· Web viewİlk olaraq Prefiksinin qaydasına və mahiyyətinə nəzər yetirək....
Transcript of · Web viewİlk olaraq Prefiksinin qaydasına və mahiyyətinə nəzər yetirək....
UN PREFIXI İLƏ DÜZƏLƏN SİFƏTLƏR VƏ ONLARIN TƏRCÜMƏSİ
MÖVZUSUNDA
KURS İŞİ
BAKI-2011
PLAN
Giriş.............................................................................................
Fəsil 1.
Sifət .Ümumi məlumat...................................................................................1
Fəsil 2.
Un prefiksinin öyrənilmə tarixi,mənası və mahiyyəti.............
Fəsil 3.
Inkarlıq bildirən un prefiksinin digər inkarlıq mənası bildirən ön şəkilçilərlə müqayisəsi...................................................................................
Fəsil 4.
Un prefixi ilə düzələn sifətlər və onların tərcüməsi........................................
5.Nəticə...........................................................................................................
6.İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı............................................................
Giriş
Ümumi qrammatik mənasına görə sifət əşyanın əlamət keyfiyyətini bildirən Nitq hisssəsidir.Sahib olduğu əlamət və keyfiyyətinin varlığını ,mövcud olduğunu inkar etmək üçün İngilis dilində inkarlıq bildirən Prefikslərdən (Ön
2
şəkilçilərdən)istifadə olunur ki,bu ön şəkilçilər Milli Azərbaycan sözlərində mövcud olmur ,yalnız Alınma sözlərdə bunlara rast gəlmək olar.
İngilis dilində sifətlərdə inkarlıq mənası yaradan ön şəkilçilərdən biri və ən çox istifadə olunanı Un- prefiksidir.
Un prefiksi haqqında yazılan fikirlərə nəzər salsaq P.M .Karaşukun “Bolşoy Anqlo-Ruskiy slovaobrazovanie’’ kitabında yazılanlara əsaslanaraq,Un prefiksinin qədim ingilis dilindən ta bugünə qədər istifadə olunduğunu görərik və bu ön şəkilçinin zamanla isimlərə qoşularaq inkar mənalı isimlər yaratdığını,tədricən zaman keçdikcə,dil inkişaf edərək artıq bu ön şəkilçinin kökü sifət olan əsli sifətlərə qoşularaq ,sifətlərin ifadə etdikləri əlamət və keyfiyyətini inkar etməsini görərik.
Fəsil 1.
Sifət .Ümumi məlumat
3
Kurs işimin mövzusunun “Un- prefiksi il’ düzələn sifətlər və onların tərcüməsi ”mövzus olduğunu nəzərə alaraq,ilk olaraq Sifət haqqda ümumi məlumat verim.
Аzәrbаycаn dilindә оlduğu kimi, ingilis dilindә dә şәхs vә yа әşyаnın әlаmәtini, kеyfiyyәtini vә s. bildirәn nitq hissəsinə Sifәt dеyilir, mәsәlәn:a clever boy, a modern city, long and wide streets, fresh fruit, green leaves və s.Bir sırа dillәrdәn, mәsәlәn, rus, аlmаn vә s. dillәrdәn fәrqli оlаrаq müаsir ingilis dilindә sifәtin nә hаl, nә cins, nә dә kәmiyyәt kаtеqоriyаsı yохdur. Bunа görә dә müаsir ingilis dilindә, Аzәrbаycаn dilindә оlduğu kimi, sifәt аid оlduğu, təyin еtdiyi isimlә nә hаlа, nә cinsә, nә dә kәmiyyәtә görә uzlаşmır; ismin hаnsı hаldа, hаnsı cinsdә vә hаnsı miqdаrdа (tәk yахud cәm) оlmаsınа bахmаyаrаq sifәt еyni fоrmаdа, ilkin fоrmаdа işlәnir. Müqаyisә еdək:
an interesting book — five interesting booksa tall man — a tall womana little boy —the little boy's name
Müаsir ingilis dilindә sifәtә хаs оlаn хаrаktеrik хüsusiyyәtlәrdәn biri dә оndаn ibаrәtdir ki, sifәt zәrflә təyin оlunа bilir, mәsәlәn:
The task was too difficult. "I have had a very pleasant evening. (Dickens.) He's very quiet (Maugham.)
Muаsir ingilis dilindә sifәtlәr quruluşlаrınа görә üç qrupа bölünür:
1) sаdә sifәtlәr;2) düzәltmә sifәtlәr; 3) mürәkkәb sifәtlәr.
1. Аncаq bir kökdәn ibаrәt оlаn sifәtlәrә sаdә sifәtlәr dеyilir, mәsәlәn:short, long, black, white, red, fresh, cool, high və s.
4
2. Kök vә şәkilçidәn ibаrәt оlаn sifәtlәrә düzәltmә sifәtlәr dеyilir. Düzәltmә sifәtlәr yа suffiks, yа dа prеfiks vә yа hәr ikisinin iştirаkı ilә düzәldilir, mәsәlәn:beautiful, windy, foggy, useful, comfortable, unkind, unmerciful, illogical, illegal və s.
Müаsir ingilis dilindә sifәt düzәldәn хüsusi şәkilçilәr mövcuddur. hәmin şәkilçilәr dildә işlәnmә miqyаsınа görә iki qrupа bölünür: 1) mәhsuldаr şәkilçilәr; 2) qеyri-mәhsuldаr şәkilçilәr.
Ingilis dilindә sifәt düzәldәn mәhsuldаr şәkilçilәr аşаğıdаkılаrdır:
-less: homeless, jobless, hopeless, harmless, useless, friendless -like: manlike, womanlike, childlike, homelike, cat-like -ish: boyish, foolish, childish, bookish, selfish, longish, greenish, whitish, shortish -ed(-d): lion-hearted, shame-faced, smoke-dried, blue-eyed, light-hearted
Ingilis dilindә mövcud оlаn qеyri-mәhsuldаr şәkilçilәr isә аşаğıdаkılаrdır:
-ful: doubtful, careful, useful, hopeful, peaceful -ible: responsible, accessible, impressible, impossible -able: hospitable, eatable, reliable, agreeable, acceptable,comfortable -ant: significant, important, dominant -ent: silent, dependent, consequent, different -en: golden, woolen, wooden, silken, waxen, flaxen -ous: famous, dangerous, courageous, courteous -some: handsome, troublesome, tiresome
Sifәt hәm dә prеfikslәr vаsitəsilә düzәldilir. Bu mәqsәdlә üç prеfiks işlәnir: un-, in-, -pre. mәsәlәn: unhappy, unknown, prewar, incorrect Bunlаrdаn ikisi (un-, pre-) mәhsuldаr, biri (in-) qеyri-mәhsuldаrdır.
3. Iki vә dаhа аrtıq kökdәn düzәlәn sifәtlәrә mürәkkәb sifәtlәr dеyilir, 5
mәsәlәn:lifelong, blue-eyed, snow-white, smoke-dried və s.
Ingilis dilindә mürәkkәb sifәtlәr müхtәlif nitq hissәlәrinin birlәşmәsindәn düzәlir. Mürәkkәb sifәtlәrin әsаs növlәri аşаğıdаkılаrdаn ibаrәtdir:
1) isim + sifәt: lifelong, snow-white, blood-thirsty vә s.2) isim + feli sifәt: life-giving, smoke-dried, freedom-loving, peace-making 3) sifәt + sifәt: deaf-mute, red-hot 4) sifәt + isim + ed: cold-blooded, blue-eyed, long-sighted, light-hearted 5) isim + isim + ed: lion-hearted, lynx-eyed, shame-faced 6) say + isim + ed: four-wheeled, two-seated, two-sided, two-tongued
Fəsil 2.
Un prefiksinin öyrənilmə tarixi,mənası və mahiyyəti
İlk olaraq Prefiksinin qaydasına və mahiyyətinə nəzər yetirək. Prefiks-sözün qarşısında işlənən və həmin sözün mənasını dəyişən,sözün şəklini dəyişə bilən-ön şəkilçidir.
Azərbaycan dilində öz dilimizə məxsus ön şəkilçili söz yoxdur yalnız alınma mənşəli sözlərdə ön şəkilçiyə rast gəlmək olar.
Un prefiksinin necə yaranma etimologiyasına baxsaq,un prefiksi ilə olan sözlərin tarix boyu xoşagəlməyən ,bədbəxt hadisələr zamanı meydana gəldiyini və bu gün də müassir ingilis dilində inkarlıq bildirən sözlərlə ən çox istifadə olunan ön şəkilçi olduğunu görə bilərik.Qədim ingilis dilində də un- inkar prefiksi ilə işlənən sifətlər vardi ki onlardan bəzisi bunlardır:
Un-de-cynde-qədirbilməz
Un-de-cnawen-(unknown)-tanınmayan
Un-ripe-kal,yetişməmiş
6
Unmithing-zəif ,köməksiz
Tarixi tədqiatlar göstərir ki,bu prefiksin qəbul edilməsi zaman ərzində dəyişmişdir.Qədim ingilis dilində bu şəkilçi isimlərin əmələ gəlməsində də geniş istifadə olunmuşdur:
Un-ar-saxtakarlıq
Un-meath-gücsüzlük
Un-riht-hüquqsuzluq
Un-banc-qədirbilməz
Buna bənzər Un- prefiksinə bənzər şəkilçi orta dövrlərdə istifadə olunan ingilis dilində mövcud olmuşdur.Müassir ingilis dilində - Un prefiksi tərkib hissəsi olduğu az qisim isimlərin əmələ gətirməsində iştirak etmir.Məsələn
Unkindness-qeyri səmimilik,acıqlılıq
Unwiseness-axmaqlıq,səfehlik
Unkind- hirsli, acıqlı, qeyri-səmimi, sərt
unwise-axmaq, səfeh, düşüncəsiz, yüngül
Fəsil 3.
Inkarlıq bildirən un prefiksinin digər inkarlıq mənası bildirən ön şəkilçilərlə müqayisəsi
Müassir ingilis dilində un prefiksi ilə yanaşı digər inkarlıq bildirən ön şəkilçilər də vardır .Məsələn,
“Non”-un prefiksi ilə demək olar eyni mənaya malikdir .Sözlərə, sifətlərə qoşularaq onların inkar mənada işlənməsinə xidmət edir,lakin un prefiksi ilə müqaisədə dildə daha az işlənir.Nümunələrə baxaq
7
partisan / nonpartisan –tərəfdar ,\tərəfdar olmayan
violence / nonviolence –cəldlik tezlik/ zor işlətməkdən imtinasıstandard / nonstandard - standart, birtipli; nümunəvi/ standard olmayan
compliance / noncompliance - tez təsir altına düşmə, ürəyi yumşaqlıq, güzəştə getmə/ tez təsir altına düşməmək
“İn”- prefiksi də inkarlıq ifadə edən prefiksdir və kökü latın mənşəli olan sözlərlə istifadə olunur.Əgər,in- prefiksi ’’m”,”p”və “b” samitlərindən öncə gələrsə,”in-” prefiksi “im-” prefiksinə çevrilir,”l “samitindən əvvəl işlənsə” il-” , və “r” samitindən öncə “ir” şəkilçisinə çevrilir .məsələn
articulate / inarticulate –aydın səlis./səlis olmayanpolite / impolite –nəzakətli/nəzakətsizpossible / impossible –mümkün /qeyri mümkünmodest / immodest –ağıllı, sanballı, nəzakətli/nəzakətsiz ,ağılsızlegal / illegal –qanuni/ qeyri qanuniregular / irregular –qaydalı / qaydasız
“Dis-”-prefiksi də un Latın mənşəli prefiksdir və un prefiksi ilə eyni məna –inkar məzmun ifadə edir,lakin bu şəkilçi inkarı ifadə edilmiş hərəkəti fellərə aid olur məsələn
arm / disarm (remove weapons from) - əl/ silahları uzaqlaşdırmaq
unarmed - not carrying a weapon –tərki silah edilmiş-silah aparmayaraqdisarmed - having had one's weapon(s) taken away –tərki silah edilmiş,kiminsə silahına sahib olduqdan sonra
infect / disinfect (remove possible sources of infection) –yoluxdurucu/ dezinfeksiya etmək
8
uninfected - not having an infection-infeksiyaya malik olmayan disinfected - having had possible sources of infection removed –dezinfeksiya edilmiş
qualify / disqualify (remove from competition or consideration) –məhdudlaşdırmaq/
Un –ön şəkilçisi əsl ingilis mənşəli şəkilçidir ,bu şəkilçi fellərlə sifət və zərflərlə işlənir .Bu şəkilçinin vəzifəsi sifətlərdə sadə inkarlıq mənası kəsb etmək( happy-unhappy), felin, hərəkətin artıq ləğv olunduğunu bildirməkdir(lock-unlock)
Mənasına görə bu üç şəkilçi-dis-,in-,un-, bir birilə məna baxımından çox yaxındır beləki hər üç şəkilçi inkar məzmununa malikdirlər.
Biz prefikslərdən sözün mənasını dəyişmək üçün yəni-sözün təsdiq mənasını dəyişərək ona inkar məna vermək üçün istifadə edirik .Nümunələrə nəzər yetirsək görərik ki,inkar prefiksləri olan:
Il+sifət = inkar mənalı söz.məsələn illegal ( qeyri qanuni)
Im+sifət =inkar mənalı söz.məsələn impossible(qeyri mümkün)
In+sifət=inkar mənalı söz. Məsələn,indirect(vasitəsiz)
Ir+sifət=inkar mənal söz məsələn,irregular(qaydasız)
Fəsil 4.
Un prefixi ilə düzələn sifətlər və onların tərcüməsi
Un prefiksi İngilis dilində ən çox istifadə olunan şəkilçilərdən biridir inkar mənası ifadə edərək sözlərin inkar cəhətdə ifadə olunmasına xidmət edir.
9
Un inkar prefiksi qədim İngilis dilindən ta bugünə qədər istifadə olunan inkar ön şəkilçidir və sifətlərə əlavə olunaraq inkar məzmunlu sifətlər əmələ gətirirki bunu misallarla daha dəqiq görə bilərik:
unreal- qeyri-real unable-bacarıqsız
unlocked-kilidlənməmiş unaffordable-keçilə bilinməyən yer
unlike-fərqli unapproved-təsdiq edilməmiş
unnecessary-lazımsız unbelievable-inanılmaz
uneasy-çətin uncanny-qəribə
unapparent-gizli uncivilized-qeyri mədəni
unpleasant-xoşagəlməz unacceptable-yolverilməz(xoşagəlməz) untidy-səliqəsiz unafraid-qorxudulmuş
unforgettable-unudulmaz unattached-tənha
uncertain-qeyri-müəyyən unblemished-ləkələnmiş
unlimited-qeyri-məhdud unceasing-kəsilməz
unarmed-silahsız unclean--təmizlənməmiş
untrue-səhv unaccompanied-müşaiət olunmayan
unsafe-təhlükəli unaltered-dəyişilməz
unaware-xəbərsiz unaware-xəbərsiz
unofficial-qeyri-rəsmi unbearable-dözülməz
uncertain-etibarsız unbeatable –məğlubedilməz
unknown-naməlum unclimbable-əlçatmaz
unimportant-qeyri-mühüm unachievable-əlçatmaz
unjust-ədalətsiz unambitious-şöhrətpərəst olmayan
unanswered-cavabsız unbearable-dözülməz10
unconditional-qeyri-şərtsiz unbreakable -sınmayan unkind-qəddar unchained-azad edilmiş
unfair-vicdansız unarrested-həbsə alınmamış
unannounced-elan olunmamş unashamed-vicdansız
unasked-çağrılmamış unassured-inamsız
unattractive-cazibəsiz unbearded-saqqalsız
unbaked-bişməmiş unbeaten-döyülməmiş
unbeautiful-çirkin unbelievable-inanılmaz
unbidden-dəvət edilməmiş unborn-doğulmamış
unbounded-hədsiz unbowed-əyilməmiş
unbreakable-sınmayan unbroken-fasiləsiz
unbrushed-daranmamış unbuilt-tikilməmiş
unbuttoned-düyməsi açıq uncareful-diqqətsiz
uncaring-laqeyd unchangeable-dəyişməz
uncanged-dəyişməz unchecked-maneəsiz
uncivil-kobud unclad-çilpaq
unclear-aydın olmayan unclosed-açıq
unclouded-buludsuz uncosy-narahat
uncomfortable-narahat uncover-açmaquncountable-sayılmayan
uncrowded-dolmamış uncultured-mədəniyyətsiz
uncured-müalicə olunmamış uncut-kəsilməmiş
undamaged-zədələnməmiş undecided-həll edilməmiş
undemocratic-demokratik olmayan undeniable-təkzibedilməz
11
undeveloped-inkişaf etməmiş undone-qurtarmamış
undoubted-şübhəsiz unearned-qazanılmamış
unequal-qeyri-bərabər uneven-nahamar
unexpected-gözlənilməz ungrateful-nankor
unfaithful-vəfasız unfamiliar-yad
unfasionable-dəbsiz unfit-yaraşmayan
unforgiveable-bağışlanılmaz unfriendly-qeyri-səmimi
unhappy-bədbəxt unhealthy-xəstə
uninteresting-maraqsız unmarried-subay
unnatural-süni unpolite-ədəbsiz
unpopular-məşhur olmayan unprepared-hazırlıqsız
unrespected-hörmətsiz unsalted-duzlanmamış
unsettled-həll edilməmiş unshamed-utanmaz
unshaven-qırxılmamış unsound-qeyri-sağlam
unstable-dəyişən unsuitable-yaramayan
unsuccessful-uğursuz unsure-inamsız
untaught-öyrədilməmiş untested-yoxlanılmamış
untouchable-toxunulmaz unusual-qeyri-adi
unuseful-faydasız unvoiced-səssiz
unwashed-yuyulmamış unwelcome-çağrılmamış
unwell-xəstə unwise-ağılsız
unworthy-yararsız unrespected-hörmətsiz
12
Un prefiksinin 2 növü var,belə ki un prefiksi ilk olaraq təsdiq bildirən sifətlərə qoşularaq yuxarıda qeyd etdiyim nümunələr kimi inkar mənalı sifət yaradır,ikinci növ un prefiksi ilə düzələn sifətlər isə fellərə qoşularaq,yeni hərəkət ifadə edən fel əmələ gətirirlər.Un prefiksi ilə düzələn hər iki növlər un prefiksi qəbul etdikləri zaman öz mənsub olduqları nitq hissələrini dəyişmirlər və Un prefiksi inkar məzmunu ifadə edir .Fromkin(1990) bu nəzəriyyəni İnkarlıq və ya Antonimlik adlandırmışdır.Dediklərimizi bir neçə nümunə ilə göstərək:
Un-able unable “not able”-qabiliyyətsiz bacarıqsəz
Un-afraid unafraid” not afraid”-qorxmaz
Un-aware unaware “not aware”-xəbərsiz ,agah olmayan
Un-free unfree “not free”-azad olmayan ,asılı
Un-happy unhappy”not happy”-xoşbəxt olmayan ,bədbəxt
Un-important unimportant”not important”-vacib olmayan
Un-true untrue “not true”- 1) yanlış, düzgün olmayan, doğru olmayan 2) vəfasız, sədaqətsiz, etibarsı
Un prefiksi həmçinin morfoloji qayda ilə düzəlmiş sifətlərə də artırıla bilər ,yəni ,1)Un prefiksi ed-,ful-,able-,y-,like-,şəkilçiləri ilə düzəlmiş sifətlərə asanlıqla əlavə edilir.Nümunələrə nəzər yetirək:reasonable-unreasonable-ağıllı kamallı /ağılsızeducated-uneducated-təhsilli /təhsili olmayangrateful-ungrateful-yaxşılıq bilən /yaxşılıq bilməyənhealthy-unhealthy-sağlam /xəstəhandy-unhandy-cəld çevik,/cəld olmayan
Qaydaya əsasən verilmiş nümunələrdən belə nəticəyə gəlirik ki,{un}+ sifət= yeni sifət yəni un prefiksi bir sifətə qoşularaq ondan yeni mənalı-inkar mənalı sifət əmələ gətirir.
2)im-,il-,in- şəkilçiləri ilə başlayan sifətlərlə işlənə bilir Məsələn
13
İmportant-Unimportant-vacib/ vacib olmayan
İntentional-Unintentional-qəsdlə edilən, düşünülmüş/qəsdlə edilməyən
Bir qisim sifətlərdə vardırki ,baxmayaraq ki onlar əlamət və keyfiyyət bildirir amma o sözlər un-prefiksi ilə işlənə bilməz yəni,ifadə etdikləri əlamət və keyfiyyəti un- prefiksi vasitəsilə inkar etmək olmaz.Belə ki:
1.a)rəng bildirən sifətlər-red,blue,green
b)ölçü bildirən sifətlər-longe,great,huge,narrow
c)əşyanın nədən hazırlandığını bilirən ,materialını bildirən sifətlər-woolen,wooden,linen,iron,golden.
2.Eyni zamanda Un-prefiksi o sözlərə qoşula bilməz ki onların öz lüğəvi mənaları inkarlıq ifadə etsin.Məsələn biz,foolish,naughty,evil,ugly,bad,stupid kimi mənfi fikir yürüdən sifətlərə un prefiksi əlavə edə bilmərik ,çünki bu sözlər artıq özlüyündə inkar məna ifadə edirlər.
Nəticə
Un prefikslərinin öyrənilmə tarixi,mahiyyəti,mənası,un prefiksi ilə düzələn sifətlər və onların nümunələrinin azərbaycan dilinə tərcüməsi haqqında danışdıqlarımızı yekunlaşdıraraq aşağıdakı nəticələrə gəlmək mümkündür:
Zaman keçdikcə ,cəmiyyət inkişaf etdikcə dil ünsiyyət vasitəsi olaraq inkişaf edir,dəyişir.Əgər zamanla Un- prefiksi məna etibarilə bugün də eyni olaraq inkarlıq ifadə edərək əvvəllər isimlərə qoşulurdusa (Məsələn:Un-ar-
14
saxtakarlıq, Un-meath-gücsüzlük, Un-riht-hüquqsuzluq) artıq bu gün un- prefiksinin sifətlərə qoşularaq onların inkar məna ifadə etməsinə müşahidə edirik. ( Məsələn , undoubted-şübhəsiz, unearned-qazanılmamış, unequal-qeyri-bərabər , ungrateful-nankor)
İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı
1.Karaşuk, E.N.Bortniçuk, İ.V.Vasimnko, L.P,Pastuşenko “ Slovoobrazovanie anqliskoqo yazıka”
2.Arnold ”Slovobrazovanie Anqliskoqo yazıka”
3.O.D .Meşkov”Slovobrazovanie sovremennaya Anqliskoqo yazika”
4.T.A.Barabaş ”A Guide to better grammar”
15
5.N.A.Kobrina,E.A.Korneya,Kaçok A.Guzeyeva “An English grammar morphology”
16