Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 2012 Gz (17), 83-100

OSMANLI SYLEMNDE BRNC VEHHB-SUD HAREKET (1744/45-1819)

Selda GNER zet: Bu makale gnmzde Arap Yarmadasnda varln srdren Vehhbliin ortaya k ve siyasi bir harekete dnmesinin Osmanl tarihi kaynaklarndaki yerini incelemektedir. Yine bu makalede, Muhammed b. Abdilvehhbn Sud kabilesi eyhi Muhammed b. Sudun himayesine girdii ve onunla bir ittifak gerekletirdii 1744/1745 senesinden, Msr valisi Mehmet Ali Paa olu brahim Paann 1819da bu hareketi tenkil edip Necidi tekrar Osmanl bayra altna soktuu tarih srete yaananlarn Osmanl resm yazmalar ve kroniklerine nasl yansd analiz edilmeye allacaktr. Bylece Vehhbliin ve siyasi bir harekete nclk eden aktivist ynnn, Osmanl mparatorluunun merkez-evre ilikilerindeki yeri daha ak bir ekilde grlebilecektir.

Muhammed b. Abdilvehhb (1702-1792)n fikirleri etrafnda ekillenen Vehhb-Sud hareketi, Osmanl mparatorluunun 18. yzyla kadar srdrd din ve siyasi geleneklere dorudan bir meydan okumann yan sra, hareketin doduu yer olan Arap Yarmadasndaki geleneksel din-siyasi kozmopolit yapy da deitirme amac tamaktayd. slamn ilk saflna dnme idealiyle Muhammed b. Abdilvehhb 1744/1745 senesinden itibaren Sud kabilesinin siyasi ats altnda Osmanl mparatorluuna kar bir kyamn din teorisyeni olmutur. phesiz Vehhb-Sud kyam, ayn yzylda Osmanl mparatorluunun farkl yerlerinde meydana gelen ayaklanmalardan sadece biridir. Ancak bunu dierlerinden, rnein Pazvandolu, Tirsinikli ya da Srp isyanlarndan ayran zellikleri, devletin belgelerine ve dnemin kroniklerine yansyan dilden anlamak mmkn olmaktadr.

Anahtar kelimeler: Vehhb, Muhammed b. Abdilvehhb, Sud, Osmanl mparatorluu, slam.

The First Wahabi-Saudi Movement in the Discourse of the Ottoman Empire (1744/45-1819)

Abstract: This article examines the importance of the emergence of Wahabism, which is still present in the Arabian Peninsula, and its turn into a political movement in the Ottoman historical sources. Furthermore, it will be analyzed how the historical process s tarting from 1744/1745 when Muhammad b. Abd-al-Wahhab put himself under Muhammad b. Saud's care and carried out an alliance with him to the period when Ibrahim Pasha the son of Muhammad Ali Pasha governor of Egypt, suppressed the uprising and took Necid under the Ottoman flag again in 1819 was reflected in the Ottoman official correspondences and chronicles. Thus, the place of Wahabism and its activist aspect, pioneering a political movement, in the center-periphery relations of the Ottoman Empire will be vividly demonstrated.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 84

The Wahabi-Saudi movement which was formed around Muhammad b. Abd- al-Wahhab (1702-1792)s ideas, intented to change the conventional religious-political cosmopolitan structure in the Arabian Peninsula which was the birthplace of the movement along with a direct challenge to religious and political tradition that Ottoman Empire sustained until the 18th century. Muhammad b. Abd-al-Wahhab, with the idea of returning to the purity of the first era of Islam, became a religious theorist of an uprising against the Ottoman Empire after 1744/1745 under the political unity of Saudi tribe. It is plain that Wahabi-Saudi movement is just one of the uprisings that occurred in different parts of the Ottoman Empire in the same century. However, it is possible to understand the distinctive features of the mentioned movement from the others, for example Pazvandolu, Tirsinikli or Srp rebellions, through the language reflected in the Ottoman offical documents and the chronicles of the period.

Key words: Wahaby, Muhammad b. Abd-al-Wahab, Saud, the Ottoman Empire, Islam.

Giri

Muhammed b. Abdilvehhb (1702-1792) tarafndan, 18. yzyl ortalarnda doktrine edilen Vehhblie gre, slamn ana kaynaklar, yani Kuran ve Peygamberin Snnetine1 dn esas olarak kabul edilmektedir. Buna gre, slamn aslnda olmayan ve zamanla ona eklenen tm inan ve uygulamalar bidat nazaryla deerlendirilmekte ve tasfiyesi gerekli grlmekteydi2. Dier taraftan Muhammed b. Abdilvehhbn Allahn birlii tasavvuru (tevhd) ve ilahi stnl vurgulamas sadece teolojik bir karm deildi, ayn zamanda slami yaplanmayla yakndan balantl tasavvufi uygulama ve inanlara kar savan da ilanyd. 1 Snnet (), ekil vermek, biimlendirmek veya ekle sokmak, geni anlamyla,

kurmak, tesis etmek veya nizam vermek manasndaki senne () fiilinden tremitir. Ayrca bir kiinin emrettii veya tesis ettii bir fiili iaret etmek iin kullanlmaktadr (Brawmann, 1972, s.152, 155; Mutal, 1995, ss. 409-410) Snnet kavram, Hazreti Muhammed hayattayken de slam ncesinde tad anlamda kullanld. Snnet, genel olarak slam Peygamberi tarafndan oluturulan ve uyulmas gereken rnei iaret etmektedir. Onun szleri, fiilleri, kararlar, hakkndaki bilgiler ya da haberler kayda geirilmiti. Bu sayede snnet Hazreti Muhammed ile tanmlanan snrl bir kavram olarak ortaya kmt. Dier taraftan zamanla Hazreti Muhammede kadar giden ve sahih olarak kabul edilen hadis rivayetleri ile snnet bir tutulmaya balanm, bu ekilde snnet tashih edilmi hadislerle zde hle gelmitir. Ayrca bahsetmek yerinde olacaktr ki hadis rivayeti Hazreti Muhammed hayattayken balam ve amalarndan biri de Hazreti Muhammedin insan olarak ahsiyet ve portresini muhafaza edip sonraki nesillere aktarmak olmutur. bk. Hamidullah, 1979 c. 11, ss. 242-245; Brown, 2002, ss.15-20; Bedir, elebi, Koca, ve dierleri, 2010, c. 38, ss. 150-159.

2 Vehhbilik hakknda ayrntl bilgi iin bk. Yrkn, 1953, ss. 51-57; aatay, 1986, s.1, ss. 262-269; Kurun, 1998, ss. 19-24.

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 85

Vehhb-Sud hareketinin iki vechesi vardr: Din olan, yani slamn yeniden yorumu, Muhammed b. Abdilvehhbn ahsnda ifadesini bulmutur. Dieri, hkim sosyolojik birimlerden biri olan Sud kabilesinin temsil ettii siyasi rgtlenme ve kyamdr. Ancak Vehhb-Sud mtereklii sylem dzeyinde din zerinden ifade edilmitir. Baka bir deyile, mezkr kyam, Osmanllara kar, Arap milliyetiliinin dilini kullanmaz, Osmanllar sahip olduklar din anlay zerinden eletirir ve tekiletirir. Keza Osmanl merkezinin de Vehhblere ynelttii sulayc ve takbih edici dil, ileride de anlatlaca zere, arlkl olarak zndk, haric, ibad ve asi gibi kavramlar kullanan bir dildir. Dier taraftan, Osmanllar gibi mparatorluk yaplar hikmet-i hkmeti (raison dEtat) ve nizm- lemci dnya gr ve siyasi praksisler ierir. Bu hikmet-i hkmetilik, aslnda Karl Mannheimin brokratik dnya gr dedii politik tasavvura karlk gelmektedir (Mannheim, 1936). Brokratik dnya gr ise sosyal meseleyi idari meseleye, asayi meselesine indirgemektedir. Bu sebeple Vehhb-Sud hareketi Osmanl zaviyesinden bir asayi problemi olarak deerlendirilmitir. Ancak din Osmanl mparatorluunda ve Arap corafyasnda bir eylem aracs (mediator of action) vazifesine sahiptir (Mardin, 2004, s. 38). Zira Muhammed b. Abdilvehhb, Necidde var olduunu dnd slamn aslndan uzaklalmas meselesini, sahih slam olarak kabul ettii slamn ilk yz ylndaki hlini yeniden Araplarn ve Mslmanlarn gndemine getirmek suretiyle zmek istemiti. Onun tarafndan, bidat ve btl itikadlarn art olarak deerlendirilen bu durum, yine ona gre Arabistanda sosyal ve siyasi davranlara da sirayet etmiti. Vehhblik, tpk slamn zuhur ettii dnemdeki gibi, kabile ilikilerinin gl olduu bir ortamda belirmiti. Muhammed b. Abdilvehhbn sahih slama dnme davetine uyma ve onun etrafnda toplanma hareketi, dinin bir eksen olarak kullanlmasna rnek tekil etmektedir. Gl bir din inan -baz temel toplumsal yaplarn var olmadklar veya gelimedikleri bir ortamda- o toplumsal yaplarn yerine getirdikleri grevi stne alabilmektedir (Mardin, 2004, s. 69). Tpk ilk dnem slamnda olduu gibi Vehhblik, Necid toplumunu siyasi planda pekitiren bir inan olmay baarmtr. Vehhblii ideolojik bir yap olarak kabul edersek, 1744/1745 senesinde Muhammed b. Abdilvehhb ve Muhammed b. Sud arasnda gerekleen anlamayla teorik uygulama olanaklarna sahip olduunu syleyebiliriz. Burada din bir retinin yaylmas ve kabulyle yeni bir tr toplumsal dzenin gelitiini grmekteyiz. Bu yeni toplumsal dzen, aslnda daha nce var olan toplumsal hlin yeni reti ya da ideoloji tarznda bir uygulamas olup, bir dizi uygun kurumlarla, rnein bir kendini yayma kurumu, yani bir eitim sistemi gelitirir. Muhammed b. Abdilvehhbn Deriyyeye geliinden sonra burada vaizler yetitirdii ve bu vaizlerin Necidden Arabistann dier yerlerine ve hatta Irak ve ama kadar Vehhblii yaymak iin faaliyetlerde bulunduu bilinmektedir.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 86

Osmanl mparatorluu -Vehhb-Sud ilikileri hem din hem siyasi bakmdan bir merkez-evre ilikisi zaviyesinden deerlendirilirse slamn Snni yorumu (Hanefi) merkezin ideolojisini belirlerken, periferinin bu kesiminde ise tm Snni mezhepleri reddeden Vehhbler yer almaktadr. Bu sebeple Vehhb-Sud kyam, Osmanl Devletinin slam dnyasnda, zellikle de Arap Yarmadasnda meruiyetinin yeniden tanmlanmas hareketi olarak da deerlendirilebilir.

Osmanl Devleti Resm Yazmalarnda Vehhb-Sud Kyam Osmanl mparatorluu penceresinden kyamn kaynaklarn, Babakanlk Osmanl Arivi ve Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan hatt- hmayun, Muallim Cevdet tasnifindeki belgeler ve dnemin Osmanl kronikleri oluturmaktadr. Dier ad hatt- erf olan hatt- hmayunlar ounlukla padiahn kendi el yazsyla belirttii emir ve deerlendirmeler iin kullanlan bir terimdir. Hatt- hmayunlar kesin sonuca varm ve bir hkm ifade eder hle gelmi belgeler olup, hukuki olarak da kanun hkmnde deerlendirilirler. Vehhb-Sud kyamyla ilgili olan hatt- hmayunlarn en eskisi 1174 (1760/1761) tarihlidir. kincisi 1208 (1793) tarihini tar, zira bu tarihte Mekke erfi Galib ve Abdlaziz b. Sudun birlikleri ilk defa kar karya gelmitir3.

Bu belgeler incelendiinde, Vehhbilere ya da Sudlere kar Osmanl Devletinin bak asn tespit edebileceimiz trden adlandrmalar dikkat ekmektedir. Bunlar arasnda belgelerde en sk kullanlanlar, rafiz, haric ve sergerde kelimeleridir4. lk kelime tam anlamyla din, ikincisi hem din hem de siyasi, babozuk, isyanc anlamlarna gelen ncs ise hareketi aalayc bir bak yanstmaktadr. Bu tavr net olarak hatt- hmayunlarda da grmek mmkndr: dman- padiah ve dmanmz olan tife-i Havricin5, erif Hamud ile Sana mam mttefikan Vahhb mutezilesiyle muharebeleri.6, iddete rabet iden Vahhbyan sergerdesi Abdullah b. Sud ekya-y merkumenin def-i gaile-i fesad ve izle-i vcud- dallet...7. Osmanl Devlet belgelerinin dilinden, Vehhbliin hem din hem de siyasi bir kyam (ayaklanma) olarak deerlendirildii sonucu karlabilir. Belgelerin dilinde rastladmz bir baka adlandrma ise, mbtedidir. Arapa ibtida kelimesinin sfatlam hli olan mbtedi kelimesi tanm olarak yeni bir

3 Ayrca Hicaz blgesi tarihi hakknda Osmanl arivi ve dier ariv kaynaklar hakknda

ayrntl bilgi iin bk. Ochsenwald,1998, ss. 1-14. 4 Bu terimler hakknda ayrntl bilgi iin bk. Ocak, 1981-1982, ss. 507-520. 5 Bk. BOA, HAT, 19585-B 6 Bk. BOA, HAT, 19663-A 7 Bk. BOA, HAT, 19648

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 87

ey ortaya koyan, bidat karan kimse iin kullanlr8. Vehhbiliin kurucusu Muhammed b. Abdilvehhabn tezine gre, Peygamberin vefatndan sonra slama eklenen her ey bidattir ve terk edilmelidir; zira bunlar slamn iki nemli kayna Kuran ve Snnette olmayan eylerdir. Vehhbler kendileri dndaki Snnileri mbtedi olarak tanmlamlardr. Fakat ayn terimin hatt- hmayunlarda Vehhbler iin kullanld grlmektedir. Yani Osmanl Devleti iin Vehhbliin bizzat kendisi bidattir.

Vehhblerin 1802de Taifi, 1803te birinci defa, 1806da ikinci defa Mekkeyi ele geirmeleri, Osmanl belgelerine meslih-i Hicaziyye9 terimiyle yansr. Bu belgeler, kyamn bastrlmas srecinde mparatorluun merkez gcndeki zaaf da sergilemektedir. Vehhb sorununun ortaya kmasndan itibaren Babl, am, Badat ve Msrdan Hicaz blgesine devaml olarak erzak ve mhimmat ve asker gndermektedir10. Ancak am ve Badat hazinelerinden Vehhblere kar harcamalar yaplm olmasna ramen kesin bir sonu alnamamtr. Hatt- hmayunlarda Osmanl sultanlarnn am, Badat, Basra ve Msr valilerine hareketi bastrmalar emri verildii grlmektedir. Bahsi geen valiliklerden stanbula gelen cevaplarda ise le yaplacak asker seferlerin zorluu, yeterli zahire, su ve hayvan bulmann mmkn olmad ve Vehhb-Sud kuvvetlerinin le aina ve buradaki kabilelerin desteine sahip olduklarna dikkat ekilmektedir11. Bu konuyla ilgili olarak hatt- hmayunlardan gsterilebilecek baka bir rnek de, kyamn bastrlmas srasnda Msrdan Arap Yarmadasna sevk edilen asker kuvvetlerin l artlarna uyum salama problemleri, bunlarn yan sra, erzak ve mhimmat temininde Msra baml kalnmas, mparatorluk merkezinden blgeye asker yardmn gnderilememesidir12.

Btn bu verilerin yannda hatt- hmayunlar, hareketin siyasi geliim srecinin, Osmanl ynetiminin bak asndan takibini salayan bilgiler ihtiva etmektedir. Bu konuda zellikle Mekke erflerinin stanbula yazdklar tahrirat ya da mektuplar dikkat ekicidir. rnein 14 Safer 1208 (21 Eyll 1793) tarihli Mekke erfi Galib tarafndan gnderilen tahrirat, Vehhb-Sud kyamnn Arap Yarmadasnn ortasnda -Necidde- ilk olarak 1143 (1730) senesinde ortaya kt bilgisini vermektedir. Mezkr tahrirat ayrca Vehhblerin, etrafndaki urban (gebe Araplar) tedricen hkimiyetleri altna alp glendiini ve bunlarn da nfusunun yirmi be bin olduunu ortaya koymaktadr. Bunun yan sra erf Galib, Vehhblerin amalarnn din

8 Bk. Cevdet, 1309, c.7, s.1269. 9 Bk. BOA, HAT, 3784-L; 19655 10 Bk. BOA, HAT, 19655; BOA, C.DH, 6716; 6088; 7000; C.AS. 14447 11 Bk. BOA, HAT, 3855/C,D,F,J,K; HAT, 3856 12 Bk. BOA, HAT, 49, 64, 64/A

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 88

olduunu vurgular. Ona gre, Vehhabler dinden uzaklaldn dnmekte ve onu yeniden yaymak iin savamaktadrlar13.

Hatt- hmayunlar, Osmanl Sultannn konuyla ilgili emirlerini iermesi dolaysyla mparatorluun Vehhb-Sud kyamyla ilgili politikasn birinci derecede yanstan belgelerdir. Bu sebeple balangcndan 1819 ylana kadar hatt- hmayunlar sayesinde mparatorluun merkezinde hkim olan bak asn takip etmek mmkn olabilmektedir. Dier taraftan bu belgeler, hareketin Necid dna tamasndan itibaren merkez-evre ilikileri hakknda da bilgiler ihtiva etmektedirler. Her ne kadar bunlardan hareketle sultann otoritesinde, am, Badat ya da Msr valilerinin kyama mdahale etmedeki isteksiz tutumlaryla ilgili olarak bir zafiyet olduu fikri uyansa da, bu dneme ait dier belgeler aslnda Rusya ile olan problemlerin Vehhb-Sud hareketini stanbul iin taliletirdiini gstermektedir.

Bu almayla ilgili olarak Babakanlk Osmanl Arivi Muallim Cevdet tasnifinde bulunan belgeler arasnda 1174 Evast- evval (Mays/Haziran 1761) tarihli buyruk dikkati ekmektedir. Bu belge, merkezden Mekke-i Mkerreme Emri erif Mesuda hitaben yazlm olup, Muhammed b. Abdilvehhb bir mlhid, mezhib-i erbaaya muhalif olarak tanmlanmakta, ortaya koyduu din retiyi de itikad- batl olarak nitelemektedir. Ayrca Osmanl Sultannn blgedeki yegne temsilcisi olan Mekke erfi Mesudtan heman greyim sizi kata bu babda zhar- tereddd ve ftur ve acz ve kusura rza ve cevaz gstermeksizin gayrane hareket14 etmesi istenmektedir. Belgenin tarihi henz 1174 (1761)tr, oysa incelememiz bu hareketin bastrlmasnda ancak 1790 tarihinden itibaren blge valilerinden yardm istendiini ortaya koyuyor. Badat Valisi Sleyman Paa ve akabinde Ali Paa, am Valisi Hicaz Seraskeri Cezzar Ahmed Paa ve daha sonra Msr Valisi Mehmet Ali Paa kendilerinden yardm istenen valilerdi (Nieuwenhuis, 1982, s. 54). Bu da 1790 ylna kadar merkezin bu meseleyi Mekke eriflerinin zebileceklerine inandn gsteriyor. Aradaki bu otuz iki yllk sre Vehhbler iin tedric bir asker ve din yaylma, Osmanl mparatorluu iinse Rusya ile sava anlamna gelmekteydi. Ne var ki, Vehhbilerin 1745 senesinde Sud kabilesiyle yaptklar anlamadan sonra, nce Necid ve sonra kuzeyde Ahs eyaletini ele geirmeleri, Arap Yarmadasnda Mekke eriflerinin kabileler zerindeki otoritesini sarsacaktr. Zira Sudler Vehhablii yayarken Arap Yarmadasnn geleneksel kabile hukukunu, asabiyetini kullanmlar, bu suretle Mekke erfini destekleyen kabileleri ganimet ve yama karlnda Sudlerin hkimiyetine girmeye ikna etmilerdir. Mekke erflerinin Sud kuvvetleri karsnda tek balarna baarl olamayacaklar, 1792/1793 ylnda erf Galibin Sudlere 13 Bk. BOA, HAT, 3855 14 Bk. BOA, C. DH., 6716, ayrca bk. Uzunarl, 1972, s.105; Eyp Sabri Paa, 1992,

ss.13-14.

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 89

yenilmesiyle anlalacaktr. Bunu, Mntefik kabilesi eyhinin, Necid blgesinde ortaya kan Ebus-Sudun Medineye ynelmesini, fesad ve yamasna kar burada muktedir bir paann muhafz olarak bulundurulmasnn gerekliliini vurgulad mektubundan da anlamak mmkndr15.

18. yzylda yani modern ncesi dnemde, Mslmanlar nazarnda iktidarn meruiyet kazanmasnda en etkin yol, ulusuluk ya da bir hanedann meru haklarn ileri srmek deil, hkmdar/iktidar evresinin slamdan ve onun kavramlarndan hareket etmesiydi (Lewis, 2003, ss. 6-7). 13. yzylda hilafet kurumunun ald darbeden sonra bile Snni Mslman hkmdarlar iktidarlarna meruiyet kazandracak, slam leminin birliini resmen ifade edecek bir otorite arayn srdrmlerdir. Osmanllarn halifelik unvann kullanmasna nem ve arlk kazandran, mparatorluun kara ve denizlerdeki asker gc ile hem Avrupaya hem de i rana kar slamn en gl devleti olmasdr. Bu durum Osmanl mparatorluunun dier slam corafyalarndaki Snni dnyann yneticisi olmasa da, nderi olarak tannp kabul grmesini salamt (Lewis, 2003, s. 71). 18. yzyl sonlarnda Osmanl sultanlarnn evrensel bir halifelik fikrini ihya etme iddiasna kadar, hibir Mslman hkmdarn byle bir iddias olmamt. Osmanl Sultanlarnn bu iddiasnn 1774 Kk Kaynarca Antlamas srasnda ortaya ktn hatrlamak gerekir. 16. yzyldan itibaren yani merkez siyasi/idari yapnn en fazla hissedildii dnemde, Osmanl mparatorluu, Snni slamn retilerinden sapan din cemaatleri kontrol altnda tutmaya almt. Bu kontrol aslnda dhil ifsat tehlikesine kar devleti korumak amacyla balantldr (Voll, 1991, c.1, ss. 36-37), zira bunda randaki Safevlerin temsil ettii i tehdidi belirleyici bir role sahipti. Bundan iki yz yl sonra Osmanl Devletinin resm yazmalarnda Vehhbler tanmlarken kulland dilin (Haric, bad, Rafiz) kyamn ortaya kmasndan daha evvel ekillendiini biliyoruz. Bu dilin ok daha eskilere giden tarih bir mahiyeti olduu aktr (Ocak, 1981-1982, ss. 507-520). Dier taraftan Muhammed b. Abdilvehhb ve takipileri kendilerini hibir zaman Haric olarak tanmlamamlard. Ancak, Osmanl belgelerinde Vehhbler ve/ya Sudlerden Haric Abdlvehhb16, Hric merkm17, Haric Sud18, Haric menhus19, Tevif-i Havric20, hatta Hricilern bir kolu olan ibad (baz)21 olarak bahsedildiine rastlamaktayz. Vehhbler ve Hricler 15 Bk. BOA, HAT, 49, 64, 64/A 16 Bk. BOA, HAT, 3849; HAT, 1968 17 Bk. BOA, HAT, 3789/F; HAT, 3800 18 Bk. BOA, HAT, 3801/A 19 Bk. BOA, HAT, 3789 20 Bk. BOA, HAT, 3784/G; HAT, 19580 21 Bk. BOA, HAT, 19569; TSMA, E. 8737; E.8765. Vehhblik ve Hriclik arasnda

bir balant olduunu iddia eden Arapa kaynaklar hakknda ayrntl bilgi iin bk. al-Uthaymin, 2009, s.112.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 90

arasnda Kurann zahirine balanma ve kendilerinden olmayanlar tekfr etme gibi konularda bir paralellik kurulabilir (Gibb, 1972, s. 26, Ecer, 2001, s. 8). Ancak bu benzerlikler, her iki hareket arasnda tarih bir ba veya devamllk olduunu ispat etmez22. Hricler Allah kelam dnda beer karar reddetmilerdi. Onlara gre, amel imandandr ve din ilerde, ibadetlerde hata yapan kii dinden km kabul edilir23. Haricilerin davranlar hakknda Vehhblerle benzerlik kurulan bir baka nokta ise, kendi inanlarnda sergiledikleri arlk ve sertliktir. Muhammed Ebu Zehra, Hrclerin bu davranlarn, daha ok l Araplar arasnda taraftar bulmasyla, l hayatnn zorluklar ve l insannn tabiyatyla aklamaktadr (1970, ss. 86-88). Dier taraftan Haricler, gnah ileyen bir kimseyi mrted kabul ederek, onu ldrmeyi ve mallarnn tasarruf edilmesini vacip saymaktadrlar. Buna benzer bir uygulamay Vehhblerde de grmek mmkndr (Rahman, 1995, s. 134, Ecer, 2001, s. 12). zellikle Neciddeki yaylmalar esnasnda Vehhb-Sudler bu argman kullanarak dier kabileleri kendilerine tbi klmlard (Kazvin, ty., ss. 8-9). Vehhblik ile Hrclik arasndaki belirgin fark ise, Vehhblerin hareketlerini tektanrcl (tevhd) ve Snneti, slamn adndan baka hibir eyin kalmad fikrinde olduklar bir dnemde canlandrma gayesiyle ortaya ktklar iddiasn tamalaryd. Bu bilgiler nda Vehhbliin, bir yandan tevhide yapt vurgu ve Allahn hkmnn dnda bir hkm tanmamas, dier taraftan siyasi otoriteye bakaldrmasyla Hriclie benzediini dnebiliriz. Bu itibarla bir bakma yeni Hariclik olarak da tanmlanabilir.

22 slam tarihinin ilk frkalarndan biri olarak tanmlanan Hricliin balang tarihi

Sffn Savadr (M. 637). Halifenin kim olaca meselesi etrafnda ekillenen anlamazln, Kuran hkmne dayanlarak halledilmesi iin iki hakemin tayin edilmesine, hlihazrda halife olan Hz. Alinin ordusunda bulunan ve ounluu Temim kabilesine mensup bir grup bu duruma muhalefet etmitir. Ayrca belirtmek gerekir ki Vehhbliin kurucusu Muhammed b. Abdilvehhbn babas, Abdlvehhb b. Sleymann Temim kabilesine mensup bir aileden geldii bilinmektedir. bk. Ecer, 2001, s. 51.

23 Hricliin douu hakknda ayrntl bilgi iin bk. erefeddin, 1930, ss. 4-17; Della Vida, 1950, c. 5, ss. 232-236; Vaglieri, 1974; Flal, 1975, ss. 219-247; Wellhausen, 1996, ss. 3-4; Ecer, 2001, ss. 8-9; Crone, 2004, ss. 54-55. Ayrca 19. yzyl ortalarna doru Arabistana bir seyahat gerekletirmi olan Wellstedin Umman ve civarnda yaayan Hriclerle ilgili gzlemleri iin bk. (1838, c.1, ss. 322-330).

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 91

Osmanl Kronikleri

ncelediimiz dnemde siyasi ve corafi vaziyet bakmndan Neciddeki Vehhb hareketi, Osmanl idaresine kyam ve Mekke ve Medine erflerini tehdit mahiyetinde idi. Bu sebeple Osmanl mellifleri bu hareketi batl bir mezhep ve kt bir bidat, erfler ise, bir irtidat ve Peygamber dmanl olarak ilan etmilerdir. 18. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl mparatorluunun din bakmdan en itibarl kurumu olan eyhlislamlk makamnn Vehhb meselesine dair herhangi bir entelektel retimde bulunmad dikkate ayandr. Meclis-i meverette Vehhb-Sud kyamnn bastrlmasyla ilgili alnacak tedbirlere ahitlik etmelerine ve fikir beyan etmelerine ramen, bu hareketin din vehesi ve tam olarak ne olduuyla ilgili tartmalardan uzak durmulardr. mparatorluun vehesine hkim olan din ve siyasetin i ielii iddias dikkate alnacak olursa, Osmanl ulemasnn rettii eserlerin ya da ortaya koyduu kanaatin Osmanl resm ideolojisi dnda olmas mmkn deildir. Bunun somut karl ise gnlk din, siyasi ve toplumsal meseleler hakkndaki ilm eserlerin snrl sayda yazlmas ve slam tarihinin klasik dnemlerinde tartlm konularn tekrar incelenmekten teye geilememesidir. Hatta dnemin ilmiye snfndaki bozukluktan ikyeti olan Sultan I. Mahmudun, eyhlislama bir hatt- hmayun gndererek bu meslein slahn emrettii bilinmektedir (zzi, 1199/1784, ss. 227-228). Vehhb hareketinin ilk ortaya kt tarihlerde eyhlislam, Esseyyid Mehmed Zeynelbidin Efendi (Ak Mahmud Efendizde) (1746-1748) idi24. Onu takip eden eyhlislamlar dneminde Vehhbler hakknda stanbulda olumayan tartma ortamn, Osmanl vakayinvislerinin eserlerinde ksmen bulmaktayz. Bu eserler siyasi tarih izgisinde Vehhb-Sudlerin Arap Yarmadasndaki servenlerini anlatrken, ayn zamanda onlarn menelerini slam tarihinin gemiinde aramaya alarak aslnda Osmanl zaviyesinden Vehhbliin ne olduunu ya da olmadn ve onun siyasi kolu Sudlerin iddialarn izah etmektedirler.

Muhammed b. Abdilvehhb ve Muhammed b. Sudun faaliyetlerinden Osmanl saray ilk defa Mekke erfi Mesud b. Saidin mektubuyla 18. yzyln ortalarnda haberdar edilmiti (Uzunarl, 1972, ss. 104-105). Vehhbler hakknda ilk bilgilere dayanmak suretiyle Vekyinvis zz Sleyman Efendi tarihinde Vehhb meselesine yer vererek Osmanl tarih yazmnda Vehhb meselesine deinen ilk kii olmutur. zzi Tarihinde Vehhb meselesinden u ekilde bahsedilmektedir:

Hlen Emr-i Mekke-i Mkerreme erf Mesud b. Said damet sadetuh hazretlerinde sitane-i saadete vrid olan tahrirtlarnda Mekke-i

24 Dnemin eyhlislamlar hakknda bk. Uzunarl, 2007, c. 4/1, ss. 476-512, Karal,

1988, c. 5, s. 165.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 92

Mkerreme havalisinde vk Necid karyelerinden Uyeyne tabr olunur karye ahlisinden Muhammed b. Abdilvehhb nm bir mlhid cihet-i arkiyyeden zuhr ve ol havali ahalisini mezhib-i erbaaya muhalif itihadt- btla ile semt-i dallete sevk ve tergbe say-i mevfr idb, karye-i mezbre ahalisinden kendye ittibalar mevsim-i hacda erf-i marnileyh hazretlerinin mesmuu olduundan mad ulem-y ciht- arkiye mfsid-i mezbrun akaid-i fsidesini tahrr etmel bile dll ve mudill olan merkumun hakknda eran ne lzm geldii ulem-y Mekke-i Mkerremeden istift olundukta ak-i mezkrun zecren yin-i btlasndan ihrac ve eriat- mutahharaya sevk ve idrac lzm, akvl- fsidesinde srar eder ise zerine hurc ve ktali vacib ve mttehem olduun ift eylediklerine binen girve-i ilhadden terhb ve ah-rh- hidayete tergbini hv erf-i marnileyh hazretleri tarafndan mesfre kat tahrr ve tesyrolduu (zz Sleyman Efendi, 1199, s. 208a).

I.Abdlhamidin saltanat dneminde (1774-1789), Vehhb tehditleri karsnda Mekke ulemasndan Muhammed b. Abdilvehhbn, zorla rafz ve ilhad dairesinden karlmas ve eer davasnda direnirse ldrlmesi vciptir. yolunda fetvalar alan Mekke erfinin bu durumdan stanbulu haberdar etmesi zerine, Padiah Vehhblerin tenkili iin Cidde valisi Osman Paaya ferman gndermiti (aatay, 1986, c.13, s. 266). Genel kannn aksine, stanbulun bu meselenin ehemmiyeti hakknda tereddd olmad ve halli iin nemli tedbirler ald anlalmaktadr.

Osmanl kronikleri zerinden devam edecek olursak, bu eserlerin ounda Vehhbliin sadece din bir problem olarak deil, ayn zamanda mparatorluk iinde bir asayi meselesi olarak deerlendirildiini grrz. Zira Vehhblii kabul etmi olan Sud kabilesi liderleri, nce Arap Yarmadasnn ortasndaki gebe Arap kabilelerini hkimiyeti altna alm, ayrca Ahs Eyaletini Ben Halid kabilesinin elinden almak suretiyle Osmanl yanls kabilelere kar da savam, buradaki kabilelerden vergi almlard25. randan gelen hac kafilelerini yamalamalar Vehhblerin, bu ii ayaklanmann finans meselesine bir zm kayna olarak grdklerini gsteriyor. Ayrca nizde Tarihinde Vehhb gailesi, Rumeli ve Anadoluda ortaya kan yan ve hanedanlarn yol at problemler gibi deerlendirilmi, neredeyse yz seneden beri kaybolmu Osmanl birliinin sonularndan biri olarak bahsedilmitir (2008, c.1, s. 92). Bu tr faaliyetler hem Sud-Vehhb din ve asker yayln, hem Arap Yarmadas kentlilerinin, gebelerinin hem de ticaret iin bu gzergh kullananlarn mal ve can gvenliinin kyamclarca tehdit edildiini gstermektedir26. Asm Tarihinde yer alan

25 Ehl-i slamdan harac suretinde fidye almak mugayir-i eriat olduu bk. Ahmed

Vasf, ty., s.14, ayrca bk. Ahmed Asm, 1293, c.1, s.150 26 Bu konuda ayrca bk. Kesb, 2002, ss. 515-516.

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 93

hccc- mslimn, Medineyi Mnevvereye -drt saat mesfe kalnca, Vehhb tarafndan asker ile ehl-i Medne zuhur edp, surre-i humynu ve her ne kadar feret-i erfe mektbi var ise ahz olunup, bundan iler, hcccn mrruna ruhsat izin olunmadn, Vehhb tarafndan ifde birle, hacc- erf yle dursun, ziyret-i trbe-i sadetden mahrm birle gerye, cmle hccc avdet eyledikleri istima olundu (Ahmed Asm, 1293, c.1, s. 307).

ifadeleri, Arap Yarmadasnda Vehhblerin haclar asndan yaratt yeni ortam tasvir eder. Osmanl kroniklerinin dilinde, bu asayi sorunu tpk mparatorluun dier blgelerindeki sorunlarla ortak bir tanmlamann iinde yer alr. Mslmanlar iin kutsal kabul edilen beldelerin Sud kabilesinin eline gemesiyle, Hdiml-Haremeynil-Muhteremeyn unvann tayan Osmanl Padiahnn hutbelerde adnn zikredilmesi yasaklanmtr. Bu, Osmanl saltanat ve hilafetinin siyaseten ve dinen aka reddi anlamna geliyordu. Bilindii zere 1517 senesinde Memluk ynetimine son veren Yavuz Sultan Selim halife unvann da almt. Fakat gerek halifelik gerekse Hdiml-Haremeynil-Muhteremeyn unvan tek bir eyi sembolize etmektedir: Osmanl sultanlar tm Mslmanlarn yani Snni slam dnyasnn yegne temsilcisi ve muhafzdr. Ocakn da vurgulad gibi, Osmanl resm ideolojisinin esasn inan oluturmaktadr ve Osmanl mparatorluunda devlet de din (slm) kadar inan konusudur, yani kutsaldr. Bu, devletle dinin i ieliinden kaynaklanmakta, Osmanl hkmdarlk anlaynn dolaysyla da sultann, zllullah fil-lem (Allahn yeryzndeki glgesi) ve ya el-meyyed min indillh (Allah tarafndan glendirilmi) gibi slami terminolojiden alnan sfatlarla meruiyet teminini beraberinde getirmitir (Ocak, 1998, s. 78). Darl slamn merkezi Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevverenin kaybedilmesi, Osmanl hkimiyetinin Snni slam dnyasnn lideri vasfn kaybetmesi anlamna gelmekteydi. Vehhblerin eline geen Medineye, hccc- Mslimnin ve valide kethdas ve mrl-hcc Gen Osman Paann sokulmamalarn l padiahnn emri byledir eklinde anlatan Cb mer Efendi (2003, c.1, ss. 153-154) , Osmanl Sultannn bu misyonunu Arap Yarmadasnda nasl kaybettiini de izah etmi oluyordu.

Vehhbliin Osmanl dnyasnda nasl alglandyla ilgili olarak ise Ahmed Cevdet Paa nemli ipular vermektedir:

Vehhblerin esas itikadlar budur ki Cenb- Hakka dorudan doruya ibadet etmek farz olduundan bu babda bir eyi vesile ittihaz eylemek caiz deildir. Muhammed b. Abdilvehhb bu akaid-i btlay talim ve telkin in risaleler tedvin idb kelime-yi tevhdi kend mezhebine gre tefsr ile kendi zumnce halkn hep mrik olduunu tezkir iderek bu misll risalelerle ve baz mahallere mektublar irsaliyle cmleyi dn-i slma davete kyam itmiidi. Ana mukabil ulema-y ehl-i Snnet tarafndan dahi

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 94

hayli reddiyeler yazlm idi. Ezcmle Sleyman bin Abdilvehhb nm zatn Hasan b. Aydana nasihatname olmak zere mezheb-i Vehhbnin redd ve cerhi hakknda mufassal bir risalesi vardr ki (Hccet fasll-hitb min Kitb- Reddil-erbb ve Hads Reslil-Melikil Vehhb ve Kelmu lil-elbb fi btl Mezheb-i Muhammed Bin Abdilvehhb) dey muanven ve msemmadr. Ve mehur reddiyelerden biri dahi Basra ulemasndan Kabn denmekle ehr olan melili bn Melibadizde Ahmed Efendinin (Faslul-Hitb fi reddi Dallat-i bn Abdilvehhb) nm erhidir ki Muhammed bin Abdilvehhbn bir risalelsi Basraya vrid oldukda, reddiye olarak mumaileyh Ahmed Efendi n erh eylemi idi. Bunun metin ve erhi mtlaagzr- fakir olduktan baka Muhammed bin Abdilvehhbn kend etbine hitabenehl-i slm ile mcadele ve mbheselerine medar olacak bir takm safsata ve muglatalar havi (Kef-ubuht an Hlikil-arzi vel-semevt) nm bir risle-yi muhtasaresi dahi manzr- fakir olmudu. Ve fil-asl Msr ulemasndan olub olvakt Mekke-yi Mkerremede mukim olan eyh Abdlvehhba Mezheb-i Vehhb hakknda baz esile ird olunmu idnden o dahi reddiye olmak zere bir risale-yi mufassalay yazmtr ki mumaileyh Kabn Ahmed Efendi mezkr Faslul-Hitb nm erhi telif itdikden sonra bu risaleye destres olarak bilmtlaa pesend itmekle ve bin yzelli yedi senesinde baz ulema-y Necd tarafndan bn Abdilvehhbn dn ile talebinden ve nice mslimni idll eylemesinden ni ikyeti havi Basraya varid olan tahriratda baz husust- istilm ve istzah olunmala buna cevab olmak zere Ahmed Efendi slifz-zikr Faslul-Hitb nm erhini ihtisar ve buna mumaileyh Abdilvehhb mekdet mezkr risalesinden dahi baz mevd ilave ederek bn Abdilvehhbn mezkr rislesini tekrar erh idb bu dahi (Kefl-Hicab an Vechi Dalleti bn Abdilvehhb) tesmiye olunmutur.

Mezheb-i Vehhbyyenin red ve ibtali hakknda yazlan ebhasn hlsa-y ahkmna gelince, bu mezhebin mhz ulema-y Hanbeliyyeden bn Teymiyye ile ana tbi olan bn Kayyumun baz mesil-i eriyyeden tarik-i itidalden inhiraf ile vdi-yi ifradda yanlm zehblardr ki eyh Necd, gya anlarn serine iktifa ederek kendye mahsus bir mezhep ihdas eylemidir. (1309, c.7, ss.183,186-188).

Ahmed Cevdet Paaya gre insan, medeniyete tabi bir varlk olduu iin bir yerde durmayp, ulm ve sanayiye ayak uydurmaktadr. Ancak Muhammed b. Abdilvehhbn teorisi buna kardr. Balangta, savalarda bedeviler medenilere galip durumdayken, sanayinin terk edilmesi hasebiyle top ve tfek icat olduundan beri medeniyet bu hususta bedeviyete galip olmaya ve gnden gne bu tezadn derecesi artmaktayd. Cevdet Paa yle devam etmektedir:

u hle nazaran eyh-i Necdnin bir kmaz yola sapm olduu derkr idiVehhblerin etrafndaki halk anlara Mslim-i mbtedi nazaryla bakub slh- hllerine almada iken anlar cmlesine kfir ve mrik nazaryla bakub ve demlerini heder ve mallarn kendlerne hell bilb

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 95

bu itikad urbann mizcna dahi muvfk geldiinden derhal bu mezheb-i btla meyl ile beyhude yere birok kan dklmee sebep olmulardr27.

Cevded Paa, 1208 senesinde Vehhb meselesi iin dzenlenen meclis-i meverette, Haremeyne gitmi olan devlet erknndan baz memurlarn gzlemlerini,

Muhammed b. Abdilvehhb, kelm- kadm telvetini terk ile celb-i dnya in Delill-Hayrat okumak msiyettir ve kubbe ve minaret bidattr ve kak ile yemek yemek sadr- evvelde yoidi el ile yemek lzmdr ve ref-y Mekke, Zeydiye mezhebinde olduklarndan amel ve itikadlar ere muhaliftir dey emr bil-mruf ve nehiy anil mnker vadisinde itirazlar ediyor. Byle zhir-i hlde tarik-i hakka dvet ve dellet daiyyesinde bulunan kimseye eran ve rfen ne lazm gelecei diyerek, bazlar dahi ashb- fil gibi Mekke-yi Mkerremeyi tahrib fikrinde olan ahsn hrci olduunda ne bhe var, heman tedibi lazm gelr (1309, c.7, s. 195) eklinde aktarmt.

Bu meclis-i meverette bulunanlardan bir ksm meselenin Mekke erfi ile eyh-i Necd arasnda olduunu ve Badad valisinden meselenin ne olduuna dair bilgi istenmesi grn bildirmilerdi. Ancak Badad valisinden gelen haberde, Vehhblerin ortadan kaldrlmasnn kolay bir i olmad sylenmiti. Btn bu meclis-i meveret tartmalar zerine Ahmed Cevdet Paa, bu mezheb-i cedd hakknda Hicaz ve Irak ulemas tarafndan kitaplar yazlm olmasna ramen,

dnin vatan- asliyesi olan Ceziretl Arabda bu mezhebin tesirat hasebiyle Deriyye eyhi hurc iderek bir hkmet-i mstakile tekil eylemi iken, devletin merci-i mkilt- umru olan meclis-i meveretinde buna dair mlmat olmayub ve bu mezheb-i cedd sayesinde bir kabile eyhinin bir hkmdar- kaviyyl-iktidar olduu bilinmeybde hl Vehhblerin meram neden ibaret olduu sudr- zam beyninde bd-yi bahis ve mcadele oluyor ve eeri Devlet-i Aliyye snf- ulemaya fevkalade itibar ederek bu snfn derece-yi ulysnda bulunan zevat kendi erknndan ad idegeldii halde byle elli-altm seneden ber srnb gelen ve dhil-i mlknde bir hkmet-i mstakile tekiline sebep olan bir mesele-yi mezhebiyyeye dair henz mlmat- sahhas olmamas inanlmayacak bir keyfiyettedir diyerek armakta ve eletirmektedir (1309, c.7, s. 195) .

27 Ahmed Cevdet Paa Sudlerin glenmesi ve Arap Yarmadasnda yaylmalaryla

ilgili olarak, Deriyye eyhi Muhammed b. Sud, zekt malndan baka kimesneden bir ey istemeyb fakat emvl-i ganimin humsun alurdu. Binaenaleyh kabil ve air kolaylkla kendsne ittib ider olduklarndan az vakit zarfnda kuvveti tezyd iderek bu mezheb-i cedd sayesinde bir ceziretl-Arab hkmdarl tekil etmek sevdasna dm idi demektedir (1309, c. 7, s. 191).

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 96

Dier taraftan Ahmed Cevdet Paa Vehhblik konusunda dnemin ilmiye tekilat hakkndaki tenkitlerinde,

merkez-i saltanatta henz iin mdvsna varlamayub mukaddema taassub vadisinde atub tutmu ve bir mddet ene yaruu idb gitmi olan Kdzdelilere kyasen i bu Vehhb meselesine gerei gibi ehemmiyet verilmiyor idi.

Diyerek Vehhblie kar hem devlet erknn hem de ulemay yetersiz bulmaktadr (1309, c.7, s. 196).

Hicazda memuriyet yapm olup ve burann tarihine dair incelemeler yapan ve dneminin ilk ayrntl Haremeyn tarihini yazan Eyp Sabri Paa (1832-1890), Mirtl-Haremeyn isimli eserinde Vehhbilii, Osmanl mparatorluunun ve Cevdet Paann Vehhblie ilikin yaklamn tekrar etmektedir28. Eyp Sabri Paa Tarih-i Vehhbyan adl eserinde ise, Vehhbliin ortaya k, gelimesi ve slam dnyasndaki etkilerini anlatm, Vehhblerin Ehl-i Snnete aykr fikir ve siyas gayelerini tartmtr. Burada Eyp Sabri Paann Vehhblii takbih edici bir dil ve slup kulland grlmektedir29. Ona gre Vehhbliin yaylma sebebi, onlarn Ehl-i Snnete kfir nazaryla bakp, mallarnn halli fikrine sahip olduklarndan bu batl akdenin yamagern- urbann merebine ho gelmesindendir30. Tarih-i Vehhbiyn farkl klan husus, Eyp Sabri Paann Mekke ve Medine yallarndan dinledikleri zerine bu eseri ina etmi olmasdr. Eserin yazlma gayesi, Haremeynde Vehhblerin yaptklarndan ve inanlarnn dayand esaslardan bahsederek halk Vehhb-Sudler hakknda bilgilendirmektir (Fidan, 2008, s. 121). Fakat Mkrimin Halil Yinan, Tarih-i Vehhbiynla ilgili olarak, bu eserin derin bir tetkik mahsul olmadn, Hicaz mverrihi bn Dahlnn ayn konuya dair yazd eserlerden hlasa suretiyle vcuda getirildiini belirtmitir (1999, c. 2, s. 587).

Dier taraftan Osmanl mparatorluunda Vehhb meselesine farkl bir adan yorum getiren ama tpk Eyp Sabri Paa gibi Ahmet Cevdet Paann tarihini referans alan biri de ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmidir. Tarih-i slam isimli eserinde ehbenderzde, Protestanlk ve Vehhblik arasnda bir ba olduu iddiasn reddetmektedir. Ona gre byle bir badan bahsedilemez ve hatta Avrupallar her iki hareket arasnda bir iliki olmadn bildikleri hlde, siyasi gayelerle bunun tam tersini iddia etmektedirler31.

28 Bk. Eyp Sabri Paa, 1306, c. 3; 1992; zcan, 1995, c.12, ss. 8-9; eker, 2007, s.

144; Eyp Sabri Paann tarihilii hakknda bk. Fidan, 2008. 29Ayrca Eyp Sabri Paa eserinde, Vehhblerin Karmati inan ve akidelerinin

kalntlar zerine kurulmu sapk bir mezhep olduunu iddia etmektedir (1992, s. 3). 30 Bk. Eyp Sabri Paa,1306, c. 3, ss. 111-112, ayrca bk. eker, 2007, s. 145. 31ehbenderzdenin ifadeleriyle belirtmek gerekirse, Vehhb mezhebiyle Protestanlk

arasnda hibir mnasebet yoktur. Vaka baz hususlarda varsa da sathi ve sunidir

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 97

Hseyin Kzm Kadri (.1934) Osmanl mparatorluunda Vehhblik algsn ayrntl olarak tahkik etme amacyla, Abdlvehhb ve Vehhbler isimli eseri kaleme almtr. O, Ahmed Cevdet Paann aksine, Osmanl resm grnden bamsz olarak Vehhblii incelemitir. Ona gre Vehhblik, yeni Hanbellikti, fikirlerini Hanbellik zaviyesinden beyan etmi ve Vehhblii merulatrmaya alan bir slup kullanmtr32. Zamannn din anlay ve uygulamalaryla ilk dnem slam cemaatininki arasnda mhim farklar olduu iddiasyla Mslmanlarn inan ve pratiklerine eletirel bir slupla yaklamtr. Kadirinin Muhammed b. Abdilvehhbla ilgili iddiasnn merkezini, onun yaad dneme sahih slamn nasl adapte edileceine dair tavsiyelerde bulunduu oluturur (eker, 2007, s. 30). Ahmed Cevdet Paa ve Hseyin Kzm Kadrinin Vehhblii farkl zaviyelerden deerlendirdikleri aikrdr: Ahmed Cevdet Paa Osmanl ariv belgeleriyle uyumlu bir biimde Vehhblii, Hricliin tekrar canlanmas ve siyasi bir mesele olarak deerlendirmitir (1309, c. 6, s. 124). Hseyin Kzm Kadri Vehhblii salt din bir olay olarak deerlendirmesine ramen, onun siyasi ieriine olduka ksa deinmitir. Ona gre bu hareketin, bir mezhep hline gelerek yaylmasnda siyasetin rol nemliydi (eker, 2007, ss. 160-161). Cevdet Paaya gre de Vehhblik, Ehl-i Snnet ve Cemaate muhalif bir mezheptir (Ahmed Cevdet Paa, 1309, c. 7, s. 182, 190). Hseyin Kzma gre ise, Vehhblik, akid-i Hanbelyyenin az ok tevsu temlinden ve bu nokta-i nazardan mezhib-i Ehl-i Snnet ve Cematten baka bir ey deildir (eker, 2007, s. 162).

Esasnda Vehhbliin siyasi bir reform endiesi tamadn belirtmek yerinde olacaktr, zira bizatihi Vehhbliin kurucusu Muhammed b. Abdilvehhbn retisinde siyasi bir reform kaygs yoktur. Sud ailesinin Vehhblii kabulnden (1744/1745) sonraki siyasi ykselileri ve buna paralel olarak genileyen yeni siyasi organizasyonlarn reforme edilmi bir politik yap olarak grmek hatal bir deerlendirme olacaktr. nk Sud kabilesinden Sud hanedanna gei serveni, bize bu srecin hem geleneksel kabile organizasyonun tabiatna uygunluunu gstermekte hem de slamn ilk dneminde Arap Yarmadasnda 7. yzylda Peygamberin nderliinde ortaya kan kabile konfederasyonunu artrmaktadr. Dolaysyla modern aratrmalarda ska kullanlan ama Vehhblikle ilgili Osmanl kaynaklarnda

(1326, c. 2, s. 600). Ayrca ehbenderzdenin Vehhblie dair yorumlar hakknda ayrntll bilgi iin bk. eker, 2007, ss. 146-147.

32 Hseyin Kzm Kadrinin Abdlvehhb ve Vehhbler isimli eseri Trk Petrol Vakf Ktphanesi yazmalar koleksiyonunda bulunmaktadr. Eserin kendisine ulamak mmkn olmadndan Fatih M. ekerin Hseyin Kzm Kadriye Gre Vehhblik balkl yksek lisans tezi ve Osmanllar ve Vehhblik Hseyin Kzm Kadrinin Vehhblik Risalesi balkl eserinden faydalanlmtr. Bk. eker, 2003; 2007.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 98

hibir zaman zikredilmeyen reform fikri, Sudlerin politik nfuz alanlarna giren Arap kabilelerine selef-i slihin yoluna dn olarak izah ettikleri, yzyllardr Snni reti iinde biimlendirilmi bir altn a ve altn aa dn imgesini ihra etmekten baka bir ey deildi.

Sonu Vehhb-Sud hareketi, Osmanl ariv belgeleri ve Osmanl vakyinvislerinin eserlerinde olduka snrl bir anlatma sahiptir. Zira bu meseleyi anlamaya ynelik kapsaml bir alma bulunmamaktadr, Vehhblik slam tarihinin ilk yllarndan itibaren ortaya km olumsuz rneklerle benzerlikler kurularak izah edilmeye allmtr. Osmanl Devletinde, Muhammed b. Abdilvehhbn retileri onaylanmam, kendisi bir kyamn ba kabul edilerek, fikirleri de bir eit Hriclik olarak deerlendirilmitir. Onun yaratlmlara ibadet olarak grd sayg ve ballk, kabir ziyareti, tasavvuf izgisinde uygulamalar, dinin esas hkmlerine akl asndan yaklamda bulunup onlarn sistemli bir hle getirilmesi gibi konulara getirdii eletiriler, sapknlk olarak deerlendirilmiti. Ayrca, Osmanl Devletinin resm yazmalarnda geen Vehhb-Sudlere dair meseleler ve kullanlan slubun kroniklerde de devam ettirildii grlmektedir. Osmanl bak asnda Vehhblik meselesinden bahseden zzi, anizade ya da Cevdet Tarihlerinden, Hseyin Kzm Kadri ve Eyp Sabri Paaya kadar ortak baz ifadeler dikkati ekmektedir. Bu genel ifadeler, Muhammed b. Abdilvehhb yeni bir mezhebin kurucusu olarak anlatmakta, slamiyeti eski saf varlna irca iin mcadele eden bir kii olarak gstermektedir. Buna gre Neciddeki bevlerin hemen hepsi cahil, slamiyete dair bilgileri azd. Sudlerle ilikisi ise, Muhammed b. Sudun Muhammed b. Abdilvehhb kabul ve onunla akrabalk ba kurmasyla balamtr. Bu ba, inan ve siyasetin ittifak olarak deerlendirilebilir. Kaynaka

Ahmet Cevdet Paa. (1309). Tarih-i Cevdet, Cilt 6-7. Tertib-i Cedid, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.

Ahmed Vsf Efendi. Mehsinl-sr ve Hakaikul-ahbr. TY 5981, 6012. Ayntbi Asm Efendi. (1293). Tarih-i sm. 1, stanbul. Bedir, M., elebi, ., Koca, F., ve dierleri. (2010). Snnet. TDVA, 38, 150-159.

stanbul. Brawmann, M. M. (1972). The Spiritual Background of Early Islam: Studies in Ancient

Arab Concepts. Leiden. Brown, D. (2002). slam Dncesinde Snneti Yeniden Dnmek. (S. Kzlkaya, S.

zer, ev.). Ankara: Ankara Okulu Yaynlar. Cb mer Efendi. (2003). Cb Trihi. 1, M. A. Beyhan (Haz.). Ankara: TTK.

Osmanl Syleminde Birinci Vehhb-Sud Hareketi (1744/45-1819) 99

Cook, M. (1992). On the Origins of Wahhabism. Journal of Royal Asiatic Society,191-202.

Cook, M. ve z, M. (2005). Muhammed b. Abdlvehhb. TDVA, 30, 491-495. stanbul.

Crone, P. (2004). Gods Rule: Government and Islam. New York: Columbia University Press.

aatay, N. (1986). Vehhblik. MEBA,13, 262-269. stanbul. De Corancez, A. O. (1995). The Founders of Saudi Arabia The History of the Wahabis

from Their Origin Until the End of 1809 (E. Tabet, ev.). London: Garnet Publishing.

Ebu Zehra, M. (1970). slamda Siyasi ve tikadi Mezhepler Tarihi (E. R. Flal, O. Eskiciolu, ev.). stanbul.

Ecer, A. V. (2001). Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri. Ankara: ASAM. Eyp Sabri Paa. (1306). Mirtl-Haremeyn. 3, Konstantiniyye. Eyp Sabri Paa. (1992). Tarih-i Vehhbiyan (S. elik, ev.). stanbul: Bedir Yaynevi. Flal, E. R. (1975). Haricliin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler. lahiyat Fakltesi

Dergisi, 20, 219-247. Gibb, H.A.R. (1972). Modern Trends in Islam. New York: Octagon Books. Hamidullah, M. (1979). Snnet. MEBA, 11, 242-245. zz, S. (1199/1784). Tarih-i zzi. stanbul: Mteferrika Matbaas. Karal, E. Z. (1988). Osmanl Tarihi Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856).

5, Ankara: TTK. Kazvin, A. H. (ty.). Haremeyn Haramileri (K. elik, ev.). stanbul: Evrensel

Yaynclk. Kesb, M. (2002). bretnm-y Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin). A. reten (Haz.).

Ankara: TTK. Kurun, Z. (1998). Necid ve Ahsada Osmanl Hkimiyeti Vehhb Hareketi ve Suud

Devletinin Ortaya k. Ankara: TTK. Lewis, B. (2003). slamn Krizi (A. Ylmaz, ev.). stanbul: Literatr Yaynlar. Mannheim, K. (1936). Ideology and Utopia. London. Mardin, . (2004). Din ve deoloji. Ankara: letiim Yaynlar. Mutal, S. (1995). Arapa-Trke Szlk. stanbul: Daarck Yaynlar. Nieuwenhuis, T. (1982). Politics and Society in Early Modern Iraq, Mamluk Pashas,

Tribal Shayks and Local Rule Between 1802-1831. Boston: Martinus Nijhoff Publishers.

Ocak, A. Y. (1981-1982). Trk Heterodoksi Tarihinde Zndk, Hric, Rafiz, Mlhid ve ehl-i Bidat Deyimlerine Dair Baz Dnceler. Tarih Enstits Dergisi, 12, 507-520.

Ocak, A. Y. (1998). Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar). stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi 100

Ochsenwald, W. (1998). Economy and State in Ottoman-Arab History. stanbul: The Iss Press.

zcan, A. (1995). Eyp Sabri Paa. TDVA, 12, 8-9. Rasheed (al), M. (2007). Contesting the Saudi State. Cambridge: Cambridge University

Press. n-Zde Mehmed Atullah Efendi. (2008). n-zde Tarihi (Osmanl Tarihi 1223-

1237/1808-1821). Z. Ylmazer (Haz.), 1, stanbul: amlca Basm Yayn. ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi. (1326). Tarih-i slam. 2, Konstantiniyye. eker, F. M. (2003). Hseyin Kazm Kadriye Gre Vehhblik. Yksek Lisans Tezi,

Marmara niversitesi, stanbul. eker, F. M. (2007). Osmanllar ve Vehhblik Hseyin Kzm Kadrinin

VehhbilikRislesi. stanbul: Dergh Yaynlar. erefeddn, M. (1930). slmda ilk Fikr Hareketler ve Din Mezhepler. Darlfnun

lhiyat Fakltesi Mecmuas, 14, 1-27. Uthaymin (al), A. S. (2009). Muhammad ibn Abd al-Wahhab The Man and His Works.

London: I.B. Tauris. Uzunarl, . H. (1972). Mekke-yi Mkerreme Emirleri. Ankara: TTK. Uzunarl, . H. (2007). Osmanl Tarihi. 4/1, Ankara: TTK. Vaglieri, L. V. (1974). Ali-Muaviye Mcadelesi ve Haric Ayrlmasnn bad

Kaynaklarn Inda ncelenmesi (E. R. Flal, ev.). Ankara: niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar.

Vida, G. L. D. (1950). Haricler. MEBA. 5, 232-236. Ankara. Voll, J. O. (1991). slam Sreklilik ve Deiim. 1, stanbul: Yneli Yaynlar. Wellhausen, J. (1996). slamiyetin lk Devrinde Din-Siyasi Muhalefet Partileri (F.

Iltan, ev.). Ankara: TTK. Wellsted, J. R. (1838). Travels in Arabia. 1, London: John Murray. Yinan, M. H. (1999). Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik. Tanzimat 2

iinde (ss. 573-595), stanbul: MEB Yaynlar. Yrkn, Y. Z. (1953) .Vehhblik. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 1,

51-67.