VERGİ NE ÜZERİNDEN ALINMALI?

VERGİ KONUSUNUN SEÇİMİNDE

OPTİMALİTE VE MEŞRUİYET

PROF.DR. COŞKUN CAN AKTAN

Gelir Vergileri

Gelir vergileri, konusu gelir olan vergilerdir.

Gelir (iktisadi tanım)

Üretim faktörlerinin üretime katılmaları sonucu toplam hasıladan aldıkları payları

ifade etmektedir.

Örneğin; emek faktörünün geliri ücret, toprağın gelirini ranttır.

Vergi hukuku ve vergileme

tekniği açısından gelirin tanımı

İki görüş:

• kaynak teorisi

• net artış teorisi

Kaynak Teorisine Göre Gelir

Belirli bir kaynaktan düzenli olarak sağlanan

değerlerdir.

Bir gelirin vergilendirilebilmesi için belirli bir

kaynaktan düzenli olarak sağlanması

gerekmektedir.

Bu teoriye göre miras, piyango gibi nedenlerle

elde edilen gelir devamlı olmadığından,

vergilendirilebilir gelir kapsamının dışında

tutulmaktadır.

Net Artış Teorisine Göre Gelir

Bir unsurun gelir olarak

nitelendirilebilmesi için belirli bir

kaynaktan düzenli olarak sağlanması

şart değildir.

Gelir, servette net bir artışa neden olan

her türlü kazançtır (öz tüketim dâhil).

Uygulamada Gelir Vergisinin

Sınıflandırması

Üniter Gelir Vergisi,

Sedüler Gelir Vergisi,

Birleşik Gelir Vergisi

Üniter gelir vergisi

Tek elemanlı üniter gelir vergisi: Geliri oluşturan unsurlar birleştirilerek tek bir çatı altında vergilendirilmektedir.

Gelirlerin safi toplamı esas alınmaktadır. Toplam safi gelire artan oranlı vergi tarifesi uygulanmaktadır.

Çift elemanlı üniter gelir vergisi: Çeşitli gelir kaynaklarından elde edilen kazanç ve iratlar toplanarak önce düz oranlı tarifeye göre vergilendirilmekte, bu toplamın belirli bir tutarı aşması halinde ise artan oranlı tarifeye göre yeniden vergiye tabi tutulmaktadır.

Uygulamada Gelir Vergisinin

Sınıflandırması

Sedüler gelir vergisi: Çeşitli kaynaklardan elde edilen gelirlerin her biri ayrı ayrı vergilendirilmektedir.

Birleşik gelir vergisi: Üniter ve sedüler gelir vergisi uygulamaları birleştirilerek, gelir kaynakları önce ayrı ayrı vergilendirilmekte ve daha sonra bütün gelirlerin toplamı üzerinden ek bir vergi alınmaktadır. Alınacak ek vergi (tamamlayıcı nitelikte), gelir toplamının belirli bir miktarı aşamasına bağlıdır.

Yükümlülük Açısından Gelir

Vergisinin Sınıflandırılması

Gerçek kişilerin yükümlü olduğu

“kişisel gelir vergisi” ,

Tüzel kişilerin yükümlü olduğu

“kurumlar vergisi”.

Vergi Tarifesine Göre Gelir

Vergisinin Sınıflandırılması

Artan oranlı gelir vergileri

Düz oranlı gelir vergileri

Gelir Vergilerinin Lehinde Olan

Görüşler

Bireylerin kişisel ve ailevi durumlarını dikkate alması (şahsilik ilkesi)

Verimli bir vergi olması

Yansıma olayının güç olması

Gizli bir vergi olmaması.

Artan oranlı tarife yapısı sayesinde vergi adaletini sağlaması.

Artan oranlı gelir vergisinin yükümlüleri daha fazla çalışmaya sevketmesi (gelir etkisi).

Ekonomik istikrarı sağlama amacına uygun olması (otomatik stabilizatör).

Gelir Vergilerinin Aleyhinde Olan

Görüşler

Gelir vergisinin matrahı yatay eşitliği

sağlayacak şekilde hesaplanmamaktadır.

(Geniş istisna ve muafiyetler nedeniyle).

Yükümlü psikolojisine uygun vergiler

değildir. Yükümlüler ödedikleri verginin

farkındadırlar. Bu gelir vergisi oranlarının

yüksek olduğu durumlarda yükümlüleri

vergi kaçakçılığına iter.

Gelir Vergilerinin Aleyhinde Olan

Görüşler

Artan oranlı gelir vergisi çok çalışan yükümlüleri cezalandırır (İkame etkisi).

Çalışma gayreti, tasarruflar, sermaye birikimi ve yatırımlar üzerinde olumsuz etkilerinin olması.

Tasarrufların çifte vergilendirmesine neden olur (Gelirin tasarrufa ayrılan kısmından sağlanan getirinin de yine gelir vergisine tabi tutulması).

Uygulamada GV. tarifesinin çoğunluğun çıkarları doğrultusunda ve çeşitli pazarlıklar çerçevesinde oluşturulması.

Enflasyonist dönemlerde gelir dilimi sürüklenmesine neden olması.

Servet Vergileri

“Servet”, bir gerçek veya tüzel kişinin

belirli bir zamanda sahip bulunduğu

ekonomik değerlerin toplamıdır.

Servet vergileri, servet unsurunun

kapsamına göre “genel servet vergileri”

ve “özel servet vergileri” olarak ikiye

ayrılmaktadır.

Uygulamada Servet Vergileri

Servetin kendisinden alınan vergiler

Servetin transferinden alınan vergiler

Servetin değerindeki artıştan alınan

vergiler

Servet Vergilerinin Lehinde Olan

Görüşler

Gelir vergisi yanında servet vergilerinin uygulanması halinde kişilerin vergi ödeme gücünün daha kolay belirlenebilir.

Servet vergileri gelir dağılımını düzenlemede faydalıdır.

Genel bir servet vergisinin uygulanması halinde, bu vergilerden elde edilen gelirler artacaktır.

Kayıtdışı ekonomiyle mücadelede önemli bir vergidir. Bütün servet unsurlarını vergilendirir.

Bu vergiler çok ayrıntılı olmadıkları için uygulanmaları diğer vergilere göre daha kolaydır.

Servet vergisi gizli bir vergi değildir (dolaysız bir vergi olduğundan).

Servet Vergilerinin Aleyhinde

Olan Görüşler

Çifte vergilendirmeye neden olur. Gelirin vergilendirilmesi yanında, gelirin biriktirilmesi sonucunda oluşan servetin de vergilendirilmesi çifte vergilendirme demektir.

Çifte vergilendirme tasarruf ve yatırım kararlarında sapmalara neden olabilir.

Veraset ve intikal vergisinin uygulanması mülkiyet hakkına yönelik bir saldırıdır.

Veraset ve intikal vergisi, tasarruf yerine tüketim eğilimini artırır. Öldüğü zaman servetinin vergilendirileceğini düşünen yükümlü, geride bir şey bırakmamaya ve tüketimini artırmaya yönelebilir.

Harcama Vergileri

Harcama vergileri, gelirin veya servetin tüketim amacıyla elden çıkartılması yani harcanması

nedeniyle alınan vergilerdir.

Harcama vergileri; “genel harcama vergileri” ve “satış vergileri” olarak ikiye ayrılır.

- Genel harcama vergilerinde kişilerin yapmış oldukları harcamalar dönem sonunda hesaplanarak vergilendirilir.Örnek; Nakit Akışı Vergisi.

- Satış vergileri çeşitli mal ve hizmetlerin üretim-tüketim sürecinin herhangi bir aşamasında uygulanmaktadır.

Satış Vergilerinin

Sınıflandırılması

Genel satış vergileri: Tüm mal ve

hizmetleri vergilendirir.

Özel satış (tüketim) vergileri: Sadece

belirli mal ve hizmetleri vergilendirir.

Genel Satış Vergilerinin

Sınıflandırılması

1- Yayılı muamele vergileri: Mal ve hizmetlerin üretiminden tüketimine kadar geçen sürecin her aşamasında (imalat, toptan satış ve perakende satış) ayrı ayrı vergilendirildiği vergilerdir.

* En önemli yayılı muamele vergisi, KDV’dir.

Katma değer vergisi, mal ve hizmetlerin üretiminden tüketimine kadar olan sürecin her aşamasında ortaya çıkan katma değeri vergilendirmeyi amaçlar.

2- Toplu muamele vergileri: Üretimden tüketime kadar geçen sürecin yalnızca bir aşamasında alınan vergilerdir. Malların üreticiler tarafından satışı esnasında alınıyorsa “üretim (istihsal) vergileri”, toptan satış aşamasında alınıyorsa “toptan satış vergisi”, perakende satış aşamasında alınıyorsa “perakende satış vergisi” adını alır.

Harcama Vergilerinin Lehinde

Olan Görüşler

Sadece tüketimi vergilendirerek tasarrufu vergi dışı

bırakır.

Ekonomik istikrarsızlıklarla mücadelede maliye

politikası aracı olarak etkin bir şekilde kullanılabilir.

Uygulanması basittir.

Satılan malın fiyatı içerisine kolayca dahil edilen

harcama vergileri, fazla bir tepkiyle karşılaşmadan

tüketicilere yansıtılabilmektedir.

Katma değer vergisi, vergi kaçakçılığına daha az

olanak verecek otokontrol mekanizmasına sahiptir.

Harcama Vergilerinin Aleyhinde

Olan Görüşler

Gelir dağılımı üzerinde olumsuz etkiler.

Şahsilik ilkesine uygun değildir.

Harcama vergilerinde vergi oranının sabit olması sonucunda gelir düzeyi düşük olanlar ile yüksek olanlar aynı vergi oranlarına tabi olmaktadırlar.

Bu vergilerin gelir vergilerine göre emek arzı/boş zaman arasındaki tercihler üzerinde daha fazla saptırıcı bir etki ortaya çıkarabileceği ileri sürülmektedir.

Harcama vergileri artan oranlı vergi tarifesinin uygulanmasına elverişli olmadığı gerekçesiyle eleştirilmektedir.

Üzerinde konuldukları malların fiyatlarını yükseltmeleri nedeniyle tüketicilerin refah seviyelerini düşürür.

Harcama vergileri fiyatın içerisine dahil edildiğinden gizli vergilerdendir.

VERGİ NE ÜZERİNDEN ALINMALI?

VERGİ KONUSUNUN SEÇİMİNDE

OPTİMALİTE VE MEŞRUİYET

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan

Social Sciences Research Society

http://www.sobiad.org

& Dokuz Eylul University, Turkey

http://www.canaktan.org