

Beləliklə, Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin Qara

dəniz və Aralıq dənizi vasitəsilə Qərbi Avropa ölkələri ilə qədim

tarixə malik olan ənənəvi ticarət əlaqələrinə sonuncu ağır zərbə

vurulmuş oldu.

Bundan başqa, artıq qeyd olunduğu kimi, Səfəvi dövləti XVI

əsrin əvvəllərində Qərb ölkələrinin müstəmləkəçilik siyasətinin də

ilk zərbəsini dadmışdı. Bu zaman Portuqaliyanın Hind okeanında

möhkəmlənməsilə Səfəvi dövlətinin dəniz yolu ilə Hindistan,

Seylon, Cənub-Şərqi Asiya ölkələri və Şərqi Afrika ilə ticarət

əlaqələri də, demək olar, kəsilmişdi. Azərbaycan tacirlərinin

Hindistanla Rusiya və Avropa ölkələri arasında ədviyyat

ticarətində vasitəçilikdən əlləri, demək olar ki, çıxmışdı.

Beləliklə, Səfəvi dövləti qüvvətli Osmanlı imperiyasına qarşı

uzun sürən müharibələrin yenicə başlandığı dövrdə daha bir çətin

tarixi vəzifə qarşısında qaldı, daha doğrusu, Qərb dövlətlərinin

müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı da mübarizə aparmalı oldu.

Çaldıran məğlubiyyəti Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıla aydın

göstərdi ki. Osmanlı imperiyasını onun hərbi qüvvələrini iki

cəbhəyə - Avropa və Şərq cəbhələrinə parçalamadan və xüsusilə

210


müasir artilleriyaya malik olmadan məğlub etmək mümkün deyildir.

Suriyanın işğalından sonra Aralıq dənizi vasitəsilə qərbdən odlu silahlar

almaq imkanı lamamilə aradan qaldırıldı. Buna görə də Şah İsmayıl

özünün Qərb dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrinin miqyasını daha da

genişləndirdi. O, Səfəvi dövlətinin odlu silahlara olan ehtiyacını, qəti

olaraq, Portuqaliyanın vasitəsilə ödəmək, yəni göstərilən silahları İran

körfəzi vasitəsilə əldə etmək qərarına gəldi.

Qeyd olunduğu kimi, Səfəvi dövləti ilə Portuqaliya arasında

yaxınlaşma hələ Çaldıran döyüşü ərəfəsində yaranmışdı. Lakin o zaman

Portuqaliya İran körfəzində möhkəmlənmək siyasəti yeritdiyindən və

buna görə də Səfəvi dövlətinin Osmanlı imperiyası ilə toqquşması onun

mənafeyinə uyğun olduğundan admiral Alfonsu d'Albukerke Şah

İsmayıla artilleriya ilə yardım göstənnədi. Əksinə, Portuqaliya admirah

1514-cu ilin avqustunda Səfəvi hökmdarının Çaldıranda ağır

məğlubiyyətə uğramasından və Kiçik Asiyanın şərqində Səfəvi-Türkiyə

hərbi əməliyyatlarının davam etməsindən istifadə edərək 1515-ci il

fevralın 20-də 26 gəmidən və 2200 nəfərlik heyətdən ibarət qüvvətli

hərbi-dəniz qüvvələrinin başında yenidən Hörmüzə hücum etdi (615,

s.l9; 616, S.229; 459, s.55). Bu dəfə Hörmüz qəti olaraq Portuqaliya

müstəmləkə imperiyasının tərkibinə qatıldı (539, s.41; 457, S.269; 578,

s.34-35). Bununla da Portuqaliya İran körfəzindən Hind okeanına çıxış

yolunu bağlamış oldu.

Şah İsmayıl Portuqaliya ilə əldə olunmuş razılığa əməl edərək, həm

də Türkiyə ilə müharibəyə başı qarışdığı üçün bu dəfə də Hörmüz

münaqişəsinə qarışa bilmədi. O, müvəqqəti olaraq Poıtuqali- yanm İran

körfəzində möhkəmlənməsilə razılaşdı və bu hadisədən Türkiyəyə qarşı

Portuqaliya ilə hərbi ittifaqa girmək üçün istifadə etdi.

Portuqaliyaya gəldikdə, bu dövrdə Səfəvi dövləti ilə ittifaq onun

üçün də tamamilə əlverişli idi. Çünki portuqaliyalılar, artıq həm İran

körfəzində möhkəmlənmişdilər, həm də Hind okeanında onlarla, yəni

portuqaliyalılarla hərbi-siyasi rəqabətə girmiş Türki-

211

Yaqub Mahmudov.

yəyə qarşı Səfəvi dövlətini müharibə vəziyyətində saxlamaq

Portuqaliyanın müstəmləkəçilik planlarına tamamilə uyğun idi. Bir sözlə,

Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi-Portuqaliya danışıqlarının real nəticə

vemıəsindən ötrü lazım olan şərait yetişmişdi.

Beləliklə, Hönnüzün alınmasından dərhal sonra Şah İsmayılın elçisi

ilə Alfonsu d'Albukerke arasında danışıqlar başlandı. Hörmüzdə aparılan

bu danışıqlar iki dövlət arasında müqavilə bağlanması ilə nəticələndi.

Həmin müqaviləyə görə Səfəvi dövləti və Portuqaliya Osmanlı

imperiyasına qarşı vahid cəbhədə çıxış etməli, bunun müqabilindo isə

Şah İsmayıl Hönnüzo olan iddiasından ol çəkməli idi (615, s.20; 558, s.

106; 601, s.107). Bundan sonra Səfə- vi-PoıtLiqaliya əlaqələri daha da

genişləndi. 1523-cü ildə Səfəvi sarayına Baltazar Pessoanın başçılığı ilə

yeni Portuqaliya səfirliyi göndərildi (558, s.l07). Beləliklə, Səfəvi dövləti

Osmanlı imperiyasına qarşı odlu silah əldə etmək xatirinə İran körfəzində

hegemonluğu Portuqaliyaya tərk etdi.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Portuqaliyanın ədviyyat

ticarətini öz inhisarına almasından narazı qalmış Venesiya respublikası

Səfəvi dövlətinin Portuqaliya ilə yaxınlaşmasını diqqətlə izləyirdi.

Venesiya kəşfiyyatının Şərqdəki nümayəndələri bu danışıqların gedişi və

nəticələri barədə öz hökumətlərinə müntəzəm surətdə məlumat verirdilər.

Venesiya diplomatlarının bu məlumatları, eyni zamanda. Çaldıran

döyüşündən sonra Şah İsmayıl ordusunun, artıq, artilleriya ilə təchiz

olunduğunu sübut etmək üçün də qiymətlidir. Bəzi sənədlərə müraciət

edək. Məsələn, Venesiyanın Kiprdəki canişini Zuan Paulo Qradeniqo

1515-ci il aprelin 29-da Nikoziyadan öz hökumətinə yazırdı: "Təsdiq

edirlər ki, senyor Sofi (Şah İsmayıl - Y. M.) 100 min nəfərdən çox

döyüşçü toplamış və çoxlu top əldə etmişdir... Həmçinin deyirlər ki, Sofi

Türkiyə sərhəddinə yaxınlaşacaq, türklər geri çəkiləcəklər. Allah eləsin,

bu gerçək olsun. Çünki bu, xristianların xeyrinə olardı..." (94, s.319,

sənəd 452).

Marin Sanudo toplusunda verilən başqa bir sənəd

Səfəvi-Portuqaliya münasibətlərini, xüsusilə Şah İsmayıl ordusunun,

artıq,

212


odlu silahlara malik olduğunu sübut etmək üçün çox qiymətlidir. Həmin

sənəd Kiprdə olan Venesiya hərbi dəniz qüvvələrinin komandam

Bartolomeo da Mostonun öz hökumətinə 28 oktyabr 1518- ci il tarixli

məktubudur. Məktubda Venesiya hökumətinə belə məlumat verilirdi:

"Rəsmi məlumat alınmışdır ki, Sofı özünün 70 min döyüşçüsü ilə

birlikdə Təbrizdədir. Portuqaliya kralının göndərdiyi tüfənglərlə

silahlanmış əsgərlər və artilleriya mütəxəssisləri də onların sırasındadır.

Portuqaliya İcralı oraya, həmçinin öz səfirlərini də göndərmişdir, Sofı

həmin səfirləri böyük ehtiramla və qiymətli hədiyyələrlə qarşılamışdır;

o, pormqaliyalılara, həmçinin Hindistanda 0 qədər də böyük olmayan,

lakin çox münasib bir ada (Hörmüz nəzərdə tutulur-Y.M.)

bağışlamışdır" (94, s.451, sənəd 714).

Yuxarıda göstərilən qiymətli sənəddən, həm də aydın olur ki.

Çaldırandan keçən qısa müddət ərzində Şah İsmayıl müasir ordu

yaratmaq üçün də tədbirlər görmüş, süvarilərlə yanaşı tüfənglə və

toplarla silahlanmış piyadaların sayını artınnışdı. Maraqlıdır ki,

Venesiya diplomatiyası Səfəvilərin odlu silahları "Hindistanda o qədər

də böyük olmayan, lakin çox münasib bir adanın", yəni Hönnü- zün

Portuqaliyaya "bağışlanması" hesabına əldə etdiklərini də hiss etmişdi.

Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayıl ordusunun odlu silahlarla

təchiz olunmasını Venesiyanın Nikoziyadakı canişini Alvikse d'Armerin

öz hökumətinə 7 iyul 1519-cu il tarixli məlumatı da sübut edir. O,

Hələbdəki Venesiya diplomatları Françesko Zakaria və Andrea

Morezininin məlumatlarına əsaslanaraq yazırdı ki, "Sofı canlı qüvvə və

artilleriya sarıdan çox güclüdür" (94, s.475, sənəd 763). Venesiyanın

Beyrutdakı nümayəndəsi Françesko Mikiel Kipr canişini Sebastyan

Moroya yazdığı 1 iyun 1521-ci il tarixli məktubda da göstərirdi ki,

"Sofinin əhatəsində çoxlu portuqaliyalı vardır" (94, S.536, sənəd 883).

Çaldıran döyüşündən sonra Səfəvi dövlətinin Portuqaliya ilə

yaxınlaşması, müvafiq olaraq, Səfəvi-Venesiya münasibətlərinin

zəifləməsinə səbəb oldu. Venesiya respublikası Türkiyə ilə yaxın-

aşmağa başladı. Əlbəttə, Venesiyanın Türkiyə ilə yaxmlaşması-

213

Yaqub Mahmudov.

nın mühüm səbəbi Portuqaliyanın Hindistana dəniz yolu kəşf edərək

Şərq ölkələri ilə ədviyyat ticarətini öz inhisarına alması idi. Çünki bu,

Misir və Suriya şəhərləri vasitəsilə Venesiyanın Şərq ölkələri ilə ticarət

əlaqələrinə, o cümlədən ədviyyat ticarətinə ağır zərbə vurmuşdu. Buna

görə də Səfəvi dövlətinin Portuqaliyanın Hind okeanında, o cümlədən

İran körfəzində möhkəmlənməsinə şərait yaratması, eyni zamanda

Venesiyanın da mənafeyinə toxunurdu.

Türkiyənin Portuqaliyan. Hind okeanından sıxışdırmaq və ədviyyat

ticarətinin istiqamətini yenidən Aralıq dənizi sahillərinə yönəltmək

siyasəti isə, eyni zamanda, Venesiyanın mənafeyinə uyğun idi. Bundan

başqa, Suriya, Livan, Fələstin və Misir ərazisinin də Türkiyənin əlinə

keçməsindən sonra, Venesiya özünün Şərq ticarətini sahmanda saxlamaq

üçün Osmanlı imperiyası ilə dil tapmağa məcbur idi.

Osmanlı dövləti də, öz növbəsində. Qərb dövlətləri arasındakı bu

ticarət ziddiyyətlərindən istifadə edir, onlann Türkiyəyə qarşı Səfəvi

dövləti ilə birləşməsinə imkan vemıirdi. Məsələn, 1516-cı ilin

oktyabrında Dəməşqi aldıqdan dərhal sonra Sultan Səlimin gördüyü çox

mühüm tədbirlərdən biri də bu oldu ki, o, məm- lüklərin ağalığı dövründə

Suriya şəhərlərində əcnəbi tacirlərdən toplanılan ticarət gömrüyünü

birdən-birə 20%-dən 5%-ə endirdi (180, s.33). Məmliiklərin xristian

əhaliyə, o cümlədən ve- nesiyalılara qarşı tətbiq etdi.dəri ifrat

məhdudlaşdırma tədbirlərini ləğv etdi, onlara dini ibadət azadlığı verdi

və s. (180, s.34).

Osmanlı sultanı Misirin alınması zamanı da eyni tədbirləri həyata

keçirdi.

Bununla, Osmanlı imperiyası Aralıq dənizi vasitəsilə Avropa- Şərq

ticarətini canlandırmaq siyasəti yeridirdi. Bu ticarətin canlanması isə

Osmanlı dövlətinin iqtisadi qüdrətinə müsbət təsir göstərirdi. Çünki

imperiyanın ərazisində mühüm ticarət mərkəzlərində toplanılan gönmik

dövlətin əsas gəlir mənbələrindən biri idi. Digər tərəfdən, türk tacirləri də

Avropa-Şərq ticarətində fəal iştirak edirdilər.

214


Bu baxımdan, bizcə, Q.İ.Sıpurina tamamilə düzgün olaraq belə

bir nəticəyə gəlir ki. Osmanlı imperiyası XVI əsrdə Avropanın və

Yaxın Şərqin iqtisadi və beynəlxalq münasibətlərində mühüm rol

oynayır, "Şərqlə tranzit ticarəti rəğbətləndirirdi"

(418, S.3).

Elə buna görə də Sultan Səlim Osmanlı imperiyası ərazisində

hərəkət edən ticarət karvanlarının təhlükəsizliyini təmin etmək

üçün ən sərt tədbirlər gördü. Sultan Səlimin qanunlarına görə, ölkə

ərazisindəki bütün karvansaraların fəaliyyəti dövlətin nəzarəti və

himayəsi altına alındı. Ticarət karvanlarına hər hansı basqın barədə

birbaşa saraya məlumät verilməli, cinayətkarlar saraydan alınan

göstəriş əsasında cəzalandırılmalı idilər (27, s.36-37).

Beləliklə, Osmanlı imperiyasının daha da qüvvətlənməsi,

Avropa ilə Şərq ölkələri arasında əlaqə yaradan bütün karvan

yollan üzərində nəzarəti qəti olaraq ələ keçirməsi, habelə bu

dövlətin Şərq ticarətini canlandırmaq siyasəti bir sıra Qərb

dövlətlərinin, o cümlədən Venesiyanın Türkiyəyə qarşı

düşmənçilik siyasətindən bu dövlətlə yanaşma siyasətinə

keçməsinə səbəb oldu.

Venesiya respublikası XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq

həmin əsrin 30-cu illərinin sonuna qədər (daha doğrusu,

1538-1540- cı illər Venesiya-Türkiyə müharibəsinədək) Osmanlı

imperiyasına qarşı hər hansı hərbi-siyasi qruplaşmada iştirak

etmədi. Elə buna görə də Çaldıran müharibəsindən sonra Venesiya

ilə Səfəvi dövləti arasında diplomatik əlaqələr barədə tutarlı bir

fakta təsadüf etmirik. Doğrudur, Marin Sanudonun gündəliklərində

Səfəvi- Venesiya ticarət əlaqələrinin davam etməsinə dair bəzi

məlumatlar nəzərə çarpır. Məsələn, Venesiya diplomatı Alvikse

Filareto 1521-ci il martın 17-də Hələbdən öz hökumətinə məktubla

bildirirdi ki, "Əcəmdən", yəni Səfəvi dövlətindən bura bir karvan

gəldi; "həmin karvanla Xoca Katef {Coza CateJ) adlı bir tacir də

gəldi. O, Kiprdə olmuş, sonra isə gəmi ilə Venesiyaya yola

düşmüşdür. Mən onunla qızılbaşların işləri barədə söhbət etdim" (94, S.533, sənəd 878).

215

Yac/ub Mahmudov_

Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayıl Türkiyəyə qarşı Rodos

səlibçi dövləti ilə də əlaqələri genişləndirdi. O, 1515-ci il oktyabrın 1-də

Rodos İoannçılar (hospitalyeıiər) ordeninin başçısına xüsusi məktubla

müraciət etdi. Şahın həmin məktubundan aydın olur ki, 0, bundan əvvəl

Rodosa Əli bəy adlı bir elçi göndərmiş, Türkiyə əleyhinə danışıqlar

aparmışdı. Səfəvi diplomatı həmin səfər zamanı Rodosdan Şah İsmayılın

ünvanına yazılmış bir məktubla qayıdıbmış (94, S.331, sənəd 472).

Şah İsmayıl 1 oktyabr 1515-ci il tarixli məktubunda Rodos hakimini

qərbdən Türkiyəyə qarşı müharibəyə başlamağa çağıraraq yazırdı: "Biz

xoş məramla və çox böyük istəyimizi ifadə edərək çox hörmətli Siz

cənablarından yenidən xahiş edirik ki, ümumi düşmənimiz olan türklərə

qarşı müharibəyə qalxasınız... Əgər Sizin hökumətiniz bizim bu

xahişimizi yerinə yetimıəyi özünə rəva bilsə, dostluğumuz qat-qat artar

və möhkəmlənər" (94, s.331, sənəd 472).

Sultan Səlim Çaldıran döyüşündən dərhal sonra Şah İsmayılın

Türkiyəyə qarşı Qərb dövlətləri ilə geniş diplomatik damşıqlara

başlamasından xəbərdar idi. Buna görə də Səfəvi dövlətinin Şərqdəki

müttəfiqlərini - Zülqədəroğulları dövləti və Misir sultanlığını aradan

qaldırdıqdan sonra, yenidən Şah İsmayıla qarşı müharibəyə başlamaq

qərarına gəldi. Osmanlı Sultanı, eyni zamanda, Səfəvilər- lə sıx əlaqə

saxlayan Rodos səlibçi dövlətini aradan qaldırmaq üçün donanma təchiz

olunması barədə göstəriş verdi.

Vəziyyətin ciddi olduğunu görən Şah İsmayıl Türkiyəyə qarşı

müharibəyə hazırlıqlarım başa çatdırmaq üçün vaxt qazanmaq məqsədilə

Misir səfərindən qayıdan Sultan Səlimlə danışıqlar apanuaq üçün 1518-ci

il fevralın 15-də Dəməşqə Sarı Şeyxin başçılığı ilə bir elçi heyəti

göndərdi (478, s.47; 587, s.282). Qəti olaraq Səfəvi dövlətini aradan

qaldırmaq qərarına gəlmiş Sultan Səlim Şah İsmayılın elçilərini zindana

atdırdı. 0, eyni zamanda, 1518-ci il mayın 17-də "İbrişim yasağı" adlanan

fərman verdi. Bu fərmana əsasən Səfəvi tacirləri ilə xam ipək ticarəti

qadağan edildi (534, s.61). Səfəvi dövlətinə strateji məhsullar ixracı

dayan-

216


dirildi. 1518-ci ilin avqustunda isə vaxtı ilə Venesiya və Macarıstanla

bağlanılmış sülh müqavilələrini yenilətdi (534, s.63). Səfəvi və Osmanlı

dövlətləri arasındakı münasibətlər yenidən müharibə həddinə yaxınlaşdı.

Venesiya respublikasının Nikoziyadakı canişini Alvikse d'Ar- mer

1519-cıı il iyulun 7-də Hələbdən aldığı bir məlumata əsaslanaraq, öz

hökumətinə yazırdı ki, "Böyük Türkün (yəni Sultan Səlimin - Y.M.)

ordusu Sofiyə qarşı hücuma hazırlaşır" (94, s.475, sənəd 763). Lakin

1519-cu ildə Anadolunun şərqində Şeyx Cəlalın başçılığı altında qüvvətli

qızılbaş hərəkatı başlandı. Osmanlı dövləti özünün bütün hərbi qüvvələrini

şiəlik pərdəsi altında keçən bu hərəkatı yatırtmağa yönəltdi. 1520-ci ildə

isə Sultan Səlim öldü. Beləliklə, Osmanlı qoşunlannın Səfəvi dövlətinə

yeni hücumu baş tutmadı.

Sultan Səlimin ölümü antitürkiyə cəbhəsində müəyyən canlanmaya

səbəb oldu. Osmanlı imperiyasının Avropadakı və Asiyadakı düşmənləri

ölkənin daxilindəki separatçı qüvvələrlə əlaqə yaratdılar. Belə ki, Sultan

Səlimin ölümündən dərhal sonra, Suriyada Can- berdi əl-Qəzəlinin

başçılığı ilə Osmanlı hakimiyyətinə qarşı qiyam qalxdı. Rodos hakimi

qiyamçılara odlu silahlarla yardım göstərdi (136, S.62). Bu zaman

Canberdi əl-Qəzəlinin kömək üçün Şah İsmayıla da müraciət etdiyi

məlumdur (587, s.296-297).

Bundan başqa, Misiri Osmanlı imperiyasından ayırmağa çalışan

Əhməd Paşa da Şah İsmayılla (həmçinin Roma papası və Rodos səlibçi

dövləti ilə) əlaqə yaratmağa çalışmışdı (180, s.46).

Lakin Sultan Səlimin ölümündən sonra Türkiyəyə qarşı onun

Avropa və Asiyadakı rəqibləri arasındakı canlanma, mərkəzi

hakimiyyətə qarşı daxildə baş verən qiyamlar düşmənlərin istədiyi

nəticəni vermədi. Osmanlı imperiyasının ənənəvi xarici siyasətini davam

etdirən Sultan Süleyman (1520-1566) atasının ölümündən çox keçməmiş

Macarıstana ağır zərbə vurdu və Belqradı ələ keçirdi (1521, 29 avqust).

Mərkəzi Avropa istiqamətində Osmanlı işğallarına yol açıldı. Bundan

som-a, 1521-ci il dekabrın 1-də Venesiya ilə hərbi-siyasi və ticarət

müqaviləsi bağlayaraq (587, s.75) onu bitə-

217

Yaqub Mahmudov.

rəfləşdirən Sultan Süleyman 300 gəmilik (509, s.159) qüvvətli donanma*

ilə Rodosu fəth etdi (1522, 20 dekabr). Bununla, Avropa və Asiya

dövlətlərinin antitürkiyə blokunun daha bir fəal iştirakçısı aradan

qaldırıldı. Yeni sultanın bu ilk hərbi müvəffəqiyyətləri Türkiyəyə qarşı

beynəlxalq münasibətləri yenidən canlandırdı.

Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl bu dəfə bilavasitə Osmanlı hücumu

təhlükəsinə məruz qalan və Osmanlı imperiyası ilə hərbi-siyasi

toqquşmalar dövrünə qədəm qoyan Almaniya imperiyasına müraciət etdi

(268, s.54-55). Şah İsmayıl əslən Livanlı maroni keşişi olan və Səfəvi

sarayına göndərilən Macarıstan elçisi Frater Petrus de Monte ilə 1523-cü

ilin avqustunda imperator V Karla məktub** göndərdi (443, s.l40, 142;

615, s.288-291; 616, s.234-238; 459, S.56; 557, s.88-89). O, Almaniya

imperatorunu yazda - aprel ayında həm qərbdən - Avropadan, həm də

şərqdən - Asiyadan Osmanlı imperiyasına qarşı birgə müharibəyə

başlamağa və bu müharibəni qələbəyə qədər davam etdirməyə çağırırdı

(443, s.140; 615, s.288;616, S.234).

Maraqlıdır ki, Səfəvi hökmdarı Qərb dövlətləri arasındakı ixtilaflar

barədə də yaxşı məlumata malik idi və həmin məktubunda onları ümumi

düşmənə qarşı birləşməyə çağırırdı. Şah İsmayıl V Karla yazırdı ki,

bizim məlumatımıza görə "xristian hakimləri bir- birilə vuruşurlar. Bu,

çox təəccüblüdür. Çünki onların öz aralarında didişməsi ümumi düşməni

cəsarətləndirər. Buna görə də mən Macarıstan kralına yazdım ki, Avropa

hökmdarları ilə düşmənçilikdən əl çəksin" (443, s.l40; 615, s.289; 616,

s.235).

Şah İsmayılın haqqında bəhs olunan məktubu göstərir ki, o,

Macanstandan başqa Luzitaniya kralı ilə əlaqə saxlayır, V Karlla

* Rodosu mühasirə edən bu türk gəmilərinin 150-ni Sultan Səlim hazırlatmışdı.

** Şah İsmayılın V Karla yazdığı həmin məktubun və V Karlın Şah İsmayıla cavab məktubunun rus dilinə çevrilmiş mətnini O.Ə.Əfəndiyev özünün "XVI əsrin əvvəlində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması" (Bakı, 1961) adlı monoqrafiyasına əlavə etmişdir. Bax: O.Ə.Əfəndiyev. Göstərilən əsəri, səh. 140-142.

218


bundan əvvəl də məktublaşırmış*. Səfəvi holaudarı Almaniya

imperatoruna qəti şəkildə bildirirdi ki, vəd olunmuş vaxtda hərəkətə

gəlsin. Çünki yollar təhlükəli olduğundan ona təkrarən səfir və ya məktub

vasitəsilə müraciət edə bilməyəcəkdir.

Lakin Şah İsmayıl gözlədiyinin əksinə olaraq, Almaniya imperatoru

ona tezliklə, həm də konlaet cavab vemıədi. Çünki bu zaman Almaniya

imperiyası ilə Fransa arasında İtaliyanı ələ keçirmək üstündə uzun sürən

müharibələr (1494-1559) davam etməkdə idi. Yalnız həmin müharibənin

gedişində Almaniyanın xeyrinə dönüş yarandıqdan sonra, daha doğnısu,

1525-ci il fevralın 24-də Pavia yaxınlığında Fransa kralı I Fransisk ağır

məğlubiyyətə uğradılaraq əsir alındıqdan sonra, V Kari 1525-ci il

avqustun 25-də Şah İsmayılın məktubuna cavab yazdı.

Almaniya imperatorunun məktubundan aydın olur ki, o. Şah

İsmayıla yazdığı cavab məktubunu elə həmin Səfəvi elçisi ilə də geri yola

salmışdı (443, s.l42; 615, s.291; 616, s.237). V Kari həmin məktubunda

Səfəvi hökmdarının məktubuna gec cavab verməsini müxtəlif səbəblərlə,

hətta "bərk xəstə olması" ilə əsaslandırmağa çalışır, əsas səbəbdən -

Almaniyanın əsas diqqəti Fransaya qarşı müharibəyə yönəltməsindən isə

lazımınca bəhs etmir. İmperator V Kari, bu zaman .Almaniya-Osmanlı

ziddİ3^ətləri kəskinləşdiyindən Şah İsmayıla yazırdı ki, artıq "bizim

müştərək düşmənimiz olan türklərə qarşı birgə vuruşmaqdan başqa bir

işimiz qalmamışdır" (443, S.142; 615, s.291; 616, s.237).

Şah İsmayılın məktubu kimi, V Karlın məktubundan da məlum olur

ki, Səfəvi dövləti ilə Almaniya arasında bundan əvvəl də diplomatik

əlaqə vannış. Digər tərəfdən, Almaniya imperatom həmin məktubu

yazdığı zaman, artıq Şah İsmayılın ölüm xəbəri Almaniya sarayına

çatmışdı. Çünki V Kari yuxarıdakı məktubunda Səfəvi

* Luzitaniya ysqin ki, İspaniyaya işarədir. Çünki Pireney yanmadasında yaşamış qədim tayfalardan biri plan luzitanlarııı adı ilə bu ərazi Roma dövründə Luzitaniya da adlanırdı. Şah İsmayıl həmin adı, bizcə, Portuqaliya ilə əlaqədar işlədə bilməzdi. Çünki Portuqaliya ilə Səfəvi dövləti arasında o zaman geniş əlaqə yarandığından bu dövlətin adı Şah İsmayıla yaxşı tanış olmalı idi.

219

Yaqub Mahmudov_

hökmdarına müraciətlə yazırdı ki, "hətta, eşitmişik ki, ... vəfat edibsiniz.

Ümid edirəm ki, bu, şayiədən başqa bir şey deyildir" (443, S.142; 615,

s.291; 616, s.237). Lakin məlum olduğu kimi, V Karlın həmin məktubu

Səfəvi sarayına yola salınarkən, artıq Şah İsmayıl sağ deyildi*.

Beləliklə, Çaldıran döyüşü ərəfəsində olduğu kimi, bu vuruşmadan

sonra da Səfəvi dövlətinin Qərbi Avropa ölkələri ilə vahid cəbhədə, həm

də eyni zamanda hücumla Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini

parçalayıb məğlub etmək siyasəti baş tutmadı. Qərbi Avropa dövlətləri

bəhs etdiyimiz dövrdə Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə birləşə

bilməzdilər. Çünki Avropanın iki ən qüdrətli dövləti - Almaniya

imperiyası (o cümlədən İspaniya) və Fransa öz aralarında İtaliya üstündə

müharibəni davam etdirməkdə idilər. İtaliya dövlətləri isə bu ilci

qüvvətli rəqibə qarşı öz müstəqilliklərini qoruyub saxlamaq uğrunda

mübarizə aparırdılar.

Osmanlı imperiyasının qərbdəki ən qüvvətli rəqiblərindən biri olan

Venesiya respublikası Hind okeanında möhkəmlənməkdə olan

Portuqaliyaya qarşı Türkiyə ilə yaxınlaşmağa başlamışdı. Venesiya

1521-ci ilin dekabrında Türkiyə ilə müqavilə bağlayaraq özünün Şərq

ticarətini nizama salmışdı.

Macarıstan krallığına gəldikdə. Sultan Süleyman Belqrad qələbəsi

ilə (29.8.1521) bu dövləti hərbi iqtidardan salmışdı.

Bundan başqa, Avropada genişlənməkdə olan Refonnasiya hərəkatı,

artıq, xristian dünyasını iki cəbhəyə parçalamışdı. Roma papası,

Almaniya imperatoru və başqa Avropa hakimlərinin başı, həm də

reformasiya hərəkatına qarışmışdı.

Məhz buna görə də. Qərb dövlətləri bu zaman Səfəvi dövləti ilə

Türkiyə əleyhinə danışıqlar apararkən, əslində, Osmanlı impe-

* Çaldıran döyüşündən sonra, 1521-ci ildə Şah İsmayılın Moskvaya da elçi göndəmıəsi və Böyük Moskva knyazından "çoxlu top, toptökən ustalar və geyim-zireh alması" barədə də məlumat vardır. Lakin bu məlumatı ilk mənbələr təsdiq etmir (146, s. 36).

220


riyasını bu dövlətin əli ilə məğlub etməyə, heç olmasa müəyyən müddətə

də olsa, Türkiyənin zərbəsini özlərindən uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Bu

isə Osmanlı imperiyasına özünün, demək olar, bütün hərbi-iqtisadi

potensialını Şərq ölkələri ilə əlaqədar işğalçılıq planlarını həyata

keçirməyə yönəltmək imkanı verdi*. Nəticədə Sultan Səlim Səfəvilər

dövlətinə ağır zərbə vurdu, Məmlük sultanlığını aradan qaldırıb Suriya,

Fələstin, Livan, Misir və Hicazı ələ keçirdi. Şimali Afrikada

möhkəmləndi. Qərb dövlətləri Osmanlı imperiyasının daha da

möhkəmlənməsi kimi real tarixi fakt qarşısında qaldılar.

* Avropa dövlətlərinin bu siyasəti Qərb tarixçilərinin də diqqətini cəlb etməkdədir. Məsələn, C . K o u n d e r s i n redaktorluğu ilə Nyu-Cersidə nəşr olunmuş "Avropa işğalları dövründə müsəlman dünyası" kitabında göstərilir ki, Avropa cəbhəsində passivlik göstərilməsi Sultan Səlimə bütün hərbi qüvvələrini Sələvilərə və məmlüklərə qarşı çevirmək imkanı verdi (578, s. 47).

221

Yacmb Mahmudov-

V FƏ S İL SƏFƏVİ DÖVLƏTİ VƏ XVI YÜZİLLİKDƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR

1. SƏFƏVİ DÖVLƏTİ VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR (XVI

yüzilliyin 30-50-ci illəri)

XVI əsrin 20-cı illərindən başlayaraq Osmanlı işğalları daha da

genişləndi. Bunun üçün həm Asiyada, həm də Avropada əlverişli

beynəlxalq vəziyyət yaranmışdı.

Osmanlı imperiyasının şərqdəki rəqibi olan Səfəvi dövləti artıq onun

üçün əvvəlki kimi qorxunc təhlükə deyildi. Çaldıran vumş- masında

(23.VIII.1514) ağır zərbə alan Səfəvi dövləti Şah I İsmayılın ölümündən

(1524) sonra daha da zəifləmişdi. İqtisadi tənəzzül dərinləşməkdə idi.

Qara dəniz, Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı vasitəsilə xarici

ticarət əlaqələrinin kəskin surətdə pisləşməsi ölkənin iqtisadi vəziyyətinə

olduqca mənfi təsir göstərirdi. Bundan əlavə. Şah İsmayıldan sonra

hakimiyyətə gələn oğlu azyaşlı Təhmasib Mirzənin (1524—1576)

təcrübəsizliyindən istifadə edən qızılbaş tayfa başçıları mərkəzi

hakimiyyətdə möhkəmlənmək üstündə silahlı mübarizəyə qalxmışdılar.

Səfəvi dövləti təqribən on ilə qədər davam edən (1524—1534) vətəndaş

müharibələri dövrünə qədəm qoymuşdu (444, s.69-74; 367, s.263-264).

Qərbi Avropaya gəldikdə, o zaman burada Almaniya imperiyası (o

cümlədən İspaniya) ilə Fransa arasında İtaliyanı ələ keçinnək üstündə

tarixdə İtaliya müharibələri (1494—1559) adlanan müharibələr gedirdi.

Başqa sözlə, qərbdə Osmanlı imperiyasına qarşı dura biləcək üç böyük

ölkənin - Almaniya, İspaniya və Fransanın başı İtaliya probleminə

qarışmışdı.

İtaliya dövlətləri isə, göründüyü kimi, bu dövrdə, əsasən. Osmanlı

imperiyasına qarşı deyil, Almaniya-Fransa təcavüzünə qarşı öz

müstəqilliklərini qoruyub saxlamaq uğnında mübarizə aparırdı-

222


lar. Bəzi İtaliya dövlətləri, hətta, bu mübarizədə Osmanlı imperiyasının

hərbi yardımına ümid bəsləyirdilər.

Balkan yarımadasının, ümumiyyətlə Şərqi Avropanın pravoslav

əhalisinin Roma papalarının katolikləşdirmə siyasətindən və yerli

feodalların amansız zülmündən narazılığı da Osmanlı imperiyasının

hərbi uğurlarına əlverişli şərait yaradırdı*.

Bundan başqa. Osmanlı dövləti öz hərbi planlarını həyata keçirmək

üçün XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Avropada genişlənməkdə olan

Reformasiya hərəkatından da istifadə edirdi. Sultan Süleyman Qanuni

Roma papasına və Avropanın katolik monarxla- rına qarşı Almaniyada

lüterçiləri, Niderlandda gözləri, Fransada hugenotları, İspaniyada

moriskləri müdafiə edirdi (180, s. 18-20, 59, 74; 536, s.37).

Beləliklə, Avropada və Asiyada yaranmış bu əlverişli beynəlxalq

şəraitdən istifadə edən Osmanlı imperiyası XVI əsrin 20-ci illərində yeni,

daha geniş hərbi əməliyyatlar dövrünə qədəm qoydu.

Yavuz Səlimin ölümündən sonra taxta çıxan Sultan Süleyman

Qanuni (1520-1566) Belqradı (1521) və Rodosu (1522) fəth etdikdən

sonra Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrini Macans- tan

krallığına qarşı yeritdi. 1526-cı il avqustun 29-da baş venniş Mohaç

vumşmasmda macar laah II Layoşun hərbi qüvvələri (habelə ona kömək

edən alman, polyak, çex, italyan və ispan səlibçi dəstələri) darmadağın

edildi və Macarıstanın paytaxtı Buda şəhəri Osmanlı qoşunlarının əlinə

keçdi (142, s.63; 347, s.28; 355, s.59; 208, S.15; 356, s.147; 587,

s.311-314; 478, s.115-116; 454, s.214; 487, S.119; 509, s.160).

Macarıstanın dövlət müstəqilliyinə son qoyuldu. Bununla da Mərkəzi

Avropa istiqamətində Osmanlı işğalla- nna yol açılmış oldu.

Osmanlı imperiyasının Macarıstanda möhkəmlənməsi

Avstriya-Türkiyə və Almaniya-Türkiyə ziddiyyətlərini kəskinləşdirdi.

Avstriya hersoqu Ferdinand Mohaç VLiruşmasmda həlak olmuş ma-

* Osmanlı imperiyasının hərbi uğurlarında osmanofilliyin və ya türkofilliyin rolu haqqında hax: 356, s. 47-53; 180, s. 17-22.

223

Yaqub Mahmudov^

car kralı IT Layoşla qohumluğunu* əsas tutaraq Macarıstan taxtına

krallıq iddiası irəli sürdü və kömək üçün qardaşına - Almaniya

imperatoru V Karla müraciət etdi. Avropada Türkiyəyə qarşı yeni hərbi

ittifaq yarandı.

1529-cu il mayın 10-da Sultan Süleymanın 250 min nəfərlik ordusu

Almaniya-Avstriya blokuna qarşı İstanbuldan yürüşə çıxdı (587,

s.316-317; 478, s.l29). Ferdinandm başçılıq etdiyi Avstriya- Almaniya

hərbi qüvvələri Osmanlı qoşunları ilə açıq toqquşmaya cəsarət etmədən

geri çəkildilər. Bununla Sultan Süleymanın Avstriya-Almaniya hərbi

qüvvələrini açıq vuruşmada darmadağın etmək planı baş tutmadı.

Osmanlı hərbi qüvvələri yenidən Macarıstan ərazisini ələ keçirdilər və

1529-cu il sentyabrın 22-də Avstriya ərazisinə daxil oldular. Sentyabrın

27-də Vyana mühasirəyə alındı (142, S.63; 478, s.137-138; 587,

s.317-318; 578, s.26; 487, s.l21; 509, S.161; 486, s.l 15). Lakin

soyuqların düşməsilə Avstriya əməliyyatı istənilən nəticəni vennədi.

Oktyabrın 14-də, 17 günlük mühasirədən sonra Vyananı ala bilməyən

Osmanlı qoşunları Avstriya ərazisindən geri çəkildi.

Ferdinand Habsburq yenidən Macarıstan taxtını ələ keçirmək üçün

fəal mübarizəyə başladı. İtaliya müharibələrində yaranmış müvəqqəti

fasilədən (1529-cu il Kambre sülhü) istifadə edən Almaniya imperatoru

V Kari da öz hərbi qüvvələrinin başında qardaşı Ferdinandm köməyinə

gəldi. Bu isə Osmanlı imperiyası ilə Avstriya-Almaniya blolcu arasında

yeni müharibəyə səbəb oldu.

1532-ci il aprelin 25-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi Osmanlı

qoşunları yenidən Avstriya səfərinə çıxdı. Lakin türk ordusu əvvəlki

kimi, yenə Avstriya-Almaniya hərbi qüvvələrini açıq döyüşdə yaxalaya

bilmədi. Osmanlı imperiyasına müqavimət hərəkatının genişləndiyi

şəraitdə və qışın yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq Sultan Süleymanın

hərbi qüvvələri yenidən Avstriya ərazisini tərk etməli oldu.

* Avstriya hersoqu Ferdinandla Macarıstan kralı II Layoş bir-birinin bacılarına evlənmişdilər.

224


idi. Başqa sözlə, Osmanlı imperiyası İran körfəzi və Xəzər hövzəsini öz

nəzarəti altına almağa, bununla xam ipək və ədviyyat problemini

birdəfəlik həll etməyə, geniş mənada isə Avropa-Şərq tiea- rətində

vasitəçiliyi tamamilə öz əlinə keçirməyə çalışırdı. Bu, Osmanlı

imperiyasının iqtisadi və hərbi-siyasi qüdrətinin daha da artmasında

mühüm rol oynaya bilərdi.

Göründüyü kimi, XVI əsrin 30-cu illərində İran körfəzində

hegemonluğu ələ keçirmək üstündə Osmanlı-Portuqaliya ziddiyyətləri

kəskinləşməkdə idi“^.

Portuqaliya müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizədə aciz qalan İran

körfəzinin xırda feodal əmirlikləri, habelə Hindistan hakimləri ardı-arası

kəsilmədən hərbi yardım üçün Osmanlı sultanına müraciət edirdilər (180,

s.51, 89). M.S.İvanovun düzgün olaraq göstərdiyi kimi, Məmlük

sultanlığının süqutundan sonra İran körfəzi müsəlmanlarının yeganə

ümidgahı Osmanlı imperiyası idi (180, s.51).

Səfəvi dövlətinə gəldikdə, hələ 1515-ci ildə Türkiyəyə qarşı

Portuqaliya ilə ittifaqa girən bu dövlət Şah Təhmasibin hakimiyyəti

illərində də həmin siyasəti davam etdirir, Portuqaliyanın İran körfəzində

möhkəmlənməsinə əngəl törətmirdi. Bu isə İran körfəzində yerləşən

müsəlman dövlətlərinin, həmçinin Hindistan hakimlərinin Səfəvi

dövlətindən uzaqlaşıb Osmanlı imperiyası ilə yaxınlaşmasına səbəb

olmuşdu. Əgər Səfəvilər Osmanlı imperiyası kimi qüvvətli rəqibdən

ehtiyat etməsəydilər, Portuqaliyanın İran körfəzində möhkəmlənməsinin

qarşısını ala biləcək ən real qüvvə bu dövlət idi, yəni Səfəvi dövləti idi. *

* Osmanlı imperiyası Portuqaliyanın Hind okeanında, o cümlədən İran körfəzində möhkəmlənməsinə qar.şı hələ XVI əsrin lap əvvəlində - Hindistana dəniz yolunun kəşfindən az sonra mübarizə aparmağa başlamışdı. Məsələn, 1511-ci ildə Sultan Bəyazid Portuqaliyaya qarşı Misir sultanlığına hərbi yardım olaraq odlu silah və başqa hərbi ləvazimat vennişdi (180, s.26). Yavuz Səlimin Misiri fəth etməsindən (1517) sonra Türkiyənin Qırmızı dəniz hövzəsində möhkəmlənməsi nəticəsində Osmanlı-Portuqaliya ziddiyyətləri daha da dərinləşmişdi. Osmanlı sarayında Süveyş kanalını bəıpa edib türk donanmasını Qınnızı dənizə, oradan da Hind okeanına keçirmək və ya Qırmızı dənizdə əlahiddə Osmanlı donanması yaratmaq barədə müxtəlif layihələr müzakirə olunmaqda idi (180, s. 88).

227

Yaqub Mahmudov_

Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin daim müharibə həddində olması

Qərbi Avropanın müstəmləkəçi dövlətlərinin, o cümlədən Portuqaliyanın

İran körfəzində möhkəmlənməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı.

Osmanlı imperiyası Avstriya ilə "əbədi sülh" (22.VI.1533-CÜ il)

bağladıqdan 4 ay sonra - 1533-cü il oktyabrın 21-də Səfəvi dövlətinə

qarşı hərbi əməliyyat kampaniyasına başladı. Müharibədə əsas məqsəd

iki dövlət arasındakı sərhəd münaqişəsindən istifadə edərək əvvəlcə

Bağdad daxil olmaqla Ərəb İraqını ələ keçinnək və İran körfəzinə yol

açmaq, bundan sonra isə hərbi əməliyyatı davam etdirib Səfəvi dövlətini

qəti məğlubiyyətə uğratmaq idi.

Səfəvi lərə qarşı yürüşə başlayan Osmanlı qoşunlarına baş vəzir

İbrahim paşa başçılıq edirdi. Qışı Hələbdə keçirib 1534-cü il mayın

14-də Diyarbəkrə yetişən İbrahim paşa bir aya qədər burada qalıb hərbi

hazırlıqlarını tamamilə başa çatdırdıqdan sonra - 1534-cü ilin iyununda

Səfəvi dövlətinə qarşı müharibəyə başladı. Elə bu zaman - 1534-cü il

iyunun 11-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi əsas qüvvələr də

İstanbuldan Səfevilərə qarşı hərbi yürüşə çıxdı.

İbrahim paşanın başçılıq etdiyi türk qoşunları, əvvəlcədən nəzərdə

tutulduğunun əksinə olaraq, Diyarbəki'dən Bağdada deyil, Təbrizə doğru

hücuma keçdilər (43, s.9-10; 478, s.l64). Çünld bu zaman Səfəvi

qoşunları Şeybanilərə qarşı Xorasanda hərbi əməliyyat aparırdılar.

1534-cü il iyulun 11-də Səfəvi dövlətinin paytaxtı Təbriz Osmanlı

qoşunlarına təslim oldu; i)oılun 13-də türk qoşunlan şəhərə daxil oldu

(43, s.ll; 487, s.l23; 478, s.166; 587, s.338). Elə bu zaman Şiı-vanşah 11

Sultan Xəlil və Gilan hakimi Əmir Dübac (Müzəffər xan) da Osmanlı

asıhlığım qəbul etdilər (478, s.170; 587, s.338; 535, s.143-146).

Osmanlıların Azərbaycana hücum xəbərini aldıqdan sonra sürətlə

Xorasandan Qəzvinə, oradan da Abxara yetişən Şah Təhmasib Türkiyə

hərbi qüvvələri ilə açıq döyüşə girməyə cəsarət etmədi.

1534-cü il sentyabrın 28-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi əsas

Osmanlı qüvvələri Təbrizə daxil oldu (43, s.l3; 478, s.l69;

228


Avropada hərbi əməliyyatların dayandırılmasında Şərqi Anadoluda

genişlənməkdə olan Qələndər üsyanı (1526-1527) (347, s.34; 355, S.62;

587, s.334-335) da az rol oynamadı.

Beləliklə, müharibənin uzanması tərəflərdən heç biri üçün əlverişli

deyildi. Osmanlı sultanı özünün Şərqlə əlaqədar işğalçılıq planlanm

həyata keçirməyə tələsirdi. V Kari isə Fransaya qarşı İtaliya

müharibələrini yarımçıq qoyub gəlmişdi, arxasından narahat idi. Odur ki,

tərəflər arasında başlanmış danışıqlar 1533-cü il iyunun 22-də İstanbulda

"əbədi sülh" müqaviləsi bağlanması ilə sona yetdi; Macarıstan ərazisi,

faktiki olaraq, iki dövlət arasında bölüşdürüldü (142, s.63-64; 509, s.162;

478, s. 157-158; 587, s.323; 347, S.28; 208, s.l5; 356, s. 165-166; 180,

s.52).

1533-cü ildə Osmanlı imperiyası Polşa ilə də "əbədi sülh" bağladı

(478, s. 155-156; 356, S.167).

Bununla, XVI əsrin 30-cu illərinin başlanğıcında Osmanlı

imperiyasının Asiya ilə əlaqədar işğalçılıq planlarının həyata keçirilməsi

üçün Avropa cəbhəsində çox əlverişli şərait yarandı; Almaniya

imperiyası (o cümlədən İspaniya), Fransa və İtaliya dövlətlərinin başı,

əvvəlki kimi, İtaliya müharibələrinə qanşmışdı. Macarıstan feodal dövləti

aradan qaldırılmış. Osmanlı imperiyası üçün arxadan az-çox təhlükə

törədə biləcək Avstriya və Polşa isə "əbədi sülh" müqavilələri ilə

bitərəfləşdirilmişdilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrin 30-cu illərində Osmanlı

imperiyasının Şərq siyasəti daha artıq qlobal xarakter almağa başlamışdı.

Bu, hər şeydən əvvəl, onunla əlaqədar idi ki, Avropadan Hindistana dəniz

yolunun kəşfi (1498) və Portuqaliyanın Hind okeanı hövzəsində

möhkəmlənməsi Osmanlı imperiyasının da iqtisadi mənafeyinə ağır

zərbə vururdu. Çünki XV əsrin ortalarından başlayaraq Osmanlı

sultanlarının xarici siyasəti mahiyyətcə Avropa-Asiya ticarət

əlaqələrində vasitəçiliyi ələ keçirməyə yönəlmişdi. XV əsrin II yarısı və

XVI əsrin əvvəllərində Sultan II Mehmed (1451-1481) və Yavuz Səlimin

(1512-1520) apardıqlan müharibələr nəticəsində Cənubi Qafqaz, İran,

Orta Asiya, Çin, Hindistan, İran körfəzi və Cənubi Ərəbistanı Aralıq

dənizi və Qara dəniz sa-

225

Yaqub Mahmudov^

hilləri ilə əlaqələndirən bütün beynəlxalq karvan yollarının son

məntəqələri Osmanlı imperiyasının əlinə keçmişdi. Sultan Süleymanın

Macarıstanı məğlub edib Belqradı (1521) və Budam (1526) ələ

keçirməsilə Mərkəzi və Qərbi Avropa ölkələrini Şərqlə əlaqələndirən

məşhur İstanbul yolunun da mühüm hissəsi türklərin əlinə keçmiş,

Rodosun fəthi (1522) ilə Aralıq dənizində Osmanlı imperiyasının

mövqeyi daha da möhkəmlənmişdi.

Bununla belə, Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində beynəlxalq ticarət

yollarının dəyişməsi Osmanlı imperiyasının strateji mövqeyinə ağır

zərbə vurdu. Osmanlı işğallarının nəticələri öz əhəmiyyətini itirməyə

başlamışdı. Başqa sözlə, Hindistana dəniz yolunun kəşfi, Avropa

ölkələrinin Amerika ilə əlaqələrinin genişlənməyə başlaması

özü-özlüyündə Aralıq dənizi və Qara dənizin beynəlxalq ti- carətdəki

əvvəlki mövqeyini zəiflətməyə başlamışdı.

Digər tərəfdən, Portuqaliyanın Hindistan-Avropa ədviyyat ticarətini

öz inhisarına alması, həmçinin Hörmüzdə, İran körfəzində. Ərəbistan

yanmadasınm cənubunda - Qırmızı dənizin lap girəcəyində

möhkəmlənməsi nəticəsində Hindistanı İran körfəzi və Qırmızı dəniz

vasitəsilə Aralıq dənizi sahilləri ilə əlaqələndirən karvan və su yollannın

əhəmiyyəti azalmaqda idi. Bu dövrdə Osmanlı imperiyasını

maraqlandıran başlıca məhsul - Azərbaycan və Gilan ipəyi də Avropaya

Hörmüz vasitəsilə, yəni okean yolu ilə ixrac olunmağa başlayırdı.

Osmanlı imperiyası ilə münasibətləri son dərəcə kəskin olan Səfəvi

dövləti Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrini sahmana salmaq üçün

Volqa-Xəzər yoluna və Hörmüz vasitəsilə Avropaya gedən okean yoluna

daha çox meyl göstərməyə başlamışdı.

Beləliklə, XVI əsrin 30-cu illərində Osmanlı imperiyasının Asiya ilə

əlaqədar hərbi planla.'i təkcə Səfəvi dövlətinə qarşı deyil, həm də

Portuqaliya feodal-müstəmləkə imperiyasının Hind okeanı hövzəsində

möhkəmlənməsinə qarşı yönəlmişdi. Məqsəd Portuqaliyam Hind

okeanından sıxışdırıb çıxarmaq və Səfəvi dövlətini aradan qaldırmaqla

yenidən Hind okeanı hövzəsi ölkələrinin (o cümlədən Hindistanın),

Cənubi Qafqazın, İranın, Orta Asiyanın Aralıq dənizi və Qara dəniz

sahilləri ilə ticarət əlaqələrini canlandırmaq

226


5Z7, S.339; 535, s.l47). Osmanlı sultanı qoşunlara bir həftə dinclik

verdikdən və şəhər qarət olunduqdan sonra, 1534-cü il oktyabrın 5- də

Şah Təhmasiblə qarşılaşmaq üçün Sultaniyyə istiqamətində hücumu

davam etdirdi. Oktyabrın 13-də Sultaniyyə alındı (43, s.l4; 473, S.I70).

Şah Təhmasib, qəti olaraq. Osmanlılarla açıq döyüşə girməmək qərarına

gəldi və geri çəkildi.

Səfəvi hərbi qüvvələrini təqib edən Sultan Süleyman 1534-cü il

oktyabrın 29-da Həmədanı tutdu (43, s.l4; 478, s.l72). Noyabrın 15-də

Qəsr-i Şirin ələ keçirildi (43, s.l4; 478, s.l72). Lakin Osmanlı Sultanı

Səfəvi hökmdarını açıq döyüşə cəlb edə bilmədi.

Beləliklə, Səfəvi dövlətinin hərbi qüvvələrini həlledici bir

vuruşmada darmadağın etmək və bu dövləti hərbi iqtidardan salmaq

planı uğursuzluğa düçar oldu.

Qışın yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq Osmanlı sultanı İran

ərazisində hərbi əməliyyatı dayandırdı və bütün ordusunu Bağdad

üzərinə yeritdi. Noyabrın soyuqlarında Zaqroş dağlarını aşan Osmanlı

qoşunları bərk yağışlara düşdü və böyük tələfat verdi. Qoşunun hərəkəti

və cəbbəxananın daşınması çətinləşdiyindən 100-ə pədər top arabası

yandırıldı, toplar isə Səfəvilərin əlinə keçməsin deyə torpağa basdırıldı.

Bununla belə, 1534-cü il noyabrın 28-də Bağdad alındı (478,

S.173; 535, s.l49).

Osmanlı qoşunları İran ərazisini tərk edən kimi Şah Təhmasib

Sultan Süleymanın işğal etdiyi Səfəvi torpaqlarını yenidən zəbt etdi.

1534-cü il dekabrın 9-da Təbriz yenidən Səfəvilərin əlinə keçdi (43,

s.14-15; 478, s.173; 587, s.340; 535, s.151). Osmanlılar tərəfindən

Azərbaycan valisi təyin olunmuş Üləma xan Van qalasına sığındı.

Təhmasib Van qalasını mühasirəyə alıb Türkiyə torpaqlarına hücum etdi.

Üləma xan kömək üçün Sultan Süleymana müraciət etdi.

1535-ci il aprelin 1-də Sultan Süleyman yenidən Azərbaycana

yüıüşə başladı. Osmanlı qoşunlarının Bağdaddan hərəkətə

başlamasından xəbər tutan Şah Təhmasib Van qalasının mühasirəsindən

əl çəkib geri döndü. O, 1535-ci il iyunun 21 -də Sarıqamışa - Sultan

229

Yaqub Mahmudov.

Süleymanın hərbi qərargahına elçi göndərib barışıq təklif etdi (478,

S.176). Osmanlı sultanı sülh təklifini rədd edib iyunun 24-də Marağam

(478, s.176), 30-da isə Təbrizi ələ keçirdi (478, s.176; 535, S.151).

Sultan Süleyman yenidən Səfəvi qoşunlarını təqib etmək qərarına gəldi

və iyulun 20-də Sultaniyyə istiqamətində hücuma keçdi (478, s.179).

Sultaniyyə Osmanlı qoşunlarının əlinə keçdi.

Avqustun 3-də Şah Təhmasibin elçiləri Sultaniyyəni ələ keçirmiş

Sultan Süleymana yenidən barışıq təklif etdilər. Şah Təhmasib Bağdad

da daxil olmaqla Ərəb İraqını Osmanlılara vəd edir, "Səfə- vilərin güc

qaynağı olan Azərbaycanı" Təbrizlə birlikdə geri tələb edirdi (535,

s.149, 152-153). Lakin Osmanlı sultanı bu təklifi də rədd etdi. Belə

olduqda, Səfəvi qoşunları İsfahan istiqamətində geri çəkildilər. Lakin

Osmanlı sultanı bu dəfə Səfəvi qoşunlannı təqib etmədi. Ordunun ərzacla

təchizi çətinləşmiş, döyüş intizamı pozulmuşdu. Buna görə də Sultan

Süleyman 1535-ci il avqustun 7- də öz qoşunlarına geri çəkilmək əmri

verdi. Osmanlılar avqustun 20-də Təbrizə çatdılar. Avqustun 27-də isə

İstanbula doğru hərəkətə başladılar (43, s. 15; 535, s. 153).

Türk ordusu geri çəkilən kimi Şah Təhmasibin hərbi qüvvələri

yenidən işğal olunmuş bütün Səfəvi ərazilərini ələ keçirdi. 1535-ci il

sentyabrın 23-də Van qalası da Səfəvilərin əlinə keçdi.

Beləliklə, 1533-1535-ci illər müharibəsi nəticəsində Osmanlı

imperiyası Bağdad daxil olmaqla Ərəb İraqını ələ keçirdi, İran körfəzi

rayonunda Osmanh-Portııqaliya ziddiyyətləri daha da kəskinləşdi. Lakin

bu müharibə, bütövlükdə. Osmanlı imperiyası üçün uğursuz oldu. Şah

Təhmasibin seçdiyi düzgün hərbi taktika nəticəsində qüdrətli Osmanlı

imperiyası Səfəvi ordusunu və Səfəvilərin dövlət müstəqilliyini aradan

qaldıra bilmədi. Osmanlı imperiyası canlı qüvvə və hərbi texnika sandan

ağır tələfat verdi*.

* Sultan Süleyman bu uğursuzluqda baş dəftərdar İskəndər Çələbini və baş vəzir İbrahim paşanı təqsirləncirdi. Çünki onlar əwəlcədən tərtib olunmuş hərbi planı pozaraq Bağdad istiqamətində deyil, Təbriz istiqamətində hücuma keçmişdilər. Buna görə də iskəndər Çələbi 1535-ci il martın 13-də Bağdadda, baş vəzir İbrahim paşa isə bundan bir il sonra - 1536-cı il martın 15- də İstanbulda edam olundular (478, s. 174, 189).

230


Səfəvi dövləti təqribən 2 il 3 ay ərzində Osmanlı imperiyasının

bütün zərbəsini öz üzərinə götürməldə və Sultan Süleymanın hərbi

qüvvələrinə ağır tələfat verməklə Avropada türk işğallarını xeyli

ləngitmiş oldu. Təsadüfi deyil ki, Səfəvi-Türkiyə müharibələrindən bəhs

edən türk tarixçisi T.Y.Öztuna belə qənaətə gəlir ki, bəhs olunan dövrdə,

əgər arxada Səfəvi dövləti kimi güclü bir rəqib olmasaydı, Reyn çayına

qədər Türkiyənin qarşısını heç bir qüvvə ala bilməzdi (534, s. 175).

Osmanlı imperiyasının özünün bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi

dövlətinə qarşı yönəltməsindən istifadə edən Avropa dövlətləri,

həqiqətən, Türkiyəyə qarşı bəzi hərbi uğurlar qazanmışdılar. Belə ki,

Almaniya imperatoru V Kari alman, italyan, ispan, Portuqaliya,

Niderland, Papalıq və Malta cəngavərlərindən ibarət 25 min nəfərlik bir

"səlibçi" qoşunu və Genuya admiralı Andrea Dorianın başçılıq etdiyi 500

gəmidən ibarət böyük bir donanma ilə Şimali Afrikaya hücum etmiş

(29.V.1535-21.VII.1535), bu zaman Osmanlıların əlində olan Tunisi ələ

keçirmişdi (454, s.215-221; 473, s.176-177; 566, S.60; 478, s. 175-179;

587, s.360-361).

Odur ki. Sultan Süleyman Səfəvilərlə müharibədən İstanbula dönən

kimi, dərhal özünün Avropada başlıca rəqibi olan V Karla qarşı

müharibəyə hazırlaşmağa başladı. Osmanlı imperatoru V Karlın hərbi

qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq üçün İtaliya müharibələrindən

(1494-1559) istifadə etmək, daha doğrusu, bu müharibələrdə Almaniya

imperiyasına qarşı Fransanı müdafiə etmək qərarına gəldi. 1536-cı il

fevralın 18-də iki dövlət - Osmanlı imperiyası ilə Fransa arasında ittifaq

bağlandı (582, s.l2; 534, s.283; 478, s. 182-184). Osmanlı imperiyası

ərazisində Fransaya ticarət sərbəstliyi verən bu müqavilə, eyni zamanda,

Y Kari imperiyasına qarşı yönəlmişdi. Əldə olunmuş razılığa əsasən hər

iki dövlət bu zaman İtaliya ərazisində möhkəmlənmiş Almaniya

imperiyasına qarşı eyni zamanda hərbi əməliyyata başlamalı idi.

Həqiqətən də həmin müqavilədən az sonra - 1536-cı ilin oktya-

bnnda admiral Xeyrəddin Barbarosun başçılıq etdiyi Osmanlı donanması

Cənubi İtaliya sahillərində hərbi əməliyyata başladı. 600-ə qə-

231

Yaqub Mahmudov.

dər topla silahlanmış 280 gəmidən ibarət olan bu türk donanmasının

uğurlu hərbi əməliyyatları nəticəsində Osmanlı imperiyası 1537-ci il

mayın 17-də Apuliyaya qoşun çıxartdı (478, s.190-192). Lakin Fransa

verdiyi vədin əksinə olaraq Şimali İtaliyada hərbi əməliyyata başlamadı.

Fransa öz müttəfiqi olan Osmanlı imperiyasının hərbi uğurlarından

istifadə edərək Savoyya hersoqluğunu V Karidan aldı və bununla da

Almaniya imperiyasına qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmədi.

Nəticədə Qərb dövlətlərinin birləşmiş donanmasına başçılıq edən

Genuya admiralı Andrea Doria 1537-ci il iyulun 22-də Messina

boğazında türk donanmasına qalib gələ bildi. Osmanlılar Cənubi

İtaliyada hərbi əməliyyatı dayandırmağa məcbur oldular. Qərb

dövlətlərinin türk imperiyaları ilə "dostluq" siyasətinin iç üzü bu dəfə də

açıldı. Lakin bundan yenə də nəticə çıxarılmadı.

Yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə edən Venesiya Almaniya

(İspaniya) və Papalıqla irtifaqa girib (7.V1.1538) 1538-ci ilin iyununda

Türkiyəyə qarşı müharibəyə başladı. Belə olduqda, Osmanlı imperiyası

əsas zərbəni Venesiya respublikasına qarşı çevirdi. 1538-ci il sentyabrın

28-dc Xeyrəddin Barbarosun başçılıq etdiyi Osmanlı hərbi dəniz

qüvvələri Genuya almirah Andrea Dorianın başçılıq etdiyi 302 gəmidən

ibarət olan böyük bir müttəfiq donanmasını (Venesiya,

Almaniya-İspaniya, Poıtuqaliya, Papalıq, Malta, Genuya) darmadağın

etdi (473, s. 177; 489, s.99-100; 478, s.210- 216; 587, s.363-366).

Türkiyənin quru qoşunları isə Venesiya hərbi qüvvələrini Yunanıstan və

Dalmasiya sahillərindən vurub çıxardılar. Məğlubiyyət qarşısında qalan

Venesiya öz elçiləri Pyetro Ze- no və Tommazo Kontarinini sülh

danışıqları aparmaq üçün İstanbula göndərdi. 1538-1540-cı illər

Venesiya-Türkiyə müharibəsi Osmanlı imperiyasının qələbəsi :lə sona

yetdi. İki dövlət arasında bağlanmış müqaviləyə (20.X.1540) əsasən,

müharibə zamanı Osmanlıların ələ keçirdiyi bütün ərazilər (Aralıq dənizi

adaları, Yunanıstan və Dalmasiya sahillərindəki qalalar) Türkiyənin

əlində qaldı; Venesiya Osmanlı imperiyasına 300000 dukat məbləğində

təzminat - müharibə xərci verdi (478, s.220; 587, s.367). Bununla belə,

Venesiya yenə də Osmanlı imperiyası ərazisi vasitəsilə Şərqlə tica-

232


rət əlaqələri saxlamaq hüququnu itirmədi. Lakin bunun müqabilində

antitürkiyə blokundan ayrılmalı oldu,

1533-1535-ci illər Səfəvi-Türkiyə müharibəsindən sonra Osmanlı

imperiyası ilə Portuqaliya arasında da ziddiyyətlər son dərəcə

kəskinləşdi. Məsələ burasında idi ki, Osmanlı imperiyasının Bağdadı ələ

keçirib İran körfəzi rayonunda möhkəmlənməsi Portuqaliya müstəmləkə

imperiyasının Hind okeanı və İran körfəzini öz nəzarəti altında saxlamaq

siyasətinə ağır zərbə idi. Digər tərəfdən, Avropadan Hindistana dəniz

yolu kəşf edildikdən sonra okean yolu ilə Avropa-Şərq LicarəL əlaqələı

iııiıı geııişləmnəsi Osmanlı imperiyasını ciddi narahat etməyə

başlamışdı. Çünki Şərq ölkələrinin okean yolu ilə Avropa ilə ticarət

əlaqələrinin genişlənməsi Asiya ilə Avropanı Aralıq dənizi və Qara dəniz

vasitəsilə əlaqələndirən ənənəvi karvan yollarının əhəmiyyətini azaldır,

daha doğrusu. Osmanlı imperiyasının Avropa-Asiya ticarətindəki

vasitəçilik roluna ağır zərbə vururdu. Faktiki olaraq, Osmanlı

imperiyasının Yaxın və Orta Şərqdə, Aralıq dənizi və Qara dəniz

hövzələrində həyata keçirdiyi geniş işğallar öz əhəmiyyətini itirirdi.

Odur ki, Səfəvi-Türkiyə müharibəsindən (1533-1535) dərhal sonra

Sultan Süleyman Hind okeanında Portuqaliyanın mövqeyini zəiflətmək

üçün İran körfəzi və Hind okeanı hövzəsində, o cümlədən Hindistanda

Portuqaliya müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizə aparan xırda feodal

hakimlərinə kömək etmək qərarına gəldi. 1538- ci il iyunun 13-də 100-ə

qədər topla silahlanmış təqribən 80 gəmidən ibarət olan Osmanlı

donanması Süveyş limanından - Qınnızı dəniz sahillərindən Hindistan

səfərinə çıxdı (478, s.203; 516, s.920; 587, S.381). Misir valisi Xadim

Süleyman Paşanın başçılıq etdiyi bu türk donanması həmin il iyulun

27-də Ədəni ələ keçirdi (478, S.206; 516, s.920; 587, s.381). Osmanlı

donanması bundan sonra Qucarat sahillərinə qədər irəliləsə də, Flind

okeanına yaxşı bələd olan və təcrübəli Portuqaliya hərbi dəniz qüvvələri

ilə həlledici vu- mşdan ehtiyat edib geri çəkildi.

Osmanlı imperiyasının Aralıq dənizi və Hind okeanı hövzəsində

hərbi dəniz əməliyyatları apardığı dövrdə Sultan Süleyman Krım

233

Yaqub Mahmudov.

xanı Sahib Gərayın hərbi yardımı ilə Moldaviyaya qoşun çəkdi

(8.VII.1538) (478, s.203). 1538-ci ilin sentyabrında Moldaviyanm

müstəqilliyinə son qoyuldu (478, s.209).

1540-cı ildə isə Osmanlı imperiyası ilə Avstriya arasında

Macarıstan üstündə yeni müharibələr (1540-1547) başlandı, 1541-ci il

iyunun 20-də Sultan Süleymanın başçılıq etdiyi Osmanlı qoşunları

Macarıstan ərazisində hərbi əməliyyata başladılar.

Almaniya imperatoru V Kari bu dəfə də Osmanlı hərbi qüvvələri ilə

açıq döyüşə girməyə cəsarət göstərmədi və Sultan Süleymanın başının

Macarıstanda qanşmasından istifadə edib, 1541-ci il oktyabrın 20-də 40

min nəfərlik qoşun və 516 gəmidən ibarət böyük bir hərbi qüvvə ilə

Əlcəzairə hücum etdi (473, s.l79; 478, s.229-230; 587, s.368). Buna

cavab olaraq, Xeyrəddin Barbarosun başçılıq etdiyi Osmanlı donanması

isə İtaliya və İspaniya sahillərini atəşə tutdu. Müharibə Osmanlı

imperiyasının qələbəsi ilə sona yetdi, 1547-ci il iyunun 19-da Ədirnədə

Osmanlı imperiyası ilə Avstriya-Almaniya bloku arasında sülh

müqaviləsi bağlandı. Ədimə sülhünə Papalıq, Fransa, Venesiya da

qoşuldu. Beş il müddətinə bağlanan bu müqaviləyə göra tərəflərdən heç

biri digərinə hücum etməməli idi (478, s.251-254).

Ədirnə sülhü ilə Avropa cəbhəsində təhlükəsizliyini təmin edən

Osmanlı imperiyası dərhal Səfəvi dövlətinə qarşı yeni müharibəyə

hazırlaşmağa başladı. Məsələ burasında idi ki, 1533-1535- ci illər

Səfəvi-Türkiyə müharibələri Osmanlı imperiyası üçün istənilən nəticəni

verməmişdi. Bundan əlavə, sultanın başının 1538- 1540-cı illərdə

Venesiya ilə, 1540-1547-ci, illərdə Avsti'iya-Alma- niya bloku ilə

müharibələrə qarışmasından istifadə edən Səfəvi dövləti nəinki öz

qüvvələrini yenidən bərpa edə bilmiş, hətta Şirvanşahlar dövlətinin

varlığına son qoyaraq öz ərazisini daha da genişləndirmişdi (444,

s.79-82; 367, s.265-267). Bu isə Cənubi Qafqaz ərazisi ilə, o cümlədən

Şirvanla əlaqəlar işğalçılıq planlanna malik olan Osmanlı imperiyasını

çox narazı salmışdı. Elə buna görə də Şirvanın müstəqilliyini bərpa

etmək məqsədilə qaldırdığı qiyam məğlubiyyətə uğradıqdan sonra

Qıpçaq düzü-Azov-Krım-Qara

234


dəniz yolu ilə Türkiyəyə qaçan (1547) keçmiş Şirvan bəylərbəyisi Əlqas

Mirzə (Şah Təhmasibin qardaşı) İstanbulda böyük təmtəraqla qarşılandı.

Təkcə Sultan Süleyman və onun ai'vadı Hürrəm Sultanın ona verdikləri

bəxşişlərin dəyəri 10 min qızıldan çox idi (478, s.254-255).

1548-ci il martın 29-da Sultan Süleyman imperiyanın bütün hərbi

qüvvələrinin başında İstanbuldan Səfəvi dövlətinə qarşı növbəti hərbi

səfərə çıxdı. Səfəvilərə qarşı hərbi əməliyyata başlayan Osmanlı

qoşunlarının sərkərdələrindən biri də Əlqas Mirzə idi. Bundan başqa,

Sultan Süleyman İstanbula qaçmış keçmiş Şii"vanşah Dərbəndilər

sülaləsinin nümayəndələrindən biri olan Bürhan Mirzəni də Qara dəniz

vasitəsilə Azərbaycana yola saldı (43, s.l9; 478, S.256). Lakin Şah

Təhmasib bu dəfə də Osmanlı qoşunları ilə açıq döyüşə girmədi.

Səfəvilər Osmanlı qoşunlarının hərəkət edəcəyi yerlərdəki bütün ərzaq

ehtiyatlarını məhv etdilər; kəhrizlər dolduruldu, mal-qara İranın

içərilərinə sürüldü. Səfəvi qoşunları Təbrizi tərk etdilər.

1548-ci il martın 29-da Sultan Süleyman Osmanlı imperiyasının

bütün hərbi qüvvələrinin başında İstanbuldan Səfəvi dövlətinə qarşı yeni

- ikinci hərbi səfərə başladı. Anadoluda hərbi hazırlıqlarını

tamamladıqdan sonra Osmanlı qoşunları Səfəvi sərhədlərini keçdilər.

1548-ci il iyulun 21-də Xoy, bundan bir həftə sonra - iyulun 27-də isə

Təbriz Türkiyə qoşunlarının əlinə keçdi. Lakin Osmanlı sultanı bu dəfə

də Şah Təhmasibin hərbi qüvvələrini açıq döyüşdə yaxalaya bilmədi və

beləliklə, onun Səfəvi dövlətini qəti məğlubiyyətə uğratmaq planı yenə

də baş tutmadı.

Ərzaq qıtlığı, Səfəvi hərbi qüvvələrinin gözlənilməz hücumları,

yerli əhalinin Osmanlılara qarşı narazılığının getdikcə artması və

qoşunda döyüş intizamının pozulması nəticəsində Sultan Süleyman

Təbrizi tərk etməyə məcbur oldu. Geri çəkilməkdə olan Osmanlı

qoşunları 1548-ci il avqustun 25-də Van qalasını ələ keçirdi. Qışın

yaxınlaşması ilə Sultan Süleyman özünün əsas hərbi qüvvələrini

Anadoluya keçirdi. Əlqas Mirzə və Üləma bəyin Səfəvilərə qarşı

apardığı ara-sıra hərbi əməliyyatlar isə heç bir nəticə vermədi.

235

Yaqub Mahmuäov_

Şah Təhmasib işğal olunmuş Səfəvi torpaqlarını yenidən ələ keçirdi.

Osmanlı sultanının 1549-cu ilin baharında Səfəvi dövlətinə qarşı

müharibəni davam etdirmək niyyəti də baş tutmadı. 1548- 1549-cu illər

Səfəvi-Türkiyə müharibəsi nəticəsində, faktiki olaraq, ancaq Van

qalasını ələ keçirə bilən Sultan Süleyman 1549-cu il oktyabnn 5-də

Diyarbəkrdən İstanbula döndü (1548-1549-cu illər Səfəvi-Osmanlı

müharibəsi haqqında geniş məlumat üçün bax: 587, S.348; 535, s.

158-163; 478, s.255-262). Bu isə Səfəvi hərbi qüvvələrinin daha da

fəallaşmasına səbəb oldu. Şah Təhmasibin qoşunları Türkiyə sərhəddini

keçərək Şərqi Anadoluda bir sıra uğurlu hərbi əməliyyatlar apardılar

(444, s.92-94; 478, s.265-266).

Osmanlı imperiyası 1548-1549-cu illərdə Səfəvi dövləti ilə

müharibə edərkən, eyni zamanda, Hind okeanı və İran körfəzində

Portuqaliyaya qarşı hərbi əməliyyatlan da genişləndinnişdi. Bir-birinin

ardınca məşhur Osmanlı admiralları Piri Rəis, Murab Rəis və Sidi Əli

Rəisin başçılıq etdikləri bu əməliyyatlardan əsas məqsəd Portuqaliyanı

İran körfəzi və Hind okeanından sıxışdırıb çıxarmaqla Hindistandan

Ədən - Qırmızı dəniz yolu ilə və Hörmüz-İran körfəzi vasitəsilə Aralıq

dənizi sahillərinə gələn ənənəvi ticarət yollarını nəzarət altına almaq idi

(geniş məlumat üçün bax: 516, S.920; 473, s.l79; 587, s.385-389; 478,

s.271-289).

Turqut Rəisin başçılıq etdiyi digər Osmanlı donanması isə Fransa ilə

bağlanmış müqaviləyə (İstanbul, 1.II. 1553) əsasən. Aralıq dənizində

Almaniya-İspaniya blokuna qarşı hərbi əməliyyat aparırdı (478,

s.277-278; 473, s. 179-180). Türk donanmasının Neapol yaxınlığında.

Siciliya və Korsika sahillərində qazandığı qələbələr Avropada Osmanlı

imperiyası əleyhinə danışıqlarda yenidən canlanma əmələ gətirmişdi.

Bununla belə. Osmanlı imperiyasının Səfəvilər dövlətini və

Portuqaliyanı məğlub edəıək Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən İran

körfəzində, habelə Hind okeanı hövzəsində möhkəmlənmək siyasəti

iflasa uğramaqda idi. 1548-1549-cu illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi

kimi, 1547-ci ildən başlayaraq Hind okeanı və İran körfəzində aparılan

dəniz döyüşləri də Türkiyə üçün istənilən nəticəni

236


vermədi. Admiral Piri Rəisin Hörmüzü almaq və Portuqaliyanı tran

körfəzindən sıxışdırıb çıxarmaq üçün göstərdiyi cəhdlər boşa çıxdı. Bu

uğursuzluğa görə görkəmli dəniz sərkərdəsi canı ilə vidalaşmalı oldu -

sultanın göstərişi ilə edam olundu (587, s.385-386; 478, S.272). İran

körfəzinə, yuxarıda göstərildiyi kimi, əvvəlcə Murad Rəisin, sonra isə

Sidi Əli Rəisin başçılığı ilə yeni qüvvələr yeridildi.

İran körfəzi rayonunda Osmanlı-Portuqaliya hərbi əməliyyatlarının

genişləndiyi bir dövrdə Sultan Süleyman Səfəvi dövlətinə qarşı yeni - say

hesabı ilə üçüncü hərbi səfərə başlamaq qəranna gəldi. 1553-cü il

avqustun 28-də Sultan Süleyman imperiyanın əsas hərbi qüvvələrini

boğazlardan Kiçik Asiyaya keçirdi. Qışı Hələbdə keçirən sultan 1554-cü

il aprelin 9-da Səfəvi dövlətinə qarşı yürüşə başladı. 1554-cü ilin

mayında Diyarbəkrdə öz hərbi hazırlıqlannı tamamilə başa çatdıran

Osmanlı qoşunları Səfəvi sərhədlərini keçdilər.

Səfəvi hökmdarı Şah Təhmasib Osmanlılara qarşı yenə də ənənəvi

taktikaya əl atdı: o, güclü düşmənlə açıq döyüşə girməyib, onu ölkənin

içərisinə buraxdı. Osmanlı ordusu 1554-cü il iyulun 5-də Qarsa yetişdi.

Sultan Süleyman Yavuz - Şah İsmayıl tarixçəsini təkrar edərək,

təhqiramiz məktublarla Səfəvi hökmdanm açıq döyüşə cəlb etməyə

çalışsa da, bu bir nəticə vermədi. İyulun 18-də İrəvan, 26-da Qarabağ,

28-də isə Naxçıvan ələ keçirildi. Ölkənin içərilərinə doğru çəkilən Səfəvi

qoşunlarını Sultan Hüseyn bəyin başçılıq etdiyi Osmanlı hərbi qüvvələri

təqib etdi. Osmanlı ordusu 1554-cü il avqustun 2-də Həmzə Sultanın

başçılıq etdiyi Səfəvi qo- şunlannı Təxti-Süleyman vuruşmasında ağır

məğlubiyyətə uğratdı.

1554-cü il avqustun 6-da Səfəvi elçisi Osmanlı sultanına sülh

danışıqlarına başlamağı təklif etdi (1553-1555-ci il Səfəvi-Osman- lı

müharibəsi haqqında bax: 478, s.283-291; 535, s. 165-172; 587,

s.349-350; 444, s.94). Həmin il sentyabrın 26-da Qorçu Qacann (Şahqulu

Ağa) başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri ilə Osmanlılar arasında barışıq

müqaviləsi imzalandı. İki ölkə arasında sülh müqaviləsinin şərtləri

hazırlanmağa başlandı. 1555-ci il mayın 29-da Amasyada

Səfəvi-Osmanlı sülh müqaviləsi imzalandı (478, s.294-295; 535,

237

Yaclub Mahrnudov-

s. 170-172; 587, s.349-350). İki dövlət arasında XVI əsrin əvvəllərindən

bəri davam edən müharibə vəziyyətinə son qoyuldu. Amas- ya sülhü

uzunsürən Səfəvi-Osmanh müharibələri nəticəsində yaranmış real

vəziyyəti təsbit etdi: Qərbi Gürcüstan və Qərbi Azərbaycanın bir hissəsi

Osmanlı imperiyasının təsiri altında qaldı.

Qeyd etmək lazımdır ki, yarım əsrə qədər davam edən

Səfəvi-Türkiyə müharibələri dövrü Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli

çağları idi. Qərb diplomatiyası bu zaman Osmanlı imperiyasının, demək

olar, bütün hərbi gücünü Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltməklə Avropada

Türkiyə işğallarının genişlənməsinin qarşısını saxlaya bildi. Bunu belə

bir fakt aydın sübut edir ki, Osmanlı sultanı Süleyman Qanuni öz

hakimiyyəti illərində xarici ölkələrə qarşı 13 dəfə hərbi səfərə

çıxmışdısa, bunun 3-ü ancaq Səfəvi dövlətinə qarşı çevrilmişdi. Həm də

Səfəvi dövlətinə qarşı aparılmış bu üç hərbi əməliyyat qalan bütün 10

müharibədən daha uzun çəkmişdi.

Digər tərəfdən, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları kimi iki qüdrətli türk

monarxiyasının daim müharibə həddində olub bir-birini zəif salması

Qərbi Avropa dövlətlərinin Şərqlə, o cümlədən Yaxın və Orta Şərq

ölkələri ilə əlaqədar müstəmləkəçilik planlarının həyata keçirilməsi üçün

əlverişli şərait yaradırdı. Təsadüfi deyil ki, Səfəvi dövlətinin başının

Türkiyə ilə müharibəyə qarışmasından istifadə edən Portuqaliya

müstəmləkəçiləri İran körfəzində möhkəmlənə bildilər. 1547-1554-cü

illərdə Osmanlı imperiyasının Portuqaliyam İran körfəzindən sıxışdırıb

çıxarmaq üçün apardığı hərbi dəniz əməliyyatları da istənilən nəticəni

vermədi.

O zamankı tarixin sonrakı nəsillərə ibrət olacaq sərt üzü belə idi: iki

qüdrətli türk imperiyası düşmən fitvasına uyub bir-birini qan içində

boğur, onları salışdırmı Qərbi Avropa müstəmləkəçiləri isə öz işlərini

görürdülər.

238


2. AVROPADA SƏFƏVt DÖVLƏTİNƏ MARAQ DAHA DA ARTIR VƏ YA

İNGİLTƏRƏNİN "MOSKVA" KOMPANİYASI SƏFƏVİ DÖVLƏTİ

ƏRAZİSİNDƏ MÖHKƏMLƏNMƏYƏ ÇALIŞIR

Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında Amasya sülh

müqaviləsinin bağlanması Avropada böyük narahatlığa səbəb oldu. İki

qardaş dövlət arasında sülh münasibətlərinin yaranması, ilk növbədə, bu

zaman Osmanlı imperiyası ilə müharibə (1551-1562) vəziyyətində olan

Avstriyanı təşvişə saldı. Səfəvi-Türkiyə müqaviləsi bağlanarkən Auger

Buzbaxın başçılığı ilə Amasyaya gəlmiş Avstriya elçiləri həmin

müqavilənin imzalanmasından (29.V.1555) dərhal sonra - 1555-ci il

iyunun 2-də Sultan Süleymana sülh təklifi ilə müraciət etdilər (478,

s.295). Lakin Osmanlı sultanı Avstriya- Almaniya blokunun sülh təklifini

rədd etdi. Bunun əksinə olaraq, elə bu zaman Almaniyaya qarşı hərbi

yardım almaq üçün danışıqlar aparmaqdan ötrü Amasyaya gəlmiş Fransa

elçisinə isə müsbət cavab verildi (478, s.296).

1555-ci il iyunun 26-da, daha doğrusu, Amasya müqaviləsindən

cəmi bir ay sonra türk admiralları Piyala Paşa və Turqut Rəisin başçılıq

etdikləri Osmanlı hərbi dəniz qüvvələri Almaniya-İspaniya— Avstriya

blokuna qarşı Fransaya hərbi yardım göstərmək məqsədilə İtaliya və

İspaniya sahillərinə yola salındı. Fransa ilə İspaniya— Almaniya bloku

arasında İtaliyanı ələ keçirmək üstündə gedən müharibələr yenidən

qızışdı. Osmanlı imperiyasının quru qoşunları isə Avstriyaya qarşı hərbi

əməliyyatları genişləndirdilər. Beləliklə, Amasya müqaviləsi ilə arxadan,

yəni Səfəvilər tərəfdən, öz təhlükəsizliyini təmin edən Osmanlı

imperiyası özünün bütün hərbi qüvvələrini Avropa dövlətlərinə qarşı

yönəltmək imkanı qazandı. Bu isə, təbiidir ki. Osmanlı imperiyasına qarşı

Avropa dövlətləri arasındakı danışıqlarda canlanma əmələ gətirdi.

Lakin buna baxmayaraq, əvvəlki vaxtlarda olduğu kimi, göstərilən

dövrdə də Qərb dövlətləri Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə

birləşə bilməzdilər. Çünki V Kari imperiyası (başqa söz-

239

Yaqub Mahmudov.

lə, Almaniya və İspaniya) İtaliyanı ələ keçirmək üstündə Fransaya qarşı

müharibələr aparırdı. Cz müstəqilliklərini qoımmaq iqtidarında olmayan

bəzi İtaliya dövlətləri isə Türkiyəyə xilaskar kimi baxırdılar. Buna görə

də Avropa dövlətləri artmaqda olan "türk təhlükəsi"ni dəf etmək üçün

yenə də sınanmış üsula əl atmaq, yəni Səfəvi dövlətini arxadan Osmanlı

imperiyasına qarşı qaldırmaq qərarına gəldilər.

Bəhs etdiyimiz dövrdə Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan

ölkələr sistemində Səfəvi dövlətinin yerini müəyyənləşdir- mok, daha

doğnısu, Qərb dövlətlərinin Türkiyəni .Səfəvilərin əlilə məğlub etmək

siyasəti yeritciklərini göstərmək üçün, bizcə, aşağıdakı faktlara müraciət

etmək yerinə düşərdi:

Məsələn, Avropa dövlətlərini Osmanlı imperiyasına qarşı vahid

hərbi-siyasi koalisiyada birləşdirməyə cəhd göstərən Roma papasının

elçisi kardinal Paolo Almaniya imperatoru V Karlla danışıqlar zamanı

göstərirdi ki, "əgər Tanrı Böyük Türkə (Sultan Süleymana - Y.M.) qarşı

İran (Səfəvi - Y.M.) şahı Təhmasibin şəxsində qüdrətli bir düşmən

göndərməsəydi, Avropa və xristianlıq çoxdan məhv olardı" (534, s.l77;

478, s.l59).

Və yaxud, Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi dövləti arasında müharibə

sona yetdikdən bir az sonra - 1557-ci ildə İstanbuldan qayıtmış Venesiya

diplomatı Antonio Erisso Səfəvilərlə Osmanlılar arasında bağlanmış

Amasya sülh müqaviləsini (1555) Avropa üçün "təhlükəli bir fakt" kimi

qiymətləndirir və göstərirdi ki, Türkiyəyə qarşı ancaq İran (Səfəvi dövləti

- Y.M.) dura bilirdi", "Böyük Türk hər hansı başqa hökmdarlardan daha

əvvəl, hətta xristian hökmdarlarından da əvvəl İran şahını məhv etmək

istəyirdi" (70, s.28).

Başqa bir Venesiya diplomatı Marino Kavallinin 1560-cı ildə

Venesiya senatında çıxış edərkən verdiyi aşağıdakı məlumat daha

maraqlıdır. O, göstərirdi; "Böyük hökmdar (Sultan Süleyman - Y.M.)

İran şalımdan (Şah Təhmasibdən - Y.M.) çox qorxurdu; çünki

xristianlarla müharibə edərkən İran şahı arxadan onun əleyhinə bütün

ölkəsini qaldıra bilərdi" (70, s.29).

240


Marino Kavalli Venesiya senatına təqdim etdiyi hesabatda qeyd

edirdi ki, yalnız üç şey Osmanlı imperiyasını dağıda bilər: 1) daxili

ixtilaflar və didişmələr; 2) hökumət üzvləri arasında yayılmış

rüşvətxorluq; 3) igid İran (Səfəvi -Y.M.) hökmdarı. O, yəni Səfəvi

hökmdarı, qonşu tatarlarla sülh bağlayıb xristian hökmdarlarından

kömək almağa çalışır. Bu kömək ən azı beş və ya altı il çəkməlidir. Çünki

türkləri tabe etmək və ya onlara qalib gəlmək barədə düşünmək əbəsdir.

Onları ancaq qırmaq lazımdır. Bu işi isə az bir vaxt içərisində - iki və

yaxud üç döyüşlə həyata keçirmək mümkün deyil" (70, .s.29).

Digər Venesiya diplomatı Markantonio Barbaro isə senat üzvlərini

inandırırdı ki, türklərin qarşısını saxlamaq üçün "xristian hökmdarları ilə

İran (Səfəvi - Y.M.) şahı arasında qarşılıqlı anlaşmadan yaxşı heç bir

vasitə ola bilməz" (70, s.29).

Beləliklə, uzun sürən Səfəvi-Osmanh müharibələri dövründə

zəifləmiş Səfəvi-Avropa əlaqələri XVI yüzilliyin ortalarından başlayaraq

yenidən canlanmağa başladı.

Qeyd etmək lazımdır ki, bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövləti ilə

Qərbi Avropa ölkələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsi ancaq

Osmanlı imperiyasının hər iki tərəf üçün təhlükə törətməsi ilə bağlı

deyildi. Bu zaman Səfəvi-Avropa əlaqələri, həm də bir sıra Qərb

ölkələrində kapitalın ilkin yığımı deyilən prosesin getdiyi şəraitdə baş

verirdi.

Kapitalist istehsalının ilkin rüşeyınlərinə hələ XIV-XV yüzilliklərdə

Aralıq dənizi sahili boyunca şəhərlərdə (237, s.728), həmçinin

Niderlandda təsadüf olunsa da, Avropada kapitalizm dövrü XVI əsrdə

başlanmışdı (237, s.728). Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində beynəlxalq

ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, daha doğrusu, "XV əsrin sonlarmla baş

vermiş böyük kəşflər nəticəsində yaranmış yeni dünya bazan" (237,

s.759) Avropa kapitalizminin inkişafına əlverişli şərait yaradırdı.

Formalaşmaqda olan Qərbi Avropa burjuaziyası ucuz xammal

mənbələri və sərfəli satış bazarları ələ keçimıək üçün müstəmləkə

işğallarına başlamışdı. K.Marks yazırdı: "Amerikada qızıl və gü-

241

Yaqub Mahmudov.

müş mədənlərinin tapılması, yerli əhalinin məhv edilməsi, kölə halına

salınması, mədənlərdə diri-diri basdırılması, Hindistanın işğalı və talan

olunması yolundakı ilk addımlar, Afrikanın qara dərili adamlanmn ov

"meydanına çevrilməsi - kapitalist istehsalı dövrünün dan şəfəqi belə idi"

(237, s.760). "Avropanın hüdudlarından kənarda birbaşa qarət, yerli

əhalinin kölə vəziyyətinə salınması, quldurluq yolu ilə ələ keçirilən

sərvət metropoliyaya axır və burada kapitala çevrilirdi" (237, s.763).

Odur ki, "Avropa millətləri Asiya məhsullarını və Amerika xəzinələrini

ələ keçirmək üstündə rəqabət" (238, S.365) mübarizəsi dövrünə qədəm

qoymuşdular.

XVI əsrdə Səfəvi dövlətinin bəzi Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı

əlaqələrinin səbəbləri araşdırılarkən. Osmanlı imperiyasının törətdiyi

ümumi təhlükə ilə yanaşı, bizcə, yuxarıda göstərilən amillər də hökmən

nəzərə alınmalıdır. Çünki Səfəvi dövləti özünün xarici iqtisadi və siyasi

mənafeyini tənzim etmək niyyəti ilə Qərb dövlətlərinə müraciət edərkən,

bəzi Avropa dövlətləri bundan istifadə edib özlərinin Şərqlə əlaqədar

müstəmləkəçilik planlarını həyata keçirməyə çalışırdılar. XVI əsrin

60-70-ci illərində Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə də məhz bu baxımdan

yanaşılmalıdır.

Böyük coğrafi kəşflər nəticəsində "dünya bazarının qəflətən

genişlənməsi" (238, s.365), həqiqətən, əvvəllər İngiltərə üçün əlverişli

olmamışdı. Amerikaya və Hindistana gedən dəniz yollarında ağalıq edən

İspaniya və Portuqaliya ilə, həmçinin Aralıq dənizi hövzəsini öz nəzarəti

altında saxlayan Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi-siyasi rəqabətə

ginnəyə qadir olmayan gənc ingilis burjuaziyası Amerika və Asiya

qitələrinin şimalından Hindistana yeni dəniz yolları ("Şimal-Qərb yolu"

və "Şimal-Şərq yolu") açmağa cəhd göstərdi. Lakin ingilis dənizçilərinin

hər iki istiqamətdə apardıqları axtarışlar uğursuzluqla nəticələndi. Belə

olduqda, doğulmaqda olan ingilis burjuaziyası, nəhayət Rusiya

ərazisindən keçib Volqa-Xəzər yolu, Azərbaycan və İran vasitəsilə

Hindistanla birbaşa əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. Beləliklə, İngiltərənin

Rusiya ilə və Rusiya ərazisi vasitəsilə Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrini

242


inhisara alan "Moskva" kompaniyası XVI əsrin 60-70-ci illərində

(1561-1581) Səfəvi dövlətinə altı ekspedisiya göndərdi (birinci

ekspedisiya - 1561-1564; ikinci ekspedisiya - 1563-1565; üçüncü

ekspedisiya - 1565-1567; dördüncü ekspedisiya - 1568-1569; beşinci

ekspedisiya - 1568-1574; altıncı ekspedisiya - 1579-1581). Bununla, orta

əsrlərdə ilk dəfə olaraq, Azərbaycan Səfəvi dövləti ilə İngiltərə arasında

əlaqə yarandı.

Qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrin II yarısında "Moskva"

kompaniyasının Səfəvi dövləti ərazisində apardığı ticarət əməliyyatlarına

dair konkret faklik materialın araşdırılması sahəsində B.Ə.Əhmədov

(123-125) və həmin sətirlərin müəllifi (262, 263, 268, 270, 282, 297,

309-311) xeyli iş görmüş, O.Ə.Əfənliyev (444, s.245-250) və b. öz

tədqiqatlarında həmin məsələyə bu və ya digər dərəcədə toxunmuşlar.

Bununla belə, Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə Səfəvi dövlətinin,

ümumiyyətlə, Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri fonunda nəzər

salınmamışdır. Bunu nəzərə alaraq, həm də XVI əsrdə Səfəvi dövlətinin

Qərbi Avropa ölkələri ılə qarşılıqlı ədaqələri barədə tam təsəvvür

yaratmaq niyyəti ilə biz indiyədək Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə dair

apardığımız tədqiqatların bəzi nəticələrini çox yığcam da olsa, həmin

kitaba daxil etməyi lazım bilirik.

XVI əsrin 60-cı illərində İngiltərənin Səfəvi dövləti ilə əlaqə

yaratmağa can atmasının səbəbi Hakluyt toplusuna daxil edilmiş ən

qiymətli sənədlərdən birində - ingilis kraliçası Yelizaveta Tüdomn

(1558-1603) Şah Təhmasibə göndərdiyi 25 aprel 1561-ci il tarixli

məktubda aydınca göstərilmişdir., ingilis k’aliçası Səfəvi hökmdarına

yazırdı: "Əgər bizim aramızda, dövlətlərimiz və xalqlarımız arasında xoş

məramla belə müqəddəs qonaqpərvərlik hüquqları və ümumi xeyirxah

insani xidmətlər müəyyən edilərsə, ürəkdən müdatlə olunarsa və bunlara

möhkəm riayət edilərsə, biz ümid edirik ki, bu kiçik başlanğıcdan bizim

şərəf və şöhrətimiz naminə və xalqlarımızın böyük faydası naminə böyük

nəticələr əldə olunmasına hər şeyə qadir olan Allahın özü kömək edər"

(3, S.194; 74, s.l 13-114)'.

243

Yaqub Mahmudov_

İngilis kapitalının Səfəvi dövləti ərazisindən sərfəli satış bazarı və

ucuz xammal mənbəyi kimi istifalə etmək niyyəti "Moskva"

kompaniyasının Səfəvi sarayına yola salınan Antoni Cenkinsona verdiyi

8 may 1561-ci il tarixli rəsmi tapşırıqda daha konkret bildirilirdi. Həmin

sənəddən aydın olur ki, ingilis diplomatı Təhmasib şahdan Səfəvilər

dövləti ərazisində müxtəlif ingilis mallarım satmaq və istədikləri malları

alıb İngiltərəyə gətirmək üçün toxunulmazlıq fərmanı almalı idi (3, s.

196; 74, s. 114-115).

Yuxarıda göstərilən qiymətli sənəddə "Moskva" kompaniyasının

Rusiya və Səfəvi dövləti ilə ticarət əlaqəsi yaradarkən qarşısına qoyduğu

son məqsəd - Hindistanla birbaşa əlaqə yaratmaq niyyəti də çox aydın

əks olunmuşdur, Kompaniya özünün Səfəvi hökmdarı ilə danışıqlar

aparmağa gedən elçisindən - Antoni Cenkinsondan tələb edirdi;

"İstədiyimiz vaxt öz mallarımızla birlikdə sərbəst surətdə onun

(Təhmasib şahın) ölkəsinin ərazisindən keçib Hindistanın istənilən

hissəsinə və ya İranla (Səfəvilər dövləti ilə - Y.M.) həmsərhəd olan başqa

ölkələrə getmək və elə bu cür də qayıdıb Rusiya və başqa ölkələrə

gəlmək üçün həmişəlik təminat almalısan" (3, s.196; 74, s.l 15).

Göründüyü kimi, "Moskva" kompaniyası Səfəvi dövlətinin geniş

ərazisindən, ilk növbədə, ingilis mahudunu xınd etmək üçün sərfəli bir

satış bazarı kimi istifadə etmək istəyirdi. Bunu XVI əsrin 60-70-ci

illərində Səfəvi-İngiltərə ticarət əlaqələrinə dair konlcret faktik material

da sübut edir. Başqa sözlə, həmin dövrdə İngiltərədən Səfəvi dövlətinə

göndərilən altı ekspedisiyanın hamısının bura gətirdiyi əsas məhsul

ingilis mahudu idi. Hətta, Səfəvi dövləti ilə ilk dəfə əlaqə yaratmağa

göndərilən Antoni Cenkin- sonu Rusiyaya gətirən gəmilərə də "İrana

aparılmaq üçun" 80 tay mahud yüklənmişdi (3, s.l95).

Səfəvilərlə əlaqə yaradarkən "Moskva" kompaniyasının qarşısına

qoyduğu ən mühüm məqsədlərdən biri də Azərbaycan ipəyini ələ

keçirmək, ümumiyətlə Səfəvi dövləti ərazisində ipək ticarətini inhisara

alıb başqa Avropa ölkələrinin tacirlərini, xüsusən venesiyalıları, habelə

türk tacirlərini buradan sı-

244


xışdırmaq, beləliklə, Səfəvi dövləti ilə Avropa ölkələri arasında ipək

ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirmək idi. Təsadüfi deyil ki, Antoni

Cenkinson Səfəvi sarayına yola salınarkən ona verilmiş, həcmcə 0 qədər

də böyük olmayan, 8 may 1561-ci il tarixli rəsmi tapşırığa ipək haqqında

aşağıdakı xüsusi qeyd daxil edilmişdi: "İpəyə gəldikdə, bu barədə sənə

hər hansı bir təlimat verməyə heç bir lüzum görmüriik. Çünki bunu sən

hamıdan yaxşı bilirsən" (3, S.198).

Bundan başqa, Antoni Cenkinson 1562-ci il avqustun 20-də

Şamaxıda Şirvan bəylərbəyi Abdulda xan Ustadı ilə danışıqlardan bəhs

edərkən Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək üstündə İngiltərə, Venesiya

respublikası və Türkiyə arasında nə qədər kəskin rəqabət olduğunu aydın

göstərir. Səyyah yazır: "Şirvan kralının yanında və onun qəbulunda

olduğum zaman müxtəlif məsələlər barəsində apardığimız danışıqlar

zamanı... Abdulla xan məndən soruşdu ki, biz - ingilislər türklərlə

dostuq, ya yox? Mən cavab verdim ki, biz türklərlə heç vaxt dost

olmamışıq. Çünki onlar bizə heç zaman öz ölkələrindən keçib Sufinin

torpaqlarına gəlməyə icazə verməmişlər. Lakin bizim yaxınlığımızda

venesiya- lılar adlı bir millət var. Onlar türklərlə böyük razılıq şəraitində

yaşayır, onların torpaqlarında bizim mallarımızla alver edirlər. Onlar

bizim mallarımızı, başlıca olaraq, xam ipəyə dəyişirlər. Xam ipək isə

oraya bizim bildiyimizə görə, İrandan (Səfəvilər dövlətindən - Y.M.)

aparılır... Əgər türklər venesiyalılara icazə verdikləri kimi, Sufi də... bizə

öz torpaqlarında ticarət etməyə ixtiyar versə, bizə pasport və

toxunulmazlıq vərəqələri versə, mən şübhə etmirəm ki, burada ticarət heç

bir dövrlə müqayisə olunmayacaq dərəcədə genişlənəcək..." (3,

s.207-208; 74, s. 143-144; 78, s.l03).

Səfəvi dövlətinə gəldikdə, sözsüz, İngiltərə ilə ticarət əlaqələrinin

genişləndirilməsi bu ölkə üçün də əlverişli idi. Çünki həmin dövrdə

Osmanlı imperiyası tərəfindən Aralıq dənizi ticarətindən məhrum edilən

və Portuqaliyanın Hörmüzü ələ keçirməsi nəticəsində Hind okeanına

çıxış yolunu itirən Səfəvi dövlətinin

245

Yaqub Mahmudov.

xarici ticarət əlaqələrində Xəzər-Volqa yolunun əhəmiyyəti artmışdı.

Səfəvi hölcmdaılar,! Volqa-Xəzər yolu və Rusiya ərazisi vasitəsilə

Avropa ölkələri ilə geniş ticarət əlaqələri yaradaraq ölkəni iqtisadi

tənəzzüldən xilas etməyə çalışırdılar. Məhz buna görə də Şah Təhmasib

ingilis ticarət kapitalının nümayəndələri ilə danışıqlar zamanı

Volqa-Xəzər yolu və Rusiya ərazisi vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət

əlaqələrinin perspektivi ilə əlaqədar məsələlərə xüsusi diqqət yetirirdi.

Bu baxımdan Şah Təhmasibin 1566-cı il mayın 29-da "Moskva"

kompaniyasının nümayəndəsi Artur Ecluardsla apardığı danışıqlar

xüsusilə səciyyəvidir. İngilis səyyahı yazır; "O, (yəni Şah Təhmasib -

Y.M.) bizim qüdrətli krallığımız və ölkəmiz haqqında, bizdə nə kimi

mallar olması və bizim hansı malları almaq istədiyimiz barədə moniınlə

sorğu-sual etdi; o, həmçinin bizimlə qonşu olan başqa ölkələr vo onlarda

nə kimi mallar olması haqqında da suallar verdi... Şah inəndən soruşdu

ki, siz ona hər il lOOOÜO top yun parça göndərə biləcəksinizmi? Mən

cavab verdim ki, siz onun ölkəsini 200000 top parça ilə təmin elə

bilərsiniz. Əlahəzrət buna çox şad oldu... Şalını özü çox istəyir ki, bizimlə

əlaqəyə girsin. O, bizə pul, ipək, istədiyimiz malı verəcək, həm də onun

özü arzu edir ki, elə mallar gətirək ki, biz onunla birliklə qazanc götürə

bilək" (3, s.226-229; 75, s.395-397).

"Moskva" kompaniyasının nümayəndələri ilə danışıqlar nəticəsində

Şah Təhmasib xüsusi fərmanla ingilis tacirlərinə geniş imtiyazlar verdi.

Şahın fərmanına əsasən "Moskva" kompaniyası tacirləri Səfəvi

dövlətinin bütün ərazisində heç bir gömrük vermədən sərbəst ticarət

etmək və ticarət faktoriyaları açmaq hüququ əldə etdilər; ingilis tacirləri

və onların əmlakı dövlət tərəfindən mühafizə olunacaqdı; "Moskva"

kompaniyası tacirləri Səfəvi dövləti ərazisindən keçib qonşu ölkələrə də

gedə bilərdilər.

Şah Təhmasibin yuxanda göstərilən fərmanına əsasən Səfəvi

imperiyası ərazisində, o cümlədən Azərbaycan torpaqlarında, ingilis

tacirlərinə aşağıdakı ticarət imtiyazları verildi:

246


1. Onlara "şahın hakimiyyəti dövründə və gələcəkdə onun

varislərinin zamanında hər cür gömrük və rüsumlardan azad olunmaq

hüququ bəxş edilir"; ingilislər "ticarət məqsədilə, sərbəst surətdə,

istədikləri adamların müşayiəti ilə məmləkətin bütün şəhərlərinə, şalım

bütün mülklərinə və bütün qonşu ölkələrə gedə bilər, istədikləri malları

alıb-sata bilərlər".

2. "İngilis tacirlərinin gedəcəyi və qalacağı bütün şəhərlərin baş

canişinləri, yerli hakimləri və məhkəmə hakimləri onları himayə etməli,

hər cür kömək göstərməli, arzuolunmaz adamlardan qorumalı, onlara hər

hansı zərər vuran şəxsləri cəzalandırmalıdırlar".

3. İngilislərdən "hər hansı məbləğdə borc almış şəxslər, kimliyindən

asılı olmayaraq, borcunu vaxtında ödəyə bilmədikdə məhkəməyə cəlb

olunmalı və elə həmin gün də borcunu ödəməlidir".

4. "Kompaniya üzvlərinin icazəsi və razılığı olmadan heç kəs,

mövqeyindən və ad-sanından asılı olmayaraq, haqqını ödəmədən

ingilislərdən hər hansı mal və ya hədiyyə almağa cəsarət göstərə bilməz".

5. "İngilis tacirlərindən və ya kompaniyanın qulluqçularından biri,

hər hansı təsadüf üzündən, şahın təbəələrindən kimsəni öldürərsə, bu işə

görə kompaniyanın mallarına toxunulmamalı, təqsirkardan başqa heç kəs

məsuliyyət daşımamalıdır; təqsirkar üzərində ədalətli məhkəmə

qurulmalı, həm də o hökmdarın xəbəri və icazəsi olmadan

cəzalandırılmamalıdır".

6. "Kompaniya üzvlərinin verdikləri və gələcəkdə verəcəkləri borc

onlardan hər hansı birinə - digərinin Lştirakı olmadan, həm də

sonuncunun sağ olub-olmamasından asılı olmayaraq, ödənilməlidir".

7. "Heç kəsin alınmış və ya satılmış hər hansı bir mah qaytarmağa

haqqı yoxlur".

8. Kompaniyanın malları "dəniz sahilinə çıxarıldıqda şahın təbəələri

bu malların quru yolla daşınmasına kömək göstərməlidirlər" (3,

s.233-234).

247

Yaqub Mahmudov^

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İngiltərə ilə iqtisadi əlaqələri

canlanlırmağa çalışan Səfəvi hökmdarı "Moskva" kompaniyasına

verilmiş ticarət imtiyazlarını sonralar daha da genişləndirdi. Onun ingilis

kompaniyasının nümayəndəsi Lourens Çopmenə vermiş olduğu "ikinci

imtiyaz fərmanı" bunu sübut edir. Həmin imtiyazlar (yuxarıdakı sıra

ardıcıllığı saxlanılmaqla) aşağıdakılardır;

9. "Tacirlər tam sərbəst surətdə, istədikləri vaxt Cilana və şahın

mülklərindəki başqa şəhərlərə gedə bilərlər".

10. "İngilis gəmilərindən hər hansı biri şahın məmləkətinə daxil

olan sularda qəzaya uğrayarsa, onun təbəələri dərhal qəzaya uğrayanlara

kömək göstərməli, zay olmuş malları çıxdaş etməli, digər malları sağ

qalmış tacirlərə verməli və ya sahibi tərəfindən tələb olunana qədər

salamat saxlamalıdırlar".

11. "Tacirlərdən hər hansı biri ölərsə, yerli hakim onun əmlakının

toxunulmaz qalmasına nəzarət etməli, həmin əmlakın onu tələb edən

başqa tacirə sağ-salamat təhvil verilməsini təmin etməlidir".

12. "...Tacirlər yüklərini daşımaq üçün kənd camaatından istədikləri

dəvəçiləri muzdla tuta bilərlər. Heç bir qıızılbaşm bu işə qarışmaq və

əngəl törətmək ixtiyarı yoxdur. Dəvəçilər daşıdıqları mallara

çavabdehdirlər. Səfər zamanı ölən dəvələrin və atların zərərini onlar

özləri çəkməlidirlər".

13. "Kirəçilər (yük daşıyanlar) tacirlərdən razılaşdırılan- dan əlavə

kirə tələb edə bilməzlər".

14. "Dəvəçilər razılaşdıqları şərti yerinə yetirməlidirlər".

15. "...Tacirlərdən hər hansı biri səfərdən qorxuya düşərsə, dəvəçi

səfər zamanı tacirlərin özlərini və mallarını qorumaq üçün onlara bir və

ya bir neçə mühafizəçi qoşmalıdır; mühafizəçilər karvanı mənzil başına

salamat çatdırmalıdırlar".

16. "...Karvan yolu boyunca şahın bütün təbəələri tacirləri, haqqını

almaqla, yatacaq yeri və ərzaqla təmin etməlidirlər".

17. İngilis tacirləri "ürəklərinə yatan şəhərlərin hər birində özləri

üçün istədikləri kimi ev və ya evlər tikə və orada yaşaya bilərlər. Heç

kəsin onları incitməyə və narahat etməyə ixtiyarı

248


yoxdur; onlar istədikləri və ürəklərinə yatan hər hansı karvansarada qala

bilərlər" (3, s.246-247; 75, s.403-404, 418-419).

Səfəvi-İngiltərə əlaqələrində Azərbaycan mühüm rol oynayırdı.

Əvvəla, Azərbaycan Səfəvi imperiyasının başqa hissələrinə nisbətən

İngiltərə ilə daha erkən əlaqə yaratmışdı. Maraqlıdır ki, əgər Səfəvi

hökmdarı Şah Təhmasib ingilis tacirlərinə ilk imtiyaz fərmanını 1566-cı

il iyunun 29-da vermişdisə, Şirvan hakimi Abdulla xan Ustadı bu cür

fərmanı "Moskva" kompaniyası tacirlərinə hələ 1563-cü ilin aprelində

bəxş etmişdi.

Həmin sənəd, eyni zamanda, Azərbaycan-İngiltərə əlaqələrində xam

ipəyin nə qədər mühüm rol oynadığım, hətta iki ölkə arasında ticarət

münasibətlərində ekvivalent əmtəə rolu oynadığını da sübut edir.

Haklııyt toplusuna daxil edilmiş bu qiymətli sənədə görə, "İngiltərənin

London şəhərindən olan" tacirlərə Şirvan ərazisində tam ticarət

sərbəstliyi "bəxş edilirdi". İngilislər "təhlükəsiz surətdə" ölkənin

ərazisinə gəlib istədikləri kimi ticarət əməliyyatları apara bilərdilər.

"Moskva" kompaniyası tacirləri Şirvanda "bizim tacirlərimizlə və başqa

şəxslərlə nağd pudla və ya mübadilə yolu ilə alqı-satqı əməliyyatı həyata

keçirə, bizim ölkəmizdə arzu etdikləri qədər qala və yaşaya, könülləri

istədiyi vaxt heç bir ləngitməyə, əngəl və maneəyə yol verilmədən öz

malları ilə birlikdə çıxıb gedə bilərlər".

İngilis tacirləri gömrükdən də azad olunurdular. Şirvan hakiminin

bu fənnanını pozan dövlət məmurları ağır cəzalanacaqdılar: "Əgər,

vaxtından asılı olmayaraq, bizim gömrük yığanlarımız və ya başqa

qulluqçularımız və ya onların hər hansı biri, bizim bu hökmümüzü

pozaraq əngəl törədərsə və sui-istifadəyə yol verərsə, göstərilən ingilis

tacirlərinin bizim mülldərimizə gətirdikləri və buradan apardıqları hər

hansı bir mal müqabilində zorla hər hansı bir gömrük və ya rüsum

verməyə məcbur edərsə və bu aşkar olunarsa əmr edirəm: yuxarıdakı

gömrük yığanlar və qulluqçular öz vəzifələrindən qovulsunlar və bizim

qəzəbimizə düçar edilsinlər. Onların ingilis tacirlərindən aldıqları bütün

pullar və mallar isə sahiblərinə qaytarılsın".

249

Yaqub Mahmudov.

Abdulla xanın fərmanı saray ticarətini də tənzim edirdi: "Hər dəfə,

göstərilən ingilis tacirləri və ya onların nümayəndələri bizim xəzinəmiz

üçün yararlı olan hər hansı mallar gətirdikdə, xəzinədarımız belə malları

xəzinəyə qəbul etsin və bu malların haqqını ya nağd pulla, ya da həmin

malların dəyərinə bərabər xam ipəklə ödəsin". Fərmanın sonunda

göstərilirdi: "Bizim mülklərimizin hər hansı bir yerində bu imtiyaz

fərmanımız göstərildikdə və ya oxunduqda ona əməl olunmasını tələb və

hökm edirik" (3, s.215; 74, s.157-158).

Abdulla xan Ustadının 1563-cü ilin aprelində Cavad şəhərində

ingilis diplomatı Antoni Cenkinsonla apardığı danışıqlar nəticəsində

verdiyi bu fərman bir sənəd kimi bir də ona görə xüsusi əhəmiyyətə

malikdir ki, həmin sənəd Şimali Azərbaycanın, əvvəllərdə olduğu kimi,

Səfəvi imperiyası daxilində də özünün dövlət müstəqilliyini saxladığını

sübut edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, iki ölkə arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdə

ingilis kapitalı Səfəvi dövlətinə ancaq sərfəli satış bazarı və ucuz xammal

mənbəyi kimi baxırdısa, Səfəvi dövlətini siyasi problemlər, daha

doğmsu, qərbdə Osmanlı imperiyasına qarşı beynəlxalq münasibətlər

problemi də maraqlandırırdı.

Səfəvi dövləti əlaqə saxladığı hər bir Qərb dövlətini, mümkün

olduqda, Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi-siyasi ittifaqa cəlb etməyə

çalışırdı. Məsələn, 1562-ci il noyabrın 20-də İngiltərə elçisi Antoni

Cenldnsonla aparılan danışıqlar zamanı Şah Təhmasib beynəlxalq

münasibətlərə də toxunmuş, Almaniya imperiyası, İspaniya və Osmanlı

dövləti kimi üç böyük ölkənin hansının daha qüdrətli olması ilə

maraqlanmışdı. İngilis diplomatı yazır İd, Təhmasib şah ona Avropa

ölkələrinin vəziyyəti barədə müxtəlif suallar vermiş, "alman

imperatorunun qüdrəti, kral Filipp və böyük sultan" haqqında soruşmuş,

"onlardan hansının daha güclü olduğunu" öyrənmək istəmişdi (3, s.209;

74, s.l46).

Maraqlıdır ki, bundan üç ay əvvəl - 1562-ci il avqustun 20-də həmin

ingilis diplomatı ilə danışıqlar zamanı Şirvan hakimi Abdulla xan Ustadı

da eyni məsələlərlə maraqlanmış və ondan soruş-

250


muşdu: "kim güclüdür - alman imperatoru, rus çarı, ya türk sultanı?" (3,

s.2ü3; 74, s.l33; 78, s.98).

Bundan başqa. Şah Təhmasib 1566-cı il mayın 29-da İngiltərə elçisi

Artur Eduardsla danışıqlar zamanı da Avropadakı vəziyyətlə, xüsusilə

İspaniya-Türkiyə və İngiltərə-Rusiya münasibətləri ilə, ətraflı

maraqlanmışdı (3, s.227).

Lakin XVI əsrin 60-cı illərində başlamış Səfəvi-İngiltərə əlaqələri

iki dövlət arasında fasiləsiz davam edən iqtisadi və siyasi münasibətlərə

çevrilmədi. Livoniya müharibəsində (1558-1583) İngiltərəni öz tərəfmə

çəkə bilməyən IV İvan ingilis tacirlərinə verdiyi ticarət imtiyazlarını ləğv

etdi; onlara Rusiya ərazisindən keçib Volqa-Xəzər yolu ilə Şərqə ticarətə

getmək qadağan olundu.

IV İvanın "Moskva" kompaniyasına qarşı bu cür qəti tədbirlər

görməsinin digər mühüm səbəbi bundan ibarət idi ki, rus tacirləri ingilis

kapitalının mövqeyinin Rusiya bazarlarında möhkəmlənməsindən narazı

qalmışdılar.

Bundan başqa, İngiltərənin Volqa-Xəzər yolu ilə Səfəvi dövləti ilə,

0 cümlədən Azərbaycanla, geniş əlaqə yaratması, burada

möhkəmlənməsi bu zaman Şərqə marağı artmaqda olan çarizmin gələcək

planlarına zidd idi. Kazan (1552) və Həştərxan (1556) xanlıqlarını aradan

qaldırıb Xəzərə çıxış yolu əldə edən Rusiya, təbiidir ki, ingilis ticarət

kapitalının Volqa-Xəzər yolu vasitəsilə Şərq ölkələri ilə ticarəti inhisara

almasına yol verməzdi.

Yeri gəlmişkən qeyl edək ki, IV İvan Venesiya ticarət kapitalının da

Rusiya ərazisindən keçib VcIqa-Xəzər yolu ilə Azərbaycan və İranla

ticarət əlaqəsi yaratmaq planlarına razılıq vennəmişdi (424, s.25-28).

Məhz bu baxımdan B.Ə.Əhmədovun "İngiltərənin Azərbaycanda

müstəmləkə ekspansiyası planlarının həyata keçirilməsi, birinci növbədə,

Rusiya dövlətinin mövqeyindən asılı idi; Rusiya ingilislərin bu

istiqamətdə olan bütün iddialarını qətiyyətlə rədd etdi" (125, s.29-30)

fikrinin dəqiqləşdirilməyə ehtiyacı vardır.

Digər tərəfdən, ilk mənbələr, habelə XVI əsrin II yarısında

Səfəvi-İngiltərə əlaqələrinə dair hadisələrin real gedişi sübut edir ki.

251

Yaqub Mahmudov_

Səfəvi-İngiltərə ticarət əlaqələri, "Moskva" kompaniyası tərəfindən

müstəmləkə ticarəti xarakteri daşısa da, müstəmləkə ekspansiyası

deyildi. Başqa sözlə, XVI əsrin ikinci yarısında Qərbi Avropa ölkələrinin

bütöv bir qrupunun Osmanlı imperiyası kimi çox qüdrətli rəqibə qarşı

hərbi yardım üçün müraciət etdikləri güclü və geniş ərazili Səfəvi

dövlətinə qarşı "Moskva" kompaniyasının (lap elə bütövlüklə

İngiltərənin!) müstəmləkə ekspansiyası siyasətini həyata keçirə

biləcəyini söyləmək əsla doğru olmazdı. Onillərlə Osmanlı imperiyası

kimi ən qüdrətli dünya dövlətinə qarşı uğurla mübarizə aparan Səfəvi

dövləti, O.Ə.Əfəndiyevin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, "Moskva"

kompaniyasının müstəmləkə ekspansiyasını asanlıqla dəf edə bilərdi

(444, s.250).

^ ^ ^

Beləliklə, Aralıq dənizi və Hind okeanı hövzələri ilə

ticarətdən, müvafiq olaraq, Osmanlı imperiyası və Portuqaliya

tərəfindən sıxışdırılan Səfəvi dövlətinin Volqa-Xəzər yolu və

Rusiya vasitəsilə Avropa ölkələri ilə birbaşa ticarət əlaqələri

yaratmaq və bu yolla ölkəni iqtisadi tənəzzüldən xilas etmək planı

da ifiasa uğradı.

Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində Rusiya bazarlarının

rolu daha da artdı. Azərbaycanda Rusiyanın mövqeyinin

güclənməsi üçün əlverişli şərait yaranmağa başladı.

3. VENESİYA SƏFƏVİLƏRİ OSMANLILARLA TOQQUŞDURMAQ

ÜÇÜN D.AHA BİR CƏHD GÖSTƏRİR

Amasya müqaviləsindən (29. V. 1555) sonra Avropa cəbhəsində

əməliyyatları gücləndirən Osmanlı imperiyası 1570-ci ildə Venesiya

respublikası ilə yeni müharibəyə başladı. Müharibə Kipr üstündə

başlandı.

Qərb dövlətlərinin Aralıq dənizinin şərqində Osmanlı imperiyasına

qarşı başlıca dayaq məntəqəsi olan Kipr bəhs etdiyimiz dövrdə Venesiya

respublikasının hakimiyyəti altında idi.

252


Sultan Süleyman Qanuninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn II

Səlim (1566-1574) Kipr əməliyyatını uğurla başa çatdırmaq üçün mühüm

hazırlıqlar görmüşdü. O, Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrini

Venesiyaya qarşı yönəltmək üçün əvvəlcə Səfəvi dövləti tərəfdən

təhlükəsizliyini təmin etdi: 1568-ci il fevralın 16-da Ədirnəyə gəlmiş

Səfəvi elçisi Şahqulu xanla aparılan danışıqlar nəticəsində Sultan II

Səlim 1555-ci il Amasya müqaviləsinin qüvvədə qaldığını təsdiq etdi.

Bundan bir gün sonra - 1568- ci il fevralın 17-də Osmanlı imperiyası ilə

Avstriya arasında da sülh müqaviləsi bağlandı və həmin dövlətlər arasında

Transilvaniya üstündə gedən hərbi əməliyyatlar dayandırıldı.

II Səlim Venesiyaya qarşı Fransanı da öz tərəfmə çəkməyə cəhd

göstərdi. 1569-cu il oktyabrın 18-də fransız tacirlərinə Osmanlı

imperiyası ərazisində yeni ticarət imtiyazları verildi. Beləliklə, Osmanlı

dövləti özünün beynəlxalq vəziyyətini sahmana salıb

1570- ci il mayın 15-də Kiprə qoşun yeritdi.

Osmanlı imperiyasına qarşı təkbətək müharibə aparmağa qadir

olmayan Venesiya, bir tərəfdən, hərbi yardım üçün Papalıq, İspaniya və

başqa Qərb dövlətlərinə müraciət etdi, digər tərəfdən isə özünün ənənəvi

müttəfiqi olan Səfəvi dövləti ilə əlaqə yaratdı. Məqsəd Səfəviləri arxadan

Türkiyə üzərinə qaldırıb onun hərbi qüvvələrim iki cəbhəyə parçalamaq

idi.

Beləliklə, XVI əsrin 70-ci illərində Səfəvi-Venesiya

münasibətlərində yenidən canlanma əmələ gəldi.

1570-ci il oktyabrın 27-də Venesiya hökuməti bu zaman

Venesiyadan vətənə qayıdan "çox varlı" bir Səfəvi taciri Xoca Əli ilə Şah

Təhmasibə xüsusi məktub göndərdi (70.22, s.158-160). Venesiya

hökuməti bu məktubda iki dövlət arasındakı "qədim və səmimi dostluq

münasibətlərini" Şah Təhmasibin yadına salır və bildirirdi ki. Osmanlı

imperiyası özünün hərbi dəniz donanmasını Kipr üzərinə yeritmiş,

Dalmasiyada Venesiyaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlamışdır (70.22, s.

158-159). Sonra isə həmin sənəddə Venesiya respublikasının Osmanlı

imperiyasına qarşı müharibə üçün gördüyü hərbi hazırlıqlardan, Qərb

dövlətlərinin "yekdilliklə

253

Yaclub Mahmudov-

Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxacaqlarından" uzun-uzadı bəhs edilirdi.

Venesiya hökuməti Şah Təhmasibi inandırmağa çalışırdı ki, əgər

Səfəvi dövləti şərqdən, Venesiya və başqa xristian dövlətləri isə qərbdən

eyni zamanda hücuma keçsələr, Türkiyənin hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə

parçalayıb məğlub etmək olar; belə olduqda, Şah Təhmasib vaxtı ilə

Osmanlı imperiyasının "ədalətsizlik edərək ələ keçirdiyi" Sətəvi

torpaqlarım geri qaytara bilər və özünə "əbədi şöhrət qazanardı" (70. 22,

s.l59).

Məktubun sonunda Venesiya hökuməti Səfəvi hökmdarını tezliklə

Osmanlı imperiyasına qarşı hücuma keçməyə çağırır və ona vəd edirdi

ki, başqa xristian dövlətləri ilə birlikdə "ümumi düşməni" həm dənizdə,

həm də quruda məğlub etmək üçün əlindən gələni əsirgəməyəcəkdir (70.

22, s.160).

Xoca Əli yola düşdükdən üç gün sonra - 1570-ci il oktyabrın 30-da

Venesiya senatında Osmanlı imperiyasına qarşı danışıqlar apaiTnaq üçün

Səfəvi sarayına xususi bir elçi göndənnək barədə məsələ müzakirə

olundu (70.23, s. 160-161). Senatın həmin yığıncağında "uzun illər

Konstantinopolda yaşamış", "Türkiyə məsələləri üzrə mütəxəssis olan"

və "cənab Türklə cənab Sofı arasındakı ixtilaflar barədə çox şey bilən"

Vinçenso di Alessandrini Səfəvi sarayına göndərmək qərara alındı. Onu

da qeyd edək ki, "şərq dillərinin bilicisi" olan Vinçenso bəhs etdiyimiz

dövrdə Venesiya senatının katibi işləyirdi (70, s.29)

Venesiya senatı, eyni zamanda, yola düşmək ərəfəsində Vin-

çensoya təqdim olunacaq məxfi təlimatın məzmununu da müzakirə və

təsdiq etdi: lehinə - 21, əleyhinə - 0, bitərəf- 1 (70. 23, s.l61).

Həmin təlimat əsasında Venesiya diplomatına verilən məxfi

tapşırıq, demək olar, Xoca Əli ilə Şah Təhmasibə göndərilən 27 oktyabr

1570-ci il tarixli məktubla eyniyyət təşkil edir. Fərq yalnız burasında idi

ki, Vinçenso Şah Təhmasibi Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün

onu daha çox şirnikləndirməli, şişirdilmiş məlumatlar vennəli və

inandırmalı idi ki, "öz imperiyasının ərazisini genişləndirmək üçün

Səfəvi hökmdarının əlinə belə əl-

254


verişli imkan, bundan sonra, bir də heç zaman düşməyəçəkdir"

(70.23,5.161).

Senatın elə həmin yığıncağındaca Vinçenso tərəfindən Səfəvi

hölandarına təqdim olunacaq məktubun məzmunu da müzakirə və təsdiq

olundu (70.24, s.161-163). Əsasən Vinçensoya verilən məx- vi təlimatın

təkrarından ibarət olan bu sənəddə Səfəvi hökmdanna bildirilirdi ki,

Türkiyə Venesiyaya qarşı Kipr, Albaniya və Dalma- siyaya qoşun

çıxarmışdır; o öz düşmənlərini təkləyib ayrı-ayrılıqda məğlub etmək

siyasəti yeridir; hazırda Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrinin

Venesiyaya qarşı müharibədə olduğu bir zamanda Səfəvi hökmdarı ona

arxadan hücum etsə "çox asanlıqla" qalib gələ bilər (70. 24, s. 162-163),

Venesiya hökuməti Şah Təhmasibə bildirirdi ki, guya "başqa xristian

hökmdarları da öz ordularını Türkiyəyə qarşı müharibəyə hazırlayır.

Roma papası və İspaniya kralı isə, artıq, öz hərbi qüvvələrini

Venesiyanınkı ilə birləşdirmişlər" (70. 24, s. 162).

Alessandri Vinçensonun Səfəvi sarayına səyahəti onun qayı- danbaşı

Krakovdan Venesiyaya göndərdiyi 24 iyul 1572-ci il (70, s.30-37) və 25

iyul 1572-ci il (70. 25, s. 163-167) tarixli məxfi məlumatlarda, həmçinin

1572-ci il sentyabrın 24-də Venesiya hökumətinə təqdim etdiyi rəsmi

hesabatda (70. 26, s. 167-182) öz əksini tapmışdır.

Göstərilən sənədlərdən aydın olur ki, Venesiya hökuməti tərəfindən

ətraflı təlimatlandırılmış Vinçenso Almaniya-Polşa-Tran-

silvaniya-Qara dəniz-Sinop-Samsun-Toqqat-Ərzincan-Ərzurum yolu ilə

1571-ci il iyulun 17-də Təbrizə yetişdi və burada bir neçə gün qaldıqdan

sonra 1571-ci il avqustun 14-də Qəzvinə gəldi. O, burada Culfadan olan

erməni tacirlərinin "köməyi ilə" Şah Təhmasibin üçüncü oğlu və onun

"bütün ticarət əməliyyatlarına rəhbərlik edən" Heydər Mirzə tərəfindən

qəbul olundu*.

* Emıəni tacirləri, həmçinin Səfəvi hökmdaıianna xidmət edən ennəni mənşəli diplomatlar Səfəvi-Tiirkiyə miinasibəilərini pozmaq və Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi dövləti ilə Avropa ölkələri arasında hərbi ittifaq yaradılması üçün heç bir fürsəti əldən vermirdilər.

255

Yaqub Mahmudov-

İtalyan diplomatı gəlişinin səbəbini müfəssəl surətdə Heydər

Mirzəyə bildirdi və Venesiya hökumətinin Şah Təhmasibə göndərdiyi

məktubu ona təqdim etdi.

Alessandri Vinçensonun Heydər Mirzə ilə danışıqları barədə verdiyi

iki məlumat xüsusilə maraqlıdır. Əvvəla, Səfəvi şahzadəsi Venesiya

diplomatına bildirmişdi ki, "o, mümJcün qədər tezliklə, Vinçensonun şah

tərəfindən qəbul olunmasına çalışacaqdır, bu şərtlə ki, həmin görüş

maksimum məxfi saxlanılmalı, danışıqlar və onun məzmunu barədə heç

kim xəbər tutmamalıdır" (70, s.33). Bu fakt bir daha sübut edir ki, Səfəvi

hökmdarı Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərini qoruyub

saxlamağa çalışır, qonşu dövlətə qarşı Qərb diplomatları ilə açıq-aşkar

danışıqlar aparmaqdan ehtiyat edirdi.

Digər məlumat isə bundan ibarətdir ki, Səfəvi sarayı dövrün

beynəlxalq münasibətləri ilə dərindən maraqlanır, Qərbi Avropada

Osmanlı imperiyasına qarşı baş verən qruplaşmaları diqqətlə izləyirdi.

Məsələn, Vinçenso Şah Təhmasibin oğlu Heydər Mirzəyə qərbdə

Türkiyəyə qarşı güclü hərbi koalisiya yaradılması barədə şişirdilmiş

məlumat verdikdə o, buna şübhə ilə yanaşmış və soruşmuşdu:

doğmdanmı belə bir ittifaq yaradılmışdır? İttifaq üzvlərindən hansının

hərbi dəniz qüvvələri daha güclüdür? Portuqaliya antitürk koalisiyaya

daxildirmi? Fransanın mövqeyi necədir? (70, s.33).

Hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki. Heydər Mirzə Venesiya

diplomatının danışıqlar apamıağa gəldiyini atasına bildirdi və Venesiya

hökumətinin məktubunu ona təqdim etdi. Şah Təhmasib Venesiyadan

alınmış məktubda yazılanları oğlu ilə müfəssəl müzakirə etdi (70, S.34).

Lakin bu barədə Vinçensoya heç bir məlumat verilmədi. Şah Təhmasib

Venesiya diplomatını 1571-ci ilin noyabrmadək qəbul etmədi.

1571- ci il noyabrın 3-də Xoca Əli Venesiyadan qayıtdı.

Vinçenso göstərir ki, "mən hələ Xoca Əlinin Qəzvinə gəlib çatmasından

xəbər tutar-tutmaz, artıq, onu birbaşa şahın qəbuluna aparmışdılar" (70,

s.34). Xoca Əli bütün günü, "gecə-gecədən keçənədək" sarayda qaldı və

Venesiya hökumətinin göndərdiyi hədiyyələri hökmdara təqdim etdi.

Həmin hədiyyələr içərisində nəfis bir kitab da vardı

256


ki, onun da cildində Venesiya hökumətinin Şah Təhmasibə göndərdiyi

məktub gizlədilmişdi. Şah Təhmasib Venesiya hökumətinin məktubu ilə

tanış oldu. Bundan əlavə, Xoca Əli də Qərbdəki vəziyyət barədə Səfəvi

hölondarma ətraflı məlumat verdi (70, s,36).

Alessandri Vinçenso yazır ki, o, Xoca Əlini saraydan çıxınca

gözləməyə məcbur olmuş, nəhayət, onunla görüşüb şahın Venesiya ilə

ittifaqa girmək niyyətində olub-olmadığını öyrənməyə çalışmışdı.

Venesiya diplomatının öz hökumətinə yazdığı 24 iyul 1572- ci il tarixli

məxfi məlumatdan aydın olur ki, Şah Təhmasib Xoca Əlini qəbul edərkən

Venesiya hökumətinin məktubunu saray əyanları və qoşun başçılarının

iştirakı ilə ətraflı müzakirə etmişdi.

Səfəvi hökmdarı Venesiya hökumətinin məktubuna şübhə ilə

yanaşmış və Qərbdə antitürkiyə koalisiyasının yaradılması barədə

məlumatı, bu ittifaqın möhkəm olub-olmadiğını Xoca Əli ilə söhbəti

zamanı yəqinləşdirməyə çalışmışdı (70, s.34).

Şah Transilvaniyada Osmanlı imperiyasına qarşı üsyan qalxması

xəbərinin də doğru olub-olmadığım soruşduqda, Xoca Əli buna müsbət

cavab vermişdi (70, s.35).

Maraqlıdır ki, Xoca Əlinin bu məlumatlanndan sonra Şah Təhmasib

ətrafmdakılara "ittifaqın yaradılmasına heç bir şübhə ola bilməz, Osmanlı

ordusunun sağ qanadında olan transilvaniyalı- lar isə türklərə qarşı

üsyana qalxmışlar" (70, s.35), - deyə müraciət etsə də, yenə də Qərb

dövlətlərinin vahid cəbhədə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə

başlamasına inanmamışdı. O, Qərb dövlətlərinin hərbi hazırhqlannı,

Venesiya və müttəfiqlərinin hərbi dəniz donanmasını, türk qoşunlannın

Kiprə hücum etməsini öz gözləri ilə görüb-görmədiyini Xoca Əlidən

dönə-dönə soruşmuşdu (70,s.35).

Bundan başqa, Səfəvi hökmdarı Venesiyada taxıl qıtlığı haqqındakı

məlumatın da doğmluğunu müəyyənləşdirməyə çalışmışdı (70, s.34-35).

Şübhəsiz ki, bununla şah Venesiyanın uzun müddət Türkiyəyə qarşı

müharibə etmək inilcanını aydınlaşdırmaq istəyirdi.

Hadisələrin sonrakı gedişindən aydın olur ki, Səfəvi hökmdarı

Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərini qoruyub saxlamağı üstün

tutdu və Venesiya diplomatım qəbul etmədi. Eyni zamanda,

257

Yaqub Mahmudov^

Alessandri Vinçensoya rədd cavabı da verilmədi. Rəsmi saray dairələri

şahın qəbuluna düşməyə çalışan Venesiya diplomatına bildirdilər ki,

Səfəvi hökmdanndan qəti cavab almaq üçün "bir-iki il gözləmək

lazımdır", çünki "böyük əhəmiyyəti olan danışıqlar üçün çoxlu da vaxt

lazımdır" (70, s.36).

Aydındır ki, Səfəvi sarayı mümkün qədər Venesiya diplomatım

Qəzvində gecikdirməyə, bununla Venesiya-Türkiyə müharibəsinin

gedişini izləməyə çalışırdı.

Beləliklə, üç aya qədər (14.VIII.1571-12.XI.1571) Qəzvində qalıb

Şah Təhmasib tərəfindən qəbul olunmayan Alessandri Vin- çenso

Qəzvin-Təbriz-Trabzon-Sinop-İstanbul-Yassı yolu ilə Krakova gəldi və

buradan Səfəvi sarayına səyahəti barədə 24 iyul

1572- ci il (70, s.30-37) və 25 iyul 1572-ci il (70.25, s.163-167) tarixli

məktublarını yola saldıqdan sonra vətəninə qayıtdı. 0,1572-ci il

sentyabrın 24-də Venesiya hökumətinə Səfəvi dövlətinə səyahəti

haqqında geniş yazılı hesabat təqdim etdi (70.26, s. 167-182). Oktyabrın

11 -də isə hökumət üzvləri qarşısında çıxış etdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Alessandri Vinçensonun Venesiya

hökumətinə təqdim etdiyi 24 sentyabr 1572-ci il tarixli yazılı hesabatı

Səfəvi tarixini öyrənmək üçün çox qiymətli mənbədir. Bu geniş həcmli

sənəddə Səfəvi dövlətinin ictimai-iqtisadi və hərbi-siyasi tarixinin,

demək olar, bütün məsələlərinə toxunulmuşdur.

Göstərilən sənəddə Səfəvi imperiyasının beynəlxalq ticarət əlaqələri

barədə də maraqlı məlumatlar vardır. Vinçensonun yazdığına görə,

Səfəvi dövləti o zaman qarşılıqlı münasibətlərə malik olduğu ənənəvi

Şərq və Qərb ölkələrindən başqa, Konstantinopol yolu ilə Moldaviya,

Polşa, Danimarka, İsveç və b. ölkələrlə də ticarət əlaqələri saxlayırdı (70.

26, s.l79). Maraqlıdır ki, italyan diplomatı Səfəvi sarayına səyahətdə

olduğu zaman, Osmanlı fəthləri və Portuqaliyanın Hind okeanı

hövzəsində həyata keçirdiyi müstəmləkə işğalları nəticəsində, ölkənin -

Səfəvi dövlətinin beynəlxalq ticarət əlaqələrinin zəiflədiyini də hiss

etmişdi.

Vinçenso Təbrizin ticarət həyatından bəhs edərkən burada ipəyin

qiymətinin yarıbayarı aşağı düşdüyünü, "ədviyyatın isə üzünə

258


baxan olmadığını", bu qiymətli məhsulların "tökülüb qaldığını" qeyd edir

(70. 26, s. 179).

Xarici ticarət əlaqələrinin zəifləməsinin qarşısım almaq üçün Şah

Təhmasibin gördüyü tədbirlər də səyyahın diqqətindən yayınmamışdı.

Vinçenso yazır ki, şah "artıq altı ildir ki, ölkəyə gətirilən və buradan

aparılan ticarət məhsullarından gömrük alınmasını qadağan etmişdir"

(70. 26, s.174).

Göıdindüyü kimi, Venesiya respublikasının Səfəvi dövlətini

Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq planı baş tutmadı. Venesiya

diplomatı Vinçenso hələ Qəzvində ikən - 1571-ci il avqustun 1-də

Osmanlı sərkərdəsi Lələ Mustafa Paşa Kiprin fəthini başa çatdırdı.

Kipr əməliyyatı zamanı Qərb dövlətləri də Venesiyaya hərbi yardım

göstərmədilər. Yalnız 1571-ci il mayın 25-də, yəni Kiprin fəthinə

təqribən 2 ay qalmış Venesiya respublikası. Papalıq və İspaniya arasında

Osmanlı imperiyasına qarşı "müqəddəs ittifaq" bağlandı. "Müqəddəs

ittifaq"ın birləşmiş donanması (habelə ona qoşulmuş Malta, Genuya və

Savoyya gəmiləri) təcrübəli Genuya admiralı Andrea Dorianın başçılığı

ilə türk donanmasını Lepantoda ağır məğlubiyyətə uğratdı - 7.X.1571

(509, s.180; 478, s.401-410). Lakin bu qələbədən dərhal sonra

müttəfiqlər arasında ixtilaf başlandığından Venesiya müharibəni davam

etdirə bilmədi. 1573-cü il martın 7-də Venesiya ilə Türkiyə arasında sülh

müqaviləsi bağlandı. Həmin müqaviləyə əsasən Kipr Osmanlı

imperiyasının tərkibinə qatıldı.

Beləliklə, XVI əsrin ikinci və üçüncü rüblərində yaranmış əlverişli beynəlxalq şəraitdən istifadə edən Osmanlı imperiyası Avropa və Asiyada geniş fəthlər həyata keçirdi. Qərb diplomatiyası, əvvəllər olduğu kimi, yenə də Osmanlı imperiyasının əsas zərbəsini Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltməyə nail oldu və bunun nəticəsində Türkiyənin Avropada daha da genişlənməsinin qarşısını ala bildi.

259

Yaqub Mahmudov_

Bununla belə, Uzun Həsən və Şalı İsmayıl zamanında olduğu kimi,

Şah Təhmasib dövründə də Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini

Avropa dövlətləri ilə ittifaqda iki cəbhəyə parçalayıb məğlub etmək

siyasəti baş tutmadı.

Qərb dövlətlərinin məkrli siyasətinə baxmayaraq. Şah Təhmasibin

seçdiyi düzgün hərbi taktika nəticəsində Osmanlı imperiyası Səfəvi

dövlətini aradan qaldıra bilmədi. Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli

dövründə onun əsas zərbə qüvvəsini öz üzərinə götürən Səfəvi dövləti,

obyektiv olaraq, Avropada Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə üçün

əlverişli şərait yaratdı. 1555-ci il mayın 29-da iki qardaş ölkə - Səfəvi

dövləti ilə Türkiyə arasında bağlanmış Amasya müqaviləsindən sonra,

qərbdə Osmanlı fəthləri yenidən genişləndi. Avropa dövlətləri, xüsusən

Venesiya respublikası, Səfəvi dövlətini yenidən Osmanlı imperiyasına

qarşı müharibəyə qaldırmağa cəhd göstərdi. Lakin bu siyasət iflasa

uğradı. Qərb diplomatiyasının mahiyyətinə bələd olan Şah Təhmasib

ömrünün axırmadək Amasya müqaviləsinə sadiq qaldı.

XVI əsrin 60-70-ci illərində Səfəvi dövləti Xəzər-Volqa yolu və

Rusiya ərazisi vasitəsilə Avropa ölkələri ilə əlaqəyə girib özünün

beynəlxalq ticarət əlaqələrini sahmana salmağa çalışdı. Bundan istifadə

edən İngiltərənin "Moskva" kompaniyası Səfəvi dövləti ərazisində

möhkəmlənməyə cəhd göstərdi. Lakin ingilis kapitalının bu niyyəti baş

tutmadı. Bu zaman Şərqə marağı artmaqda olan çarizm ingilis kapitalının

Rusiya ərazisi vasitəsilə Səfəvi bazarlarında möhkəmlənməsinə yol

vermədi.

Digər tərəfdən, Portuqaliya müstəmləkə imperiyasının İran

körfəzində möhkəmlənməsi və Aralıq dənizi vasitəsilə Asiya- Avropa

ticarət əlaqələrində vasitəçiliyin qəti olaraq Osmanlı imperiyasının əlinə

keçməsi nəticəsində Səfəvi dövlətinin xarici ticarətində Rusiya

bazarlarının rolu daha da artdı. Bu isə Azərbaycanda Rusiyanın

mövqeyinin güclənməsinə əlverişli şərait yaradırdı.

260


V I F Ə S I L . X VI ƏSRİN SONU - XVII ƏSRİN

ƏVVƏLLƏRİNDƏ SƏFƏVİ-AVROPA ƏLAQƏLƏRİ

1.1578-1590-CI İLLƏR SƏFƏVİ-OSMANLI MÜHARİBƏSİ DÖVRÜNDƏ

QƏRB DÖVLƏTLƏRİ İLƏ DİPLOMATİK ƏLAQƏLƏR

Amasya müqaviləsindən (1555) sonra təqribən 20 il ərzində

Səfəvi-Osmanlı sərhədlərində sülh münasibətləri pozulmadı. Şah

Təhmasib, ömrünün sonunadək (1576) Amasya müqaviləsinin şərtlərinə

sadiq qaldı. Artıq qeyd olunduğu kimi, o, 1568-ci il fevralın 16-da öz

elçisi Şahqulu xan Ustadını Ədiməyə göndərib Amasya müqaviləsinin

qüvvədə qalması barədə yeni Osmanlı sultanı II Səlimdən (1566-1574)

də təminat almışdı. Səfəvi hökmdan, ölümündən bir il əvvəl, 1575-ci il

mayın 13-də Toxmaq xan Ustadım İstanbula göndərib Amasya

müqaviləsinin şərtlərini II Səlimdən sonra hakimiyyətə gələn Sultan III

Murada (1574-1595) da qəbul etdirmişdi (479, s.7).

Şah Təhmasibin yeritdiyi ardıcıl xarici siyasət nəticəsində Qərb

dövlətlərinin Səfəviləri yenidən Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq

niyyətləri də baş tutmadı. Bu, tarixi gerçəklikdir.

Lakin Osmanlı imperiyası Səfəvi dövlətini qəti olaraq məğlub edib

Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək, Xəzər dənizi və İran körfəzi

hövzələrində möhkəmlənmək planlanndan əl çəkməmişdi. Osmanlı

sarayında Səfəvi dövlətinə qarşı yeni müharibəyə hazırlıq görülməkdə

idi.

Yaxınlaşan müharibədə Avropadakı düşmənlərini bitərəfləşdirməyə

çalışan Osmanlı imperiyası 1575-ci il avqustun 8-də Venesiya

respublikası ilə müqavilə bağladı, daha doğrusu, bu dövlətlə bağlamış

olduğu 7 mart 1573-cü il tarixli müqaviləni yenilətdi (479, S.6). Bundan

başqa, 1577-ci il yanvarın 1-də əldə olunmuş razılığa əsasən, 1568-ci il

fevralın 17-də bağlanmış Türkiyə-Avstriya mü-

261

Yaqub Mahmudov.

qaviləsi daha 8 il müddətinə uzadıldı (479, s.8); 1577-ci il iyulun 30-da

isə Polşa ilə sülh müqaviləsi bağlandı (479, s.9-12). Beləliklə, Osmanlı

imperiyası özünün əsas zərbə qüvvəsini şərq cəbhəsinə keçinnək, daha

doğrusu, Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltmək imkanı qazandı.

XVI əsrin 70-ci illərinin sonuna yaxın Osmanlı imperiyasının Səfəvi

dövlətinə qarşı yeni müharibəyə başlaması üçün fürsət də ələ düşdü.

Şah Təhmasibin ölümündən (1576-cı il, may) sonra Səfəvi

sarayında siyasi sabitlik pozulmuşdu, liölandanıı oğlanlan arasında

taxt-tac mübarizəsi başlanmışdı. Qızılbaş qrupları arasında hakimiyyəti

ələ keçinnək üstündə qanlı toqquşmalar gedirdi. Bundan istifadə edən

Osmanlı imperiyası Amasya müqaviləsini (1555) pozaraq Səfəvi

dövlətinə qarşı yeni müharibəyə başladı. Lələ Mustafa Paşa və

Özdəmiroğlu Osman Paşanın başçılıq etdikləri türk qoşunları 1578-ci il

avqustun 9-da Çildir düzündə Səfəviləri ağır məğlubiyyətə uğratdılar.

Avqustun 24-də Tiflis zəbt olundu. Sentyabrda Osmanlılar Şimali

Azərbaycanın işğalına başladılar. Az vaxt içərisində Şəki, Ərəş, Qəbələ,

Şamaxı, Bakı, Şabran, Dərbənd, Salyan, Mahmudabad və b. yaşayış

məntəqələri Osmanlıların əlinə keçdi (geniş məlumat üçün bax: 367,

s.272-274; 444, s. 149-200; 516; 517 və s.).

Beləliklə, Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi dövləti arasında 12 ilə

qədər davam edən (1578-1590) yeni müharibə başlandı.

Səfəvilərlə Osmanlılar arasında ən qanlı toqquşmaların baş verdiyi

bu müharibənin əsas hərbi əməliyyat meydanı Azərbaycan, xüsusilə

Şimali Azərbaycan rayonları oldu. Bu da təsadüf deyildi. Uzun sürən

Səfəvi-Osmanh müharibələrinin, xüsusilə Sultan Süleyman Qanuninin

Səfəvilərə qarşı hərbi yürüşlərinin istənilən nəticəni verməməsi İstanbul

sarayında belə bir fikir yaratmışdı ki, Səfəvi dövlətini bütünlüklə

Asiyanın siyasi xəritəsindən silib götürmək mümkün deyil. Buna görə də

hələ Qanuni dövründə Səfəvi dövlətinə əsas zərbəni şimaldan - Dağıstan

və Şirvan vasitəsilə en- dinnək planı hazırlanmışdı.

262


Həmin plana görə, Osmanlı imperiyası, əvvəlcə Krım xanlığının

köməyi ilə Donla Volqa arasındakı ərazini. Həştərxan da daxil olmaqla

ələ keçirməli, Böyük Moskva knyazlığının Xəzərə çıxış yolunu kəsməli

və Donla Volqanı kanalla birləşdirib Xəzərə donanma yeritməli idi.

Bundan sonra isə Qafqazın (həmçinin Cənubi Qafqaz ərazisinin), o

cümlədən Azərbaycanın işğalı başa çatdırılmalı idi.

Lakin Sultan Süleymandan sonra hakimiyyətə gələn II Səlim

göstərilən hərbi planı həyata keçirə bilmədi. 1569-cu ilin sentyabrında

türk qoşunları Krım süvariləri ilə birlikdə Həştərxanı mühasirə etsələr də,

bu mühüm strateji məntəqəni ələ keçirə bilmədilər. Çünki Knmın

tamamilə Türkiyəyə qatılacağından ehtiyat edən Dövlət Gəray sözündən

döndü və IV İvanla əldə olunmuş gizli razılığa əsasən Krım süvarilərini

Həştərxan əməliyyatından geri çağırdı. Krım xanlığının bu gözlənilməz

addımı nəticəsində, türklər Həştərxanı tuta bilməyib ağır təlafatla geri

çəkildilər. Bununla, Volqa ilə Donu birdəşdirən kanalın çəkilişi də

yarımçıq qaldı. Beləliklə, Osmanlı imperiyasının Xəzərə donanma

keçirmək planı baş tutmadı.

Bununla belə. Osmanlı imperiyası Krım xanlığının köməyi ilə

Şimali Qafqaz vasitəsilə Şirvana hücum etmək planından əl çəkmədi.

Həmin planın həyata keçirilməsinə bir də yuxanda bəhs etdiyimiz

1578-1590-cı illər Səfəvi-Türkiyə müharibəsi zamanı cəhd göstərildi.

Osmanlı imperiyasına qarşı təkbətək müharibə aparmağa qadir

olmayan Səfəvi dövləti onun hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq

məqsədilə yenidən Qərb dövlətlərinə müraciət etdi. 1579-cu ilin

sonlannda Venesiyaya yeddi nəfərdən ibarət bir elçi heyəti yola salındı.

Səfəvi elçilərinə dəfələrlə Venesiyada olmuş və Alessandri Vin-

çenso ilə şəxsən tanış olan təcrübəli diplomat Xoca Məhəmməd başçılıq

edirdi, Təbrizdən Bursaya gedən ticarət karvanına qoşulub Avropaya

yola düşən Səfəvi elçiləri 1580-ci ilin aprelində Venesiyaya çatdılar.

Onlar Azərbaycanla qədim əlaqələri və qohumluğu

263

Yaqub Mahmudov.

olan Zenolar nəslinin evinə düşdülər. Xoca Məhəmməd Alessandri

Vinçensonu tapıb onunla görüşdü və gəlişinin səbəbini ona bildirdi.

1580-ci il mayın 1-də Venesiya doju (hakimi) Səfəvi diplomatını

Vinçenso ilə birlikdə qəbul etdi. Xoca Məhəmməd Səfəvi hökmdarı

Məhəmməd Xudabəndənin məktubunu Venesiya dojuna təqdim etdi.

Maraqlıdır ki, həmin məktub iki dildə - Azərbaycan (türk) və fars

dillərində yazılmışdı (70.28, s.183). Diqqətəlayiq haldır ki, Venesiya

dojunu Azərbaycan dilində yazılan məktubla Vinçenso, fars dilində

yazılan məktubla isə Xoca Məhəmməd

tanış etdi (yenə orada).

Səfəvi hökmdarı Məhəmməd Xudabəndə (1577-1587) öz elçisi

Xoca Məhəmməd vasitəsilə Venesiya hölcumətinə bildirirdi ki, indi

Səfəvi dövləti vaxtı ilə Alessandri Vinçensonun etdiyi təklifə, yəni

Osmanlı imperiyasına qarşı birgə müharibə aparmaq təklifinə razıdır;

əgər Venesiya hökuməti öz fikrindən dönməyibsə, bunu Səfəvi dövlətinə

bildirsin (7C.27, s. 182-183).

Şah Məhəmməd Xudabəndənin məktubunda göstərilirdi ki, artıq

"200 min nəfərlik Səfəv. qoşunu Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyata

başlamışdır və Babilistan toıpaqlanna (İraq ərazisi nəzərdə tutulur -

Y.M.) doğru hərəkət etməkdədir" (70.27, s.l83).

Qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvi hökmdarının Xoca Məhəmməd

tərəfindən Venesiya hölaimətinə təqdim olunan məktubu çox müxtəsər

olmaqla, ancaq ümumi işarələrdən ibarət idi. Əsl mətləbi - Səfəvi

hökmdarının niyyətini, planlarını isə Xoca Məhəmməd Venesiya

hökumətinə şifahi olaraq geniş şərh etdi.

Venesiya dojunun göstərişinə əsasən, Xoca Məhəmməd iki nəfər

katibin - Antonio Milledcnne və Domeniko Vikonun müşayiəti ilə, məxfi

surətdə, o zaman hökumət dəftərxanasının katibi işləyən, Azərbaycan

(türk) dilini yaxşı bilən Alessandri Vinçensonun evinə aparıldı*. Burada

Xoca Məhəmmədin Venesiyaya gəlişinin

* Uzun zaman türk dövlətləri olan Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları ilə geniş diplomatik və ticarət əlaqəsi saxlamış İtaliyada, həmçinin Venesiyada diplomatlar, ümumiyyətlə, dövlət məmurları türk dilini, o cümlədən Azərbaycan dilini yaxşı bilirdilər.

264


səbəbləri, Səfəvi hökmdarının hərbi planları, o zaman yenicə başlanmış

Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin ilk mərhələsinin gedişi, bir sözlə, Səfəvi

elçisinin öz ölkəsi ilə əlaqədar verdiyi bütlin məlumatlar yazıya alındı.

Bundan başqa, Xoca Məhəmməd həmin görüşdə iştirak edən

venesiyah larin təkidi ilə Məhəmməd Xudabəndənin fars dilində yazılmış

məktubunu da azərbaycancaya çevirdi. Yeri gəlmişkən, Q.Berşe

toplusuna daxil edilmiş bu qiymətli sənəd bəhs olunan dövrdə

Səfəvi-Avropa əlaqələrini, konkret olaraq Venesiya ilə münasibətləri

öyrənmək üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir (70.28, s.183-191).

Həmin sənəddən məlum olur ki, Xoca Məhəmməd, hər şeydən

əvvəl, vaxtilə Alesşandri Vinçensonun Səfəvi sarayına səyahətinin

uğursuzluqla nəticələnməsini, yəni Türkiyəyə qarşı Kipr müharibəsində

(1570-1573) Səfəvilərin Venesiyaya kömək etməməsinin səbəbini

"keçmiş padşahın (Şah Təhmasibin - Y.M.) qocalığı və xəstəliyi" ilə izah

etməli idi (70.28, s.l85); indi isə, artıq Səfəvi dövləti ilə Türkiyə arasında

müharibə başlanmışdır və Səfəvi sərkərdələri "Əliyə and içmişlər ki, 15 il

ərzində, ta türklər məğlub olmayınca, silahı yerə qoymayacaqlar; əgər

Venesiya hökuməti öz keçmiş təklifinin üstündə durursa, onda qoy bunu

təsdiq etsin: öz dinlərinə uyğun olaraq kilsələrində bizim qələbəmiz

naminə dua oxusunlar" (yenə orada).

Göstərilən sənəddə, eyni zamanda yenicə başlanmış 1578- 1590-cı

illər Səfəvi-Türkiyə müharibəsinin ilk döyüş əməliyyatları müfəssəl şərh

olunur.

Venesiya dojunun katibləri Xoca Məhəmmədlə danışıqlar

nəticəsində əldə etdikləri bütün yuxarıda göstərilən məlumatları rəsmi

məruzə halına salıb hökumətə - Onlar şurasına təqdim etdilər. Həmin

şuranın qərarına əsasən, Venesiya doju Xoca Məhəmmədi 1580-ci il

iyunun 13-də məxfi surətdə* qəbul etdi. Səfəvi elçisinə bildirildi ki,

Venesiya hökuməti öz ənənəvi müttəfiqinə "ən böyük

* Venesiya hökuməti Səfəvilərlə aparılan diplomatik danışıqların Osmanlı sarayına çatdırılacağından ehtiyat edirdi.

265

Yaqub Mahmudov.

uğurlar" arzulayır və "sidq ürəkdən Allaha dua edir ki, ona qələbə bəxş

etsin" (70, s.39).

Danışıqlar zamanı Venesiya doju "öz dostu - ən adil və ən ləyaqətli

şah olan" Səfəvi hökmdarının ünvanına son dərəcə xoş sözlər söyləsə də,

Osmanlı imijeriyasına qarşı müharibəyə başlamaq təklifinə konlaet

cavab vermədi. Hətta Səfəvi diplomatının şəxsiyyəti Venesiya hökuməti

üçün "çox əziz olduğu üçün və onu təhlükəyə məmz qoymamaq" naminə

ona cavab məktubu da verilmədi, Venesiya hökuməti ilə aparılan bu

"arzuolunan danışıqlardan xatirə" əlaməti olaraq Səfəvi elçisinə 300 zekin

vəsait hədiyyə olundu. Bununla da danışıqlar başa çatdı (70, s.39).

Beləliklə, Venesiya özünün qüdrətli düşməni olan Osmanlı

imperiyası ilə sülh münasibətlərini davam etdiiməyi üstün tutdu. Bununla

belə, Venesiya diplomatiyası Səfəvi-Türkiyə müharibəsinin gedişini

diqqətlə izləyirdi.

Səfəvi dövləti Osmanlı imperiyasına qarşı 1578-1590-cı illər

müharibəsi zamanı İspaniya, Portuqaliya və Papalığı da qərbdən Türkiyə

əleyhinə qaldırmağa cəhd göstərdi.

Şah Məhəmməd Xudabəndənin elçiləri Portuqaliyaya gedərək Qərb

dövlətlərini Türkiyəyə qarşı müharibəyə qalxmağa çağırdılar (63,

s.22-23). Bu dövrdə Səfəvi-Portuqaliya əlaqələri haqqında başqa

məlumatlar da vardır. Məsələn, 1580-ci il mayın 1-də Səfəvi elçisi Xoca

Məhəmməd Venesiya hökumətilə diplomatik danışıqlar apararkən

bildimıişdi ki, Portuqaliya kralı Hörmüz vasitəsilə Səfəvi dövlətinə hərbi

xərclər üçün yardım olaraq 20.000 zekin vəsait göndərilməsi barədə əmr

vermişdir (70.28, s.l85).

1582-ci ildə Avqustinlər ordeninin üzvü Siınon Şah Məhəmməd

Xudabəndənin sarayına gəlib İspaniya kralı II Filipp (1556-1598) və

Roma papası XIII Qriqorinin (1572-1585) elçisi sifətilə danışıqlar apardı

(63, s.26). 1585-1586-cı illərdə İspaniya kralı və Roma papasının daha

bir elçisi - Jan-Battista Vekyetti Səfəvi sarayına göndərildi (428,

s.32-37).

Bununla belə, İspaniya və Portuqaliya ilə aparılan danışıqlar arzu

olunan nəticəni veımədi. Çünki hər iki dövlətin Səfəvilərlə

266


elaqə yaratmaqda əsl niyyətləri bu dövləti - Səfəviləri mümkün qədər

uzun müddət Türkiyəyə qarşı müharibə vəziyyətində saxlamaq idi.

Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin uzanması həm İspaniyanı, həm də

Portuqaliyanı tamamilə təmin edirdi.

Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrinin şərqdə - Səfəvi

dövləti əleyhinə müharibədə olması İngiltərəyə qarşı həlledici

toqquşmaya hazırlaşan İspaniyanın Aralıq dənizi tərəfdən

təhlükəsizliyinin təmin olunması demək idi.

Portuqaliyaya gəldikdə, İran körfəzi və Hind okeanı hövzəsində öz

mövqeyini daha da gücləndirməyə çalışan bu dövlət üçün həm Səfəvi

dövləti, həm də Osmanlı imperiyasının zəifləməsi eyni dərəcədə əlverişli

idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Osmanlı imperiyasının Qərbdəki əsas

rəqiblərindən biri olan Habsburqlar monarxiyası da bu dövlətlə, yəni

Türkiyə ilə sülh münasibətlərini pozmadı.

Osmanlı imperiyası ilə sülh münasibətlərinin davam etdirilməsi bu

zaman özünün əsas diqqətini Rusiyaya yönəltmiş olan Polşanı da təmin

edirdi.

Beləliklə, Qərb ölkələri 1578-1590-cı illər Səfəvi-Türkiyə

müharibəsi dövründə, növbəti dəfə, Osmanlı imperiyasına özünün

bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi dövlətinə qarşı yönəltmək imkanı

verdilər. Nəticədə kəskin daxili ictimai-iqtisadi və siyasi tənəzzül

keçirən, həmçinin Türkiyə ilə bir Vaxtda şərqdən Şey- bani

haldmiərinin hücumuna da məruz qalan Səfəvi dövləti Osmanlı

qoşunlarına qarşı dura bilmədi. Şah Məhəmməd Xuda- bəndənin

ölümündən (1587) sonra, yenicə hakimiyyətə gəlmiş Şah Abbas

Osmanlı hökmdarı Sultan III Murada sülh təklifi ilə müraciət

etmək məcburiyyətində qaldı. İki dövlət arasında 1590-cı il martın

21-də bağlanmış İstanbul müqaviləsinə əsasən, Gürcüstan, Qərbi

Azərbaycan, Şərqi Anadolu, Kirmanşah, Lu- ristan, Xuzistan və

başqa ərazilərlə yanaşı. Şərqi Azərbaycan

267

Yaqub Mahmuäov_

(Ərdəbil və Talış mahalları istisna edilməklə) da Osmanlı imperiyasına

qatıldı. XV əsrin ortalarından başlayaraq bütün Cənubi Qafqaz ərazisini

tamamilə öz hakimiyyəti altına salmağa çalışan Osmanlı imperiyası,

nəhayət, Azərbaycanla əlaqədar xarici siyasət planlarını həyata keçirə

bildi. Lakin bu, müvəqqəti uğur idi. İki türk dövlətini - Səfəvi və Osmanlı

imperiyalarını, ilci qardaş xalqı - Azərbaycan və türk xalqlarını hələ

irəlidə yeni qanlı toqquşmalar və tarixin ən acı səhifələri gözləyirdi. Qərb

diplomatiyası öz işini görməkdə idi...

2. ŞAH ABBASIN OSMANLI İMPERİYASINI MƏĞLUB ETMƏK SİYASƏTİ VƏ SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QƏRB ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİNİN DAHA DA GENİŞLƏNMƏSİ

Osmanlı imperiyasına qarşı 1578-1590-cı illər müharibəsində ağır

məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Səfəvi dövləti mühüm daxili islahatlar

dövrünə qədəm qoydu.

Yeni Səfəvi hökmdarı Şah I Abbas (1587-1629) mərkəzi

hakimiyyətin qüvvətləndirilməsinə tərəfdar olan feodal qruplarına və

sənətkar-tacir dairələrinə arxalanaraq iri köçəri-hərbçi qızılbaş tayfa

başçılarının müqavimətini qırdı. Bilavasitə mərkəzi hakimiyyətdən asılı

olan və odlu silahlarla təchiz edilmiş qüvvətli nizami ordu yaratdı. Şah

qvardiyası {qulamlar), tüfəngçilər və topçular korpuslarından ibarət olan yeni

ordu təqribən 4.000 nəfərdən ibarət idi (130, s. 12). Artıq əvvəlki

əhəmiyyətini itirmiş olan qızılbaş süvari dəstələri də yenidən təşkil

olundu. Səfəvi hərbi qüvvələrinin ümumi sayı təqribən 116.000 nəfərə

çatdırıldı (130, s.l2).

İnzibati islahat nəticəsində dövlətin ictimai-iqtisadi və hərbi-siyasi

həyatında oturaq əhalinin rolu artdı.

Şah Təhmasibin ölümündən sonra mərkəzi hakimiyyətdə

möhkəmlənmək üstündə başlanmış tayfa çəkişmələrinə son qoyuldu.

Ölkə daxilində siyasi sabitlik bərpa olundu. Məhsuldar qüvvələr

canlandı. Səfəvi dövləti iqtisadi və hərbi-siyasi cəhətdən möhkəmləndi.

268


XVI əsrin sonlarına doğru Şah Abbas fəal xarici siyasət yeritməyə

başladı. Bu dövrdə tarix xarici siyasət baxımından Səfəvi dövləti

qarşısında üç başlıca vəzifə qoymuşdu:

Şeybanilər dövlətini məğlub edib Xorasam geri qaytarmaq və

dövlətin şimal-şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək;

1578-1590-cı illər müharibəsi nəticəsində Osmanlı imperiyası

tərəfindən qəsb olunmuş Səfəvi torpaqlarını geri qaytarmaq;

İran körfəzində Portuqaliyanın hegemonluğuna son qoyub Hind

okeanına çıxış yolu əldə etmək.

Şah Abbas əvvəlcə bu xarici siyasət vozifolərindon birincisini uğurla

həll etdi: Şeybanilər dövlətini məğlubiyyətə uğradaraq (29.VII.1599)

Xorasanı yenidən Səfəvi dövlətinə qatdı.

Səfəvi imperiyasının tarixi sərhədlərini bərpa etmək, xüsusilə dövlət

üçün bÖ3dik iqtisadi əhəmiyyəti olan Azərbaycan ərazisini Osmanlı

imperiyasından geri almaq üçün Şah Abbas Türkiyəyə qarşı müharibəyə

mühüm hazırlıqlar görmüşdü. Əsimdə Şah Abbasın həyata keçirdiyi

bütün islahatlar onun Osmanlı imperiyasını məğlub etmək siyasəti ilə sıx

bağlı idi. Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilməsi bu

siyasətin mühüm tərkib hissəsi idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin bütün

tarixi ərzində Qərbi Avropa ölkələri ilə ən geniş əlaqələr Uzun Həsəndən

sonra, bir də Şah Abbasın hakimiyyəti illərində yaradılmışdı. Bu dövrdə

Səfəvi-Avropa əlaqələri miqyas etibarilə də bütün əvvəlki dövrlərlə

müqayisə olunmayacaq dərəcədə genişləndi.

Qərb mənbələrində Şah Abbas elçilərinin Venesiya respublikası,

Papalıq və başqa İtaliya dövlətləri, həmçinin Almaniya, İspaniya,

İngiltərə, Hollandiya burjua respublikası, hətta İsveç, Norveç və başqa

Avropa hökmdarlanmn saraylarında diplomatik danışıqlar aparması

barədə olduqca maraqlı məlumatlar vardır.

Qərbi Avropa ölkələrinə göndərilən Səfəvi diplomatlan, Şah

Abbasın tapşırığına əsasən, başlıca diqqəti iki mühüm məsələyə

yönəltməli idilər:

269

Yaciub Mahmudov-

əvvəla, Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi

barədə razılıq əldə olunmalı, ölkənin əsas sərvəti olan xam ipəyin

əlverişli şərtlərlə Avropaya ixrac edilməsi tənzim olunmalı idi;

ikincisi. Osmanlı imperiyasına qarşı Avropada vahid antitürkiyə

koalisiyası yaradılmalı idi.

Əvvəlki Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarları kimi Şah Abbas da

Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə - şərq və qərb

cəbhələrinə parçalamağa çalışırdı.

XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Avropa əlaqələrinin

daha da genişlənməsi, eyni zamanda, Qərb dövlətlərinin mənafeyi ilə də

sıx bağlı idi.

Bu zaman Qərbi Avropada kapitalın ilkin yığımı deyilən prosesin

dərinləşməsi nəticəsində Şərqə maraq daha da artmışdı: Rusiya ərazisi

vasitəsilə Şərqdə, o cümlədən Səfəvi dövləti ərazisində möhkəmlənə

bilməyən ingilis kapitalı XVI əsrin 80-90-cı illərində Hind okeanı və İran

körfəzində Portuqaliya ilə açıq hərbi-siyasi rəqabətə ginnəyə başlamışdı

(403, s.43); İngiltərə ilə yanaşı Hollandiya burjuaziyası da İran körfəzi

vasitəsilə Səfəvi dövləti ilə əlaqələrini genişləndirməyə çalışırdı.

1588-ci ildə İngiltərənin İspaniya hərbi dəniz qüvvələrini -

Məğlubedilməz Armadanı darmadağın etməsilə beynəlxalq dəniz

yollarında, o cümlədən Hindistan və İran körfəzini Avropa ilə

əlaqələndirən okean yollarında üstünlüyün İngiltərə və Hollandiyanın

əlinə keçməsi üçün əlverişli şərait yarandı. İran körfəzində

möhkəmlənmək üstündə Qərb dövlətləri arasındakı rəqabət kəskinləşdi.

Beləliklə, XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəllərində bir sıra Avropa

dövlətlərinin Səfəvi dövləti ilə geniş əlaqə yaratması bilavasitə

müstəmləkəçilik siyasəti ilə bağlı idi; Qərbi Avropa kapitalının Şərqdə

ucuz xammal mənbələri və sərfəli satış bazarları ələ keçirmək siyasətinin

tərkib hissəsi idi.

Bununla belə. Osmanlı imperiyasına qarşı birgə mübarizə aparmaq

zərurəti, başqa sözlə, xarici hərbi-siyasi amil, yenə də əvvəlki kimi, bəzi

Avropa dövlətləri ilə Səfəviləri yaxınlaşdıran başlıca səbəb olaraq

qalırdı. Məsələn, Osmanlı imperiyası ilə müharibə

270


(1592-1606) vəziyyətində olan Habsburq monarxiyası Səfəvi dövlətini

arxadan Türkiyə üzərinə qaldırmağa çalışırdı.

Bəhs etdiyimiz dövrdə Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası

arasında yeni müharibənin başlanması İtaliya dövlətlərinin, o cümlədən

Venesiya respublikası və Papalığın da mənafeyinə uyğun idi.

Beləliklə, XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəlində Səfəvi dövləti ilə

əlaqə yaratmaqda hər bir Avropa dövlətinin öz konkret iqtisadi və

hərbi-siyasi mənafeyi vardı. Bütövlükdə isə Qərb diplomatiyası iki

qüdrətli Şərq dövlətinin, yəni Osmanb imperiyası və Səfəvi dövlətinin,

bir-birilə toqquşdurularaq zəiflədilməsinə yönəldilmişdi. Bu, həm Şərqdə

müstəmləkəçilik siyasəti yeridən, həm də Osmanlı imperiyasını

zəiflətməyə çabşan Avropa dövlətlərinin mənafeyinə uyğun idi.

Osmanlı imperiyasının Avstriya ilə müharibə (1592-1606)

vəziyyətində olduğunu bilən Şah Abbas, bir tərəfdən, Habsburqlan

müdafiə edərək Avstriya-Türkiyə müharibəsinin mümkün qədər

uzanmasına çalışır, digər tərəfdən, başqa Qərb dövlətlərini də

Osmanlılara qarşı müharibəyə qaldırmaq siyasəti yeridirdi. Bu məqsədlə

Səfəvi hökmdarı, ilk növbədə İtaliya ilə ənənəvi əlaqələri genişləndirdi.

1600-cü ilin mayında İffət bəyin {Efet beg) başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri*

Venesiyaya gəldilər. İyunun 8-də Venesiya doju Şah Abbasın elçilərini

qəbul etdi (70.29, s.192). Maraqbdır ki, İffət bəy Venesiya doju ilə

danışıqları "türk dilində", yəni Azərbaycan dilində apardı (70.29, s.192).

Səfəvi diplomatı ilə Venesiya doju arasındakı danışıqları Azərbaycan

dilindən italyancaya və əksinə Cakomo di Nores tərcümə edirdi.

Səfəvi elçisi danışıqlar zamanı Venesiya dojuna bildirdi ki, onun

hökmdan Venesiya ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini davam etdirmək

niyyətindədir; Şah istərdi ki, Venesiya tacirləri bundan sonra da onun

ölkəsinə ticarətə gəlsinlər; Venesiya tacirləri Səfəvi dövləti ərazisində

necə qarşılanırlarsa, Səfəvi tacirləri də Venesi-

* Q . B e r ş e toplusuna daxil edilmiş bir sənəddə bu Səfəvi elçilərinin İffət bəydən başqa altı, ya səkkiz nəfərdən ibarət olduğu göstərilir (70.29, s.192).

271

Yaqub Mahmudov-

yada beləcə xoş məramla qarşılansınlar və dövlət tərəfindən himayə

olunsunlar (70.29, s.192).

Bundan sonra, Səfəvi diplomatı Venesiya dojundan xahiş etdi ki,

şahın şəxsi tapşınğı əsasında həyata keçirəcəyi ticarət əməliyyatlarında və

"başqa işlərdə" ona lazımi köməklik göstərilsin (70.29, s.192).

Maraqlıdır ki, Səfəvi elçisi o zaman Venesiyada yüksək inkişaf

etmiş boyaqçılıq sənətinin sirlərini öyrənmək istəmişdi.

Venesiya doju ilə gömşün sonunda İffət bəy Şah Abbasın

məktubunu və hədiyyə olaraq göndərdiyi qızılı sapla işlənmiş, üstündə

müxtəlif təsvirlər olan zərli ipək və məxmər parçalan, habelə başqa

hədiyyələri Venesiya dojuna təqdim etdi*.

Şah Abbas həmin məktubunda Venesiya hökumətinə bildirirdi ki,

Səfəvi dövlətinin "ən böyük arzusu və başlıca məqsədi xristian ölkələri

ilə səmimi dostluğu və ittifaqı əbədi olaraq qoruyub saxlamaqdır"; "biz

istərdik ki, bu dostluğu siz də bizim kimi qiymətləndirəsiniz və qoruyub

saxlayasınız" (70.30, s.193).

İffət bəyin danışıqlarında olduğu kimi, şahın məktubunda da nəzərə

çarpan başqa bir maraqlı cəhət bundan ibarətdir ki, o, Venesiya dojuna

dönə-dönə bildirirdi ki, İffət bəy onun şəxsi tapşırığı əsasında Venesiyada

bir sıra işlər görməlidir**; həmin məsələlərdə ona lazımi yardım

göstərilsin (70.30, s.194).

Venesiya hökuməti ilə danışıqları başa çatdıran və burada bir sıra

mühüm ticarət əməliyyatları həyata keçirən Səfəvi elçiləri Venesiya

dojunun Şah Abbasa yazdığı məktubla vətənə qayıtdılar. Venesiya

diplomatiyası üçün xarakterik olan ikibaşlı və təmtaraqlı ifadə-

* Şahın göndərdiyi hədiyyələrdən biri eni yeddi, uzunu isə səkkiz qulac olan ipək panno idi. Nəfis şəkildə qızılı sapla və məxmərlə işlənmiş həmin zərli ipək pannoda Məryəm ananın Allaha qovuşması səhnəsi təsvir olunurdu. Bu hədiyyə dərhal - danışıqların gedişi zamanı Onlar şurası iclas salonunun divarından asılmışdı (70, s.43).

** Öz ordusunu ən müasir odlu silahlarla təchiz etməyə çalışan Şah Abbas Venesiyaya göndərdiyi elçilərinə oradan, əsas etibarilə, müxtəlif cür odlu silahlar aldırtdırırdı. Bu barədə Səfəvi hökmdarının Venesiyaya göndərdiyi sonrakı məktublarda aydın söhbət açdığım nəzərə alıb burada həmin məsələ üzərində dayanmayacağıq.

272


lərlə dolu olan bu məktubda şaha bildirilirdi ki, Venesiya hökuməti

Səfəvilərə olan "səmimi münasibəti, xoş məramlı dostluğu hər cür yolla

qoruyub saxlayacaq və möhkəmləndirəcəkdir" (70.31, s.195).

Venesiya doju əmin olduğunu bildirirdi ki, venesiyalı tacirlər də

Səfəvi dövlətində yaxşı qarşılanacaqlar; bu iki dövlət arasında ticarətin

dəfələrlə artmasına, hər iki tərəfin təbəələrinin rifahının qat- qat

yaxşılaşmasına səbəb olacaqdır (70.31, s.195).

Səfəvi-Venesiya əlaqələri genişlənməkdə idi. 1603-cü il martın

əvvəlində Venesiyaya Səfəvi dövlətinin yeni elçi heyəti gəldi. 11

nəfərdən ibarət olan bu elçi heyətinə "şahın xüsusi nümayəndəsi və

böyük istedad sahibi" (70, s.44) olan Fəthi bəy başçılıq edirdi,

1603-cü il martın 5-də Venesiya doju Marino Qrimani Səfəvi

elçilərini qəbul etdi. Fəthi bəy Şah Abbasın məktubunu Venesiya dojuna

təqdim etdi. Q.Berşe toplusuna daxil edilmiş həmin məktub bəhs

etdiyimiz dövrdə Səfəvi-Avropa əlaqələrinin mahiyyətini açmaq üçün

çox qiymətli sənəddir (70.32, s. 196-197).

Şah Abbas göstərilən məktubda Venesiya dojuna yazırdı ki, xristian

ölkələri ilə dostluğu möhkəmləndimıək arzumuza müvafiq olaraq

dövlətimizin qapılarını həmin ölkələrdən, xüsusilə sizin qüdrətli

dövlətinizdən gələnlərin üzünə həmişə açıq saxlayırıq; onların hamısı

ölkəmizdə xeyirxahlıqla qarşılanır və buradan öz vətənlərinə razı halda

qayıdırlar; indi biz həmin səmimi dostluq münasibətlərindən çıxış edərək

ölkələrimiz arasındakı ticarət əlaqələrini daha da möhkəmləndirmək və

genişləndirmək arzusu ilə Fəthi bəy adlı şöhrətli səfirimizi sizin ölkənizə

danışıqlar apannağa göndəririk (70.32, S.196).

Səfəvi hökmdarı həmin məktubunda, bundan əvvəl İffət bəylə

göndərdiyi məktubda üstüörtülü şəkildə yazdıqlarını açıqca bildirir. Şah

Abbas Venesiya dojundan xahiş edirdi ki, o öz "nazirlərinə və

adamlarına" göstəriş versin ki, onlar Fəthi bəyə Səfəvi sarayı üçün odlu

silah, o cümlədən arkebuz almaqdan ötrü lazım olan hər cür köməklik

göstərsinlər (70.32, s. 196-197).

Səfəvi hökmdarı Venesiya dojunu əmin edirdi ki, əgər ona Səfəvi

dövləti ərazisində tapılan hər hansı mallar, o cümlədən qiy-

273

Yaqub Mahmudov_

mətli şeylər lazım olarsa, onun arzusu yerinə yetiriləcək, istədiyi hər şey

göndəriləcəkdir, təki o "mehriban bir dost" kimi bu barədə bizə bir xəbər

yetirsin (70.32, s.197).

Qeyd etmək lazımdır ki. Fəthi bəy Venesiya doju ilə danışıqlar

apararkən Şah Abbasın göndərdiyi hədiyyələr də hökumət üzvləri

qarşısında nümayiş etdirildi. Həmin hədiyyələr bunlardan ibarət idi:

qızılı sapla işlənmiş manto, qızılı və gümüşü sapla işlənmiş məxmər

xalça, üzərində İsanın və Məryəm ananın təsvirləri olan qızılı sapla

işlənmiş məxmər panno, üç zərli yaylıq, üç dəst ipək paltar (70.33,

s.197).

Şah Abbasın hədiyyələri Venesiya dojuna şərq qaydası ilə bir-

birinin arxasınca düzülmüş 9 nəfər Səfəvi elçisi tərəfindən təqdim

olundu. Fəthi bəy isə hər bir hədiyyə barədə ayrıca izahat verirdi.

Maraqlıdır ki, xüsusi olaraq Venesiya doju üçün toxunmuş man-

toda heç bir tikiş və ya calaq yeri yox idi. Fəthi bəyin məlumatına görə.

Şah Abbas ikinci bu cür mantonu "böyük dostu" olan moğol hökmdarına

göndərmişdi (70, s.45); 4x3 qulac böyüklüyündə məxmər xalça hər il

Müqəddəs Mark sarayının xəzinəsi camaata nümayiş etdirilərkən onun

altına salınmaq üçün toxunmuşdu; üzərində İsanın və Məryəm ananın

təsvirləri olan panno isə Müqəddəs Mark kilsəsi üçün nəzərdə

tutulmuşdu (70, s.46).

Ertəsi gün - 1603-cü il martın 6-da, Venesiya senatının xüsusi

qəranna əsasən, Səfəvi elçisinin gətirdiyi bütün hədiyyələr mühafizə

olunmaq üçün Müqəddəs Mark kilsəsinə göndərildi (70.34, S.198).

Göründüyü kimi. Fəthi bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi diplomatları

Venesiyada olduqca yaxşı qarşılandılar. Hətta Venesiya hökumətinin

tapşırığı və sifarişi ilə dövrün məşhur italyan rəssamı Qab- riele Kaliari

Şah Abbas elçilərinin qəbulu mərasimini əks etdirən xüsusi rəsm əsəri

yaratdı (70, s.47).

Venesiya hökumətinin qəranna əsasən, Şah Abbasın tapşırdığı

malları, o cümlədən odlu silahlan tədarük etmək üçün Səfəvi elçilərinə

şəhərdə sərbəst ticarət etmək hüququ verildi (70, s.46-47).

274


1603-cü i! sentyabrın 2-də Səfəvi elçilərinin vətənə yola düşməsi

ərəfəsində Venesiya senatının xüsusi yığınçağı oldu. Senatda Fəthi bəy

vasitəsilə Şah Abbasa göndəriləcək məktubun məzmunu müzakirə

olundu.

Həmin məktubdan məlum olur ki, Fəthi bəy Venesiya hökumətinin

köməyi ilə Səfəvi hökmdarının bütün tapşırıqlarını yerinə yetirmiş, 0

cümlədən lazım olduğu qədər arkebuz və başqa silahlar almışdır (70.35,

s.l99).

Venesiya hökuməti bu məktubunda, həmçinin, iki ölkə arasında

uzun illərdən bəri davanı edən və qarşılıqlı .surətdə faydalı olan ticarət

əlaqələrini daha da genişləndirmək niyyətində olduğunu bildirirdi (70.35,

S.199).

Venesiya senatı həmin iclasda Şah Abbasa və Səfəvi elçilərinə

müxtəlif hədiyyələr ayrılması haqqında da qərar qəbul etdi.

Venesiya hökumətinin ancaq şah üçün göndərdiyi hədiyyələrin

(xalis gümüşdən hazırlanmış və qızılla işlənmiş əlüzyüyanlar, qızılla

naxışlanmış gümüş ləyən və kuzə, üstünə gümüş örtük çəkilmiş şərab

şüşələri, bir dəst yaraq-yasaq, güllə ehtiyatı ilə birlikdə qızılla işlənmiş

iki muşket, nadir daş-qaş və qızılla işlənmiş dörd arkebuz və i. a.) ümumi

dəyəri 1360 dukata bərabər idi (70, s.46).

Lakin Fəthi bəy Venesiyadan aldığı odlu silahları Səfəvi sarayına

yetirə bilmədi. Çünki bu zaman, artıq, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı

imperiyası arasında 1602-1612-ci illər müharibəsi başlanmışdı. Odur ki,

Venesiyadan qayıdan Səfəvi elçiləri Aralıq dənizinin Suriya sahilinə

çıxan kimi Osmanlılar onlan yaxaladılar və Venesiyadan gətirdikləri

bütün malları, o cümlədən odlu silahları müsadirə etdilər. Suriyadakı

Venesiya konsulunun səyləri nəticəsində Fəthi bəyin Avropadan gətirdiyi

malların yalnız bir qismini xilas etmək mümkün oldu. Beləliklə, Osmanlı

imperiyasına qarşı yenicə müharibəyə başlamış Şah Abbas Fəthi bəyin

Venesiya hökuməti ilə apardığı danışıqların nəticələri barədə heç bir

xəbər əldə edə bilmədi.

Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin (1602-1612) getdiyi şəraitdə Türkiyə

ərazisi vasitəsilə Avropaya rəsmi elçi heyəti göndərmək

275

Yaqub Mahmudov.

mümkün olmadığı üçün Şah Abbas Fəthi bəyin səfirliyindən xəbər

bilmək və Venesiyanı Türkiyəyə qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün

Avropaya daha bir elçi yola saldı*. Xoca Kieos adlı bu Səfəvi elçisi Şah

Abbasın məktubunu Venesiya dojuna təqdim etdi.

Şahın məktubundan məlum olur ki, onun həmin elçini göndərməkdə

"xüsusi arzusu bütün xristian hökmdarları ilə, xüsusilə Venesiya doju ilə

dostluq və ittifaqı möhkəmləndirməkdir" (70.36, S.200).

Bundan başqa, Xoca Kieos Şah Abbasın tapşırığı ilə Səfəvi sarayı

üçün müxtəlif Venesiya malları almalı idi. Şah Abbasın xahişinə görə,

Venesiya doju "öz şöhrətli nazirlərinə" göstəriş verməli idi ki, onlar Xoca

Kieosa şahın sifariş etdiyi malları alıb tezliklə vətənə qayıtmaq üçün

lazım olan hər cür köməklik göstərsinlər (70.36,5.201).

Xoca Kieosun qarşısına qoyulan əsas vəzifələrdən biri də Fəthi

bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin aqibətindən xəbər tutmaq idi

(70.36, S.201).

Şah Abbas Fəthi bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin qayı-

danbaşı Suriyada Osmanlılar tərəfindən yaxalandığını və əmlaklarının

müsadirə olunduğunu, cnlann gətirdikləri malların bir qisminin isə

Suriyadakı Venesiya konsulunun əlinə keçdiyini öyrəndikdən sonra,

İtaliyaya yeni bir elçi heyəti yola saldı. Xoca Səfərin (bəzi mənbələrdə bu

Səfəvi elçisinin erməni olduğu göstərilir və onun adı "Seffer" kimi qeyd

edilir - Y.M.) başçılıq etdiyi bu Səfəvi elçilərinin diplomatik fəaliyyəti

haqqında Q.Berşe toplusuna aşağıdakı beş qiymətli sənəd daxil

edilmişdir;

Hələbdəki Venesiya konsulu Covanni Françesko Saqredonun Xoca

Səfər haqqında Venesiya dojuna yazdığı 2 sentyabr 1609-cu il tarixli

zəmanət məktubu (70.37, s.201-203);

Venesiya dojunun tərcüməçisi Cakomo Noresin Xoca Səfər

haqqında Venesiya hölcumətinə 30 yanvar 1610-cu il tarixli məlumatı

(70.38, s.203-206);

* Mənşəcə erməni olan bu elçinin adı Q.Berşe toplusunda Kieos {Chieos) kimi qeyd olunur (70, s.47).

276


Şah Abbasın Xoca Səfərlə Venesiya dojuna göndərdiyi məktub

(70.39, s.207-208);

Fəthi bəyin başçılıq etdiyi Səfəvi elçilərinin Osmanlıların əlinə

keçməmiş əmlakının Xoca Səfərə təhvil verilməsi barədə 17 fevral

1610-cu il tarixli akt (70.40, s.208-209);

Venesiya hökumətinin Şah Abbasa 30 yanvar 1610-cu il tarixli

məktubu (70.41, s.209).

Həmin sənədlərdən məlum olur ki, Türkiyə ərazisindən keçib

Hələbə çatan Səfəvi elçisi buradan bir Fransa gəmisinə minib Marselə

getmiş, oradan isə Nitsa-Monako-Genuya-Florensiya vasitəsilə, nəhayət

1610-cu ilin yanvarında Venesiyaya çatmışdı.

1610-cu il yanvarın 22-də Xoca Səfərin başçılıq etdiyi beş nəfərdən

ibarət Səfəvi elçiləri Venesiya hökuməti tərəfindən qəbul edildi.

Danışıqlar zamanı Venesiya dojuna Səfəvi-Türkiyə müharibəsinin

gedişi barədə ətraflı məlumat verildi (70.37, s.202; 70.38, S.204 və s.).

Xoca Səfər Venesiya hökumətinə bildirdi ki, onun hökmdarı

Venesiya respublikası ilə "səmimi dostluq və möhkəm müttəfiqlik

münasibətlərini davam etdirmək" niyyətindədir (70.38, s.206).

Şah Abbasın elçisi, göstərilənlərdən əlavə Fəthi bəyin başçılıq etdiyi

Səfəvi elçilərinin Osmanlılar tərəfindən müsadirə olunmamış və

Hələbdəki Venesiya konsulunun əlinə keçmiş əmlakının geri

qaytarılmasını Venesiya hökumətindən tələb etdi. Venesiya doju Fəthi

bəydən qalma əmlakın Səfəvi dövlətinə qaytarılması üçün müvafiq

tədbir görəcəyini vəd etdi (70.38, s.206).

Danışıqlar zamanı tərcüməçi Cakomo di Nores hökumət üzvlərini

Şah Abbasın məktubu ilə tanış etdi. Şah bu məktubunda da "bütün

xristian hökmdarları ilə, o cümlədən Venesiya doju ilə xeyirxah dostluq

və səmimi müttəfiqlik münasibətlərini davam etdirmək" niyyətində

olduğunu bildirir və Fəthi bəyin İtaliyadan aldığı malların Suriyadakı

Venesiya konsulunun əlinə keçmiş hissəsinin geri qaytarılmasını tələb

edirdi (70.39, s.207).

Səfəvi elçiləri ilə aparılan danışıqlar zamanı Venesiya hökuməti

Səfəvi dövləti ilə ənənəvi dostluq münasibətlərini davam etdirə-

277

Yaqub Mahmudov

çəyini bildirdi və Fəthi bəyin bütün əmlakı xüsusi aktla Xoca Səfərə

təhvil verildi.

Maraqlıdır ki, Venesiyadan alınmış və ümumi dəyəri 521,12 lirə

olan həmin malların içərisində müxtəlif cür odlu silahlar, o cümlədən

arkebuzlar, büllur məmulatı, müxtəlif cür güzgülər, həmçinin başqa

məhsullarla yanaşı yağlı boya ilə işlənmiş səkkiz tablo da vardı (70.40,

s.208-209).

1610-cu il yanvarın 30-da Səfəvi elçilərinin yola düşməsi ərəfəsində

Venesiya senatının xüsusi iclası keçirildi və Şah Abbasa göndəriləcək

məktubun mətni müzakirə olundu. Əvvəlki kimi, yenə də təmtaraqlı və

ikibaşlı ifadələrlə dolu olan bu məktubda da Venesiya hökuməti

Səfəvilərlə "səmimi dostluq münasibətlərini və son dərəcə yaxşı

qarşılıqlı münasibətləri daim qoruyub saxlayacağını, hər cür yolla

möhkəmləndirəcəyini" bildirdi (70.41, S.209).

Bundan başqa, həmin məktubda Fəthi bəyin əmlakının Xoca Səfərə

qaytarılması barədə də Şah Abbasa məlumat verilirdi (70.41, s.209).

Yeri gəlmişkən, bir maraqlı məlumatın da üzərindən keçməyək:

Xoca Səfər Venesiya hökumətinin tərcüməçisi Cakomo di Noresə

bildirmişdi ki, Venesiyadan sonra Florensiya, Roma və İspaniyaya

gedəcəkdir; "O, bütün bu hökmdarlara şahın məktublarını aparır; şah

həmin məktublarında bu hökmdarları türklərə qarşı müharibəyə

qalxmağa çağırır" (70.38, s.204). Cakomo di Nores bu məktubları,

həmçinin Karmelitlər ordeninin Səfəvi şahının sarayında fəaliyyət

göstərən nümayəndəsinin Roma papasına yazdığı məktubu öz gözləri ilə

gördüyünü təsdiq edir (70.38, s.204). Lakin, bununla belə, Xoca Səfərin

Venesiyadan savayı digər Avropa ölkələrində danışıqlar aparması

barədə əlimizdə heç bir məlumat yoxdur. Yəqin ki, Səfəvi diplomatı

Venesiya hökuməti ilə danışıqlardan soıu'a birbaşa vətənə qayıtmışdı.

Çünki Fəthi bəydən qalma əmlakı Venesiya hökumətindən aldıqdan

sonra, onun bütün bu mallarla birlikdə başqa Avropa ölkələrinə səyahət

emıəsi, əslində, mümkün deyildi.

278


***

Bütün bunlara baxmayaraq Şah Abbas Hind okeanı yolu ilə

ticarətin gələcəyi olmadığını hiss edir və Suriya vasitəsilə Qərb

ölkələrilə, xüsusilə Venesiya ilə ticarət əlaqələrinin

genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Şah Suriyadakı Venesiya

konsulu, görkəmli dövlət xadimi və alim, Qalileo Qalileyin dostu

Covanni Françesko Saqredoya məktub göndərib Suriyadakı Səfəvi

təbəələrinə - tacirlərinə himayə göstənnəyi ona etibar etmişdi. 1611-ci

ildə isə onu bütün Venesiya torpaqlarında Səfəvi dövlətinin konsulu və

Səfəvi təbəələrinin baş himayəçisi təyin etmişdi (70, s.73).

Qeyd etmək lazımdır ki, Şah Abbasın bütün səylərinə

baxmayaraq, Venesiya respublikasını Türkiyəyə qarşı müharibəyə

qaldırmaq mümkün olmadı. Çünki bu zaman İspaniya, Portuqaliya,

İngiltərə, Hollandiya və başqa Avropa dövlətlərinin Hind okeanı

hövzəsində, o cümlədən İran körfəzində möhkəmlənməsindən

narazı olan, həmçinin, yeni beynəlxalq ticarət yollarından kənarda

qalan Venesiya respublikası öz qüdrətli qonşusu olan Osmanlı

imperiyası ilə dinc ticarət münasibətlərini pozmaq istəmir, həm də

bu ölkənin ərazisindən keçərək Səfəvi dövləti ilə ənənəvi ticarət

əlaqələrini bərpa etməyə çalışırdı.

Venesiya və başqa Qərb ölkələri ilə ipək ticarətini

genişləndirməyə Ağqoyunlular kimi, Səfəvilər də çalışırdılar. Şah

Abbas Səfəvi-Avropa ticarət əlaqələrini genişləndirməyə xüsusilə

böyük cəhd göstərirdi. Lakin həm Səfəvilərin (xüsusilə Səfəvi- lərin),

həm də Qərb ölkələrinin müvafiq siyasətdə uğursuzluqlarının

başlıca səbəbi bu idi ki, hər iki tərəf öz aralarında qarşılıqlı əlaqələri

genişləndirmək üçün Osmanlı imperiyası ilə anlaşmaya çalışmır,

onun mənafeyini nəzərə almır, əksinə onu aradan götürməyə

çalışırdılar. Osmanlı imperiyası isə onu mühasirə çənbərinə alıb

aradan qaldırmağa çalışan Səfəvi-Avropa hərbi-siyasi blokuna qarşı

öz xarici siyasət xəttini yeridirdi. Venesiya respublikası, Macarıstan,

Avstriya, Almaniya və başqa

279

Yacfub Mahmudov.

Qərb ölkələri özlərinin müttəfiqi olan Səfəvi dövləti ilə ittifaqda Osmanlı

imperiyasına qarşı qanlı müharibələr aparmaqda ikən beynəlxalq ticarət

yolları dəyişir, Qara dəniz və Aralıq dənizi əvvəlki ticarət əhəmiyyətini

itirir, okean ticarəti yeni dövlətləri ön plana çıxarırdı. İtaliya yeni əlaqə

yollarından kənarda qalmaqda idi. Səfəvi dövlətinin iqtisadi məngənəyə

alınacağı, Osmanlı işğallaniın isə nəticəsiz qalacağı gün uzaqda deyildi.

3. "BÖYÜK ELÇİLİK"

Şah Abbas 1602-1612-ci illər müharibəsi ərəfəsində Osmanlı

imperiyasına qarşı vahid hərbi ittifaq yaratmaq məqsədilə başqa Avropa

dövlətlərinə də müraciət etdi. O, 1599-cu ilin mayında* Hüsey- nəli bəy

Bayatın başçılığı ilə Roma papası, Venesiya respublikası, Almaniya,

İngiltərə, Fransa, İspaniya, Toskana hersoqu, Şotlandiya kralı. Polşa və

Skandinaviya ölkələrinin hökmdarları ilə danışıqlar aparmaq üçün

Avropaya böyük bir elçi heyəti yola saldı (558, s.109; 615, s.30-31; 537,

s.177).

Keçdiyi səfər yoluna, həm də apardığı danışıqların miqyasına görə

"Böyük elçilik" adlandırmaq olar bu elçi heyətini.

Şahın göstərişinə əsasən, bu zaman Səfəvi sarayında İngiltərə

elçiləri olan Şerli qardaşlarından böyüyü - Antoni Şerli Səfəvi elçilərini -

"Böyük elçiliyi" Avropa səyahətində müşayiət etməli idi.

Bundan başqa, Şah Abbasın Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi ittifaq

bağlamaq təklifini öz hökmdarlarına - İspaniya kralı və Roma papasına

yetirmək üçün, müvafiq olaraq, fransiskiançı və domi- nikiançı rahiblər

Alfonsu Kordero və Nikola de Malo da həmin elçilərlə birlikdə

Avropaya yola salındılar**.

Şah Abbas öz elçisi Hüseynəli bəy Bayatla Almaniya imperatoru,

Roma papası, Venesiya doju, İspaniya kralı və b. Avropa hökm-

* N.Fəlsəfi bu elçi heyətinin Avropaya 1599-cu il iyulun 19-da yola salındığını göstərir (614, s.l59). ** Səfəvi şahının Qərb hökmdarlarına göndərdiyi hədiyyələri, başqa yük heyvanlarından savayı, 32 dəvədən ibarət böyük bir kart'an aparırdı (614, S.159).

280


darlarına göndərdiyi məktublarda bu dövlətləri qərbdən vahid cəbhədə

Osmanlı imperiyasına qarşı hücuma keçməyə çağırırdı; belə olacağı

təqdirdə Səfəvi hökmdarı şərqdən Osmanlılara qarşı cəbhə açacaq,

müharibəyə 60.000 tüfəngçi və müttəfiqlərin arzu etdiyi qədər süvari və

piyada qoşun çıxaracaqdı (615, s.31-33).

Şahın məktublarından aydın olur ki, o, Avropa dövlətləri arasındakı

dərin ixtilaflardan xəbərdar idi və buna görə də Qərb hökmdarlarına

"qərəzsiz, dostcasına nəsihət" edirdi ki, "tezlildə bir-biri- nə sədaqət

göstərib mehribanlıqla birləşsinlər", "çünki onların bir-bili ilə

düşmənçiliyi və müharibələr aparması Osmanlı imperiyasının

qüvvətlənməsinə səbəb ola bilər" (615, s.33).

Səfəvi hökmdarının fikrincə, onun ölkəsi ilə Qərb dövlətləri

arasında elə bir müqavilə bağlanılmalı idi ki, tərəflərdən heç biri

digərinin razılığı olmadan başqa bir dövlətlə əlaqəyə girməsin (615,

s.33). Osmanlı imperiyasına qarşı birgə müharibə başlandıqdan sonra isə

müttəfiqlərdən heç biri digərinin razılığı olmadan müharibədən çıxmasın

və düşmənlə separat sülh bağlamasın (614, s. 158-159).

Şah Abbas bu məktublarında Qərb dövlətlərinə vəd edirdi ki,

xristianlara öz dinlərini təbliğ etmək, kilsə tikmək və yaşamaq üçün

Səfəvi dövlətinin istədikləri yerinə getməyə icazə veriləcəkdir; ölkənin

ərazisində yaşayan xristianlara - ermənilərə və gürcülərə hökm edəcəkdir

ki, Roma papasının göstərişlərini yerinə yetirsinlər (614, s.l60).

Yeri gəlmişkən. Şah Abbasın Qərb dövlətləri qarşısında öz üzərinə

götürdüyü bu təəhhüd, eyni zamanda, Roma papalarının, İspaniya və

başqa Avropa dövlətlərinin Şərq siyasətinin mahiyyətini də açmaq

imkanı verir.

Hüseynəli bəy Bayatın başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri İsfahan—

Kaşan-Qum-Savə-Qəzvin-Gilan-Xəzər-Volqa-Moskva yolu ilə

Arxangelsk limanına gedib, oradan Şimal Buzlu okeanı ilə Norveç

sahillərini dolanaraq Şimali Almaniyaya yetişdilər. Səfəvi elçiləri

buradan o zaman Almaniya imperatorunun iqamətgahı yerləşən Praqaya

yollandılar.

281

Yaqub Mahmudov^

1600- cü ilin oktyabrında Almaniya imperatoru (eyni zamanda

Avstriya, Çexiya və Macarıstan kralı) II Rudolf Səfəvi elçilərini böyük

təntənə ilə qarşıladı (268, s.56).

Şah Abbas elçilərinin Almaniya imperiyasının paytaxtında belə

qarşılanması təbii idi. Çünki bu zaman Avstriya ilə Osmanlı imperiyası

arasında 1592-1606-cı illər müharibəsinin qızğın çağı idi.

Altı aya qədər Praqada qalan Səfəvi elçiləri dəfələrlə imperator

tərəfindən qəbul olundular. Səfəvi-Almaniya danışıqları uğurla başa

çatdı. İmperator II Rudolf Hüseynəli bəy Bayatın səfirliyinə cavab olaraq

öz elçisi Stefan Kakaşı Şah Abbasla danışıqları davam etdirmək üçün

Səfəvi sarayına yola saldı (22; 56).

Hüseynəli bəy Bayat və onun səfər yoldaşlan 1601-ci ilin baharında

Praqadan İtaliyaya yola düşdülər. Səfəvi elçiləri Şimali İtaliyaya

çatdıqda məlum oldu ki, Venesiya Türkiyə ilə danışıqlar aparır və buna

görə də Şah Abbasın elçilərini qəbul edə bilməyəcəkdir.

Beləliklə, Hüseynəli bəy Bayat Venesiyaya səfəri təxirə salıb

Florensiyaya getdi. Florensiya hersoqu ilə danışıqları başa çatdırdıqdan

sonra 1601-ci ilin aprelində Romaya yola düşdü.

Roma papası VIII Kdement (1592-1605) Səfəvi elçilərini xüsusi

təmtəraqla qarşıladı. Papalığın sərhədini keçdikdən sonra "müqəddəs

atanın" ayırdığı xüsusi dəstə tərəfindən müşayiət edilən Səfəvi elçiləri

Roma şəhərində toplardan açılan salam atəşi ilə qarşılandılar (34, S.6).

1601- ci il aprelin 12-də papa VIII Klement Səfəvi elçilərini qəbul

etdi. Hüseynəli bəy Bayat papa ilə danışıqlar zamanı bildirdi ki, əgər

xristian dövlətləri qərbdən Osmanlı imperiyasına qarşı vahid cəbhədə

müharibəyə başlasalar, onun hökmdarı şərqdən 150 min nəfərlik süvari

və 60 minlik piyada ilə hücuma keçəcəkdir; bu şərtlə ki. Qərb dövlətləri

Səfəvi hökmdarının razılığı və ya iştirakı olmadan Osmanlı imperiyası

ilə danışıqlar apaımasın, sülh müqaviləsi bağlamasın; belə olduqda,

Səfəvi lıökmdarı xristian dövlətlərinə öz ölkəsinin ərazisində sərbəst

ticarət hüququ, kilsələr, mo- nastrlar tikmək, azad surətdə ibadət etmək

ixtiyarı verəcəkdir (34, s.11-12).

282


Səfəvi-Papalıq danışıqları da "uğurla" nəticələndi. Bəhs etdiyimiz

dövrdə xristian dünyasında siyasi təsir gücünü, artıq, çoxdan itirmiş olan

Roma papalarının əlindən Osmanlı imperiyasına qarşı "birləşmək və

səlib yürüşünə qalxmaq" təbliğatı aparmaqdan başqa, demək olar ki, heç

nə gəlmirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Romada Hüseynəli bəy Bayatla Antoni

Şerli arasında ixtilaf baş verdi. İngilis elçisi Səfəvi diplomatlannı tərk

edib getdi. Hüseynəli bəy Bayatın başçılıq etdiyi Səfəvi elçiləri isə

papanın onlara qoşduğu bələdçinin müşayiəti ilə Şimali İtaliyadan keçib

Cənubi Fransa vasitəsilə İspaniyaya -TTT Filippin (1598-1621)

iqamətgahı yerləşən Valladolid şəhərində yola düşdülər.

Roma papası ilə birlikdə Avropada katolik irticasına başçılıq edən

İspaniya* kralı da Şah Abbas elçilərini bÖ3hik təntənə ilə qarşıladı (614,

s.162-165). Səfəvi elçiləri təqribən iki aya qədər İspaniya paytaxtında

qaldılar və dəfələrlə kral III Filipp tərəfindən qəbul olundular**.

Aralıq dənizi hövzəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən sıxış-

dırılan və İran körfəzində İngiltərə-Hollandiya rəqabətinə davam gətirə

bilməyən İspaniya sarayı Şah Abbas elçilərini xoş vədlərlə yola saldı.

Hüseynəli bəy Valladolid-Madrid-Toledo yolu ilə Lissabona

gəldi***. Əldə olunmuş razılığa əsasən Səfəvi elçiləri Lissabondan ispan

gəmisində okean yolu ilə vətənə qayıtmalı idi. Lakin qeyd etmək lazımdır

ki, Hüseynəli bəy Bayatın Səfəvi sarayına qayıdıb

* İspaniya o zaman Portuqaliyanı da özünə birləşdirmişdi. Hər iki dövlət vahid İspaniya krallığı adlanırdı. ** Hüseynəli bəy Bayatın macəralarla dolu olan İspaniya səfəri vətənə xəyanət edərək xristianlığı qəbul edib İspaniyada qalmış Oruc bəy Bayatın "Don Juan of Persia" ("İran Don Juanı") adı ilə yazdığı xatirələrdə geniş əks olunmuşdur (73). ■ *** Səfəvi diplomatlarından üç nəfəri katolikliyi qəbul edib İspaniyada qaldı: Hüseynəli bəy Bayatın qardaşı oğlu Əliqulu bəy Bayatı İspaniya İcralı oğulluğa götürdü və öz adını verdi - "Don Filipp"; Səfirliyin baş katibi Oruc bəy Bayatı kraliça oğulluğa götürdü və adım "Don Xuan" qoydu; Səfirliyin digər üzvü Bünyad bəy isə "Don Diyeqo" adım qəbul etdi. Hüseynəli bəy Bayatın vətənə və öz dininə xəyanət etmiş bu üç Səfəvi elçisini öldürmək planı baş tutmadı (614, s.164-165).

283

Yaqub Mahmudov_

öz hökmdarına səfərinin nəticələri barədə hesabat vemıəsi barədə

əlimizdə heç bir məlumat yoxdur.

Hüseynəli bəy Bayatı Avropaya yola salarkən Şah Abbas Osmanlı

imperiyasına qarşı müharibəyə son hazırlıqlarını görməkdə idi. Səfəvi

hökmdarı Qərbdə Almaniya ilə Türkiyə arasında müharibə getdiyini

bilirdi və Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrinin Avropa cəbhəsində

məşğul olmasından istifadə etmək qərarına gəlmişdi. Əslində, Hüseynəli

bəy Bayatın səfirliyi qarşısında qoyulan mühüm vəzifələrdən biri də

Almaniya-Türkiyə müharibəsinin mümkün qədər uzadılmasına nail

olmaq idi. Odur ki, Səfəvi hökmdarı vaxt itirmədən Osmanlı

imperiyasına qarşı müharibəyə başlamaq qərarına gəldi.

Müharibə ərəfəsində Şah Abbasla danışıqlar aparmaq üçün

Məşhədə (bu zaman Səfəvi hölcmdan Məşhəddə idi - Y.M.) üç nəfərdən

ibarət İspaniya elçiləri gəldi (614, s.168). Avqustinlər ordeninin üzvləri

olan bu İspaniya elçilərinə Antonio de Qouvea başçılıq edirdi.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bəhs etdiyimiz dövrdə İspaniya (eyni

zamanda Portuqaliya) laah III Filippin Səfəvi dövləti ilə əlaqələri

genişləndinnəkdə məqsədi ancaq Osmanlı imperiyasına qarşı birgə

müharibə aparmaqdan ibarət deyildi. İspaniya-Portuqaliya krallığı İran

körfəzində ingilis və holland kapitalının mövqeyinin

mölılcəmlənməsindən ciddi narahat olmağa başlamışdı. Üstəlik İran

körfəzində yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə edən Səfəvi dövləti,

1601-ci ildə, İspaniyanın (vaxtı ilə Portuqaliyanın) hakimiyyətində olan

Bəhreyn adalarını ələ keçirmişdi. Odur ki, İspaniya bəhs etdiyimiz

dövrdə qüvvətlənməkdə olan Səfəvi dövləti ilə təkcə Türkiyə əleyhinə

deyil, həm də İngiltərə və Hollandiyaya qarşı yaxınlaşmağa çalışırdı.

Göstərilənlərlə yanaşı, bunu da qeyd etmək lazımdır ki, İspaniya

Roma papası ilə birlikdə Səfəvi dövləti ərazisində xristianlığı (katolik

məzhəbini) yaymaq və ölkənin xristian əhalisini katolik- ləşdinnək yolu

ilə də öz mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışırdılar, Buna görə də Şah

Abbas Antonio de Qouveanın başçılıq etdiyi İspaniya elçilərinə xüsusi

iltifat göstərməmişdi.

284


Səfəvi hökmdarı 1603-cü il fevralın 11-də İsfahanda Antonio de

Qouveanı bu zaman sarayda olan İngiltərə elçisi Robert Şerli və Roma

papasının elçisi Fransisko de Kosta ilə birlikdə qəbul edərkən ona açıqca

bildirmişdi ki, o, ölkənin ərazisində kilsələr tikilməsinin, bura

xristianların gəlməsinin əleyhinə deyil; lakin müsəlman ruhanilər buna

razı deyillər; qoy əvvəlcə sizin hökmdarlarınız türklərlə müharibəyə

başlasınlar. Sonra mən bizim şəhərlərdə kilsələr tikilməsinə icazə

verərəm. Hökm edərəm ki, müsəlmanlar, yəhudilər, xristianlar və

başqaları Hörmüzə ticarətə getsinlər. Əgər bizim ruhanilərimiz yenə də

narazılıq etsələr, onda mən onları başa sala bilərəm ki, haqsızdırlar; çünki

siz düşmənə qarşı mənə kömək edirsiniz. Xahiş edirəm: bütün bunları

papaya və hökmdarınız Filippə yazın (614, s. 170-171).

Şah Abbas bu qəbuldan sonra öz elçisi Allahverdi bəy Türkma- nı

İspaniya ilə hərbi ittifaq bağlamaq üçün, eyni məzmunlu məktubla,

Antonio de Qouveaya qoşaraq dəniz yolu ilə Avropaya yola saldı (614,

s.l71). İspaniya səfirliyinin digər iki üzvünü isə Səfəvi sarayında saxladı.

Şah Abbas Qərb ölkələrinin elçilərini qəbul etdikdən az sonra-

1603-cü il sentyabrın 14-də özünün bütün hərbi qüvvələrinin başında

Azərbaycanı Osmanlı imperiyasının əlindən geri almaq üçün hərbi

əməliyyata başladı. 1603-cü il oktyabrın 29-da, artıq Təbriz şah qoşunları

tərəfindən tutulmuşdu (385, s.65; 614, s. 178-179).

Təbriz əməliyyatının uğurla başa çatmasında Osmanlı feodallarına

qarşı Səfəvi qoşunlarını xilaskar kimi qarşılayan xalq üsyanı mühüm rol

oynadı.

Şah Abbas 1603-cü il noyabrın 15-də Təbrizdə Almaniya imperatoru

II Rudolfun elçisi Georq Tektanderi* qəbul etdi (22,s.31-32).

* Georq Tektander Almaniya imperatoru 11 Rudolfun 1602-ci il avqustun 27- də Səfəvi sarayına yola saldığı elçi heyətinin üzvü idi. Hüseynəli bəy Bayatın səfirliyinə cavab olaraq göndərilən Almaniya elçilərinə Stefan Kakaş başçılıq edirdi. Lakin Stefan Kakaş, həmçinin bu heyətin başqa üzvləri 1603-cü ilin oktyabrında Lənkəranda yoluxucu xəstəliyə tutulub qırıldığından Şah Abbasla danışıqları həmin heyətin sağ qalmış üzvü Georq Tektander aparmışdı (22; 268, s.55-62).

285

Yaqub Mahmudov^

Almaniya elçisi imperator II Ruclolfün latınca və italyanca yazılmış

məktublarını, həmçinin Böyük Moskva knyazının məktubunu Səfəvi

hökmdarına təqdim etdi.

Həmin qəbuldan üç gun sonra Şah Abbas, Tektanderin məlumatına

görə, 120,000 nəfərlik hərbi qüvvələrinin başında Təbrizi tərk etdi və geri

çəkilməkdə olan Osmanlı qoşunlarını təqib etməyə başladı (22, s.33-38).

Az vaxt içərisində Osmanlılara qarşı üsyana qalxan xalqın köməyi ilə

Xoy, Salmas, Marağa, Culfa, Ordubad, Cavanşir və b. yerlər Səfəvilərin

əlinə keçdi, 1603-cü il noyabrın 26- da Naxçıvan, 1604-cü il iyunun 8-do

iso İrəvan Şah Abba.sa təslim oldu (537, s.179-180; 385, s.66-67).

Təbrizdən sonrakı bütün hərbi əməliyyatlar zamanı Səfəvi qoşunları

ilə birlikdə hərəkət edən Tektander İrəvan qalası ələ keçirildikdən sonra

Şah Abbas tərəfindən qəbul olundu. Şah Səfəvi— Türkiyə cəbhəsində

hərbi əməliyyatların gedişi barədə II Rudolfa məlumat vennək üçün

Tektanderlə birlikdə öz elçisi Mehdiqulu bəyi Almaniyaya yola saldı (22,

s.38).

Tektander Almaniyaya dönərkən, Dərbənd yaxınlığında,

Moskvadan qayıdan Səfəvi elçiləri ilə qarşılaşdı. O, həmin Səfəvi

diplomatlarının məlumatına əsaslanaraq göstərir ki. Böyük Moskva

knyazı Dərbəndi Osmanlıların əlindən almaq üçün şah ordusuna yardım

olaraq "bir neçə min nəfərdən", o cümlədən yaxşı atıcılar və iri toplardan

ibarət hərbi yardım göndərib (22, s.41). Bu fakt 0 zaman çarizmin, artıq

Cənubi Qafqaz hadisələrinə daha yaxından maraq göstərməyə başladığını

sübut edir.

Tektander və Mehdiqulu bəy Avropaya yola salındıqdan bir az

sonra, 1604-cü ildə Qars qalası yaxınlığında hərbi əməliyyatda olan Şah

Abbasın hərbi düşərgəsinə İspaniya və Portuqaliya İcralının yeni elçiləri

gəldilər. Luis Pereyra de Lazerdanın başçılıq etdiyi 50 nəfərlik bu elçi

heyəti Səfəvi hökmdarına hədiyyə olaraq müxtəlif rəsm əsərləri ilə

yanaşı Hindistandan bir fil də gətirmişdilər (614, S.172). Şah Abbas

Luis Pereyra ilə danışıqları başa çatdırdıqdan sonra onu öz elçisi

İmamqulu xan Pakizə Türkman ilə birlikdə İspaniyaya yola saldı (614, s.

172-173).

286


Şah Abbas Türkiyəyə qarşı hərbi əməliyyatı davam etdirdi. Səfəvi

qoşunları 1605-ci ildə Van və Urmiya vuruşmalannda Osmanlı hərbi

qüvvələri üzərində mühüm qələbələr qazandılar. Urmiya vuruşmasında

(7 noyabr 1605-ci il) Osmanlı sərkərdəsi Cağaloğlu Si- nan Paşanın

100.000 nəfərlik hərbi qüvvələri darmadağın edildi (385, S.71; 537,

s.l81). Osmanlı imperiyasının müttəfiqlər tərəfindən qəti məğlubiyyətə

uğradılması üçün əlverişli şərait yarandı. Laldn bu zaman Praqada

imperator II Rudolfla danışıqlar aparan Mehdiqulu bəy və Zeynal xan

Şamlının səylərinə baxmayaraq, Almaniya Osmanlı imperiyası ilə

separat sülh bağladı (1606). Bununla Səfəvi dövlətinin Avropadakı

müttəfiqləri növbəti dəfə Osmanlı imperiyasına özünün bütün hərbi

qüvvələrini Şərq cəbhəsinə yönəltmək imkanı verdilər. Beləliklə, Səfəvi

dövləti Osmanlı imperiyasına qarşı təkbətək müharibə aparmaq

məcburiyyəti qarşısında qaldı.

4. ANTONİO DE QOUVEA VƏ UİLYAM HARBORN: "NƏ QƏDƏR Kİ,

SƏFƏVİLƏR OSMANLILARLA VURUŞUR, XRİSTİAN DÜNYASI SÜLH

VƏ ƏMİN-AMANLIQ İÇƏRİSİNDƏ OLAÇAQDIR!"

Şah Abbas Urmiya qələbəsindən sonra. Osmanlı qoşunlanna öz

qüvvələrim bəı^pa etmək imkanı vermədi. 1605-1607-ci illər ərzində

Gəncə, Şamaxı, Bakı, Dərbənd, həmçinin, Lori, Tiflis, Dmanisi

Səfəvilərin əlinə keçdi (385, s.72-76; 357, s.182). Beləliklə, 1555- ci il

Amasya müqaviləsi əsasında müəyyən edilmiş Səfəvi-Osman- h

sərhədləri, əslində, bərpa olundu. Daha doğrusu, bütün Azərbaycan, 0

cümlədən ölkənin qərb torpaqları, Şərqi Gürcüstan, Şərqi Anadolunun

bir hissəsi və Luristan yenidən Səfəvi dövlətinə qatıldı. Bununla belə,

Almaniya ilə sülh müqaviləsi bağlamış Osmanlı imperiyasının özünün

bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi dövlətinə qarşı yönəldəcəyini bilən Şah

Abbas, işğal etdiyi əraziləri əldə saxlamaq şərti ilə, Türkiyə ilə sülh

bağlamağa cəhd göstərdi (385, s.77). Eyni zamanda qərb dövlətləri ilə

diplomatik əlaqələr də genişləndirildi.

1608-ci ilin iyununda Şah Abbasın elçisi Allahverdi bəy Türk- man

Antonio de Qouvea ilə birlikdə İspaniya səfərindən vətənə qa-

287

Yaqub Mahmudov-

yıtdı. Şah İspaniya kralının elçisini Həmədanda qəbul etdi. Antonio de

Qouvea İcral III Filippin məktubunu Səfəvi hökmdarına təqdim etdi.

İspaniya kralı 1608-ci ilin yanvarında imzaladığı həmin məktubda Şah

Abbası Osmanlı imperiyası üzərindəki qələbələr münasibətilə təbrik edir,

İspaniya hərbi dəniz qüvvələrinin Qara dənizdə Osmanlı donanmasına

vurduğu zərbələrdən bəhs edir, Fars Əmirü- lümarasının Bəhreyn adaları

və bir sıra sahil qalalarını tutmasından gileylənir, Səfəvi dövləti

ərazisində fəaliyyət göstərən katolik keşişlərinə "mərhəmətini

əsirgəməməsini" Səfəvi hökmdarından xahiş edirdi (615, s.64—65).

Antonio de Qouvea yazır ki, elə bu qəbul zamanı Şah Abbas ona

hökm etdi ki, dərhal İspaniya kralı və Roma papası ilə danışıqlar aparmaq

və Qərb dövlətlərini Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq

üçün Avropaya qayıtsın (615, s.65-66). İspaniya diplomatı bu səfərdən

boyun qaçırmaq üçün müxtəlif bəhanələr gətirdikdə Səfəvi hökmdarı

bundan çox qəzəblənmiş. Antonio de Qouvea və qəbulda iştirak edən

başqa Avropa elçilərinə tənə ilə bildirmişdi: "Xaçpərəstlər, hərbi

cəhətdən, indi əvvəlki kimi qüvvətli deyillər. Buna görə də verdikləri

vədin üstündə dura bilmirlər... Mən təkcə öz qılıncımın gücünə

türklərdən 120 qala almışam. Lakin Avropa hökmdarları bundan istifadə

etmək əvəzinə sultanla sülh bağlayırlar*. Belə bir vəziyyətdə hələ

istəyirsiniz ki, mən ölkəmdə sizə kilsələr tikməyə icazə verim, erməniləri

məcbur edim ki, papaya itaət etsinlər (yəni katolikliyi qəbul etsinlər -

Y.M.) və qoyum ki, İranda kilsə zəngləri çalınsın!? Gedin, hələ şükr edin

ki, sizin kilsələrinizin zənglərini sındırmıram, İdlsələrinizi dağıtdınb,

özünüzü də ölkəmdən qovmuram!.." (615, S.67).

Bundan sonra Səfəvi hölcmdan Antonio de Qouveam öz elçisi

Dəngiz bəy Rumlu ilə İspaniya və İtaliyaya yola saldı (558, s.115;

* Antonio de Qouveanın məlumatına görə, Səfəvi hölcmdan Almaniya imperatoru II Rudolfıın Osmanlı imperiyası ilə sülh bağlamasından çox təsirlənmişdi. O, hətta imperator II Rudolüm öz otağının girəcəyindən asdırdığı şəklini də çıxartdırıb atdırmışdı (615, s.66-67).

288


610, S.216; 459, s.67; 615, s.69). Onlarla birlikdə şah Avropaya 50 tay

ipəklə Xoca Səfər adlı bir erməni taciri də göndərdi (558, s. 115; 615,

s.69).

Şah Abbasın Dəngiz bəyi İspaniyaya göndərməkdə, əlbəttə, əsas

məqsədi Səfəvi dövlətinin Türkiyə ilə müharibədə təklənməsinə yol

verməmək idi. Səfəvi diplomatı, necə olursa-olsun, İspaniyanı və Roma

papasını, papa vasitəsilə imperator II Rudolflı, həmçinin başqa Avropa

hakimlərini Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmalı idi.

Şah İspaniya kralına yazdığı məktubda* Qərb dövlətlərinin

"təhriki ilə" Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başladığını,

"çoxlu şəhərlər və qalalar ələ keçirdiyini", bununla öz müttəfiqlik

borcunu yerinə yetirdiyini bildirir, İspaniya və başqa Avropa

dövlətlərini də bu cür hərəkət etməyə çağırırdı (615, s.69-70).

Şah Abbas Avropa ölkələrinin Səfəvi dövləti ilə əlaqədar

siyasətindən yaxşı baş çıxardığı üçün bundan öz mənafeyinə istifadə

etməyə çalışırdı. Məsələn, o, İspaniya kralı və Roma papasına bildirirdi

ki, Səfəvi paytaxtında yaşayan xristian ruhaniləri üçün "layiqli

mənzillər" ayrılmışdır; İspaniya kralı və papa Səfəvi dövləti ərazisində

yaşayan xristianlara rəhbərlik etmək üçün bir nəfər "yüksək rütbəli keşiş

göndərsin"; həmin keşiş "ermənilərin dini mərkəzi" olan müqəddəs yerdə

- Üç kilsədə (yəni Eçmiədzində - Y.M.) sakin olsun" (615, s.70). Başqa

sözlə. Şah Abbas yaxşı bilirdi ki, İspaniya və Roma papası Səfəvi

dövləti ərazisindəki xristian əhalini, o cümlədən erməniləri,

katolikləşdirmək istəyirlər.

Bundan başqa, şaha bu da yaxşı məlum idi ki, İspaniya

Azərbaycan və İran ipəyinin Hörmüz vasitəsilə Avropaya ixrac

olunmasına çalışırdı. Buna görə də Səfəvi hökmdarı İspaniya kralına

vəd edirdi ki, "ipək ticarətini türklərdən alıb, ispanlara verəcək" və "bu

gözəl əmtəənin Avropaya Hörmüz yolu ilə ixrac olunmasını təmin

edəcək" (615, s.71). Beləliklə, Azərbaycan və İran ipəyini

* Şah Abbasın Dəngiz bəy Rumlu ilə İspaniya kralı III Filippə göndərdiyi məktub üçün bax: 615, s.313-315.

289

Yaqub Mahmudov^

ələ keçirmək üstündə Qərb dövlətləri arasındakı kəskin rəqabətdən,

konkret olaraq İspaniya-İngiltərə rəqabətindən, Səfəvi dövlətinin xarici

siyasət mənafeyinə istifadə etməyə çalışan Şah Abbas kralı əmin edirdi

ki, ipək ticarətində üstünlüyün ingilislərə deyil, ispanların əlinə keçməsi

üçün əlindən gələni edəcəkdir (610, s.217- 219); o, gələcəkdə Hörmüz

vasitəsilə Avropaya ipək ixrac olunacağına III Filippi "xatircəm etmək

üçün" ona yazırdı ki, İspaniyada satılmaq üçün "bir qədər ipək də

göndərir" (615, s.71-72).

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi. Şah Abbas Türkiyə əleyhinə Qərb

dövlətləri ilə əlaqələri daha da genişləndirməklə yanaşı, eyni zamanda

Osmanlı imperiyası ilə sülh danışıqlarına da girməyə çalışırdı. Daha

doğrusu, Səfəvi hökmdarı həm Osmanlı imperiyasına qarşı müharibədə

təklənməməyə çalışır, həm də Avropa dövlətlərinin ona kömək

etməyəcəyi halda, Türkiyə ilə sülh müqaviləsi bağlamaq imkanını da

əldən verməmək istəyirdi.

Əlbəttə, şahın bu ikinci xarici siyasət xətti, yəni Türkiyə ilə

münasibətləri yaxşılaşdırmaq meyli Qərb ölkələrini əsla təmin etmirdi.

Bu baxımdan, yola düşmək ərəfəsində Antonio de Qouveanın verdiyi bir

məlumat çox səciyyəvidir. İspan diplomatı yazır ki, Səfəvi- lərlə

Osmanlılar arasında sülh danışıqlarını pozmaq üçün yola düşmək

ərəfəsində mənə etibar olunan sirrin üstünü açdım; yaydım ki, "şah

məni Qərb dövlətlərini Osmanlılar əleyhinə müharibəyə qaldırmaq

üçun Avropaya göndərir; şahın niyyəti budur ki, Qərb dövlətləri

sultanı bir dəfəlik məhv etməmiş müharibəni dayandırmasınlar; şah

çalışır ki, ipəyi Avropaya Hörmüz vasitəsilə ixrac etsin və bununla

türkləri ipək ticarətindən əldə olunan mənfəətdən məhrum etsin.

Mənim həmin sirri yaymaqda niyyətim bu idi ki, sultana xəbər

çatdırım ki, şah onu aldatmaq istəyir: bir tərəfdən onunla sülh

danışıqları aparır, digər tərəfdən, xristianları ona qarşı müharibəyə

qaldırmağa çalışır. İstəyirdim ki, sultan bundan xəbərdar olub öz

qoşunlarını İran sərhəddindən geri çəkməsin. Şah da özünün yaxşı

silahlanmış ordusunu Türkiyə sərhəddində saxlasın. NƏ QƏDƏR

Kİ, BU İKİ DÖVLƏT BİR-BİRİLƏ VURUŞUR, XRİSTİAN

290


DÜNYASI SÜLH VƏ ƏMİN-AMANLIQ İÇƏRİSİNDƏ

OLACAQDIR"* (615, s.72-73).

Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasındakı yaxınlaşmadan

narahat olan Almaniya imperatoru II Rudolf da Şah Abbas sarayına elçi

göndərib (1609) onu yenidən Türkiyəyə qarşı müharibəyə təhrik etməyə

çalışdı.

1609-1610-cu illərdə Səfəvi elçiləri Vyanada danışıqlar apardılar

(537, S.182; 593, s.239). Lakin Səfəvi-Almaniya danışıqları konkret

nəticə vermədi.

Şah Abbas İngiltərəni də Osmanlı imperiyası əleyhinə qaldırmağa

cəhd göstərdi. 1608-ci ildə, bu zaman Səfəvi sarayında olan ingilis

diplomatı Robert Şerlini Londona yola saldı (558, s. 110; 459, s.67-70;

610, s.215). Lakin Səfəvi hökmdarının İngiltərəni antitürkiyə

koalisiyasına cəlb etmək planı da baş tutmadı.

Beləliklə, Avropa dövlətlərini qərbdən Türkiyə üzərinə qaldırmaq

niyyəti nəticə vermədikdə, Şah Abbas 1555-ci il Amasya müqaviləsi

əsasında müəyyən edilmiş sərhədlərin bərpa edilməsi şərti ilə Osmanlı

imperiyası ilə sülh müqaviləsi bağlamağı üstün tutdu, Avropada və

Şərqdə uzun sürən müharibələr, həmçinin xalq üsyanları nəticəsində

zəifləmiş Osmanlı imperiyası üçün də Şah Abbasın hakimiyyəti itlərində

qüvvətlənmiş Səfəvi dövləti ilə sülh müqaviləsi bağlanılması əlverişli

idi. Nəticədə, Səfəvi dövləti ilə Türkiyə arasında 1612-ci il noyabrın

26-da İstanbulda sülh müqaviləsi imzalandı. İstanbul müqaviləsinə

əsasən 1555-ci ildə Şah Təhmasib və sultan Süleyman Qanuni tərəfindən

müəyyən olunmuş Səfəvi-Türkiyə sərhəddi bərpa olundu.

* Qeyd etmək lazımdır ki, öz növbəsində, İstanbul sarayında fəaliyyət göstərən Qərb diplomatları da Osmanlı imperiyasını Səfəvi dövlətinə qarşı müharibə vəziyyətində saxlamağa çalışırdılar. Başqa sözlə, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyasını daim müharibə vəziyyətində saxlamaq ümumiyyətlə Qərb diplomatiyasının başlıca məqsədi idi. Məsələn, 15113-1588-ci illərdə Türkiyədə İngiltərə səfiri olan Uilyam Harbom 1583-cü ilin mayında İstanbuldan Londona yazırdı: "İranla (Səfəvilərlə - Y.M.) müharibə türklər üçün xristian dövlətlərilə aparılan müharibələrdən daha yıxıcıdır. Tanrı onları daim sıxıntı içərisində saxlasın. Çünki onların sıxıntıları bizim üçün sevinc mənbəyidir!" (515, S.93).

291

Yaqub Mahmudov_

^ ^ V

Beləliklə, Şah Abbasın islahatları nəticəsində qüvvətlənən Səfəvi

dövləti 1603-1612-ci illər müharibəsində Osmanlı imperiyasına ağır

zərbə vurdu. Səfəvi-Osmanlı müharibələri tarixində ilk dəfə təşəbbüs

Səfəvilərin əlinə keçdi. Osmanlı imperiyası 1578— 1590-cı illər

Səfəvi-Türkiyə müharibəsi nəticəsində ələ keçirdiyi ərazilərdən məhrum

oldu. Bununla, Osmanlı imperiyasının Səfəvi dövlətini məğlub edərək

Cənubi Qafqaz ərazisini, o cümlədən Azərbaycanı ələ keçinmək. Xəzər

dənizi hövzəsi və İran körfəzində möhkəmlənmək siyasəti qəti olaraq

iflasa uğradı.

Osmanlı imperiyası kimi qüdrətli dövləti məğlub etmək və itirilmiş

əraziləri, o cümlədən Azərbaycanı yenidən Səfəvi dövlətinə birləşdirmək

siyasəti yeridən Şah Abbas, əvvəlki Səfəvi və Ağqoyunlu

hökmdarlarından fərqli olaraq, əsas diqqəti dövlətin daxilən

möhkəmləndirilməsinə yönəltdi. Odlu silahlarla təchiz olunmuş güclü

ordu yaratdı.

Əvvəlki tarixi dövrlərdə olduğu kimi. Şah Abbas da Osmanlı

imperiyasını Avropa dövlətləri ilə ittifaqda məğlub etməyə çalışdı, bu

ölkələrlə geniş əlaqə yaratdı. Lakin Qərb diplomatiyası yenə də öz

əvvəlki xarici siyasət xəttinə sadiq qaldı: Avropa dövlətləri Səfəvi və

Osmanlı imperiyaları kimi iki qüdrətli Türk- İslam dövlətini bir-birinin

əlilə zəiflədərək Şərqdə möhkəmlənməyə, daha doğrusu öz

müstəmləkəçilik planlarını həyata keçirməyə çalışırdılar.

Şah Abbas dövlətin beynəlxalq ticarət və xarici siyasət

problemlərini tənzim etmək uçün Qərb dövlətləri arasındakı kəskin

rəqabətdən məharətlə istifadə edirdi.

5. SƏFƏVİ VƏ OSMANLI TÜRK İMPERİYALARI YENİ BURULĞANLAR

QARŞISINDA

1612-ci il İstanbul müqaviləsi ilə iki qardaş türk imperiyası - Səfəvi

və Osmanlı dövlətləri arasında, müvəqqəti də olsa, sülh mü-

292


nasibətləri yarandı. Lakin əvvəlkilər kimi, bu müqavilə də Səfəvi-

Osmanlı ziddiyyətlərini tamamilə aradan qaldırmadı.

Öz tarixinin tənəzzül dövılinə qədəm qoymuş qüdrətli Osmanlı

imperiyası Səfəvi hökmdarı Şah Abbasın uğurlu hərbi əməliyyatları

nəticəsində Şərqdə geniş ərazilərin, xüsusilə Azərbaycanın əldən çıxması

ilə heç cür razılaşa bilmirdi.

Səfəvi dövləti isə Osmanlı imperiyasını tamamilə hərbi iqtidardan

salmaq və özünün Aralıq dənizi vasitəsilə, həmçinin Qara dəniz yolu ilə

Avropa ölkələri ilə ənənəvi əlaqələrini bərpa etmək siyasətini davam

etdirməkdə idi.

Obyektiv olaraq böyük Azərbaycan imperiyası - Səfəvi dövləti

tarixin sərt yol ayrıcında qalmışdı: ya xarici aləmə bütün çıxış yollarının

bağlanması (şimaldan - Rusiya, cənubdan - Portuqaliya, qərbdən -

Osmanlı imperiyası tərəfindən) ilə razılaşıb qüdrətli qonşuların yaratdığı

dar məngənə içərisində sıxılaraq tənəzzülə uğramalı, ya da öz rəqibləri

üzərində qələbə çalaraq qüdrətli dövlətçilik ənənələrini və siyasi

varlığını qoruyub saxlamalı idi. Dövlətin varlığı - Azərbaycanın tarixi

müqəddəratı zərbə istiqamətinin düzgün seçilməsindən asılı idi.

Yeri gəlmişkən, XV yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq, bir-

birindən qüdrətli məşhur türk-islam sərkərdələrinin - Əmir Teymurla

İldırım Bəyazidin, Uzun Həsənlə Fateh Sultan Meh- medin, Şah

İsmayılla Sultan Səlim Yavuzun, Şah Təhmasiblə Sultan Süleyman

Qanuninin ağır tarixi səhvləri nəticəsində qüvvətli türk-islam

imperiyaları - Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı dövlətləri bir-birini

zəiflədib əldən salmışdılar. Daha doğrusu, cahangirlik siyasəti yeridən

bu böyük sərkərdələr Qərb dövlətlərinin təhriki ilə tarixdə türk-islam

dünyasının ən. qanlı qardaş qırğınlarına bais olmuşdular.

Qərb diplomatiyasının təhrikçi siyasəti nəticəsində artıq yüz ildən

çox idi ki, sonuncu iki böyük türk imperiyası - Səfə- vilər və Osmanlılar

bir-birini öz əlləri ilə qan içində boğmaqda davam edirdilər. 1612-ci il

İstanbul sülhü son qoyacaqdımı bu qardaş qırğınına?! Avropalıların

Şərqdə müstəmləkə işğalları-

293

YciQiıb Mahmudov.

nın genişləndiyi bir zamanda, nəhayət, ayılacaqdımı türk

dünyası?! Tarixin sonrakı gedişi göstərdi ki, yox!

...İstanbul müqaviləsindən çox keçməmiş - 1613-cü ildə iki Səfəvi

elçisi Venesiyaya getdi*. İstanbuldan keçərkən Türkiyə baş vəzirindən

aldıqları zəmanət məktubunu Venesiya hökumətinə təqdim edən Səfəvi

elçiləri İtaliyada olduqca yaxşı qarşılandılar. Səfəvi elçiləri "qəlbi günəş

kimi təmiz olan və şəfəq saçan" Şah Abbasın məktubunu Venesiya

hökumətinə təqdim etdilər.

Şah Abbas həmin məktubunda Venesiya dojunu öz dövlətinin

uğurları ilə ətraflı tanış edir, bu qələbələrin "bütün xristian

hakimlərinin", 0 cümlədən Venesiya respublikası kimi "xeyirxah və

səmimi dostların təmiz qəlblə və sidq ürəkdən etdikləri dualar sayəsində

qazanıldığını" göstərirdi (70.42, s.210). Səfəvi şahı xristian hakimlərinin

hamısı ilə, o cümlədən "böyük, qüdrətli və adil Venesiya hökmdarı" ilə

"şanlı dostluq ənənələrini", "səmimi müttəfiqlik münasibətlərini" tam

qətiyyətlə davam etdirmək əzmində olduğunu bildirirdi. Məktubda

yazıldığına görə, şahı həmin fikrində möhkəmləndirən bu idi ki, onun

İtaliyaya göndərdiyi bütün təbəələri, o cümlədən elçiləri, səfirləri orada

son dərəcə yaxşı qarşılanırlar; sadəcə olaraq, Səfəvi dövlətinin təbəələri

olduqlarını bilən kimi onlara hər cür hörmət və şərafət göstərilir, dövlət

adamları onlara bütün işlərində hər cür yardım və köməklik edirlər.

Səfəvi hökmdarı Venesiya hökumətinə özünün gələcək niyyətlərini

qəti və konki'et şəkildə bildirərək yazırdı: biz istərdik ki, dostluğumuz

daha artıq möhkəmlənsin; aramızda ticarət və birgə əməli işlər üçün

qapılar həmişə açıq olsun; keçmişdə - Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi

əməliyyatların başlanmasından əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, hər iki

tərəfin təbəələri arasında ticarətə və qarşılıqlı surətdə gediş-gətisə

əsaslanan dostluq əlaqələri daha da genişlənsin (70.42, s.210).

Şah Abbasın Venesiya hökumətinə yazdığı 1613-cü il tarixli

məktubdan aydın olur ki, o, Türkiyə ilə yaranmış sülh münasibət-

* Venesiya senatının arxiv sənədlərində həmin Səfəvi elçilərinin adları "Alredin" və "Sassuar" kimi getmişdir (70, s.49).

294


lərindən istifadə edərək Qərb ölkələri ilə, xüsusilə İtaliya ilə ticarət

əlaqələrini genişləndirməyə çalışırdı. 0, Venesiya hökumətini əmin

edirdi ki, "əgər Venesiya şəhərindən, həmçinin Venesiya toqraqlarından

olan xristian tacirləri bizim məmləkətə ticarətə gəlsələr, biz onları yaxşı

qarşılayacaq və hər cür kömək göstərəcəyik; onlara istədikləri hər şeyi,

arzu etdikləri bütün malları almaq üçün hər cür imkan yaradacağıq. Biz

kimsənin onlarla pis davranmasına, onlara ziyan vurmasına, hətta onların

başlarından bir tük belə əskik olmasına yol verməyəcəyik" (70.42,

s.211).

Yen gəlmişkən. Şah Abbas Avropa ölkələrinə göndərdiyi elçilərə

konla'et ticarət tapşırıqları da verirdi. Adətən, şah müxtəlif Avropa

ölkələrinə yola saldığı diplomatik heyətə iri tacirlər də qoşurdu. Bu

tacirlər bilavasitə Səfəvi hökmdarının şəxsi tapşırıqlarını yerinə

yetirirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, 1613-cü ildə Venesiyaya

göndərilmiş elçi heyətinə də bu cür tapşırıqlar verilmişdi. Onlar şahın

göstərişilə Venesiyaya 50 top ipək parça, çoxlu daş-qaş və müxtəlif cür

başqa qiymətli mallar apannışdılar.

Bununla əlaqədar olaraq, Şah Abbasın Venesiyaya yazdığı 1613-cü

il tarixli məktubdakı bir fakt çox maraqlıdır. Səfəvi hökmdarı Venesiya

hökumətinə yazırdı: "Şah sarayına lazım olan bəzi malları almaq,

həmçinin ölkələrimiz arasındakı ticarət əlaqələrini və əməli

münasibətləri bərqərar etmək, sizin ölkənizin tacirlərini həvəsləndirmək

və onlara nümunə göstərmək üçün bir neçə elçi göndəririk. Əgər onlar

sağ-salamat sizin hüzurunuza gəlib çıxsalar, öz hörmətli nazirlərinizə

göstəriş verin ki, onlara bütün işlərində, qayğılarında, xüsusilə danışıqlar

aparılmasında və bizim tapşırdığımız malları, o cümlədən zireh (dəmir

geyim) almaqda hər cür köməklik göstərsinlər. Sizin zirehləriniz çox

yaxşıdır və ' bizim onlara böyük ehtiyacımız var. Çünki biz

düşmənlərimizə və yağılara qarşı, demək olar ki, daim müharibə

vəziyyətindəyik. Bir sözlə, biz istərdik ki, bizim tacirlərimizə hər cür

kömək göstərilsin, tapşırdığımız malları almaq üçün lazımi ünvanlar

göstərilsin və onlar məmləkətimizə ürəklərincə ticarət etdikdən sonra

dönsünlər" (70.42, s.211).

295

Yaqub Mahmudov.

Venesiya senatının arxiv sənədləri içərisində Şah Abbasın 1613- cü

ildə Venesiyaya göndərdiyi elçilərə - Səfəvi tacirlərinə verdiyi rəsmi

tapşırığın tərcüməsi də saxlanılmaqdadır. Nores adlı türk dilini bilən bir

italiyalı tərəfindən 1613-cü il martın 18-də tərcümə edilmiş və Q.Berşe

toplusuna daxil edilmiş həmin sənədi olduğu kimi veririk.

Şah Abbasın öz elçiləri Alredin və Sassuar-a Venesiyadan

alınmasını əmr etdiyi malların siyahısı:

"metaldan düzəldilmiş, sıx toxunmuş və bədənə kip yapışan yüksək

keyfiyyətli zirehlər (hərbi geyimlər);

yaxşı və gözəl parçalar - bir hissəsi qara rəngdə, qalanı əlvan olsun;

yaxşı tafta;

Venesiyada toxunmuş ormezini (xüsusi olaraq toxunmuş yüngül

ipək parça);

yaxşı və yaraşıqlı Venesiya paltarları - müxtəlif rənglərdən olsun;

müxtəlif cür gümüşlər - həm xalis külçə halında, həm də müxtəlif

fiqurlar şəklində;

zövqlə hazırlanmış qəşəng bədii şüşə məmulatı - çox hissəsi qızıl

suyu ilə haşiyələnmiş olsun;

müxtəlif cür büllur məmulatı - mədən büllurundan düzəldilmiş

olsun və içərisində heç bir damarı (ləkəsi) olmasın;

iri büllur parçalarından düzəldilmiş tam şəffaf və heç bir ləkəsi

olmayan güzgülər;

üzərində müxtəlif fiqurların qravürləri olan cürbəcür daş-qaş; bizə

lazım olan müxtəlif cür odlu silahlar; almaz haşiyəli büllur

gözlüklər;

xoşagəlimli rəngi olan yüksək keyfiyyətli bıçaqlar və qayçılar; tünd

qımuzı boyaqlar; paltar tikmək üçün müxtəlif cür alətlər; qızıl suyuna

çəkilmiş dəstəkləri olan qınsız xəncərlər və döyüş bıçaqları;

296


arkebuzlar (dayandoldurum tüfənglər), saatlar və büllur mücrülər

gətirməyin, çünki onların heç biri bizə lazım deyil; fiqurlu sır- ğalann da

heç cürəsini almayın;

cürbəcür gözəl güllərin, çiçəklərin toxumlanm, soğanaq və köklərini

gətirin və onların ilin hansı vaxtında, necə əkildiyini yazın;

mümlcün olsa, özünüzlə müxtəlif cür parçalar toxuyan ustalar və

məxmər gətirin;

ipək paltarları təmizləmək üçün lazım olan alət və vasitələr

(onlardan istifadə qaydaları yazılmış təlimatlarla birlikdə) gətirin;

neçəyə olursa-olsun, müxtəlif cür maskalar və bizdə olmayan başqa

qeyri-adi şeylər alıb gətirin və istifadəyə verin. Sizə verilən bütün bu

tapşırıqların hamısını yerinə yetirin".

(Məktub Şah Abbasın imzası və möhürü ilə bitir).

Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini genişləndirmək siyasəti yeridən

Şah Abbas Venesiya hökumətinə göndərdiyi məktubun sonunda yazırdı;

Bizə tez-tez məktub yazın, elçilərinizi göndərin. Biz də bu cür hərəkət

edəcəyik. Çünki ölkələrimiz arasındakı mehriban münasibətlərin və

dostluğun təməlini daim möhkəmləndirmək əzmindəyik.

Yeri gəlmişkən. Şah Abbasın Venesiyadan ölkənin "mənafeyinə

uyğun olan müxtəlif cür odlu silahlar alınmasını" sifariş etməsi

Səfəvilərin odlu silahların istehsalına görə dünya səviyyəsindən geri

qalmamağa çalışdıqlarını göstərir.

Yuxarıda göstərilən məktubda diqqəti cəlb edən digər mühum cəhət

bundan ibarət idi ki, Şah Abbas ölkənin əsas sərvətinin - xam ipəyin

xaricə daşınmasının qarşısını almaq, İtaliyadan mütəxəssislər çağırıb

yurd içində ipək toxuma sənayesini inkişaf etdirməyə çalışırdı: "mümkün

olsa, özünüzlə məxmər və müxtəlif cür parçalar toxumağı bacaran

toxucular gətirin".

Azərbaycan və İran ipəyi Venesiya respublikasının iqtisadi

tərəqqisinə səbəb olduğu kimi, onun tənəzzülünün də başlıca şərtlərindən

biri oldu. Məsələ burasındadır ki, Böyük çoğrafı kəşflər nəticəsində

beynəlxalq ticarət yollarının dəyişməsi Avropa-Asiya

297

Yaqub Mahmudov.

qarşılıqlı əlaqələrində Aralıq cənizi və Qara dənizin rolunu azaltdı.

Nəticədə Venesiyanın Şərqlə, o cümlədən Azərbaycanla, ipək ticarəti də

zəiflədi. XVII əsrin əvvəllərində respublikanın ipək ticarəti təqribən 10

dəfə azaldı. Belə olduqda, Venesiya senatı Azərbaycan və İran ipəyinin

gömrükdən azad olunması haqqında qərar qəbul etdi. Senatın 2 may

1614-cü il tarixli qərarına əsasən Suriya limanları vasitəsilə idxal olunan

Azərbaycan ipəyi altı il müddətinə (bu müddət sonradan istənildiyi qədər

uzadıla bilərdi) 6 faizli gömrükdən azad edildi (70, s.67). .Azərbaycan və

İran ipəyinin İtaliyada yüksək qiymətləndirildiyi ondan görünür ki,

senatın həmin qərarına əsasən, Hələb yolu ilə Aralıq dənizi sahillərinə

gələn tacirlər özlərinin məhz Azərbaycandan və İrandan gəldiklərini

Venesiyanın Suriyadakı konsuluna təkzibolunmaz dəlillərlə sübut etməli

idilər (70, s.67). Azərbaycan və İran məmurları mərkəzdən göstəriş

gözləmədən çevik hərəkət edirdilər. Məsələn, Venesiyanın Hələb

şəhərindəki konsulu Cirolamo Morozini hələ senatın yuxarıdakı

qərarından bir il əvvəl öz məsuliyyəti ilə, "respublikada çox arzu olunan

İran (yəni Səfəvi - Y.M.) mallarının Venesiyaya aparılmasını təmin

etmək" məqsədilə Azərbaycandan və İrandan Hələbə gətirilən mallardan

alınan gömrüyü 6 faizdən 2 faizə endirmişdi (70, s.67). O, 1615-ci il

fevralın 9-da senatda bu gömrüyün tamamilə ləğv olunmasını təklif

etmiş və buna da nail olmuşdu*.

Venesiya hökuməti Səfəvi dövləti ilə ipək ticarətini genişlən-

dirmək məqsədilə 1615-ci il i)nılun 10-da Venesiya bazarlarından başqa

Avropa ölkələrinə aparılan Azərbaycan və İran ipəyindən alınan

gömi-üyü də ləğv etdi (70, s.67).

Səfəvi-İtaliya əlaqələri genişlənməkdə idi. Venesiya senatının

Q.Berşe toplusuna daxil edilmiş bir sıra qiymətli arxiv sənədləri bunu

sübut edir. Həmin sənədlərdən aydın olur ki, 1621-ci ilin ilk günlərində

Venesiyaya diplomatlardan və tacirlərdən ibarət olan növbəti Səfəvi

elçiləri gəldilər.

* 1626-cı il avqustun 14-də Səfəvi tacirlərinin Venesiyaya gətirdikləri ipəkdən alınan hər cür gömrük və rüsumlar tamamilə ləğv olunmuşdu (70, s.67).

298


Səfəvi elçilərini İtaliyaya gətirən ticarət gəmisini Venesiya hərbi

dəniz donanmasının gəmiləri müşayiət edirdi. Şah Abbasın İtaliyaya

göndərdiyi bu elçi heyətinə hələ 1613-cü ildə Venesiyada danışıqlar

apamıış "Sassuar" və çox zəngin Təbriz tacirlərindən biri olan Hacı

Eyvaz başçılıq edirdilər.

Səfəvi elçiləri 1621-ci il fevralın 1-də Venesiya hökuməti tərəfindən

qəbul edildilər (70.43, s.211-213). Səfəvi diplomatları ilə Venesiya

hökuməti arasındakı danışıqlarda, əvvəlki danışıqlarda olduğu kimi, türk

dilini yaxşı bilən Nores tərcüməçilik edirdi.

Danışıqlar zamanı Səfəvi elçiləri Vene.siya hökumətinin üzvlərinə

öz ölkələri haqqında, xüsusilə Şah Abbasın Venesiya respublikası ilə

ticarət və diplomatik münasibətdəri daha da genişləndirmək niyyəti

barədə ətraflı məlumat verdilər. Əvvəlki elçilər kimi, onlar da Venesiya

hökumətini əmin etdilər ki, burada - İtaliyada biz necə qarşılanırıqsa,

bizim ölkəmizdə Venesiya təbəələri bundan daha artıq "hərarətlə

qarşılanır, onlara yaxşı və nəzakətli münasibət göstərilir", çünki Şah

Abbas "bütün xristianları sevir, Venesiya millətinə isə xüsusi rəğbət

bəsləyir" (70.43, s.212).

1621-ci il Səfəvi-Venesiya danışıqlarında ticarət məsələlərinə

üstünlük verildi. İki ölkə arasında ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi

zərurəti qeyd olundu. Hətta danışıqlar zamanı Səfəvi elçilərinə başçılıq

edən Sassuar bildirdi ki, "o, bu yerlərə ticarət məsələləri üzrə elçi sifətilə

gəlmişdir" (70.43, s.212).

Maraqlıdır ki, Səfəvi diplomatları ilə danışıqlar gedə-gedə Venesiya

hökumətinin başçısı hökumət yanında ticarət işlərini idarə edən Beşlər

şurasına* göstəriş verdi ki, Şah Abbasın "səfirinin bütün istəklərinə

müsbət yanaşılsın və ona öz hökmdannın verdiyi bütün tapşırıqları yerinə

yetirmək üçün əlverişli şərait yaradılsın"

* Venesiya hökuməti Şərq ticarətini, xüsusilə ipək ticarətini çevik surətdə tənzim etmək, bu ticarətin zəifləməsinin qarşısını almaq üçün Senat yanında beş nəfər ən müdrik diplomatdan ibarət "müdriklər şurası", "Beş müdrikin şurası" və ya sadəcə olaraq "Beşlər şurası" adlanan xüsusi orqan yaratmışdı. Səfəvi dövləti ilə, habelə başqa Şərq ölkələrilə ipək ticarətinə bu şura nəzarət edirdi.

299

Yaqub Mahmudov.

(70.43, S.212). Həmin sərəncama müvaviq olaraq Beşlər şurası Səfəvi

tacirlərinə şərqdən gətirdikləri malları Venesiyada sərbəst surətdə

satmaq üçün lisenziya da verdi (70.43, s.213).

Danışıqların sonunda Şah Abbasın məktubu və hədiyyələri

Venesiya hökumətinə təntənəli surətdə təqdim olundu. Hədiyyələr

təqdim olunarkən rəsmi elçi heyətinin bütün üzvləri salona dəvət

olundular. Əvvəlcə dörd nəfər elçinin hər biri ayrı-ayrılıqda nəfis bir

xalça (cəmi dörd xalça) nümayiş etdirib hökumətə təqdim etdilər.

Bundan sonra elçilər heyətinin beşinci üzvü 25 ədəd ibadət xalçası, digər

bir elçi isə 25 ədəd hind mücrüsünü ortaya çıxartdı.

Hədiyyələrin təqdim olunması mərasimində Səfəvi elçisi bildirdi ki,

Venesiya hölcumətinə təqdim olunan dörd xalçadan birini Böyük Moğol

hökmdarı bəxşiş olaraq Şah Abbasa göndərmişdi; Əlahəzrət, yəni Şah

Abbas, Venesiya hökumətinə xüsusi ehtiram bəslədiyinə görə onun üçün

göndərilmiş həmin bəxşişi də respublikaya hədiyyə etmişdir...

1621-ci il Səfəvi-Venesiya danışıqlarını doğru-düzgün aşkarla- maq

üçün Şah Abbasın Venesiya hökumətinə təqdim olunan məktubu xüsusi

əhəmiyyətə malikdir (70.44, s.213-214). Elə danışıqların gedişindəcə

Nores tərəfindən italyancaya çevrilmiş həmin məktubdan aydın olur ki.

Şah Abbas özündən əvvəlki Səfəvi hökmdarlarının "şahlıq ənənələrinə

sadiq qalaraq xristian dünyasının böyük hökmdarları və kralları iiə",

xüsusilə Səfəvilərin son dərəcə xoşbəxt şahlığının əski dostları və

tərəfdarları olan Venesiya hakimləri və senyorları ilə mehriban və

səmimi dostluq münasibətlərini davam etdirmək" niyyətində idi (70.44,

s.214).

Səfəvi hökmdarı bu məktubunda da Venesiya respublikası ilə ticarət

əlaqələrini genişləndirməyə, ölkənin bütün vilayətlərində xristian

tacirləri üçün hər cür şərait yaratmağa hazır.olduğunu bildirirdi:

"...ölkəmizin qapılan səfirliklərin və tacirlərin üzünə həmişə açıqdır;

sizin təbəələriniz və sizin asılılığınızda olan hər kəs bizim

ucsuz-bucaqsız məmləkətimizin hər yerində sərbəst surətdə ticarət edə

bilər" (70.44, s.214).

300


Şah Abbas Venesiya hökumətinə yazdığı yuxanda göstərilən

məktubunda özünün İtaliyaya göndərdiyi elçilər qarşısına qoyulmuş

vəzifələrdən də ətraflı bəhs edir. Məktubda qeyd olunduğuna görə,

"adlı-sanlı elçilərdən biri olan Sassuar və onu müşayiət edən təbrizli

Xoca Eyvaz və başqa şah təbəələri" məhz iki ölkə arasında gediş-gəlişi,

ticarət əlaqələrini bərqərar etmək məqsədilə İtaliyaya göndərilmişdilər.

Onlar, həm də İtaliyadan şah sarayı üçün lazım olan müxtəlif mallar

almalı idilər. Şah Venesiya hökumətindən xahiş edirdi ki, onun elçilərinə,

göndərdiyi tacirlərə himayə göstərsin, onların Venesiyada sərbəst

fəaliyyət göstərmələri və ticarət etmələri, habelə sağ-salamat Vətənə yola

düşmələri üçün hər cür köməklik göstərsin.

Səfəvi hökmdarı eyni cür xidmətləri Venesiya hökuməti üçün də

yerinə yetirməyə hazır olduğunu bildirirdi: əgər bizim məmləkətimizdən

də Sizin üçün nə isə lazım olarsa, təvəqqe edirəm, çəkinmədən yazın, hər

bir istəyiniz ürəyinizcə yerinə yetiriləcəkdir (70.43, S.214).

1621-ci il Səfəvi-Venesiya diplomatik danışıqlan ilə bağlı digər bir

fakt da başqalarından az maraq doğurmur. Venesiya hökuməti

Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarından alınmış məktubları, müxtəlif

xarakterli diplomatik yazışmaları respublikanın məxfi sənədlər arxivində

qoruyub saxladığı kimi, Şərqdən göndərilən hədiyyələrin də

mənimsənilməsinə yol vermirdi. Elə buna görə də orta əsrlər tariximizə

dair qiymətli sənədlər, nadir sənət incilərimiz, heç olmasa, Avropa

arxivlərində, muzeylərində yaşadığımız günlərədək saxlanılmışdır.

Xülasə... 1621-ci il fevralın 1-də Venesiya hökuməti tərəfindən Şah

Abbas elçilərinin rəsmi surətdə qəbul olunmasından üç gün sonra -

fevralın 4-də Venesiya senatının xüsusi yığıncağı keçirildi. Senat Şah

Abbasın Venesiya hökumətinə göndərdiyi hədiyyələr barədə xüsusi qərar

qəbul etdi: Əlahəzrət Şah Abbasın bəxşiş göndərdiyi dörd xalça,

həmçinin 25 ədəd kiçik ibadət xalçası və 25 ədəd hind mücrüsü mühafizə

olunmaq üçün ali prokuratorların sərəncamına verilsin. Qoy bütün bu

şeylər Allahın şan-şöhrəti naminə

301

Yaqub Mahmudov^

bizim müqəddəs Mark kilsəsində saxlanılsın və kütləvi mərasimlər

zamanı nümayiş etdirilsin. Və bu barədə müvafiq qaydada

qeydiyyat aparılsın.

Venesiya senatının 04.02.1621-ci il tarixli qərarı.

1621-ci İl Səfəvi-Venesiya danışıqlarının hərbi-siyasi tərəfini

açıqlamaq üçün belə bir fakt da çox maraqlıdır. Son dərəcə ehtiyatlı

siyasət yeridən, Səfəvilərə və Türkiyəyə münasibətdə həmişə güclü

tərəfə yıxılan, şərait imkan verdikdə isə Osmanlı imperiyasına zərbə

vurmaq fürsətini əldən verməyən Venesiya hökuməti yuxarıda göstərilən

danışıqlar zamanı "səhvə yol verməmək üçün", əvvəlcə, məxfi bir

sənədlə də tanış oldu.

Həmin sənəd Səfəvi imperiyası ərazisində fəaliyyət göstərən

domenikiançı rahiblərin məxfi məlumatları əsasında tərtib olunmuş

hesabat idi. Venesiya hökumətinin üzvləri Şah Abbasın elçiləri ilə

danışıqlar apararkən, artıq, həmin hesabatla tanış idilər. Hesabatda

göstərilirdi ki, "İran şahı hələ çoxdan türklərə qarşı qisas hissilə yaşayır".

Lakin Səfəvi-Osmanh sülhü və hələlik əlverişli olmayan tarixi şərait

"onun türklərə qarşı nifrətini boğmağa məcbur edir" (70, S.50). Lakin

gənc və şöhrətli müstəbid (yəni Şah Abbas - Y.M.) Venesiya sinyoriyası,

Moskva monarxı və Polşa kralı ilə ittifaqda onlara (yəni türklərə ~ Y.M.)

qarşı müharibəyə qalxmaq üçün ilk fürsəti gözləyir. O əmindir ki,

birdəfəlik Türkiyə imperiyasının axırına çıxmaq üçün belə bir ittifaq

kifayət edərdi" (70, s.50-51).

Göründüyü kimi. Qərb siyasətçiləri Şərqdə hökmranlığı ələ

keçirmək üçün Səfəvilərlə Osmanlılar arasındakı "nifrətə", "qisasçılıq

ruhuna" böyük ümid bəsləyirdilər. İki qardaş türk imperiyasının başçıları

isə bu bəd ümidləri boşa çıxarmaqdansa, öz aralarında yeni qanlı

toqquşmalar barədə plan tökürdülər. Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları

yeni qanlı burulğanlar qarşısında idilər...

302


SON SÖZ

və ya

GƏLƏCƏYƏ ÇOX İŞ QALIR

L Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı türk imperiyaları arasındakı qardaş

qırğınlarından kim qazandı, kim uduzdu?!

Tədqiq olunan problemə dair ilk mənbələrdəki faktik material,

onların tənqidi təhlili, qarşılıqlı müqayisəsi və aparılan ümumiləş-

dimıələr sübut edir ki, Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyaları XV-XVII

yüzilliklərdə Qərbi Avropa ölkələri ilə geniş əlaqə yaratmışdılar.

Ümumi mənafedən doğan Azərbaycan-Avropa əlaqələri Şərq və

Qərb ölkələri üçün qarşılıqlı surətdə əhəmiyyəti olan bir çox beynəlxalq

iqtisadi və siyasi problemlərin həllində mühüm rol oynamış, tarixi

inkişafın ümumi gedişinə fəal təsir göstənnişdi.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ayrı-ayrı dövrlərdə Yaxın və Orta

Şərq ölkələri ilə Qərbi Avropa dövlətləri üçün mühüm əhəmiyyəti olan

bəzi beynəlxalq hərbi-siyasi problemlərin həllində, tərəflər üçün əlverişli

olan beynəlxalq siyasi iqlimin yaradılmasında həlledici rol oynamışlar.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Qərb ölkələri arasındakı qarşılıqlı

yaxınlaşmanın əsasında, başlıca olaraq, iqtisadi amil dayanırdı. Daha

doğrusu, bu əlaqələr Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının tərkibinə daxil

olan ölkələrlə, o cümlədən Azərbaycanla Qərbi Avropa arasında ən

qədim zamanlarda başlanmış ənənəvi ticarət əlaqələrinin davamı idi. Bu

baxımdan XV-XVII yüzilliklərdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə

Qərb ölkələri arasındakı geniş miqyaslı qarşılıqlı əlaqələrin ancaq yeganə

bir xarici siyasi amillə - Osmanlı işğalları ilə izah olunması birtərəfli və

tendensiyalıdır.

İlk mənbələrdəki zəngin faktik material, o cümlədən Yaqut əl-

Həmavi, Marko Polo, İoan de Qalonifontibus, Klavixo, Şiltberger

303

Yaqub Mahmudov-

və bir çox başqa səyyahların konlo-et məlumatları, arxiv sənədləri

inandırıcı şəkildə sübut edir ki, Yaxın və Orta Şərq ölkələri ilə, o

cümlədən Azərbaycanla Qərbi Avropa ölkələri arasında hələ Osmanlı

imperiyasının meydana gəlməsindən çox-çox əvvəl də geniş və hərtərəfli

qarşılıqlı əlaqələr vardı.

XV əsrin ortalarına doğru Asiya və Avropa ölkələri arasındakı

qarşılıqlı ticarət əlaqələrində Azərbaycan ərazisindən keçən beynəlxalq

karvan yollan mühüm rol oynayırdı.

Hindistan, Orta Asiya və Çini Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələri

ilə, habelə İran körfəzini Volqaboyu və Moskva dövləti ilə əlaqələndirən

tranzit ticarət yollarının ölkənin ərazisindən keçməsi Azərbaycan

ərazisindəki feodal dövlətlərinin beynəlxalq əlaqələrinə müsbət təsir

göstərirdi. Belə ki, Avropa və Şərq tacirlərinin müntəzəm əlaqə

saxladıqları Trabzon, Hələb (Aleppo), Beyrut, Şam (Dəməşq), Trablis

(Tripcli), Bursa, Konya, İstanbul və b. ticarət mərkəzlərini müxtəlif Şərq

malları ilə - ədviyyat, daş-qaş, cürbəcür boyaqlar, toxuculuq məmulatı,

xüsusilə zərif Azərbaycan ipək parçaları, xam ipək və s.ilə təmin edən

ticarət karvanları, bir qayda olaraq, Azərbaycan ərazisindən keçib

gedirdi.

Bundan başqa, bilavasitə Azərbaycanın öz ticarət mərkəzlərindən -

Təbriz, Şamaxı, Şəki, Gəncə, Dərbənd, Naxçıvan, Ərdəbil və b.

şəhərlərdən də Aralıq dənizi və Qara dəniz sahillərinə arası kəsilmədən

ticarət karvanları gedirdi.

Avropa-Şərq ticarətində başlıca rol oynayan məhsul Azərbaycan

ipəyi, xüsusilə xam ipək idi.

Azərbaycan şəhəri Təbriz Orta Asiya, Hindistan, Çin və İran körfəzi

ilə Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələri, həmçinin Volqaboyu və

Moskva dövləti arasında ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində çox

mühüm rol oynayırdı.

Azərbaycan torpaqlarını və qonşu ölkələrin ərazisini əhatə edən

Azərbaycan dövlətlərinin başçıları, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi

hökmdarları, öz dövlətlərinin iqtisadi qüdrətində mühüm rol oynadığı

üçün ölkənin ərazisindən keçən və Asiya ölkələri ilə Avropanı

əlaqələndirən karvan ticarətinin daha da inkişaf etdiril-

304


məsinə çalışırdılar. Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin Qərb

ölkələri ilə diplomatik əlaqələri də məhz bu iqtisadi zəminə əsaslanırdı.

Azərbaycan ərazisindəki feodal dövlətlərinin ən erkən və geniş

ticarət əlaqələri yaratdığı qərb ölkəsi İtaliya idi. Bu ənənəvi əlaqələr

Ağqoyunlular və Səfəvilərin hakimiyyəti illərində də davam edirdi.

Azərbaycanla İtaliya arasında ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, ilk

növbədə. Qərbdə Azərbaycan xam ipəyinə olan tələbatın artması ilə bağlı

idi. Məsələ burasında idi ki, XIV-XV yüzilliklərdə İtaliya şəhərlərində, o

cümlədən Venesiyada və Genuyada ilkin kapitalist münasibətləri inkişaf

etməkdə idi. Venesiya və Genuyanın erkən kapitalist toxuçuluq

müəssisələri, başlıca olaraq Azərbaycan ipəyi hesabına xammalla təmin

olunurdu.

İtaliya tacirləri Şərq və Avropa ölkələri arasında ticarətdə

vasitəçilikdən də böyük mənfəət götürürdülər.

Sonralar, xüsusilə Böyük coğrafi kəşflər və kapitalın ilkin yığımı

dövründə Azərbaycanın, habelə Səfəvi imperiyasına daxil olan qonşu

ölkələrin Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələri miqyas etibarilə və

həcmcə daha da genişləndi: Səfəvi dövləti İtaliya dövlətlərindən başqa,

ayrı-ayrı dövrlərdə İspaniya, Portuqaliya, İngiltərə, Hollandiya, hətta

Skandinaviya ölkələri, habelə Şərqi Avropanın bir çox dövlətləri ilə də

ticarət əlaqələri yaratmışdı.

Qərb ölkələrinin, o cümlədən İtaliya ticarət respublikaları,

İngiltərə, Hollanliya və b. dövlətlərin Şərqlə, o cümlədən

Azərbaycanla ticarət əlaqələri xarakterinə görə müstəmləkə ticarəti

mahiyyəti daşıyırdı.

XV əsrin 50-70-ci illərində Osmanlı dövlətinin Avropa ilə Asiyanı

əlaqələndirən çox mühüm strateji məntəqələri ələ keçirib qüvvətli

imperiyaya çevrilməsi ilə Şərq və Qərb dövlətlərinin qarşılıqlı əlaqələri

tarixində kəskin dönüş baş verdi, daha doğmsu, bu əlaqələr daha çox

hərbi-siyasi xarakter almağa başladı. Çünki Osmanlı imperiyasının

gömrük siyasəti. Şərq və Qərb tacirləri arasında sərbəst ticarətin

zəifləməsi, həmçinin Şərqdən əsasən Azər-

305

Yaqub Mahmudov_

baycandan gətirilən xam ipəyin Avropaya aparılmasına əngəl

törədilməsi və Türkiyədə toxuculuğun inkişafına sərf olunması

məqsədilə görülən tədbirlər və s.Asiya ilə Avropa ölkələri arasındakı

ənənəvi karvan ticarətinə ağır zərbə vurdu. Osmanlı imperiyası ilə, eyni

zamanda, həm Şərq, həm də Avropa dövlətləri arasında uzun sürən

müharibələr dövrü başladı. Bununla da Asiya-Avropa qarşılıqlı

əlaqələrində xarici hərbi-siyasi amil, yəni Osmanlı imperiyasına qarşı

birgə mübarizə amili ön plana keçdi.

Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli dövründə - XV əsrin II yarısı -

XVI əsrdə ona qarşı müharibə aparan Avropa və Asiya ölkələri

sistemində Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri mühüm, bezi hallarda isə

aparıcı rol oynamışlar.

•Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri ilə Osmanlı imperiyası arasındakı

aramsız müharibələri doğuran səbəblərin kökündə Yaxın və Orta Şərqdə

hegemonluq üstündə hərbi-siyasi rəqabət dayanırdı: Türkiyə XV əsrin

ortalarından başlayaraq Asiyanın içərilərindən Qara dəniz və Aralıq

dənizi sahillərinə gələn karvan yollarının son məntəqələrini ələ

keçinnəklə, əvvəlcə Ağqoyunlu dövlətinin, sonra isə Səfəvilərin xarici

ticarət mənafeyinə ağır zərbə vunnuşdu. Bundan başqa. Osmanlı

imperiyası bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı, həmçinin

İranı işğal edib Xəzər və İran körfəzi hövzələrində möhkəmlənmək

siyasəti yeridirdi. Bu isə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin varlığı üçün

birbaşa təhlükə demək idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, öz növbəsində, Ağqoyunlu vo Səfəvi

hökmdarları da Qərb ölkələri ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini bəıpa etmək

üçün Qara dəniz və Aralıq dənizinə çıxış yolu əldə etmək siyasəti yeridir,

bunun üçün Qərbi Avropa dövlətləri ilə ittifaqa girib Osmanlı

imperiyasını məğlub etməyə, mümkün olarsa, hətta onu Ön Asiyanın

siyasi xəritəsindən silib götürməyə çalışırdılar.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin bu siyasəti Osmanlı

imperiyasının Avropa-Şərq ticarətini məhdudlaşdıiTnasmdan narazı

qalan və Avropadakı geniş işğalçılıq müharibələrindən təhlükəyə düşən

Qərb dövlətlərinin antitürkiyə siyasəti ilə tamamilə üst-üstə düşürdü.

306


Osmanlı imperiyasına qarşı müharibo aparan Qərb dövlətlərinin də

geniş hərbi-siyasi planları vardı. Qlobal qəsbkarhq xarakteri daşıyan bu

planlar, bir tərəfdən, qüvvətli Osmanlı imperiyasının Mərkəzi və Qərbi

Avropa istiqamətində irəliləməsinin qarşısını almağa yönəlmişdisə, digər

tərəfdən. Osmanlı imperiyası və Səfəvi dövləti kimi iki qüdrətli türk

monarxiyasını bir-birinin əli ilə zəiflədib Şərqdə Avropa

müstəmləkəçiliyi üçün əlverişli şərait yaratmaq nəqsədi güdürdü.

Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələri Osmanlı imperiyasının apardığı müharibələrlə yanaşı,

eyni zamanda kapitalın ilkin yığımı, Böyük çoğrafi kəşflər və Şərqdə

Avropa müstəmləkəçiliyinin başlandığı dövrə təsadüf edirdi. Buna görə

də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin heç də bütün Qərb ölkələri ilə

əlaqələri ancaq Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə problemi ilə bağlı

deyildi.

Bir çox Qərb dövlətləri Böyük coğrafi kəşflərin gedişində müxtəlif

Şərq ölkələrini öz təsir dairələrinə salmağa, burada ucuz xammal

mənbələri və sərfəli satış bazarları ələ keçirməyə çalışırdılar. Bu

baxımdan elə başlanğıc dovründəcə Böyük coğrafi kəşflərin Səfəvi

dövləti, o cümlədən Azərbaycan üçün də ağır iqtisadi nəticələri oldu:

Hindistana dəniz yolu kəşf olunduqdan sonra Asiya ilə Avropa arasında

ədviyyat ticarətinin Portuqaliyanın inhisarına keçməsi nəticəsində Səfəvi

dövlətinin xarici ticarət əlaqələrinə növbəti ağır zərbə dəydi. Səfəvi

tacirlərinin ədviyyat ticarətində vasitəçiliyi, demək olar ki, aradan

qaldırıldı.

1515-ci ildə Portuqaliyanın Hörmüzü ələ keçirməsi ilə Səfə- vilərin

Hind okeanına çıxış yolu da bağlandı.

Böyük coğrafi kəşflər, yeni dəniz yollan və ticarət rayonlarının kəşf

olunması, ara verməyən Səfəvi-Türkiyə müharibələri, ingilislər,

hollandiyalılar və fransızların Yaxın və Orta Şərq bazarlarında

möhkəmlənməyə başlaması, nəhayət, Azərbaycanın xarici ticarət

əlaqələrinin şimala - Rusiyaya doğru istiqamətlənməsi nəticəsində Səfəvi

dövlətinin Aralıq dənizi vasitəsilə Qərblə, o cümlədən Ve-

307

Yaqub Mahmudov^

nesiya ilə əlaqələri, demək olar ki, kəsildi. Məsələn, əgər Ümid bumu

vasitəsilə okean yolunun kəşfinə qədər Venesiyanın Hələbdə 40 ipək

şirkəti var idisə, 1625-ci ildə cəmi 5 şirkət fəaliyyət göstərirdi (70,

s.74-75).

Şah Abbasın Səfəvi-İtaliya ticarət əlaqələrini bərpa etmək

məqsədilə göstərdiyi son cəhdlər də tutarlı bir nəticə verməmişdi.

Məsələn, mənbələrin məlumatına görə, o, 1627-ci ildə Venesiya

diplomatı Alvize Saqredonu öz sarayına dəvət etmiş, İtaliya ilə ipək

ticarətini genişləndirmək məsələlərini müzakirə etmişdi (70, s.73). Şahın

bu addımı da nəticəsiz qalmışdı*.

Aralıq dənizi yolu ilə Səfəvi-Avropa əlaqələrinin kəsilməsi ilə,

əslində, Səfəvi dövlətinin Qərb ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri tarixində

daha bir səhifə açıldı.

Səfəvi hökmdarları bir tərəfdən Qara dəniz. Aralıq dənizi və Hind

okeanı ilə xarici aləmlə əlaqəsi kəsilmiş ölkəni iqtisadi tənəzzüldən

qurtarmaq üçün Xəzər-Volqa yolu ilə Rusiya və Avropa ilə ticarət

əlaqələrini genişləndirməyə çalışdılar; digər tərəfdən isə, Hörmüzü geri

alıb Hind okeanı hövzəsi ilə ənənəvi ticarət əlaqələrini bərpa etmək üçün

Avropa dövlətləri arasında İran körfəzində möhkəmlənmək üstündə

gedən rəqabət mübarizəsindən istifadə etmək siyasəti yeritməyə

başladılar. Hər iki xarici siyasət xətti, nəticə etibarilə, Səfəvi-Avropa

əlaqələrinin daha da genişlənməsinə gətirib çıxardı.

Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının Qərb hakimləri ilə

danışıqlarında, başlıca olaraq, iki məsələ mühüm yer tuturdu; antitürki-

yə bloku üzvlərinin eyni zamanda həm Şərqdən, həm də Qərbdən

müharibəyə başlayaraq Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini iki

cəbhəyə parçalayıb məğlub etməsi; Şərqlə Qərb ölkələri arasındakı

ənənəvi ticarət əlaqələrinin, o cümlədən Avropa ölkələrinə ipək ixracının

tərəflər üçün əlverişli şərtlər daxilində bərqərar olunması.

Lakin Qərbi Avropa hakimləri Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarının müraciətlərinə sözdə müsbət cavab versələr də, əs-

* Nəhayət, 1677-ci ilin bağlanmışdı (70, s.83).

18 martında Venesiyanın Hələbdəki konsulluğu da

308


lində onların hər biri buna öz konkret xarici siyasət planlarını

yerinə yetirmək üçün yaranmış əlverişli bir fürsət kimi yanaşırdılar.

Osmanlı imperiyasına qarşı Ağqoyunlular və Səfəvilərlə əlaqə

saxlayan bütün Qərb dövlətlərinin strateji siyasəti eyni məqsədə

yönəlmişdi: Səfəvi dövləti və Osmanlı imperiyasını daim bir-birinə

qarşı müharibə vəziyyətində saxlayıb onların hər ikisini zəiflətmək,

bununla həm Avropanın başı üzərini almış "türk təhlükəsindən"

qurtulmaq, həm də Şərqdə Avropa müstəmləkəçiliyi üçün əlverişli

zəmin hazırlamaq.

XV əsrin ikinci yarısında Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin Osmanlı

imperiyasına qarşı yeritdiyi fəal xarici siyasəti Səfəvi şahları da

davam etdirdilər.

Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında 1514-cü ildə

başlanan müharibə fasilələrlə yüz ildən çox davam etdi. İki dövlət

arasında hərbi əməliyyatların lap əvvəldən dini xarakter alması

Səfəvi-Türkiyə müharibələrini tarixin ən şiddətli və uzunsü- rən

qanlı toqquşmalarından birinə, daha doğrusu, qardaş qırğınına

çevirdi. Qərb dövlətləri öz məqsədlərinə yetmək üçün Səfəvilərlə

Osmanlılar arasındakı sünni-şiə qırğınlarından istifadə edir, onu

daha da alovlandırırdılar.

Səfəvi dövləti Osmanlı imperiyasının zərbə qüvvəsini bu

dövlətin ən qüdrətli çağında öz üzərinə götürdü. Türkiyə sultanları

Avropa dövlətlərinə qarşı hərbi əməliyyatların ən qızğın çağında

belə, öz hərbi qüvvələrinin mühüm bir hissəsini Səfəvi sərhədində

saxlamağa məcbur olur, ya da Qərb dövlətləri ilə bir vaxtda Səfəvi

şahlarına qarşı da hərbi əməliyyat aparmağa məcbur olurdular. Çox

vaxt Osmanlı imperiyası Avropadakı hərbi əməliyyatlan yanmçıq

qoyub özünün bütün hərbi qüvvələrini Səfəvi dövlətinə qarşı

yönəldirdi. Bununla antitürkiyə koalisiyasına daxil olan dövlətlər

sistemində Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizənin əsas ağırlığı

Səfəvi dövlətinin üzərinə düşürdü.

Beləliklə:

- Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri təqribən yüz əlli illik bir tarixi

dövr ərzində Osmanlı imperiyasına qarşı fəal xarici siyasət yerit-

309

Yacıııb Mahmudov-

məklə XV-XVII əsrlərdə Asiya, Avropa və Afrikada çox geniş ərazilər

ələ keçirmiş bu qüdrətli dövlətin zəiflədilməsində mühüm rol oynadılar;

- bundan başqa, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri Osmanlı

imperiyasının şərqə doğru genişlənməsi yolunda başlıca əngələ

çevrildilər. Bu dövlətlərin fəal xarici siyasət yeritməsi, antitürkiyə

cəbhəsinin üzvləri ilə əlaqəyə girib Osmanlı imperiyasına qarşı

apardıqları qanlı müharibələr nəticəsində Osmanlı sultanlarının Cənubi

Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı, həmçinin İranı ələ keçirib Xəzər

hövzəsində möhkəmlənmək planları baş tutmadı.

Bununla tarixdə ilk dəfə bütün türk dünyasının vahid dövlət

halında birləşməsi imkanı aradan qalxdı;

- Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı

uzun sürən və geniş miqyaslı hərbi əməliyyatları, Türkiyə qoşunları ilə

şiddətli vuruşmalar, bir sözlə, türk dövlətlərinin bir-biri ilə müharibələri

obyektiv olaraq Şərqi Avropada Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə

üçün əlverişli şərait yaratmaq demək idi.

- Ağqoyunlu-Osmanh və Səfəvi-Osmanlı müharibələri türk

silahının Avropa cəbhəsində, xüsusilə Mərkəzi Avropa istiqamətində

uğurlarına ciddi əngəl törədirdi.

Lakin Qərbi Avropa diplomatiyasının da foal müdaxiləsi

nəticəsində yüz əlli ilə qədər davanı edən Ağqoyıınlu-Türkiyə və

Səfəvi-Türkiyə hərbi-siyasi rəqabəti, bu dövlətlər arasında

kəsilmək bilməyən müharibələr nəticəsində Yaxın və Orta Şərqdə

tamamilə başqa vəziyyət yaı-andı. Qərbi Avropa dövlətlərinin

Şərqdə müstəmləkəçilik planlarının həyata keçirilməsi yolunda

çox güclü hərbi-siyasi əngəl olan iki qüdrətli türk dövləti - Səfəvi

və Osmanlı İmperiyaları xeyli zəiflədi. Bununla da Qərb

dövlətlərinin strateji siyasəti baş tutdu: Kapitalın ilkin yığımı

dövründə Yaxın və Orta Şərqdə, həmçinin Hind okeanı hövzəsində

müstəmləkə işğalları üçün əlverşili şərait yarandı.

Osmanlı müharibələri, Böyük coğrafi kəşflər və kapitalın ilkin

yığımı dövründə həyata keçirilmiş ilkin müstəmləkə işğalları nəticəsində

Aralıq dənizi. Qara dəniz və Hind okeanı vasitəsilə ənənə-

310


vi xarici ticarət əlaqələri məhdudlaşan Azərbaycanın Xəzər-Volqa yolu

ilə Rusiya ilə əlaqələri daha da genişləndi ki, bu da təkcə Azərbaycanda

deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazda Rusiyanın mövqeyinin

güclənməsinə şərait yaratdı. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda

işğalçılıq siyasətinin ilk səhifələri açılırdı. Çar Rusiyasının öz qəddarlığı

ilə fərqlənən qanlı Qafqaz müharibələri dövrü yaxınlaşmaqda idi...

2. Qorb Şərqi öyrənir, Şərqdən öyrənir vo onu üstələməyə başlayır...

XV-XVII yüzilliklərdə Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa

ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri hər iki tərəfin feodal hakimlərinin, habelə

formalaşmaqda olan erkən qərb burjuaziyasının konki'et hərbi siyasət

planlarına baxmayaraq, obyektiv olaraq, Asiya və Avropa xalqları

arasında qarşılıqlı yaxınlaşma və mədəni təsirin daha da dərinləşməsinə

müsbət təsir göstərmiş, ümumdünya tarixi inkişaf prosesində dərin iz

buraxmışdır.

Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyaları ilə geniş və hərtərəfli qarşılıqlı

əlaqələr, bundan başqa Avropa, Asiya və Afrika qitələrinin qovşağında

digər böyük türk dövlətinin - Osmanlı imperiyasının qüdrətli hərbi-siyasi

reallığa çevrilməsi Qərbdə, hər şeydən əvvəl, türk dilinə marağın

artmasına səbəb oldu.

Aralıq dənizinin şərqindəki və Qara dənizdəki ticarət

mərkəzlərindən Kiçik Asiyaya və Azərbaycana gələn, buradan da İran,

Orta Asiya, Çin və Hindistanın məşhur ticarət mərkəzlərinə gedib çıxan

Avropa tacirləri, diplomatlan, səyyahları öz şəxsi müşahidələri

nəticəsində yəqin edirdilər ki, bütün bu yerlərdə türk dilini bilmədən

keçinmək mümkün deyil.

Hələ erkən orta əsrlərdən başlayaraq türk dünyası ilə geniş əlaqə

yaradan, zaman keçdikcə Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın məşhur

sənətkarlıq mərkəzlərində on illərlə müxtəlif ticarət əməliyyatları aparan

italyanlar, xüsusilə venesiyalılar, həmçinin genu- yalılar bu işdə xüsusi

fəallıq göstərirdilər.

311

YaqubMahmudov.

Şərq ölkələri ilə, o cümlədən Azərbaycanla sıx bağlı olan ayrı- ayrı

italyan nəsilləri müxtəlif Şərq dillərini, o cümlədən türk dilini,

ümumiyyətlə Şərq mədəniyyətini. Şərq xalqlarının heyat tərzini

dərindən-dərinə öyrənir və bu sahədə öz ailə ənənələrini nəsildən- nəslə

ötürürdülər.

Azərbaycanla daha sıx əlaqə saxlayan Venesiya respublikasında bu

cür varlı tacir nəsilləri daha çox idi. Bu nəsillərdən, məsələn, Zenolar,

Komarolar, Kvirinolar, Barbarolar, Kontarinilər, Vinçen- solar və başqa

ənənəvi tacir nəsillərindən çıxmış görkəmli diplomatlar dəfələrlə

Venesiya respublikasının xarici siyasət mənafeyini Azərbaycanda və

başqa Şərq ölkələrində uğurla müdafiə etmişlər. Türk dilini bilmələri,

ümumiyyətlə Şərq mədəniyyətinə bələd olmaları onların Azərbaycanda,

Osmanlı imperiyası ərazisində, habelə başqa Asiya ölkələrində

diplomatik fəaliyyət göstərmələrinə müsbət təsir edirdi.

İtaliya diplomatları Azərbaycana səyahətləri nəticəsində və burada

topladıqlan fakt materialları əsasında hələ o zaman öz vətənlərinə

döndükdən sonra, yurdumuz, xalqımızın adət-ənənələri, həyat tərzi

barədə, o cümlədən Uzun Həsən, Şah İsmayıl, Şah Abbas və digər

Azərbaycan hökmdarlarının həyatları və fəaliyyətləri haqqında çox

qiymətli əsərlər yaratdılar. İtalyan salnaməçilərinin, xronikaçılannın,

səyyahlarının, diplomatlarının gündəliklərinə Azərbaycan barədə

qiymətli məlumatlar daxil edildi. Azərbaycan hökmdarlarının

məktubları, ümumiyyətlə onların Qərb hakimləri ilə yazışmaları,

müxtəlif xarakterli diplomatik sənədlər - təlimatlar, məxfi və açıq

tapşırıqlar, Avropa diplomatlarının Şərqdən öz vətənlərinə göndərdikləri

məktublar və s.Venesiya, Vatikan arxivlərinin qızıl fonduna daxil edildi.

Venesiya şəhərində müntəzəm ticarət edən, bu ticarəti on illərlə öz

inhisarında saxlayan və ailəliklə orada yaşayan Azərbaycan və Osmanlı

türk ailələri də Şərq həyat tərzinin, Şərq mədəniyyətinin Avropada

yayılmasında az iş görmədilər,

XV-XVII yüzilliklərdə Venesiya ilə yanaşı Roma, Neapol və başqa

İtaliya şəhərlərinə, Kipr, Rodos, Moskva, Polşa, Çexiya,

312


Macarıstan, Almaniya, Balkan knyazlıqları, Albaniya, İspaniya,

Portuqaliya, Fransa, Hollandiya, İngiltərə, Şotlandiya, hətta

Skandinaviya ölkələrinə qədər gedib çıxan Ağqoyunlu və Səfəvi elçiləri,

onları müşayiət edən geniş diplomatik nümayəndəliklər Avropada

Azərbaycan haqqında məlumatların genişlənməsində çox mühüm rol

oynayırdılar.

Azərbaycan diplomatlarının səfərlərinə cavab olaraq Ağqoyunlu və

Səfəvi saraylarına səyahət etmiş onlarla Qərb elçilərinin - italyan, alman,

ingilis, portəgiz, ispan. Papalıq, holland, fransız və başqa qərb

diplomatları, səyyahları və tacirlərinin gündəlikləri, səyahətnamələri,

həmçinin onların yurdumuzdan toplayıb apardıqları külli miqdarda nadir

əlyazmaları, nəfis, incə və təlcrarsız sənət nümunələri, maddi və mənəvi

sərvətlərimiz, avropalıların Şərq haqqında təsəvvürlərini daha da

genişləndirdi.

Qərb dünyası Şərqi öyrənir, həm də Şərqdən öyrənirdi. Hələ

eramızdan çox-çox əvvəl başlanmış və əvvəllər ancaq Aralıq dənizi və

Qara dəniz hövzələrini əhatə edən bu proses erkən orta əsrlərdə və Xaç

müharibələri dövründə daha da genişləndi, bütün Avropanı əhatə etdi.

XV əsrdə isə Avropa-Asiya əlaqələrinin yeni dövrü başlanırdı, daha

doğrusu, Qərb Şərqi öyrənməklə, ondan öyrənməklə kifayətlənmir, həm

də onu üstələmək dövrünə qədəm qoyurdu. Bir sözlə. Böyük coğrafi

kəşflər və müstəmləkə işğalları dövrü başlanırdı...

Ticarət və diplomatiyada olduğu kimi, maddi istehsal və mədəniyyət

sahələrində də Şərq-Qərb qarşılıqlı əlaqələrinin müxtəlif mərhələlərinə

dair ən maraqlı faktlara da məhz Azərbaycan-İtaliya əlaqələri tarixində

təsadüf olunur. Faktlara müraciət edək. İlk mənbələr sübut edir ki, uzun

zaman Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda müxtəlif ticarət əməliyyatları

aparan. Şərqin mədəni təsirinə məruz qalan italyanlar, nəhayət, bu

yerlərin mütərəqqi istehsal ənənələrinə yiyələnməyə başladılar. Məsələn,

Venesiya sənətkarları, çox keçmədən, Azərbaycandan və başqa Şərq

ölkələrindən gətirilmiş müxtəlif növ zərli ipək parçaları, xüsusən

zərxaranı özləri toxumağa başladılar və bu sahədə mahir sənətkarlara

çevrildilər. Bu

313

Yaqub Mahmudov.

qiymətli ipək parça ııövünür. istehsalı və satışı Venesiyaya bütün Qərbi

Avropada böyük şöhret və sərvət gətirdiyi üçün hölcumət zərli şərq

parçalarının istehsal sirlərini və ticarətini ciddi nəzarət altında saxlayırdı.

Bu məqsədlə Venesiyada hökumətin xüsusi qərarı ilə hələ XIII əsrdə

xüsusi idarə orqanı - "Zərxara" magistraturası yaradılmışdı.

Maraqlıdır ki, venesiyalılar vaxtilə Hörmüzdən alıb apardıqları və

Hörmüz sənətkarlarına məxsus olan, daha doğrusu, onların toxuduqları

ipək parça əsasında çox qiymətli ipək parça növünün istehsalına

başlamışdılar. Hörmüzün adı ilə "ormezini" adlandırılan bu əla növ ipək

parça eyni adlı fabrikdə toxunur və təkcə Qərb dövlətlərinə deyil, hətta

müxtəlif Asiya ölkələrinə də ixrac olunurdu* (70, S.64).

Venesiya toxuculan ipək parça ticarəti sahəsində Şərq tacirlərini

Asiya bazarlarından sıxışdırmaq üçün yerli əhalinin zövqünü və Şərq

ornamentlərini öyrənir, zərli ipək parça istehsalında Şərq bəzəklərinə

üstünlük verirdilər. Zaman keçdikcə, zərli ipək parçalar istehsalı

Venesiyada elə yüicsək səviyyəyə çatdı ki, hətta müxtəlif Şərq

ölkələrindən, o cümlədən Səfəvilər dövlətindən də tacirlər Venesiyaya

xüsusi olaraq zərxara almağa gəlirdilər (70, s.64).

Yeri gəlmişkən, Venesiya toxuculan Səfəvi dövləti ərazisindəki

toxuculuq mərkəzlərində yerli sənətkarlarla birlikdə istehsal fəaliyyəti də

göstərirdilər. Mənbələrdə onların yerli toxucularla birlikdə kamlot parça

(sıx toxunmuş yüksək keyfiyyətli yun parça) istehsal etmələri haqqında

da məlumatlar vardır (70, s.66).

Qeyd elmək lazımdır ki, venesiyalılar şüşə məmulatı istehsalının,

həmçinin rəngli şüşə məmulatı və müxtəlif cür güzgülər hazırlamağın, o

cümlədən şüşəni xüsusi rənglə rəngləməyin sirlərini də Azərbaycan və

İran sənətkarlarından öyrənmişdilər (70, s.64). Lakin sonralar

venesiyalılar bu məhsulların satışı sahəsində də Şərq tacirlərini Asiya

bazarlarının özündə belə sıxışdırmağa başladılar. Venesiyadan gətirilmə

şüşə məmulatı, xüsusilə məşhur Venesiya

* Burası da maraqlıdır ki, Venesiyadakı kanallardan birindəki şlüzün adı da HöiTnüzün adı ilə "Ormezini'' adlandırılmışdı.

314


güzgüləri Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda o qədər şöhrət qazanmışdı

ki, əsilzadə ailələri qız köçürərkən verdikləri cehizin içərisində, heç

olmasa, bir Venesiya güzgüsü olmasını özlərinə fəxarət sayırdılar (70,

s.65).

Venesiya sənətkarları Şərqdə ən çox işlədilən ən adi məişət

şeylərinin istehsalı sahəsində də Asiya sənətkarlarını üstələmişdilər.

Məsələn, onların rəngli şüşədən hazırladıqları təsbehlər, yerli

sənətkarların Hind qozundan düzəltdikləri təsbehləri də sıxışdırmaqda idi

(70, s.65).

Venesiya dukatı - qızıl pulu Şəıqdə, o cümlədən Ağqoyunlu və

Səfəvi dövlətlərinin ərazisində əmtəə-pul mübadiləsində işlədilirdi və

böyük nüfuza malik idi.

Venesiyalılar yerli sənətkarlara pul kəsilməsində də yaxından

kömək edirdilər (70, s.66).

Azərbaycanla, başqa Şərq ölkələri ilə əsrlər boyunca davam edən

ticarət, qarşılıqlı əlaqələr venesiyalılarm məişətinə də təsir göstərmişdi.

Venesiyalı xanımlar da şərqsayağı qızılı və gümüşü sapla çəkilmiş

zərxara parçalardan don geyinməyi sevir və bu cür libasları olması ilə

öyünürdülər.

Şərqdən, o cümlədən Azərbaycandan gətirilən daş-qaş, zinət şeyləri

avropalıların, o cümlədən italyanların məişətinə daxil oldu. Məsələn,

mirvari Azərbaycan xanımları kimi Venesiya qadınlarının da

bəzək-düzək dünyasını zənginləşdirdi, onlar üçün fəxarət sayılmağa

başladı.

Zaman keçdikcə, zərgərlik məmulatı, xüsusilə miı-varidən bəzək

şeyləri düzəldilməsi və onun Şərq bazarlarında satılması sahəsində də

venesiyalılar asiyalılan üstələməyə başladılar (70, s.65).

Göründüyü kimi, Azərbaycan tarixin ən qədim çağlarında olduğu

kimi, orta əsrlərdə də həm qüdrətli siyasi varlıq, həm də dünyanın ən

qabaqcıl istehsal və mədəniyyət ocaqlarından biri kimi ümumdünya

tarixində dərin iz qoymuşdur. İndən sonra da min-min nəsillərimiz üçün

tükənməz qürur mənbəyi olacaq bu zəfər tarixinin müəllifi Azərbaycan

xalqıdır. XV-XVIl yüzilliklərdə Avropa ölkələri və xalqları ilə qarşılıqlı

əlaqələrimiz, zəngin diplomatiya

315

Yaqub Mahmudov.

tariximiz bu şanlı tarixin ən maraqlı səhifələridir. Lakin min-min təəssüf

ki, bundan əvvəlki neçə-neçə nəsillər üçün, lap elə indinin özündə də

çoxlarımızdan ötrü sirr olaraq qalan səhifələrdir, hələ lazımınca

açılmamış tarixdir. Həmin şanlı tarixin araşdırılmasına sevimli

müəllimim Ədhəm Şahmalıyev başladı. Bu şərəfli işi davam etdirmək

məsuliyyəti bizə nəsib oldu. Onun tamamilə açılması isə ümidimiz və

sabahımız olan gənclərin öhdəsinə düşür. Bir sözlə, gələcəyə çox iş

qalır...

316


AZERBAIJAN DIPLOMACY

(The relaiions of the Aghgoyunlu and

SafaviStates with the West European

countries)

The interrelations of the feudal empires of the medieval East - the

States of the Aghgoyunlu and the Safavi occupying the territories of

Azerbaijan and neighbouring countries with the European States

represent one of the inıportant problems of the Soviet historical Science

which tili nowadays, however, was not subjected to special studying in

our historiography.

The actuality of thorough and deep study of interrelations of the

States of the Aghgoyunlu and the Safavi States with the Western

countries is primarily explained by the fact that the history of the

Azerbaijani people and that of the neighbouring people of the USSR is

directly connected with the history of these countries and aIso with the

history of other Eastern States of the period of feudalism.

Besides that, a thorough research of the history of the Aghgoyunlu

and the Safavis has great significance for a more full understanding of

many problems of the world history. First of all it's explained by the fact

that international trade routes, connecting the Central Asia, China, India

and the coast of the Persian Gulf with the areas of the Mediterranean and

Black Seas and the countries of the Middle East through the Derbent pass

along the Caspian-Volga water way with Russia passed through the

territories of Aghgoyunlu and Safavis. This had positive influence on

their international relations. At the same time fa-

317

Yaqub Mahmuäoı

mous handicraft and trade centers and raw material resources of

Azerbaijan, the Caucasus and iran were concentrated here and Ihis

created favorable conditions for maintaining close direct trade relations

with the Western countries and among these States themselves. The

Azerbaijan silic and particularly raw silk played an important role in

economic relations of the Aghgo- yunlu and the Safavi States with the

European countries. Thus, the mıitual trade relations of the Aghgoyunlu

and the Safavi States with the European countries were in fact the

continuation and one of the stages of economic relations that were

established between the civilizations of East and West in ancient times.

That's why the study of interrelations of the Aghgoyunlu and Safavi

States with the Western world as a separate scientific problem has a great

signifıcance for overall elucidation of economic interrelations of peoples

of Asia and Europe as a whole.

Without fundamental study of the interrelations between the States

of Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries it is

impossible to cover fully as a separate scientific problem the history of

diplomatic relations between Europe and East, directed at solving

political problems which are equally important for both sides.

The most important military - political factor of drawing together the

States of the Aghgoyunlu and the Safavis with the Western powers was

so called "Turkish problem". Beginning from the middle of the XIV

century the Ottoman State occupying the most important strategic

points at the joint of Asia and Europe and having become in the XV

century a powerful enıpire - "the only real military power of the Middle

Ages" - represented not only a serious obstacle on the way of traditional

trade ties, connecting East with the Western countries, but aIso an

extremely great military-political danger for its neighbours on both

continents. Beginning from the middle of the XV century the struggle

against the Ottoman Empire became the main question of foreign policy

for a number of States of Europe and Asia,

318


including the Aghgoyunlu and the Safavis. Pursuing an active foreign

policy against the Otloman Empire ihe States of the Aghgoyunlu and the

Safavis at different periods occupied a leading place in anti-Turkish

coalition of Asian and European countries. Being unable to resist the

successes of Turkish arıns in Europe the Western States did their utmost

to strike at the Otto- man Empire from the rear and to break up its

military forces into tvvo fronts - the European and the Asian one. For

achiev- ing these goals they established close contacts with the

Aghgoyunlu and later with the Safavis. In their turn the rulers of

Aghgoyunlu and Safavis, trying to keep a part of military forces of the

mighty Ottoman Empire permanently chained to the European front aIso

tried to establish broad contacts with the Western countries. Thus, theme

has aIso great significance for overall elucidation of history of the

"Turkish problem", which was the common question of foreign policy

for many European and Asian countries during a long period of time.

As is seen from the aforesaid, the social-economic and political

history of the Aghgoyunlu and the Safavis should be studied against the

background of the world hisrorical process, that is taking into

consideration the common conformity to natural laws and ways of

development of history. Otherwise, in our opinion it will be impossible to

come to the objective scientific conclusions. In this connection it should

be marked that on the social-economical and political history of

Azerbaijan and the neighbouring countries as well as of many other

countries of the East great influence was exerted by such important

processes of the world history as primitive accumulation of Capital, great

geographical discoveries, beginning of colonial expansion of European

States in the East etc. But unfortunately, we must say that all these

important questions stayed apart from the attention of researchers of the

history of the Aghgoyunlu and the Sahivis. Taking into consideration all

this we considered plans of foreign policy of the Western powers

concerning the Aghgo-

319

Yaqub Mahmıtdov-

yunlu and the Safavis both from the point of view of concrete economic

and political interests of separate countries and of processes taking place

in West Europe as a vvhole.

While determining chronological frames of the study the whole

complex of domestic and foreign policy factors, which stipulated the

reasons, course and results of interrelations of the Aghgoyunlu and the

Safavi States vvith Western countries was taken into consideration. First

of all the most important military- political factor that gave them a shove

for drawing together was the Ottoman State. The necessity of joint

struggle against this feudal empire from the middle of the XV century

became a constant question of foreign policy for both its Western and

eastern neighbours. The "Turkish problem" was remaining the main or

one of the most important questions of international relations between the

countries of the Near and Middle East and Europe tül the appearance of

fırst signs of weakening of the military power of the Ottoman Empire at

the end of the XVI century. The limita- tion of the chronological

framework of this study by the second half of the XV century the

beginning of the XVII century in our opinion corresponds to the historical

realities. On the other hand, many Western countries which had not been

subject to the direct agression on the part of the Ottoman Empire aIso

inter- fered into Safavi-Turkish relations. They constantly kept these two

powers in the State of war with each other trying to seize sources of cheap

raw materials and profıtable seller's markets in the East and if there was a

chance to fortify their position at the vast territories of these States. In

fact, long wars of the Aghgoyunlu and the Safavis with Turkey created

favorable conditions for realization of the colonial plans of the European

powers in the East. Taking advantage of the situation when the two

largest powers of the East were engaged in confrontation with each other,

the Western countries at the end of the XV in the beginning of the XVII

century not having met any serious resistance forti- fied their positions in

the basin of the Indian Ocean and the

320


Persian Gulf. In such a situation neither the State of the Safavis nor the

the Ottoman Empire could prevent it. At the very end of the XVI century

a radical lurn took place in the history of the Safavi-Turkish wars. The

Safavis won several brilliant victories over the Ottoman Empire. Its plan

to occupy all the Caucasus including Azerbaijan and to fortify its

positions in the basin of the Caspian Sea completely failed. Besides that,

beginning from the end of the XVI century there outlined a turning point

in the relations between Turkey and Western countries. The "Turkish

problem" gradually lost its former signifıcance in international relations

of West Europe. While determining the chronological framework of the

study we aIso took into account this factor.

The main goal of the research is the studying as a single problem on

the basis of primary sources of interrelations of the States of the

Aghgoyunlu and the Safavis with the European countries for 150 years

and in generalization and systematiza- tion of separate questions of this

problem. This study being the first step on the way of complex and

integral studying of the afore said problem is at the same time the first

attempt to consider the history of the Aghgoyunlu and the Safavis

against the background of number of most important stages and general

problems of world history such as a process of the so called primitive

accumulation of Capital, the beginning of colonial policy of Western

countries and the joint struggle against the Ottoman aggression. Taking

into account the actuality of the problem and the fact that up tili now it

was not specially studied, the author paid his main attention to the key

questions of interrelations of the Aghgoynlu and the Safavis with the

Western powers, such as economic prerequisites and the role of political

factor in interrelations of the States of the Aghgoyunlu and the Safavis

with the countries of West Europe; the place of the Aghgoyunlu and the

Safavis in the coalition of countries, leading struggle against the Ottoman

Empire; the course of diplomatic relations of the Aghgoyunlu and the

Safavis with the

321

Yaqub Mahmudov-

European countries; the role of the Aghgoyunlu and the Safavis in failure

of predatory eastern policy of the Ottoman Empire, including plans of

conquering the territory of Azerbaijan and the whole Caucasus, as well as

in the weakening of military successes of the Ottomans in the West and

the fate of struggle of States and peoples of Europe against Turkey and

Turkish feudal; the consequences of the restrictions of trade

connections of Azerbaijan and neighbouring countries as a result of the

Ottoman conquests and the first colonial occupations of the Western

States; the role of interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavi States

with the Western countries in mutual drawing together and widening of

cultural ties between the peoples of Asia and Europe.

The research was written on the basis of critical analysis and

comparison of the data of a number of primary sources in different

ianguages. It should be noted, that if the questions of the internal history

of the Aghgoyunlu and the Safavis and their interrelations with

neighbouring countries found rather broad reflection in traditional

oriental sources (mainly Persian), there is practically no information

about the trade and diplomatic relations of these States with the West

European countries. We know nothing about the originals of many

documents of the offıcial correspondence of the Aghgoyunlu and the

Safavis rulers with the leaders of the European States. Apparently that is

why the questions of interrelations of the Aghgoynlu and the Safavis with

the Western countries did not find proper reflection in the scientific

works, written on the basis of traditional oriental sources. As an

exception we can cite here the work by O. A. Efendiev, dedicated to the

history of the Safavi State and some others. Therefore, the actual material

from different sources in many İanguages which has not be mentioned in

historiography of Aghgoyunlu and Safavis was taken as a principle, in

this research. Many sources are used for solving the problem for the first

time in our historical Science.

322

. Azərbaycan diplomaliyası

While solving separate questions arising during the process of Work

the author took inlo consideration Ihe generalizations and conclusions

made in fundamental works of prominent Soviel historians V.V.Bartold,

E.A.Krimsky, V.A.Gordlevsky, E.A.Tarle, B.N.Zakhoder,

A.P.Novoseltsev, Z.M.Buniatov and others. Although the research deals

vvith the interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavis with Europe

there often appeared a necessity to resort to the domestic policy and the

social-economic history of these States. In these cases we used mainly

the results of studies of prominent Soviet scientists. I.P.Petroushev- sky

and O.A.Efendiev who studied thoroughly the history of the Safavis. A

considerable place in the research is given to the actual material

contained in the works of foreign historians who used many valuable

sources not to be found in the libraries of the past Soviet Union. A

separate chapter is devoted to the degree of studying of the problem and

to the review of the main sourses.

The novelty of the study is primarily in the fact that for the first time

in our historiography, the interrelations of Aghgoyunlu and Safavis with

Western countries in the epoch of the primitive accLimulation of

Capital, the Ottoman conquests and great geographical discoveries are

specially considered. The following items are aIso touched upon in the

research:

- It is proved that in the basis of the relations of the Aghgoyunlu and

the Safavis with the Western countries in the epoch of the primitive

accumulation of Capital lies not a political but an economical factor or

rather a mutual interest in widening of traditional trade relations;

- While considering the role of external military-political factor (the

Ottoman conquests) in mutual drawing together of the Aghgoyunlu and

the Safavis with the Western countries a con- jecture is put forward that

the States which had united in the anti-Turkish coalition not only

defended themselves from the external threat, as the representatives of

"national" historical schools trying to exaggerate the role of their

countries in inter-

323

Yaqub Mahmudov^

national relations assert, bul had broad predatory plans themselves;

- It is grounded that in widening of interrelations with the European

countries an important role was played by the policy of the latters,

directed at acquiring of cheap raw material sources and advantageous

markets in the East, and by plans realization of fırst colonial conquests in

the epoch of primitive accumulation of Capital;

- It is found out that the raw silk which was the main item of export

from the States of the Aghgoyunlu and the Safavis became an object of

sharp compelitive struggle between the Western powers which exerted

active influence on the international relations. The rulers of the

Aghgoyunlu and the Safavis used this struggle to realize their political

plans;

- It is proved that at the end of the 60s - beginning of the 70es of the

XV century the State of the Aghgoyunlu played a leading role in the

anti-Turkish coalition. The existence of broad diplomatic relations

between the State of the Aghgoyunlu and the Western countries is

disclosed. İt is proved by many facts, which are systematized and

generalized. The diplomatic relations between the sides are divided into

periods and characteristics are given to each of them;

- The important role of active foreign policy of the Aghgoyunlu in

frustration of the Ottoman Empire predatory plans in the East in the

second half of the XV century, its objective positive influence on

destiny of struggle of peoples and nations of Europe against the Ottoman

Empire are disclosed;

- The important and sometimes leading role of the Safavis in

interstate relations of the European and Asian countries in the XVI

century is shown. It must be noted that this was the period when the

might of the Ottoman Empire was at its height;

- The most important directions of the diplomatic relations of the

Safavis with the Western countries, are elucidated, they are subdivided

into periods and stages each is given characteris-

324


tics and the richest actual material about these interrelations is

systematized and generalized;

- The Safavi-European interrelations are studied in close unity with

the changes that were the reason of sudden change in the World historical

development in connection with the primitive accumulation of Capital,

the great geographİcal discoveries and the Ottoman conquests;

- The colonial essence of the trade policy of the European powers in

the East, including territories of the Aghgoyunlu and the Safavis is

disclosed. Taking advantage of the fact that the rulers of the Aghgoyunlu

and the Safavis appiied to the Euro- pean countries for providing

protection of their economic interests and the joint struggle against

common threat, some of these countries were undertaking efforts to

fortify their positions on the territories of these States in order to realize

their colonial plans;

- The policy of the Western powers, directed at weakening both the

Safavis and the Ottoman Empire and creation favorable conditions for

colonial conquests in the East is disclosed. This policy is presented as

one of the first examples of the policy "divide and rule" that was carried

out by the European colo- nizers in the East as early as in the epoch of the

primitive accumulation of Capital;

- Grounds are given to the decisive role in frustration of the Ottoman

sultans' plans to conquer the whole Caucasus, including Azerbaijan, and

to fortify their positions in the basin of the Caspian Sea, actually played

by the State of the Safavis which during the XVI and at the beginning of

the XVII centuries led fıerce wars against the Ottoman Empire;

- The leading role of the Safavis, that assumed the main blow on the

part of the Ottoman Empire in the period of its highest might, in

weakening of this monarchy, which presented serious threat to many

peoples and nations of Europe, Asia and Africa is disclosed;

325

Yaqub Mahmudov.

- The positive influence of long Safavid-Turkish wars, liber- ation

struggle of ihe peoples of the Safavi State against the oppression on the

part of the Ottoman feudal, on the historical destiny of struggle of the

European countries and nations against the Turkish conquests is

determined;

- The conclusion is made that as a result of long wars against SLich

a mighty enemy as the Ottoman Empire and negative economic

consequences of the great geographical discoveries the State of the

Safavis weakened. A period of its deep decline begiin and the traditional

trade relations of Azerbaijan and the neighbouring countries with the

Black Sea and the Mediterranean, the Persian Gulf and the İndian ocean

became extremely limit- ed, that led to widening of their trade relations

with Russia through the Derbent pass and along the Caspian-Volga way

and this promoted to the appearance of prerequisites for Russian

orientation;

- It is shown that the broad contacts, which were established with

the purpose of setting internal and external political plans of ruling

circles of the Aghgoyımlu, the Safavi and the West European States

objectively had positive influence both on further drawing together

peoples of Asia and Europe and on deep- ening their mutual cultural ties;

- Many new sources on the suıdied problem are put into sci- entifıc

circulation such as correspondence of the rulers of the Aghgoyunlu and

the Safavis with the heads of the European countries, secret instructions

to the Western diplomats who were sent to the East with the important

political missions, their secret reports to their countries from the palaces

of the Aghgoyunlu and the Safavis, customs deeds of the Ottoman

sultans and some other valuable documents. All the other concrete

conclusions are given in the chapters and in the final part of the study.

And at the same time in view of the great complexity and Multiplan

character of the studied problem, its correlation with many important

events, processes and stages of the world histo-

326


ry the author not in the least considers all the scientific conclusions

made to be final and indisputable because further studying of the primary

sources, available and still unavailable, may lead to the appearance of

new studies of this problem.

The scientific value of this study is determined primarily by the fact

that the detailed studying of interrelations of such large feudal empires as

the Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries during a

period of history of nearly 150 years allows to create a more distinct idea

of the role that was played by the peoples of the USSR which were the

part of those empires, including Azerbaijan and aIso by the other nations

of the East in the process of world historical development. This study aIso

proves that the deep social-economic and political consequences of the

West European States' colonial policy in the epoch of the primitive

accumulation of capital, the great geographical discoveries and the

Ottoman conquests, the considerable shifts of international trade routes

and as a result of the weakening of traditional trade relations between

Europe and Asia left an indelible trace in the history of these countries

and peoples. The important role that was played in the second half of the

XV century - the beginning of the XVII century by the States of the

Aghgoyunlu and the Safavis, including peoples that were the part of the

USSR, in weakening of such serious international threat as the Ottoman

Empire. Against the background of questions, studied in the research, the

historical past of the Azerbaijan people and the neighbouring nations is

visible more distinctly with all the complex of social-economic and

political factors which made them to link their destiny with Russia. Many

new factors, cited in the work, conclusions and generalizations may

render concrete help in more profound studying the external political

history of Azerbaijan and the neighbouring Caucasus republics, iran,

Turkey and aIso the Western countries which maintained relations with

the Safavis in the second half of the XV century - in the beginning of the

XVII century. We hope

327

Yaqub Mahmudov_

that the present study will be a certain step forward in further study of the

history of International relations of this period and primarily many

problems of interrelations of the European States with the purities of the

East in connection with the process of the primitive accumulation of

Capital and the Ottoman conquests and will be abie to enrich to a certain

degree in our historiography.

The interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavi States with the

West European countries have not been studied as a separate scientiflc

problem in the past Soviet historiography although our historians carried

out a number of fundamental studies on the separate questions of the

social-economic and political history of the Aghgoyunlu and the Safavis.

Certain attention is paid to some aspects of the foreign policy of these

States. Among such works we should mark the studies of

I.P.Petroushevsky in which we can fınd some facts and interesting

thoughts about the external political history of the Aghgoyunlu and the

Safavis, particularly about their interrelations with the countries of

Europe.

J.M.İbrahimov and M.A.Abidova enriched the social-economic

history of the Aghgoyunlu by some new facts. A considerable

contribution to the subject became the studies by O.A.Efendiev in which

the author alongside with the traditional eastern sources turned to the

European ones and paid more attention to the relations of the Safavis with

Turkey and the Western countries than his predecessors.

Valuable studies on the social-economic and political history of the

Safavis including questions of the development of handicraft and trade,

the conditions of towns, social-political struggle, administrative system,

interrelations with Russia and with the other neighbouring countries were

made by

A. P.Novoseltsev, A.A.Rahmani, S.B.Ashurbeili, M.H.Heida- rov,

S.M.Onullahi, P.P.Bushev, A.N.Huseinov, K.K.Kutsia,

K.Z.Ashrafıan and others.

328


The history ol' Ihe Caucasııs peoples was to a certain degree

enriched by T.I.Abashidze, K.Babaev, Z.H.Bairamov, N.G.Ge- lashvilli,

B.A.Djavahia, G.A.Djiddi, M.K.Zulalian, Ch.A.Gur- banova,

T.S.Kutelia, P.A.Mamedov, S.A.Mamedov, Sh.K.Ma- medova,

J.A.Manandian, U. H. Nadjarian, M. Kh. Neimatova, A.M.Rajabli,

M.A.Saifaddini, V.A.Papazian, N.I.Surguladze, K-.G.Tabatadze,

T.G.Tivadze, Sh.F.Farzaliev and some others. But among these studies

here are absolutely no works devoted directly to the interrelations ol'the

Aghgoyunlu and the Safavis with the European countries.

Considerable work in studying of some questions on the his- lory of

the Aghgoyunlu and the Safavis was made by the foreign historians, the

works of whom contain the rich facts from valuable sources which are

not to be found in libraries of our country. In this respect great interest

represents the works by V.F.Minorsky, I.H.Uzuncharshili, R.Savory,

K.M.Rohrborn, A.K.S.Lambton, J.E.Woods, G.Sarwar, K.Bayani,

B.S.Baikal, A.S.Erzi, M.H.Yinanc, N.Falsafı, W.Hinz and others. But

among all these authors only V.F.Minorsky, R.Savory, K.Bayani,

N.Falsafı and G.Sarwar to a certain degree touched separate aspects of

thıs problem.

On the whole the interrelations of the States of the Aghgoyunlu and

the Safavid with the European countries in the second half of the XV

century - the beginning of the XVII century have not been subject to a

special study in the foreign historiography either.

The foreign states, having their concrete economic and political

plans, were interested in maintaining the relations with the Aghgoyunlu

and the Safavis. In this connection it should be marked that Soviet

historians E.M.Shahmaliev,, I.P.Magido- vich, N.N.Tumanovich,

V.Chochiev, V.V.Shtokmar, M.S.Ab- ramian, A.Y.Levin,

B.A.Ahmedov, V.P.Oltarzhevski, G.I.Tsi- purna, M.G.Osokin,

A.N.İvanov and others carried out a number of valuable studies

revealing the colonial plans of some

329

Yaqub Mahmndov_

Western countries concerning the East in the epoch of the primitive

accumulation of Capital. That was a considerable bit of a Help in solving

of a number of questions of the problem.

Of great interest to us are the studies by S. P. Karpov, devoted to

the relations of the Trebizond Greek State with the countries of West

Europe which are biased mainly on the documents from the archives of

Venice and Genoa. In his studies S. P. Karpov comes to sorae inleresting

conclusions concerning the inierreiations of Trebizond with the Eastern

countries including the Aghgoyunlu.

Considerable facts aboııt the Eastern policy and the colonial

conquests of the European countries in the period of the primitive

accumulation of Capital and the great geographical discoveries is

contained aIso in the works of such foreign authors as P.Richardson,

W.D.Bailey and G.D.Winius, R.Bullard,

L. W.Cowie, F.Kurtoglu, J.H.Parry, M M. Postan, M.E.Wilbur,

T.S.Willan, A.T.Wilson, A. C. Wood and in a number of generalizing

works.

As has already been said, the main external political factor which

played the decisive role in the mutual drawing together of the

Aghgoyunlu and the Safavis with some European countries was the

necessity of joini struggle against the Ottoman Empire. In this connection

it shotild be marked that the principle position of the Soviet

historiography concerning the question of the external policy and the

main directions of conquests of the Ottoman Empire in the XV-XVII

centuries is reflected in the works of A.F.Miller, A.L.Novichev,

N.A.İvanov, S.F.Oreshko- va and others. We fully share the thought,

stated in the collec- tive Work edited by 1. E. Grekov, that the historians

belonging to "national" historical schools their studies of the history of

the bilateral relations with the Ottoman Empire displayed a special

interest to revealing the contribıuion of their countries, to the

development of international relations hypertrophying their role and

underestimatine the signifıcance of other states of the

33()


region. It’s necessary to mark that in the historiography such one-sided

approach was tolerated aIso with respect to the history of the

Aghgoyunlu and the Safavis. The important role of these States,

especially the Safavis, in the anti-Ottoman international relations has not

been properly elucidated.

That’s why one of the main tasks of this study is to make up as far as

possİble for this deficiency. The rich facts on the history of foreign

policy and economic relations of the Ottoman Empire is contained in the

works of Turkish historians F.Dalsar, I.Halil, S.Tansel, V.Mİrmiroglu,

B.Kutukoglu, V.M.Kocaturk, R.E.Kocu, A.N.Kurat and others and aIso

in the works of A.Z.V.Togan, I.H.Uzuncharshili, I.H.Danish- mend, Y. T.

Oztuna and others.

Thus, the interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavis with the

countries of Western Europe in the present chronological framework

have not yet been studied neither in foreign nor in the Soviet

historiography.

As far as the source base of the study is concerned, it should be noted

here that although in the traditional Persian sources which are well known

to the our historians (the works of Mirkhond, Fazlullah-ibn-Ruzbikhan

Hundji, Abu Bekr Tihranj-Isfahani, Khondemir, Yahya Qazwini,

Hasan-bey Rumlu, Sharafkhan Bidlisi, Khurshah, Kazi Ahmed Kumi,

İskender-bey Munshi, Mahmud Natanzi and other authors, "Taskire-yi

Shah Tahmasib" etc. There is much rich material on the questions of the

inner life of the Aghgoyunlu and the Safavis and on the relations of these

States with the neighbouring countries, the problem of interrelations of

these States with the European countries has not found its reflection yet.

Among the sources on the history of interrelations of the

Aghgoyunlu and the Safavis with the European countries such documents

as the correspondence of the rulers of the Aghgoyunlu and the Safavis;

the secret instructions to the diplomats sent from Europe to the courts of

the Aghgoyunlu and the Safavis;

331

Yaqub Mahmuäov_

the secret reports of Western diplomats to their governments from the

East; the deeds about trade privileges; the statements of capitulation; the

customs decrees; the texts of peace treaties have special significance. In

these documents the concrete political plans and the economic interests

of both sides have found their reflection. An enormous work on

collection and publication of a large number of such documents was

carried out by Italian historian G. Berchet. More than 50 extremely

valuable documents from the archives of the Venetian Senate have been

included to the collection of G. Berchet. These are the İctters of the

Aghgoyunlu and the Safavi rulers Uzun Hasan, Shah İsmail, Shah

Muhammed Khudabendeh and Shah Abbas to the Venetian government

and the messages of the Venetian doges to Shah Tahmasib and to Shah

Abbas; the secret instructions to Venetian diplomats Katerino Dzeno,

losafat Barbaro, Ambrodjo Kontarini and Vincenco Allessandri who

went the courts of the Aghgoyunlu and the Safavis; the resolutions of the

Venetian Senate; the secret reports and messages of the Venetian

diplomats sent to the East George Flandrski, Katerino Dzeno, Jovanni

Dario, Konstantino Laskari, Vincenco Allessandri and Francesco

Sagredo; the reports of the Safavis diplomats Khoja Muhammed,

Efet-bey, Khoja Sefer and others. It should be noted that the documents

of G. Berchet's collection are the only source giving a clear view of the

course and key questions of the interrelations of the Aghgoyunlu and the

Safavis with the Western countries during all the period of ruling of these

dynas- ties in chronological order beginning from the middle of the XV

century. But unfortunately this collection of documents has not been

studied by the historians who occupied themselves by the history of the

Aghgoyunlu and the Safavis. In this research and in our other published

works the materials of the collection are analyzed in complex in the

interested aspect for the fırst time.

Another most valuable source for studying of the problem is the

collection of documents named "Shah İsmail I in "Diaries"

332


by Marin Sanudo", edited in 1979 in Rome by Italian historian

B. S. Amoretti. In this collection, prepared by the specialists of the Rome

Institute of the East, 937 documents are included in the chronological

order covering the years of ruling of Shah İsmail I (1501-1524) among

which there are very interesting and the rarest documents about the

Safavi-European relations. These are materials about the Western

diplomats leading the negotiation with Shah İsmail I, their accounts, the

letter texts of the Safavi ruler to the Western governors and aIso the facts

about the relations of the Safavi State with Rhodos, Portugal and the

Papacy, about the trade relations with the Mediterra- nean towns. Much

of this material is not to be found İn other sources. We must note that this

collection has not so far been studied by the Soviet researchers of the

Safavi State. The First reports about the collection "Shah İsmail I in "the

Diaries" by Marin Sanudo" were made by us in 'The Izvestia" of the

Azerbaijan SSR Academy of Sciences.

For understanding the economic bases of mutual drawing together

the States of the Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries

the code of laws of the period of ruling of Mehmed II and Bayazid II,

edited by R. Anhegger and I. Halil, has great signifıcance. Here they

collected very valuable documents (the CListoms deeds and "yasagname'

("prohibitions") in which the rules of duties collection from the foreign

merchants at the Turkish bazaars were stipulated. At these bazaars in

istanbul. Bursa, Tokkat, Trebizond, Samsun, Sinop and in other trade

centers the Eastern merchants, and among them traders from the

Aghgoyunlu and the Safavi States were meeting with the Europeans

(mainly from Venice and Genoa). The collection as a source for studying

the interrelations of Aghgoyunlu and Safavis with the West was aIso used

by us for the First time.

The customs laws of Sultan Selim I testify about the hard blow

inflicted to the economic interests of the European and Asian States by

the customs policy of the Ottoman Empire.

333

Yaqub Mahmudov-

The collection of letters of Sultan Mehmed II time, published by N.

Lugal and A. Erzi and the code of peace treaties and capit- ulations edited

by R. Ekrem have an important signifıcance for understanding of some

aspects of foreign policy of the Aghgo- yunlu and the Ottoman Empire.

Among the documentary material on the studied problem the great

value is attributed to the reports sent to the Popes by the members of the

order of the Carmelites who had been carry- ing the missionary activity in

the trade and handicraft centers of the Safavi state. The correspondence of

the Safavi Shahs with the Western rulers and other valuable documents

were aIso included in "A Chronicle of the Carmelites".

The descriptions of trips. memoirs, diaries, annals compose an

important group of primary sources the value of which is in the fact that

they are based on observations of the authors many of whom had been in

the palaces of the Aghgoyunlu and the Safavis themselves. Among them

special interest represent the reports of Caterino Dzeno, losafat Barbaro,

Ambrosio Contari- ni, D.M.Angiolello, Afanasi Nikitin, Giovanni Dario,

Konstan- tino Lascari, Anthony Jenkinson, Richard Chiny, Arthur

Edwards, Lawrence Chapman, Layonel Plemtry, Geffry Dacket,

Christopher Barrow, Vincenco Allessandri, Stephan Kakash and George

Tektander and others.

Studying the historical prerequisites of the relations of the

Aghgoyunlu and the Safavis with the Western countries, observ- ing their

course and generalizing the results we took into account information

given by Yakut al-Hamawi, Karpini, Rub- ruk, Marco Polo, loanne de

Galonifontibus, Claviho, Shiltber- ger, Adam Oleary, Evlia Chelebi, Yan

Strace and others although it is not in the chronological framework of our

study.

Among the sources of narrative character on this problem the Work

of an unknown chronicler named "The description of solemn arrival and

stay of the Persian embassy in Rome in April in the year of 1601" is of

special interest, The information con-

334


tained in this work is nol met in other sources. The work itself is used in

this study for the First time.

For studying the Safavi-European relations, especially during the

rule of Shah Abbas some material of the work of Don Juan of Persia

Oruj-bey Bayat, the secretary of the Safavi embassy sent to the European

countries in 1599 is available.

For determining the role and importance of "the Tıırkish problem" in

the relations of the Aghgoyunlıı and the Safavis and in the mutual

drawing logether of the East and the West we turned to the Turkish

narrative sources such as the works of Ashkpashaoglu Ahmed Ashiki,

Garamanli Nishanci Mehmed Pasha, Bayatli Mahmud Oghlu Hasan,

Mehmed Nesri, ibn Kemal and of many other authors.

Thus, the information about the interrelations of the Aghgoyunlıı

and the Safavis with the Western countries is scat- tered in various

sources in different languages. The work with these sources requires

great caution, critical approach to any material, thorough comparison

with the other data and fınally the evaİLiation of this information against

the background of real historical process.

The interrelations of the Aghgoyunlıı and the Safavis with the

countries of Europe went against the background of the general drawing

together of the East and the West and had deep economic roots. Vast

territories of these feudal empires of the East and primarily Azerbaijan

played an important role in providing the Western Europe with different

oriental goods and particularly with manufactured articles.. The

merchants from the Aghgoyun- lu and the Safavis States led an animated

trade in the traditional trade centers on the Black and Mediterranean

Seas. They were the main regions of setting economic relations between

Europe and Asia. Here the Europeans, mainly the Italians, bought from

the merchants arriving from different eastern countries (including

Azerbaijan) refined silk cloth, raw silk, different spices, rare precious

stones and other goods. Later they resold these goods at

335

Yaqub Mahmudov-

much higher prices in the Western countries. The Italian merchants who

got used to derive big profıts from the mediation in the trade by the

traditional eastern goods penetrated from the shores of the Black and the

Mediterranean Seas to the Central regions of Asia trying to fortify their

positions in different countries of the East including Azerbaijan, One of

the most important international trade centers that set economic relations

between Europe and the East was Tabriz.

In the second half of the XV century very important caravan routes

passed across the territory of the Aghgoyunlu. One of the routes tied the

trade centers of the Middle and the Near East throLigh Tabriz, Caspian

regions of Azerbaijan and Astrakhan with Moscow. Another route

(Hormuz-Shiraz-Ray-Tabriz- Trebizond) connected iran and Azerbaijan

with the Black Sea. The third route led from the inner regions of Asia to

the largest trade centers of the Eastern Mediterranean. Among them we

may cali Halab (Aleppo), Beirut, Sham (Damascus) and some others. In

setting the trade ties of the East countries with Europe the caravan route

Tabriz-Bursa-Istanbul played a great role.

The feudal rulers of the Aghgoyunlu and the Safavis widely used the

geographical position of their States which was very convenient for the

international trade. One of the main sources of incomes were the duties

that were collected from the trade caravans passing their territories. The

States of the Aghgoyunlu and the Safavis aIso maintained broad trade

relations with the Western countries. Silk, especially famous raw silk

from Azerbaijan played an important role in these relations.

By the middle of the XV century the trade of the East with Europe

continued to be carried out with the mediation of the Italians including

the Venetians. Dealing with the latter (i. e. Venetians) K. Marx said:

"...the main profit was not derived from the product exports of their

country but from the mediation at exchange of products of such societies

which still were underdeveloped in the trade and economic respect.,.".

336


Thus, the mutually benefıcial economic relations underlay the

interrelations of Azerbaijan and the Western countries.

But beginning from the middle of the XV century these relations

began to acquire a political character and it was connected with the

aggressive foreign policy of the Ottoman Empire. Seizing the traditional

trade centers during predatory wars Turkey became a dangerous obstacle

on the way of setting economic relations of Azerbaijan with the European

countries. As a result of fall of Constantinople in 1453 which was "the

golden bridge" between the East and the West, capture of "the keys" from

the Black Sea, Bosporus and the Dardanelles, and the following

conquests the turning period began in the trade relations of Europe and

Asia. Famous trade centers on the shore of the Black Sea and the

Mediterranean, in Front Asia lost their former signifıcance in the trade

between the West and the East. The usurpation by Turkey the right of

mediation in this trade and the hard customs policy of the Ottoman

Empire dealt a serious blow at the trade relations of Azerbaijan with the

Western countries and aIso at the trade between Asia and Europe on the

whole.

The facts of the primary sources testify that beginning from the

middle of the XV century the Ottoman Empire exerted more and more

effort trying to possess raw silk brought from the East in Turkey so that it

could become the country that exported its ready production to Europe.

Therefore various obstacles were created to prevent the raw silk,

imported from Azerbaijan, from export outside Turkey. The silk that was

exported from the Turkish bazaars, particularly from Bursa, was heavily

taxed. On the other hand the Azerbaijan merchants who could maintain

the relations with the West only through the Turkish bazaars had to seli

silk to the Ottoman merchants on unprofıtable conditions. The duties

were taken from them twice, in Tokkat and in Bursa on accounts of 2

akhchas (money) from every 100 akhchas of the silk or silk cloth price

making them 4% in all. On the whole from 3 million akhchas, collected in

Bursa, 2 million

337

Yaqub Mahmudov_

akhchas were the duties for the silk. Besides that the State sold the right

of dues collection to individual persons at high prices and that

complicated the silk trade still more. For example, in one of the

documents dated by the year of 1492 it is pointed that the right of duties

collection had been sold to a certain İskender Sandigchioglu for three

years for the sum of 661000 akchas. That sum was of 500 akhchas more

than the supposed yearly receipts. The duties collected in Bursa in 1460

made up 180000 akhchas, 661000 akhchas in 1462, 5500000 akhchas in

1494. The trade relations of the Azerbaijan and other eastern merchants

with the Western countries through the Turkish territory was restricted by

other means too.

Besides that, in order to strengthen its priority in the trade between

Asia and Europe and to provide the developing Turkish silk weaving

enterprises with the constant source of raw material the Ottoman Empire

strove to capture all the silk way going from Tabriz vİa Tokkat to Bursa,

which was "the main artery of the Ottoman economy". In his study of the

history of Bursa Halil Inaljik comes to the conclusion that this "silk way"

connecting Bursa with Tabriz was the main factor which directed the

Ottoman conquests to the East. The Ottoman Empire had the intention to

conquer Azerbaijan, which was the main suppiier of raw silk of that time,

and aIso the Southern Caucasus and iran. In that case Tur key could rule

on all the trade ways, leading from Middle Asia and India through

Azerbaijan and iran to the shores of the Black Sea and the Mediterranean

and to Bursa and istanbul as well.

Besides that Turkey could completely capture the mediation in the

trade of Europe with the East. Facing thİs threat the rulers of the

Aghgoyunlu and the Safavis had to look for the allies in Europe behind

the back of Turkey. It is seen that in the basis of military-political

contradictions and wars between the States of the Aghgoyunlu and the

Safavis on the one hand and the Ottoman Empire on the other hand there

was the struggle for

338


predominance on the caravan routes, connecting the East and the West.

The deep economic and political contradictions existed aIso between

Turkey and the European countries, particularly Venice. The Venetian

Republic, in which in the XIV-XV centuries there already appeared the

rudiments of the capitalist production, did not simply defend itself from

"the Turkish threat". Il began a cruel military-political struggle with

Turkey for pre- serving the right of mediation in the trade between Europe

and Asia and many trade centers of Front Asia. The trade policy of Venice

concerning Eastern countries, especially the States of the Front Asia, had

a colonial character. As K. Marx marked "...the development of the trade

Capital in ancient and in new times is directly connected with the violent

robbery, the sea plunder, the plunder of slaves, the enslavement of

colonies as it was in Carthago, in Rome and later with the Venetians, the

Portu- guese, the Dutch etc. Venice strove to defeat Turkey which was a

serious obstacle in the way of external trade relations of the Republic and

to capture convenient points on the Turkish territory to expand its

Eastern trade. In the letters of the Venetian senate to the rulers of

European and Asian States it was proposed to defeat Turkey and to

divide its territory. In all these "sharing" Venice always reserved the

convenient trade centers on the Mediterranean coast of Turkey for itself.

That's why the Republic was looking for the allies like the States of the

Aghgo- yunlu and the Safavis.

Thus, in the interrelations of the States interested in the trade in the

region of the Black Sea and the Mediterranean a period of joint struggle

against the Ottoman Empire began. The "Turkish question" became the

principle one in their foreign policy. The States striving for the creation of

the anti-Ottoman military- political block did not simply struggle against

the foreign inva- sion, but with the purpose of securing their international

economic and political interests aspired to destroy the Ottoman

339

Yaqub Mahmudov^

Empire completely. This struggle for the predominance on the

International trade ways tying the Black Sea with the Mediterra- nean,

Europe with Asia, continued taking still more fıerce character. As the

role of the International trade in the economic life of individual States

increased, the number of the European and the Asian countries taking

part in this struggle grew.

The State of the Aghgoyunlu took an active part in the creation of

anti-Turkish block of the European and Asian States. The relations of the

Aghgoyunlu with the European countries

are divided into two periods; the period of early diplomatic relations (before the

conquest of Azerbaijan by Uzun Hasan and the creation of the vast feudal

Empire of the Aghgoyunlu with the Capital in Tabriz in 1467) and the

period of wide interrelations (after the creation of Empire of the

Aghgoyunlu).

The fırst diplomatic contacts of the rulers of the Aghgoyunlu with

the Christian States began with the mediation of the Trebizond emperors

with whom they were linked by the blood ties. After the conquest of

Constantinople the relations with the Western countries widened. The

popes who actively propagan- dized in Europe the crusade against

Turkey tried to revolt against the Ottoman Empire all its adversaries in

Minor Asia and primarily the Aghgoyunlu State. The anti-Turkish

coalition that was being created by Ambassador Lodoviko da Bologna

behind the back of the Ottoman State was to be headed by Uzun Hasan.

The union between the Aghgoyunlu, the pope and Trebizond was

concluded in 1458 to which the Georgian prin- ces, Garaman ruler

Ibrahim-bey and Isfandiar-oglu Ismail-bey joined. The extensive

diplomatic relations the Aghgoyunlu maintained with Venice that was the

main European adversary to the Ottomans. With the beginning of the

Venetian-Turkish war (1463-1479) these relations took a more regular

character. On December 2nd, 1463 the Venetian Senate adopted the deci-

sion about the conclusion of the military union with the State of

Aghgoyunlu against the Ottoman Empire. Lazaro Kvirino, was

340


sent to Diarbekir for the negotiation with Uzun Hasan. On the I3tlı of

March, 1464 the embassy of Uzun Hasan arrived in Venice and

concluded the union with the republic against Turkey. According to the

agreement in spring 1465 the allies were to carry out a joint assault at

istanbul: the Venetian fleet was to attack the city from the sea and the

cavalry of Uzun Hasan counting 60 thousands of horsemen from the

land. Venice promised to Uzun Hasan all the territories conquered by

him but reserved the Mediterranean of Minör Asia and particularly the

scaports for itself. In 1465 the negotiation in Venice were condueted by

another Aghgoyunlu diplomat Hasan Azan who gave to the Venetian

government the letters of Uzun Hasan and his wife Despine

Khatun-Feodora, in which the Venetian republic was proposed to come

forward against Turkey and to rise other Christian States. The allies

agreed to inform each other about the military operations on both fronts

through the Venetian consul in Aleppo.

In the 50-60s of the XV century besides Trebizond and other Asian

allies, as well as the Papacy and the Venetian Republic Uzun Hasan

established the diplomatic relations with Cyprus, Rhodos, Hungary and

Albania etc. As a result of the anti- Turkish negotiation in the 60-es of

the XV century the military political union of the Asian and European

countries against the Ottoman Empire was created. It was headed by

Aghgoyunlu and Venice. This union included the Garaman bekdom in

the East, Trebizond and other small feudal States in Minor Asia and the

Papey, Hungary, Burgundy, Albania, Cyprus and Rhodos in Europe.

However, these States could not come forward against the Ottoman

Empire by the united front. There were deep contradictions between the

members of the anti-Turkish block. The State of Aghgoyunlu did not

begin war against Turkey either (not counting the clashes Koylu-Hisar

and the campaigns of Uzun Hasan to Garaman). The 50-60s of the XV

century were the most crisis-ridden period of the international status of

this

341

Yaqub Mahmudov.

snıall State because it was threatened by the State of Garagoyun- lu in

alliance with the Timur's from the east and by the Ottoman Empire from

the west. In this complicated situation the outstand- ing military leader

and diplomat Uzun Hasan directed all his attention on the defeat of the

Garagoyunlu and the Timur's. Trying to ensııre his security from the rear

in the west he maintained the relations with the European States,

especially with Venice which at that time was in the State of war with

Turkey. Along with this he tried to drag out this war as much as possible.

And so far the principle question of the foreign policy of the Aghgoyunlu

was its struggle against the Garagoyunlu and the Timur's. The struggle

against the Ottoman Empire was still ahead.

At the end of the 60s and in the begiııning of the 70s the objective

historical conditions for expanding the diplomatic relations of

Aghgoyunlu with the Western countries appeared. Uzun Hasan having

defeated Jahan-Shah Garagoyunlu and Timur's Abu Said, created the vast

feudal empire the boundaries of which stretched from Horasan to

Garaman. By this time the preponderance of Turkey in its war against

Venice (1463-1479) became obvious and the Western powers faced a

real threat of the attack. The interrelations of Aghgoyunlu with the

Western countries became still more animated. The plan of destroying

the Ottoman Empire was being worked out in Tabriz. According to the

military plan of the Aghgoyunlu leader Turkey was to be attacked from

the east and west simulteniousiy. The European States headed by Venice

were to deal a blow from the west, whereas Aghgoyunlu was to strike

from the east. The allies agreed to meet at the Garaman seashore of the

Mediterranean sea where the troops of Aghgoyunlu were to get fırearms

from Venice. After, that a joint offensive at istanbul up to the full vic-

tory was planned. In 1471 Murad-bey, Khoja Mirak and other

ambassadors of Aghgoyunlu were sent to Venice, Rome, Poland and to

other courts of the European rulers for coordination of the plan of Uzun

Hasan. İn September, 1471, according to the

342


decision of the Venetian Senate together with Murad-bey an ambassador

of Venice Katerino Dzeno was sent to Tabriz. He informed Uzun Hasan

that in case Aghgoyunlu waged war against Turkey in the east, the

Venetian fleet in the Mediterra- nean sea which counted 100 galleys and

other big and small vessels would aIso deal a blow. İn spring 1472 the

State of the Aghgoyunlu began the war against Turkey. In order to inform

the government of Venice about this fact Sebastiano Crossekieri was sent

to Europe and Katerino Dzeno wrote there a letter following the

instructions of Uzun Hasan. He aIso informed the Commander in-Chief

of the Venetian Navy captain Pietro Mochenigo that the army of

Aghgoyunlu would go over to the offensive in the direcrion of the

Mediterranean sea. Uzun Hasan sent to Italy the embassy headed by Haji

Muhammed who was ordered to accompany personally the vessels with

the Fıre-arms and the artillery specialists for the Aghgoyunlu army up to

the Mediterranean sea. Another envoy of Aghgoyunlu Muhammed aIso

informed the government of Venice about the beginning of the war. The

State of the Aghgoyunlu acting in accordance with the plan of

anti-Turkish coalition fullfıled its ally's duty. Its military forces went

over to the offensive in the direction of Bidlis- Tokkat-Akshehir-Konya

and having won a number of brilliant victories; liberated Garaman from

the Ottomans. The cavalry of Aghgoyunlu headed by Mirza Yusif-khan

reached the Mediterranean coast. Thus, the favorable conditions for

joining with the Western mcmbers of the anti-Turkish coalition and get-

ting fıre-arms and artillery specialists from Europe appeared. But

contrary to the agreement that had been reached the Western allies of

Uzun Hasan did not send anything. Moreover, taking advantage of the

military successes of Aghgoyunlu and willing to pull out the trade

privileges from Turkey by the peaceful means, Venice began separate

negotiation with the Ottomans. The troops of Aghgoyunlu being

alienated from its rear got into very hard situation and suffered a defeat in

the unequal

343

Yaqub Mahmudov.

battle near Beishekhir. The Aghgoyunlu lost all that they had gained for a

short period of time. The possibility of winning the victory over Ottoman

Empire was missed. The territory of Garaman passed to the Ottomans

again and the Asian and European members of the anti-Turkish coalition

ultimateiy lost the possibility to unite here.

Only after the failure of the separate negotiation of the Venetian

diplomats in istanbul and as a result of efforts of Aghgoyunlu

(ambassadors Ishak and Haji Muhammed to exe- cute the decision of the

Venetian Senate from the 25th of September, 1472 and from the 1 İth of

January, 1473 on the 18th of February, 1473 the fıre-arms to a total value

of 4000 ducats and the artillery specialists including gunners were sent on

4 vessels under the command of Tommazo da Imola from Venice to

Garaman coast of the Mediterranean Sea. Venetian diplomat losafat

Barbaro, ambassador of Uzun Hasan Haji Muhammed and the envoys of

the king of Naples and the pope were aIso on the ships. When the

Venetian ships reached Cyprus on the 29th of March, 1473 it was found

out that Garaman had already been in the hands of the Ottomans.

Being well informed about the military plans of the anti- Turkish

coalition Mehmed II took a decision to prevent from the possible

movement of the Aghgoyunlu army in the direction of the Mediterranean

Sea. All the military forces of the Ottoman Empire were sent against this

army. On the İst of August 1473 a fıerce battle took place in Malatya on

the bank of the Euphra- tes in which the troops of Uzun Hasan won the

victory. But, in the decisive battle near Otlugbeli on the llth of August,

1473, it was Mehmed II who turned out to be the victor. The defeat of

Aghgoyunlu in the battle in Otlugbeli was inevitable. And with this very

battle the Aghgoyunlu-Turkish war (1472-1473) was ended. The

Aghgoyunlu cavalry equipped by the obsolete traditional eastern arms

appeared to be powerless before the well trained regular Ottoman army.

Its regiments of yanichars were

344


equipped by the newest aıms and by the heavy guns in particular.

Katerino Dzeno who had been the witness of this battle wrote in his secret

report to Venice: "...When the glorious ruler approached to the train of

the Ottoman they began shooting at the back of the ruler from bombards

spin guards and guns so that the people of the ruler put to flight". This is

confırmed aIso by the Turkish sources. In the opinion of Mehmed Nesri

the Aghgoyunlu suffered the defeat at Otlugbeli because tili that time

they had not seen such a battle with the use of fıre arms. Another

important reason of the defeat of the Aghgoyunlu was the failure of the

military plans of Uzun Hasan to divide the forces of the Ottoman Empire

into two fronts. The European members of the anti-Turkish coalition

which had deep contradictions among themselves did not come out

against Turkey from the west simultaneously with Aghgoyunlu.

The diploniatic relations of Aghgoyunlu with the Western eountries

continued to exist after the war with Turkey. As Dzeno testifıes at the

seventh day after the battle at Otlugbeli Uzun Hasan received the

ambassador of the Hungarian king. To- gether with this ambassador he

sent to Europe Katerino Dzeno as his envoy for the negotiation with the

pope, the German Emperor, the kings of Naples, Poland and Hungary and

with the Venetian government. The ambassadors of the pope and of the

king of Chekhia and Naples aIso returned home.

After the Aghgoyunlu-Turkish war the activity of the Western

powers, especially that of Venice, concerning Aghgoyunlu increased.

Having won the victory over Aghgoyunlu, Turkey sent all its forces

against Venice. Ambassadors of the Re- public Paolo Onybene, losafat

Barbaro and Ambrodjo Contar- mi were sent to Tabriz to the court of

Uzun Hasan. Their only task was to rise Aghgoyunlu against the Ottoman

Empire again and to direct the enemy's blow at the east at any price. In

May and June 1475 the negotiation with Uzun Hasan were conducted by

Lodoviko da Bologna who was the envoy of the Duke of

345

Yaqub Mahmudov_

Burgundy. But the intentions of the Western countries failed because of

weakeııing of Central power in Aghgoyunlu after the defeat at Otlugbeli.

At the height of internal struggle that had begun after the death of Uzun

Hasan on the 6th of January 1478 the Western diplomats left the palace of

Aghgoyunlu one after another. It is in this palace where the plans of joint

victory the Ottoman Empire had been worked out quite recentiy.

The efforts of resuming of the anti-Turkish negotiation between

Aghgoyunlu and Venice were undertaken during the rule of Sultan

Yagub (1478-1490) who was the son of Uzun Hasan. Thus, at a State

reception on the 9th and lOth of June, 1485 in "the magnificent palace" of

Sultan Yagub in Qazwin among "the very tiring multitude of

ambassadors" there was Venetiaıı diplomat Giovanni Dario. The

ambassador of the Hungarian king aIso was there. But these contacts did

not give expected results. Beginning from the 80-s of the XV century the

diplomatic relations between Aghgoyunlu and the countries of Western

Europe weakened. The main reason of the was in heavy defeats inflicted

by Sultan Mehmed II to every member of the anti-Turkish coalition

separately including Aghgoyunlu and Venice which had the main

organizers of this block. After that a period of deep decline began in the

State of the Aghgoyunlu. The Venetian Republic, taking into account its

International position prefered to arrange the peaceful relations with the

Ottoman Empire for the present.

The struggle for the predominance on the traditional caravan ways,

linking the West and the East, sharpened still more with the creation of

the mighty State of the Safavis on the tcrri- tory of Aghgoyunlu. It

included Azerbaijan, almost all iran, Armenia and Arab İraq. The

founder of this State Shah İsmail I (1501-1524) realizing the inevitability

of the collision with the Ottoman Empire and willing to defeat the enemy

by dividing it's military forces into two fronts and continuing the policy

of his grandfather Uzun Hasan began reviving the diplomatic relations

with the Western powers.

346


On the eve of Venetian-Turkish war of 1499-1502 diplomat

Koııstantino Lascary was sent to the East from Venice for studying the

possibility of involving the Safavis into the war against the Ottomans. By

that time the Safavis have not yet seized the throne of the Aghgoyunlu.

But these first negotiations did not give the results that had been expected

from them because Shah İsmail could not so far render military aid to the

Venetian Republic against Turkey. But after the Shah seized the throne of

Aghgoyunlu the anti-Turkish policy of the Safavis and the

Safavi-European relations have been visibly activated. In 1503 pope

Julius II addressed to the leaders of the European powers with the appeal

to unite against the Ottoman Empire using military successes of Shah

İsmail as a favorable moment created by God for the Christian world. In

the years of 1501-1503 the Venetian government heard several reports

about the Safavi State which had been written by the diplomats returned

from the East. In 1505 the letter of Shah İsmail was given to the Venetian

government in which there was a proposal for the joint march against the

Ottoman Empire. In 1508 the ambassador of the Shah arrived in Venice

who having made a speech for the government declared that the purpose

of his arrival was to remove the fıre-arms and the artillerymen from Italy

through Syria. He said further that the ruler of his State had the intention

to realize the military plan which had not been realized by Uzun Hasan,

and if Venice came out against Turkey in the sea, the Safavi would begin

the war in the Minor Asia. But the negotiation of the Safavi ambassador

did not give any concrete results because in the height of the Italian wars

Venice could not accept the prepositions of Shah İsmail.

In 1510 Shah İsmail dealt a destructive blow to the State of the

Sheibanids in the battle near Merve (1.12.1510). From that time the

struggle against the Ottoman Empire became the principle question of

the foreign policy of the Safavis. Shah Ismial began an intense

preparation for the war and appealed to the

347

Yaqub Mahmudov.

European States again in order to rise them against Turkey from the

West. The Safavi ruler sent to Venice two ambassadors. They were

Nicolo Sorora, a Cypriot by origin and famous physician Ali-bey. But as

it had been earlier the ruler did not manage to draw Venice into the war

with Turkey. Before the decisive combat with sultan Selim I Shah

İsmail tried to conclude a treaty with Portugal expecting to get fire-arms

and artilleryınen through the Persian Gıılf. But this attempt was

unsuccessful too. Taking advantage of the favorable international

situation in May 1514 Sultan Selim I sent all the military forccs of the

Ottomans to the Minor Asia against Shah İsmail and on the 23rd of

Augtıst of the same year in the Chaldiran battle dealt a destructive blow

to the Safavis.

The Chaldiran battle determiiıed the fate of the Egyptian sultanate.

On the 24th of Augtıst 1516, in the battle near Marjdabik Selim I utterly

defeated the sultan and conquered Syria. The Ottoraan Empire seized

Damascus, Aleppo, Tripoli, Beyrut and other famous trade centers. On

the 22nd of January 1517, Cairo was taken and the Mamluk sultanate feli.

Thus, in 1514—1517 the territory of the Ottoman State inerea- sed

approximately in 2,5 times and reached 6557000 square kilo- meters.

Having seized extremely important territories and water spaces at the

joint of Asia, Europa and Africa Turkey turned into the mightiest State.

All the caravan routes linking Europe with the East through Egypt and

Syria were under the control of Turkey. The relations of the Ottoman

Empire with the countries of Europe and the Safavi State strained still

more. It led to the noticeable animation of the anti-Turkish policy of the

European countries. Pope Lev X called on all the Christian States to unite

for "crusade" against the Ottoman Empire. The decision was adopted for

the introduction of the new chureh tax to collect means for the war. İn

connection with this German Emperor Maximilian I convoked a special

seam and the popes undertook another attempt to draw Russia into war

against Turkey with

348


the Union of the Western States. But again the European powers could

not unite against the Ottoman Empire. When king of Spain Carlos I was

elected the Emperor of Germany the Italian wars flared up with the new

force. Besides that the Reformation spread in Europe. That's why the

westem diplomacy decided to deal a blow at the Ottoman Empire from

the rear and to use the forces of the Safavis to do that. The international

and internal situation of the Safavi state complicated still more. With the

conquest of Syria, Lebanon and Palestine by the Ottomans a decisive

blow was dealt at the traditional relations of the East with Europe, which

were so profitable for the Safavis. Having taken advantage of the heavy

defeat of Shah İsmail in 1514 and the continuing Safavi-Ottoman military

operations, on the 20"' of February 1515, Portugal captured Hormuz and

shut the out- let to the Indian ocean for the Safavi state. That was the fırst

blow at the colonial policy of the Western powers. In such a very complex

situation Shah İsmail did not interfere with the Hormuz conflict but even

having taken advantage of the inten- sifying Portuguese-Turkish rivalry

for fortifying their position in the Indian ocean, decided to ask Portugal to

deliver fire-arms. Portugal agreed to conclude the union with the Safavis

under the condition that Shah İsmail would refuse from his preten- sions

for Hormuz.

According to the information of the Venetian reconnaissance in the

East immediately after the Chaldiran battle the Portugese provided the

army of Shah İsmail I with the large number of guns and artillerymen and

aIso with the soldiers anmed with rifles. In response Venice began

drawing together with Turkey. The reason of it was the struggle begun by

the Ottoman Empire against Portugal which had been the main rival of the

Venetians in the trade of the Indian spices. The Venetian republic was

quite content with the aspiration of the Ottomans to the direction of

economic relations of the East with Europe towards the Mediterranean

sea.

349

Yaqub Mahmudov-

On the P' of October 1515, the Safavi ruler appealed to the governor

of Rhodos to begin joint war against the Ottomans and in August 1523,

he adressed the same appeal to the Enıperor Charles V, But both before

the Chaldiran battle and after it the attempts of Safavis to undertake a

joint attack against the Ottomans together with the European States

failed. Torn by the Sharp military-political conflicts the Western States in

their negotiation with Safavis pursued the only goal of rising them

against the Ottoman Empire and to parry the threat from them- sclvcs.

Beginning from the 20-s of the XVI century the Ottoman conquests

widened both in the East and in the West. Having taken the throne after

the death of Salim I Sultan Suleiman Kanuni (1520-1566) captured

Belgrade (1521) and Rhodes (1522). The Mokhach battle (29.08.1526)

pul an end to the State independence of Hungary and the way to the

further conquests in the direction of Central Europe was opened. The

Austro- Turkish and the Germano-Turkish contradictions became Sharp.

On the 27"' of September 1529 Vienna was surrounded. But the military

operations against Austria did not give the results that had been expected.

Having concluded "the everlast- ing peace" with Austria (22.06.1533)

sultan Suleiman, sent all the forces of the Ottoman Empire to the East.

It shoııld be marked that in the 30-s of the XVI century the eastern

policy of Turkey began to take a more global character. First of all it was

connected with the fact that the opening of the sea way to India (1498)

and strengthening of positions of Portu- gal in the area of the Indian

Ocean dealt a heavy blow at the economic interest of Turkey. Therefore

the predatory plans of the Ottoman Empire concerning Asia in this period

were directed not only against the State of Safavis, but aIso against the

strengthening of the Portuguese feudal-colonial empire in the area of the

Indian Ocean. The main plans of Turkey were that after having ousted

Portugal from the Indian Ocean and

350


destroyed the State of Safavis to revive the trade relations of the countries

of the Indian Ocean area, the Caucasus, iran, Middle Asia with the coast

regions of the Mediterranean and Black seas. In other words, the Ottoman

Empire tried to take the Persian Gulf and the area of the Caspian Sea

under its control and that would have meant the fmal solving of the

problem of raw silk and spices. Besides that, Turkey was to acquire the

right of mediation in the trade between Europe and the East.

In 1533, four months later after making a peace with Austria the

Ottoman Empire began the war against the State of Safavi which lasted

up to the middle of the 50s with some interruptions. On the 29“* of May

1555, a peace treaty between the States was signed in Amasia which

secured the real situation of that time. According to this treaty all the

conquered territories including Western Georgia and Western Armenia

were left under the influence of the Ottoman Empire. But sultan Suleiman

did not manage to capture Azerbaijan, which was "the source of might of

the Safavis". As a result of fierce and bloody battles the productive

forces of the Safavi state feli into utter decay and particularly those of

Azerbaijan where the main military operations had taken place.

The Western diplomacy having sent all the military forces of Turkey

in the period of its highest might against the Safavi State managed to stop

the Ottoman conquests in Europe. It is not mere chance that the Turkish

historian Y.T.Oztuna comes to the conclusion that if there had not been

such a mighty enemy in the rear of the Ottoman Empire as the State of

Safavis there would not have been a single force that could resist it, up to

stop the Rhine. It is confirmed by the fact that three of the thirteen

military campaigns which had been undertaken by Suleiman Kanuni

during the years of his rule were directed against the Safavi State and

these three campaigns lasted more than the other ten. On the other hand,

the constant wars between the two mighty Empires of the Easi and their

mutual weakening com-

351

Yapub Mahmudov.

pletely corresponded to the colonial plans of the Western European

powers concerning the Near and the Middle East.

Having secured itself against the Safavis the Ottoman Empire only a

month after the conclusion of the Amasia peac- treaty threw all its forces

to the European front. In its turn this revived the relations of the European

countries with the Safavi State. Venetian diplomat Antonio Erisso who

had returned from istanbul in 1557 soon after the conclusion of the treaty

in Amasia evaluated this peace as "a dangerous act" for Europe and

marked that it was only Pcrsia that could have opposed Turkey, that's

vvhy before all other governors and "the Great Turk wanted to destroy

the Persian Shah even before the Christian rulers". In 1560 Marino

Cavalli openly declared in the Senate; "The Great Sovereign (Sultan

Suleiman - Y.M.) feared Persian Shah (Tahmasib - Y.M.) very much

because while he had been at war with the Christians the Persian Shah

could rise the whole his country against him. And only three reasons -

internal discords and strife's, corruption anıong the members of the

government and the glorious Persian ruler could ruin the Ottoman

Empire". Another Venetian diplomat Marcantonio Barbaro assııred the

members of the Senate that in order to stop the Turks there could not be

better means than the mutual agreement between the Christian rulers and

the Persian Shah. During the anti-Ottoman negotiations with Emperor

Charles V ambassador of the pope Cardinal Paolo aIso noted that "if God

had not sent the mighty enemy in the face of Persian Shah Tahmasib

against the Great Turk (Sultan Suleiman - Y.M.) Europe and the

Christianity would have perished long ago".

But the wideniııg of the interrelations between the Safavi State and

the countries of the Western Europe in this period was connected not only

with the threat which the Ottoman Empire represented for both sides.

These relations developed in the process of the so called the primitive

accumulation of Capital in a number of Western countries, when the

period of rivalry bet-

352


ween the European countries in their aspiration to take posses- sion of the

Asian products and the American treasures began. This circumstance aIso

must be taken into consideration while making clear the reasons of

widening the interrelations of the Safavi State with some European

countries in the XVI century. It is from this point of view that we should

approach to the question of its relations with England in the 60s and 70s

of the XVI century. Having found itself in disadvantageous position as a

result of the great geographic discoveries and not being abie to get into an

open military-political rivalry with Spain, Portugal and the Ottoman

Empire England decided to establish the direct links with India through

the territory of Russia along the Volga- Caspian way via Azerbaijan and

iran. In the 60s and 70s of the XVI century the English Moscow company

sent six trade expe- ditions to the Safavi State. The fırst Anglo-Safavi

relations were established. The Company wanted to use the vast territory

of the Safavis State as a profıtable market for the English cloth, to

appropriate the Azerbaijan silk, to monopolize the silk trade on the

territory of the Safavi State and having ousted the merchants of other

countries, particularly the Venetians and the Turks, to seize the mediation

of the silk trade between the Safavi State and the European powers. The

establishment of the ties with England was aIso in the interests of the

Safavi state which had been driven away by the Ottoman Empire and

Portugal from the trade in the Mediterranean and the Black Sea and in the

area of the Indian ocean and tried to establish the direct trade relations

with Europe along the Volga-Caspian way through the territory of Russia

in order to prevent the economic decline of the country. Besides that the

Safavis were interested in solving of some political problems and

primarily in concluding of the anti- Ottoman military-political union with

England.

But the Anglo-Safavi relations established in the 60s of the XVI

century did not turn to the constant economic and political relations. Ivan

IV having not managed to attract England to his

353

Yaqub Mahmudov^

side in the Livon war abolished the trade privileges that he had given to

the English merchants. The trade relations of England with the East

including the Safavi State were aIso vetoed. One of the important reasons

of such drastic measures undertaken by Ivan IV was the discontent of

Russian merchants by the strengthening of positions of the English

Capital on the markets of Russia. Furthermore the establishing by

England the broad relations with Safavi State including Azerbaijan along

the Volga-Caspian way and strengthening of its positions there con-

tradicted the plans of the Russian State the interest of which to the East

increased. With the beginning of the Venetian-Turkish war (1570-1573)

the Safavi-Venetian relations revived. On she 21"' of October 1570, the

government of Venice sent a letter to Shah Tahmasib which was brought

to him by the Safavi diplomat Khoja Ali who had been returning home

from Italy. In this letter there was an appeal to begin the war against the

Ottoman Empire simultaneously with and other Western States. On the

30th of October 1570, the Venetian senate took the decision to send

Vinceaco di Allessandri to the Safavi palace to conduct the anti-Ottoman

negotiations. But having spent in Qazwin (the Capital of "the Safavis)

almost three months (14.08-12.11.1571) the Venetian diplomat did not

manage even to meet with Shah Tahmasib. The Safavi ruler did not

violate the Amasia peace agreement preferring to keep peaceful relations

with the Ottoman Empire. Having returned home Vincenco 24.09.1572

presented detailed report to the Venetian government and on the 11"’ of

October 1572, made a speech for its members. According to Vincenco,

the State of Safavis maintained the trade relations with Moldavia,

Poland, Denmark, Sweden and other countries besides those countries

with which it had traditional ties. The Venetian diplomat drew attention

to the weakening of trade relations of the Safavis as a result of the

Ottoman conquests and the colonial policy of the European powers,

particularly Portu- gal, in the area of the Indian Ocean. Describing the

trade life of

354


Tabriz he pointed out that the prices for silk feli down for two times and

"on one looks at the spices" and there is "abundance" of these precious

goods.

The period of the end of the XVI century to the beginning of the

XVII century is a turning one in the Safavi-Ottoman and the

Safavi-European relations. Having mobilized all is military-economic

power the Ottoman Empire undertook one more violent attempt to do

away with Safavi state which was the main obstacle for its conquests.

The war of 1578-1590 began which was full of dramatic events and the

bloodiest in the history of the Safavi-Turkish wars. Azerbaijan became

the main arena of this war. Not being abie to wage a war against Turkey

face to face the Safavis appealed to the Western powers again. In 1579 the

embassy consisting of 7 members was sent to Venice. It was headed by an

experienced diplomat Khoja Muhammed who on the E' of May and on the

13th of June 1580, in the presence of Vincenco di Aliessandri conducted

the negotiations with the Venetian doge about the opening of the

European front against the Ottoman Empire. But the efforts of Khoja

Muhammed appeared to be unavailing. This time Venice preferred to

keep the peaceful relations with Turkey. Nevertheless Venice kept an eye

on the course of the Safavi-Turkish war very attentively.

The Safavi state was undertaking the attempts to rise Spain, Portugal

and the Papacy against Turkey, The embassy of Shah Muhammed

Khudabendeh was sent to Portugal, especially for this purpose. On the İst

of May 1580, Hodja Muhammed informed the Venetian government

about the fact that the king of Portugal had given order to sent about 20

thousand trephines for the military expenses to the state of Safavis

through Hörmüz. In 1582, king of Spain Philip II had sent to the court of

Muhammed Khudabendeh his representative in the person of the Prior of

the Augustinian Hermits at Plormuz Fr, Simon of Conception. Another

ambassador of the king of Spain and the pope Gregory XIII Jean-Battista

Vekietti was sent to the court

355

Yaqub Mahmudov_

in 1585-1586. But these negotiations did not give any positive results

because the real goal of Spain and Portugal was to pro- long as much as

possible the State of the war between Turkey and the Safavis. It provided

safety from the Mediterranean sea for Spain which had been preparing

for the decisive combat with England. As to Portugal which had been

trying to strengthen its positions in the Persian Gulf and in the area of the

Indian Ocean the weakening of both the Safavis and the Ottoman Empire

was equally benefıtial for it. Germany being the another enemy of Turkey

in the .West aIso maintained peaceful relations with it.

Thus, during the Safavi-Turkish war of 1578-1590 the Western

powers gave an opportıınity the Ottoman Empire to send all its forces

against the Safavi State once again. The Safavi suffered the heaviest

defeat in the history of the Safavi-Turkish wars. According is the istanbul

treaty (21.03.1590) the territory of Azerbaijan (excluding the mahals of

Ardebil and Talish) was joined to the Ottoman Empire together with

Georgia, Armenia, Kurdistan, Kirmanshah, Luristan, Huzistan and

others.

After concluding the peace in istanbul the Safavi State entered the

period of important internal reforms. New Safavi Shah Abbas I

(1587-1629) having abolished the independence of' the military-noniadic

elite strengthened the Central power and created a strong regular army

equipped by the fıre-arms. The role of the settled population in the of the

country increased. The productive forces revived. The State has

strengthened in the. military-economic respect. By the end the XVI

century Shah Abbas I began to pursue an active foreign policy. After

defeating the Sheibanids on the 29‘'' of July 1599, the Shah again joined

Horasan to the State of the Safavis. İn order to restore the historical

borders of the Safavi Empire, to win the territory of Azerbaijan back from

the Ottomans Shah Abbas I began an intensive preparation for the war

with Turkey and widened the interrelations with the European countries.

It should be noted that during the whole history of the Aghgoyunlu and

the Safavi

356


States the widest contacts with Western Europe after Uzun Ha- san were

established only during the rule of Sh'ah Abbas I. The Safavi

ambassadors were conducting negotiations not only in Venice, the

Papacy and in other Italian States, but aIso in Ger- many, Spain, England,

Holland and even in Sweden and Nor- way. The main attention in these

negotiations was paid to the two Principal questions. One of the was them

problem of widening of economic relations and especially of export of

silk profitable conditions. Another problem was the creation of the

United anti-Turkish coalition of the European and Asian countries. The

main reasons of widening the interrelations with the Safavis on the part of

the European countries were directly linked with the primitive

accumulation of Capital in Europe and with the colonial policy of the

Western powers.

Having tried to rise the European States against the Ottoman Empire

from the West on the eve of the Safavi-Turkish war of 1602-1612 Shah

Abbas I sent his ambassador Iffet-bey to Venice who was received by the

Venetian doge in June 1600. In March 1603, the negotiations were

conducted by the embassy consisting of 11 persons headed by Fethi-bey.

Then the embassies of Khoja Kieos, Khoja Sefer and some others were

aIso sent to Venice. Shah Abbas I appiied for help to other European

States. In May 1599, he sent to the West a Great Embassy headed by

Huseinali-bey Bayat, which, was to meet with the rulers of Germany,

England, France, Spain, Scotland, Poland, Scandinavian countries and

the Italain governments including Venice and the Papacy. According to

the Shah's order the Safavi reprsesntatives were to be accompanied by

Anthony Sherley, the eldest of two brothers - English ambassadors in the

palace of the Safavis. With tbe mission of passing the offer of Shah

Abbas about the creation of the anti-Ottoman league to the king of Spain

and the pope Franciscan Alphonso Cordero and Dominican Nicola de

Mela were sent together with this embassy. In the letters passed by

Huseinali-bey Bayat the Shah

357

Yaqub Mahmudov.

called on the European rulers to come out in the united front against the

Ottoman Empire from the west. On his part he would put forward 60000

of riflemen and as much cavalry and infantry as the allies would want.

One of the main tasks of Huseinali-bey Bayat embassy was to drag out

the war between Austria and Turkey (1592-1606) as much as possible,

because the Shah's intended to set out against the Ottoman Empire as

soon as possible. On the llth of February 1603, the Shah received the

Spanish embassy the Augustinians headed by Antonio de Gouveia,

English ambassador Robert Sherley and pope's ambassador Francisco da

Costa. He again called on the European powers to begin the war against

the Ottoman simultaneously with the Safavis. After this reception

ambassador of Shah Abbas I Allahverdi bey Turkman together with

Antonio de Gouveia, was sent to Europe by sea with the mission of con-

cluding the military union with Spain.

On the 14'" of September 1603, Shah Abbas I began the cam- paign

against the Ottoman troops. On the 15'" of November in liberated Tabriz

he received George Tektander - the envoy of Emperor Rudolf II. In three

days at the head of the 120 thousand strong army the Shah left the city

and began pursuing the Ottoman troops. In a short period of time Hoy,

Salmas, Marağa, Julfa, Ordubad, Javanshir and some other towns were

captured with the help of the people who had risen against the

Ottomans. On the 26'" of November 1603, the Safavis occupied

Nakhchevan and on the 8'" June of 1604, they captured Erivan. After that

the Shah sent Tektander who had accompanied the Safavi army in all the

important operations after Tabriz, to Germany, in order to inform

Rudolph II about the course of the military operations at the

Safavi-Turkish front. The Safavi ambassador Mehdigulu-bey was sent to

Germany together with Tektander. Soon after their departure the new

Spanish-Portu- gues embassy consisting of 50 persons and headed by

Luis Pe- reira arrived at the military camp of the Safavi Shah who had

358


been conducting military operations near the Kars fortress. After

completing the negotiations the Shah sent to Spain together with Luis

Pereira his embassy headed by Imamgulu-khan Pakiza Turkman.

In 1605, Shah Abbas I won several important victories over the

Ottomans near Van and Urmia. On the 7‘'‘ of November 1605, in the

battle of Urmia strong army of the 100 thousands headed by Jalal-oglu

Sinaiı pasha was destroyed. In 1605-1607 Ganja, Shamakhy, Baku,

Derbend, Lori, Tiflis, Dmanisi and some other towns were aIso captured

by the Safavis. Thns the Safavi-Ottoman borders which had been for

seen by the Amasia treaty of 1555, were actually restored. All

Azerbaijan, Eastern Armenia, Eastern Georgia, a part of Kurdistan and

Luristan passed to the Safavis once again. There appeared an advanta-

geous situation for final defeating the Ottoman Empire powers. But in

spite of the efforts of Mehdiguliı-bey and Zeinal-khan Shainlu Ausrtia

concluded separate peace with Turkey (1606) and the Ottomans again

got the possibility to concentrate all their military forces at the eastern

front. And again the Safavi State was forced to withstand the Ottoman

Empire face to face.

All the efforts of the Safavi Shah to rise the European powers

against Turkey (the embassy of Dengiz-bey Rumlu to Spain and Italy in

1608, the negotiations of the Safavi ambassadors with Rudolph II in

Vienna, sending Robert Sherley as a Safavi envoy to London etc.) did

not give any concrete results. Shah Abbas decided to begin peaceful

negotiations with Turkey under the condition of restoring the borders

which had been for seen by the Amasia treaty of 1555; The conclusion of

the peace treaty with the Safavi State which had strengthened during the

years of the rule of Shah Abbas I, was advantağeous for the Ottoman

Empire too, since it had v/eakened as a result of long wars in Europe and

in the East and because of national and liberating movements. The

treaty was signed on 20.11.1612 in istanbul. Thus, for the fırst time in the

history of the Safavi-

359

Yacmb Mahmudov-

Ottoman wars the Safavi State, the might of which had greatly increased

as a result of the reforms of Shah Abbas I, dealt a heavy blow at the

Ottoman Empire, Turkey had left all the territories, captured during the

vvar of 1578-1590. It raeant a final failure of the Ottoman Empire to

capture the territory of the Caucasus including Azerbaijan and fortify its

positions in the areas of the Caspian sea and the Persian Gulf.

The interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavi States with the

West European countries played a great role in solving of many

international problems equally important for the West and the East and

had a considerable inflııence on the general course of the world historical

development. In different periods the States of Aghgoyunlu and Saf avis

played the decisive role in creating favorable international climate for the

settlement of a number of the Interstate questions.

The economic factor under lays the mutual drawing together of the

Aghgoyunlu and the Safavi States with the West European countries in

the first place. From this point of view the explanation of wide

interrelations of the East and particularly of the Aghgoyunlu and the

Safavi States with Europe only by external political factor (the Ottoman

conquests) seems to be one-sided and tendentious. The main reason of

the long wars of the Aghgoyunlu and the Safavis with the Ottoman

Empire was the military-political struggle for the hegemony in the

Middle East, for the predominance in the caravan ways linkihg the East

with the Black Sea and the Mediterranean.

The interrelations of the Aghgoyunlu and the Safavis with the

Western powers took place not only in the epoch of the Ottoman

conquests, but aIso during the primitive accumulation of Capital and the

beginning of the European conquests in the East. Therefore the relations

of the Aghgoyunlu and the Safavis not with all Western countries were

built around the struggle against the Ottoman Empire. İn the process of

the great geographical discoveries many Western countries tried to

spread the

360


sphere of their influence on dıfferent Eastern States, particularly on the

territory of the Safavi State and to acquire the sources of cheap raw

material and profitable markets here. The strategical- ly policy of the

western powers was reduced to one common goal to maintain fırstly the

Aghgoyunlu and then the Safavis in the State of constant war with the

Ottoman Empire and weaken them and thereby on the one hand remove

the "Turkish threat" impended over Europe and on the other hand prepare

the ground for the colonial expansion in the East.

As a result of the active anti-Ottoman policy the States of the

Aghgoyunlu and the Safavis played an important role in the weakening of

the mighty Ottoman Empire. The plans of the Ottoman sultans to captiıre

the Caucasus and iran including Azerbaijan and fortify their positions in

the Caspian Sea and in the Persian Gulf failed. The wars of the

Aghgoyunlu and the Safavis with Turkey created serious obstacles to the

successes of the Turkish arms in Europe and objective conditions for the

favorable conditions for the liberating struggle of the European peoples.

But as a result of the long wars the two mighty powers of the East - the

Safavi and the Ottoman Empires which had presented the most serious

obstacle on the way of the colonial plans of the European countries in this

region, were consider- ably weakened. The favorable conditions for the

colonial expansion in the Near and the Middle East and in the area of the

Indian ocean appeared.

Because of limiting of the traditional external trade relations of

Azerbaijan and the whole Caucasus through the Mediterra- nean and the

Black Sea as a result of the Ottoman conquests and the fırst colonial

seizures in the epoch of the primitive accumulation of Capital the role of

the Caspian-Volga way in economic life of the Caucasus and particularly

of Azerbaijan increased. The interrelations of Azerbaijan with Russia

widened and that played an important role in creating the prerequisites

for the Russian orientation here.

361


1. Hakluyt, Richard. Voyages, documents. Selected with an introd.

Janet Hampden. - Oxford: 1958.

2. ibn Kemal. Tevarih-i Al-i Osman. VII defter. Hazirla- yan Dr.

Şerafettin Turan. - Ankara: 1957.

3. Kanunname-i sultan-i ber muceb-i örf-i Osmani. II Mehmed ve II

Bayazid devirlerine ait yasakname ve kanunnameler.

Hazırlayanlar Anhegger Robert ve Inalcik Halil. - Ankara: 1956.

81.30 Ves. 30: Bursa'da olan gümrük yasaği hükmi (s. 40-41).

81.31 Ves. 31: Ibrisim yasaği hükmi (s. 41-43).

81.32 Ves. 32: Istanbul’da olan ibrisim yasaği hükmi (s. 43-44).

81.35 Ves. 35: Şurut-i gümrük-i istanbul hükmi (s. 47-49).

81.36 Ves. 36: istanbul ve Galata gümrügi hükmi (s. 49-50).

81.41 Ves. 41: Istanbul'da ve Galata'da dellaluk kanunname- si (s.

57-59).

81.42 Ves. 42: Kapan yasaği hükmi (Sureti) (s. 59-60).

81.45 Ves. 45: Geliboli bazarının yasaği hükmi (Sureti)

(s.61-65).

81.53 Ves. 53: istanbul ve Galata ve Geliboli iskelelerinum hükmi

(Sureti) (s. 73-76)

81.55 Ves. 55: Gümrük fermani (s. 78-79)

81.56 Ves. 56: Samsun ve Sinop gümrük yasaği hükmi (s. 80-81).

4. Karamanlı Nişancı Mehmed Paşa. Osmanli sultanlari tarihi.

Osmanli tarihleri, c. L - istanbul: 1949,

5. Kurat Akdes Nimet. Türk-ingiliz münasebetlerinin başlanğici ve

gelişmesi (1553-1610). - Ankara: 1953.

83.1 Ves. 1: 1569-da fransizlara verilen "Ahidname" (s. 179-180).

83.3 Ves. 3; Sultan Murad III tarafından ingilizlere verilen ilk ticaret

imtiyazları ("Ahidname"). 1580 (s. 182-186).

83.13 Ves. 13. Sultan Mehmed III tarafından ingiliz tüccarla- rina verilen

"Ahidname". 1601. (s. 204-208).

373

Yaqub Mahmudov.

6. Life and letters in Tudor and Stuart England. - Cor- nuell univ.

press: 1962.

7. Malipiero. Annali Veneti "Archivio storico italiano". V. VII:

1843.

8. Memoirs of shah Tahmasp.- Calcutta: 1912.

9. Neşri Mehmed. Cihan-nüma. - Leipzig: 1955.

10. Neşri Mehmed. Kitab-i Cihan-nüma. Nesri tarihi, c. I. -Ankara:

1949.

11. Neşri Mehmed. Kitab-i Cihan-nüma. Nesri tarihi, c.II. -Ankara:

1957.

12. Osmanlı mtıahideleri ve kapitulasiyonlar 1300-1920 ve Lozan

muahidesi. Hazırlayan Reşat Ekrem. - istanbul: 1934.

13. Osmanlı tarihleri. Osmanlı tarihlerinin anakaynakları olan

eserler. - İstanbul: 1949.

14. Persia in A. D. 1478-1490. An abridged translation of Fadlullah

b. Ruzbihan Khunji's Tarikh-i Alam-ara-yi Amini by

V.Minorsky. Royal Asiatic Society of Great Britaiıı and Ireland,

v. XXVI. - London: 1957.

15. Shamlu, Hasan khan and Shamlu, Abbas Quli khan. Shamlu

letters. A new course of Iranian diplomatic correspondence. -

Karachi: 1971.

16. Salı Isma'il I nei "Diarii" di Marin Sanudo a cura di Biancamaria

Scarcia Amoretti, I, testi. - Roma: 1979.

17. Tadhkirat al-muluk. A manual of Safavid administra- tion (circa

1137/1725). Translated and explained by V.Minorsky. -

London: 1943.

18. Tahmasp shah. Memoirs of shah. Memoirs of shah Tahmasp. Ed

by D.S.Plıillott. - Calcutta: 1912.

19. The European Reconnaissance. Selected Documents. Ed by

Parry J.H. - London-Melbourne: 1968. 20. The letters of queen Elizabeth I. Ed by G. R Harrison. -London:

1968.

374


21. The Proclamations of the Tudor kings. Ed by Heinze, Rudolph

W. - Cambridge, London, New-York, Mel- bourne: 1976.

22. The Proclamations of the Tudor queens. Ed by Frederic

A.Youngs, JR. - Cambridge, London, New- York, Melbourne:

1976.

23. The travels of the magnifıcent M. Arabrosio Contarini,

ambassador of the illustrions signory of Venice to the great lord

Uzun-Cassan, king of Persia, in the year 1473. - A narrative of

Italian travels in Persia, in the fıfteenth and sixteenth centuries. -

London: 1873.

24. The travels of a Merchant in Persia. - A narrative of Italian travels

in Persia, in the fıfteenth and sixteenth centuries. - London:

1873.

25. The Tudor Constitution documents and commentary. Ed. and

intr. by G.R.Elton. - Cambridge: 1960.

26. Travels in Persia, by Caterino Zeno. - A narrative of Italian

travels in Persia, in the fifteenth and sixteenth centuries. -

London: 1873.

27. Travels to Tana and Persia, by losafa Barbaro. - A narrative of

Italian travels in Persia, in the fifteenth and sixteenth centuries. -

London: 1873.

28. Tudor Royal proclamations, V. I. The early Tudors 1485-1553.

Ed by Paul L. Hughes and James F. Lar- kin, C.S.V. - New

Haven and London: 1964.

29. İ s k e n d e r b e k T o r k m a n . Tarix-i alam aray-i Abbasi, t. 1-2.

Texran: 1350 x. (1971) (Fars dilində).

30. İ s k e n d e r M u n ş i . Tarix-i alam aray-i Abbasi. - Tehran: 1314 X.

(Fars dilində).

31. Şax A b b a s . Macmua-yi asnad va makatibate tarix-i xamrax ba

yaddaştxa-e tafsili, t. 1. - Tehran: 1352 x. (1973). (Fars dilində).

375


219. Mahmudov Y.M. İngilis səyyahı Antoni Cenkinson Azərbaycanda. // "Elm

və həyat" jurnalı. - Bakı; 1977, NeS.

220. Mah m u d o V Y . M . Səyyahlar Azərbaycana gəlir. - Bakı: 1977.

221. M a h m u d o v Y . M . Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə

diplomatik əlaqələri (XV əsrin 70-ci illəri). // Azərbaycan

Dövlət Universitetinin "Elmi əsərləri", tarix və fəlsəfə elmləri

seriyası. - Bakı; 1978, Ns 4.

222. M a h m u d o v Y . M . Barbaro İosafat. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. II. - Bakı: 1978, s. 27.

223. M a h m u d o v Y . M . Dəspinə xatun. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. III. - Bakı; 1979, s. 427.

224. M a h m u d o v Y . M . Naxçıvan tarixinin maraqlı səhifələri. //

"Tarix, ictimaiyyat, coğrafiya tədrisi" jurnalı. - Bakı: 1979, Xç 2.

225. ' M a h m u d o v Y.M. Odlar yurduna səyahət. - Bakı:

1980.

226. M a h m u d o v Y . M . Zeno Katerino. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. IV. - Bakı: 1980, s. 312.

227. Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə

qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin II yarısı - XVII əsrin əvvəlləri). //

V.İ.Lenin adma Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu elmi

konfransının materialları. - Bakı: 1981.

228. M a h m u d o v Y . M . Kakaş Stefan. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. V. - Bakı: 1981, s. 213.

229. M a h m u d o v Y . M . Klavixo. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası,

c. V. - Bakı; 1981, s. 416.

230. M a h m u d o v Y . M . Kontarini Ambrocco. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. V. - Bakı; 1981, s. 496.

231. M a h m u d o v Y . M . Krosekkiyeri Sebastiano. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. V. - Bakı: 1981, s. 583.

389

Yaqub Mahmudov -

232. M a h m u d o v Y . M . Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə

əlaqələri (XV əsrin II yarısı). // "Orta əsr Şərqində şəhərlər və

ticarət" toplusu. - Bakı: 1982.

233. M a h m u d o v Y . M . Gödək Əhməd. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı; 1982, s. 101-102.

234. M a h m u d o v Y . M . Lazaro Kvirini. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı: 1982, s. 144.

235. M a h m u d o v Y . M . Malatya vuruşması (1473). Azərbaycan

Sovet Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı: 1982, s. 325.

236. M a h m u d o v Y.M. Mahmudabad vuruşması. Azərbaycan

Sovet Ensiklopediyası, c. VI. - Bab; 1982, s.395-396.

237. M a h m u d o v Y . M . Məhəmməd. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı; 1982, s. 534.

238. M a h m u d o v Y . M . Mirzə Yusif xan. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. VI. - Bakı; 1982, s. 590.

239. M a h m u d o v Y.M. Moskva kompaniyasu Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 70-71.

240. M a h m u d o v Y . M . Murad bəy. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası,

c. VII. - Bakı: 1983, s. 91.

241. M a h m u d o v Y . M . Muş vuruşması. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c. VII. - Bakı: 1983, s. 112.

242. M a h m u d o v Y . M . NikitinAfanasi. Azərbaycan Sovet


243. M a h m u d o v Y . M . Oleari Adam. Azərbaycan Sovet


244. M a h m u d o v Y . M . Otluqbeli vuruşması. Azərbaycan Sovet

Ensiklopediyası, c, VII. - Bakı: 1983, s. 394.

245. M a h m u d o v Y . M . Ömər bəy Bektaş oğlu. Azərbaycan Sovet


246. M a h m u d o v Y . M . Paolo Onyibene. Azərbaycan Sovet


247. M a h m u d o v Y . M . Polo Marko. Azərbaycan Sovet


390


458.

459.

460.

461. 462.

463.

464.

465.

466.

467.

468.

469.

470.

471.

472.

473.

Barber, Peter. Diplomacy: The World of the honestspy

by Peter Barber. - London: 1979.

Bay ani K. Relations de l'Iran avec I'Europe occidentale

a l'epoque Safavide. - Paris: 1937.

Baycal Bekir Sitki. Uzun Hasan'ın Osmanlılara karşı

kat'i mücadeleye hazırlıkları ve Osmanlı-Akkoyunlu

harbinin başlaması. // Türk tarih kurumu, bel., s XXI,

S.82. - Ankara: 1957.

Berkok İsmail. Tarihte Kafkasya. - istanbul: 1958.

Biyiklioglu Tevfık. istanbulun iki fatihi, II Mehmed ve

Ata-türk. // Türk tarih kurumu, bel., c. XVII, s. 65. -

Ankara: 1953.

Browne E. G. A history of Persian literature under tatar

dominion (A.D. 1265-1502). - Cambridge: 1920.

Bullard Reader. Britain and the Middle East (From ear-

liest times to 1963) - London: 1964.

Bulwer, Peter Mc. Gennis. Commonwealth history. -

London: 1967.

Carus-Wilson Eleonora Mary. The Expansion of Exeter

at the close of the Middle ages. - Exeter: 1963.

Chaplais, Pierre. English medieval diplomatic practice.

- London: 1975.

Clapham, John. Elizabeth of England. - London: 1951.

Complaint and reform in England 1436-1714. - New-

York: 1968.

Cortada James W. A biographic guide to Spanish diplo-

matic history, 1460-1577. - London: 1977.

Cowie'L.W. Sixteenth century Europe.-Edinburgh: 1977.

Crawford F. M. Cleanings İTom Venetian history. -

London: 1907.

Creasy E. S. History of the Ottoman Turks from the

beginning of their empire to the present time. - London:

1877.

405

Yaqub Mahmudov

474. Crone, Gerald Roe. The discovery of the East - London

- Hamilton: 1972.

475. Dalsar Fahri. Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursa'da ipekcililc.

- istanbul: 1960.

476. Danişman Zııhuri. Osmanlı imparatorluğu tarihi, c. II.

- istanbul: 1964.

477. Dariişmend İsmail Hami, izahlı Osmanlı tarihi kro- nolojisi, C. 1.

- istanbul: 1947.

478. Danişmend İsmail Hami, izahlı Osmanlı tarihi kro- nolojisi, C. 2.

- istanbul: 1948.

479. Danişmend İsmail Hami, izahlı Osmanlı tarihi kro- nolojisi, C. 3.

- istanbul: 1950.

480. Dorothy M., Vaughan M.A. Europe and the Turk. A pat- tern of

alliances 1350-1700. - Liverpool: 1954.

481. Downey, Fairfax. Kanuni Sultan Süleyman. - Ankara: 1950.

482. Eberhard, Eike. Osmanische Polemik gegen die Safaviden im 16

Jahrhundert. - Freiburg: 1970.

483. Elizabethan government and society. - London; 1961.

484. Elton, Geodfry Rudolph. Studies in Tudor and Stuart politics and

government. - London: 1974.

485. Erzi Adnan Sadik. Akkoyunlu ve Karakoyunlu tarihi haldanda

araştırmalar. // Türk tarih kurumu, bel., c. XVIII, s. 70.-Ankara:

1954.

486. European expansion and the counter-example of A.sia

1300-1600. Englewood Cliffs. - New Jersey; 1967.

487. Eversley G.L. The Turkish empire, its growth and decay. -

London: 1918.

488. Fatih devrine ait munseat mecımıasi. - istanbul 1956.

489. Fernandes Alvares, Manuel. Politica mundial de Carlos V y

Felipe O. - Madrid; 1966.

406


490. Fisher, Sidney Nettleton. The foreign relations of Turkey

1481-1512. - Illinois: 1948.

491. Furber Holden. Real empires of trade in the Orient 1600-1800, V.

l-II. - Oxford: 1976.

492. Gokce, Cemal. Kafkasya ve Osmanlı imparatorluğu- nun

Kafkasya siyased (XVI-XIX). - istanbul: 1979.

493. Griffiths, Percival Joseph. Empire into commonvealth. - London:

1969.

494. Halil Inalcik. Mehmed II. islam ansiklopedisi, c. VII. - istanbul:

1957.

495. Halil İnalcik. Bursa; XV asırda sanayi ve ticaret tarihine dair

vesikalar. // Türk tarih kurumu, bel., c. XXIV, s. 93, 1960.

496. Hazitt W. C. The Venetian republic. Its rise, its growth and its

fall, v. II. - London: 1900.

497. Hearder H. and Waley D.P. A short history of Italy. From

classical times to the present day.-Cambridge: 1963.

498. Henderson, Ernest F.A. A History of Germany in the middle

ages. - London: 1894.

499. Hili George. A History of Cyprus, v. LU. - Cambridge: 1948.

500. Hinz W. Schah Esmail II. - Berlin: 1933.

501. Homayoun Gholam Ali. iran in historisch-geographischen

werken Europaischer gelehrter in I6 jit. "Archaeologische

Mittellungen aus iran". Neue Folge band 3.-Berlin: 1970.

502. Hooykaas R. Humanism and the voyages of discovery in 16-th

centure Portuguese. - Amsterdam: 1979.

503. Horatio F. R Venice. A historical sketch of the republic. -

London: 1893.

504. Howat, Gerald Malcolm David. Stuart and Cromwellian foreign

policy. - London: 1974.

505. Hussey, William Doııglas. The British empire and com-

monwealth 1500 to 1961. - Cambridge: 1963.

407

Yaqub Mahmudov.

506.

507.

508.

509.

510.

511.

512.

513.

514.

515.

516.

517.

518.

519.

520.

521.

Jacob, Ernest Fraser. The fifteenth century 1399-1584.

- Oxford: Clarendon press, 1961.

Jamison E. M., Ady C. M., Vernon K. D. and Terry C.S.

Italy medieval and modern. - Oxford: 1917.

Kleiss Wolfram. Der safavidische pavilion in Qazvin.

"Archaeologische Mittellungen aus iran". Neue Folge

band 9. - Berlin: 1976.

Kocatürk Vasfi Mahir. Osmanlı padişahları. -

Ankara: 1957.

Koçu Reşal Ekrem. Tarihimizde garip vakalar. -

İstanbul: 1952.

Koçu Reşat Ekrem. Fatih sultan Mehmed

(1430-1481).-istanbul: 1953.

Koçu Reşat Elaem. Osmanlı padişahları. - istanbul: 1960.

Koçu Reşat Ekrem. Türk zaferleri. - istanbul: 1952.

Kural Akdes Nimet. Türk-ingiliz münasebetlerine kısa

bir bakış (1553-1952). - Ankara: 1952. ^

Kurat Akdes Nimet. Türk-ingiliz münasebetlerinin

başlanğıcı ve gelişmesi (1551-1610). - Ankara: 1953.

Kurtoğlu F. XV asırda Hind okyanusunda türkler ve

portakizliler. // ikinci türk tarih kongresinde maruze. -

istanbul: 1943.

Kütükoğlu Bekir. Osmanlı-Iran siyasi münasebetleri

(1578-1590). - istanbul: 1962.

Lambton, Ann Katherine Swynford. Theory and practice

in medieval Persian government. - London: 1980.

Luzatto, Gino. Studi di storia economica Veneziana. -

Milani: 1954.

Maitland, Frederic William. Selected historical essays of

F.W.Maitland. - Boston: 1962.

Malcolm John. The history of Persia, from the most

early period to the resent time, v. I. - London: 1815.

408


522.

523.

524.

525.

526.

527.

528.

529.

530. 531.

532.

533.

534.

535.

536.

537.

Masselman, George. The cradle of colonialism. New

Haven-London; 1963.

Marchants scholars. Essays in the history of exploration and

trade. Collected in memory of James Ford Bell, and edited by

John Parker. - Minnesota: 1965.

Meskill, Johanna Menzel. The Non-European world

(1500-1850). - London: 1971.

Minorski V. F. La Perse au XV-e siecle entre la Turquie et

Venise. - Paris; 1933.

Mirmiroglu V. Fatihin donaıııııası ve deniz savaşları. -

istanbul: 1946.

Molmenti Pompeo. Venico. İts individual growth from the

earliest beginnings to the fall of the republic, v. I, pai't 2. -

London: 1907.

Mowat Robert Balmain. A history of European diplomacy.

1451-1789. - Hemden: 1971 Mureşan Camil. İmperiul britanic.

Scurta istorie. - Bucurasii: 1967.

Naima Mustafa. Naima tarihi. - istanbul: 1967.

Okey Thomas. Venise and its story. - London: 1904. Öz

Tahsin. Topkapı sarayında Fatih sultan Mehmed Il-ye ait

eserler. - Ankara: 1953.

Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye

tarihi, c. 4. - İstanbul: 1964.


tarihi, c. 5. - istanbul: 1964.


tarihi, c. 6 . - istanbul: 1964.


tarihi, c. 7. - istanbul; 1964.


tarihi, c. 8 . - istanbul: 1964.

409

Yaqub Mahmudov.

538.

539.

540.

541.

542.

543.

544.

545.

546.

547.

548.

549.

550.

551.

552.

553.

Öztuna Yılmaz T. Başlanğıcından zamanımıza kadar

Türkiye tarihi, c. 9. - istanbul: 1964.

Parry J.H. The Establishment of European hegemoiıy

(1415-1715). - iNew-York: 1961.

Parry J.H. The age reconnaissance. Discovery, explo-

ration and settlement. - London: 1973.

Parry J. H. The Spanish theory of empire in the 16-th

century..- New-York: 1974. Polombini, Barbara von. Bundniswerben abendlandisch- er Machte im Persien, 1453-1600. - Wiesbaden: 1968. Postan M. M. Medieval Trade and Finance. - Cam-

bridge: 1973..

Powell Ken G., Cook Ch. English historical facts,

1485-1603. - Littlefield: 1977.

Preto Paolo. Venezia el Turchi. - Firenze: 1975.

Ramazani, Rouhollah Karegar. The Foreign policy of

iran. A developing nation in world affairs (1500-1941).

- Virginia: 1966.

Read, Conyers. The Tudor's personalities and practical

politics in 16-th century. - New-York: 1936.

Refik, Ahmet. Eski türk zaferleri (1071-1878). -

istanbul: 1932.

Relations between East and West in the middle ages. -

Edinbürgh: 1973.

Richardson Patrick. The Expansion of Europe

1400-1660. - London: 1966.

Robertson, William. The history of the emperor Char-

les V. - London: 1769.

Roemer Hans Robert. Das turkmenische intermezzo.

"Archaeologische mittellungen aus iran". Neuc Folge

band 9. - Berlin: 1976.

'Röhrborn, Klaüs Michael. Provinzen und Zentralge-

walt Persien in 16 und 17 Jahrhundert. - Berlin; 1966.

410


554. Rossi, Ettore. Italya kütuphane ve arşivlerinde türk tarihine dair

italyanca ve türkce mehazlar. ikinci türk ta- rilı kongresinin

çalismalari, kongreye sunulan tebliğ- ler. - istanbul; 1937.

555. Rowse, A.I. The Expansion of Elizabethan England. - London:

1955.

556. San, M. Salih. Doğu Anadolu ve Muş'un izahlı kro- nolojik tarihi.

- Ankara: 1982.

557. Sarwar Ghulam. History of Shah Isma'il Safawi. - London: 1939.

558. Savory Roger. iran ıınder the Safavids. - Cambridge: 1980.

559. Schor J. History of Venice from the beginning down to ihe

present time. - Venice: 1871.

560. Schulze Winfried. Reich und Turken gefahr im spaten 16. -

Munchen: 1978.

561. Seventeenth century. Ed. by J.S.Millward. - London: 1961.

562. Simmons, Jack. Britain and the world. A study of power and

influence. - London: 1965.

563. Sismondi J.C. A history of the Italian republics. -

London-New-York: 1907.

564. Sieensgaard, Niels. The Asian trade revolution of the seventeenth

century. - London: 1973.

565. Steinmetz, Max. Deutschland von 1476 bis 1648. - Berlin; 1965.

566. Stephen A. Fischer-Galati. Ottoman imperialism and German

Protestantism 1521-1555. - Cambridge: 1959.

567. Studies in English commerce and exploration in the reign

Elizabeth. - New-York: 1968,.

568. Studies in the history of English commerce in the Tudor

period,v.l-3. - Piladelphia: 1972.

569. Sykes, Percy. A history of Persia, v. L - London: 1951.

411

Yaqub Mahmudov.

570.

571.

572.

573.

574.

575.

576.

577.

578.

579.

580.

581.

582.

583.

584. 585.

Sulaiman 1 (1494-1566). - Wien; 1858.

Sümer Faruk. Kara Koyunlular (Baslanğıctan Cihan-

Sah'a kadar), c. 1. - Ankara: 1967.

Sümer Faruk. Safevi devletinin kuruluşu ve gelişme-

sinde Anadolu türklerinin rolu. - Ankara: 1976.

Taci-zade Sa'di. Celesi münşeati. - istanbul: 1956.

Tansel Selahattin. Osmanlı kaynaklarına göre Fatih

sultan Mehmed'in siyasi ve askeri faaliyeti. - Ankara:

1953.

Tansel, Selahattin. Yeni vesikalar karşısında sultan II

Bayasit hakkında bazi mutalaslar. // Turk tarih kuru-

mu, bel., c. XXVII, s. 106. - Nisan: 1963.

Tarih, c. III (Yeni ve yakın zamanlarda Camanlı-türk

tarihi). - istanbul: 1933.

The Expansion of Europe. Motives, methods and mean-

ings. - Boston: 1967.

The Muslim world on the eve of Europe's expansion.

Ed. by John J. Caunders. - New Jersey: 1966.

Togan A.Z. V. Ümumi türk tarihine giriş, c. 1. En eski

devirlerden 16 asra kadar. - istanbul: 1946.

Trevelyan J.R. A .short history of the Italian people. From

the barbarian invasions to the present day.-London: 1956.

Tritsch Walther. Charles-Quint. Emprereur d'Occident -

Paris: 1947.

Türkin Cemal. Osmanlı imparatorluğu deyrinde boğa-

zlar meselesi. - istanbul: 1947.

Tülbentci, Feridun Fazil. Büyük türk zaferleri. -

Ankara: 1953.

Uğur Ahmet. Yavuz Sultan Selim. - Kayseri: 1989.

Uzunçarşılıoğlu I.H. Karamanoğulları devri vesikala-

rindan: ibrahim beyin Karaman imareti vakfiyesi. //

Türk tarih kurumu, bel., c.I. - Ankara: 1937.

412


586.

587. 588.

589.

590.

591.

592.

593.

594.

595. 596.

597.

598.

599.

587.

601.

Uzunçarşılı I.H. Osmanlı devleti teşkilatına medhal.

Büyük selcukiler. Anadolu beylikleri. Olhaniler,

Karakoyunlu ve Akkovunlularla memluklerdeki dev-

let teşkilatına bir bakış. - istanbul; 1941.

Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. 2. - Ankara; 1949.

Uzunçarşılı l.H. Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu,

Karakoyunlu devletleri. - Ankara; 1969.

Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. I. 5. Baski. -

Ankara; 1988.

Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. II, 5. Basla. -

Ankara; 1988.

Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. III, I Kisim, 4

Baskı. - Ankara; 1988.

Uzunçarşılı l.H. Osmanlı tarihi, c. III, II. Kisim. 4.

Baskı. - Ankara; 1988.

Vocelca Karl. Die politische Propaganda kaiser Rudolfs

II (1576-1612). - Wien; 1981.

Warner. Philip. Distant battle. A retrospect of empire. -

London; 1973.

Wentworth papers 1597-1628. - London; 1973.

Wernham, Richard Bruce. Before the Armada. The

growth ol' English foreign policy. - London; 1966.

Wilbur M. E. The Easc India Coınpany and the British

Empire in ihe Far East. - New-York; 1945.

Willan, Thomas Stuart. Studies in Elizabethan foreign

trade.- By T.S. Willan. - Manchester; 1959.

Willan, Thomas Stuart. The early history of the Russia

Company. 1553-1603. - Manchester; 1956.

Williamson, James Alexander. The British empire and

commonwealth. - New-York: 1964.

Wilson Arnold T. The Persian gulf. A historical sketch.

-Oxford; 1928.

413

Nəşriyyat redaktoaı Gühr Əhkbar qtzı

Bədii redaktor Abdulla Ələkbərov

Kompyuterçi-dizaynerlər Şəbinə Məmmədova, Römən Quliyev

Yığım və səhifələmə Aliyə Ələsgərova, Səbuhi Hüseynov Səidə

Quliyeva Korrektor Sevinc Hacıyeva

Çapa imzalanmış 01.12.2006. Kağız formatı 60x90*/ıj.

Fiziki çap vorəqi 26. Sifariş 120. Tirajı 1000.

Qiyməti müqavilə ilə.

«Təhsil» nəşriyyatının mətbəəsində çap olunub.

Bakı, AZE 1141, Şəhriyar küç., 6.

İÇİNDƏKİLƏR - Bakı Biznes Universitetilib.bbu.edu.az/files/book/1079.pdf · dövrlərdə...

Documents

Transcript of İÇİNDƏKİLƏR - Bakı Biznes Universitetilib.bbu.edu.az/files/book/1079.pdf · dövrlərdə...