UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE … · keqja. Dhe kjo disiplinë, e cila...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

DEPARTAMENTI I FILOZOFISË

TIRANE 2014

TEMË DOKTORATURE

Etika e Komunikimit në Administratën Publike,

(rasti RSH)

Loloçi Rita Etika komunikimit në administratën publike, rasti RSH

2

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time personale deklaroj se ky punim doktorature është shkruar prej meje, nuk është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër, përveç rasteve të cituara dhe referuara.

E drejtë e autorit©2013. Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit.


3

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

DEPARTAMENTI I FILOZOFISË PROGRAMI I DOKTORATËS

Etika e Komunikimit në Administratën Publike,

(rasti RSH) Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

nga Msc. Rita Loloçi

Udhëhequr nga:

Prof. Dr. Gjergj Sinani

Juria e mbrojtjes:

1. Prof. Dr. Edmond Dragoti Kryetar jurie

2. Prof. Dr. Reshat Qahili Anëtar

3. Prof. Dr. Roland Gjini Anëtar

4. Prof. As.Dr Zamira Çavo Oponente

5. Prof. Dr. Aleksander Kocani Oponent

TIRANË, 2014


4

Një falenderim të veçantë i kushtoj gjithë stafit akademik të Fakultetit të Shkencave Sociale, veçanërisht Prof. Dr. Gjergj Sinani, për mundësinë që më dhanë të arrij të plotësoj graduimin tim, në sajë të korrektesës dhe përkushtimit të tij, si dhe falë ndihmesës dhe bashkëpunimit të lartë shkencor e profesional. Faleminderit që u bëtë pjesë e formimit dhe mbështetjes sime dhe që më krijuat mundësinë që të jap edhe unë një ndihmesë modeste duke u diplomuar në programin e studimit të doktoraturës. Ndërkaq e shoh me vend të falenderoj edhe pedagogët e Shkencave Sociale, që gjithashtu më sugjeruan rekomandime të vlefshme për punimin doktoral. Një falenderim shkon edhe për familjen time, (bashkëshortin, djalin dhe vajzën), që u bë pjesë e përpjekjeve të mia në përgatitjen dhe kurorëzimin e kësaj teme doktorature. Rita Loloçi

FALENDERIME


5

Lista e shkurtimeve

AP Administrata Publike AI Amnesty International BE Bashkimi Europian BB Banka Botërore DAP Departamenti i Administratës Publike FSHHSH Fondacioni “Shoqëria e Hapur për Shqipërinë” GjLE Gjykata e Lartë Europiane ILDKP Inspektorati i Lartë i Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive ITAP Instituti i Trajnimit të Administratës Publike KM Këshilli i Ministrave KDTh Katalogu i të Drejtave Themelore KLD Këshilli i Lartë i Drejtësisë KSHC Komisioni i Shërbimit Civil LSHC Ligji i Shërbimit Civil MEA Manuali i Etikës së Administrimit MRP Menazhimi i Ri Publik PKZMSA Plani Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim -

Asociimit NC Nëpunësi Civil PKI Për Konfliktin e Interesit ShRAP Shkolla Rajonale e Administratës Publike SHC Shërbimi Civil SAP Strategjia e Administratës Publike SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës ShAP Shoqatat e Administratës Publike ShShAP Shkolla Shqiptare e Administratës Publike TIA Transparency International Albania TND Trupa e nëpunësve civilë të nivelit të lartë drejtues UKM Udhëzim i Këshillit të Ministrave VKM Vendim i Këshillit të Ministrave


6

PASQYRA E LËNDËS

Parathënie 8

Metodologjia 12

I. ETIKA NË ADMINISTRATËN PUBLIKE SHQIPTARE 20

I.1. Sa e domosdoshme dhe e rëndësishme është etika e komunikimit në administratë 22

I.2. Administrata publike para viteve nëntëdhjetë 27

I.3. Transformimi administrativ në sistemin e sipërmarrjes së lirë 30

I.4. Modelet europiane të qeverisjes përballë administratës shqiptare;

roli i agjencive të krijuara pranë administratës publike 38

II. VLERAT THEMELORE TË RAPORTEVE SHTET-SHOQËRI-INDIVID 43

II.1. Mendimi filozofik mbi etikën në periudha të ndryshme historike 44

II.2. Drejtësia dhe dobishmëria, parime të rëndësishme në sektorin publik 47

II.3. Ndërthurja e parimeve etike me të drejtën 54

II.4. Rithemelimi i bashkëjetesës sociale 57

III. MORALI DHE NATYRA E NDËRGJEGJES MORALE 62

III.1. Harmonizimi i interesit publik me atë privat 64

III.2. Epistemologjia e moralit, funksioni dhe konceptimi i tij 67

III.3. Përgjegjësia për edukimin qytetar 68

III.4. Formësimi i ndërgjegjes morale 73

IV. DIMENSIONE TË REJA TË ETIKËS NË SHTETIN E SË DREJTËS 86

IV.1. Përgjegjësia etike në rrafshin politik 87


7

IV.2. Papërcaktueshmëria e etikës në shërbimin publik 89

IV.3. Standarde për praktikë të përshtatshme të një drejtuesi 93

IV.4. Etika e virtytit në administrimin publik në botë

dhe në shoqërinë shqiptare 97

V. NËPUNËSI BASHKËKOHOR 99

V.1. Detyrat dhe vështirësitë në veprimtarinë e nëpunësit 104

V.2. Etika e bindjeve dhe e përgjegjësisë 107

V.3. Shteti dhe ligji si institucioni më i lartë 111

V.4. Nëpunësi shqiptar në administratën publike 116

VI. SHKOLLIMI, KUALIFIKIMI DHE

PROFESIONALIZMI NË ADMINISTRATËN PUBLIKE 120

VI.1. Kërkesat etike të shërbimit publik 124

VI.2. Kultura morale e nëpunësve publikë 127

VI.3. Keqkuptimi me interesin publik 129

VI.4. Përballja me aktet korruptive 131

VII. VLERAT E SJELLJES NË ADMINISTRATËN SHQIPTARE 139

VII.1. Kodi i sjelljes, parimet dhe vlerat e tij 139

VII.2. Respektimi i kuadrit kushtetues 145

VII.3. Konflikti i interesit dhe kuadri ligjor e zbatues në Shqipëri 146

VII.4. Tipare të Administratës Publike në Europë dhe Ballkan 156

VIII. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME 160

IX. BIBLIOGRAFI 164

X. SHTOJCA 172


8

Parathënie

Punimi doktoral “Etika e Komunikimit në Administratën Publike, rasti RSH” është një përpjekje për të analizuar dhe trajtuar një fushë të re në studimet shqiptare. Nga një vëzhgim i shpejtë, vërehet lehtë se aspekte të veçanta të komponentëve përbërës të administratës publike, kanë filluar të ceken në studimet shqiptare, por ende mungon një trajtim gjithpërfshirës dhe i fokusuar drejtpërdrejtë në etikën e komunikimit të kësaj strukture shumë të rëndësishme shtetërore. Megjithëse janë trajtuar në artikuj të botuar në media apo janë kryer disa prezantime në konferenca shkencore, ato ende nuk përbëjnë një studim të thelluar e të plotë.

Studimi i etikës në administratën publike bëhet mjaft i rëndësishëm për shumë arsye, por ndër më themelorët është pasi sektori publik përfaqëson shtetin dhe mënyrën e qeverisjes për një vend të caktuar. Misioni i administratës publike, në kuptimin e gjerë të fjalës, është që t’i shërbejë qytetarëve duke përmbushur kërkesat e tyre. Nga ana tjetër për të përmbushur këtë mision ajo duhet të përgatisë një kontigjent punonjësish që pranojnë dhe janë të aftë për ta ofruar këtë shërbim në mënyrë cilësore.

Duke marrë në konsideratë misionin e administratës publike dhe mënyrën se si do të përmbushet ky mision nga ana e saj, vetvetiu kuptohet se duhet të gjenden ato instrumenta që ndihmojnë në gjetjen e mjeteve të duhura në përmbushjen e qëllimeve të saj. Dihet që institucionet publike e ushtrojnë veprimtarinë e tyre në përputhje me ligjet përkatëse dhe jo vetëm kaq. Por praktikat e hartimit të ligjeve në administratën publike si dhe praktikat e respektimit të tyre nga nëpunësit kanë krijuar një sërë problemesh, që janë bërë objekt i studimeve të shumta nga autorë të ndryshëm.

Trajtimi i performancës së sektorit publik si dhe matja apo gjetja e indikatorëve të përshtatshëm është një çështje shumë e mprehtë e debateve të kërkuesve akademikë në ditët e sotme.

Shumica e studiuesve që kanë analizuar veprimtarinë e sektorit publik i janë referuar një disipline e cila orientohet sipas disa rregullave që diferencojnë të drejtën nga e gabuara, të mirën nga e keqja. Dhe kjo disiplinë, e cila pretendon që do të zgjidhë një sërë problematikash që vërehen në veprimtarinë e institucioneve publike, nga këndvështrimi i së drejtës dhe të së mirës, është etika.

Për të folur për etikën e komunikimit dhe për të kuptuar lidhjen që ka me administratën publike duhet të sqarohet fakti që ajo nuk është një nocion abstrakt, por është nje institucion dhe veprimtari e rëndësishme e shtetit. Nëse do të hidhet një vështrim që nga antikiteti e deri në ditët e stome do të vërehet se ka një koherencë në perceptimin që shteti përbëhet nga qytetarët dhe se janë vetë ata pjesë e administrimit publik.

Administrata publike cilësohet ndryshe si institucion që vepron nëpërmjet burokracive shtetërore: strukturat e saj organizative funksionojnë dhe marrin vendime bazuar në


9

legjislacionin përkatës, si dhe në rregullat e brendshme sipas të cilave kryhen shërbimet publike1.

“Administrata është pjesa më sipërore dhe e dukshme e qeverisë, është qeveria në veprim, si pasojë veprimtaria e qeverisë do të thotë veprimtari e administratës publike dhe e nëpunësve publikë, ka thënë ish presidenti amerikan Woodrou Wilson 2”.

Platoni ka nënvizuar se “shteti është i përbërë nga individët dhe është e nevojshme që virtytet të arrihen nga çdo person, që nga zejtari që duhet të ketë virtytin e urtësisë e deri te drejtuesit që kanë përgjegjësinë që t’i afrohen njohjes të së mirës”3. Natyrisht shteti ideal i tij ishte aristokracia ku mbizotëronte arsyeja racionale.

Aristoteli në veprën e tij “Politika” e shpjegon shtetin si një përbërje, ku pjesë e rëndësishme e saj janë qytetarët dhe ku detyra e institucioneve të shtetit është sigurimi i një jete të mirë nëpërmjet funksionimit të një sistemi drejtësie sa më të drejtë. Aristoteli i referohet një shteti ideal me një rend moral natyror, duke theksuar se “shteti është një krijim i natyrës dhe se njeriu është për nga natyra një kafshë politike”4.

Kurse John Dewey, duke folur për nocionin e shtetit dhe për interesin e publikut, e cilëson shtetin si “publik që organizohet dhe bëhet efektiv nga instrumentat e përfaqësimit, të cilat si ruajtës të rendit, si ligjvënës, si qeveritarë apo gjyqtarë, kujdesen për interesat e tij të veçanta me metoda që synojnë të rregullojnë veprimet e bashkëlidhura të individëve dhe grupeve”5.

Sigurisht nuk është shteti, por individët ata që punojnë në korridoret e pushtetit, thekson Harold Laski në librin e tij ‘Gramatika e politikës’, vendimet e të cilëve janë ligjërisht të detyrueshëm për komunitetin. Është puna e tyre të mësojnë nevojat e shoqërisë dhe t’i përkthejnë këto në ‘terma të statuteve efektive’. Pushteti i shtetit i përfaqësuar nga këta njerëz buron nga fakti se ata marrin përsipër të zgjidhin detyrat e dhëna nga shoqëria6.

Pra këta autorë dhe shumë të tjerë, për të shpjeguar funksionimin e institucioneve, një vend të veçantë i kushtojnë rolit të qytetarëve në këto organizime. Meqenëse administrata janë qytetarët dhe gjithë veprimtarinë e tyre e ushtrojnë për t’i shërbyer publikut, atëhere lind pyetja si mundet që këta administratorë publikë t’i shërbejnë publikut? Çfarë roli

1 Mclahn, I. (2008), Fjalori Politik i Oksfordit, Botimet IDK, Tiranë, f. 2. 2 Woodrow, Wilson. (July 1887), “The Study of Administration”, Political Science Quarterly , published http://www.heritage.org/initiatives/first-principles/primary-sources/woodrow-wilson-on-administration. 3 Stumpf, S. (2003), “Filozofia Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë, f.71. 4 Aristoteli, (2003), “Politika, Tiranë: Botimet Plejad, f. 63. Aristotle nga Jowett, B. (1885), “The Politics of Aristotle”, Oxford, Clarendon Press 5 Dewey, J. (2000), “ Publiku dhe problemet e tij”, Botimet Dita, Tiranë, f.51. 6 Laski, H. (1925), “The Grammar of Politics”, London, George Allen & Unwin.,ph. 26, si dhe Chapman, R. (2002), “Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, Tiranë , f. 75


10

luan etika e komunikimit në ushtrimin e funksioneve të tyre? Kësaj pyetje dhe shumë të tjera i jepet përgjigje në këtë punim.

Historia e shtetit shqiptar megjithëse i ka kaluar të njëqind vjetët, administrata e sotme publike ka shumë pak për të marrë nga qeverisjet e mëparshme, përfshi periudhën e Ismail Qemalit, atë të gjashtë mujorit të Princ Vidit, të regjimit gjysmë repubikë dhe gjysmë monarki të Ahmet Zogut dhe atij të sistemit komunist. Megjithatë formulime për etikën në administratë gjejmë edhe në periudhën e qeverisjes së Zogut. Kështu, në një qarkore që selia e Kryeministrisë u dërgonte dikastereve, Drejtorive të Përgjithshme dhe bashkive mbi sjelljen e nëpunësve, ndër të tjera thuhej: “ma së pari duhet vazhdimi rregullisht i nëpunësave në detyrë, punimi i tyre me zell e me energji të plotë e thjeshtë Kombëtar, ashtu dhe sjellja e atyne me ç’do njeri, si në zyrë q’i bie rasti për çdo nji punë zyrtare, si edhe jashtë, të jetë e urtë, e njerëzishme e plot me nderë...”. Në periudhën e shtetit të diktaturës së proletariatit, etika e aplikuar ishte ajo e ideologjisë komuniste, nuk kishte rregulla të shkruara apo Kod Etike, por njerëzit ndiqnin atë që bënin paraardhësit e tyre në punë dhe vepronin duke zbatuar një autocensurë të fuqishme.

Përpjekje më serioze për ndërtimin e administratës publike u bënë pas viteve nëntëdhjetë kur nisën edhe proceset e mëdha të përmbysjes së regjimit diktatorial dhe të ndërtimit të shtetit të së drejtës. Fillimisht me dispozita kalimtare kushtetuese, pastaj me miratimin e Kushtetutës dhe me ligjin e posaçëm të funksionimit të saj.

Ndërkaq aspirata e shoqërisë shqiptare për t’u integruar me zhvillimet europiane dhe më gjerë, diktuan nevojën si për përshtatjen e legjislacionit shqiptar me atë të huaj ashtu edhe për kryerjen e një sërë trajnimesh dhe specializimesh të punonjësve të të gjitha niveleve. Projektet e veçanta europiane, ndihmesa e posaçme që dhanë disa vende donatore dhe fondacione ndërkombëtare, patën efektet e tyre pozitive në administratën publike e megjithatë ajo ende mund të konsiderohet e brishtë dhe larg standardeve bashkëkohore.

Punimi doktoral ka një qasje filozofike në administratën publike shqiptare ku theksi i veçantë i është kushtuar etikës, moralit, virtyteve dhe ndërgjegjes të punonjësve, tipare këto që zënë vend në modelet e përparuara europiane dhe botërore. Nga ana tjetër tema analizon gjendjen aktuale të punonjësve në të gjitha shkallët e drejtimit, administratën qendrore e vendore dhe institucionet kushtetuese. Megjithëse nuk ka qenë fokusi i drejtpërdrejtë i kësaj teme, por që kanë lidhje me të, janë sjellë edhe të gjitha ligjet, aktet nënligjore, urdhërat dhe udhëzimet që rregullojnë marrëdhëniet e punës të administratës publike. Në mënyrë të përmbledhur tema doktorale është organizuar në shtatë kapituj si më poshtë:

- Etika në administratën publike shqiptare;

- Vlerat themelore të raporteve shtet-shoqëri-individ;

- Morali dhe natyra e ndërgjegjes morale;


11

- Dimensione të reja të etikës në shtetin e së drejtës;

- Nëpunësi bashkëkohor;

- Shkollimi, kualifikimi dhe profesionalizmi në administratën publike;

- Vlerat e sjelljes në administratën shqiptare.

Në kapitullin e parë trajtohen më gjerësisht temat: “Sa e domosdoshme dhe e rëndësishme është etika e komunikimit në administratë”, “Administrata publike para viteve nëntëdhjetë”, “Transformimi administrativ në sistemin e sipërmarrjes së lirë” dhe “Modelet europiane të qeverisjes përballë administratës shqiptare; roli i agjencive të krijuara pranë administratës publike”.

Në kapitullin e dytë i kushtohet vëmendje çështjeve si “Mendimi filozofik mbi etikën në periudha të ndryshme historike”, “Drejtësia dhe dobishmëria, parime të rëndësishme në sektorin publik”, “Ndërthurja e parimeve etike me të drejtën” dhe “Rithemelimi i bashkëjetesës sociale”.

Kapitulli i tretë është fokusuar në problematika të tilla si “Harmonizimi i interesit publik me atë privat”, “Problemi moral, funksionimi dhe konceptimi i tij”, “Përgjegjësia për edukimin qytetar” dhe “Formësimi i ndërgjegjes morale”.

Kapitulli i katërt ka shtjelluar tema si “Përgjegjësia etike në rrafshin politik”, “Papërcaktueshmëria e etikës në shërbimin publik”, “Standarde për praktikë të përshtatshme etike të një drejtuesi” dhe “Etika e virtytit në administrimin publik në botë dhe në shoqërinë shqiptare”.

Kapitulli vijues që i dedikohet nëpunësit bashkëkohor është ndalur në mënyrë të posaçme në çështje të tilla si “Detyrat dhe vështirësitë në veprimtarinë e nëpunësit”, “Etika e bindjeve dhe e përgjegjësisë”, “Shteti dhe ligji si institucioni më i lartë” dhe “Nëpunësi shqiptar në administratën publike”.

Në kapitullin e gjashtë paraqiten në mënyrë sintetike temat: “Kërkesat etike të shërbimit publik”, “Kultura morale e nëpunësve publikë”, “Keqkuptimi i nëpunësit me interesin publik” dhe “Përballja me aktet korruptive”.

Kapitulli i shtatë ndalet në problematika si “Kodi i sjelljes, parimet dhe vlerat e tij”, “Bindja ndaj kuadrit kushtetues”, “Konflikti i interesit dhe kuadri ligjor e zbatues në Shqipëri” si dhe “Tipare të Administratës Publike në Europë dhe Ballkan”. Përveç literaturës mjaft të gjerë dhe të larmishme, punimin doktoral e kanë ndihmuar edhe një sërë veprimtarish dhe botimesh që janë realizuar nga institucionet ndërkombëtare të vendosura në Shqipëri, të cilët kanë dhë ndihmesë të drejtpërdrejtë, kanë monitoruar legjislacionin shqiptar dhe veprimtarinë praktike të administratës publike. Është me interes të përmendet se dinamikat që ka pasur administrata publike në dhjetëvjeçarin e fundit, kanë gjetur pasqyrim në këtë punim.


12

Metodologjia

Në këtë punim është bërë përpjekje për një qasje normative nëpërmjet analizës krahasuese duke e sjellë atë në dy perspektiva: tradicionale dhe në atë shpjeguese duke marrë parasysh se faktorët që ndikojnë në ndërtimin dhe funksionimin e administratës publike në Shqipëri janë më të shumtë nga ç’mund të paraqiten në këtë punim. Tema doktorale është ndërtuar mbi analizën shpjeguese të dukurive dhe situatave nëpërmjet të cilave identifikohen qasjet ligjore, etike, morale të funksionimit të administratës publike. Parashtrimi i arsyeve, analizave e argumenteve, interpretimi i parimeve etike në administratën publike zënë gjithashtu vend të rëndësishëm. Po kështu është përdorur shpjegimi përgjithësues, kur ka qënë i mundur, duke pasur parasysh vlerësimin e ndikimit të faktorit kontekstual dhe atij të mjedisit.

Qasja historike e problemit të etikës në shoqëri jep ndihmesë për të kuptuar rendin kronologjik të situatave dhe sjelljeve etike në hapësirë dhe në kohë. Meqenëse ky studim bazohet në studimin e thelluar në literaturë, pra më së shumti është një shtjellim teorik, ai përdor dhe analizon një sërë tezash, rrymash dhe teorish në fushën e etikës së aplikuar.

a. Paradigma kërkimore

Meqenëse objekt i këtij studimi janë problemet etike në administratën publike, atëhere metodologjia e përdorur ndikohet nga kultura jonë kombëtare, nga diversiteti i perceptimit të saj, nga shkalla e zhvillimit ekonomik shoqëror si dhe nga niveli i emancipimit të shoqërisë. Bazuar në dyshimet akademike që krijojnë studimet në fushën e etikës për shkak të karakterit të saj “jo shkencor” ka qënë mjaft e vështirë për të gjetur metodën e duhur për të argumentuar vlerat e përdorimit të etikës në administratë.

Termi ‘paradigmë’ 7 shpesh pëdoret kur trajtojmë atë çka referohet si “ndryshimi i paradigmës”, që është një ndryshim në konceptin ose modelin dominues dhe për këtë arsye është veçanërisht i pranueshëm në literaturën mbi reformën dhe menaxhimin e ndryshimit. Misioni i paradigmës është që të udhëheqë kërkimet shkencore si veprimtari enigmëzgjidhëse, përmes të cilave përplotësohet, saktësohet e përshtatet paradigma duke

7 Paradigma, percaktimi nga Oxford English Dictionary Online; (http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/paradigm). Kuhn, T. S. ”, (1962), “The Structure of Scientific Revolutions”, 3rd edition. Chicago: University of Chicago Press, (1996), Thelbi i epistemologjisë së Kuhn lidhet me nocioni e paradigmës, nëpërmjet të cilës shpjegon gjithë kërkimin shkencor. Prej veprës së tij të cituar më sipër lindi një debat që u bë pjesë e një Kolokiumi Ndërkombëtar në vitin 1965 me Karl Popper dhe Lakatos, ku evidentohet konstatimi i Popper në librin “Shoqëria e hapur dhe armiqtë e saj”. Gjithçka duhet pranuar si e përkohshme, pa harruar kurrë që në rastin më të mirë ne zotërojmë veçse të vërteta të pjesshme dhe që gabimi apo pavërtetësia e gjykimit është e paevitushme.


13

u gërshetuar me realitetin ose sikurse e thotë Kuhn, “për ta futur botën në kallëpet e paradigmës”.8

Modelet kryesore të përfshira në studim janë modeli i etikës dhe raporti i saj me shtetin në antikitet të prezantuara këto nga Platoni dhe Aristoteli, stoikët dhe epikurianët. Periudha e modernitetit ka marrë për bazë një sërë autorësh, të cilët kanë analizuar raportet që egzistojnë midis individit dhe shtetit në këndvështrimin e etikës dhe moralit, të përfaqësuar nga Bekoni, Hobbsi, etj. Modeli amerikan i administratës publike zë një vend të konsiderueshëm në punim, pasi SHBA-ja ishte ndër vendet e para që bëri pjesë të debatit të saj akademik dhe shkencor problemet e etikës në administratën publike, të përfaqësuara nga studiues të ndryshëm si Max Weber, John Dewey, etj. Modelet e një qeverisjeje të mirë janë trajtuar në punim nëpërmjet pasqyrimit të nismave dhe projekteve të Bashkimit Europian për vendet e Europës Juglindore, siç janë projekti “SIGMA”9 apo iniciativa të tjera të donatorëve dhe monitoruesve ndërkombëtarë.

b. Ballafaqimi mes modeleve dhe praktikave më të mira

Krahasimi i modeleve më të mira dhe shkëmbimi i praktikave më efikase10 në punën e nëpunësve publikë të vendeve të ndryshme është një bazë e mirë për realizimin e reformës në fushën e politikëbërjes. Profesionistët shpesh i referohen ‘modeleve’ 11 , ndërkohë që shkencëtarët socialë të familjarizuar me kategoritë e Max Weberit i referohen ‘llojeve ideale’.12

Në punimin doktoral është bërë kujdes që analiza krahasuese të ndihmojë në paraqitjen e drejtë të problematikave në administratën publike, duke garantuar njëtrajtësi në përmirësimin e institucioneve dhe të agjencive të zbatimit të ligjit. Njëtrajtësia nënkupton që rregullat aktuale që qeverisin veprimtaritë e sektorit publik dhe stimujt e sjelljes janë reciprokisht mbështetës në kërkim të një funksionimi efikas dhe të përgjegjshëm. Me fjalë të tjera e rëndësishme nuk është një transplant i plotë i një institucioni, por mënyra se si çdo dispozitë institucionale zë vend brenda një sistemi të caktuar ligjor kombëtar, si edhe rregullat etike dhe morale që do të përfshihen në këtë proces.

8 Abazi, H. Temë doktorature (2012), “Shqyrtime të racionalizmit në epistomologji”. 9 SIGMA, programi për “Mbështetje për Përmirësimin në Qeverisje dhe Menaxhim” (Support for Improvement in Governance and Management). Ky program është një iniciativë e përbashkët e Organizatës për Bashkëpunimin Ekonomik dhe Zhvillimin (OECD) dhe Bashkimit Europian (BE), që financohet nga BE. (SIGMA Papers, No.1, “Top Management Service in Central Government: Introducing a System for the Higher Civil Service in Central and Eastern European Countries”, OECD, Paris, 1995). 10 Po aty. 11 Kocani, A. (1997), “Hyrje në Epistemologji”, Botimet SHBLU, Tiranë, f. 9. 7Weber, M. (1968), “Economy and Society; an Outline of Interpretive Sociology”, New York: Bedminster Press, ph. 544-545.


14

Metoda e analizës krahasuese ka të bëjë me peshimin e elementëve krahasuese, veçoritë e përbashkëta ose diferencat që kanë dy ose më tepër dukuri, ngjarje, objekte, etj. Kjo metodë është e përhapur shumë në studimin e dukurive etike në administratën publike. Duke u thelluar në domethënien e kësaj metode, mund të themi se janë parë dhe krahasuar dukuri, procese të njëjta ose tepër të ngjashme, për t’i identifikuar ngjashmëritë dhe diferencat midis tyre.

c. Aspekte ontologjike

Pretendimet se etika nuk përbën disiplinë shkencore mund të ‘tejkalohej’ nëpërmjet përdorimit të arsyetimeve logjike, interpretimit të fakteve reale dhe ballafaqimit të tyre me ato standartet morale të pranuara nga shoqëria. Ontologjia13 e studimit është përdorur për të shpjeguar nëpërmjet koncepteve dhe termave organizimin e realitetit, të natyrës, të dukurive dhe situatave të ndryshme të administratën publike.

Aristoteli e ka përcaktuar ontologjinë si shkenca e qënies dhe e ka shtrirë atë në gjithë sistemin e tij të filozofisë. Ai paraqiti dhjetë kategori bazike për klasifikimin e gjërave: substancën, kualitetin, kuantitetin, relacionin, veprimtarinë, pasivitetin, posedimin, ndodhjen hapësinore dhe të përkohshmen.

Pra bazuar në ontologjinë e këtij kërkimi, realiteti etik në administratën publike është prezantuar përmes fjalëve, koncepteve dhe simboleve14. Në këtë studim termi ‘ontologji’ është përdorur në konteksin filozofik.

Po ashtu janë përdorur gjerësisht konceptet e etikës dhe të shërbimit publik, parimet etike si integriteti, ndershmëria, fryma e ligjit, statusi i nëpunësit civil, menaxhimi i burimeve njerëzore, morali, përgjegjësia qytetare, virtyti, ndërgjegje morale, demokracia etj; është folur për modele cilësore dhe sasiore, marrëdhëniet midis dukurive etike dhe strukturave të institucioneve të administratës publike, veprimtaritë dhe ndryshueshmëria e institucioneve në hapësirë dhe në kohë të ndryshme.

Është parë me kujdes që të analizohet përmbajtja dhe thelbi i këtyre koncepteve në realitetin shqiptar, por njëkohësisht edhe si kanë evoluar këto koncepte në periudha të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë shqiptare, duke krahasuar atë me praktikat dhe përmbajtjen e tyre në realitetet e vendeve të ndryshme. Gjithashtu punimi mbështetet në analizën e përmbajtjes së teorive të ndryshme mbi etikën, politikën, shtetin dhe publikun duke filluar nga autorët e antikitetit deri në autorët e ditët e sotme.

d. Përqasja epistemologjike

Një nga arsyet që i referohemi epistemologjisë për të shpjeguar etikën lidhet me skepticizmin e kërkuesve të ndryshëm, se studimeve në fushën e etikës u mungon ekspertiza shkencore dhe ajo që do të ofrohej, do të ishte diçka shumë sipërfaqësore. 13 Sinani, Gj. (2006), “Nocione të Fenomenologjisë”, SHBLU, Tiranë. 14 Walliman, N. (2001) , “Your Research Project”, London, Sage Publications, ph.26.


15

Vështirësi tjetër që ka egzistuar në këtë fushë kanë qenë dhe pretendime të ndryshme se për të zgjidhur problemet morale në fusha të ndryshme nuk është e nevojshme që të jesh eticien dhe nuk është e domosdoshme që të përdorësh modele që nuk do të zbatohen ndonjëherë. Meqënëse epistemologjia15 fokusohet në përdorimin e teknikave racionale të filozofisë mbi subjektin që studiohet dhe që në këtë rast është studimi i etikës së komunikimit në sektorin publik, punimi ka përfshirë, në pjesën më të madhe, arsyetime me argumente racionale, për të shpjeguar situatat etike në administratën publike, dobishmëria e të cilave është e vështirë për t’u matur.

Epistemologjia si disiplinë përbën një degëzim të vonët të filozofisë. Sipas studiuesit Aleksandër Kocanit, nëse do të niseshim nga kuptimi epistemologjik i termit “epistemologji do të kishim ‘epistem’ që në greqishten e vjetër do të thotë teori, shkencë dhe ‘logos’, që këtu do të merrej si studim apo diskutim”. Gjithmonë, sipas Kocanit, “ky pretendim duket si i pavend, referuar opinioneve tradicionale që egzistojnë në kohën e sotme për shkencën. Në fakt nuk egziston asnjë teori shkencore që të jetë bazuar në parime krejtësisht të përcaktuara dhe përsosmërisht koherente ndërmjet tyre, në metoda kërkimi apo eksperimenti të pranuara pa një kritikë paraprake në përputhje me objektin e tyre”.

Bazuar në këto pretendime të epistemologjisë kritike James Rachels ngre pyetjen: A egzistojnë prova në etikë16? Për të diskutuar mbi këtë çështje, sipas epistemologjisë, studiuesit duhet t’i drejtohen arsyes dhe të ndjekin rrugën e përdorimit të arsyetimit moral dhe të japim shpjegime se përse këto arsye janë të rëndësishme, krahasuar me gjykime të tjera. Këtu ka keqkuptime për të shpjeguar se gjykimet morale janë të “paprovueshme”17 pasi:

- Kur kërkohen prova, njerëzve u shkon mendja te vrojtimet dhe eksperimentet në shkencë dhe përderisa në etikë nuk ka vrojtime dhe eksperimente të ngjajshme, ata nxjerrin përfundimin se nuk egziston asnjë provë. Por në etikë mendimi racional shprehet në parashtrimin e arsyeve, në analizën e argumentave, në formulimin dhe përligjjen e parimeve etj.

- Kur mendohet lidhur me dhënien e provave që opinionet etike janë të drejta, gjithmonë në etikë priret të mendohet për çështje të vështira, por kjo nuk përjashton rastet kur egzistojnë probleme të thjeshta për të cilat njerëzit e arsyeshëm bien dakort. Pra në etikë kemi të bëjmë me këtë logjikë të arsyetimit:

- Të provosh se një opinion është i drejtë dhe

- Të bindësh dikë që të pranojë provën18.

15 Kocani, A. (2005), “Hyrje në Epistemologji”, SHLBU, Tiranë, f. 7-9. 16 Rachels, J. (2007), “Elemente të filozofisë morale”, botimi i pestë, Botimet Dita, Tiranë, f. 72-76. 17 Shih po aty. 18 Shih po aty.


16

“Provat, sipas Rachels, janë të pakundërshtueshme për të bindur njerëzit, por kundërshtimi do të thotë që ai person po tregohet i pagdhendur ose kokëngjeshur”19.

Duke u bazuar në epistemologjinë realiste të Gaston Bachelard, e cila konsideron se realiteti ekziston objektivisht (realiteti i drejtëpërdrejtë i menjëhershëm)20 dhe realitetin administrativ si i ndërtuar përmes ndërveprimit të qëllimshëm racional të individit me realitetin 21 , shpjegohet ndërveprimi midis administratorëve publikë, qytetarëve dhe etikës.

Ajo që përbën interes për studimin ishte të kuptohet funksionimi i kësaj marrëdhënieje bazuar në realitetin e shoqërisë shqiptare dhe mundësisë së funksionimit dhe organizimit të një administrate eficente publike. Disa nga çështjet që ishin me interes për t’u zbuluar ishin perceptimet e qytetarëve për nëpunësit publikë dhe rolin e tyre në shoqërinë shqiptare, perceptimet e shumllojshme për modelet e administratës publike në vende të ndryshme të Europës, ku ishte shumë e vështirë të gjeje një opinion të njëjtë për këtë institucion. Ndryshueshmëria dhe kontradiksionet kanë qënë pjesë e perceptimit të qytetarëve. Gjithashtu ishte me interes të kuptohej motivimi apo demotivimi i administratorëve publikë dhe të zbuloheshin faktorët që e sillnin këtë demotivim. Vetëm kështu do të mund të krijohej një pamje e qartë për të zbardhur realitetin e kësaj çështjeje dhe për të dhënë rekomandimet e mundshme.

e. Metodologjia e kërkimit

Vlerësimi i ndikimit të politikave për administratën publike është një metodë analitike e bazuar në informacion për të vlerësuar kostot e mundshme, pasojat dhe efektet anësore e instrumentave të politikave të planifikuara (ligjet, rregulloret, aktet nënligjore, etj.) si dhe dobishmëria që buron nga zgjedhja dhe zbatueshmëria e politikave qeveritare në fushën e të mirave publike22.

Një lloj forme e vlerësimit të ndikimit duhet të kryhet gjithmonë në rastet kur ndryshimi i parashikuar i politikave pritet që të shkaktojë ndryshime dhe kosto të rëndësishme, p.sh. ligje të reja të taksave, kodi i punës, ligjet e sigurimeve shoqërore ose rregullat e subvencioneve. Për të prodhuar rezultate të dobishme dhe për vlerësimin e ndikimit është e rëndësishme që të merren në konsideratë zhvillimet e mundshme të ardhshme dhe për të vlerësuar ndikimin nën supozime të mundshme.

Vlerësimi i ndikimit të politikave për administratën publike ofron informacion krahasues mbi pasojat e parashikueshme të alternativave të ndryshme të politikave të disponueshme për të zgjidhur një problem të caktuar të etikës së komunikimit në administratën publike.

19 Shih po aty. 20 Kocani, A. ( 2005), “Hyrje në Epistemologji”, SHBLU, Tiranë, f. 25. 21 Shih po aty. 22 Jakupi, A. (2005), “Metodat e kërkimit shkencor” , Prishtinë, f. 33.


17

Eksperienca e administratës shqiptare ka treguar se ndryshueshmëria e shpeshtë e legjislacionit, ka ndikuar negativisht në efektivitetin e punës së saj dhe sipas një reaksioni zinxhir kjo është reflektuar dhe shpërfaqur me mungesë besimi nga ana e qytetarëve, paqëndrueshmëri ekonomike dhe pasoja të tjera negative.

f. Mbledhja e të dhënave dhe kërkimi në literaturë

Burimet e përdorura në këtë temë doktorature ka qenë studimi i arritjeve më të spikatura të botës akademike, brenda dhe jashtë vendit (libra, ligjërata, botime të veçanta, konferenca e simpoziume kombëtare dhe ndërkombëtare, raporte dhe vëzhgime, veçanërisht progres-raportet e Këshillit të Europës, studimet e përvitshme të fondacionit “Soros”, raportet e Transparency International Albanis (TIA), raportet e Delegacionit të Komisionit Europian në Tiranë, botimet periodike të Departamentit të Administratës Publike (DAP), publikimet e Institutit të Trajnimeve të Administratës Publike (ITAP), legjislacionin dhe praktikën e përditshme të DAP- it. Meqenëse studimi është ndarë në disa kapituj edhe literatura është përzgjedhur sipas kësaj ndarje duke filluar me literaturën për metodat kërkimore të përzgjedhura për të bërë punimin, me literaturën për filozofët e antikitetit, botimet që kanë lidhje me veprat e filozofëve të periudhës së mëvonshme, duke u fokusuar te ajo literaturë që i korrespondon temës përkatëse dhe që përbën një kontribut të këtyre filozofëve në fushën e etikës, moralit dhe politikës.

Një rëndësi e veçantë i është kushtuar punimeve të periudhës së filozofisë moderne, si periudha e ringritjes së etikës dhe moralit në shoqëri si dhe e botimeve që sjellin sidomos eksperiencën amerikane të administratës publike, e cila ishte e para që krijoi modele dhe teori në fushën e etikës dhe moralit në institucionet publike. Meqenëse modeli i Bashkimit Europian ka një specifikë për t’u përmendur, janë bërë përpjekje për të sjellë këtë eksperiencë nëpërmjet veprave dhe studimeve të autorëve në zë si Ian Manner, kodin e etikës së Bashkimit Europian dhe atë të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.

Literaturë tjetër e shfrytëzuar në këtë studim ishte libri i Richard A. Chapman “Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri” (2002), i cili sjell përvojën e disa shteteve të Amerikës për etikën në sektorin publik, i cili u bë pjesë e një projekti për etikën në pushtetin lokal në Shqipëri, ku u pilotua bashkia e Elbasanit, projekt i financuar nga USAID. Njëkohësisht burim për literaturën kanë qenë dhe veprat e Platonit 23 dhe Aristotelit24 si “Republika”, “Etika e Nikomakut”, “Politika”, ku më shumë është folur për vlerat që përçon qyteti - shtet (polisi); epikurianët janë investuar në idealin jetësor, ndërsa stoikët patën si busull arsyen universale që siguron barazinë e njerëzve. Në mesjetën e Shën Agustinit 25 mbizotëronte etika e mbështetur në teologji, kurse në

23 Platon (424/423 pK – 348/347 pK), filozof i lashtë grek. Teoria e tij mbi shtetin dhe etikën paraqitet në veprën: Republika, Routledge Encyclopedia of Philosophy, f. 835-851. www.rep.routledge.com/ Aristoteli (384 pK – 322 pK), filozof i lashtë grek. Veprat më të rëndësishme në fushën e etikës janë “Nicomachean Ethics”, “Categories” dhe Politika, Routledge Encyclopedia of Philosophy, ph.. 524-544. 24 Aristoteli, (2001), ”Etika”, Botimet Fllad, Tiranë, f. 16. 25 Hersh, Zh. (1993), “Habia filizofike”, Botimet Dituria, Tiranë, f. 16-45.


18

shekullin e trembëdhjetë teoricienë si Thoma Akuini mbronin pikëpamjen e etikës natyraliste përballë asaj hyjnore. Ndryshimet e mëdha që ndodhën në shekujt e mëvonshëm përvijuan të tjera koncepte në teoritë për vlerat e etikës. Në shekullin e XX, mes etikës dhe disiplinave filozofike vërehen qartë tri rryma:

Së pari, me zhvillimin e filozofisë analitike 26 u rrit ndjeshmëria në fushën e etikës sidomos në SHBA dhe në Britaninë e Madhe27. Filozofia analitike bashkon një grup metodash filozofike që përqendrohen në argumentimin e detajuar, duke drejtuar vëmendjen ndaj semantikës, përdorimin e logjikës klasike dhe atyre jo - klasike dhe mbi të gjitha qartësinë e kuptimit, të përfaqësuar nga Michael Dummett, Bertrand Russell dhe G.E. Moore.

Kjo filozofi u zhvillua si kritikë e idelizmit të Hegelit dhe veçanërisht të pasuesve të tij dhe kundër sistemeve të mëdha të filozofisë mashtuese. Disa shkolla në këtë grup përfshijnë atomizmin e pozitivizmin logjik me Ludwig Wittgenstein dhe filozofinë e gjuhës së zakonshme. Disa studiues mendojnë se problemet filozofike vijnë nga keqpërdorimi i gjuhës ose nga keqkuptimet e logjikës së gjuhës, ndërsa të tjerë besojnë se problemet legjitime filozofike ekzistojnë me të vërtetë dhe filozofia është e lidhur përherë më shkencën. Kohë më vonë u ringjall interesimi në probleme tradicionale filozofike nga gjeneratat e reja të filozofëve analitikë.

David Lewis, Saul Kripke, Derek Parfit dhe të tjerë u morën me probleme tradicionale metafizike, të cilat filluan t'i studiojnë me anë të logjikës dhe filozofisë së gjuhës. Ndër këto probleme veçohen: vullneti i lirë, esencializmi, natyra e identitetit personal, natyra e mendjes dhe e ligjeve të zakonshme, koha dhe hapësira, vetitë e qenieve materiale, modaliteti etj. Së dyti, përfaqësuesit e filozofisë egzistencialiste besonin se mendimi filozofik fillon me subjektin njerëzor, jo thjesht me subjektin që mendon, por individin njerëzor që vepron, ndjen, jeton. Në ekzistencializëm, pika fillestare e individit karakterizohet nga e ashtuquajtura ‘sjellja ekzistenciale’ ose ndjenja e mosorientimit dhe konfuzionit përpara një bote pa kuptim. Soren Kierkegaard28, Friedrich Nietzsche, Sartre, Heidegger, De Beauvoir, Camus, Thomas Flynn, dhe shumë autorë të tjerë konsiderohen themeluesit e ekzistencializmit, por ndikimi i tyre ka shkuar përtej kësaj rryme.

Së treti, filozofia fenomenologjike29 i mëshon më shumë të dhënave konkrete të përvojës morale. Fenomenologjia, me përfaqësues kryesor Edmund Husserl, ishte një përpjekje për të vendosur bazat për konsiderimin e strukturës së përvojave të vetëdijshme në përgjithësi. Një pjesë e rëndësishme e projektit të Husserlit tregonte se të gjitha veprimet

26 Stumpf, S. (2000), “Filozofia, histori dhe probleme”, Botimet Toena, Tiranë. 27 Dummett, M. (1993), “The Origins of Analytical Philosophy”. Cambridge, MA: Harvard University Press. Si dhe Hans-Johann Glock. (2008),”What is Analytic Philosophy? “Cambridge:Cambridge University Press.

28 Hersh, Zh. (1993), “Habia filizofike”, Botimet Dituria, Tiranë, f. 250. 29 Sinani, Gj. (2006), “Nocione të fenomenologjisë”, SHLBU, Tiranë.


19

e vetëdijshme janë të drejtuara nga përbërja objektive, një karakteristikë që ai e quajti “e qëllimshmja”30. Në veprën e tij ai zhvilloi teknikën e fenomenologjisë përshkruese, me qëllim që të tregonte se si gjykimet objektive janë të bazuara në përvoja të vetëdijshme dhe sidomos në vetitë esenciale të çdo përvoje.

Meqenëse filozofia fenomenologjiste ka një qasje në zbulimin e marrëdhënieve thelbësore që ekzistojnë në realitet dhe në çdo fushë (bota etike, estetike, fetare, logjike, antropologjike, psikologjike), përfshirja e saj në interpretimin e marrëdhënieve midis etikës dhe veprimtarisë së administratës publike krijon situata më bindëse për këtë marrëdhënie. Përfaqësues të tjerë të fenomenologjisë kanë qenë Pfander Alexander (1870 - 1941), Max Scheler (1874 - 1928), Dietrich von Hildebrand (1890 - 1978), Martin Heidegger (1889 - 1976) dhe Maurice Merleau - Ponty (1908 - 1961).

g. Vështirësitë gjatë punimit doktoral

Vështirësitë e hasura gjatë punimit të temës së doktoraturës kanë qënë të shumta. Meqenëse kjo është një temë relativisht e re në në fushën e studimeve akademike, ky fakt e ka vështirësuar disi punën. Megjithëse për fushën e etikës dhe moralit është studjuar dhe egzistojnë teori të ndryshme që nga antikiteti deri në ditët e sotme, vështirësia qendron në selektimin dhe shqyrtimin e teorive që t’i përgjigjeshin saktësisht fushës së administratës publike dhe gjetjen e atyre teorive që kanë dhënë ndihmesë në zgjidhjen e problemeve reale. Po kështu vështirësi është hasur në metodologjinë e studimit, për shkak të larmishmërisë së madhe të problematikave që mbart fusha e komunikimit etik në administratën publike. Vetë mendimi filozofik në këtë fushë është përhapur gjerësisht gjatë shekullit të kaluar ku shoqëria po përballej me problematika të shumta e të pazgjidhshme nga sistemet ligjore, kështu që thirrja edhe njëherë e rregullave dhe normave të etikës përbënte një problem për t’u zgjidhur nga filozofë dhe sociologë, gjithmonë duke u mbështetur në konteksin e ri kohor. Kjo përbën një problem për fushën e administratës, pasi zbatimi i rregullave ishte një risi ku dinamika e zgjidhjeve shkonte në proces ndryshimi. Nisur nga sa më sipër krijohet një problem i ri në gjetjen dhe shqyrtimin e atyre teorive që duhen studiuar për shkak të vlerave që ato kanë dhe rëndësisë së tyre në këtë fushë. Një vështirësi tjetër ka qenë ajo e literaturës së duhur në gjuhën shqipe. Sigurisht përkthime të veprave të filozofëve që nga antikiteti deri më sot janë të shumta, por studimi i tyre në gjuhën origjinale do t’i jepte më shumë ‘shije’ temës. Po kështu dhe vetë administrata shqiptare në tranzicion nuk ka botime të shumta, pasi vetëm vitet e fundit u hap për herë të parë në vendin tonë Shkolla Rajonale për Administratën Publike31. Përdorimi i internetit dhe aksesi në biblotekat on line ka qenë gjithashtu një problem më vete.

30 Kockelmans, J. J. (1967), "Biographical Note", Edmund Husserl, “The Philosophy of Edmund Husserl and Its Interpretation”, Garden City NY: Doubleday Anchor. 31 Në Qershor 2003, Bashkimi Europian nënshkroi “Axhendën e Selanikut për Ballkanin Perëndimor: Nisma drejt Integrimit Europian”, që nxiti krijimin e mekanizmit rajonal, për trajnimin dhe formimin e administratës publike. Vendet e Ballkanit Perëndimor, në 2 Maj 2006, në praninë e Komisionit Evropian,


20

1. ETIKA NË ADMINISTRATËN PUBLIKE SHQIPTARE

Kjo temë doktorature synon të japë ndihmesë në njohjen e pikëpamjeve të ndryshme nga përvoja europiane dhe botërore për komunikimin etik në administratën publike, të sjellë në mënyrë të përmbledhur evoluimin që nga kohët më të hershme e deri më sot si dhe që të japë një vlerësim kritik për zbatimin e tyre në praktikë.

Tema bën përpjekje të nënvizojë hapat e shoqërisë shqiptare në krijimin e legjislacionit në këtë fushë dhe në funksionimin e strukturave përgjegjëse të drejtpërdrejta, sidomos në veprimtarinë institucionale të Departamentit të Administratës Publike (DAP) për menaxhimin e përgjegjësive ligjore dhe vënien në jetë të reformave të ndryshme.

Etika në shërbimin publik ka të bëjë me zbatimin praktik të standardeve morale në qeverisje32. Etika lidhet para së gjithash me mënyrën se si individi e ndien si duhet të sillet; ajo bën fjalë për vlerat dhe zbatimin e tyre në një kontekst të dhënë.

Dihet se shoqëria qytetare është drejtëpërdrejt e lidhur me shërbimin e ofruar nga administrata publike dhe si pasojë ajo e orienton krejt veprimtarinë e saj drejt plotësimit të nevojave dhe interesave të publikut, duke ushtruar funksionet e saj, bazuar në parime të shëndosha etike dhe me respektim ligji.

Studimi i performancës së administratës publike bëhet i rëndësishëm, pasi ky sektor publik përfaqëson shtetin dhe mënyrën e qeverisjes në një vend të caktuar dhe se shërbimet publike janë mjaft të rëndësishme për përfituesit; ato janë në fund të fundit jetike dhe të pazëvendësueshme.

Duke konsideruar rëndësinë e veçantë që ka performanca organizative, kuptohet se për ta arritur atë është e domosdoshme t’i kushtohet vëmendja e nevojshme si dhe të gjenden instrumentet e përkatës në kohën e duhur për këtë qëllim.

Përherë egziston një lidhje e drejtpërdrejtë midis etikës si disiplinë dhe administratës publike, e cila buron qysh kur lindën funksionet administrative në botën e qytetëruar dhe qysh kur filozofët folën për etikën, por që në kushtet aktuale lypset të jenë paraprijës dhe të domosdoshëm për një punonjës që kryen shërbime publike.

Funksionimi i mirë apo i keq i një strukture shtetërore publike ka si element të qënësishëm edhe etikën. Kjo do kuptuar se kur nëpunësi i shërbimit publik kryen sjellje jo etike gjatë zbatimit të detyrës së tij, atëhere ai ka cënuar besueshmërinë e publikut ndaj vetvetes, ndaj institucionit dhe ndaj vetë shtetit.

Pikërisht për këtë arsye në administratën tonë publike ku korrupsioni është i pranishëm si sjellje jo etike, gjithnjë e më shumë kërkohet zbatimi i parimeve etike për mbrojtjen dhe

nënshkruan “Protokollin e Shkollës Rajonale të Administratës Publike”. Shih revistën e Departamentit të Administratës Publike, (2009) “Shërbimi civil në rajon në një këndvështrim të ri”. Botimet Maluka, Tiranë. 32 Chapman, R. (2002), “Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg , Tiranë, f.210.


21

rritjen e integritetit personal dhe institucional. Vlerat etike dhe integriteti janë elementë të rëndësishëm të çdo shoqërie demokratike.

Në periudhën e tranzicionit, nevoja për Kodin e Etikës në institucionet e administratës publike, erdhi gjithnjë në rritje. Në përmbushje të kësaj nevoje Kuvendi i Shqipërisë miratoi ligjin “Për rregullat e etikës në administratën publike”33, i cili shtron para të gjithë punonjësve të administratës jo vetëm detyrimin ligjor për ta zbatuar, por edhe detyrimin moral për ta pasur si udhërrëfyes gjatë gjithë veprimtarisë së tij.

Pas këtij ligji, institucione të ndryshme të administratës publike hartuan Kodin e vet Etik, i cili funksionon i veçantë dhe shërben si etikë institucionale që normon marrëdhënien dhe sjelljen mes punonjësve në këndvështrimin etik, përcakton rregullat e sjelljes në punë për veshjen, komunikimin e vendimet me qëllim që të sigurohet respektimi i parimeve të ligjshmërisë, integriteti profesional dhe besnikëria gjatë kryerjes së detyrave zyrtare.

Kodi Etik udhëzon dhe drejton veprimtarinë publike të punonjësve të administratës, përcakton rolin dhe përgjegjësitë që punonjësi duhet të ketë me vetveten, kolegët, partnerët dhe institucionin ku punon; shërben si shtysë për rritjen e përgjegjshmërisë, ndihmon në rritjen e respektit ndaj të tjerëve dhe është i papajtueshëm me padrejtësitë dhe pandershmëritë.

Njëkohësisht ai inkurajon dialogun, diskutimet e hapura dhe pa paragjykime mes kolegëve, vartësve dhe eprorëve. Sjellja etike nuk është një proces pasiv, përkundrazi kërkon që anëtarët e administratës publike të bëjnë zgjedhje të ndërgjegjshme dhe të kenë gjykim të shëndoshë në përputhje me vlerat etike.

Secila qënie njerëzore përmban në vetvete mendimin dhe gjykimin, pra është e pajisur edhe me përgjegjësi. Vetë njeriu është i ndërgjegjshëm dhe i formuar ndaj duke qenë i plotë në veten e tij, arsyeja dhe zhvillimi i tij janë gjithnjë pjesë e pandashme, ndaj edhe përmban vlerë në vetvete.

Vlera njerëzore është të qenurit njeri, të punuarit në dobi të qenies njerëzore dhe të shoqërisë. Një shembull i parimeve etike në administratën publike qëndron në “Shtatë parimet e jetës publike” nga Komiteti Nolan i Mbretërisë së Bashkuar. Sipas këtij dokumenti ato janë: altruizmi, integriteti, objektiviteti, përgjegjësia, sinqeriteti, ndershmëria dhe drejtimi.34

Në të gjitha institucionet publike, zbatimi i Kodit Etik është i rëndësishëm si për punonjësit e thjeshtë të administratës ashtu edhe nga drejtuesit e tyre. Kështu, administratorët publikë zhvillojnë alternativa dhe programe të veçanta për të zbatuar politikën publike të cilën e ka miratuar qeveria. Për këtë arsye, siç vërejnë David H. 33 Fletorja zyrtare nr 83, Tetor 2003, Ligji 9131, dt.8.9.2003, “Për rregullat e etikës në administratës publike”. 34 Chapman, R.A. (2000), “Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, Tiranë: Botimet Iceberg , f.212


22

Rosnebloom dhe Robert S. Kravçuk “administratorët publikë duhet të sillen me plot përgjegjësi sepse puna e tyre ka shumë aspekte që mund të çojnë te keqkuptimi i interesit publik, pra edhe te korrupsioni”.35

Etika nuk është vlera që arrihet dhe mbaron, përkundrazi ajo zotërohet dhe zhvillohet gjithnjë sepse interesi publik është ai që duhet të mbizotërojë në sjelljen etike. Vetëm në këtë mënyrë mund të sigurohet vazhdimësia e funksionit efektiv, efikas, të përgjegjshëm dhe transparent e administratës publike shqiptare.

Kjo është një detyrë jo e lehtë për t’u kryer nga punonjësit e administratës publike, e cila ndodhet vazhdimisht dhe potencialisht nën presionin e vazhdueshëm politik, sidomos nga struktura politike ose jopolitike opozitare.

Aristoteli36 në veprën e vet “Politika”37 e shpjegon shtetin si një përbërje, ku pjesë e rëndësishme e saj janë qytetarët. Pra këta autorë dhe shumë të tjerë janë sjellë për të shpjeguar se në funksionimin e institucioneve një vend të veçantë i kushtohet rolit të qytetarëve në këto organizime.

1.1. Sa e domosdoshme dhe e rëndësishme është etika e komunikimit në administratë

Ndryshe nga shumë shoqëri të tjera, fqinje apo më gjerë, vendi ynë nuk ka ndonjë traditë në ndërtimin e administratës publike dhe aq më pak në etikën që duhet ta përshkojë atë. Megjithëse një ngrehinë shtetërore mbi 100-vjeçare, qeverisja e Ismail Qemalit, administrata e Ahmet Zogut dhe e ajo shtetit totalitar, nuk arritën të krijonin një model që mund të ndiqej nga brezat pasardhëse.

Ndërkaq shoqëri më të zhvilluara në vende të tjera të rajonit e më gjerë, po përjetonin tronditje të vlerave morale dhe etike në çdo fushë të zhvillimit të jetës shoqërore. Në rend të ditës shfaqen mjaft dilema për të përcaktuar atë çka është e mirë, e drejtë apo e gabuar, e parë kjo jo vetëm në konteksin etik, por edhe në atë ekonomik, politik, ligjor dhe social.

Problemet e shoqërisë së sotme shqiptare janë dhuna në familje, arbitrariteti institucional, shkelja dhe mosrespektimi i ligjeve si nga qytetarët ashtu edhe nga nëpunësit e administratës publike, mungesa e përgjegjshmërisë sociale, krimi i organizuar, mungesa e besimit te institucionet e pavarura, mungesa e efikasitetit të agjencive ligjzbatuese, shteti i së drejtës etj.

35 David, H. Rosenbloom & Robert, S. Kravchuk (2002), “Public administration, understanding management, politics, and law in the public sector”,London: botimet McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages; 7 edition (April 7, 2008) ph. 121. 36 Jowett , B. (1885), “The Politics of Aristotle”, Oxford, Clarendon Press. 37 Aristoteli, (2003), “Politika”, Botimet Plejad, Tiranë, f. 63, vepër përkthyer në anglisht nga Jowett, B. (1885), “The Politics of Aristotle”, Oxford, Clarendon Press.


23

Çfarë duhet bërë përballë kësaj situate? A duhet të forcojmë ligjin sipas qëndrimit pozitivist apo duhet të kthehemi në etikën e virtytit, siç e ka prezantuar Aristoteli?

Indiferentizmi si dukuri e përgjithshme dhe si një sëmundje e modernitetit38 është mjaft i rrezikshëm veçanërisht për shoqëritë e pakonsoliduara dhe të pakonturuara ligjërisht dhe etikisht, pasi duke pasur dhe mospasur rregulla ligjore dhe etike në shoqëri krijohet preçedenti që të sundojë kaosi, abuzivizmi dhe arbitrariteti.

Jetojmë në një botë, thotë Charles Taylor39, “ku njerëzit kanë të drejtë të përzgjedhin vetë modelet e jetës dhe të vendosin me vetëdije se çfarë bindjesh duan të përqafojnë. Dhe këto të drejta nuk mbrohen vetvetiu, por nga sistemet tona ligjore. Megjithatë shumë prej nesh janë të dyvlershëm. Liria moderne u fitua duke shpërthyer kufizimet e vjetra morale”. Dukuri tjetër masive e periudhës së modernitetit është përparësia e ‘arsyes instrumentale’40 duke iu referuar në këtë rast mënyrës së arsyetimit kur planifikohet përdorimi sa më ekonomik i mjeteve për një qëllim të caktuar.

Në rrafshin politik institucionet dhe strukturat teknologjike i kufizojnë rreptësisht zgjidhjet e njeriut duke imponuar një humbje të madhe të lirisë, për sa kohë mendohet dhe veprohet me arsye instrumentale. Në këtë shoqëri njerëzit përfundojnë si të mbyllur brenda mureve të zemrës së tyre.

Kjo gjë ngjall rrezikun e një forme të re moderne të despotizmit, të cilin Alexis de Tocqueville e quan despotizëm të butë. “Shteti nuk do të jetë një tirani e terrorit si njëherë e një kohë, por do të jetë një qeveri e butë dhe paternialiste”41. Duke qenë një ngrehinë e tillë, struktura të larta shtetërore priren në zgjidhje të shpejta administrative që megjithëse mund të nisen nga premisa të mira, nuk japin rezultatet e kërkuara. Asnjë qeveri sado e përkryer qoftë nuk e do ‘nëpër këmbë’ pjesëmarrjen e qytetarëve, që janë më kritikë dhe që kërkojnë më shumë prej saj.

Në shoqërinë moderne njerëzit, të nisur nga format pragmatiste të të menduarit dhe të jetuarit, janë skeptikë ndaj rregullave morale dhe parimeve etike. Gjithandej dëgjojmë të flitet për forma të pasurimit të shpejtë dhe të pakontrolluara nga ligji të një pjese të konsiderueshme të zyrtarëve të lartë dhe në poste drejtuese, megjithëse ligjet egzistojnë. Këto vëzhgime vijnë prej disa përfundimeve të Open Data Albania (ODA)42, organizatë jofitimprurëse që merret me transparencën e të dhënave statistikore, bazuar në indikatorët e zhvillimit ekonomikë, socialë dhe politikë. Njëkohësisht organizata publikon të dhëna mbi veprimtarinë e çdo zyre publike, duke bashkëpunuar me institucionet e sektorit

38 Taylor, Ç. (2008), “Etika e Autenticitetit”, Botimet Dita, Tiranë, f .12. 39 Po aty. 40 Po aty. 41 http://www.tocqueville.org/ 42 Open Data Albania, (2012), Të dhëna mbi korrupsionin sipas proçedimeve penale të gjyqësorit në RSH 2004-2012, marrë nga Ministria e Drejtësisë dhe përpunimi dhe komentet janë bërë nga ODA.


24

publik, publikim i cili buron nga ligji “E drejta për informim”, (ligji nr. 8503, datë 30.06.1999)43 dhe nga etika në shërbimin publik.

Kryerja e punimit të doktoraturës “Etika e komunikimit në administratën publike, rasti RSH” buron si nga konceptet bashkëkohore rreth kësaj teme, ashtu edhe nga vetë nevojat e brendshme që kanë strukturat e reja shqiptare pas transformimeve të ndodhura gjatë viteve nëntëdhjetë.

Parimet e sotme europiane tregojnë se roli kryesor i shtetit modern në një ekonomi tregu është sigurimi i kushteve dhe standardeve të drejta e të barabarta si bazë për jetën e përditshme, veprimtaritë ekonomike të individëve dhe enteve ligjore; mekanizmi bazë që përdoret nga strukturat shtetërore është ligji.

Koncepti modern i administratës publike, i ndërtuar në dy modele, modeli francez dhe modeli i Weberit në fund të shek XIX44, krijon një nocion të delegimit hierarkik të pushteteve të shtetit tek individët që operojnë brenda sistemit publik. Nëpunësit civilë nuk janë vetëm dhe thjesht administrues shtetërorë, por edhe mbajtës të fuqive të shtetit, të cilët përpiqen të sigurojnë që parimet e së drejtës administrative dhe kushtetuese të zbatohen në krejt veprimtarinë e administratës publike.

43 www.legjislacioni.gov.al. 44 Koxhaj, A. (2008), “Administrimi Publik në Sektorin Publik”, SHBLU, Tiranë, f. 33.


25

Ndarja ndërmjet politikës dhe administratës përmban mendimin se, brenda fushës publike, ka dy pjesë kryesore, të cilat megjithëse kanë ndërvarësi janë të ndryshme në natyrë, bazohen mbi logjika të ndryshme dhe kanë burime jo të njëjta legjitimiteti. Politika bazohet tek besimi publik i shprehur në zgjedhje të lira politike dhe i konfirmuar mbas çdo mandati zgjedhor. Administrata bazohet tek merita dhe aftësitë profesionale të nëpunësve civilë që verifikohen në konkurrencën e lirë për të hyrë në shërbimin civil, në përputhje me legjislacionin në fuqi.

Shërbimi civil 45 formësohet si institucion që kërkon nga anëtarët e vet një shkallë specifike profesionalizmi dhe integriteti si dhe njohuri të mira të së drejtës administrative dhe kushtetuese. Nëpunësit civilë janë subjekt i një sërë kushtesh ligjore që i aftëson të kryejnë funksionet dhe përgjegjësitë e tyre në mënyrë të ligjshme e të përshtatshme, në të gjitha sferat e administratës publike.

Roli i administratës publike është si një urë lidhëse ndërmjet politikës dhe shoqërisë dhe kjo arrihet nëpërmjet ushtrimit të kompetencave të nëpunësve publikë, të cilat në vetvete janë garantimi dhe sigurimi i përmbushjes së misionit të tyre në realizimin e shërbimeve dhe të mirave të përgjithshme në interes të publikut.

Edhe administrata shqiptare po ndërtohet duke u përballur me s dat e zhvillimit të shpejtë ekonomiko - shoqëror të vendit, me një mjedis të ndryshueshëm, me një mungesë stabiliteti në fushën e legjislacionit, me paqëndrueshmëri politike, me performancë të ulët profesionale dhe etike, të cilat nuk e kanë ndaluar dhe dekurajuar misionin e saj dhe përmbushjen e objektivave drejt procesit të pakthyeshëm të integrimit euro-atlantik.

Në mjaft vende të ish bllokut të dikurshëm komunist, qytetarët, mediat e shumta vizive dhe të shkruara si dhe analistët politikë priren të fajësojnë kontrollin e shkuar totalitar të shtetit si arsyen kryesore të problemeve ekonomike që kanë mbërthyer vendet e tyre. Por kur pyeten apo intervistohen konkretisht, shumica e tyre parashikon që korrupsioni ende do të vazhdojë në jetën publike. Ata besojnë se marrje - dhënia e rryshfeteve të ndryshme për zyrtarët e të gjitha niveleve, qendrore apo vendore, të zgjedhura apo të emëruara, vijon të jetë mënyra më e mirë për të zgjidhur problemet e jetës së përditshme.

Në Shqipëri mentalitetet e formuara gjatë periudhës së totalitarizmit, vazhduan edhe më pas. Tranzicioni nga komunizmi drejt demokracisë, në fillim të viteve nëntëdhjetë, solli në shoqëri një mori lirish të reja individuale dhe shumë qytetarë i përdorën ato për të larguar përgjegjësinë ndaj shoqërisë. Në këto kushte, në 1997, qeveria shqiptare filloi një 45Termi i sotëm “shërbim civil” buron nga Shërbimi Civil Indian. Kështu quheshin punonjësit e një ompanie në Indinë Lindore për t’u dalluar nga punonjësit ushtarakë, të marinës dhe ata kishtarë. Më vonë ky përcaktim u fut në përdorim edhe në Britani. Shërbimi Civil Indian kishte kolegjin e vet arsimor, i cili nga viti 1809 ndodhej në Haileybury. Kolegji arsimonte njerëz që kuptonin se në Shërbimin Civil Indian kishte tradita që duheshin mbajtur të gjalla, kishte një “besim politik për t’u kultivuar dhe një kod të nderit publik dhe privat që duhej ruajtur”. Shih Chapman, R. (2002), “Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, Tiranë, f. 95.


26

fushatë antikorrupsion e cila përfshiu aktorë qeveritarë dhe joqeveritarë dhe që kulmoi në 1998 me një program veprimtarish që fokusoheshin në shërbimin civil, doganat, drejtësinë dhe prokurimet.

Disa vite më vonë (2008) u miratua strategjia e re ndërsektoriale për parandalimin dhe luftën kundër korrupsionit dhe për qeverisje transparente që synon të ulë në mënyrë të të qëndrueshme korrupsionin, duke rritur integritetin e institucioneve dhe nxitur mirëqeverisjen dhe transparencën.

Në mënyrë të përsëritur është shprehur shqetësimi për zhvendosjen e fokusit të debateve në fushën politike, duke anashkaluar një drejtim tjetër të sjelljes dhe arsyes njerëzore siç është sfera e sjelljes etike. Sëmundjet e modernitetit të prezantuara nga Charles Taylor kanë prekur më së shumti edhe shoqërinë shqiptare dhe sidomos brezin e ri.

Etika dhe mungesa e saj te qytetarët dhe institucionet janë bërë pjesë e debateve dhe diskutimeve publike nga sociologët, eticienët, filozofët, të cilët kanë peshën dhe përgjegjësinë e tyre për këtë situatë të diversionit në fushën e moralit dhe etikës.

Pjesë e debatit mbi etikën e virtytit të zhvilluar në radhët e përfaqësuesve të filozofisë morale, u bë shkrimi i Elisabeth Anscombe46 në revistën “Philosophy”47, ku ajo shprehej se: “Filozofia morale moderne ecën në rrugë të gabuar, ngase është e bazuar në nocionin jokoherent të një ligji pa ligjdhënës... Prandaj duhet të mos vazhdojmë të mendojmë në bazë të obligimit, të detyrës dhe të së mirës, por të kthehemi te qasja e Aristotelit ku virtytet duhet të zënë vendin kryesor”.

Dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit që lamë pas u ballafaquan me problematika të mprehta që kërkojnë një qasje shumë serioze, një diskurs dhe kurs tjetër të perceptimit të gjërave. Në këtë këndvështrim debatet rreth etikës, gjithnjë e më tepër, po shkojnë duke u bërë tendencë botërore, si mjet dhe mundësi ku po kërkohet rrugëdalja nga kriza në të cilën gjendet bota e sotme dhe qytetërimi njerëzor.

Kriza morale dhe deeticizimi i shoqërisë moderne të bazuar vetëm në vlerat materiale ka krijuar një formë të tjetërsimit të njeriut që i kanoset llojit të vet përmes hapave të paimagjinueshëm të shkencës dhe teknologjisë48.

Etika po trajtohet shumë më me seriozitet nga të gjitha organizimet shoqërore, deri në qarqet universitare dhe akadamike, ku kurrikulat po pasurohen me lëndë të spektrit etik (etika profesionale, etika sociale, etika publike, etika administrative, etika e biznesit, etika

46 Rachels, J. & S. (2007), “Elementet e Filozofisë Morale”, (A do të duhej të ktheheshim në etikën e virtutit?, Cilat janë virtutet), Botimet Dita, Tiranë, f. 251. 47 Anscome,G.&Elisabeth, M. (1958) “Modern Moral Philosophyo No 33”, http://www.philosophy.uncc.edu/mleldrid/cmt/mmp.html, ph. 124. Përfaqësuesit e tjerë të filozofisë morale moderne janë John Perry, Peter Strawson, David Kaplan, Gareth Evans, John McDowell dhe Sebastian Rödl. 48 Po aty.


27

globale, etika e përkujdesjes, etika mjedisore, etika religjioze), madje po çelen qendra e sektorë të veçantë që kanë në themelin e tyre çështjet e etikës.

Ndryshimet që kanë ndodhur si rezultat i zhvillimit të teknologjisë, futjes së internetit në mënyre masive dhe zëvëndësimi i jetës sociale me virtualitetin e saj, e kanë larguar individin nga morali tradicional duke e zhveshur nga një sërë vlerash dhe duke e kthyer atë në një qenie të komanduar.

1.2. Administrata shqiptare para viteve nëntëdhjetë Shpallja e pavarësisë (28.11.1912), u shoqërua me aktet e para të administratës publike kishin në thelb parimin e së drejtës zakonore. Edhe ndërtimi i legjislacionit ishte një gërshetim mes atij penal, procedurial dhe material. Në këtë frymë ishte edhe një ndër aktet e para legjislativ: Kanuni i Zhurisë ose i Pleqësisë 49(13.05.1913). Për shkak të specifikave që kishte qeveria e parë e Ismail Qemalit, një vendim i konferencës së ambasadorëve më 29.07.1913 bëri të mundur që të hartohej ligji i parë kushtetues ose Statuti (10.04.1914), i cili ndër të tjera parashikonte krijimin e gjykatave të posaçme për konfliktet administrative, çka do të thoshte se do të ngrihej një gjykatë e shkallës së parë në rang sanxhaku dhe një gjykatë apeli në kryeqytet50. Kongresi i Lushnjës (28-31.01.1920), përpos disa akteve madhore për organizimin e shtetit dhe administratës shqiptare miratoi edhe dokumentin “Bazat e Kanunores së Këshillit të Lartë”51, që ishte një lloj kushtetute për atë periudhë. Gjatë kësaj kohe vlen të nënvizohet “Ligji i Administratës Civile të Shtetit Shqiptar” (05.03.1922) ku Shqipëria ndahej në prefektura, nënprefektura, krahina dhe katunde. Ligji saksiononte se organet e administratës në këto katër njësi, kishin të drejtë të shqyrtonin shkelje të ligjit dhe të caktonin për to dënime me gjobë deri 100 franga ari ose me 48 orë burgim, dënim ky që ishte i formës së prerë. Periudha e qeverisjes së Ahmet Zogut pati të tjera specifika në fushën e organizimit të administratës publike. Në këtë periudhë vlen të nënvizohet ligji “Për organizimin dhe funksionet e administratës civile”52, që ishte një përshtatje e parimeve europiane të kohës dhe sidomos të legjislacionit franko-italian. Tipare kryesore të këtij ligji mund të përmenden: - Rregullimi i fushave kryesore të veprimtarisë shtetërore me akte ligjore, ku përcaktoheshin edhe shkeljet që përbëjnë kundërvajtjen. - Mospërcaktimi i qartë mes kundërvajtjeve të parashikuara në Kodin Penal (1928) dhe atyre të të parashikuara në ligje të veçanta. - Organi i njëjtë gjykon të gjitha llojet e kundërvajtjeve, përfshi edhe ato administrative. - Kundërvajtjet administrative gjykoheshin edhe nga struktura të tjera si këshilli doganor, këshilli i bashkisë apo i komunës, etj.

49 Historia e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri, (2007), grup autorësh, Botimet Luarasi, Tiranë, f. 40. 50 Historia e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri, (2007), grup autorësh, Botimet Luarasi, Tiranë. f. 42. 51 Hysi, G. (1988), “Organizimi i shtetit shqiptar dhe lufta politike në vitet 1920-1924”, (UT), f. 81. 52 Historia e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri, (2007), grup autorësh, Botimet Luarasi, Tiranë.f. 107.


28

Të tjera zhvillime u reflektuan në administratë publike përgjatë epokës së regjimit totalitar. Për një periudhë të gjatë kohe vijuan të zbatoheshin ato të regjimit të mëparshëm dhe më vonë pati ndryshime thelbësore. Referuar kushtetutës së vitit 197653 Shqipëria shpallej Republikë Popullore Socialiste (RPS), çka domethënë se shteti paraqitej në formën e Republikës, ndërsa ideologjia e ndërtimit të jetës shtetërore e shoqërore ishte ajo socialiste. Në të nënvizohej se RPS ishte shtet i diktaturës së proletariatit ku nëpunësi i shërben popullit dhe jep llogari përpara tij, merr pjesë drejtpërdrejtë në prodhim dhe shpërblehet në raport të drejtë me punëtorët e kooperativistët. Rregullimi i mëtejshëm i marrëdhënieve të punës bazohej në Kodin e Punës54 ku përcaktoheshin ato për punëtorët dhe për nëpunësit. Kodi parashikonte pranimin në punë me anë të marrëveshjes punëtor/nëpunës dhe administratës së ndërmarrjes, të institucionit ose të organizatës shoqërore, pas arritjes së moshës 15 vjeç55. Marrëveshja për punë me punëtorët realizohej me dispozita të veçanta të Këshillit të Ministrave, ndërsa për nëpunësit me miratim nga organet përgjegjëse; në çdo rast marrëveshja për punë lidhej për një kohë të pacaktuar. Caktimi i pagës së punëtorit apo nëpunësit bëhej sipas sasisë dhe cilësisë së punës së kryer, pa dallime race, seksi, kombësie e moshe. Parimi i përgjithshëm në caktimin e tyre ishte që ato midis nëpunësve dhe punëtorëve të mos lejonin dallime në nivelin e të ardhurave, në mënyrën e jetesës dhe në krijimin e shtresës së privilegjuar. Shërbimi shtetëror në legjislacionin e kohës përkufizohej si veprimtari e bazuar në ligjin e aparatit shtetëror që kryhet nga punonjësit për realizimin e funksioneve të shtetit në etapa të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë socialiste. Parimet e organizimit të tij përcaktoheshin nga natyra klasore e shtetit dhe në mënyrë të përmbledhur ato ishin:

- Vënia në funksion të zbatimit të politikës së partisë dhe të vullnetit të klasës punëtore; - Vënia nën kontrollin e partisë së klasës punëtore dhe organeve të ndryshme shtetërore; - Përshtatja me nevojat dhe kushtet në periudha të ndryshme të zhvillimit të shoqërisë; - Dallimi i personelit të shërbimit shtetëror nga punonjësit e tjerë nga natyra e veçantë e punës që kryejnë; - E drejta e të gjithë shtetasve për të punuar në aparatin shtetëror, përveç atyre që nuk kanë cilësitë e nevojshme.

Roli i nëpunësve shtetërorë konsiderohej i rëndësisë së veçantë sepse nga puna e tyre priteshin rezultate pozitive në drejtimin e punëve të shtetit. Punonjësi i shërbimit

53Fletorja Zyrtare: Viti 1976, Nr 5 , Faqe 75 , Data e aprovimit 28-12-1976 Ligji nr.5506, datë 28.12.1976, “Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”. http://www.qpz.gov.al/doc.jsp?doc=docs/Ligj Nr 5506 , Datë 28-12-1976.htm. 54 Fletorja Zyrtare: Viti 1980, Nr 4 , Faqe 65 , Data e aprovimit 28-06-1980; Ligji nr.6200, datë 28.6.1980, “Kodi i Punës i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”. 55 Neni 22, i Ligjit nr.6200, datë 28.6.1980, “Kodi i Punës i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”


29

shtetëror bëhej me emërim apo zgjedhje dhe ai hynte në aparatin shtetëror për të kryer një veprimtari të caktuar për realizimin e funksioneve të shtetit socialist. Ushtrimi i detyrave me karakter shtetëror, nxjerrja e akteve që deklarojnë vullnetin e pushtetit, por edhe karakteri mendor më shumë sesa ai fizik i punës që kryejnë, ishin tipare dalluese të nëpunësve shtetërorë nga punëtorët. Nëpunësit shtetërorë ndaheshin në tri grupe kryesore: personel drejtues, personel administrativ kryesor dhe personel administrativ ndihmës. Në grupin e parë përfshiheshin punonjësit e ministrive e të institucione qendore, drejtorë dhe kryetarë degësh në ministri, kryetarët e zëvendëskryetarët e komiteteve ekzekutive të këshillave popullore etj; në grupin e dytë që ishte edhe kategoria më e madhe e nëpunësve bënin pjesë specialistët e administratës shtetërore ku veprimtaria e tyre nuk konsiderohej me karakter juridik dhe që ishte e përjashtuar nga dhënia së masave disiplinore, ndërsa në grupin e tretë hynin sekretarët, teknikët dhe daktilografistët. Për nisjen e marrëdhënieve të punës në aparatin shtetërore kërkoheshin cilësi të mira moralo-politike të nëpunësit, përgatitje profesionale, arritja e moshës së caktuar, e drejta elektorale dhe mosqënia i dënuar penalisht nga gjykata. Nga kriteret e sipërpërmendura vërehet se që të filloje një punë, kriteri moralo- politik ishte një kriter pengues, i cili skualifikonte të gjithë ata individë që kishin probleme morale dhe politike në veprimtarine e tyre. Ndër detyrimet kryesore të punonjësve ishin respektimi i disiplinës në punë, kryerjen e funksioneve që i ngarkoheshin, detyrimi për t’i qëndruar besnik idealeve të Partisë, shtetit socialist dhe popullit. Në të gjitha rastet nëpunësit ishin të detyruar për zbatimin e urdhërave që marrin nga organet më të larta, në përputhje me parimin e ligjshmërisë dhe të ruajtjes së të dhënave që përbënin sekret. Shteti merrte përsipër detyrën për ngritjen e vazhdueshme të nivelit ide-opolitik, arsimor, kulturor e teknik të punëtorëve dhe të nëpunësve. Shkelja e legjislacionit të marrëdhënieve të punës dhe në fusha të tjera ndëshkohej sipas penaliteteve të kohës. Kështu, përgjegjësia e nëpunësit shtetëror mund të ishte politike, penale, administrative si dhe disiplinore. Në Kodin e Punës56 i kushtohej vëmendje disiplinës për zbatimin e marrëdhënieve të punës. Përgjegjësinë e marrjes së masave i ngarkoheshin administratës të institucioneve dhe ndërmarrjeve shtetërore. Për marrjen e masave disiplinore ndiqej një rend i caktuar masash nga më e lehta tek më e rënda. Për masat me karakter edukues merrej në konsideratë shkalla e shkeljes së disiplinës, rrethanat, sjellja e mëparshme e nëpunësit, qëndrimi ndaj punës e shoqërisë, duke patur mundësinë e zgjedhjes së njërës nga këto masa disiplinore57:

- a. këshillim, - b. vërejtje, - c. vërejtje me paralajmërim,

56 Kodet e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë (1982), Shtypshkronja "Mihal Duri", Tiranë. 57 Fletorja Zyrtare: Viti 1980, Nr 4 , Faqe 65 , Data e aprovimit 28-06-1980; Neni 21, i ligjit nr 6200, date 28.06.1980, Kodi i punës i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë , Shtypshkronja "Mihal Duri", Tiranë.


30

- ç. zbritje në detyrë ose caktim në një punë që paguhet më pak gjer në 6 muaj në të njëjtën ndërmarrje,

- d. largim nga puna. Përveç përgjegjësisë disiplinore nëpunësi, që gjatë kryerjes së detyrës, i shkaktonte me dashje ose nga pakujdesia një dëm pasuror ndërmarrjes, detyrohej të zhdëmtonte dëmin efektiv. Personeli drejtues-administrativ, inxhiniero-teknik dhe ekonomik ngarkohej me përgjegjësi materiale deri në një pagë mujore për çdo dëm të shkaktuar gjatë punës nga punonjësit e tjerë që mund të ishin nën drejtimin e tij. Zgjidhja e mosmarrëveshjeve në punë mund të bëheshin me marrëveshje midis nëpunësit dhe administratës së ndërmarrjes, institucionit ose të organizatës shoqërore. Ankimi bëhej brenda 10 ditëve nga dita e njoftimit të vendimit të administratës dhe komiteti profesional i organizatës-bazë të Bashkimeve Profesionale duhet të shqyrtonte ankesën brenda 10 ditëve nga paraqitja e saj. Nëpunësi, kur nuk pranon vendimin e komitetit profesional të organizatës-bazë të Bashkimeve Profesionale, mund t’i drejtohej gjykatës së rrethit brenda 10 ditëve nga dhënia e këtij vendimi. Kur drejtuesi i ndërmarrjes, i institucionit ose i organizatës shoqërore nuk pranon vendimin e komitetit profesional, është i detyruar të njoftojë me shkrim punëtorin ose nëpunësin brenda 3 ditëve. Edhe në këto raste punëtori ose nëpunësi mund t’i drejtohej gjykatës brenda 10 ditëve nga marrja e këtij njoftimi. Për masat disiplinore me karakter edukues, përveç masës së largimit nga puna, vendimi i komitetit profesional ishte i formës së prerë58. 1.3. Transformimi administrativ në sistemin e sipërmarrjes së lirë

Megjithëse Shqipëria vinte nga një regjim totalitar me një legjislacion komunist, ajo e filloi reformën në administratën publike duke krijuar struktura të veçanta siç ishte Departamenti i Administratës Publike.

Departamenti i Administratës Publike (DAP) u krijua me Vendimin e Këshillit të Ministrave59, nr. 443, datë 05.09.1994, si një njësi brenda tij që do të kryente studimet, projektligjet dhe aktet nënligjore për strukturën, detyrat dhe funksionimin e administratës publike.

Pas kësaj DAP ishte organi përgjegjës për hartimin e politikës së përgjithshme të formimit, rekrutimit dhe promovimit të nëpunësve të administratës publike. Së bashku me dy dikastere të tjera (Ministria e Punës dhe ajo e Financave), ai do të hartonte sistemin e pagave dhe shpërblimeve për administratën publike dhe do të ishte qendër koordinuese dhe zbatuese e asistencës teknike për të.

58 Arkiva Elektrronike e akteve ligjore, Neni 101, i Ligjit nr. 6200, datë 28.6.1980, “ Kodi i Punës i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”. Fletorja zyrtare: viti 1980, nr 4 , faqe 65 ,. http://www.qbz.gov.al:81/results.jsp?EQ_DocumentMeta%2fInstitucioni=Kuvendi&sort=DocumentMeta%2fNumri_i_fletores&page=131 59 VKM, nr. 443, datë 05.09.1994, “Per krijimin Departamenti i Administratës Publike”.


31

Përpjekjet për formësimin e shërbimit civil u konkretizuan me ligjin nr. 8095, datë 21.03.1996, “Për shërbimin civil në Republikën e Shqipërisë”60 duke synuar dhënien fund të politizimit të administratës dhe ngritjen e saj mbi bazë merite. Ligji u shoqërua edhe vendimin nr. 657, datë 16.09.1996, “Për rregullat e etikës në shërbimin civil”61, i cili synonte përsosjen e shërbimit civil shqiptar.

Gjithashtu vemëndje u tregua edhe për konfliktin e interesit, si dhe mënyrës së zgjidhjes së tij, në dobi të interesit publik. Ligji si dhe akti nënligjor e vuri DAP përpara nevojës për krijimin e një strukture më të fuqishme në përballimin e përgjegjësive dhe detyrimeve ligjore. Në të njëtën kohë krijohej një ndarje mes funksioneve politike dhe atyre tekniko - profesionale, për të cilat mendohej të funksiononte sistemi i karrierës. Nëpërmjet këtij rregullimi ligjor mendohej t’i jepej fund politizimit të pozicioneve të punës duke ndarë postet politike nga funksionet tekniko - profesionale. Në fakt koha tregoi se ky ligj nuk u respektua asnjëherë gjatë viteve të tranzicionit.

Sipas një studimi62 të kryer nga Komiteti Shqiptar i Helsinkit, situata e punonjësve të larguar nga puna ka qenë joligjore, madje disa here edhe diskriminuese. Paraqitja e disa të dhëna statistikore gjithmonë sipas këtij raporti krijojnë një tablo më të qartë për të kuptuar ecurinë në këto vite të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të punës. Nga të gjitha çështjet që përfundoi Gjykata e Rrethit Gjyqësor Tiranë, Shkodër dhe Gjykata e Rrethit Gjyqësor Vlorë për vitin 2010 (rreth 724) rezulton se janë pranuar gjithsej 587 kërkesë padi (rreth 81.8%), nga të cilat 287 janë të pranuara pjesërisht (39.6 %) dhe 300 janë të pranuara tërësisht (41.4%); në 84 raste çështjet janë pushuar (11.6%) dhe 45 kërkesë padi janë rrëzuar (6.2 %). Çështjet e tjera që zenë 1.2 % janë kthim aktesh dhe çështje të dërguar për kompetencë në një gjykatë tjetër. Raporti real i kërkesë padive të pranuara nga gjykatat me ato të rrëzuara në 100% të rasteve të gjykuara( pa ato të transferuara) është respektivisht afro 82.8 % të pranuara, me 5.6% të rrëzuara. Shifra të tilla dëshmojnë për paligjshmërinë e shumta që vërehen në zgjidhjen e kontratave të punës nga organet e administratës publike.

Dëmi i llogaritur në këto raste nuk është vetëm financiar dhe jo vetëm i individit, por një problem mjaft i madh i shkaktohet buxhetit të shtetit me dëmshpërblimet që duhet t’u paguhet të gjithë të larguarve nga puna, por edhe gjithë shoqërisë në krijimin e një precedenti që nënpunësit publikë janë të rrezikuar të largohen nga puna në çdo periudhë të ndryshimeve politike të pushtetit. Situata bëhet edhe më komike kur për të njëjtin vend pune paguhet si titullari i ri i emëruar nga maxhoranca e re qeverisëse ashtu edhe i

60 Fletore zyrtare nr 13 , 17. 05. 1996, “Ligji nr.8095, datë 21.03.1996, “Për shërbimin civil në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, i cili u hartua në përputhje me parimet themelore të organizimit shtetëror të parashikuara në atë kohë, në mungesë të Kushtetutës shqiptare bazuar në Ligjin nr.7491, datë 29.04.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetuese”. 61 Fletore zyrtare nr 33, VKM nr. 657, datë 16.09.1996, “Për rregullat e etikës në shërbimin civil”. 62 Komiteti Shqiptar i Helsinkit , 2011, Raport: Situata e Diskriminimit te te larguarve nga puna, Tirane, web address: www.ahc.org.al


32

pushuari nga kjo maxhorancë, por që ka fituar të drejtën nga një vendim i formës së prerë nga gjykata (Gjykata e Apelit).

Në raste të tilla mund të përmenden dhe kosto të tjera si eficensa e nëpunësve publikë që, në kushtet e një psikologjie të tillë, vijon të jetë e vogël. Paligjshmëria e veprimeve nga organet e administratës publike në zgjidhjen padrejtësisht të marrëdhënieve të punës për një numër të madh personash, si dhe mosnxjerrja e përgjegjësisë ndaj drejtuesve të këtyre institucioneve, nuk e shmang dyshimin se një pjesë e këtyre punonjësve të jenë larguar edhe për motive politike, për t’i lënë vendin të tjerëve, mes tyre edhe militantë partiakë. Pas një pune përgatitore të mbështetur nga Bashkimi Europian dhe Banka Botërore, Kuvendi miratoi ligjin nr. 8549, datë 11.11.1999 “Statusi i Nëpunësit Civil”63, (hyrë në

63 DAP, ( 2009), Përmbledhje e legjislacionit për shërbimin civil: Ligji nr. 8549, datë 11.11.1999 “Statusi i Nëpunësit Civil”; Tirane , Botimet Pegi. Ky botim u financua nga buxheti i shtetit në dispozicion të Departamentit të Administratës Publike (DAP). Përgatitja e materialeve u bashkëfinancua nga Ministria e Bashkëpunimit Ekonomik dhe Zhvillimit e Gjermanisë dhe nga projektet e Bashkimit Europian IPA 2008 “Support to the Albanian Public Administration”, zbatuar nga “Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH”. Fletore zyrtare nr 14,VKM nr. 231, datë 11.05.2000 “Për pranimin në shërbimin civil dhe periudhën e provës”; VKM nr. 316, datë 23.06.2000 “Për miratimin, në parim, të projektit “Krijimi i Institutit të Trainimit të Administratës Publike”, të financuar nga programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara; VKM nr. 342, datë 07.07.2000 për “Lëvizjen paralele dhe ngritjen në detyrë të nëpunësit civil”; VKM nr. 355, datë 07.07.2000 për “Organizimin e dosjes së regjistrit të personelit”; VKM nr. 360, datë 14.07.2000 për “Lirimin nga sherbimi civil”; Udhëzim nr.1, datë 13.06.2000 për “Strukturën e renditjes së punëve në shërbimin civil, metodologjisë përkatëse dhe përshkrimit përgjithësues të rolit të sekretarit të përgjithshëm në këtë shërbim”, i azhurnuar me udhëzimin nr.6, datë 19.12.2007; Udhëzim nr.2, datë 07.07.2000 pë “Sistemin e vlerësimit të arritjeve vjetore, individuale të nënpunësve civilë”, i azhorrnuar me udhëzimin nr.5, datë 19.12.2007; VKM nr. 47, datë 20.06.2002 për “Miratimin e rregullores për organizimin dhe funksionimin e komisionit të shërbimit civil”; VKM nr.315, datë 21.05.2004; VKM nr.783, datë 14.12.2005; VKM nr.328, datë 31.05.2006 dhe VKM nr.456, datë 26.07.2007; E gjithe kjo përmbledhje e legjislacionit për shërbimin civil gjendet ne broshuren me botimet Pegi, Tirane 2009, VKM nr. 325, datë 21.2.2003 “Për pozicionin, detyrat dhe përgjegjësitë e Sekretarit të Përgjithshëm në Ministri”; VKM nr. 838, datë 13.12.2006 “Për një ndryshim në vendimin nr. 231, datë 11.5.2000 të Këshillit të Ministrave “Për pranimin në shërbimin civil dhe periudhën e provës”, i ndryshuar; VKM nr. 881, datë 20.12.2006 për “Përcaktimin e kritereve për funksionet drejtuese dhe për strukturën e nivelit të pagave në ministrinë e punëve të jashtme”, i azhurnuar me VKM nr.1002, datë 02.07.2008; Urdhri i KM nr. 118, datë 12.05.2006, “Për përdorimin e Regjistrit Qendror të Personelit”; VKM nr.475, datë 13.07.2007 për “Miratimin e struktures dhe të niveleve të pagave të nënpunësve civilë, zëvendesministrit dhe nënpunësve të kabineteve, në kryeministri, aparatet e ministrive të linjës, administratës së presidentit, kuvendit dhe komisionit qendror të zgjedhjeve”, i azhurnuar me VKM nr.838, datë 05.12.2007; VKM nr.478, datë 18.07.2007 për “Miratimin e strukturës dhe të niveleve të pagave të nënpunëve të disa institucioneve, në varesi të ministrave të linjës”, i azhurnuar me VKM nr.759, datë 14.11.2007;


33

fuqi më 27.01.2000), i cili krijoi mundësi për zbatimin e një sistemi më dinamik në menaxhimin e burimeve njerëzore në institucionet e administratës qëndrore, ato të pavarura dhe në njësitë e pushtetit vendor (bashki dhe qarqe). Ky ligj rikonfirmoi institucionet që do të mbikqyrnin zbatimin e reformës në shërbimin civil, duke i dhënë kompetenca të veçanta dhe të zgjeruara, të cilat nuk i kishin pasur më parë. Kështu u rikonfirmuan Departamenti i Administratës Publike, si pjesë e strukturës së aparatit të Kryeministrisë dhe Komisioni i Shërbimit Civil, si organ administrativ i pavarur. Departamenti i Administratës Publike mori përsipër detyra kryesore që lidhen me zbatimin dhe mbikëqyrjen e reformës në administratën publike të ndërmarrë nga qeveria, si dhe të gjitha reformat e tjera strukturore të kryera prej saj. Pavarësisht se ishte strukturë qeveritare dhe nuk mund të mbikqyrte zbatimin e ligjit në institucionet qendrore të pavarura, në bashki apo qarqe, DAP bënte interpretime të dispozitave ligjore për këto institucione. Ligji përcaktonte qartë të drejtat dhe detyrat e tij duke përcaktuar tri grupe atributesh64: për zhvillimin strategjik, për menaxhimin e burimeve njerëzore dhe për rregullimin e pagave për institucionet. Përgatitja e Manualit për Sekretarët e Përgjithshëm65 ofroi një gamë njohurish në ndihmë të ushtrimit të përgjegjësive për këtë pozicion, të lidhura me korrektësinë proceduriale, menaxhimin e burimeve njerëzore dhe atyre financiare, politikëbërjen, çështjet etike, etj. Gjithashtu u përgatit edhe Manuali i Ministrit66, për të kontribuar në përshpejtimin e reformës administrative, kryesisht në rritjen e efikasitetit dhe efiçiencës së administratës publike në ekzekutivin shqiptar. Miratimi i ligjit për etikën67 formalizoi më tej punën e tij për të plotësuar kornizën ligjore lidhur me funksionimin e administratës publike.

Duke qenë se u vërejt një piramidë e përmbysur administrative lidhur me ndarjet e pozicionit ‘specialist’, për zbatimin e plotë të strukturës së re të pagave, DAP hartoi udhëzimet përkatëse për kategorizimin e pozicioneve të punës, duke përcaktuar kriteret kryesore si: përshkrimi i punës, rëndësia e çdo pozicioni në raport me misionin e ministrisë dhe rëndësinë e çdo pozicioni brenda strukturave të brendshme të ministrisë përkatëse, duke përcaktuar përqindje fikse për çdo nivel.

VKM nr.901, datë 19.12.2007 pë “Miratimin e strukturës dhe të niveleve të pagave të nënpunësve civilë”, i azhurnuar me VKM Nr.546, datë 01.05.2008 dhe VKM Nr.1001, datë 02.07.2008; VKM nr.1619, datë, 2.7.2008 për “Klasifikimin e funksioneve, grupimin e njësive të qeverisjes vendore, për efekt page, dhe caktimin e kufijve të pagave të punonjësve të organeve të qeverisjes vendore”, i azhurnuar me VKM nr. 598, datë 27.4.2009. 65 Manuali i Sekretarit të Përgjithshëm u mbështet nga Komisioni Europian dhe u përgatit për qeverinë shqiptare dhe Departamentin e Administratës Publike nga Instituti për Studime Publike dhe Ligjore, shtator 2002. 66 Manuali i Ministrit u mbështet nga Komisioni Europian dhe u përgatit për qeverinë shqiptare nga Instituti për Studime Publike dhe Ligjore, qershor 2003. 67 Ligji nr. 9131 datë 08.09.2003, “Për rregullat e etikës në administratën publike”.


34

Këto masa ndikuan në rritjen e motivimit për punë të përgjegjshme dhe për rritjen e performancës dhe profesionalizmit nga nëpunësit publikë. Një ndihmë të madhe në fillimet e punës së administratës kanë dhënë programet e Fondacionit Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, Soros68.

Programet e ndihmës për administratën publike nga ky fondacion, megjithë vlerën dhe ndikimin pozitiv që krijuan në nxitjen e kthimit të specialistëve të arsimuar jashtë, efektet e tyre ishin afatshkurtër dhe jo shumë të qëndrueshme. Në vitin 2004, Shqipëria vlerësohet se ka bërë progres në përmirësimin e vlerësimit, rekrutimit dhe trajnimit të shërbimit civil dhe ka marrë masa për të përforcuar kuadrin ligjor69. Pas propozimit të amendimeve për ligjin mbi shërbimin civil, të cilat parashikojnë përmirësimin e rekrutimeve dhe mbajtjen e nëpunësve civilë brenda administratës publike, gjithashtu për të përfshirë në këtë ligj edhe qeverisjet vendore dhe prefekturat – organe të pambuluara më parë – të përfshiheshin në këtë ligj, nga DAP u ndërmorën hapa për ta bërë më transparent procesin e rekrutimit të nëpunësve civilë duke botuar në faqen e vet të internetit vendet e lira dhe rezultatet e konkurseve të hapura dhe duke hartuar një manual rekrutimi për komisionet rekrutuese ad hoc me qëllim që të minimizojë ndërhyrjet politike...Numri i nëpunësve civilë të trajnuar nga Instituti Trajnues i Administratës Publike rritet çdo vit...”70. Në raportin e Bashkimit Europian për vitin 2004 për Shqipërinë, vlerësohet se “janë bërë disa përparime në reformën e administratës publike, por nevojiten ende përpjekje të qëndrueshme. Miratimi i ligjit mbi kontrollin e pasurive të zyrtarëve në prill 200371, miratimi i Kodit të ri të Etikës, rimarrja nga ana e DAP të kompetencës për caktimin e pagave në administratën publike, kanë qenë hapa pozitivë. Që me krijimin e tij, DAP është asistuar në nivel teknik, në kuadër të programit PHARE, programeve të ndryshme të Bankës Botërore, Programi Cards 2003, 2004, etj, për realizimin e objektivave të përcaktuara si në plan afatshkurtër, ashtu dhe afatgjatë72. Në vitin 2005, në zbatim të programit të qeverisë, varësia funksionale e DAP ndryshoi. 68 Ndër këto programe, mund të përmendim programin Fellowship në vitin 1998, i cili ka ofruar përkrahjen e tij për nxitjen dhe motivimin e pjesëmarrjes së të rinjve në administratën publike, qendrore e lokale. Ky program përfshiu rreth 93 specialistë të diplomuar jashtë vendit dhe të punësuar në administratën qendrore deri në vitin 2001. Në vitin 2001 ky program u shtri edhe në pushtetin lokal, duke futur brenda skemës edhe të diplomuarit në Universitetin e Tiranës. Në bazë të kritereve të këtij programi, cdo përson që ka një kualifikim të tillë dhe është i punësuar në administratën qendrore dhe lokale pas 6 mujorit të dytë të 1998, në fushat e drejtësisë, ekonomisë, menaxhimit të policisë, përpunimit të politikave dhe zhvillimit të komunitetit (OJQ), në bazë të përzgjedhjes nga një bord ekspertësh fitoi të drejtën e kompensimit për një vit, në masën 2-4 herë të pagës mujore. 69 Raporti i Stabilizimit dhe Asociimit për vitin 2004 për Shqipërinë, www.delalb.ec.europa.eu. 70 Raporti i Stabilizimit dhe Asociimit për vitin 2004 për Shqipërinë, www.delalb.ec.europa.eu. 71 Ligji nr.9049, datë 10.4.2003, “Për deklarimin dhe kontrollin e pasurive, të detyrimeve financiare të të zgjedhurve dhe të disa nëpunësve publikë”. 72 DAP është asistuar në nivel teknik nga donatorë të ndryshëm në kuadër të programit PHARE, Programi Cards 2002, 2003 dhe 2004, SIGMA, PNUD, IPA, programeve të ndryshme të Bankës Botërore, Fondacioni Soros, etj për realizimin e objektivave në plan afatshkurtër dhe afatgjatë.


35

Kalimi nga Kryeministri tek Ministri i Brendshëm, ka synuar lehtësimin e qendrës së qeverisjes dhe atashimin e tij pranë dikasterit me të cilën ka afërsinë më të madhe funksionale. Raporti i Stabilizimit - Asociimit për vitin 2005 për Shqipërinë thekson se ka bërë progres në përmirësimin e vlerësimit, rekrutimit dhe trajnimit të shërbimit civil dhe ka marrë masa për të përforcuar kuadrin ligjor. Por raporti nënvizon se “nevojiten akoma përpjekje të konsiderueshme për të pakësuar emërimet politike në nivelet drejtuese, përmirësimin e rrogave, strukturat e karrierës dhe prezantimin e një menaxhimi të performancës për të rritur efikasitetin e administratës publike”73. Regjistri Qendror i Personelit, konsiderohet një platformë moderne e sistemit të menaxhimit të burimeve njerëzore, nga vënia në funksion e së cilës, mund të prodhohen raporte të ndryshme për monitorimin e procedurave që lidhen me menaxhimin e burimeve njerëzore. Në 2007, DAP i kushton vëmendje tërheqjes në administratën publike të kapaciteteve të shkolluara jashtë vendit dhe sidomos atyre me kualifikime pasuniversitare bazuar në nismën e Qeverisë së Shqipërisë si pjesë integrale e Strategjisë Kombëtare të Migracionit në vitin 2005 e mbështetur nga PNUD, korrik 2006. Gjithashtu ai bëri disa rregullime ligjore në udhëzimin për vlerësimin e rezultateve individuale në punë, duke bërë një reflektim më të saktë të hierarkisë së pozicioneve sipas strukturës klasike, për të ndarë më mirë rolet dhe përgjegjësitë e kategorive të drejtuesve përgjegjës për realizimin e procesit të vlerësimit vjetor, si dhe duke realizuar një lidhje të drejtpërdrejtë të vlerësimit të performancës me shpërblimin. Viti 2008 u kurorëzua me Themelimin e Shkollës Rajonale të Administratës Publike74 si dhe me zbatimin e projektit “Brain Gain”75, me synimin e tërheqjes në administratën publike të nëpunësve, të cilët kanë përfunduar studimet master ose doktoraturë jashtë vendit me rezultate të mira dhe që janë kthyer në Shqipëri pas datës 30 qershor 200776. Një rol i rëndësishëm iu dha funksionimit të web-it të DAP, si dhe komunikimit me publikun, ku jepen informacione të plota dhe të sakta për menaxhimin e shërbimit civil ndër vite (raporte vjetore, të dhëna mujore, botime profesionale, etj). 73 Raporti i Stabilizimit dhe Asociimit për vitin 2005 për Shqipërinë. www.delalb.ec.europa.eu. 74 Bashkëpunimi nëpërmjet Shkollës Rajonale të Administratës Publike (ReSPA), iniciativë e nënshkruar më 02.05. 2006, ku në praninë e Komisionit Europian u nënshkrua “Protokolli i Bashkëpunimit për Krijimin e Shkollës Rajonale të Administratës Publike (Faza 1)”, nga përfaqësuesit e vendeve anëtare të saj, përkatësisht: Shqipëri, Bosnjë, Kroaci, FYROM, Serbi dhe Mali i Zi dhe Misionin e Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë, (UNMIK). Shih “15 vjet ne zemer te reformave” Tirane, Botim i DAP me mbeshtetje te projektit “Support to the Albanian Department of Public Administration” IPA 2008, zbatuar nga GTZ, f. 16. 75 Programi “Brain Gain’, nismë e Qeverisë së Shqipërisë si pjesë integrale e Strategjisë Kombëtare të Migracionit në vitin 2005 e mbështetur nga UNDP, Korrik 2006. Programi Brain Gain, www.braingain.gov.al 76 Urdher i Kryeministrit nr. 37, date 28.1.2004 “Për nxitjen e punësimit në administratën publike të shtetasve Shqiptarë që kanë kryer studime jashtë vendit. Ky urdhër u kombinua me inisiativën e Departamentit të Administratës Publike për heqjen e kriterit skualifikues të eksperiencës në punë, për pozicionin «Specialist», gjë që çoi në rritjen e numrit të aplikantëve për vendet e lira në administratën qëndrore.


36

Gjithashtu që prej janarit 2008 nëpunësve me kualifikime pasuniversitare, me grada dhe tituj shkencorë, iu njoh e drejta e përfitimit të një shtese për kualifikimin përkatës. Sipas progres-raportit 2008 për Shqipërinë, “kapaciteti i DAP në orientimin e shërbimit civil drejt një strukturë profesionale dhe të bazuar në meritë, duhet të forcohet më tej...77. Të tjera zhvillime pati për kuadrin ligjor të administratës publike vitet e fundit nga maxhoranca e re qeverisëse. Pas një ligji të miratuar me konsensus në një seancë të jashtëzakonshme të Kuvendit 78 , maxhoranca e re miratoi një akt normativ, i cili u kundërshtua dhe u rrëzua nga Gjykata Kushtetuese. Më 17 tetor 2013, Kuvendi miratoi vetëm me votat e maxhorancës aktin normativ për ligjin e "Nëpunësit Civil". Miratimi i aktit normativ u pa i domosdoshëm për shkak të pazbatueshmërisë së ligjit të nëpunësit civil, si pasojë e mungesës së akteve nënligjore dhe natyrës së përgjithshme të ligjit. Ligji "Për nëpunësin civil" ishte një ndër tre ligjet, miratimi i të cilëve u vendos si kusht nga Brukseli që Shqipëria të përfitonte statusin e vendit kandidat. Por si ka gjetur zbatim etika në legjislacionin shqiptar për administratën publike? Pesha e madhe që kanë disa parime të etikës për shoqërinë ka bërë që këto të përfshihen edhe në legjislacion duke i kthyet këto rregulla në një detyrim ligjor për tu zbatuar. Gjatë 20 viteve të fundit, në shumicën e vendeve europiane e më gjerë ka ndodhur një rishikim i korpusit të vlerave etike në shërbimin publik për t’iu përshtatur zhvillimeve bashkëkohore dhe problematikave të sotme të administrimit publik. Një proces i një natyre të ngjashme, por me një dimension tjetër, ka ndodhur edhe në vendin tonë gjatë viteve të fundit, i materializuar në formalizimin e rregullave etike për të integruar parimet e etikës në legjislacionin bazë për administratën publike, specifikisht në ligjin për nëpunësin civil dhe në kodin e procedurave administrative. Nga rregullat te rezultatet, nga diskutimi për etikën te etika e zbatuar e parandaluese, nga referencat e shpeshta për administratën publike te administrimi publik e administrimi i etikës – e tillë është tendenca e forcimit të etikës në shërbimin publik.

Duhet pohuar se dymbëdhjetë parimet universale të etikës së administratës publike janë sanksionuar edhe në ligjin shqiptar nr. 8485, datë 12.05.1999 “Kodi i Procedurave Administrative” (nenet 9-20)79. Ato janë: ligjshmëria, mbrojtja e interesit publik dhe e të drejtave të personave privatë, barazia dhe proporcionaliteti, drejtësia dhe paanësia, bashkëpunimi i administratës me personat private; përgjegjshmëria, parimi i marrjes së vendimeve, efiçienca dhe deburokratizimi, mospagimi i shërbimit, kontrolli i brendshëm dhe ai gjyqësor, mbrojtja e sekretit shtetëror dhe konfidencialitetit dhe e drejta për t’u informuar. Kurse, në ligjin nr.8549, datë 11.11.1999, neni 380, “Statusi i nëpunësit civil”

77 Raporti i Stabilizimit dhe Asociimit për vitin 2008 për Shqipërinë. www.delalb.ec.europa.eu. 78 Fletore zyrtare 95,Ligji nr. 152, 30.05.2013 “Për nëpunësin civil”, ligj që hyri në fuqi më 1 tetor 2013. 79 Fletore zyrtare nr 19, 20.07.1999, ligji nr.8485, datë 12.05.1999 “Kodi i Procedurave Administrative” (nenet 9-20). 80 Neni 3,Parimet e sherbimit civil; Sherbimi Civil eshte i ndertuar dhe vepron mbi bazen e parimeve te


37

janë sanksionuar 10 parimet e shërbimit civil që janë: profesionalizmi, pavarësia, integriteti, paanësia politike, transparenca, shërbimi ndaj publikut, vazhdimësia e karrierës, përgjegjësia, korrektësia dhe ligjshmëria.

Ky grupim modern i vlerave themelore, mbështetet e frymëzohet nga kodi model i etikës në shërbimin publik i Këshillit të Europës81 “Për kodin e sjelljes së zyrtarëve publikë”, i cili bashkon vlerat ‘tradicionale’ të etikës si paanshmëria, ligjshmëria dhe integriteti, (të cilat përcaktojnë gjithmonë karakteristikat specifike e të mirëfillta të funksionit publik) me vlerat ‘e reja’ si përgjegjësia ndaj publikut dhe transparenca më e madhe.

Megjithë progresin e bërë në kuadrin legjislativ, realiteti i pozicionit të nëpunësit publik në Shqipëri dhe në rajon vuan nga një sërë problematikash ose faktorësh të brendshëm dhe të jashtëm, të cilat janë një reaalitet që e vështirëson punën në administratë. Si Shqipëria ashtu edhe disa nga vendet e rajonit janë përballur me një rrethanë negative, jo të favorshme të shkaktuar nga trazirat, lufta dhe emigrimi, të cilat u shoqëruan nga ‘rrjedhja e trurit’. Situata e pozicioneve të punës në administratë nuk ofronte stabilitet dhe kënaqshmëri për nënpunësit kështu që oferta e punës së kualifikuar pësoi tkurrje.

Faktorët e brendshëm që shkaktojnë probleme janë gjithashtu arsimimi i pamjaftueshëm dhe kushtet e punësimit, që çojnë në diskriminim mbi baza politike. Referuar standarteve perëndimore dhe amerikane shërbimi civil është një profesion që kërkon arsimim të veçantë në fushën administrative gjë që në Shqipëri dhe në rajon mungoi për një periudhe të gjatë. Përfshirja në universitetet publike dhe institucionet universitare private pas viteve 2005 të programeve të studimit në profilin e administrimit publik, zbuti deri në një farë mase boshllëkun e krijuar me nëpunës të arsimuar. Standardet e ulëta etike të kombinuara me pikëpamjen që shërbimi publik është diçka e tepërt, e bëjnë sektorin publik jotërheqës. Po çfarë i motivon njerëzit të punojnë në administratën publike? A është shërbimi ndaj komunitetit një e keqe e domosdoshme e zgjedhur nga ata që nuk janë të aftë të gjejnë punë në sektorë të tjerë, apo a është të punosh për të mirën e publikut në të vërtetë një përpjekje e tyre për vetërealizim? Cilat janë përparësitë dhe disavantazhet e shërbimit publik? A mjafton qasja motivuese për të zgjidhur problemet e tërheqjes së pamjaftueshme nga ana e shërbimit civil dhe kapacitetit të pamjaftueshëm për të mbajtur nëpunësit civilë më të aftë? Cilat metoda të tjera janë të mundshme? Shumë syresh e konsiderojnë shërbimin publik thjesht si një mënyrë për të siguruar një pagë mujore. Ata shpesh kanë një qëndrim joafrues ndaj punës apo përpiqen të largohen nga administrate publike sapo t’iu jepet mundësia. Për më tepër, disa individë futen në punë në administratën publike sepse janë të motivuar nga dëshira për pushtet dhe profesionalizmit, te pavaresise dhe integritetit, te paanesise politike, te transparences, te sherbimit ndaj publikut, te vazhdimesise se karieres, te pergjegjesise dhe korrektesise ne zbatimin e legjislacionit ne fuqi. 81 Shih në http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/greco/documents/Rec%282000%2910_EN.pdf


38

privilegje. Disa faktorë motivues të favorshëm janë: kuptimi për administratën publike si një fushë që ofron shanse të mira për zhvillim profesional, mundësi për vetëafirmim dhe vetërealizim si edhe kënaqësi në punë. Faktorët socialë që motivojnë individët përbëhen nga gjendja e tregut të punës, mundësia për të pasur një punë të sigurt, mundësia për të punuar në interes të publikut etj. Megjjithatë administrata publike ofron disa mundësi më të mira në krahasim me profesione të tjera. Këto përfshijnë sigurime shëndetësore, pensionin, leje lindjeje të pagueshme, raport të mjaftueshëm mjekësor, leje të zakonshme të bollshme dhe leje të pagueshme, etj 1.4. Modelet europiane të qeverisjes përballë administratës shqiptare; roli i agjencive të krijuara pranë administratës publike Kur flitet për modelet më të mira të qeverisjes, praktikave dhe reformave, natyrisht që bazohemi në praktikat eksperienciale, të hartuara dhe zbatuara nga modeluesit e politikave të vendeve europiane. Kjo sepse konsulentët e menaxhimit dhe gjithashtu shumë akademikë, nuk janë më të aftë sa i përket përdorimit të analizës krahasuese dhe për këtë arsye është e nevojshme të tërhiqet vëmendja e hartuesve të politikave për të përvetësuar konceptet bazike dhe fenomenet që duhen patur parasysh për reformën në administratën publike. Megjithatë është e rëndësishme të kuptohet se shumica e sistemeve perëndimore të qeverisjeve u ngritën në shekujt 19 dhe 20, bazuar në modele që ishin të ngjashme për t’u konsideruar si një model standard europian i administratës, i cili është krejtësisht i ndryshëm nga modeli qeverisës suedez dhe ai i SHBA-së82. Natyrshëm që për të parë modelet më të përparuara të administrative botërore, detyrimisht duhet të hedhim vështrimin drejt vendeve më të përparuara. Franca, Gjermania dhe Mbretëria e Bashkuar83 referohen shpesh si ofruesit e modeleve europianë për administratat, megjithëse ato nuk janë të vetmet vende që mund të identifikohen si elaborues të sistemeve perëndimore të qeverisjes. Njëkohësisht duke u fokusuar në vështrimin e sistemeve administrative qeverisëse, hasim modele të ndryshme në shtete që jo vetëm gjeografikisht por edhe kulturalisht janë afër njëri-tjetrit. Shembulli i sistemit austriak, i cili ka patur një ndikim thelbësor në Europën Qendrore dhe në Italinë e Veriut gjatë shekullit të 19-të, reflekton disa karakteristika thelbësore specifike, të cilat janë të ndryshme kur i krahason me eksperiencën gjermane. Ekzistojnë gjithashtu sisteme administrative të qeverisjes, precedentë të modeleve të ndryshme edhe brenda një shteti. Italia është një rast veçanërisht interesant, pasi strukturat administrative të Mbretërisë së Italisë pas bashkimit në vitin 1864 ishin ato të Mbretërisë së Piedmontit të Sardenjës. Ato ishin modeluar sipas sistemit administrativ francez, që prej dekadave të para të shekullit 19. 82 Ziller, J. (2001), “Modelet Europiane të Qeverisjes...”, Botimet SIGMA, f. 102 -119. 83 Instituti I Trajnimit të Administratës Publike/SIGMA, ( 2007), Përgatitja e Administratave Publike për Hapësirat Administrative Europiane”, Botimet SIGMA, Nr 43, f.10


39

Këto struktura ishin të zbatuara në një mënyrë tepër uniforme pas bashkimit të Italisë, por në kontekste shumë të ndryshme përsa i përket kulturës së qeverisë dhe strukturave të saj. Gjithashtu, shumë karakteristika të sistemeve administrative të Francës, Gjermanisë dhe Mbretërisë Bashkuar, kanë lidhje me madhësinë e tyre përsa i përket territorit dhe ç’është akoma më e rëndësishme sa i përket popullatës. Kjo është arsyeja pse sistemet e tyre administrative nuk janë shumë domethënëse për vende relativisht më të vegjël. Pavarësisht kësaj, megjithëse secili prej vendeve më të vogla ka një administratë publike unike të dallueshme, si grup ato janë ndikuar gjerësisht nga sistemet e fqinjëve të tyre më të mëdhenj. Përjashtim përbëjnë vendet nordike. Ndërkohë që Finlanda dhe Suedia kanë ruajtur sisteme specifike, Danimarka dhe Norvegjia kanë ndjekur disa karakteristika të modelit suedez dhe disa të modelit standard europian. Në disa prej shteteve europiane baza e funksionimit të sistemit administrativ gjen funksionalitetin praktik në saj të rregullimit organizues nëpërmjet agjencive dhe procesit të agjencifikimit të sistemit. Në Mbretërinë e Bashkuar dhe në një shkallë më të gjerë në vendet anglisht-folëse të Komonuelthit, përdorimi i termit “agjenci”84 përdoret shpesh në dy dekadat e fundit. Ky formulim vjen si një koncept i përgjithshëm që përdoret për strukturat organizative publike të administratës shtetërore, të cilat supozohet se kanë një shkallë autonomie menaxheriale e cila krahasohet me “të qënurit në gjatësinë e krahut të ministrit”85. Pra përdorimi i termit agjenci në kontekstin britanik nënkupton një strukturë organizative, e cila ndryshon nga hierarkia tradicionale e departamentit ministror publik, që fitoi terren dhe e zvogëloi në një farë mase fushën e termit “agjenci”. Gjithashtu kur përmendim fenomenin e agjencifikimit duhet të bëhet dallimi i zbatimit të tij për vendet që e implementojnë. Kështu për shembull në SHBA, sidomos në nivelin e qeverisjes federale, termi ‘agjenci’ përdoret për departamentet që janë të organizuar në hierarki, me një politikan që i përket stafit ekzekutiv të Presidentit (zakonisht me titullin e Sekretarit) dhe janë kështu të ngjashme me departamentin ministror tradicional europian (në Mbretërinë e Bashkuar dhe në kontinent). Ai përdoret gjithashtu për organe të pavarura një funksion rregullator ose ekzekutiv, qofshin ato të krijuara nga Kongresi ose nga Presidenti. Modeli Europian Standard i Administratës86, i hasur në sistemin britanik, francez dhe gjerman të administratës publike, është aplikuar edhe në vende të tjera të Europës Perëndimore, me përjashtim të vendeve nordike dhe të Zvicrës. Ai bazohet në integrimin hierarkik brenda organizimit të një ministrie ose departamenti. Sipas këtij modeli, linja hierarkike fillon me zyrtarin në majë dhe shkon poshtë deri në nivelin e nëpunësit në bazë. Koncepti i tij bazohet në një hierarki vertikale ndarë sipas fushave të politikave, ndërmjet ministrive dhe brenda tyre.

84 Instituti i Trajnimit të Administratës Publike, (2007), Përgatitja e Administratave Publike për Hapësirat Administrative Europiane”, Botimet SIGMA, Nr 43, f.12. 85 Po aty. 86 Instituti I Trajnimit të Administratës Publike/ SIGMA, ( 2007), Përgatitja e Administratave Publike për Hapësirat Administrative Europiane”, Botimet SIGMA, Nr 43, f.13


40

Në ndryshim nga ky vjen modeli suedez i qeverisjes, që bazohet në ndarjen horizontale administrative. Nga njëra anë, qeveria dhe ministrat janë kolektivisht përgjegjës për përcaktimin e orientimit të politikave dhe nga ana tjetër, zyrat ose agjencitë administrative autonome janë përgjegjëse për zbatimin e legjislacionit dhe për zbatimin e vazhdueshëm të politikave të qeverisë në fuqi. Këto zyra administrative mbrohen nga Kushtetuta ndaj ndërhyrjeve të çdo autoriteti publik në vendimarrjen e tyre. Njëkohësisht përgjegjshmëria e agjencive garantohet jo nëpërmjet pushteteve hierarkike apo disiplinore, por nga përgjegjshmëria e drejtpërdrejtë e menaxhimit të tyre përballë parlamentit dhe publikut. Nëse flitet për administratën shqiptare dhe për mënyrën e saj të funksionimit, patjetër do duhet të kthehet vështrimi në retrospektivën historike për të hequr vijat paralele mes saj dhe modeleve më të mira europiane. Në vendin tonë duket se që me fillimet e shtetit administrativ është aplikuar modeli europian standard i administratës, që gjendet në sistemin britanik, gjerman e francez dhe austriak. Ky sistem bazohet në integrimin hierarkik brenda organizimit të një ministrie ose departamenti. Sipas këtij modeli, vija hierarkike fillon me zyrtarin në majë dhe shkon poshtë deri në nivelin e nëpunësit në bazë. Pra vertikaliteti hierarkik që ndahet sipas fushave politike organizuar me ministritë prevalon mbi aplikimin hipotetik të modelit suedez të qeverisjes. Ky i fundit duke qenë se bazohet në ndarjen horizontale administrative, i cili ngarkon me përgjegjësi direkte për politikat ministrat, gjithashtu delegon pushtetin dhe u jep fuqi ekzekutive edhe agjensive publike të pavarura, nuk ka mundur të përqaset në Shqipëri ndoshta edhe për shkak të ndikimeve të drejtpërdrejta të shteteve të mëdha europiane mbi kulturën tonë. Gjithsesi në prag të aspiratave tona europiane për të qënë pjesë integrale e BE-së, reformimi i sistemit të administratës publike është një proces i pashmangshëm. Kjo reformë lypset të vëjë në eficencë reale hallkat e sistemit administrativ nëpërmjet agjencifikimit, gjithmonë duke mbajtur vështrimin nga praktikat më të mira të vendeve anëtare të BE-së. Eficenca në sistem kuptohet si një përkthim i shpejtë, i saktë, thuajse mekanik në praktikë i vullnetit të politikanëve të cilët janë përgjegjës për qeverisjen. Njëkohësisht ata japin llogari përpara parlamentit gjë që mund të çojë në përkufizimin e linjave të përgjegjshmërisë tepër të sakta nga ana hierarkie. Transmetimi i shpejtë dhe i qartë i udhëzimeve, sistem i thjeshtë dhe i qartë feedback-u nga nëpunësit përgjegjës për zbatimin e këtyre udhëzimeve, mekanizma apelimi për t’i risjellë sërish vendimet në majë nëse është e nevojshme dhe një sistem iniciativash private dhe sanksionesh disiplinore për të nxitur pajtueshmërinë kombinuar rigorozisht me njëra-tjetrën, padyshim japin frymëmarrje në sistemin administrativ. Natyrisht që nevoja për të rritur besimin e publikut në performancën e sistemeve administrative është më se e domosdoshme, madje në Shqipëri kjo shfaqet edhe si mungesa jetike e sistemit. Për të arritur përmbushjen e kësaj sfide thuajse 24 vjeçare kërkohet një ndarje reale midis politikës aktive dhe administratës publike, gjë që rezulton edhe sot e pamundur.


41

Padyshim që nevojitet një qasje sa më e dukshme madje mundësisht një shkëputje e administratës nga sistemi hierarkik vertikal i vendimarrjes dhe kualifikimit dikasterial për zyrtarët drejt sistemit suedez të delegimit të pushteteve në instancat. Për një performancë administrative sa më lartë në kuadrin e rezultateve, nxitja e themelimit të autoriteteve të pavarura rregullatore, të cilët ose rregullojnë sektorë specifikë është praktikisht e pashmangshme kur fenomenin e ngjashëm e hasim edhe në praktikat më të suksesshme botërore. Gjithashtu përfshirja e profesionistëve dhe investimi tek ta nga ana e pushtetit do të krijonte një racionalitet administrativ për vendin. Shqipëria, pas një eksperience të gjatë dhe jo krejtësisht të suksesshme me qasjen drejt një sistemi hierarkik vertikal duhet të krijojë strukturat e diferencuar qeverisjeje, për tu kombinuar me autonominë menaxheriale, të lejojë pjesëmarrjen e qytetarëve ose të profesionistëve të specializuar në proçesin e vendimarrjes publike. Patjetër që reformat për administratën publike duhet së paku që të garantohen nga kushtetuta dhe të përkojnë në përpjestim të drejtë me ndryshimet e saj, për t’u mos u shëndrruar ajo (kushtetuta) në pengesën kryesore për reformat. Problem real në fakt i dy dekadave të fundit për vendin tonë ka qenë ndikimi i politikave të partive në pushtet në burimet njerëzore të administratës publike. Zgjidhja do të duhet të jetë në përputhje me atë të vendeve më të zhvilluara, të cilët minimizimin e këtij problemi e kanë zgjidhur nëpërmjet krijimit të agjencive të pavarura si struktura vetvepruese organizative. Për ekonomitë në tranzicion dhe ato në zhvillim si vendi ynë, të cilët po përpiqen të iniciojnë një valë të krijimit të këtyre organeve në vitet e fundit, krijimi dhe nxitja e eficencës brenda shërbimit publik ka qenë gjithashtu një arsye e rëndësishme për krijimin e këtyre organeve. Ndarja e agjencive nga ministritë tradicionale, të integruara vertikalisht është parë si një mënyrë për të të anashkaluar rregullat e shërbimit civil tradicional për promovimin dhe lejimin e një autonomie më të madhe, për një menaxhim relativisht më të ri dhe më të përkushtuar për menaxhimin e enteve të fokusuara më drejtpërsëdrejti tek nevojat e komuniteti. Megjithatë duhet patjetër një shkëputje e realitetit shqiptar nga lidhja e tij me etatizmin tradicional që e ka karakterizuar që prej fillesave shtetformuese. Gjithashtu një tjetër shkak kryesor i lidhjes së varësisë politikë - administratë publike është edhe gjendja ekonomike e vendit tonë në krahasim me shtetet e tjera, që ka sjellë ndër vite një përqëndrim thuajse të pakufizuar të kompetencave vendimarrëse të ekzekutivit. Qartësisht e dukshme gjithashtu ka rezultuar në Shqipëri, se edhe të paktat agjenci të pavarura komandohen tërësisht nga ekzekutivi, madje krijimi i tyre vetëm sa ka krijuar mosbesim në publik. Përmbledhje e kapitullit të parë

Megjithë rolin pozitiv në zhvillimin e shoqërisë shqiptare, veprimtaria e administratës publike nuk i ka shpëtuar problemeve për sjellje jo morale në veprimtarinë e saj. Në kapitullin e parë të temës së doktoraturës bëhet një vështrim rreth domosdoshmërisë së


42

etikës në administratën publike shqiptare, mënyrës se si ajo ka gjetur shprehje në administratën tonë para dhe pas viteve nëntëdhjetë, shoqëruar edhe me aktet përkatëse ligjore si dhe shpjegimi i nevojës që ka administrats shqiptare për rregullat e etikës në veprimtarinë e saj.

Në këtë kapitull është folur në mënyrë të veçantë për krijimin e shërbimit civil shqiptar dhe për efikasitetin e tij duke iu referuar edhe strukturave monitoruese dhe donatore europiane, sidomos progres-raporteve respektive të Komisionit Europian. Një vend të veçantë në këtë kapitull zë ecuria e reformës në shërbimin civil, e cila identifikoi nevojën e ristrukturimit sistematik të sektorit publik në tërësi si dhe saksionimit në ligj të ndarjes midis posteve politike dhe atyre administrative.

Një hap i qënësishëm në historinë e Administratës Publike ka qenë krijimi i Departamentit të Administratës Publike në vitin 1994, njësi e ngarkuar për formulimin dhe zbatimin e reformave në Administratën Publike. Hapi i dytë më i rëndësishëm ishte miratimi i ligjit për statusin e nëpunësit civil në vitin 1999 dhe miratimi i Kodit të Procedurave Administrative në vitin 1999. Shqipëria në rrugën e saj drejt reformës ligjore në administratën publike u asistua nga shumë programe ndërkombëtare, por një ndihmesë të jashtëzakonshme ka dhënë Programi ‘Sigma’. Rekomandimet e Bashkimit Europian kanë qënë një tjetër shtysë në përmirësimin e legjislacionit dhe veprimtarisë së administratës publike.

Modelet europiane të qeverisjes dhe të administratës publike zënë vend në kapitullin e parë me synimin për të sjellë se si kanë gjetur pasqyrim në legjislacionin dhe praktikën zbatuese të administratës shqiptare dhe çfarë dobësish reflekton ajo në raport me standardet dhe praktikat më të përparuara. Një trend i viteve të fundit në sistemin e organizimit të strukturave të administrimit publik janë dhe krijimi i agjencive menaxheriale si struktura të pavarura në ndihmë të ministrive të ndryshme. Edhe në vëndin tonë vitet e fundit u krijuan një sërë agjencish të ashtuquajtura të pavarura, të cilat ndihmojnë në zgjidhjen e problematikave në sektorë të caktuar. Ndryshe nga shumë shoqëri në rajon edhe më gjerë ku secila maxhorancë qeverisëse mundohet të ruajë dhe të çojë më tej arritjet në funksionimin e administratës publike, me theks të veçantë në përsosjen e komunikimit etik në të, në vendin tonë për shkak të kulturës së paktë politike, shtetit ende të brishtë dhe politizimit të tejskajshëm, progreset në këtë aspekt janë më të pakta dhe më të ngadalshme.


43

2. VLERAT THEMELORE TË RAPORTEVE SHTET-SHOQËRI-INDIVID

Etika87 përbën degën e filozofisë që fokusohet në vlerat themelore të marrëdhënieve ndërnjerëzore, që studion cilësinë dhe bazën e veprave apo të sjelljeve nga kriteret e standardeve: nëse janë të mira apo të këqia, të bukura apo të shëmtuara.

Disa nga çështjet më të rëndësishme që etika përpiqet t’iu japë përgjigje janë: Si duhet të jetojmë?88 A duhet të synohet për të të gjetur lumturinë me dije, virtyte apo gjëra të bukura? Çfarë rruge duhet të ndjekim për të arritur një objektiv të caktuar? Cilat janë përgjegjësitë e njeriut ndaj individëve të tjerë dhe ndaj shoqërisë? Cilat janë dallimet midis standardeve morale dhe atyre të tjera që egzistojnë në shoqëri? Cilat janë përgjegjësitë ndaj së ardhmes, etj.

Fusha e gjerë e këtyre pyetjeve do të kërkonte ndihmën e shkencave të tjera si antropologjia, biologjia, ekonomia, historia, politika, sociologjia, por etika dallon prej të tyre pasi në zgjidhjen dhe përgjigjen e pyetjeve të lartëpërmenduar ajo pretendon që njerëzit të zgjedhin për mirë apo për më mirë, midis shumë alternativave të tjera tunduese.

Etika ka lidhje të ngushtë me qytetërimin, pasi konceptet e moralit si dhe formulimet e veprave të mira pasqyrojnë cilësitë kryesore të raporteve ndërnjerëzore. Nga kjo kuptohet varësia mes historisë së etikës dhe asaj të raporteve ndërnjerëzore.

Për shembull dialektika e Sokratit niset nga besimet athinase, këtu e 2000 vjet më parë, kur të rinjtë bënin një betim pak para se të arrinin moshën e pjekurisë; për ta betimi ishte më shumë se një premtim apo përkushtim: ai kishte të bënte me diçka gati të shenjtë. Një person që bënte një betim të tillë përkushtohej me gjithë nderin dhe dinjitetin e vet. Më poshtë vijon betimi i të rinjve athinjotë:

"Nuk do t'i sjellim kurrë çnderim qytetit tonë përmes ndonjë akti të pandershëm a burracak. Secili më vete dhe të gjithë së bashku do të luftojmë për idealet dhe gjërat e shenjta të qytetit. Do të nderojmë dhe do t'iu bindemi ligjeve të qytetit. Do të bëjmë më të mirën për të nxitur nderim e respekt të atillë për ata mbi ne që rreken t'i hedhin poshtë a zhvlerësojnë. Do të përpiqemi gjithnjë e më shumë që publiku të ketë ndjenjën e detyrës

87 Sipas anglishtes së periudhës mesjetare ( ethik), sipas frëngjishtes së vjetër (ethique), sipas latinishtes ( thica) dhe nga greqishtja ( thika). The American Heritage, Dictionary of the English Language, Fourth Edition copyright ©2000 by Houghton Mifflin Company, Updated in 2009. Published by Houghton Mifflin Company, Aristoteli, (2001), Etika, Botimet Fllad, Tiranë, f. 12. 88 Hersh, Zh. (1993), “Habia filozofike e Sokratit”, Botimet Dituria, Tiranë, f. 17.


44

qytetare. Ndaj, në të gjitha këto mënyra, do lëmë pas këtë qytet. Jo vetëm dhe jo më pak, por më të madh dhe më të bukur se sa e kemi trashëguar".89

2.1. Mendimi filozofik mbi etikën në periudha të ndryshme historike

Etika si një disiplinë e pavarur filozofike i ka fillesat në kohë mjaft të hershme. Megjithatë s’duhet anashkaluar fakti se problematika etike vërejmë edhe në pikëpamjet e filozofëve para Sokratit apo të nxënësit të tij, Platonit.

Sokrati ka qenë shembëlltyrë e një jete të bazuar në parimet morale; ai u mësonte njerëzve jo mënyrën e të jetuarit, por atë të shqyrtimit. “Jeta që s’është hetuar nuk ia vlen të jetohet”90, pohonte Sokrati. Platoni, që i përkrahte pikëpamjet e mësuesit të tij, shtonte se lumturia mund të arrihet në gjetjen e harmonisë mes tri elementëve të shpirtit: arsyes, ndjenjave dhe dëshirave91.

Sipas Platonit s’është dituri ta dish të përveçmen, por të njohësh të përgjithshmen e të gjitha situatave të veçanta. Me rëndësi është që të kapet dhe të kuptohet ideja e përbashkët e çdo të veçante. Meqënëse ideja e së mirës mund të dihet, një gjë e tillë duhet të egzistojë. Platoni shkruante se të gjitha të këqijat për individin dhe qytetin (në Athinën antike), vijnë nga politika dritëshkurtra dhe nga regjime të këqia92.

Sipas tij, për të shpjeguar se si e keqja mund ta mbyt të mirën, e padrejta - të drejtën, duhet të analizohen jo vetëm të gjitha praktikat njerëzore, por dhe motivet, qëllimet lëvizëse, sapo ato marrin për bazë pasionet që lidhen me interesa.

Filozofia e Platonit kërkon të përcaktohen drejtimet e duhura për ta bërë njeriun të mirë. Sipas tij e mira ose e drejta nuk janë vlera thjesht individuale, por matëse të pandryshueshme dhe të përjetshme, ku duhet të mbështetesh për të rregulluar jetën e përditshme93.

Nxënësi i Platonit, Aristoteli e kundërshtoi qëndrimin e mësuesit të vet për bërthamat e përgjithshme të pavarura të sendeve të veçantë dhe pohonte se të gjithë duhet të kenë virtytin e qytetarit të mirë - kështu dhe vetëm kështu, shteti mund të jetë i përkryer.94

Aristoteli e konsideron shtetin si një ortakëri qytetarësh nën një kushtetutë ku drejtuesi i shtetit (Aristoteli e quan një qenie inteligjente “mjeshtër, lord apo një person”95) i ka të

89 Plato, (2011), “Apologjia e Sokratit”, Botimet Zambaku, Tiranë, f .15. 90 Plato, Republic 336c & 337a, Theaetetus 150c, Apology 23a; Xenophon, Memorabilia 4.4.9; Aristotle, Sophistical Refutations 183 b7. Dialogjet e Platonit , libri III dhe X, te “Shteti” 91 Hersh, .Zh. (1993), “Habia filizofike, Sokrati”, Botimet Dituria, Tiranë, f. 22-32. 92 Plato, Republika, www.gutenberg.org. 93 Santagata, M. (2000) “Storia della Filosofia”. Milano: Cirena e Ferrara. f.43. 94 Aristoteli, (2003), “Politika”, Botimet Plejad, Tiranë, f.66. 95 Po aty.


45

ndara detyrat e tij në bazë të një hierarkie ku qeniet e nivelit të ulët duhet t’u shërbejnë atyre më të larta.

Duke folur për zyrtarët e shtetit, Aristoteli theksonte se disa nga detyrat nuk janë të vazhdueshme dhe të njëjtit njerëz nuk lejohen të qëndrojnë dy herë radhazi në të njëjtën detyrë”.96Po kështu ai përmend një ligj që vinte nga Teba, i cili thotë se “zyrtarët për të mbajtur detyra duhet të kenë punuar për dhjetë vjet rresht, në të kundërtën ata nuk e meritojnë të jenë në detyra drejtuese”97.

Parimet e rrepta të drejtësisë, janë në qendër të atyre formave të shtetit që respektojnë interesin e përbashkët të shoqërisë, ndërsa ato që shohin interesin e drejtuesve janë të gjitha forma të gabuara dhe të shtrembëra, pasi janë despotike.

Lumturia që për Aristotelin cilësohej si synim përfundimtar, në mesjetë mori trajtën e së mirës sipërore. Në kërkim të saj mendimtari i lashtë bën dallimin mes gjërave që janë mjet për të arritur atë dhe të mirave në vetvete. Sipas tij egziston një lidhje e ngushtë mes virtutshmërisë dhe maturisë. Njeriu mund t’i arrijë veprat që e bëjnë të lumtur vetëm nëpërmjet rrugës së mesme.98

Filozofia epikuriane i është shmangur thelbit të vet deri në shkallën e identifikimit me thellimin në pasion. Epikuri besonte se mirësia e fundit gjendet në kënaqësi, ndërsa e keqja përfundimtare është dhimbja. Por, sipas tij, kënaqësia më sublime mund të arrihet vetëm përmes arsyes. Në teorinë epikuriane ka një dimension funksionalist: njeriu s’duhet të bëjë keq sepse frika e kapjes është e dhimbshme, ndërsa lidhja e miqësisë mund të sjellë kënaqësi99.

Koncepti stoik dhe epikurian për etikën është epilog i tendencave të ndryshme filozofike në botën perëndimore, por ndërsa stoikët ishin pararendës të konceptit modern të barazisë, epikurianët u bënë mbrojtës të etikës hedoniste100.

Në tekstet e krishtera ka pasur këshilla e porosi morale, por ende s’kishte një doktrinë etike. Përpjekjet e para për këtë i bëri St Augustine (354 - 430), i cili pohonte se qëllimi përfundimtar i njeriut është lumturia e realizuar pas vdekjes, atëherë kur shpirti bashkohej me zotin.

St Augustine e konsideronte si “kusht të lumturisë dashurinë ndaj një fuqie të mbinatyrshme”, 101 çka do të përbënte një pengesë për disa shekuj me radhë deri në

96 Aristoteli, (2003), “Politika”, Botimet Plejad, Tiranë, f.66. 97 Po aty. 98 Hersh, Zh. (1993), “Habia filizofike” Sokrati, Botimet Dituria, Tiranë, f. 43. 99 Stumpf, S. ( 2003), “Filozofia, Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë , f. 32. 100 Santagata, M. (2000), “Storia della Filosofia”, Milano: Cirena e Ferrara. f.58. 101 Stumpf, S. ( 2003), “Filozofia, Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë , f. 140.


46

lindjen e mendimit etik racional102. Duke folur për jetën publike ose politike St Augustine mendonte se ato ndodhen nën të njëjtin rregull të ligjit moral si dhe jeta e njeriut. Argumenti i tij në lidhje me ligjin dhe drejtësinë ishte se shteti nuk është i pavarur, pasi në përmbajtje të ligjeve ai duhet të përmbush kërkesat e drejtësisë. Sipas tij drejtësia nuk është konvencionale dhe që ndryshon në çdo shoqëri, për sa kohë drejtësia është “zakon i shpirtit”103, i cili proçedon nga natyra dhe nuk është obsion personal i njeriut, por është e lindur.

Pra standardi i drejtësisë i paraprin shtetit dhe nuk buron nga ai por nga individi, që do të thotë në çdo kohë dhe në çdo periudhë duhet të gjendet ideali i drejtësisë tek individi, brenda qenies së tij.

Shekulli i trembëdhjetë do të karakterizohej nga rizbulimi i veprave të Aristotelit, të cilat edhe u përkthyen në latinisht në masë të gjerë. Një mendimtar i kësaj kohe, Thomas Aquinas (1224 - 1274) do të pasuronte mjaft mendimin etik të kësaj periudhe. Sipas tij njeriu ka aftësi natyrore ta dallojë të mirën nga të keqen, por dija dhe etika e pamjaftueshme mund ta çojë në veprime të gabuara. “Njeriu sillet në përputhje me natyrën e vet, vetëm nëse e zgjedh të mirën dhe të pëlqyerën”104, thoshte Aquinas i që i jepte rëndësi të dorës së parë arsyes në sistemin etik.

Etika e Aquinas bazohej mbi konceptin e “katër parimeve të veprimit”. Në veprën e tij “Suma Theologica105” ai shkruan për katër virtyte kryesore: maturia, përmbajtja, drejtësia dhe qëndrueshmëria. Këto virtyte janë të shfaqura në natyrë dhe lidhen me çdo njeri. Kurse në anën tjetër janë tri virtyte teologjike: besimi, shpresa dhe bamirësia, që janë virtyte mbinatyrore dhe që qendrojnë të ndara nga të tjerat.

Megjithatë Aquinas dallonte katër lloje ligjesh: të përjetshme, natyrore, njerëzore dhe të shenjta. Mënyra si jeton njeriu bazohet në vlerat themelore njerëzore, ligjet njerëzore janë ligjet pozitive, ndërsa ligjet natyrore zbatohen nga qeveria mbi qytetarët. Çdo ligj pozitiv njerëzor që shkel ligjin natyror humb karakterin e tij si ligj, ai humb forcën detyruese në ndërgjegjen e njeriut.

Zhvillimet kulturore në shekullin e pesëmbëdhjetë në Itali ndryshuan pikëpamjet europiane në çdo fushë, përfshirë edhe atë të etikës. Gjatë kësaj periudhe njeriu u bë epiqendra e debateve të ndryshme; nderi i njeriut dhe rëndësia e individit filluan të kuptohen në një mënyrë tjetër. Një dijetar i kësaj kohe N. Machiavelli (1469 - 1527) përpunoi çështjen e metodave që duhet të përdornin pushtetarët për të realizuar qëllimet e

102 Augustine, St. Bettenson, H. (1972), “The City of God”. Translation. Harmondsworth, England: Penguin Books, (Henri Bettenson studioi per 25 vjet dokumenta mbi kishën kristiane dhe autorët e hershëm të periudhës së mesjetës). 103 Stumpf, S. ( 2003), “Filozofia, Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë , f. 143. 104 Stumpf, S. ( 2003), “Filozofia, Histori dhe Probleme”, Tiranë: Botimet Toena, f. 183. 105 Aquinas, Th. (1948), “Summa Theologica” of St. Thomas Aquinas, Vols 1., Ave Maria Press.


47

veta dhe për të mos e humbur fuqinë dhe pushtetin. Ai pohonte se tiraninë e krijon ose populli ose aristokrati, varësisht nga rasti që paraqitet. “Të tëra principet janë udhëhequr nga një princ dhe nga shërbyes të cilët funksionojnë si ministra dhe që udhëheqin sipas favorit dhe konsesusit të tij ose janë udhëhequr nga një princ me hajdutë duke mbajtur titullin jo nga merita, por nga trashëgimia106”, thoshte ai.

Duke folur për korrupsionin e Italisë së asaj kohe ai e quante atë një fakt të pamohueshëm dhe të shtrirë deri në institucionet më të larta të shtetit, madje edhe te përfaqësuesit kryesorë të fesë. “Ne, italianët që i jemi mirënjohës Kishës së Romës dhe priftërinjve të saj, kemi filluar të bëhemi jo besimtarë”, thoshte dijetari i njohur. Ky evidentim i korrupsionit do të shënonte fillimin e mendimit politik të Machiavell-it 107.

Në këtë mënyrë, duke hequr maskën e mashtrimit të moralit, ai themeloi teorinë e parë civile të shtetit dhe ndau etikën nga politika. Pikëpamjet e tij shkaktuan përplasjen e teorive etike me ato të sferës politike.

Lëvizjet e Martin Luterit dhe Kalvinit108 iu rikthyen periudhave të hershme para kristiane. Sipas tyre, mirësia s’mund të mendohej pa praninë e zotit dhe se ajo ishte e lidhur ngushtësisht me urdhëresat hyjnore. Njeriu s’mund ta shpëtonte shpirtin nëpërmjet mirësive të bëra nga ai vetë.

2.2. Drejtësia dhe dobishmëria, parime të rëndësishme në sektorin publik

Një mori dijetarësh britanikë lanë gjurmë të thellë më mendimin njerëzor dhe sidomos në etikë. Thomas Hobbsi 109 (1588 - 1679) formuloi një tezë të re etike në shekullin e tetëmbëdhjetë që ka si pikënisje natyrën e njeriut dhe kushtet e mjedisit njerëzor, në atë që Hobbs e quan gjendje natyrore. Në bazën e analizës për drejtësinë dhe moralin, sipas Hobbsit, gjenden individët që luftojnë për interesat e veta.

Një vështrim krejt tjetër ka Hobbsi edhe për etikën, të cilën e shikonte të ndarë nga doktrinat fetare. Pjesa më origjinale e filozofisë së Hobbsit është mësimi i tij mbi moralin dhe shtetin. Njeriu nuk jeton i vetmuar, pasi ai rrethohet nga njerëz të tjerë; bashkëjetesa me ta, sipas Hobbs, përbën një” kushtëzim natyror”110, i cili mund të përballohet vetëm nëpërmjet një dukurie publike të quajtur shtet.

Njerëzit lidhin kontratë me njëri - tjetrin që të drejtat e tyre t’ia kalojnë një të treti (njeri artificial) të quajtur “leviatani i madh, comonwellth ose shtet” 111 . Kjo shumicë e bashkuar e realizuar sipas një marrëveshje vullnetare përfaqësimi e cila krijohet nën

106 Machiavelli, N. (2003 ), “Princi, Politika dhe Kodi Moral”, Botimet Eugen, Tiranë, f.36. 107 Stumpf, S. ( 2003), “Filozofia, Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë, f. 205. 108 Weber, M. (2002), "The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism", Penguin Books, translated by Peter Baehr and Gordon C. Wells. 109 Hobbes, Th. (2005), ”Leviathani”, perktheu Agim Popa, Botimet Dita, Tiranë, f.49. 110 Hobbes, Th. (2005), ”Leviathani”, perktheu Agim Popa, Botimet Dita, Tiranë, f. 65. 111 Stumpf, S. ( 2003), “Filozofia, Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë, f. 225.


48

diktatin e ligjeve natyrorë, duke hequr dorë nga disa të drejta dhe liri, quhet ndryshe ideja e kontratës sociale.

Në një gjendje të tillë të lirë natyrore njeriu është egoist, qenie joshoqërore. Të shohësh fatkeqësinë e huaj është kënaqësi, mirëpo kjo fatkeqësi na pëlqen jo pse është e tillë, por pse është e huaj. Njësoj është e pakënaqshme lumturia e huaj. Njerëzit detyrohen t'i japin fund gjendjes së luftës për interesin e paqes, e cila pa dyshim paraqet për secilin të mirën më të madhe, siguron rendin dhe rregullat e jetës së përbashkët112.

Debatet midis objektivitetit dhe subjektivitetit të gjykimeve morale në shekullin e nëntëmbëdhjetë u zëvendësuan me pikëpamjet në diskutimin e çështjeve se cilat vepra janë ‘të mira’ dhe cilat ‘të këqija’.

Nga njëra anë egzistonte bindja se të mirën apo të keqen e përcakton zoti, ndërsa nga ana tjetër mbizotëronte mendimi i filozofisë utilitariste ku lumturinë ia sjell shumicës vetëm ‘e mira’. Përfaqësuesi më në zë i kësaj rryme ishte Jeremy Bentham (1748 - 1832).

Në veprën e tij “Prezantimi me parimet e moralit dhe ligjshmërisë 113”, ai thoshte se natyra e ka vendosur njerëzimin nën qeverisjen e dy zotëruesve sovranë: dhimbjes dhe kënaqësisë114. Janë vetëm ato që përcaktojnë se çfarë duhet të bëhet dhe se çfarë do të bëhet115".

Të qenët subjekt i kënaqësisë dhe i dhimbjes është një fakt që të gjithë e njohin dhe po ashtu fakt është dhe dëshira e secilit për kënaqësitë dhe shmangien e dhimbjeve. Por Benthami kalon nga fakti i dëshirave për kënaqësi, në gjykimin që duhen ndjekur ajo apo nga një fakt psikologjik në një parim moral të dobishëm.

Xhon S. Milli (1806 - 1843) kur shkroi esenë e tij mbi utilitarizmin, ishte në mbrojtje të parimit të dobisë. Megjithatë, me frymën e kësaj mbrojtjeje, ai bëri modifikime të rëndësishme të kësaj teorie, saqë versioni i tij për utilitarizmin, ndryshoi nga ai i Benthamit në disa mënyra. Përcaktimi i tij për doktrinën e dobisë ishte plotësisht i përputhur me atë që kishte mësuar nga Benthami.

Milli shkruante se "bazat e dobisë morale apo të parimit të lumturisë më të madhe, tregojnë që veprimet janë ‘të drejta’ në qoftë se ato tentojnë të nxisin lumturinë dhe ‘të gabuara’ në qoftë se tentojnë të krijojnë të kundërtën e saj. Me ‘lumturinë’ është nënkuptuar kënaqësia dhe mungesa e dhimbjes; ndërsa në të kundërtën e saj, dhembja dhe privimi i kënaqësive116". Por Milli, ashtu si Benthami, e lidhte lumturinë në mënyrë

112Rachels, J &S, (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Ideja e Kontratës Sociale, argument i Hobbsit. Botimet Dita, Tiranë, f. 203. 113 Bentham, J. (2000), ”An Introduction to the Principles of Morals and Legislation” 1781 ,Batoche Books Kitchener. 114 Mill, J. S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë , f. 22-26. 115 Po aty. 116 Mill, J. S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë, f. 192.


49

të veçantë me kënaqësinë. Benthami thoshte se kënaqësitë ndryshojnë vetëm nga sasia e tyre (Calculus of felicitas)117.

Gjatë gjithë kohërave të spekullimeve, një nga pengesat më të forta për perceptimin e Doktrinës së Dobishmëria apo Lumturisë është “kriteri i së drejtës dhe së gabuarës118”, e cila është marrë nga ideja e drejtësisë.

Ndjenja e drejtësisë, sipas John Stuart Mill, mund të jetë një instinkt i veçantë dhe mund të kërkojë ashtu si instiktet e tjera që kemi, të kontrollohen dhe ndriçohen nga një arsye më e lartë. Nëse kemi instinkte intelektuale, të cilat na çojnë të gjykojmë në një mënyrë të caktuar, si edhe instiktet kafshërore që na nxisin të veprojmë në një mënyrë të caktuar, nuk është e nevojshme që i pari të jetë më i pagabueshëm sesa i dyti.

Mund të ndodhë gjithashtu që gjykime të gabuara rrallëherë të sugjerohen prej tyre, ashtu si dhe veprimet e gabuara nga ato të fundit. Edhe pse të besosh se kemi ndjenja të natyrshme drejtësie është një gjë dhe një tjetër do të jetë t’i pranojmë ato si kriteri bazë i sjelljes, këto dy opinione janë të lidhura ngushtë mes tyre.

Kjo është pjesa më e rëndësishme që duhet studiuar pasi individët janë të gatshëm të lejojnë që në mënyrë objektive diktati i drejtësisë të përkojë me një pjesë të fushës së Dobishmërisë së Përgjithshme. Por edhe pse ndjenja subjektive mendore e drejtësisë është e ndryshme nga ajo që rëndom i bashkangjitet dobishmërisë së thjeshtë dhe përveç rasteve ekstreme të së dytës, është shumë më tepër kërkuese në kërkesat e saj. Njerëzit e kanë të vështirë të shohin tek drejtësia vetëm një degë të veçantë të dobishmërisë së përgjithshme dhe të mendosh se forca lidhëse e saj superiore kërkon një origjinë krejt të ndryshme.

Për të hedhur dritë mbi këtë pyetje, është e nevojshme të përcaktojmë se cili është karakteri dallues i drejtësisë apo i padrejtësisë: cila është cilësia apo nëse ka ndonjë cilësi e cila u atribohet të gjitha mënyrave të sjelljeve të konsideruara si të padrejta, (pasi drejtësia, ashtu si shumë atribute të tjera morale, përkufizohet më së miri nga e kundërta e saj119) dhe t’i veçojmë ato nga këto mënyra të sjelluri të cilat nuk pranohen, por pa patur epitetin e veçantë të mosmiratimit që i aplikohet atyre.

Parimi i dobishmërisë të prezantuar nga Jeremy Bentham dhe Jon Stuart Milli kanë në thelbin e tyre një normë të lartë morale siç është dobia që buron nga veprimet tona, të shoqërisë dhe të institucioneve duhet të prodhojë lumturi dhe kënaqësi te pjesa më e madhe e shoqërisë ose te individi në veçanti.

Të propogandosh që veprimtaria e institucioneve duhet të prodhojë lumturi është një vlerë e madhe dhe arsyeja racionale më e moralshme që ka egzistuar ndonjëherë, me përjashtim të periudhës së antikitetit. Po a është e vërtetë që dobishmëria prodhon 117 Mill, J. S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë, f. 45. 118 Mill, J & S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë , f. 151. 119 Mill, J. & S. Bentham, J. ( 2006), “ Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë , f. 193.


50

gjithmonë dobinë më të madhe për shumicën e popullsisë duke iu referuar këtu vendimeve politike?

Sipas dobishmërisë tradicionale, në politikë vendimi dhe veprimi më i drejtë do të ishte zgjedhja e asaj politike që prodhon shumën më të madhe të dobisë krahasuar me shumën e ndonjë veprimi tjetër që do të ishte zgjedhur për t’u kryer para tij.

Gjithashtu dobishmëria që llogaritet nga kryerja e një veprimi merr në konsideratë jo vetëm pasojat e drejtpërdrejta apo të menjëhershme por edhe kostot dhe përfitimet që parashikohen për të ardhmen.

Në Europë me Spinozën120, (Bento, në gjuhën hebraishte dhe Benedictus de Spinoza në gjuhën latine që do të thotë i bekuar), filloi një etapë e re në fushën e etikës. Për të dëshirat ishin burim robërie. Sipas tij dëshirat dhe arsyeja duhet të ritrajtësohen. Ai thoshte se çdo gjë që egziston është pjesë e sistemit natyror apo hyjnor dhe që njeriu duhet t’u përmbahet.

Ndjenjat si zilia, smira, urrejtja, janë joracionale pasi mbështeten në tezën se disa gjëra mund të jenë ndryshe. Spinoza pohon se cilësitë që njerëzit shfaqin në jetën e përditshme, s’mund të jenë të vërteta sepse çdo njeri është pjesë e një tërësie më të gjerë; liria e plotë realizohet me racionalitetin121.

Spinoza konsideron cilësi atë “që arsyeja percepton në substancë, thua se përbën esencën e saj, kurse nga atributet e shumta të substancës së pafundme arsyeja jonë njeh vetëm dy: të menduarit dhe shtirja122. Sipas Spinozës modifikimet më të rëndësishme të shtirjes janë qetësia dhe lëvizja, ndërsa modifikimet më të rëndësishme të të menduarit janë arsyeja dhe vullneti. Këto mendime të Spinozës i dhanë një ndihmesë origjinale traditës etike në shumë vende europiane.

Jean-Jacques Rousseau, (1712 – 1778), me teorinë e tij, zhvilloi një përkufizim shumë të ndryshëm nga Hobbs. Sipas tij në rrënjën e njeriut gjendet një ‘fisnik i egër’, i cili jeton në bollëk dhe solidarizohet me të ngjashmit. Por me pretendimin e individit se ai është pronari i një copë toke, kanë lindur ligjet dhe kështu janë shfaqur civilizimi dhe të gjitha ndikimet e tjera. Kalimi i njeriut prej gjendjes natyrore në shoqërinë civile ka shkaktuar lindjen e një kontrate shoqërore që bazohet në vullnetin e përgjithshëm.

Sipas tij, duke qenë se vendimi i shumicës e përfaqëson vullnetin e përgjithshëm dhe të pakicës, ai duhet të jetë një e mirë e përgjithshme. Njeriu duhet ta konsultojë arsyen e jo prirjet e veta; vendimet e arsyeshme janë të dobishme për të gjithë.

Rousseau, vlerësonte se të gjithë njerëzit, për nga natyra, janë të barabartë. Sipas tij pushteti i përket popullit, i cili duhet të vendosë për mënyrën e qeverisjes së vendit; ai 120 Spinoza de, B. (2013),”Traktati politik; Tractatus politicus”, Botimet Pika pa sipërfaqe, Tiranë, f. 129. 121 Bennett, J. (1984), “A Study of Spinoza’s Ethics”, Indianapolis: Hackett. 122 Po aty, f. 55.


51

ishte për heqjen e mbretërisë dhe vendosjen e republikës. Rousseau thoshte se nuk mund të ketë atdhetarizëm pa liri, liri pa virtyt, virtyt pa qytetar. “Krijoni qytetarin dhe keni çdo gjë që iu nevojitet; pa atë ju s’keni asgjë, përveçse skllevër që nga sundimtari e deri poshtë”, pohonte ai123.

Immanuel Kanti, (1724 – 1804), në pikëpamjen e tij etike, është nisur nga ideja se vetë njeriu përbën një vlerë të veçantë; ai nuk është thjesht mjet por qëllim. Kanti thoshte se liria nuk duhet kërkuar në veprat që burojnë nga dëshira, por në ato racionale.

Pra, veprimi i arsyeshëm duhet të jetë në pajtim me një parim, për të cilin individi do dëshirojë që të jetë ligj universal. Te vepra e përcaktuar nga dëshira ka urdhër të kushtëzuar, ndërsa te ato të përcaktuara nga arsyeja ka urdhër të prerë. Sipas Kantit normat morale duhet të jenë kategorike124, pra të pavarura nga ndjenjat dhe dëshirat e njerëzve dhe të vlefshme e të pranuara për të gjitha qeniet e arsyeshme.

Duke u nisur nga këto premisa, Kanti arriti te një ‘ligj moral’, i pranishëm për të gjithë njerëzit. Si në çdo fushë filozofike, ashtu edhe në etikë, Kanti ka ndikuar në mendimin e mëvonshëm gjerman125.

G. F. Hegeli, (1770 – 1831) tërë historinë e shikonte si rrugë të domosdoshme të mendjes ose të shpirtit drejt lirisë. Njerëzit janë pasqyrim i shpirtit universal. Që të realizohet liria, njerëzit duhet ta kuptojnë shpirtin universal.

Një qëndrim tjetër i Hegelit ishte se pajtimi i moralit me interesin personal mund të realizohet në një formë të re shoqërore. Në këtë qëndrim kishte aspekte konservative dhe fundamentaliste. Fjala vjen duke pohuar se pozitën dhe detyrat e individit në strukturën e shoqërisë e përcaktojnë parimet morale në fuqi, ai u shmanget parimeve universale të arsyes126.

Te Hegeli dallon para së gjithash vëzhgimi dialektik i realitetit të tërësishëm ideal dhe real. Dialektik do të thotë: të gjallë, të lëvizshëm, në kundërvënie të përhershme, ndryshim të pandërprerë, të luftës të ‘së resë’ dhe të ‘së vjetrës’, të mohimit të mohimit. Ai metodën e vet e cilësoi si ‘shpirt dhe substancë 127 ’ dhe si ‘thelb i qenies’. Të filozofosh dialektikisht nuk do të thotë të përmendësh disa veçori të formalizuara të metodës dialektike, por të futesh thellë në dinamikën e brendshme të vetë qenies, ta kuptosh në mënyrë revolucionare historinë që edhe në çdo sintezë të jetës ka një sintezë të re që lind nga antiteza.

123 Damrosch, L. Rousseau, Jean-Jacques (2005), “Restless Genius”, New York: Houghton Mifflin.Marre nga Stacy Schiff “Jean-Jacques Rousseau, an anruly mind “, New Jork Times, 2005. 124 Kant, I. (2005), “Filozofia Kritike”, Botimet Dritan, Tiranë, f .41. 125 Arendt, H. (1981), “Lectures on Kant's Political Philosophy”, University of Chicago Press, Chicago. 126 Hegel, G .W. F. (1977), “Phenomenology of Spirit,” tr. A. V. Miller, Oxford Clarendon Press, ph. 125. 127 Hegel, G. W.F. (2005), “ Fenomenologjia e shpirtit”, Botimet Ideart, Tiranë, f. 30.


52

Hegelianët e rinj, me të cilëve përfaqësuesi më i shquar ishte Karl Marksi (1818 – 1883) e përkrahën idenë e Hegelit për shoqërinë e re dhe zhvilluan në tej aspektin radikal të filozofisë së tij. Marksi nuk u mor në mënyrë të drejtpërdrejtë me problemet e etikës, por duke studiuar historinë materialiste pohoi se nocionet etike janë elementë të superstrukturës, të cilat ndryshojnë nga një sistem në tjetrin, në varësi nga kushtet materiale të prodhimit.

Në fillimet e veta edhe Marksi mendonte se synimi përfundimtar i historisë është liria. Nocioni i punës është domosdoshmëri në ideologjinë e Marksit. Ai argumentonte se është natyra njerëzore që çon në transformimin e natyrës dhe e quante këtë proces transformimi ‘punë’ dhe kapacitetin për të transformuar natyrën ‘fuqi punëtore128’. Sipas tij, ky është një kapacitet natyror i veprimtarisë fizike, por është shumë i lidhur me mendjen njerëzore dhe imagjinatën.

Në fushën e etikës Nietzsche, (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900)129 duke u mbështetur në traditën judeo – kristiane, i përmblodhi pikëpamjet e tij në shprehjen “Zoti vdiq”. Duke pasur për bazë filozofinë e Aristotelit për madhështinë e shpirtit, ai krijoi një ideal të ri i cili konsistonte në ndryshimin e mënyrës së të menduarit në raport me gjykimin për të vërtetën.

Duke u ngritur kundër pikpamjeve të filozofëve për moralin dhe virtytin ai bëri përpjekje që të shkatërronte piramidën e mendimit filozofik të periudhave të mëparshme duke filluar që me antikitetin e deri në periudhën moderne. Kështu në librin e tij “Përtej së mirës dhe të keqes”, Nietzsche merret me shprehjen (autori e quan këtë shprehje shaka e hidhur), që Epikuri tha për Platonin duke e quajtur “Dionizokolakese” 130 , të cilin e shqetësonte më shumë madhështia e Platonit dhe e nxënësve të tij, të cilët ishin më të aftë se ai vetë.

Të njëjtin mendim Nietzsche ka edhe për filozofët e tjerë dhe teoritë e tyre si për hedonizmin, utilitarizmin, eudemonizmin, duke i quajtur këto teori mënyra mendimi “të thjeshta dhe të përcipta”131, të cilat kushdo që është i vetëdijshëm nuk mund t’i vështrojë jo pa ironi dhe jo pa dhimbshuri.

Duke folur për filozofinë morale ai e cilëson atë të mërzitshme dhe si “ilaç gjumëndjellës”132. Nëpërmjet situatave çfarë vërehen në jetën e përditshme, Nietzsche interpretoi shenjat kryesore të krizës së civilizimit perëndimor. Europa dhe mendimi

128 Marks, K. “Kapitali”, Botimet Naim Frashëri Volumi. I, Kapitulli. 7, Pjesa. 1, Tiranë, 129 Nietzsche, F. W. (1996), “Human, All Too Human: A Book for Free Spirits”. Trans. R. J. Hollingdale. Cambridge: Cambridge University Press. 130 Nietzsche, F. (2003), “Përtej së mirës dhe së keqes” preludi i një filosofie të së ardhmes, Botimet Plejad, Tiranë, f. 15. (Kjo fjale do të thotë puthadorë të Dionizit, ose të tiranit dhe lajkatarët). 131 Nietzsche, F. (2003), “Përtej së mirës dhe së keqes, preludi i një filozofie të së ardhmes”, Botimet Plejad, Tiranë, f. 150. 132 Po aty.


53

filozofik po përballej me problemin e botës së vërtetë dhe të dukshme të sigurisë dhe besueshmërisë së mjaftueshme në shpjegimin e fenomeneve.

Në fakt vlerat e sotme të Europës paraqesin një dinamikë të ndryshme nga ajo që ka prezantuar Nietzsche. Bashkimi Europian 133 (BE) është themeluar si një komunitet vlerash për të kapërcyer luftën, racizmin dhe nacionalizmin dhe për të siguruar kushtet paraprake për një paqe afatgjatë. Bërthama e tij ka lindur nga një shembje simbolike e një ure midis Francës dhe Gjermanisë.

Po kështu burimet që janë dhe ishin vendimtare për armatimin dhe luftën: qymyri, hekuri dhe çeliku, u ‘komunitarizuan’ nën një autoritet të përbashkët. Zanafilla e BE-së u mishërua në një instrument ekonomik, por synimi ishte sigurimi i paqes. Me kalimin e kohës, ky komunitet vlerash u zhvillua në formën e një komuniteti ekonomik që gradualisht u shndërrua në një bashkim ku në plan të parë dilnin vlerat reale.

Pika kulmore ishte Katalogu i të Drejtave Themelore (KDTh) 134 , i cili u përfshi në Kushtetutën Europiane. Gjykata e Lartë Europiane (GJLE) për shumë çështje i referohet këtij dokumenti dhe ai është parë de facto si një bazë vlerash i BE-së. Ka dy dokumente bazë të BE-së: procesi i Lisbonës që nënkupton një Europë konkuruese globale dhe KDTh që nënkupton një komunitet të përbashkët vlerash. Ka disa shembuj që e dëshmojnë këtë:

- Gjatë zgjerimit të BE-së, një rol qëndror luan ruajtja e vlerave. Kjo nuk është përcaktuar vetëm në ‘kriteret e Kopenhagenit’135, por dhe në negociatat me kandidatët e rinj. Po ashtu mbrojtja e minoriteteve luan një rol shumë të madh që jo vetëm të respektohen, por edhe t’u sigurohet një mbrojtje e veçantë.

- BE-ja e ka ngritur shumë lart vlerën e solidaritetit136, duke i mëshuar fort të drejtave sociale. Mbi këtë bazë u formulua një parim që tregjet janë të hapura duke mënjanuar diskriminimet. Pra ka një treg shërbimesh të përbashkët europian, por të drejtat dhe standardet sociale, të hartuar në vendet e veçanta, do të të pranoheshin nga të gjithë.

- Vlerat themelore europiane shprehin qartë parimin e mos -diskriminimit137. Kjo do të thotë se askush nuk duhet të diskriminohet për shkak të seksit, ngjyrës së lëkurës, prejardhjes etnike, botëkuptimit seksual etj.

133 Milo, P. (2002), “Bashkimi Evropian: ideja, integrimi, identiteti e ardhmja”, Botimet Albpaper, Tiranë, f. 32. 134 http://www.dadalos-europe.org/alb/ Projekt i UNESKO-s për edukimin me parimet e demokracisë, paqes dhe të drejtave të njeriut dhe njohuri për BE. 135 Kriteret e Kopenhagenit janë rregulla të formuluara nga Këshilli Europian në 1993 dhe janë sanksionuar në nenin 6(1) dhe 49 të Traktatit të BE-së. (Presidency Conclusions Copenhagen European Council - 21-22 June 1993). 136 http://www.dadalos-europe.org/alb/ Projekt i UNESKO-s për edukimin me parimet e demokracisë, paqes dhe të drejtave të njeriut dhe njohuri për BE. 137 Po aty , Dadalos.


54

Një grup vlerash të përbashkëta qëndrojnë në themel edhe të marrëdhënieve midis Europës dhe SHBA-së. Në mënyrë sipërfaqësore, qëndrimet mbi vlerat janë trajtuar pothuajse njësoj. Megjithatë, ekzistojnë dallime në intepretimin e këtyre qëndrimeve mbi vlerat. Për shembull ka një dallim, që vlerat fetare zënë një vend më të lartë në SHBA sesa në Europë. Nëse flitet për demokracinë, lirinë, të drejtat e njeriut, të drejtat e minoriteteve, nuk do të kishte asnjë dallim.

Në sfera konkrete, si në luftën kundër terrorizmit apo në qëndrimet ndaj zhvillimeve në Amerikën Latine, në Irak apo Iran, vërehen edhe ndryshime. Në lidhje me zgjerimin, debati brenda BE-së është bërë intensiv. Qëndrimi i vendeve të reja anëtare të Europës ndaj SHBA-së ishte më pozitiv se sa ai i vendeve ‘të vjetra’.

Përsa i përket Ballkanit shumë njerëz në Europën Perëndimore nuk e kanë kuptuar që koncepti mbi këtë kontinent, si koncept gjeografik dhe i përmbajtjes, ndryshon. Për anëtarët themelues, në veçanti për Francën, Europa ekziston vetëm në perëndim të kontinentit dhe gjithçka tjetër është një kompromis. Për shkak të zgjerimit nga 6 në 12 shtete, më tej me zgjerimin drejt Jugut në 15 dhe sidomos me zgjerimin me 12 vende të reja, shumë njerëz pyesin: a është në të vërtetë kjo Europa138? Natyrisht kjo është, por me një zhvillim tjetër historik, përfshi këtu edhe Ballkanin. Është pranuar që Europa kufizohej me Atlantikun dhe Mesdheun, por s’mund të përfytyrohej se do të kufizohej edhe me Detin e Zi duke shpalosur një dimension të ri.

2.3. Ndërthurja e parimeve etike me të drejtën

Në shekullin që sapo kaluam, kohë pas kohe, u dhanë koncepte të reja për çështjet e etikës duke i mëshuar shumë anës praktike. Studiuesi W. D. Ross (1877 – 1971)139 theksoi epërsinë e etikës normative që synon fiksimin e normave mbi utilitarizmin. Zhvillim interesant pati në këtë periudhë në SHBA, sidomos etika e aplikuar. Në veprimtarinë e filozofëve amerikanë zuri vend qendror debati për vendin e moralit në shtetin e së drejtës, debat i inicuar nga Leon Fuller me Hart. Fulleri dallon nga Harti dhe përfaqësuesit e tjerë të pozitivizmit ligjor, pasi si element qëndror të së drejtës ai vendos idealin e saj.

Sipas tij “në sistemin e së drejtës kur mungojnë disa cilësi minimale morale e drejta pushon së komanduari besnikërinë e qytetarëve, për pasojë nuk mund të kërkojë bindjen e tyre”140. Ajo që nënkupton Fulleri me përmbajtje minimale morale do të thotë se morali i së drejtës ka karakter proçedurial dhe është i lidhur me mënyrën se si ligji krijohet, shpallet, interpretohet dhe zbatohet.

138 Savi, O. (2008), “Demokracia në ardhje, çfarë Europe po vjen, qytetaria & demokratizimi”, përmbledhje ligjëratash nga shkolla politike, Prishtinë, Bublikuar nga Instituti i Prishtinës për Studime Politike.

139 Ross, W. D. (1929), “The Ethics of Punishment,” Journal of Philosophical Studies, vol 4 The Royal Institute of Phylosophy, ph. 205–211. 140 Fuller, L. (1965), “Morality of Law”, Yale University Press, ph. 145


55

Morali proçedurial i prezantuar nga Fulleri, megjithë problemet që paraqet në zbatimin në praktikë në institucionet dhe organizatat e shtetit, mundëson njohjen e ligjeve nga qytetarët dhe shmang kaosin dhe arbitraritetin. Në fund të fundit shteti nuk është një nocion abstrakt, por është një institucion i tërë dhe një veprimtari njerëzore që ka nevojë për t’u orientuar ushtrimin e kompetencave të tij nga rregulla dhe norma të zbatueshme.

Por pse janë të drejta rregullat e moralit proçedurial, të prezantuara nga Fulleri në librin e tij “Morali i ligjit”, (leksion i prezantuar para studentëve të drejtësisë në Universitetin e Yale ), për t’u respektuar në sistemet ligjore në Shqipëri?

E drejta duhet të përbëhet nga rregulla të përgjithshme141, që do të thotë se ajo duhet të përbëhet nga norma të cilat të specifikojnë sjelljen që përbën objektin e tyre dhe mënyrën si duhet të kontrollohet kjo sjellje. Pra e drejta nuk duhet të përbëhet nga urdhra dhe komanda kapriçioze. Kushtetuta e Shqipërisë142 e parashikon një rregull të tillë në nenin 118 të saj.

Referuar këtij rregulli, shembujt në sistemin ligjor shqiptar tregojnë një panoramë tërësisht tjetër, pasi debati i fundit për aktin normativ të statusit të nëpunësit civil tregon një ngërç në funksionimin e së drejtës dhe mungesë profesionalizmi në hartimin e akteve ligjore pasi në hierarkinë e ligjeve, sipas kushtetutës së Shqipërisë, ligji qëndron mbi aktet normative të nxjerra nga qeveria.

Pra në këtë rast është shkelur kushtetuta e Shqipërisë143, respektivisht neni 116 i saj që flet për hierarkinë e normave dhe respektimi i Kushtetutës përbën parimin themelor të shtetit të së drejtës. Lind pyetja: Qytetarët dhe nëpunësit civilë, cilit ligj duhet t’i binden kushtetutës apo akteve normative?

Një anë tjetër proçeduriale shumë e rëndësishme për t’u marrë në konsideratë është se rregullat ligjore duhet të shpallen. Duke u shpallur ligjet njerëzit informohen për detyrimet e tyre ligjore dhe kjo ndihmon në modelimin e sjelljes së tyre në raport me ligjin që do të thotë respektueshmëri e ligjit. Në fakt Kushtetuta shqiptare e parashikon një proçedurë të tillë në nenin 118 dhe 119 të saj144. Në ndihmë të njohjes së ligjeve, 141 Ikonomi, L.( 2006), “Filozofii e së Drejtës“, Botimet Ekspres, Tiranë, f. 75. 142 Kushtetuta e Shqipërisë, neni 118. Aktet nënligjore nxirren në bazë dhe për zbatim të ligjeve nga organet e parashikuara në Kushtetutë. 2. Ligji duhet të autorizojë nxjerrjen e akteve nënligjore, të përcaktojë organin kompetent, çështjet që duhen rregulluar, si dhe parimet në bazë të të cilave nxirren këto akte. 3. Organi i autorizuar me ligj për të nxjerrë akte nënligjore, siç specifikohet në paragrafin 2 të këtij neni, nuk mund t’ia delegojë kompetencën e tij një organi tjetër. 143 Kushtetuta e Shqipërisë, neni 116. “Aktet normative që kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë janë”: a) Kushtetuta; b) marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara; c) ligjet; ç) aktet normative të Këshillit të Ministrave. 2. Aktet që nxirren nga organet e pushtetit vendor kanë fuqi vetëm brenda juridiksionit territorial që ushtrojnë këto organe. 3. Aktet normative të ministrave dhe të organeve drejtuese të institucioneve të tjera qendrore kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë brenda sferës së juridiksionit të tyre. (http://www.parlament.al/web/pub/kushtetuta_perditesuar_15171_1.pdf). 144 Kushtetuta e Shqipërisë, neni 118 dhe 119.


56

shteti shqiptar ka formuluar ligje dhe akte nënligjore siç është ligji për të drejtën e informimit.145

Detyra e administratës publike është t’i shërbejë qytetarëve me një performancë të lartë etike dhe profesionale. Gjatë ushtrimit të detyrave të saj ajo duhet të njoh mirë përmbajtjen e ligjeve dhe udhëzimeve, të cilat e orientojnë atë për të bërë veprimtarinë e duhur në shërbim të qytetarëve. Por çfarë ndodh në të vërtetë?

Nëse do t’i referohemi rregullave të Fullerit, ligjet nuk duhet të jenë kontradiktore dhe nuk duhet të ndryshojnë shpesh. Megjithëse Shqipëria është një vend në tranzicion kjo nuk e justifikon faktin që ligjet të ndryshojnë sa herë ndryshohen qeveritë. Në morinë e rasteve do të veçonim ligjin për zgjedhjet.

Legjislacioni zgjedhor, sipas të dhënave nga Komisioni Qendror i Zgjedhjeve, ka ndryshuar sa herë që kemi pasur raund zgjedhor që do të thotë ka ndryshuar 13 herë. Në 4 shkurt 1992 u miratua ligji "Për zgjedhjet e Kuvendit Popullor të Republikës së Shqipërisë" (ligji nr 7556)146. Ligji i zgjedhjeve u rishikua në shkurt të 1996. Më 16 maj 1997 Kuvendi miratoi disa ndryshime në ligjin "Për zgjedhjet e Kuvendit të Republikës së Shqipërisë". Në zbatim të këtij detyrimi kushtetues Kuvendi miratoi ligjin nr. 8609, datë 8.05.2000. Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë që nga miratimi i i tij në maj 2000 pati miratim me ndryshime thelbësore në qershor 2003, duke vijuar me disa ndryshime e miratime të tjera në tetor 2004, janar 2005, prill 2005 dhe më 13 janar 2007. Për zgjedhjet parlamentare të vitit 2009 u shtrua si domosdoshmëri nevoja e përmirësimit të sistemit zgjedhor dhe e përmirësimit të procedurave për administrimin më të mirë të rezultatit zgjedhor. Në zgjedhjet lokale të vitit 2011 dhe zgjedhjet e përgjithshme të vitit 2013 kemi ndryshime në kodin zgjedhor dhe së fundmi jemi përballë një reforme rrënjësore zgjedhore e cila ka në bazë reformën terrritoriale të Shqipërisë. Ndryshueshmëria kaq e shpeshtë e ligjeve krijon parregullsi, konfuzion jo vetëm te qytetarët por edhe te punonjësit publikë dhe penalizim të shoqërisë në tërësi, pasi një praktikë e tillë përbën preçedentë për manipulim të proçesit dhe sipas një reaksioni zinxhir devijohet shkalla e përfaqësimit të qytetarëve në organet ligjvënëse. Problemet me mjedisin nxitën një debat të ri në fushën e etikës së aplikuar, e cila shfaqej në formën e përgjegjësive sociale që duhet të kënë institucionet dhe veçanërisht organizatat e biznesit. Politikat mjedisore dhe ruajtja e mjedisit nuk mund të realizohej vetëm nëpërmjet politikave qeveritare, por ato kërkojnë një shkallë të lartë angazhimi të të gjithë aktorëve dhe subjekteve që impaktohen nga problematikat që ka ky sektor.

Çështja e qytetarisë së institucioneve kërkon një ndjeshmëri të lartë morale si dhe një angazhim dhe kurajo politike. Parimet e funksionimit të administratës publike duhet të orientohen nga ndjenja e lartë e përgjegjshmërisë sociale si një detyrë dhe si obligim që 145 Ligjin nr.8503, datë 30.6.1999 “Për të drejtën e informimit për dokumentet zyrtare”. 146 Bufi, Y. “tempulli I demokracisë”, Botimet Ombra, Tiranë, f.217.


57

ata kanë ndaj vetes, shoqërisë por edhe ndaj brezave që do të vijnë. Qëllimi i përgjegjësisë sociale është që të kontribuojë në zhvillimin e qëndrueshëm për të krijuar ekosisteme të shëndetshme, për të siguruar barazinë sociale dhe qeverisjen e mirë organizative. Pesha e përgjegjshmërisë sociale është kaq e rëndësishme sa ajo është bërë pjese e auditimit dhe vlerësimit nga Organizata Ndërkombëtare e Vlerësimit të Standarteve.

Ky standard ndërkombëtar synon të ndihmojë institucionet dhe organizatat e biznesit për t’i inkurajuar ata për të shkuar përtej pajtueshmërisë ligjore, duke pranuar se respektimi i ligjit është detyrë themelore e çdo qytetari dhe organizate dhe një pjesë thelbësore e përgjegjësisë së tyre sociale. Ajo ka për qëllim të promovojë mirëkuptimin e përbashkët në fushën e përgjegjësisë sociale dhe për të plotësuar instrumentet dhe iniciativa të tjera për përgjegjësinë sociale, jo për të zëvendësuar ato.

Për të zbatuar këtë standard ndërkombëtar është e këshillueshme që një organizatë të marrë në konsideratë diversitetin shoqëror, mjedisor, juridik, kulturor, politik dhe organizativ, si dhe dallimet në kushtet ekonomike, duke qenë në përputhje me normat ndërkombëtare të sjelljes.

Një çështje tjetër që ka polemika është edhe ajo e eutanazisë147, për rastet kur njeriu nuk është në gjendje të vendosë vetë për të. Teknikat që i japin mundësi njeriut të jetojë më gjatë se në të kaluarën, e bëjnë të diskutueshme eutanazinë e vullnetshme. Ndërkaq eksperimentet mjekësore me jetën e njeriut përbëjnë një problem tjetër të etikës së aplikuar, siç janë gjithashtu problematika të mprehta lindja e fëmijëve in vitro apo i krijimi i qenies njerëzore në epruvetë.

2.4. Rithemelimi i bashkëjetesës sociale148

Zanafilla e epokës moderne në vendet perëndimore është e karakterizuar nga rivlerësimi progresiv i ndërgjegjes morale dhe lartësimi i moralit, si kriter bazë për të vërtetuar pretendimet e doktrinave fetare për të vërtetën. Pikënisja e një procesi të tillë qëndron në konfliktet civile që morën pikënisje në fillim të kësaj epoke. Deri në atë kohë shoqëria njerëzore kishte si udhërrëfyes parimet fetare në krejt veprimtarinë e saj, mirëpo përplasje dhe konfliktet me natyrë fetarë si dhe rastet e mjaft korruptive nga segmente të ndryhsme të drejtimit klerikal bëri që perceptimi i njerëzve, në vendet të tilla si Hollanda dhe Franca e për pasojë edhe në Britaninë e Madhe të trondisnin nga themelet bindjen sipas së cilës uniteti fetar përbën bazën e domosdoshme për paqen dhe mirëkuptimin social.

Duke iu referuar analizës së Wolfhart Pannenberg në librin “Fondamenti dell’etica: prospettive filosofico-teologiche”, eksperienca e luftërave fetare gjatë shekujve XVI-XVII solli përfundimin se paqja sociale nuk mund të krijohej mbi korpusin doktrinar 147 Rachels, J &S, (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Botimet Dita, Tiranë, f. 136. 148 Wolfhart Pannenberg, “Koment mbi librin, “Fondamenti dell’etica: prospettive filosofico-teologiche”, Queriniana, Brescia 1998, f. 7-28; “Morali dhe etika në kulturën shekullare të botës bashkëkohore” Perkthyer nga Rezart Beka.


58

fetar, por për të funksionuar bashkëjetesa sociale ishte e nevojshme rikthimi tek ato vlera njerëzore që në periudha të mëparshme kishin shërbyer si bazë e unitetit social. Ky themel i ri u gjet në një formë njohjeje natyrore të normave morale të pranishme tek njeriu, në të drejtën natyrore dhe në një doktrinë të re të shtetit themeluar mbi bazën e ligjit natyror. Wilhelm Dilthey ka folur për lindjen e një “sistemi natyror” të shkencave të shpirtit në shekullin e XVII149. Siç dihet kjo periudhë është quajtur ndryshe si epoka e rilindjes së vlerave njerëzore. Në skenën publike, vendi i fesë, si bazë e unitetit social, tanimë zihej nga natyra e njeriut. Në këtë mënyrë, zhvillimi i një doktrine morale të themeluar mbi natyrën e njerëzore mori gjithnjë e më shumë përparësi.

Pas disa përpjekjeve në Francë, ky proces u afirmua nga vepra e Ugo Grozios në Hollandë e më pas nga F. Bacon dhe W. Herbert në Angli150. Shumica e këtyre autorëve ridimensionuan pozicionin e ideologjisë fetare në raport me moralin. Konceptimi sipas së cilit përmbajtja thelbësore e fesë është e llojit moral, u përkrah nga Deistët veçanërisht përgjatë shekullit të XVIII dhe në fund të po të njëjtit shekull ky botëkuptim mori përhapje nga Kanti me librin e tij “Feja brenda limiteve vetëm të arsyes” (1793) dhe nga ndjekësit e tij racionalistë.

Konceptimi emotivist vinte në pah se përmbajtja e gjykimeve morale është një çështje që ka të bëjë me marrjen e një pozicionimi personal, me mbështetjen në filozofinë morale që i referohet veprës së G. E. Moore “Principia Ethica” (1903), konsideruar si libër epokal për themelimin e ri të etikës. Ky autor ka një këndvështrim të orientuar vetëm nga intuita dhe se gjykimet etike themelohen mbi intuitën, të cilat i referohet të mirës dhe të drejtës, të cilat as nuk mund të përgënjeshtrohen dhe as të vërtetohen. Gjithashtu Moore shkruan se të mirat më të mëdha që mund të imagjinojmë fokusohen në efektet që ato kanë për personat dhe në kënaqësinë estetike.151

Gjykimet morale rreth të mirës dhe të drejtës, sipas Nietzsche 152, bazohen në “impulset, prirjet, mospëlqimet, eksperiencat dhe jo eksperiencat”. Në esenë mbi “Gjenealogjinë e moralit” (1887), Nietzsche shpjegoi se përfaqësimet dhe gjykimet morale shprehin interesat e ndryshme jetësore, veçanërisht atyre të fisnikëve nga njëra anë dhe të skllevërve nga tjetra.

Efekti i kritikës së Nietzsche mbi moralin, ka përgatitur mbylljen e periudhës në të cilën normat morale tradicionale kishin një vlerë të dukshme, e gjitha kjo më shumë falë përputhjes me interpretimin psikologjik të ndërgjegjes morale të normës së zhvilluar nga Freud.

149 Po aty,Dilthey, W. (1927), “L’analisi dell’uomo e la intuizione della natura dal Rinascimento al secolo XVIII”, 2 voll., La Nuova Italia, Venezia, vol. I, f. 1-116. 150 Po aty, Jodl, F. (1930), “Geschichte der Ethik als philosophischer Ëissenschaft I, botimi 4, f. 181-205. 151 Moore, E. G. (1964),“Principia Ehica”, Bompiani, Milano, f. 293. 152 Po aty,Nietzsche, F. (1965), La gaia scienza e Frammenti Postumi 1881-82, Adelphi, Milano, f. 194.


59

Shpërbërja e ndërgjegjes 153 si një tërësi universale e normave etike ose së paku e anashkalimit të marrëveshjes rreth përmbajtjes së tyre, nuk ka ndodhur vetëm në sferën e diskutimeve në qarqet akademike, por edhe në praktikën e jetës sociale. Pretendimi i normave morale për vlefshmëri universale ka humbur çdo besueshmëri dhe ato duken thjesht si konvencione.

Ndryshimi arrin të prek pa përjashtim çdo sferë të jetës sociale, që nga raportet ndërmjet brezave të ndryshëm ndaj etikës profesionale e deri tek ato të qytetarëve me institucionet e shtetit. Mbështetur në arsyetimin e sipërcituar, sociologu N. Luhman ka pohuar se, shoqëria moderne arriti në një pikë ku morali humbet gjithnjë e më shumë domethënien e tij si faktor i integrimit social dhe është zëvendësuar nga forma organizative të shoqërisë.154

Tezat dhe argumentet mbi moralin dhe “çmoralizimin” e shoqërisë dhe të transformimit të sistemit social në një rrjet nënsistemesh, Luhmani e debatoi me sociologë të tjerë të cilët pretendojnë apo konstatojnë mbi egzistencën e një morali të tipit kantian për shoqërinë. Edhe filozofi i njohur i së drejtës O. Hoffe nuk e ka pranuar tezën e Luhman.

Midis të tjerash, Hoffe sjell ndërmend se e drejta, që rregullon organizimin e të gjithë nënsistemeve të shoqërisë, ka nevojë edhe vetë ajo për një themel moral. 155 Çdo sistem moral dhe çdo mentalite etik ka në bazë një karakter detyrues për të gjitha shtresat e popullsisë, por asnjë sistem moral në veçanti nuk arrin më të sigurojë një pajtim universal. Kështu që, apelimi tek parimet morale kërkon një mjaftueshmëri racionale, e cila presupozon që të gjenerojë bindjen e qytetarëve mbi domosdoshmërinë e tyre. Në realitet për të arritur në një pikësynim të tillë, do të ishte e nevojshme një forcë bindëse efikase për të gjithë qytetarët.

Nëse, pavarësisht nga konfliktet kaq të thella në vlera, bashkëjetesa sociale vazhdon të funksionojë, duket e arsyeshme të dilet në përfundim se integrimi i sistemit social nuk ndodh në saj të moralit. Luhmani ka të drejtë kur vëren se faktikisht është prodhuar një çmoralizim progresiv për sa i përket pritshmërive të shoqërisë në lidhje me individët. Në vend të një morali vetiak, e rëndësishme sot është që individët të sillen në mënyrë konsekuente me funksionalitetin e nënsistemeve sociale, në të cilat zhvillohet veprimtaria e përditshme e tyre. Pra në veprimtarinë sociale të tyre njerëzit orientohen edhe nga etika sociale, që do të thotë se sjellja e tyre në raport me institucionet dhe shoqërinë varet edhe nga sistemi i rregullave juridike dhe nga etika personale.

Vihet re se shumica e njerëzve kanë prirjen për të shprehur gjykime private dhe publike mbi sjelljen e të tjerëve që do të thotë se askush nuk mund të heq dorë aq kollaj nga morali dhe arsyetimi moral. Në përgjithësi gjykimet morale i referohen pyetjes se si duhet

153 Wolfhart Pannenberg, “Koment mbi librin, “Fondamenti dell’etica: prospettive filosofico-teologiche”, Queriniana, Brescia 1998, f. 7-28. “Morali dhe etika në kulturën shekullare të botës bashkëkohore”. 154 Luhmann, N. (1988), “Paradigm Lost. Die ethische Reflexion der Moral”, Frankfurt: Suhrkamp . 155 Höffe, O. (1990), “Kategorische Rechtsprinzipien. Ein Kontrapunkt der Moderne”, f.53.


60

të sillen njerëzit në jetën sociale. Sado të ndryshme mund të jenë idetë në lidhje me këtë pikëpamje, përsëri të gjithë si persona janë të drejtuar dhe të kthyer drejt bashkëjetesës me të tjerët.

Në këtë mënyrë është e natyrshme që të ketë një interes përbashkues për nevojat e një jete të tillë në komunitet dhe për rregullat, në bazë të së cilave veprohet. Që kjo bashkëjetesë sociale të funksionojë dhe gjykimi moral të jetë i drejtë, është mirë që njrëzit të përdorim gjykime morale ndaj vetes si fillim pastaj ndaj të tjerëve. Një tendencë tjetër që vërehet në shoqëritë e sotme është edhe shprehja e gjykimeve morale në sferën e jetës publike, deri edhe rreth konflikteve për partitë politike. Kështu mund të pohohet se gjykimi moral mbi të të tjerët luan rol kompensues për mungesën e moralit që ndjehet në shoqëri. Në një shoqëri ku fuqia detyruese e normave morale zbehet deri në fanitje dhe zbehje, kujdesi i sjelljes individuale kufizohet vetëm në normat e rendit juridik.

Por aty ku rendit juridik i mungon një substrat moral në ndërgjegjen e një popullsie, vihet në dyshim edhe vete e drejta juridike. Në këto raste rendi juridik prezantohet si një shtrëngim i imponuar nga jashtë.

Analizimi i tezës së Luhman, sipas së cilës organizimi i shoqërisë bashkëkohore perëndimore është i “çmoralizuar” ka dhënë rezultatin e mëposhtëm: bashkëjetesa sociale e njerëzve ruan një referim ndaj motivimit moral në sjelljen e qytetarit si dhe kriteret morale ndërhyjnë edhe në përligjjen e rendit social.

Dobishmëria dhe efikasiteti i kritereve të tilla tregohet, për shembull, në rastin e të njohjes dhe zbatimit të të drejtave të njeriut dhe në funksionimin normal të demokracisë. Në të dyja rastet, domosdoshmëria e orientimit të saktë dhe e reflektimit etik mbetet e pandryshuar.

Trutz Rendtorff ka treguar si objekt të një orientimi të tillë etik “mënyrën e jetës” njerëzore.156

Së pari, ky është një kontekst që përfshin tërësinë e veprimtarisë së individit: duke marrë vendime dhe duke vepruar në përputhje me to, janë vetë ata që "udhëheqit" jetën e tyre dhe nuk janë mekanizma të verbëra që lëvizen mekanikisht.

Së dyti, koncepti i mënyrë së jetesës, nuk i referohet vetëm kontekstit të veprimit në sjelljen individuale. Në mënyrë të drejtë, Rendtorff ka nënvizuar fakti se individi është "i lidhur" me të tjerë, “ndaj jetës në bashkësi dhe asaj në shoqëri” në vetëdijen për këtë realitet duhet shquar, madje edhe “elementi themelor i fenomenit etik”157.

Roli i etikës në këto raste nuk është individi por veprimi i tij në raport me shoqërinë, është mënyra e tij e jetesës në bashkësi me të tjerët. Prej këtej rrjedh bashkëprania e 156 Rendtorff, T. (1980), “Ethik. Grundelemente, Methodologie und Konkretionen einer ethischen Theologie”, vol. I, f. 13. 157 Po aty.


61

vazhdueshme e një elementi subjektiv dhe e një elementi objektiv në konceptin e etikës: uniteti i mënyrës së jetesës të individit dhe rregullimi i jetës në dimensionin e saj komunitar. Megjithatë, i përballur me praktikën e zakoneve, koncepti i mënyrës së jetesës mbetet shumë herë në një plan formal; ai s’thotë ende asgjë të saktë mbi përmbajtjen e rregullave të jetesës në bashkësi.

Përmbedhje e kapitullit të dytë

Në kapitullin e dytë, po me katër nënkapituj, bëhet një vështrim i plotë rreth etikës, përfaqësuesve të saj më të spikatur, të përbashkëtat dhe të veçantat e tyre që kanë evoluar nga shekulli në shekull dhe nga një epokë në tjetrën dhe mënyra se si kanë gjetur pasqyrim në legjislacionin e vendeve të ndryshme europiane dhe në administratat e tyre.

Sokrati, Platoni, Aristoteli apo Epikuri, St Augustine, Thomas Aquinas, Machiavelli, Martin Luteri dhe Kalvini si dhe autorë të tjerë në kohë më të mëvonshme, janë rimarrë në këtë temë doktorature jo vetëm si pasurues të etikës, por për ndikimin e tyre në funksionimin e shtetit dhe të shoqërisë. Po kështu është vepruar edhe me Hobbsin, Benthamin, Millin, Spinozën, Roussea, Kantin, Hegelin, Marksin, Nietzsche apo me Ross, Fuller, Hart, etj.

Etika e epokës moderne ka sjellë në këtë punim emrat e Diltheyt, Baconit, Herbertit, MacIntyresë, Freud, Kierkegardit, Stevensonit, të cilët kanë pasur ndikim në arritjet e sotme të parimeve të komunikimit etik në administratën publike.

Në këtë kapitull trajtohen edhe lidhjet që kanë parimet etike me të drejtën, ku ndahen dhe ku bashkohen studiuesit dhe mënyra se si reflektohen ato në shoqërinë shqiptare.

Është me interes të nënvizohet se dimensionimi i shoqërisë dhe rikthimi i saj te etika është shkaktuar nga shkaqe të ndryshme. Kështu në periudhën historike, që emërtohet si moderne, roli i fesë si bazë e unitetit social u zbeh në mënyrë regressive për shkak të implikimit të saj në veprimtari ‘korruptive” dhe studiusit ju rikthyen vlerave të moralit jo në këndvështrimin e filozofëve të antikitetit, por mbi një këndvështrim natyror dhe të bazuar mbi një doktrinë të re.

Pikëpamjet e Nietzsche i dhanë fund këndvështrimit të moralit si një faktor i rëndësishëm i bashkëjetesës sociale duke pretenduar se nuk mundet që sistemet e etikës dhe moralit të prodhojnë një qëndrueshmëri vlerash jetësore. Për këtë arsye Nietzsche propozoi që janë nënsistemet ligjore ato që ndikojnë në një arritjen e një bashkëjetese sociale. Por edhe nënsistemet si dhe institucionet, si në përmbajtjen dhe formën e tyre, kanë nevojë për një substrakt moral.


62

3. MORALI DHE NATYRA E NDËRGJEGJES MORALE

Sfidat kryesore me të cilat përballet aktualisht njerëzimi janë ato të moralit158 dhe të etikës. Si kurrë ndonjëherë më parë, shoqëria njerëzore gjendet me probleme të shkaktuara nga tjetërsimi i njeriut, nga dilema etike kritike që kërkojnë zgjidhje të shpejta dhe të shtrira në një periudhë kohe më të gjatë.

Nga këto sfida s’mund të përjashtohet askush: politikëbërësit, juristët, eticienët, bashkësitë fetare si dhe çdo individ që jeton në kohën e krizës globale, të skajshmërive të saj dhe brengës së njeriut modern159.

Është folur shumë për etikën autoritare dhe atë humaniste dhe për kriteret e normave objektivisht të vlefshme të sjelljes. Në të parën autoriteti vendos dhe përcakton çfarë është e mirë apo e keqe për njeriun, kurse në etikën humaniste njeriu është subjekt i normave dhe rregullave dhe forcë rregulluese e përmbajtjes së tyre. Normat dhe rregullat sipas etikës huamaniste krijohen nga mjaftueshmëria e racionaliteti njerëzor për t’i pranuar ato si të domosdoshme nëpërmjet rregullit të bindjes ndaj tyre.

Autoriteti, sipas Fromm, mund të jetë “racional ose irracional”160, por problemi qëndron se kujt autoriteti do t’i bindemi. Zakonisht thuhet se autoriteti racional e ka thelbin e tij te zotësia, te kompetenca dhe njohja e detyrës. Kurse burim i autoritetit irracional është pushteti mbi njerëzit.

“Formalisht etika autoritare e mohon aftësinë e njeriut për të ditur çështë e mirë apo e keqe, pasi krijuesi i normës është autoriteti që e tejkalon individin”.161 Bazuar në këtë opinion individi, në vendin e punës, nuk ka të drejtë të mendojë apo të veprojë në mënyrë

158 Morali është term me prejardhje nga gjuha latine mos, moris që ka kuptimin e ligjit, të zakonshmes, traditës, mirësjelljes, dlirësisë, karakterit, natyrës etj. Thuhet se këtë shprehje i pari që e ka shfrytëzuar ka qenë Ciceroni në veprën e tij “Mbi fatin”. Pra morali është tërësia e parimeve, e normave dhe e rregullave që janë krijuar historikisht në kushte të caktuara ekonomiko - shoqërore dhe që përcaktojnë sjelljen dhe veprimtarinë e njerëzve në shoqëri. Sjellja morale lidhet me nderin, ndershmërinë, respektin, përgjegjshmërinë etj. Ajo merret me çështjet se çfarë është ‘e mirë’ dhe çfarë është ‘e keqe’, si mund të bëhen dallimet mes tyre, a është ‘e mira’ dhe ‘e keqja’ e njëjtë për të gjithë; si mund të merren vendime të forta që mund të ndihmojnë apo pezmatojnë të tjerët?

Fromm, E. (2003), “Njeriu për vete”,”Etika humaniste; Shkenca aplikative e artit të jetesës, Botimet Fhoenix, Tirane, f. 21.) Emërtimi përdoret edhe për çdo sistem ose teori të vlerave morale ose parimore. Pra aftësia për të kuptuar vendin dhe detyrën në jetën shoqërore, kuptimi i qartë i vetive kryesore e dalluese që përcaktojnë qëndrimin dhe sjelljen e njeriut në jetën shoqërore, vetëdija, ndjenja vetiake e përgjegjësisë morale për sjelljen e veprimet përpara shoqërisë, qendrimi i drejtë në punë e në jetë - të gjitha këto duhet të nisen nga kjo ndjenjë.

159 Taylor, Ch. (2003), “Etika e Autenticitetit”, Tri semundjet e modernitetit, Botimet Dita, Tiranë, f. 11-20 160 Po aty. 161 Po aty.


63

të pavarur jashtë autoritetit të eprorëve. Bindja ndaj urdhërave dhe frika ndaj eprorëve janë elemente që e mbyllin nëpunësin në kafaz.162

Më sipër sollëm në mënyrë të shkurtuar disa veçori të teorive dhe rrymave filozofike në antikitet, në mesjetë, në shekullin e kaluar, për rrymën e egzistencializmit dhe rrymat e tjera duke u fokusuar në çështjet e etikës dhe moralit dhe secila prej tyre jep këndvështrimin e vet për përmbajtjen e konceptit të etikës.

Etika mund të përcaktohet edhe si një kërkim i një ose më shumë kritereve që i lejojnë individit përshtatjen e lirisë së tij me atë të të tjerëve. Në këtë mënyrë ajo vendos një kornizë të dallueshme, kufij brenda së cilës liria njerëzore mund të përhapet e të zhvillohet.

Në këtë koncept të ngushtë shpesh herë konsiderohet sinonim i filozofisë morale163: në këtë pikëvështirimi ajo ka në thelb vlerat e moralit që përcaktojnë sjelljet njerëzore. Sipas etikës utilitariste, e mira më e madhe përfaqësohet nga përfitimi dhe interesi, pra është kategori qendrore e shtetit, e shoqërisë dhe e çdo individi, forcë lëvizëse e historisë është interesi.

Shpesh bëhet pyetja: Përse duhet t’i kushtohet rëndësi moralit? Nëse morali në një shoqëri të caktuar për momentin pengon që të jetohet jeta ashtu si duhet, atëhere përse do t’i kushtohet rëndësi moralit e të merret ai seriozisht164? Përse duhet t’i kushtohet rëndësi, respekt dhe autoritet normave egzistuese kur kuptohet mirë se ato janë krijuar nga njerëzit për të kufizuar apo penguar të tjerët?

Thomas Hobbes në librin e tij “Leviatani” thekson se “rregullat morale na nevojiten për të përfituar nga jetesa sociale”165.

Përgjigjja që mund të jepej do të ishte e ngjashme me atë se përse çdo njeri duhet të respektojë ligjin. Natyrisht jo çdo njeri i respekton ligjet dhe shumë syresh i shkelin kur mendojnë se kjo gjë s’është në favor të tyre. Megjithatë, në një sistem demokratik, është e mundur që çdo njeri ta ndjejë veten si pjesë e shoqërisë për të cilën janë hartuar ligjet dhe njëkohësisht si pjesëmarrës në përgatitjen e tyre.

Njerëzit që e ndjejnë veten pjestarë të shoqërisë janë të prirur ta marrin ligjin seriozisht, ta njohin atë sa më mirë dhe ta zbatojnë në veprimtarinë e përditshme. E njëjta gjë duhet thënë për moralin si institucion shoqëror. Por ndodh që disa njerëz ta gjejnë veten larg prej tij. Kjo gjë vjen për shumë arsye, por mund të përmenden problemet e vetëformimit të gjithsecilit, rastet kur morali jepet në formë frazash të gatshme dhe sidomos kur ai nuk zbatohet nga strukturat me pushtet. 162 Taylor, Ch. (2003), “Etika e Autenticitetit”, Botimet Dita, Tiranë, f. 95. 163 Taylor, Ch. (2003), “Etika e Autenticitetit”, Botimet Dita, Tiranë, f .25. 164 David, E. (2011), ”Taking Morality Seriously: A Defense of Robust Realism”, Oxford: Oxford University Press. 165 Hobbes, T. (2005), Leviatani, shqipëroi Agim Popa, Botimet IPLS & Dita, Tiranë.


64

Në të njëjtën mënyrë ka mundësi që disa njerëz ta ndjejnë veten si pjestarë të këtij morali, pavarësisht nga dyshimet apo polemikat që mund të egzistojnë. Kështu që qëllimi i edukimit për të patur një kuptim sa më të qartë të moralit nga ana e qytetarëve, ka nevojë të jetë i njëjtë me qëllimin për t’i shpjeguar qartë atyre se ç’është një shoqëri demokratike, një mjedis shoqëror ku të gjithë e shohin veten si pjesëtare të së tërës dhe jo të përjashtuar prej saj.

3.1. Harmonizimi i interesit publik me atë privat

Është e pamundur, pohon John Stuart Mill, që marrëdhëniet shoqërore midis njerëzve (me përjashtim të marrëdhënieve pronar/skllav), të mos bazohen në shqyrtimin e interesave të të gjithëve. Në çdo epokë njerëzit e kanë pothuajse të pamundur të “shpërfillin”166 krejtësisht interesat e të tjerëve.

Në shumicën e rasteve njerëzit e kanë zakon që të mos u shkaktojnë lëndime të tjerëve duke kontribuar në këtë mënyrë drejt një paqeje me vetveten, por edhe për të kënaqur ndjenjën kolektive.

Gjithmonë ka hapësirë që qëllimet e individit të përputhen me qëllimet e të tjerëve dhe interesat vetiake të përputhen me interesat kolektive. Një frymë e tillë e bashkëpunimit shoqëror ndikon në zhvillimin e shëndetshëm të shoqërisë.

A mund të themi se egziston një lidhje reciproke midis interesit publik dhe atij privat? Sigurisht që po, përsa kohë jetohet në një shoqëri e cila egziston si e tillë për shkak të veprimtarive individuale dhe kolektive të njerëzve me shkaqet dhe pasojat e tyre ato janë të lidhura dhe të varuar nga njëra - tjetra. Egzistojnë diskutime të gjera se shumë çështje private nuk kanë lidhje me interesat e komunitetit.

Për të zgjidhur këto dilema, organizmat e shtetit kanë krijuar rregulla ligjore, të cilat përcaktojnë kufijtë përmes të cilave duhet të egzistojë interesi privat. Është me interes dhe e dobishme që vetë nëpunësit civilë ta kenë të qartë vetë se si veprohet midis interesit publik dhe atij privat.

Të marrësh vendime të drejta kërkon një trajnim të gjithanshëm profesional dhe etik. Në antikitet Platoni u kërkonte gardianëve të tij që të linin mënjanë interesat personale dhe të fokusoheshin gjatë ushtrimit të detyrës nga interesat e kolektivit. Në sistemet demokratike ushtrimi i këtij mësimi është mjaft i vështirë për dy arsye:

- Politikanët janë “zyrtarisht dhe praktikisht”167 arbitrat e asaj që quhet interesi pubik;

166 Mill, J. & S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë, f. 187. 167 Chapman, R. (2002), “Etika ne shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, botimet Iceberg, Tiranë, f.72, (Artikull nga Barry J. O’Toole, Interesi publik: Një leverdi politike dhe Administrative).


65

- Nëpunësit civilë nuk zgjidhen sipas sistemeve demokratike, por nga forma burokratike, hierarkike dhe teknike të pushtetit (nëpërmjet disa kritereve të vendosura nga vetë nëpunësit ose nga politikanët dhe jo nga autoriteti i shumicës).

Interesi publik dhe ai privat ka lidhje të pazgjithshme edhe me moralin për të dy aspektet. "Të predikosh moral është e lehtë, ta themelosh është e vështirë", 168 ka thënë Schopenhauer (1860).

Morali është pjesë e pandashme e njeriut dhe si e tillë, është i vjetër aq sa edhe vetë ai. Koha moderne jo vetëm në shoqërinë shqiptare por në nivel planetar e ka vënë në krizë moralin personal dhe shoqëror, rregullat e sjelljes dhe etikën e komunikimit.

Ndër gjërat më të vështira dhe më shqetësuese me të cilat po përballet familja, shkolla dhe shoqëria me strukturat e saj sociale dhe publike është morali. Shkaqet e kësaj krize morale janë të shumta: shpërbërja e familjes dhe mbikqyrja e dobët familjare, pasiviteti, dembelizmi, pavendosmëria dhe mungesa e një vizioni të qartë rreth së ardhmes.

Pa ligje s'ka shtet të sigurt dhe e pa moral publik nuk ka shoqëri të shëndoshë. Të gjithë pajtohen për nevojën urgjente që të përmirësojnë sjelljen dhe etikën individuale në të gjitha sferat e jetës: shkolla, spitale, burgje, administratën publike dhe shërbimet private. Brezit të ri i mungojnë ato parime morale, ato tradita qytetarie që i ka pasur gjenerata e prindërve.

Në ditët tona morali nuk kuptohet ashtu siç e kuptonin të parët tanë, si një tërësi virtytesh. Njeriu i ditëve të sotme kërkon ta kuptojë atë më shumë në formën e etikës dhe edukatës shoqërore. Për shembull: lakuriqësia, parimet morale ndaj këtij fenomeni kanë ndryshuar nga brezi në brez, dikur konsiderohej turp, ndërsa sot si diçka private.

Brenda çdo qenieje njerëzore ekzistojnë tri jetë: morale, fizike dhe intelektuale. Njeri i suksesshëm është ai që di t'i jetojë të tria me të njëjtin intensitet e në kushte më të mira; ai që njëkohësisht i mbron, i kultivon dhe i zhvillon ato.

Njeri i suksesshëm është ai që di të mbahet mirë fizikisht, i aftë intelektualisht dhe i ekuilibruar moralisht. Kudo që shfaqet e zhvillohet vullneti i mirë, energjia dhe intelegjenca e pastër të pashkëputur nga një moral i qëndrueshëm, pengesa, fatkeqësia dhe dështimi janë gjithmonë të kapërcyeshme.

Edukata morale është një nga përbërësit më të rëndësishëm në formimin dhe në zhvillimin e personalitetit të njeriut në arritjen e sukseseve në jetë. Me edukatën e vet njeriu mund të ngrihet apo të poshtërohet. Asgjë nuk improvizohet në jetë, një përgatitje serioze dhe e thellë morale ushtron mbi çdo veprimtari një ndikim vendimtar.

168 Zimmern, H. & Schopenhauer, A. (1932), “His Life and His Philosophy” (London: Longmans, Green, 1876; rev. ed., London: Allen & Unwin.


66

Njerëzit kur janë të ngritur moralisht duhen me njeri tjetrin, e kur të gjithë duhen kujdesen, e kur kujdesen bashkëpunojnë, e kur bashkëpunojnë veprojnë, e kur veprojnë ndërtojnë, e kur ndërtojnë arrijnë suksese. Albert Ajnshtajni (1955) ka thënë se "përpjekja më e rëndësishme njerëzore është orvajtja për moralitet në veprimet tona; barazpesha jonë e brendshme dhe madje bashkëqenësia jonë varet nga kjo; vetëm morali në veprimet tona mund t'i jape jetës bukuri dhe dinjitet " 169.

Nuk ka dyshim se popujt që kanë mundur të mbeten për një kohë të gjatë në këmbë pa u rrëzuar nga historia, janë ata që kanë respektuar vlerat morale.

E ardhmja e çdo njeriu është e lidhur ngushtë me ndikimet dhe mbresat e periudhave të fëmijërisë dhe rinisë. Nëse fëmijët dhe të rinjtë rriten në një klimë ku u kultivohen ndjenjat e larta, janë kandidatë për t'u bërë të gjallë me mendje, ide, moral e virtyt.

Nuk ka dyshim se në formimin moral të njeriut kanë vendin e tyre të pazëvendësueshëm edhe edukimi i vullnetit dhe i karakterit. Vullneti në punë, vendosmëria në kryerjen e përgjegjësive vetiake dhe shoqërore, këmbëngulja dhe serioziteti në jetë, flasin për një moral të fortë.

Morali përmban një sërë parimesh të larta lidhur me sjelljet e njeriut, të cilat, që të gjitha burojnë prej nivelit të lartë shpirtëror. Duke u mbështetur në këtë arsyetim, mund të themi se personat që nuk kanë siguruar afinitetin e duhur me shpirtin e vet, e kanë mjaft të vështirë t'i përfaqësojnë rregullat morale.

Kur flitet për moralin duhet bërë dallimi mes atij publik dhe privat,170 që kanë gjëra të përbashkëta por edhe specifika. Morali në zyrat publike përbën çështje që nënkupton respektimin e ligjit, ndershmërinë dhe shprehjen e së vërtetës. Por kjo nuk është pikërisht kështu.

Morali publik ngërthen vendimet dhe veprimet e ndërmarra për të mirën e kolektivit që shihen ose konceptohen si ‘publike’, shprehje që nënkupton entitet ose grup më të madh sesa grupet sociale si familja dhe klani171. Shpesh në Perëndim ai barazohet me ‘kombin’, ‘atdheun’ ose ‘vendin’. Si rrjedhim kur merren vendime kundër një kombi ose vendi tjetër, nënkuptohet interesi publik.

Po kështu kur ndonjë vendim ka të bëjë me çështjet e shtetit, i jepet përparësi interesit publik përkundër atij privat ose grupor. Në rast tjetër një veprim që mund të arsyetohet si i moralshëm për shkak se është në interes i përgjithshëm, mund të interpretohet si i pamoralshëm nga këndi i një pjese të konsiderueshme të shoqërisë.

169 Holton, G. (1996), “Einstein History, and Other Passions’, New Jork: AIP Press. 170 Appleby, P. (1952), “Morality and Administration in Democratic Government”, Baton Rouge: The Louisiana State University Press, ph. 33. 171 Lukic, R. (1976), “Osnovi sociologije”, Published by Naucna Knjiga.


67

Shembulli më tipik është vrasja. Kur një individ kryen një akt të tillë, ky trajtohet si krim. Kur dikush vret në luftë ose vret duke e zbatuar ligjin, që mendohet të jetë në favor të të gjithëve, kjo konsiderohet akt nderi.

Të gjitha qeveritë kanë caktuar ‘mëkatet’ që s'duhet t'i bëjnë qytetarët, kanë caktuar se çfarë është ‘krim’ kur dikush kryen ndonjë akt sipas masës së ligjit të vet.172 Çdo qeveri përpiqet të punojë për begatinë e shoqërisë dhe i konsideron të ndaluara gënjeshtrën, vjedhjen, mashtrimin, vrasjen e kështu me radhë. Por jo të gjitha vendimet dhe veprimet në favor të shoqërisë janë aktet të mira, pasi ato mund të përfshijnë edhe një elementë të së keqes.

3.2. Epistemologjia e moralit, funksioni dhe konceptimi i tij

Trajtimi tradicional i epistemologjisë173 morale përfaqësohet nga dy situata:

- një përpjekje për të shpjeguar se si të zotërohen njohuri morale ose të paktën një besim të justifikuar moral; - një përpjekje për të vendosur që nuk mund të ketë një ose të dyja bashkë nga situata e parë. Trajtimet e epistemologjisë morale janë tradicionale duke u bazuar në përmbushjen e katër kushteve:

- Konjitivizmi moral që lidhet me besimin te morali, kështu që edhe përbërësit e besimit janë ose të vërteta ose jo të vërteta.

- Realizmi moral, kemi të bëjmë me fakte reale që korrespondojnë me atë që çështjet morale përfaqësojnë si faktet e të mirave dhe të këqiave të njerëzve ashtu edhe veprimet e gabuara ose të duhurat.

- Kuptimi epistemologjik i moralit nënkupton nevojën për justifikimin e besimit të vërtetë mbi moralin. Nëse dikush di diçka, atëherë të paktën një person justifikohet që e beson se rrjedhimisht kjo është e vërtetë. Nëse dikush justifikohet për ta besuar, atëherë dikush ka arsye të forta për të besuar, një arsye që e bën epistemologjinë përgjegjëse për ta besuar atë.

- Brendësia epistemologjike e moralit supozon që dikush të justifikohet për diçka që beson, që rrjedhimisht ka njohuri, duke patur parasysh faktet e drejta që e çuan në atë besim. Teoritë më të forta internaliste kërkojnë që këto fakte mund të jenë direkt në mendje, ndërsa teoritë më pak të forta kërkojnë vetëm që të jetë e mundur të reflektohet. Kjo implementohet kur dikush ka burimet e përgjigjeve të sakta për të gjithë skeptikët për të qënë i justifikuar tek ajo që beson. Gjithsesi nuk mund të përfshihen që dikush mund të njohë të gjitha arsyet njëlloj si mund edhe t’i artikulojë ato.

Ndërkaq morali autoritar174 funksionon në dobi të shoqërisë. Kjo mund të jetë një mënyrë shumë e përgjithshme e konceptimit të moralit, madje mund të duket si mënyra më e 172 Fuller, L. (1964), “Morality of Law”, Published by Yale University Press, ph. 145. 173 IEP, http://www.iep.utm.edu/h/Encyclopedia of Philosophy IEP on line. 174 Rachels, J &S. (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Etika e virtytit, Botimet Dita, Tiranë, f. 251.


68

thjeshtë. Por është e rëndësishme të thuhet se jo të gjithëve iu duket kështu. Kjo tregon atë çka disa filozofë e kanë quajtur ‘morali në kuptimin e ngushtë të fjalës’.

Njerëzit mund të kenë ide e mendime të ndryshme për moralin. E parë në kuptimin e ngushtë të fjalës, morali nuk tregon asgjë për atë çfarë duhet të arrihet në jetë, si duhet të jetohet dhe as nuk të detyron të sillesh në një mënyrë të caktuar për sa kohë që sjellja e gjithsecilit nuk dëmton të tjerët175.

Funksioni i moralit është shumë i ngjashëm me atë të një ligji, por mënyra se si ai funksionon është shumë më i thjeshtë, ai nuk është i kodifikuar dhe nuk zbaton sanksione formale. Mund të thuhet se ai egziston në formën e ideve të përbashkëta, që janë pjesë e mendimit publik, të cilat trashëgohen, përvetësohen dhe zbatohen nga njëri brez tek tjetri.

Edhe në shoqërinë shqiptare gjërat kanë ndryshuar, përmirësimet dhe deformimet janë të thella, sa që nuk është e mundur që analizat të bëhen duke u nisur nga paradigmat konceptuale të së kaluarës. Në mënyrë që t’i shërbehet asaj dhe të ndihmohet njeriu që të gjejë vetveten në kohën moderne, është e domosdoshme të ndryshohet sistemin konceptual i analizës dhe vlerësimit të realitetit të gjërave. Kjo do të thotë që mbi të gjitha të bëhet marrëveshjen sociale për të njohur ndryshimet, për t’i pranuar dhe reflektuar si përkufizime të reja jetësore që duhen për të kuptuar këtë realitet.

Duke parë realitetin e problemeve morale dhe konceptuale që ka njeriu dhe shoqëria, duket qartë se vërehen kontradikta më shumë sa duhet, kanë ndryshuar dhe janë përmbysur konceptet me të cilat është parë dhe vlerësuar në të kaluarën. Në këto kushte nuk mund të ndërtohen marrëdhënie moderne pa ndryshuar konceptet me të cilat nga pikëpamja vlerore përkufizohen fenomenet sociale, lidhjet njerëzore, raportet e ndërlikuara dhe kaotike midis tyre.

Një dilemë etike është një situatë që përfshin një konflikt midis dy ose më shumë rregullave morale; respektimi i një rregulli do të çojë në shkeljen e rregullit tjetër. Dilemat morale mund të shprehen edhe si gjendje në të cilën një person ka për të zgjedhur midis dy urdhërave moralë dhe si pasojë njeriu ndjehet në një kaos mendor.

Në librin “Dilemat e moralit”176 është folur shumë rreth konceptimit të moralit në sensin e ngushtë të fjalës, por edhe për faktin se ç’lloj gjuhe duhet përdorur për të qenë sa më i qartë, sa më i kuptueshëm dhe njëheri sa më i gjithëpranuar. Ndoshta mënyra më e thjeshtë për të treguar se ç’është morali, në kuptimin e ngushtë të tij, është të pohohet me disa norma të caktuara, pra me receta të gatshme të cilat do t’u tregojnë njerëzve çfarë të bëjnë apo të mos bëjnë.

Çfarë veçorish duhet të ketë edukimi moral duke patur parasysh evoluimin e shoqërisë në tërësinë e saj në kushtet e një botëkuptim i ri? 175 Rachels, J &S. (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Etika e virtytit, Botimet Dita, Tiranë, f. 252. 176 Blackwell, H. LaFollette, (2010), “Moral Dilemmas”, Wiley-Blackwell International Encyclopedia of Ethics.


69

- Sot njerëzimi është në rritje dhe po shkon drejt një organizimi të madh, por duhet të kihet parasysh se brenda këtij uniformiteti ka dhe diversitet që duhet respektuar.

- Në këtë botë të larmishme do të ishte e frytshme që të gjenden pika të konsensusit dhe bashkëpunimit.

- Botëkuptimi i ri duhet të jetë i hapur ndaj progresit dhe mendimit të ri jo vetëm nga përmbajtja por edhe nga forma. Edukimi moral që përdor gjuhën e virtyteve177 do të ishte mjaft i pranuar që njerëzit të mos jenë të dhunshëm, të mënjanojnë agresivitetin e fjalëve, por sidomos të veprave, pra që ata të mos kenë motivime e ndjenja të cilat i shtyjnë drejt akteve të rënda.

3.3. Përgjegjësia për edukimin qytetar

Në shoqëritë tradicionale, edukimi dhe arsimimi i individit nuk përbënte një rast të izoluar të jetës së tij, por një gjendje që zgjaste gjatë gjithë jetës. Synimi kryesor i edukimit ishte që të ndihmonte njeriun gjatë kalimit të tij në jetë në mënyrë që të ishte sa më i ndërgjegjshëm dhe i përgjegjshëm, por edhe ta përgatiste sa më mirë për vështirësitë e jetës.

Ky edukim nuk kufizohej vetëm në disa parametra formimi, por përfshinte të gjitha veprimtaritë artistike – shoqërore dhe ndikonte në formimin e karakterit të individit. Ishte një procedurë që nuk mbaronte kurrë, por aktivizonte të gjitha mundësitë shpirtërore, mendore, psikologjike dhe natyrale; pra ishte një procedurë integrimi dhe shndërrimi rrënjësor.

Platoni tek vepra e tij “Republika” flet se “një edukim i mirë i ndriçon shpirtrat e tyre dhe qytetarët tanë do të jenë në gjendje t’i zgjidhin vetë këto çështje dhe probleme të tjera”178. Një edukim dhe arsimim i mbajtur në parametrat e përsosmërisë formon njerëz të mirë dhe akoma më të mirë se sa paraardhësit e tyre.

Sipas Platonit duhet që rojtarët e shtetit të vigjëlojnë që edukimi të mos korruptohet, pra të mos shkelen ligjet e shtetit. Gjithashtu ai pohonte se “republika me ligjet e saj duhet të modifikojë edukimin e fëmijëve dhe të rinjve që nga vitet e para të jetës së tyre, me synim e krijimit të njerëzve virtuozë, me dituri dhe drejtësi, qytetarë perfektë, të cilët do të jenë të aftë të sundojnë dhe të sundohen drejt”179.

Në shumicën e qytetërimeve tradicionale, gjejmë shumë elementë të përbashkët për jetën dhe edukimin e fëmijëve. Në shoqërinë aktuale ka pikëpamje të ndryshme përsa i përket lidhjeve midis edukimit moral dhe atij qytetar. Në një mjedis të përbashkët sigurisht që

177 Rachels, J &S. (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Etika e virtytit, Botimet Dita, Tiranë, f. 254. 178Platoni, (1999), “ Republika”, Botimet Phoneix, Tiranë, f. 147. 179 Pangle, Th. L. (1980), “The Laws of Plato”, Translated, an Interpretive Essay, New York, Basic Books.


70

ka nevojë për vlera të përbashkëta, por, krahas kësaj, kërkohet që të kuptohen, pranohen e të mbështeten edhe vlerat të të cilat mund të jenë të ndryshme nga të përgjithshmet.

Paraprakisht nuk mund të thuhet se në këto vlera për të cilat po flitet nuk përfshihen edhe vlerat morale. Dhe nëse bëhet ndonjë dallim publik ose personal, nuk mund të pohohet nëse morali qëndron në anën publike apo personale të këtij dallimi. Në këtë kuadër me sa duket morali ndan në mes opinionet e ndryshme.

Pikërisht në këtë çështje ka vend për interpretime të ndryshme si midis individëve ashtu edhe midis traditave kulturore e fetare. “Një arsim që dëshiron të krijojë qytetarë të edukuar, duhet të mbajë një qëndrim tolerant ndaj kulturave të tjera pasi çdo kulturë ka kode të ndryshme morale”180.

Nuk egziston asnjë normë objektive që të mund të përdoret për të gjykuar se morali i një shoqërie është më i mirë se ai i një tjetri dhe se kodi moral i një shoqërie përcakton se çfarë është e mirë brenda asaj shoqërie181.

Ajo çfarë duhet nënvizuar është se trajtimi i pikëpamjeve të njëjta morale apo i atyre që përputhen, është po aq i rëndësishëm sa edhe debatimi i atyre të kundërta. Nëse do të arrihej për të patur një kuptim të përbashkët të çështjeve që kanë të bëjnë me moralin, kjo do të ishte një gjë shumë pozitive.

Mirëkuptimi i përbashkët është një lloj marrëveshje për zotërimin e disa vlerave të caktuara si pranimi se disa mënyra sjelljeje janë të gabuara e disa të tjera jo. Në fakt ky është një interpretim i përbashkët i asaj se çfarë është morali në vetvete, në mënyrë që kur njerëzit e zakonshëm apo politikanët t’i drejtohen moralit kur flasin në publik, atëhere të paktën të kenë të qartë e të kuptojnë se çfarë është ai të cilit i referohen.

Po a kuptohet nga të gjithë se çfarë është morali? Kësaj pyetjeje do t’i shtohet edhe një tjetër: Si do të trajtohet problemi i moralit? A është e domodoshme që të trajtohen detyra mbi moralin?

Në të gjitha këto pyetje përmendet herë pas here fjala moral, por pa shpjeguar se çfarë është. Dijetarët e moralit si Aristoteli, Platoni, Kanti shpesh mendojnë se kuptimi për të është i qartë. Nëse kjo gjë është e vërtetë, atëhere s’ka pse t’u mësohet individëve se çfarë është morali dhe për rrjedhojë as mësuesve apo edukatorëve. Mos vallë qytetarët nuk kanë nevojë për një gjë të tillë, apo mësuesit duhet të kenë një konceptim të përbashkët të moralit? Nga se vjen një mendim i tillë?

“Ne nuk kemi të drejtë të gabojmë duke dënuar kërkesat e mëparshme për sundim botëror të ndonjë botëkuptimi”182, thotë Rachels. Asnjëri nuk ka të drejtë të bëjë një gjë të

180 Rachels, J &S, (2007),“Elementet e Filozofise Morale”, Sfida e relativizmit kulturor, Botimet Dita, Tiranë, f. 36. 181 Po aty. 182 Vogelman, B. (1995), “Realizmi i ri, konsekuenca e mendimit të ri”, Botimet Ligo, Tiranë, f.34.


71

tillë. As politikanët dhe as mësuesit e shkollave publike dhe jopublike nuk mund të vendosin se një kuptim natyralist e shekullor183 i moralit është i drejtë dhe një kuptim fetar është i gabuar apo e kundërta. Sigurisht do të ishte një rrugë pa krye nëse do të pranohej secili nga këto kuptime të moralit si të ishte i vetmi dhe i pakontestueshmi.

Është plotësisht e mundur që qytetarët në një shoqëri pluraliste të afrohen drejt një kuptimi të caktuar të moralit, i cili mund të jetë mjaft i përshtatshëm për qëllime të caktuara publike184, por njëkohësisht duke mos përjashtuar kuptimet e tjera të tij.

Nëse kjo gjë do të ishte e mundur, atëhere edukimi qytetar në përgjithësi do të kishte një kuptim të caktuar për moralin, pa përjashtuar apo nënvleftësuar pikëpamjet e tjera për të.

Kur flitet për edukatën qytetare mendja të shkon tek morali. Kjo ndodh jo sepse ka ndonjë argument të fortë për të si e vetmja mënyrë për të konceptuar moralin, por sepse njerëzit duhet të pranojnë se ai që quhet moral egziston si institucion shoqëror që formëson qytetarët e botës185.

Dimensioni i edukimit qytetar për të formuar qytetarë të botës do të përfshinte:

- Rritjen e njohurive nga ana e qytetarëve për ligjin dhe sistemet politike, për qëndrimet demokratike dhe aftësinë për pjesëmarrje si dhe ushtrimi i përgjegjësive në të gjitha nivelet e jetës publike.

- Njohjen e kompetencave në dimensionin social, ku peshë kryesore zë sistemi i vlerave të bashkëpunimit dhe solidaritetit.

- Përfshirja me kompetencë e qytetarëve në dimensione ekonomike të lidhura me organizimin e punës dhe shpërndarjen e të mirave materiale.

- Dimensioni kulturor i cili në vetvete përfaqëson kompetencë historike, njohje të trashëgimisë së përbashkët dhe të ndryshme.

Të gjitha përgjegjësitë që përmenden më sipër luajnë një rol të rëndësishëm në krijimi e një ndërgjegje sociale kritike, dmth të një ndërgjegje mbi përkatësinë në botë, të një bashkëqytetarie që përfshin qytetarë që marrin përgjegjësi dhe shërbejnë si bazë për debat publik186.

183 Rachels, J &S. (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Si do të ishte një teori morale e kënaqshme, Botimet Dita, Tiranë, f. 274. 184 Nietzsche, F. ( 2003), “Pertej së Mirës dhe së Keqes”, Preludi i një filozofie të së ardhmes, Virtytet tona, Botimet Plejad, Tiranë, f 145, 185 Kant, I. (2005), “Filozofia Kritike”, “Primati i i detyres”, Botimet Dritan, Tiranë, f. 24. 186 Audiger, F. (2000), Referuar në projektin mbi të drejtën demokratike të qytetarisë,Strasburg, Këshilli i Europës. Shih: http://culture.coe.int/citizenship


72

Ide të tilla qytetare dhe morale egzistojnë dhe ato përdoren në diskutimet publike187, duke përfshirë këtu edhe bisedat edukative të dhëna në formë normash. Ide të tilla morale nuk ndryshojnë shumë nga ajo çfarë bëjnë njerëzit në jetën e përditshme dhe, në një farë mënyre, morali kryen edhe funksionin e ligjit.

Por çfarë efekti ka tek qytetarët trajtimi i moralit në funksionin e ligjit? Kjo mënyrë bën që morali të jetë i hapur për të gjithë dhe që secili të influencojë në të. I parë në këtë sens, pra një moral në dispozicion të diskutimit publik, ai nuk mund të jetë i kufizuar në kohë. Ky moral me kalimin e viteve ndryshon vazhdimisht, të paktën disa aspekte të tij. (Kështu kemi shembuj të qartë të ndryshimeve në fushën e sjelljes seksuale, rasti i abortit, etj). Këto ndryshime mund të interpretohen sipas funksionit të cilit i shërben morali.

Natyrisht shumica e qytetarëve nuk influencohet personalisht me realizimin e këtyre ndryshimeve. E parë kështu shumëkujt do t’i dukej se morali është një pengesë për sjelljen personale, megjithëse është fare e qartë se ai i sotmi është mjaft i ndryshëm nga ai i pesëdhjetë vjetëve më parë. Dhe në një farë mënyre është e natyrshme të ndodhë kështu, pra njësoj si me ligjet.

Por ligji është i ndjeshëm ndaj ndryshimeve që vijnë si rezultat i disa proceseve të thjeshta e të prekshme, në të cilat mund të kontribuojë çdo njeri. Proceset e ndryshimit të moralit, si institucion shoqëror, nuk ndryshojnë shumë nga ato të ligjeve, megjithëse ato nuk janë shumë të institucionalizuara.

Nëse do t’i referohemi Henry Bergson, do të kemi një ide më të qartë. Tek libri i tij “Burimet e moralit dhe të fesë” ai thotë se “nuk ekziston një moral statik, në një çast të dhënë dhe në një shoqëri të dhënë”.

Ky moral është i ngulitur tek zakonet, idetë, insitucionet. Karakteri i tij imponues lidhet me nevojat e natyrshmë të jetës së përbashkët. Nga ana tjetër ekziston një moral dinamik që është hov dhe që lidhet me jetën në përgjithësi- krijuesja e natyrës që ka lindur nevojën shoqërore. Detyrimi i parë përsa është trysni, është ndërracional, detyrimi i dytë përsa është dëshirim është mbiracional”.188

Një rol të rëndësishëm në këtë proces luan konsensusi. Morali, si institucion shoqëror, nuk mund të egzistojë pa një minimum konsensusi dhe nuk mund as dhe të ndryshojë pa të. Kur flitet për ligjet nënkuptohen disa procese formale të cilat varen nga shumica e votave, ndërsa në rastin e moralit procesi i ndryshimit nuk është kaq i qartë e i prerë.

Për sa kohë që egziston konsensus mbi disa norma të caktuara morale ato mbeten në fuqi, kur ky konsensus prishet atëhere edhe këto norma devijojnë në njërën apo tjetrën anë ose zëvendësohen me të tjera. Duhet theksuar se kur thuhet konsensus nuk nënkupton marrëveshje apo pajtim me shumicën, por domethënë një pajtim me të gjithë. 187 Ose e thënë ndryshe në teorinë e Kontratës të Thomas Hobsit, “Moralitet, një sistem rregullash që njerëzit racionalë i pranojne me kusht që t.i pranojnë edhe të tjerët”, Botimet Dita, Tiranë, f. 80. 188 Bergson, H. (2002), “Burimet e moralit dhe fesë”, Botimet Amfioni dhe Zeti, Tiranë, f. 213.


73

Njerëzit mund të pyesin nëse disa norma të caktuara i shërbejnë akoma funksionit për të cilin janë krijuar; ata mund të shprehin opinionet e tyre mbi këtë çështje, mund të diskutojnë për mbështetjen apo jo të disa normave në situata të caktuara?

Kjo gjë ndodh vazhdimisht dhe nuk ka shumë ndryshim nga mënyra se si kritikohen dhe ndryshohen ligjet. Ajo çfarë duhet theksuar është se ky proces i cili ndodh duhet të bëhet transparent dhe të përfshijë sa më shumë njerëz që të jetë e mundur. Në këtë mënyrë njerëzit do ta shohin veten e tyre jo si subjekt të një force të huaj të quajtur ‘moral’, por si pjesëmarrës të drejtëpërdrejtë dhe të ndërgjegjshëm në të.

Për të parë se si rezulton ky fenomen po sjellim një shembull për pjesëmarrjen qytetare të të rinjve në Shqipëri. Shumë politikanë nuk e kanë ende bindjen se angazhimi i të rinjve në qytetari dhe në aktivitete komunitare luan një rol kyç në arritjen e rezultateve më të mira. Prandaj e drejta e të rinjve për pjesëmarrje mbetet vetëm në kuadrin e fjalëve. Eksperienca e deritanishme dëshmon se kjo indiferencë dhe mospjesëmarrjs aktive, dëmton pikësëpari interesat e të rinjve dhe e bën të pandjeshëm zërin e tyre.

Të rinjve shqiptarë iu mungon aksesi në shumicën e proçeseve vendimarrëse, nuk kanë asnjë mbështetje politike dhe institucionale, shumë pak akses mediatik, shumë pak organizata dhe qendra rinore që të punojnë në ndihmë të tyre.

Angazhimi i të rinjve në vendimarrje, mund të shtrihet në çdo fushë me rëndësi për vetë të rinjtë, përfshirë këtu shkollat, lagjet, shërbimet rinore, shërbimet shëndetësore, qeverisjen lokale apo kombëtare, në rrjete dhe organizata ndërkombëtare.

Një alternativë efikase është angazhimi rinor në ngritjen e organizatave, klubeve, qendrave, rrjeteve, pralamenteve, qeverisë studentore ku pjesëmarrja e tyre do të ishte edhe më efektive, më e qëndrueshme dhe do të ofronte shërbime në shërbim të tyre.

Të rinjtë mund të jenë aktivë në kërkime, në hartimin e programeve dhe projekteve, lobim, përfaqësim dhe avokim. Të rinjtë sot kanë mundësi për t’u zgjedhur dhe për të zgjedhur, për të përfaqësuar dhe për t’u përfaqësuar, nëpërmjet parlamentit rinor, qeverisë studentore, organizatave dhe klubeve të ndryshme rinore.

Në këto role ata kanë përgjegjësitë dhe të drejtat e veta për të qenë sa më aktivë dhe bashkëpjesëmarrës, për t’u informuar vazhdimisht për çdo vendim që merret në favor të tyre dhe komunitetit dhe për të lobuar për probleme të ndryshme që i përkasin shoqërisë.

3.4. Formësimi i ndërgjegjes morale

Meqë etika është reflektim i arsyes mbi principet morale, mund të themi se kemi të bëjmë edhe me rolin e ndërgjegjes. Shumë studiues dhe filozofë në veprat e kanë shtjelluar temën e ndërgjegjes duke na ofruar shumë përcaktime lidhur me të. Kështu Ciceroni dhe


74

Seneka189 flasin për ndërgjegjen si zë i brëndshëm, që akuzon dhe mbron sjelljen tonë në lidhje me cilësitë etike të saj.

Kanti190 e abstragoi ndërgjegjen prej të gjitha përmbajtjeve specifike për ta identifikuar atë me ndjenjën e detyrës si të tillë. Ajo që nënkupton Kanti me ndjenjën e detyrës është varësia apo lidhja që etika krijon me vlerën e brendshme të veprimit.

Qëllimi apo gjeja e dëshiruar në gjuhën kantiane quhet “materia191” e vullnetit. Për ta ilustruar këtë Kanti sjell shembullin e mbrojtjes së atdheut në rast se ai sulmohet me të drejtë ose pa të drejtë dhe detyra që del për këdo për ta mbrojtur.

A mundet të bëhet një analogji me detyrat që kanë qytetarët apo nëpunësit në raport me funksionet që ata kryejnë? A shihet shërbimi publik si detyrë dhe a është kjo detyrë qëllimi i punës së çdo individi që merr përsipër të kryejë një punë?

Në realitetin e përditshëm është e vështirë që të gjenden nëpunës që ta mendojnë veprimtarinë dhe qëllimin në punë si detyrë. Pra në terma kantianë ndjenja e detyrës kuptohet si respekt ose ndjenjë morale duke u cilësuar si një parim i rëndësishëm për t’u praktikuar.

Normalisht ne sforcohemi të veprojmë mirë sipas ndërgjegjes sonë, por jo përherë është e lehtë të vlerësojmë nëse një veprim i yni në një situatë të caktuar është i mirë ose jo. Shpesh herë përballemi me probleme etike (dhe kjo na bën të gjykojmë veprimet tona si pozitive ose negative) dhe dilema etike (kur ndodhemi përballë dy alternativave dhe nuk jemi në gjëndje të vlerësojmë se cilën rrugë duhet të ndjekim).

Nga ky fakt rrjedh domosdoshmëria e formimit të ndërgjegjes morale me një siguri të mjaftueshme192 që të na tregojë rrugën që duhet të ndjekim në udhëkryqet e shumta që na dalin para. Problemi i ndërgjegjes është sot një nga problemet më të qënësishme që i përket çdo lloj reflektimi që ka të bëjë me njeriun.

Dhe formimi i kësaj ndërgjegje quhet, sipas Fromm, “ndërgjegja humaniste193”, e cila është reagimi i tërë personalitetit tonë në funksionimin ose mosfunksionimin tonë të drejtë, me tërësisë e aftësive që përbëjnë egzistencën njerëzore dhe intelektuale, njohjen tonë të brendshme.

Ndërgjegja humaniste nuk është vetëm shprehje e unit tonë të vërtetë, por ajo njëkohësisht përmban thelbin e përvojave morale.

189 Fromm, E. (2003), “Njeriu për vete”, gjurmim në psikologjinë e etikës, Botimet Fhoenix, Tiranë, f. 138. 190 Kant, I. ( 2004), “Themelimi i metafizikës së zakoneve shoqërore”, Botimet Dritan, Tiranë, f.22. 191 Po aty. 192 Rachels, J &. (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, “Koncepti minimum i moralitetit, Botimet Dita, Tiranë, f. 30. 193 Fromm, E. (2003), “Njeriu për vete gjurmim në psikologjinë e etikës”, Botimet Fhoenix, Tiranë, f. 132.


75

Ndërgjegjia autoritare

Meqenëse jemi duke trajtuar etikën dhe institucionet e administrimit publik, e gjejmë me vend për të sqaruar dhe një moment tjetër që ka të bëjë me ndërgjegjen autoritare194 dhe mënyrës se si ajo vepron mbi nëpunësit publikë dhe raporti i saj me ndërgjegjen humanitare, referuar këtu prezantimit të bërë nga Fromm në veprën e tij “Njeriu për vete”.

“Ndërgjegja autoritare është një zë i brendshëm i autoritetit të jashtëm, i prindërve, i shtetit apo i kujdoqoftë”, pohon Fromm. Sjelljet dhe veprimet e individëve për sa kohë nuk udhëhiqen nga parimet e etikës, janë sjellje të orientuara dhe drejtuara nga frika prej dënimit dhe nga shpresa për shpërblim, gjithnjë e varur nga prania e këtyre autoriteteve.

Në strukturën e ndërgjegjes autoritete të tilla siç janë prindërit, kisha, shteti, opinioni publik pranohen në mënyrë të vetdijshme apo të pavetdijshme si legjislatorë të moralshëm dhe etikë, ligjet dhe sanksionet e të cilit njeriu i përvetëson duke i brendësuar. Si pasojë ligjet dhe sanksionet e autoritetit të jashtëm, që në këtë rast janë institucionet e shtetit bëhen, pjesë e unit të dikujt dhe në vend që njerëzit të ndihen përgjegjës për diçka jashtë vetes, ata ndihen përgjegjës për diçka të brendshme, për ndërgjegjen e tij, e cila sipas Fromm, është vetëm një fazë paraprake e zhvillimit të “ndërgjegjes”. 195 Në përpjekje për të bërë dallimin midis ndërgjegjes humanitare dhe asaj autoritare mund të veçojmë:

- Ndërgjegja humaniste është shprehje e integritetit të individit, ndërsa ndërgjegja autoritare është e orientuar te dëgjueshmëria e njeriut, me detyrën apo përshtatjen sociale.

- Qëllimi i ndërgjegjes humaniste është produktuktiviteti dhe rrjedhimisht dhe lumturia e individit. Kurse ndjekja e ndërgjegjes autoritare të çon në nënshtrim, depersonalizim, humbje integriteti, etj.

Në periudhën e sotme ku të gjitha rregullat, traditat, mënyrat e të sjellurit kanë pësuar një evolucion marramendës, nuk është e lehtë të kemi një ndërgjegje të qartë dhe të sigurtë përsa i përket zgjedhjeve që duhet të bëjmë. Nga ky fakt rrjedh domosdoshmëria e formimit të një ndërgjegjeje me siguri të mjaftueshme për të na treguar rrugën që duhet të ndjekim midis udhëkryqesh të shumtë të jetës.

Meqenëse në formimin e ndërgjegjes një rol të rëndësishëm luan autoriteti i familjes, shtetit, ligjit, opinionit publik, atëhere del detyrë e këtyre institucioneve të kuptojnë, të njohin urdhëresat e tyre si dhe këtë detyrë të “autoritetit” që kanë përballë individit dhe shoqërisë. Sa më të drejta të jenë urdhëresat e institucioneve, aq më shumë egziston mundësia për të formuar një ndërgjegje të mirë morale të individëve.

194 Fromm, E. (2003), “Njeriu për vete gjurmim në psikologjinë e etikës”, Botimet Fhoenix, Tiranë, f. 138. 195 Po aty.


76

Ndërgjegja e mirë autoritare prodhon ndjenjën e mbarëvajtjes, të bindjes dhe të sigurisë, kurse një ndërgjegje që krijohet nga frika dhe shpërblimi prodhon pasigurinë.

Meqënëse nuk ka moral jashtë ndërgjegjes është e detyrueshme për njeriun që të bëjë përpjekje për ta qartësuar dhe pasuruar sa më shumë ndërgjegjen e tij në mënyrë që kjo e fundit të jetë e qartë në mënyrë të mjaftueshme dhe të gjykojë pa frikë një veprim të caktuar.

Të gjitha rrymat e mendimit etik sot arrijnë në një pikë të përbashkët: gjykimi dhe vendimi i ndërgjegjes përbëjnë momentin më të rëndësishëm të sjelljes njerëzore. Por në këtë moment lind pyetja: A mos vallë atëherë normat juridike dhe morale humbin vlerën e tyre përderisa vendimi i pavarur i ndërgjegjes qenka kaq i rëndësishëm?

Për t’i dhënë përgjigje këtyre pyetjeve po i referohemi Kantit, i cili thekson se “Aty ku rendit juridik i mungon një substrat i ndërgjegjes morale mbizotëruese të një popullate, aty dhe vetë e drejta vihet në dyshim”196. Nëse vetë sistemi ligjor ka një ekuilibër të qëndrueshëm juridik dhe politik, atëhere nuk është e nevojshme diskutimi mbi pasjen e një bindje të brendshme nga publiku.

Por kjo e fundit ka gjasa që të mos funksionojë, siç pohon Kelzeni, se “Shkenca ligjore pozitiviste, e pastruar nga politika, sociologjia apo psikologjia, është e suksesshme vetëm në periudha të ekuilibrit social. Ndërsa në rastet e mungesës së rendit publik duhet të drejtohemi te teoria e së drejtës natyrore”197.

Nëse normat juridike nuk prodhojnë pranueshmërinë nga ndërgjegja morale e qytetarëve, atëhere rendi juridik do të duket si një shtrëngim i imponuar nga jashtë, e cila kufizon zhvillimin e lirë të personalitetit. Parë nga ky këndvështrim shumë njerëz do të priren për t’i shkelur normat juridike duke mos u ndjerë në faj për këto veprime.

Harti në veprën e tij “Koncepti i ligjit” 198 shpjegon se, megjithëse nuk është e domosdoshme që një rregull apo një sistem ligjor të ketë përmbajtje morale, mund të ndodhë që një sistem ligjor i veçantë, duke përdorur ndonjë rregull kushtetues, ta parashikojë kriterin moral të nevojshëm ose të mjaftueshëm për vlefshmëri ligjore në atë sistem.

Për ta sqaruar më mirë, i referohemi rastit të kushtetutës së Kanadasë199 e cila parashikon se arsyet morale janë vendimtare për vlefshmërinë e ligjit. Pra pesha e rregullave morale në këtë shoqëri merr një status shumë të rëndësishëm, pasi ajo egziston në formën e një kushti për egzistencën e një dokumenti themelor të së drejtës siç është Kushtetuta.

196 Kant, I. (2004), “Themelimi i metafizikës së zakoneve shoqërore”, Botimet Dritan, Tiranë, f.132. 197Ikonomi, L. (2006), “Filozofia e së Drejtës”, Botimet Ekspres, Tiranë, f. 68. 198 Ikonomi, L.( 2006), “Filozofia e së Drejtës”, Botimet Ekspres, Tiranë, f. 63. 199 Hart, H.L.A. (1961 dhe second edition 1994, “The Concept of Law”, Oxford: Clarendon Press, ph. 205.


77

Ndryshimi ndërmjet normave juridike dhe morale qëndron në faktin se ndërsa të parat krijohen dhe egzistojnë për të rregulluar marrëdhëniet ndërmjet veprimeve të subjekteve të ndryshëm, ato morale kanë të bëjnë me orientimin e marrëdhënieve që ekziston ndërmjet veprimit dhe subjektit që e kryen atë. Lind pyetja: Njeriu i beson apo nuk i beson vetvetes?200 Vepron apo nuk vepron në pajtim me ndërgjegjen e tij?

Një interpretim mjaft interesant kemi te filozofia e Kantit i cili argumenton raportin midis tutelës dhe gjykimit të njeriut. Gjendja e tutelës, sipas Kantit, është paaftësia për t’i vetshërbyer gjykimit tënd, pa u drejtuar nga dikush tjetër. Në fakt vetë njeriu është përgjegjës për këtë gjendje tutele, ku shkaku nuk qëndron te pamjafteshmëria e gjykimit, po në pamjaftueshmërinë e kurajos për t’i shërbyer vetes jashtë drejtimit të përkujdesjes. Të dish të guxosh! Kjo është kurajo për t’i shërbyer vetes në dobi të gjykimit tënd të vërtetë!201

Po çfarë ndodh kur në vend të një individi kemi një publik të tërë, a funksionon përsëri gjendja e “ndriçimit”? Nëpërmjet veprimeve të arsyeshme publiku, sipas Kantit, mund ta heqi qafe tutelën dhe për të bërë këtë propozohet revolucioni kundër despotizmit personal duke i dhënë fund një shtypje të ngritur mbi urinë e fitimit dhe të sundimit. Por publiku nuk duhet të lejojë që nëpërmjet revolucionit të tij të zëvëndësojë202 tutelat me shtrëngesa të reja.

Dëgjojmë të flitet shpesh për “lirinë e ndërgjegjes203” si një nga kriteret bazë për lirinë e njeriut e cila ka një peshë të konsiderueshme në uljen e rëndësisë së rregullave të cilat kanë si funksion të tyre kufizimin e sjelljeve njerëzore.

Liria e ndërgjegjes do të thotë përdorimi publik i arsyes në të gjitha problemet. Por çfarë ndodh realisht? Gjithandej dëgjohet: Mos aryetoni! Këshilltari204 i taksave thotë mos arsyetoni, por paguani! E kështu me radhë.

Në një shtet siç është Shqipëria, qeveritë e të gjitha kohërave kanë funksionuar nga pikëpamja praktike si shprehja e mësipërme “Mos arsyetoni”. Por në ndryshim nga qëniet e tjera njeriu mendon dhe ka një vullnet; ai e di faktin që mendon dhe ka vullnet dhe di të jetë i përgjegjshëm për veprimet e veta. Në këtë kuptim mund të thuhet se njeriu është një qënie etike racionale që ka aftësinë të realizohet në esencën e tij, në të vërtetën e tij duke qenë pjesë e mbretërisë së qëllimeve ku merr pjesë aty si ligjvënëse e qëllimeve.

200 From, E. (2003), “Njeriu për vete gjurmim në psikologjinë e etikës; Ndërgjegja humaniste; Ndërgjegja referimi i njeriut drejt vetvetes”, Botimet Fhoenix, Tiranë, f .135-185. 201 Kant, I.( 2005), “Filozofia Kritike”, Botimet Dritan, Tiranë, f.108. 202 Shih po aty , f. 110. 203 Nietzsche, F. (2003),” Pertej së Mirës dhe së Keqes”, Preludi i një filozofie të së ardhmes, Botimet Plejad, Tiranë, f. 220. 204 Shih po aty.


78

Zgjedhjet e caktuara konkrete që njeriu bën, përcaktohen nga parimet që ai ka dhe nga e vërteta, e cila buron nga përvoja ose nga eksperienca të tjera, që është brenda tij dhe nga përpunimi që ai i bën sipas situatës, rrethanave dhe pasojave të parashikueshme të veprimit të tij.

Ne biem dakort ta lëmë të qetë njëri - tjetrin (brenda kufijve)205, thotë Dewey, më tepër për shkak të njohurive që kemi për pasojat e këqija, që kanë rrjedhur nga ndonjë rrugë e kundërt, se sa nga ndonjë besim i thellë për dobinë shoqërore. Për sa kohë dobia shoqërore nuk perceptohet gjerësisht dhe nga të gjithë e drejta natyrore e gjykimit privat bazuar në një tolerancë të brishtë do të jetë si zgjidhje në veprime të ndryshme të njeriut.

Mund të ndodhë që nganjëherë ndërgjegja nuk është e qartë dhe është e gabuar. Edhe në këtë rast ajo duhet ndjekur pasi përherë duhet vepruar sipas ndërgjegjes, por në këtë rast ne gabojmë dhe nuk mund të quhemi fajtorë pasi ndërgjegja jonë është e gabuar megjithëse veprimi ynë është i ndërgjegjshëm.

Këtu del qartë detyra për të formuar një ndërgjegje të drejtë dhe të ndriçuar nga vlerat reale. Pra të kërkuarit e pandërprerë të së vërtetës dhe korrigjimi i gabimeve, kur kjo është e nevojshme, është një nga rregullat themelore për respektimin e dinjitetit të njeriut. Po a duhet ndjekur një ndërgjegje kur kemi dyshim në vërtetësinë e një veprimi?

Askush nuk mund të parashikojë me siguri shteruese të gjitha pasojat e veprimeve që kryen. Si rregull njeriu kur planifikon e përqendron vëmendjen te punët e tij. Por ai mund të mos ta parashikojë që puna e tij prek hapësirën dhe kohën e tjetrit dhe në mungesë të një arbitri që të vendosi kufijtë kohorë dhe hapësinor, e drejta e zgjidhjes i takon egoizmit të aktorëve në veprim.

Përveç zgjidhjeve ‘egoiste’ që mund të egzistojnë midis individëve, shfaqen edhe zgjidhje brenda një vullneti të mirë, pra mund të themi që vullneti është ‘arbitër’. Duke u referuar për sa më sipër përgjigja e pyetjes është edhe po edhe jo.

Ndërgjegja ka një lidhje të pazgjidhshme edhe me lirinë. “Koncepti i lirisë karakterizon atë gjëndje njerëzore, kur njeriu fillon të ralizojë vetveten, duke gjykuar të tashmen e vet dhe duke menduar të ardhmen, të zhvilluar sipas mundësive të veta, por edhe botës që e rrethon”206. Origjinale është ideja e Sartrit, në këtë rast, nga kundërveprimi i të dhënave faktike, si p.sh. nga kundërveprimi ndaj atyre objekteve që na rrethojnë, i njerëzve të tjerë ose i vetë trupit tonë. Liria vetëm ndryshon kufijtë e saj, diku duke u tkurrur e diku duke u shtrirë më tej; ajo shtrihet te njeriu si një fushë aksioni e veprimi të vazhdueshëm. Të ekzistosh, sipas Sartrit, do të thotë ta gjesh lirinë edhe ay ku në pamje të parë të duket e pa mundur, pra edhe në qelitë e burgut. (Novela “Muri)”207.

205 Dewey, J. ( 2009), “Publiku dhe problemet e tij”, Botimet Dita, Tiranë, f. 63. 206 Stumpf. S. ( 2003), “Filozofia, Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë, f. 225. 207 Sarter, P.Zh. (2005), “Muri”, Botimet Koha Ditore, Prishtinë.


79

Ky paradoks shpjegohet, sipas tij, edhe me faktin se ndërgjegja njerëzore paraqitet e dyzuar, ajo si të thuash mund të luaj dy role njëkohësisht: atë të të qënit në botën e jashtme dhe atë të të qënit në botën intime, për vete. Dikush mund të më burgos mua dhe mund të kufizojë lirinë time të jashtme por në botën e brendshme unë mund të jem i lirë. “Liria ime është veprimi im për afirmimin e unit tim, është shndërrimi i të pa kuptimtës në të kuptimtë ”208, shkruan Sartri në veprën e vet.

Njeriu e realizon vetveten vetëm në marrëdhënie me të tjerët 209 , pra një rol të rëndësishëm luan ajo që Durkheim e quan ndërgjegje kolektive. Është e pamundur të konceptohet një veprimtari morale e personit njerëzor në vetmi të plotë, por duhet treguar kujdes me autonominë individuale të personit në shoqërinë moderne, e cila nëse del jashtë kontrollit, për shkak të egoizmit etik krijon konflikte dhe mungesë bashkëpunimi me njerëzit e tjerë.

Mirëpo shoqëria ka rregullat e veta të domosdoshme, pa të cilat do të ishte një rrëmujë pa fund, një kaos i plotë. Këto rregulla kanë formë juridike dhe morale dhe përcaktojnë formën e pjesëmarrjes së individit në jetën shoqërore, në të mirën e përbashkët, në vetë ekzistencën e shoqërisë.

Për këtë arsye bindja dhe respektimi i ligjit është forma e parë dhe themelore e solidaritetit dhe e bashkëpunimit për një ndërgjegje të përbashkët, të organizuar dhe të qëndrueshme. Duke iu referuar John Dewey-it në librin e tij “Publiku dhe problemet e tij” kemi një interpretim mjaft interesant për raportin midis normave ligjore dhe pranueshmërisë së tyre nga shoqëria.

“Normat ligjore janë pranimi i kushteve në të cilat personat bëjnë rregullimet me njëri tjetrin, pra janë struktura që kanalizojnë veprimin. Ato janë forca vepruese që funksionojnë ashtu si brigjet që kufizojnë rrjedhën e ujit dhe janë komanda vetëm në atë kuptim në të cilën brigjet komandojnë rrymën. Nëse individët nuk i shpallin kushtet në të cilat ata bien dakort me njëri - tjetrin, çdo ujdi do të përfundojë ose në një zonë të mjegullt paqartësish ose do t’i duhet të mbulojë një sasi kaq të madhe detajesh sa të bëhet e pafrytshme dhe jo funksionale210”.

Nëse normat ligjore shprehin në përmbajtjen e tyre një mjaftueshmëri racionale e cila prodhon rezultate e dëshirueshme nga publiku, atëhere si pasojë do të kemi bindjen dhe miratimin e tyre përsëri prej tij. Kur themi që një individ duhet të bëjë diçka sipas ligjit, është një formë zyrtare për të thënë se ai është i detyruar të veprojë kështu. Ne duhet të ndihemi të kënaqur të shohim që detyrimet zbatohen edhe nga ata që kanë pushtet.

208 Po aty. 209 Edlers, L.D. (2005), “Sociological Theory In The Classical Era”, Pine Forge Press, Dyrkheim Emil, ph. 101 (Individet formohen brenda shoqerisë (pikëpamje holiste = Dyrkheim = ekziston shoqëria dhe më pas individi) Shoqëria mendohet si një njësi morale, e drejtuar drejt vlerave të përbashkëta që ndodhen në mendjen e individeve dhe rendi shoqeror varet nga formimi shpirtëror i anëtareve të saj. 210 Dewey, J. (2009), “Publiku dhe problemet e tij, Botimet Dita, Tiranë, f. 67.


80

Nëse do të vinim re që zbatimi i tyre nga ligjet do të ishte i papërshtatshëm, do ta konsideronim “pandëshkueshmërinë ndaj padrejtësisë si diçka të keqe” 211 dhe do përpiqemi ta ndreqim duke shprehur mosmiratimin tonë dhe të publikut për t’ia bërë të qartë shkelësit të ligjeve. Ideja e kufizimeve ligjore është ende ideja që gjeneron nocionin e drejtësisë, edhe pse duke iu nënshtruar një sërë ndryshimesh përpara atij nocioni duke qenë se ekziston në një gjëndje të përparuar të shoqërisë, ajo vazhdimisht plotësohet.

Po çfarë ndodh kur ndërgjegja e konsideron të gabuar një normë ligjore?

Është e rëndësishme të kuptohet qartë koncepti i një “ligji të padrejtë”, ligjeve që konsiderohen të padrejtë nga ndërgjegjia, për faktin se nuk janë të përshtatshëm për arritjen e një qëllimi të caktuar dhe kur rregullat e detyrueshme për të gjithë nuk përputhen me bindjet e të gjithë qytetarëve.

Së pari212 konsiderohet si e padrejtë, të privohet çdokush nga liria e tij personale, prona e tij apo çdo gjë që i takon me ligj, me pak fjalë, është e drejtë të respektosh dhe është e padrejtë të shkelësh të drejtat ligjore të një individi.

Së dyti, njihet botërisht si e drejtë që çdo individ të marrë atë çka meriton (e mirë apo e keqe) dhe është e padrejtë që ky individ të përfitojë një të mirë apo të vuajë diçka të keqe kur nuk e meriton. Kjo është ndoshta forma më e qartë dhe emfatike në të cilën ideja e drejtësisë konceptohet nga njerëzit në përgjithësi.

Së treti, është e padrejtë të lësh në baltë dikë: të shkelësh një marrëveshje ose të zhgënjejmë dikë të cilin, me sjelljen tonë e kemi bërë të shpresojë, të paktën nëse ia kemi dhënë këto shpresa në mënyrë të ndërgjegjshme dhe të vullnetshme. Ashtu si detyrimet e tjera të drejtësisë, kjo e fundit nuk konsiderohet si absolute, por si e aftë për t’u sunduar nga një detyrim më i fortë i drejtësisë.

Së katërti, pranohet botërisht se është e papranueshme nga drejtësia të jesh i njëanshëm, të shprehësh preferencë ndaj dikujt në krahasim me dikë tjetër, kur individi nuk e meriton të jetë subjekt preference. Paanshmëria nuk konsiderohet si detyrë në vetvete, por si një ndihmë për një detyrë tjetër; pasi pranohet se favoret dhe preferencat jo gjithnjë janë të censurueshme dhe në të vërtetë rastet ku ato dënohen janë më tepër përjashtim sesa rregull.

Individët mund të mos zbatojnë pa iu vënë faj cilindo ligj i cili konsiderohet si një ligj që nuk reflekton interesat e çdo individi, edhe pse nuk gjykohet si i padrejtë, por vetëm i papërshtatshëm, ndërsa të tjerë do të kufizonin “lejimin” e mosbindjes rastit të ligjeve të padrejta213; por sërish disa thonë se të gjitha ligjet që janë të papërshtatshme janë të padrejta; duke qenë se çdo ligj imponon disa kufizime në lirinë e natyrshme të njerëzimit, 211 Mill, J. S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shktime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë, f. 198. 212 Mill, J. S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shktime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë, f. 199. 213 Mill, J. S. (1906). Utilitarianism”. Chicago, IL: University of Chicago Press. Chapter 5, On the Connection between Justice and Utility, Act vs. Sanction Utilitarianism.


81

kufizime të cilat konsiderohen si të padrejta, vetëm në rast se janë të prirur të veprojnë në të mirë të njerëzimit.

Në këtë diversitet mendimesh pranohet se mund të ketë ligje të padrejta dhe se ligji nuk është kriteri bazë i drejtësisë, pasi mund t’i japë një personi përfitime ose të imponojë mbi një tjetër një vendim të padrejtë, i cili dënohet nga drejtësia, pra duke shkelur të drejtat e dikujt.

Kështu që respektimi i ligjit është një detyrim moral, pasi detyrimi juridik vjen nga miratimi i ligjit, ndërkohë që detyrimi moral vjen nga ndërgjegja që e vlerëson dhe e pranon ligjin. Ndërkaq ndodh edhe kundërshtimi i ndërgjegjes apo mospranimi i ligjit nga një thirrje e brendshme e ndërgjegjes214.

Me kundërshtim të ndërgjegjes kuptohet kundërshtimi i ligjeve të shtetit ose të disa urdhërave të autoriteteve shtetërore, pra mosbindja ndaj ligjit duke iu referuar ekzistencës, në thellësi të ndërgjegjes, të një vlere që nuk e pranon një veprim të tillë. Motivet që mund të sjellin në kundërshtim të ndërgjegjes mund të kenë karakter fetar, moral, filozofik, humanitar dhe politik.

Historia e shoqërisë njerëzore flet për shumë shembuj të mosbindjes civile ose kundërshtim të ndërgjegjes, si lëvizjet e nobelistit të paqes Martin Luther King Jr. (1929-1968), Mohatma Gandhi (1869-1948), nobelistit Nelson Mandela (1954-1990), Ibrahim Rugova (1944-2006), disidentit rus Andrei Sakharov (1921-1989) etj.

Objeksioni i ndërgjegjes, (mosbindje civile215) ka karakter të kufizuar, pasi nuk mund të pretendohet që të mos kemi rregulla në mënyrë absolute në shoqëri. Nëse do t’i referohemi teorisë së Kontratës Sociale kemi detyrimin që mbi të gjitha t’i bindemi ligjit. Thelbi i Kontratës Sociale është një marrëveshje e ndërlikuar, nga e cila ne përfitojmë disa të mira në këmbim të pranimit të disa detyrimeve.

Të jetuarit në komunitet është një nga përfitimet e kontratës e cila konvertohet me bindjen e atyre ligjeve dhe institucioneve që mundësojnë dhe mbrojnë jetesën në komunitet. Shteti disa herë duhet të pranojë objeksionin e ndërgjegjes, por vetëm në rastet që me të vërtetë kanë të bëjnë me bindje thellësisht morale dhe të krijojë hapësirë për një veprim tjetër, (p.sh. nëse një infermiere është kundër abortit, duhet t’i jepet mundësia që të punojë në një repart ku nuk aplikohet kjo gjë).

Etika e komunikimit, krahas faktorëve të tjerë, bazohet në filozofinë se kultura është formuar kryesisht nga natyra dhe cilësia e ndërveprimit të komunikimit. Nga ana tjetër, mënyra se si komunikohet është ndikuar nga mjedisi rrethues: faktorët socialë, politikë, ekonomikë, kulturorë, etj. 214 Kjo dilemë ka egzistuar që në antikitet i prezantuar në tragjedinë e Sofokliut duke u fokusuar në konfliktin midis dy individëve: Antigonës dhe Kreontit, për faktin se cilit ligj duhet t”i bindemi? 215 Mill, J. S. Bentham, J. (2006), “Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita, Tiranë, f. 202.


82

Ndryshimi i teknologjive, rritja e ekonomisë botërore dhe ripërcaktimi i kufijve kulturorë, kanë krijuar një botë ku ka gjithnjë e më shumë diversitet, komunitete etnike, fetare dhe gjinore. Bazuar në këto ndryshime dhe në këtë diversitet, shoqëria njerëzore përcakton mënyrat e ndryshme të qasjes ndaj etikës si dhe mbi mënyrat se si të bashkëveprojë me njerëzit të cilët vijnë nga prejardhje kulturore të ngjashme dhe kanë këndvështrime të ndryshme për përgjegjësinë etike.

a. Dialogu kulturor216

Fillimisht për të inkurajuar dialogun është e nevojshme që të mbështeten individët në zhvillimin e vetëdijes, në krijimin e marrëdhënieve me të tjerët dhe komunitetet që jetojnë pranë tyre, me botën në përgjithësi. Kjo botë gjithnjë e më komplekse dhe e ndryshme, bën thirrje që të rishqyrtohen pikëpyetjet e hershme ‘rreth’, ‘si’, ‘kur’ dhe me ‘kë’ duhet të ndërveprojmë.

Në aspektin pedagogjik, qasja mbi promovimin e dialogut të vërtetë nxitet nga konceptet themelore të ndërgjegjësimit që është në praktikë vetëdija e vetvetes dhe e të tjerëve për të ndihmuar njerëzit në zgjerimin e horizonteve rreth botës që i rrethon, në mënyrë që të marrin në konsideratë mënyra të tjera për t’u angazhuar në të.

b. Parimi i konsideratës217

Pra, gjatë procesit të komunikimit individët e vënë veten në pozitën e tjetrit dhe për këtë ata nuk abuzojnë dhe humbasim kontrollin. Në procesin e komunikimit kushdo është i vetëdijshëm për dëshirat e personave të tjerë, për problemet, rrethanat, emocionet dhe për reagime të mundshme si përgjigje për kërkesat e tyre.

Inkurajimi i individëve për të parë përtej tyre, përtej këndvështrimit që kanë mbi botën, kërkon që individët të përballen me të tjerët në mënyrë të hapur, me çiltërsi e gatishmëri, në mënyrë që të mund të zbulojnë këndvështrime të ndryshme për të negociuar me botën e tyre.

Dialogu është mirë të orientohet drejt diskutimeve etike. Në këto raste individëve u kërkohet të bëhen të ndërgjegjshëm për idetë e tyre mbi moralin, mbi atë çfarë ata e konsiderojnë të jetë e drejtë dhe e gabuar dhe se si idetë e traditat janë ndikuar nga kultura, biografia, feja, vlerat familjare, edukimi dhe trashëgimia.

Pra, dialogu etik kërkon që komunikimi të përfshijë marrjen parasysh të kulturës, statusin, formimin arsimor, veçoritë e moshës218 dhe shumë elementë të tjerë që e bëjnë këtë dialog sa më efektiv dhe të frytshëm.

216 Rachels J &S, (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Sfida e relativizmit kulturor. Botimet Dita, Tiranë, f. 32-52. 217 Eisenberg, M. A. (1956), “The Principles of Considerations“, A B Columbia. 218 Rachels, J. &S. (2007), “Elementet e Filozofise Morale”, Sfida e relativizmit kulturor. Botimet Dita, Tiranë, f. 32-52.


83

c. Rastësia si element i rëndësishëm në dialogun etik

Teoria mbi ndërgjegjësimin dhe dialogun etik udhëhiqet nga parimet e Aristotelit mbi zgjedhjen e mënyrës së të jetuarit apo mënyrës të të qënurit. Kjo mënyrë e 'të qenurit' ose zgjedhja për të qenë i ‘hapur’ ndaj të tjerëve, do të thotë se individët janë të ndjeshëm ndaj pikëpamjeve të të tjerëve dhe të gatshëm ndaj mundësive për dialog në mjedise të ndryshme sociale.

Dialogu që krijon mundësi për njohuri të reja në kontekstin e etikës dhe moralit orienton individët nga pikëpamja e etikës bashkëbisedore, ide këto që janë shprehur dhe shtjelluar shumë gjerë nga studiues të njohur si Ronald C. Arnett, Mikhail M. Bakhtin, Martin Buber, Emmanuel Levinas dhe John Stewart. Lehtësimi i dialogut etik nga është nxitur edhe nga nocioni i rastësisë, bën apel për kultivimin e tolerancës dhe vlerësimit për ndjekjen dhe zhvillimin e ideve të reja.

Pra ideja e dialogut etik udhëhiqet nga nocioni i rastësisë që vë në plan të parë përpjekjet në zhvillimin e ndjeshmërisë për mënyrat e të negociuarit në një botë të larmishme.

Edukimi përmes parimeve etike është trajtuar nga studiues të ndryshëm të cilët janë bazuar te teoria e William Perry (1970)219 rreth niveleve të zhvillimit etik. Për t’u theksuar janë idetë e tij rreth nëntë qëndrimeve të proceseve zhvillimore të të menduarit moral duke filluar me pozicionin intelektual, ku individi e kupton botën më shumë si një format bardh e zi sesa në dialektikë, duke arritur në pozicionin e nëntë ku njeriu angazhohet në botë në nivele të shumëfishta ku secili prej tyre fton për angazhim dhe përgjegjësi personale.

Teoria e William Perryt e përshkruan zhvillimin etik nga pozicionin 1 deri tek 5 si një përparim të orientimit të individëve, si një kalim nga një mënyrë e rreptë dhe e polarizuar (e zeza kundër të bardhës) të të kuptuarit të botës, në një perceptim se çdo gjë është relative dhe kontekstuale. Në pozicionin 5, individi arrin të besojë që disa pozicione janë të duhura për të (pozicioni 6), atëherë ai bën përpjekje në marrjen e një angazhimi fillestar dhe ngushtimin e pozicionit së tij. (pozicioni 7). Në dy pozicionet e fundit (8 dhe 9), Perry shpjegon se si njeriu kupton përgjegjësitë e angazhimeve dhe se si bota e angazhon dikë në disa drejtime në të njëjtën kohë dhe ku ky person është thirrur për të kryer një sërë detyrash, çdonjëri merr përgjegjësitë e tij etike.

d. Orientimi mbi komunikimin etik

Komunikimi etik në një botë të shumëllojshme kërkon dëshirën dhe aftësinë për të dëgjuar me kujdes, ku njerëzit të binden dhe praktikojnë respekt të përbashkët, që ata të jenë të gatshëm për shkëmbim reciprok dhe përfshirje si dhe që të jetojnë me përgjegjësi të përbashkëta.

219 Perry, W. G., Jr. (1970), ”Forms of Intellectual and Ethical Development in the College Years: A Scheme”, New York: Holt, Rinehart, and Winston.


84

Komunikimi etik është një dialog gjithpërfshirës i cili fton personat e përfshirë të angazhohen në një dialogim të përgjegjshëm. Të jesh i hapur me të tjerët në një dialog, do të thotë të kesh gatishmërinë për t’u përgjigjur dhe kjo është thelbësore në komunikimin etik. Veprimi moral human është një veprim përgjegjës human.

Në të njëjtën linjë, Robert Beckett i qëndron mendimit se komunikimi etik përmirëson kornizat morale të punës të cilat i shërbejnë efikasitetit dhe disiplinës së lartë në çdo veprimtari. Duke u nisur nga kjo perspektivë, nocioni i komunikim etik pranon se nuk është as e mundur as e dëshirueshme që të aplikohen vetëm parime të përgjithsme në botën e sotme komplekse220.

e. Komunikimi bashkëkohor etik

Studimi i komunikimit bashkëkohor etik i fokusuar në sfidat e diversitetit kërkon që individi të jetë i hapur për t’u takuar me diferenca dhe të mësojë nga ato apo të bëjë marrëveshje. Një realizim i tillë në komunikimin etik vjen me anë të dialogëve të mençur, siç sugjerojnë studiuesit Alasdair MacIntyre221 dhe Martin Buber222.

Një veprimtari e ngritur mbi dialogun etik është një arritje postmoderne, e cila nuk do të thotë që çdokush t’i referohet të njëjtës histori ose mënyre shikimi ndaj botës. Studimi i dialogut etik shtron pyetjet se si individi mund të kuptojë thënien e Kantit ‘e kanë për detyrë 223’ për të vlerësuar ‘të mirat sociale’ 224 dhe dallimet midis ‘të veçantës’, ‘së përgjithshmes’ dhe ‘më të ngutshmes’ dhe se si të hartojë kornizën e një historie morale që pranohet nga njerëz me formime dhe mënyra të ndryshme kulturore për të arritur etikën, në mënyrë që të ftojë për dialog që i adresohet shqetësimeve të zakonshme.

Ky nocion është i rëndësishëm për të gjithë individët, pavarësisht nga formimet e ndryshme kulturore. Kur bëhet dialog me ata që kanë këndvështrime krejt të ndryshme, njerëzit inkurajohen për të zhvilluar imagjinatën e tyre morale në mënyrë që të jenë të aftë për të njohur diferencat dhe dallimet.

Përmbledhje e kapitullit të tretë

Në kapitullin e tretë trajtohen sfidat e sotme të shoqërisë njerëzore në fushën e etikës, moralit dhe ndërgjegjes, të cilat janë të pangjashme si në epoka të ndryshme ashtu edhe në kombe apo grup shtete.

220 Beckett, R. (2003), “Communication ethics: Principle and practice”, Journal of Communicati Management, Lewes UK, ph. 41-53. 221 MacIntyre, A. (1984), “After Virtue: A Study in Moral Theory”, 2nd Edition (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, ph.216. 222 Buber. M, (1978), “Between Man and Man “New York: Macmillan Pub. Co., Inc., ph. 105. 223 Kant, I. (1959), “Fondations of the Metaphysics of Morals”, Trans by Lewis Wite Beck, Indianopolos, ph. 39. 224 Po aty.


85

Të tri këto fusha lëvizin më ngadalë se procese të tjera shoqërore, por janë ndërkohë të domosdoshme në jetën e përditshme. Autoritete shtetërore kujdesen vazhdimisht për të krijuar rregulla ligjore, por mosharmonizimi i tyre me etikën, parimet e moralit dhe të ndërgjegjes, krijojnë problematika të mëdha në zhvillimet bashkëkohore.

Në kapitullin e tretë ka një trajtim më të detajuar rreth ndërgjegjes autoritare si dhe kanë një shtjellim të veçantë dialogu kulturor, konsiderata, rastësia, orientimi dhe komunikimi etik.

Edhe në këtë kapitull janë sjellë emra të spikatur në fushat respektive të mësipërme dhe është trajtuar ndikimi i tyre në shoqërinë e kohës. Zhvillimet e vrullshme bashkëkohore, sidomos ato në fushën e teknologjisë dhe të shkencës, kanë sjellë të tjera koncepte për etikën, moralin dhe ndërgjegjen e megjithatë gjithmonë është ndjerë domosdoshmëria e pranisë së tyre duke iu përshtatur kushteve të tjera.

Ka shtete dhe kombe që vlerësohen edhe si më të përparuarit dhe më të zhvilluarit, jo aq për shkak të betejave dhe luftrave që kanë kryer por se kanë pasur një shtrat të lartë moral, një tërësi të qëndrueshme vlerash etike dhe popullsi të ndërgjegjshme që kanë arritur deri këtu. Një shembull kuptimplotë është Europa e sotme, apo shtetet më të zhvilluara të saj që janë edhe promotorë të një kontinenti të fuqishëm, që ka në bazë parime etike, parime morale dhe ndërgjegje për të zgjeruar kufijtë e saj.

Akoma më kuptimplotë është shembulli i Shteteve të Bashkuara të Amerikës, që ngjan pak me kontinentin tonë dhe është komb dhe shtet më i ri, e megjithatë morali, etika dhe ndërgjjegjia amerikane janë aktualisht udhërrëfyes për shumë shoqëri të tjera në shkallë botërore.


86

4. DIMENSIONE TË REJA TË ETIKËS NË SHTETIN E SË DREJTËS

Demokracia është një sistem qeverisës apo një regjim, në të cilin zbatohet një vendimarrje kolektive e kontrolluar nga populli225 dhe ku garantohet barazia e të drejtave në ushtrimin e tij. Demokracia nuk lidhet vetëm me shtetin i cili është një organizatë e stërmadhe dhe gjithëpërfshirëse; ajo përmbledh të gjitha sferat e jetës ndaj ka vlerë aty ku funksionon dhe mbrohet liria individuale, sundon pluralizmi politik, vendos shumica, respektohet pakica dhe minoritetet.

Demokracia kërkon sigurimin e disa kushteve që vetë konceptimi i saj të mos shtrembërohet. Një prej këtyre kushteve që demokracia siguron është konvertimi i statusit të pushtetit. Siç thotë Claude Lefort “në demokraci pushteti del si një vend i zbrazët: atë s’mund ta mishërojë më asnjë individ, organ apo parti, askush s’mund të jetë bashkëthelbësor me të”226.

Pushteti, sipas kësaj pikëpamjeje shihet qartë se është një ‘tokë e askujt’ 227 . Kjo nënkupton se demokracia nuk i jep askujt një pushtet të pazëvendësueshëm në aspektin kohor. Pushtetarët që janë përkohësisht aty, i janë nënshtruar një procedure periodike.

Kjo lidhet me atë që pohon Talcott Parsons se “pushteti në politikë është si paraja në ekonomi, ata që mbajnë pushtetin e kanë për një periudhë të shkurtër dhe qëndrimi i tyre varet nga rezultatet e punës së kryer dhe vlerësimi që do t’u bëhet atyre nga zgjedhësit”228.

Ashtu sikurse ekonomistët konkurojnë dhe kapin tregje të reja për të fituar sa më shumë të ardhura, edhe politikanët janë në të njëjtin start në pushtet për të kapur ‘tregjet politike’. Pra qeverisja demokratike është e kufizuar në planin kohor, nëpërmjet zgjedhjeve periodike që mundësojnë shpëtimin e pushtetit nga monopoli. Kjo realizohet si rezultat i reflektimit të dialogut në mes të dy subjekteve pronare të të drejtave dhe detyrave politike.

Dialogu është kushti bazë nëpërmjet të cilit njerëzit realizojnë aspiratat e tyre në demokraci. Kjo do të thotë se ata nuk mund të qeverisen para se të debatojnë lidhur me formatin dhe rregullat e lojës së qeverisjes. Demokracia shpreh ekzistencën e vet përmes teknikës së arsyetimit të veprimeve politike. Arsyetimi i tyre në raport me qytetarin është i lidhur me legjitimitetin.

225 Sartori, G, (1998), “Çështë demokracia”, Botimet Dituria, Tiranë, f. 125. 226 Lefort, C. ( 1993), ” Demokracia dhe Totalitarizmi”, Botimet Arberia, Tiranë, f. 21. 227 Po aty. 228 Parsons, T. (1967), “The Negro American”, Chikago Beacon Press , ph. 133.


87

Ky legjitimitet ka të bëjë me kapacitetin e sistemit politik për të prodhuar veprime, që qytetarët do t’i konsideronin legjitime dhe të drejta. Premisa parësore në këtë linjë është se në demokraci e drejta është jashtë sferës së pushtetit dhe nuk del e dhënë njëherë e përgjithmonë. Në këtë proces kërkimi, aktorët kryesorë (politikanët, partitë politike, përfaqësuesit e pavarur) kërkojnë legjitimitet përmes debatit dhe komunikimit.

Për ta kuptuar komunikimin politik (gjuhën e pushtetit ose gjuhën e atyre që e synojnë atë), që është një komunikim veprimi duhet të shqyrtohet realiteti politik. Realiteti politik është një realitet i dyfishtë.

Të gjitha veprimet politike ndahen në mes të dimensionit instrumental dhe atij shprehës. Dimensioni intrumental i realitetit politik karakterizohet nga efekte të vërteta të veprimeve politike, kurse dimensioni shprehës karakterizohet me simbole që i shërbehen publikut në mënyrë të kultivuar.

Parimi themelor i etikës është moscënimi i tjetrit, të jetosh jetën në një mënyrë të drejtë është një problem etik, pra etika shërben për të jetuar mirë. Etika demokratike lidhet me respektimin e të drejtave të njeriut, të të drejtave të minoriteteve përfshi edhe ato gjuhësorë, me garantimin e dinjitetit ekonomik, me krijimin e kushteve të ushtrimit dhe shprehjes fetare, por sidomos me marrëdhëniet e qytetarëve me ligjin.

Demokraci do të thotë një shoqëri e hapur e cila karakterizohet nga konkurenca e lirë e ideve dhe e iniciativës, të cilat e kanë të pamundur të funksionojnë pa ekzistencën e një sfondi kulturor rregullues. Etika kryesore në demokraci është etika e komunitetit.

4.1. Përgjegjësia etike në rrafshin politik

Shpesh bëhet pyetja se kush është përgjegjës për të vepruar në mënyrë etike. Natyrisht mund të thuhej se përgjegjës është çdo individ, shoqëria, institucionet e të gjitha natyrave. Fjala e parë në etikën e sektorit publik është respekti. Ai është një qëndrim, një vlerë që aplikohet nga njerëz dhe institucione në gjithë veprimtarinë e tyre.

Respekti përfshin sjelljen dinjitoze të gjithsecilit (klientëve, konsumatorëve, bashkëpunëtorëve, konkurrentëve); ai parakupton përdorimin e të gjitha mjeteve të institucionit, pajisjeve, kapitalit, kohës, në mënyrë sa më efikase për publikun. Me të përfshihet edhe mbrojtja dhe zgjerimi i aftësive profesionale në vendin e punës nëpërmjet ligjit, normave dhe rregulloreve të ndryshme.

Një çështje tjetër e rëndësishme është përgjegjësia. Në sektorin publik përgjegjshmëria është vlerë gjithëpërfshirëse. Nëpunësit civilë, në çfarëdolloj niveli drejtimi, egzistojnë dhe duhet ta meritojnë këtë titull vetëm kur prezantojnë përgjegjshmëri në mjediset e punës, në marrëdhënie me qytetarët dhe në raport me ndërgjegjen e tyre. Sjellja e përgjegjshme në çdo sektor të jetës i shërben sa efikasitetit aq edhe krijon besim në komunitet që mund të jetë një lagje, një zonë, një fshat apo qytet.


88

Po aq sa dy të parat, ka rëndësi edhe rezultati. Është mjaft e rëndësishme të pohohet se plotësimi i rezultateve të bëhet në rrugë të drejtë, të kuptueshme dhe të pranueshme për njerëzit në marrëdhënie pune.

Zakonisht angazhimi i nëpunësve është arritja e rezultateve të cilat janë paraparë dhe që kanë në thelb përmbushjen e kërkesave të qytetarëve. Gjithashtu, pritet që këto rezultate të arrihen në mënyrë të ligjshme dhe morale, duke qenë në mënyrë të qartë etike. Nëse humbasin këto cilësi, nëpunësi bart rrezikun që të anashkalojë dinjitetin dhe karrierën e vet.

Duke marrë në konsideratë respektin, përgjegjshmërinë dhe rezultatet, çdo punjonës civil duhet të shmang arsyetimet për moskryerjen e punëve në mënyrë të rregullt dhe ligjore. Mendësi dhe praktika të tilla “Çdokush e bën të njëjtën gjë”, “Kjo punë s’më takon mua”, “Këto rregulla nuk janë shumë të matshme” etj, janë mjaft të dëmshme në veprimtarinë e një nëpunësi në çfarëdolloj niveli qoftë.

Etika në shërbimin publik 229 sipas Weberit përmban diçka më tepër se sa politika e institucionit, se sa ligji dhe rregulloret e ndryshme; ato bartin përgjegjësi më të mëdha me të cilat institucionet ndeshen gjatë veprimtarisë në një mjedis të gjerë ku operojnë.

Në veprimtarinë e përditshme nëpunësit e zgjedhur apo të emëruar ballafaqohen me probleme të cilat e vështirësojnë dhe shpeshherë e vënë në pikëpyetje kryerjen e detyrave; ata përballen me shqetësime që ngadalësojnë procesin e zhvillimit, prandaj joshja për të arritur atje ku synohet me çdo kusht, pa marrë parasysh rreziqet dhe shmangiet nga ligjshmëria, nuk është gjë tjetër vetëm shkelje e etikës në shërbimin publik.

Një aspekt tjetër është mënyra se si reflekton etika e nëpunësit në raport me aktorët e tjerë, të cilët janë të prekur nga veprimet joetike. Për këtë shkak, fjala vjen ndërmarrjet që duan të kenë qëndrim afatgjatë në treg, që dëshirojnë t’i ruajnë konsumatorët, të jenë korrekt ndaj konkurentëve dhe të jenë përgjegjës para shoqërisë, fillojnë t’i kushtojnë kujdes si gjërave të vogla ashtu edhe veprimtarive të mëdha230.

Në gjërat e vogla të punësuarit në ndërmarrje dhe konsumatorët vërejnë sjellje që në shikim të parë nuk kanë peshë të madhe. Mirëpo në pikëpamje etike dhe të shndërrimit të kësaj përvoje në shprehi, vlerat etike në biznes janë në pikëpyetje. Gjërat e vogla të cilat bëhen çdo ditë, zakonisht harrohen, por ato kanë një ndikim të ndjeshëm në njerëz, të cilët kanë sjellje të caktuara. Edhe për veprimtaritë e mëdha është i njëjti arsyetim. Sjellja e secilit nëpunës përbën në vetvete një shembull, një model231. Pavarësisht se nuk jeni

229 Epler, E. (2000), “Rikthimi i politikës”, Morali kundër politikës, Botimet Rinia, Tiranë, f. 89. 230 Çela, H. ( 2006), “Etika e Biznesit”, Programet e Menaxhimit Etik, Botimet Albpaper, Tiranë, f. 125. 231 Jackson, M.W. (1993), “How can ethics be taught?”, ph.31-42 in Richard Chapman (ed), Ethics in Public Service, Edinburgh: Edinburgh University Press.


89

shefi apo eprori më i lartë, gjithherë ekziston dikush tjetër që vëzhgon me kujdes për t’iu sugjeruar se si të veproni në situata të ndryshme: mirë apo keq.

Për të vlerësuar etikën personale të gjithsecilit është e domodoshme të mbahen parasysh disa cilësi: Mos gënjeni; kujdes me humorin që bëni me të tjerët; kujdes si i trajtoni dhe çfarë flisni me bashkëpunonjësit; kujdes për deklarimet që thoni gjatë shitjes së produkteve; kujdes me postën elektronike, mesazhet që shkruani dhe i ridërgoni te të tjerët; mos i bëni konsumatorët që të ankohen; kujdes me atë se çfarë shkruani në faturat që paguhen, për kohën e punës dhe raportin e shpenzimeve; kujdes për pajisjet e zyrës ku punoni; kujdesuni që të mbani fjalën; biznesin personal mos e bëni në vendin e punës, etj.

Të gjitha këto, nëse analizohen me kujdes, reflektojnë pozitën e secilit nëpunës. Pra praktikisht çdo gjë është e rëndësishme, pra edhe gjërat e vogla. Duhet të dihet se për çfarë nuk mund të bëhet kompromis. Çdo pronar i biznesit e di se disa çështje janë të detyrueshme dhe se për këto ka një procedurë të veçantë.

Fushat e detyrueshme të çdo sipërmarrje dhe jo vetëm janë ato momente në të cilat pronarët, drejtuesit dhe punonjësit kanë mundësi për manovrim, për kompromis, për marrëveshje për ta bërë punën dhe për të vendosur disa standarde që pranohen dhe zbatohen nga të gjithë. Fushat e detyrueshme janë situatë, çështje, aspekte ose rregulla specifike, të cilat kërkojnë një mënyrë të vetme interpretimi. Kompromisi nuk është i pranueshëm në këtë aspekt.

4.2. Papërcaktueshmëria e etikës në shërbimin publik

Etika në shërbimin civil, një tërësi parimesh thelbësore që përcaktojnë standardet minimale dhe udhëheqin sjelljen e njerëzve të përfshirë në jetën publike, është një nocion shumë i përhapur në demokracitë perëndimore232. Ai është tipari themelor i administratës publike, që siguron “vazhdimësinë dhe konsensusin e vlerave të një sërë profesionesh dhe organizatash”233.

Këto etika kanë një status institucional, pasi sigurojnë elementët bazë të çdo qeverisje. Parimet etike të shërbimit publik janë prej natyre joetike dhe si të tilla përbëjnë struktura të institucionalizuara vlerash që e përcaktojnë dhe e kufizojnë sjelljen. Në mënyrë të përmbledhur janë disa çështje që përbëjnë thelbin e këtij argumenti:

- Parimet etike në shërbimin publik janë prej natyre të paqarta dhe të papërcaktuara; ato marrin një lloj kuptimi vetëm kur vendosen në situatë specifike politike ose organizative.

232 Chapman, R. (2002), “Etika ne shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, Iceberg Publicity, Tiranë, f. 110. 233 Organizata për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik ka hartuar një” listë kontrolli “për të rishqyrtuar “regjimet etike” (1996), Po aty.


90

- “Shumëllojshmëria e agjencive dhe e organizatave” 234 që shtohen vazhdimisht në shërbimin publik, dobëson aftësinë e qeverisë ose të shoqërisë për të përcaktuar standarde kuptimplota që të tejkalojnë kufijtë organizativë. Për pasojë standardet etike shpesh sigurojnë vetëm emëruesin më të vogël të përbashkët midis organizatave, në vend të atij të jetës publike.

- Duket sikur institucionet politike sigurojnë një kuadër moral për vendimarrje etike. Megjithatë natyra e institucioneve politike sjell zbatimin e kodeve të cilat veprojnë si përfaqësues të sjelljes së vërtetë etike. Për pasojë, përgjegjësia e nëpunësit civil për sjellje etike shfuqizohet nga ekzistenca e tij brenda institucioneve politike.

Duke pasur parasysh paqartësitë e parimeve etike dhe rolin e vlerave konkuruese në dhënien e kuptimit të tyre në situata të veçanta, praktika etike ulet në nivelin e një përgjegjësie personale për të matur dhe balancuar kërkesat konfliktuale. Aftësia për të marrë vendime, bazuar në një gjykim të kujdeshëm të vlerave të ndryshme ekzistuese në në një rrethanë çfarëdo, është karakteristika kryesore e nëpunësit civil etik.

Institucionet politike e shkatërrojnë këtë karakteristikë themelore duke iu dhënë rëndësi vendimarrjes etike, normave dhe zakoneve dhe jo situatës. Pra, ndërsa “shërbimi publik mund të ketë pamjen e standardeve të larta etike, në praktikë ai është prej natyre joetik235: nëpunësit civilë shumë rrallë kanë pasur mundësinë për të reflektuar ndaj kërkesave konkuruese që ndikojnë në një situatë të caktuar, të çliruar nga kufizimet dhe strukturat e institucioneve që imponojnë rregullin në jetën e përditshme”.

Etikat janë përcaktuese për vlerat konkuruese. Nëse individët vlerësojnë bindjet dhe devotshmërinë236 konkuruese në zgjidhjen e dilemave etike, atëherë është e paevitueshme që të zgjidhin konflikte në mënyra të ndryshme. Pa një kuadër të fortë dhe të qartë, të sjellurit etik do të çonte në rezultate kontradiktore brenda organizatave dhe në krejt sektorin publik.

Nga njëra anë, institucionet sigurojnë një kuadër referimi dhe u japin një lloj strukture tipareve kaotike të mjedisit politik. Nga ana tjetër institucionet politike zëvendësojnë nocionet individuale të përgjegjësisë etike me stardarde institucionale, të cilat kufizojnë sjelljen individuale237. Në këtë aspekt, ato janë negative për praktikën etike.

234 Chapman, R. (2002), “Etika ne shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, Iceberg Publicity, Tiranë, f. 110. “ Lawrence, Pratchett. “Natyra në thelb joetike e etikës së shërbimit publik”, f. 109. 235 Po aty. 236 Chapman, R, (2002), “Etika ne shërbimin publkc për mijëvjeçarin e ri”, Tirane: Iceberg Publicity. Gay Peters, A është demokracia një zëvëndësuese për etikën”, po aty, “Gadishmëria dhe devotshmëria e nënpunsit publik a zëvëndëson etikën”. 237 Fromm, Erich. (2003), “Njeriu për vete gjurmim në psikologjinë e etikës”, Ndërgjegja autoritare, Tiranë, Botimet Fhoenix , f. 138.


91

Atëherë çfarë duhet bërë? Vetëm pse institucionet shfuqizojnë përgjegjësinë personale për sjelljen etike, jo domosdoshmërisht do të thotë se proceset edhe rezultatet e shërbimit publik do të jenë më negative se në rastin kur vendimet do të ishin bazuar në një balancim të kujdesshëm të vlerave konkuruese.

Mënyra në të cilën institucionet zhvillohen, sugjeron që procesi i përsëritur i të mësuarit dhe i përshtatjes midis vlerave individuale dhe normave më të gjera institucionale është një tipar i paevitueshëm i jetës institucionale. Normat dhe zakonet institucionale mund të shpërndajnë praktika etike afrofe. Megjithatë probleme dalin sidomos gjatë periudhave të ndryshimeve të shpejta, kur praktikat menaxheriale nuk ecin me të njëjtin ritëm me atë të kuadrit institucional në të cilin ato ekzistojnë.

Në këto rrethana këshillohet zhvillimi i praktikave më të përshtatshme etike në pajtueshmëri me dilemat që lindin prej praktikave dhe strukturave të reja organizative. Pikërisht në kuadrin e ndryshimeve, institucionet shfaqin kërcënimin më të madh mbi praktikën etike në shërbimin publik.

Edhe kur situatat janë më të favorshme, shërbimi etik është në thelb joetik për shkak të mënyrës në të cilën institucionet çlirojnë individët nga detyrimet e tyre etike 238 , pavarësisht se rezultatet e administrimit publik mund të mos jenë aspak më të këqija nga kjo mungesë e etikës. Megjithatë, gjatë periudhave të ndryshimeve të mëdha administrative, rreziku i çlirimit të nëpunësve civilë nga detyrimet e tyre etike mund të bëhet shumë i dukshëm.

Detyrimet etike marrin domethënie edhe në veprimtarinë e një sipërmarrjeje të lirë. Pika kyçe është se ndërmarrjet nuk sjellin vendime nga fusha etike dhe individët bëjnë zgjedhje të ndryshme etike. Ndërmarrjet krijojnë një kuadër dhe mjedis pune në të cilin veprojnë dhe krijohet një atmosferë etike.

Por duhet thënë se njerëzit e sipërmarrjes janë ata të cilët zbatojnë etikën në praktikë. Për të ndihmuar që të veprohet në mënyrë etike ose për të eliminuar veprimet joetike, marrin përparësi zbatimi i disa kodeve si ligji, procedurat, vlerat, ndërgegjia, idhulli, etj. Le t’i trajtojmë shkurtimisht secilën prej tyre:

a. Ligji

Ligjet janë të krijuara që të ndihmojnë në funksionimin e shoqërisë. Aktet të cilat mbështeten në to, aksionet dhe veprimtaritë sipërmarrëse janë të ligjshme dhe etike. Shpeshherë njerëzit duhet ta pyesin veten: A është e ligjshme kjo veprimtari? A duhen ligjet dhe rregullat përsa i përket kryerjes së një veprimtarie? Në tërësi injorimi i ligjeve apo edhe mosnjohja nuk është arsyetim për thyerjen apo për moszbatimin e tyre.

238 Fromm, E. (2003), “Njeriu për vete” gjurmim në psikologjinë e etikës, Ndërgjegja humanitare përballë ndërgjegjes autoritare, Botimet Fhoenix, Tiranë, f. 21.


92

b. Rregullat dhe procedurat

Ndërmarrjet hartojnë politika dhe proçedura specifike që ndihmojnë funksionimin e biznesit në mënyrë të përshtatshme. Këto rregulla janë krijuar dhe respektohen për të zhvilluar mënyrat dhe rrugët për realizimin e suksesshëm të synimeve të ndërmarrjes.

Rregullat dhe proçedurat ndërtohen që ta bëjnë ndërmarrjen më efikase dhe ta largojnë nga problemet të cilat rezultojnë me shkelje dhe cënim të etikës në biznes.

c. Vlerat

Funksioni normal i një shoqërie kërkon që qytetarët e saj të kenë disa vlera të përbashkëta apo të krijojnë një sistem të përbashkët të vlerave të pranueshme për të gjithë. Çdo shoqëri zotëron një tërësi vlerash etike, ku përcaktohen disa parime mbi të cilat do të trajtohen ato më të përgjithshme.

Është më rëndësi të pohohet se nga etika janë bërë ligje dhe prej saj ndërtohen lidhje me politikën në shumë raste. Fjala ‘e drejta239’ e ka burimin nga etika, megjithëse përdoret edhe në dimensione politike.

Nëse shteti, institucionet, religjioni dhe komunat do të garantojnë që drejtësia të realizohet, politikanët e dinë se cilat vlera janë ato që t'u garantojnë të gjithëve drejtësi. Nëse flitet për fëmijët, politikanët e dinë se cilat vlera bazë u garantohen atyre si jeta, shëndeti, dituria, liria, etj. Vlerat mund të përcaktohen në bazë të pyetjeve se çfarë është me e rëndësishmja për individin dhe për shoqërinë në tërësi.

Vlerat e përbashkëta të një shoqërie perëndimore janë: jeta, vlerësimi i njeriut, dashuria, e vërteta, liria, kultura e tradita, dituria, mjedisi i shëndoshë. Tek shqiptarët këto vlera zbatohen pjesërisht.

Ekziston një fondament etike për të drejtën, që nuk mund të përvetësohet nga vendimarrjet politike. Ky fondament për të drejtën buron nga sfera etike dhe nga e drejta natyrale, të cilat janë të pranishme në ligjet perëndimore. Të marra nga historia, ato janë mishëruar në dokumente që nga ‘Magna Charta240’, deri tek deklaratat e lirisë në Europë, SHBA241 dhe OKB242 . Kjo është një etikë realiste, që bart vlera fundamentale: jetë, shëndet, marrëdhënie, dituri, etj, vlera këto që sot i duhen gjithë civilizimit.

d. Ndërgjegja

239 Sokrati, Platoni dhe Aristoteli kanë perifrazuar në teoritë e tyre mbi etikën dhe politikën kuptimin e konceptit e drejtë. 240 William d'Aubigny, Lord of Belvoir Castle, (1215) Dokumenti i pare i hartuar nga baronët feudalë që detyronte mbretin e Anglisë të kufizonte veprimtarinë e tij nga disa ligje të hartuar aprejt tyre. http://www.magnacartaplus.org/magnacarta/#magna-carta1215en 241 Deklarata e pavarësisë e SHBA, 1776 . http://www.archives.gov/exhibits/charters/constitution.html 242 Deklarata e të drejtave të njeriut të OKB, 10 Djetor 1948.


93

Sensi i brendshëm shpirtëror se a është diçka në rregull apo është jomoral, është i zhvilluar tek njerëzit. Ata e pyesin veten se a dëshirojnë t’i dëgjojnë sinjalet shpirtërore se diçka s’është etike, a dëshirojnë që në mënyrë të kulturuar ta bindin veten dhe të tjerët përreth se njohuritë sugjerojnë se diçka nuk është në rregull, se ka shkelje të etikës, se diçka është gabim, jomorale dhe se për këtë duhet të thuhet ”Jo”?!

A do të dëshironte kushdo që një veprimtari të përfundonte me diçka që do t’i bënte në fund fajtor? Sigurisht se do të thuhet: Nuk do ta bëja këtë, ndërgjegjja jonë është e formësuar ndryshe. Prandaj, vazhdimisht pason pyetja: Si të thuhet në mënyrë të kulturuar “Jo” dhe të mbetet ndërgjegjja e pastër ashtu siç pretendohet.

4.3. Standarde për praktikë të përshtatshme të një drejtuesi

Në jetën e përditshme dallohen udhëheqës politikë dhe ekonomikë243. Edhe pse shumica e drejtuesve udhëheqin qeveritë apo institucionet me parime etike, është e domosdoshme të trajtohet se çfarë nënkuptohet me këtë gjë. Bota e sotme është mbushur me drejtues të fortë, mirëpo lideri mund të jetë i mirë apo i keq. Historia jep shumë shembuj për të dy tipet. Për të pasur një drejtim sa më etik të një institucioni, janë të nevojshme të repektohen momentet e mëposhtme:

a. Cilësia etike244

Një drejtues ekonomik etik e di se konkurrencën kryesore të një ndërmarrjeje e përbëjnë tri faktorë: cilësia e produktit, e shërbimeve dhe e shpërndarjes. Liderët u prijnë proceseve të organizimit të institucionit nëpërmjet vendosjes së standardeve matëse për secilin departament. Liderët kanë disa mjete për ta arritur cilësinë; të cilat konstatohen si kritere për t’u respektuar nga të gjithë punonjësit brenda organizatës, me qëllim vendosjen e praktikave më të mira, në zgjidhjen e problemeve dhe shqetësimeve me të cilat ballafaqohet ndërmarrja.

b. Konfliktet gjatë veprimtarisë dhe etika

Në veprimtarinë e vet nëpunësit janë të detyruar të marrin vendime të ndryshme nga fusha e veprimtarisë me të cilin ata merren. Vendimet e marra prekin interesat e ndryshme të aktorëve. Prandaj nuk është lehtë të merren vendime, të cilat në një mënyrë apo në një mënyrë tjetër, nuk prekin interesat e të tjerëve.

Zakonisht kur preken interesat, njerëzit janë më të ndjeshëm, prandaj është normale që në këto rrethana të paraqiten konfliktet të cilat kanë për bazë një problem, një situatë ose një mundësi. Konflikti kërkon nga gjithkush për të bërë përpjekje që ta zgjidhë me akte, të cilat duhet të vlerësohet me synimin: a është veprim i drejtë apo i gabuar.

243 Dennis, W. (1994), “Ethical Decision-Making,” Handbook of Administrative Ethics (Terry L. Cooper), New Jork, Marcel Dekker, ph. 441. 244 Stuart, C. G. (2005), “Ethics codes and codes of conduct as tools for promoting an ethical and professional public service”, Washington, Botimet Banka Boterore.


94

Çështjet etike rrjedhin nga konfliktet ndërmjet vlerave dhe filozofisë individuale dhe nga qëndrimet e institucioneve ndaj njerëzve në punë dhe shoqërisë në të cilën ata jetojnë. Bashkësia e biznesit shkakton një mori konfliktesh etike245. Përpjekjet e organizmave të ndryshme për të realizuar objektivat e veta mund të jenë në konflikt me ato të individëve. Bashkësia e konsumatorëve fjala vjen kërkon produkte cilësore, çka bie ndesh me prodhuesit që dëshirojnë të fitojnë sa më shumë duke investuar më pak në produkte.

Pra, kemi një situatë në të cilën sipërmarrja dëmton cilësinë për fitim. Prandaj karakteristikë e punës së menaxherëve është njohja e kërkesave të konsumatorëve, të cilat shpesh herë burojnë nga kultura e tyre dhe e shoqërisë që e rrethon. Mosrespektimi i këtyre kërkesave dëmton vlerat e etikës në biznes dhe prespektivën e tyre.

Sipas David Ingram “Çdo institucioni apo organizate i duhet një kod etike. Kodi etik është një dokument thelbësor për çdo organizatë, pasi çështjet e etikës mund të çojnë drejt problemeve të ndryshme me organizatat partnere apo me autoritetet qeveritare”246.

Krijimi i një kodi etik thjeshtëzon vendimarrjen në të gjithë nivelet e institucionit duke zvogëluar ambiguitetin dhe relativitetin e pikëpamjeve individuale mbi standardet e etikës.

Kodi i etikës i jep drejtim të gjitha vendimeve menaxheriale, duke krijuar kështu bazamentin nga ku marrin jetë vendimet. Kjo ndihmon edhe në kuptimin e kufizimeve që institucionet kanw në lidhje me veten apo me grupet e interesit.

Një kod etike zyrtar dhe i komunikuar siç duhet mbron institucionin edhe nga ana ligjore apo e reputacionit në rastin kur një punonjës i saj shkel një standard etik247.

Kodet e etikës mund të mbulojnë çdo sektor dhe çdo nivel të qeverisjes që nga drejtuesit më të lartë e deri tek punonjësit e thjeshtë. Standardet etike në nivel koorporate janë të përgjithshme, me terma idealiste dhe komunikojnë vizionin e etikës në të gjithë organizatën me një dokument të vetëm.

Ndërsa ato që mbulojnë njësi të veçanta biznesi janë më të përveçme, duke marrë parasysh faktorët gjeografikë, kulturorë, llojin e industrisë, etj. Kodet etike brenda një departamenti janë akoma më specifikë, duke u bazuar tek eksperiencat dhe kërkesat e brendshme të tij.

245 Barry. N. (1991), “The morality of business enterprise”, Aberdeen, Aberdeen University Press, ph. 230. 246 Ingram, D. (2001), “Finding Ethical Public Servants", Loyola: the Magazine of Loyola University Chicago. 247 Boucher, D. (1996), “An Ethical Code not a code of conduct” . Australia: Canberra Bulletin of Public Administration, no 79 .


95

Kodet etike ka raste kur mund të hartohen nga një drejtues organizate edhe pa ndihmën e askujt, por nëse drejtuesi vepron kështu ka mundësi që ai kod të dështojë dhe të mos e përmbushë qëllimin për të cilin u krijua.

Përfshirja e niveleve të ndryshme të punonjësve në hartimin e kodit, është mënyra më e mirë për t’u siguruar që ai të mirëpritet nga e gjithë organizata. Konstatohet se rishikimi i kodit herë pas here, në varësi të ndryshimeve të industrisë apo mjedisit ligjor, është i këshillueshëm.

Çështjet etike janë jetësore në mjedisin e institucioneve sot dhe të gjithë japin gjithçka për ta bërë një kod etike të përshtatshëm dhe për të komunikuar rëndësinë e tij tek punonjësit. Një mënyrë për të rritur efektivitetin e kodit të etikës është zbatimi i programeve specifike të trajnimit për këtë çështje. Nga këto programe duhet të përfitojnë edhe punonjësit aktualë, edhe të sapoardhurit. Punonjësit mund të nxiten për të zbatuar rregullat e kodit edhe duke përcaktuar shpërblime në lidhje me sjelljen e tyre etike.

Kodet e etikës marrin një rëndësi shtesë dhe ndërlikohen kur bëhet fjalë për mjedisin ndërkombëtar. Standardet etike ndryshojnë shumë midis vendeve dhe rajoneve, kështu që njerëzit e biznesit informohen vijimisht për shumicën e standardeve etike të kulturave të ndryshme.

Çështjet etike mund të maten nga konfliktet nga të cilat rrjedhin, ndaj është mirë të shqyrtohet problemi i lindjes së tyre. Shumë punonjës përdorin vlera dhe standarde të ndryshme etike, varësisht me vendet e punës ku janë: tjetër veprojnë në punë dhe tjetër sillen në shtëpi.

Një moment tjetër kur ndihen konflikte në përgjegjësitë e secilit ka të bëjë me situatën kur interesat personale ndeshen me detyrimet si zyrtarë publikë248. Ka pasur dhe raste kur zyrtarë të ndryshëm kanë përdorur pozicionin zyrtar të punës për përftime vetiake. Me termin ‘interes’ në kwto situata nënkuptohen të gjitha ato influenca, angazhime, emocione që e bëjnë gjykimin më pak të besueshëm dhe të njëanshëm se çdo të ishte ndryshe.

Etika administrative dhe shoqatat e Administratës Publike Fusha e etikës administrative është një spektër që bashkon një mori qasjesh disiplinore, që nga filozofia deri te menaxhimi publik, gjerësisht të shkëputura nga njëra - tjetra. Një fillesë e rëndësishme vjen nga psikologjia e zhvillimit dhe shpjegon vendimarrjen etike për sa i përket karakteristikave individuale. Sipas Laurenc Kohlbergut 249 sjellja etike varet nga aftësia e tyre për të konceptualizuar dilemat në një këndvështrim specifik

248 Chapman, R. A. (1993), “Ethics in Public Service”, Edinburgh: University Press. 249 Kohlberg, L. (1973), “The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment". The Journal of Philosophy, Vol. 70, No. 18.


96

moral. Ai identifikoi gjashtë faza të ndryshme të zhvillimit moral, secila me një bazë të ndryshme për vendimarrjen:

- bindja ose orientimi nga ndëshkimi, ku veprimet orientohen nga frika e ndëshkimit.

- egoizmi instrumental, ku veprime të drejta konsiderohen vetëm ato që shërbejnë si instrumenta për të kënaqur nevojat e fëmijve apo të të tjerëve.

- konkordanca ndërpersonale, në këtë nivel individi kujdeset për të vepruar në pajtim me kërkesat familjare dhe orientohet nga harmonia ndërpersonale.

- ligji dhe detyra, ku konsiderimi për të mirën dhe të gabuarën orientohet nga këndvështrimi i besnikërisë ndaj kombit dhe vendit.

- ndërtimi i konsensusit, ku individët orientohet nga kontrata sociale, ku njerëzit bëhen të vetëdijshëm se janë pjesë e pikëpamjeve të ndryshme, të cilat mund të jenë edhe konfliktuale

- bashkëpunimi social, ku individët i orientojnë veprimet nga parimet universale, kriteret e gjykimeve përcaktohen nga parimet etike universale si drejtësia, barazia dhe mirëqënia.

Studiuesit kanë parashikuar, se fazat e zhvillimeve morale të njerëzve janë të vijueshme që do të thotë se ata nuk mund të kalojnë në fazën e fundit pa kaluar në fazën e parë. Në jetën e përditshme jo të gjithë njerëzit, për të mos thënë që vetëm një pjesë e vogël kalon dhe arrin të zhvillohet deri në fazën e gjashtë, atë të orientimit nga parimet etike. Duke u bazuar në veprat e Kohlberg, u zhvilluan teste të ndryshme ku u përdorën situatat e përshtatura për specifikat e shërbimit publik. Edhe pse proceset njohëse individuale janë në qendër të veprimtarisë, ka patur autorë, të cilët përfshinë në modelet e tyre ndikimin e faktorëve mjedisorë në vendimarrjen etike. Për shembull, Linda Trevino e shpjegon vendimarrjen etike si një funksion të variablave individuale të veçanta (qendra e kontrollit, forca e egos, varësia e fushës, etj) dhe variablat e mjedisit (p.sh. përforcime të kontingjentëve, kultura organizative) 250 . Por mund të thuhet që vendimarrja etike varet nga intensiteti i një çështjeje etike dhe faktorët individualë. Për shembull një rol të veçantë luan niveli i zhvillimit moral dhe kultura organizative. Impakti i strukturave organizative në vendimarrjen etike është studiuar më gjerë nga etika e menaxhimit. Trashëgimia teorike e menaxhimit të etikës ngrihet mbi bindjen se sjellja etike mund të promovohet me mekanizma nxitës. Në gjithë botën, Shoqatat e Administratës Publike (SHAP) luajnë një rol të rëndësishëm në përparimin dhe mbështetjen e një administrate të fortë, efektive dhe demokratike. Ato i arrijnë qëllimet e tyre përmes shumëllojshmërisë së shërbimeve e programeve duke përfshirë avokimin, trajnimin, komunikimet dhe krijimin e rrjeteve.

250 Michael, E. B & Treviño, L. K.. (2006), “Ethical leadership: A review and future directions”, By Elsevier Inc, ph. 15.


97

Promovimi i etikës në administratën publike nuk është një çështje periferike për SHAP dhe partnerët e tyre. Përkundrazi, ‘etika publike’ 251 shihet si baza e një pushteti demokratik, përgjegjës ndaj shqetësimeve të qytetarëve.

Për këtë ekzitojnë arsye filozofike dhe praktike. Filozofikisht, qeverisja demokratike bazohet në besimin se pushteti qeveritar buron nga njerëzit të cilëve ai u shërben. Kontrata sociale mes njerëzve dhe qeverisë së tyre dhe detyra e kësaj të fundit për të vepruar në të mirë të interesit publik, janë domosdoshmëri etike që forcojnë vetëqeverisjen demokratike.

Me detyrën për të vepruar në të mirë të interesit publik dhe për të promovuar mirëqënien e përgjithshme të komunitetit dhe ngritjen e cilësisë së jetës, administrata publike ka pushtet dhe ndikim mbi individët. Bazat e ekzistencës së këtij pushteti ka mbështetje ligjore dhe etike.

4.4. Etika e virtytit në administrimin publik në botë dhe në shoqërinë shqiptare Në tri dekadat e fundit ka pasur rritje të dijenive në fushën e administrimit publik, në analizat politike, studimet organizative dhe menaxhuese për çështje të etikës252. (Cooper). Në mjaft manuale dhe përmbledhje të ndryshme, virtyti i etikës është bërë një temë standarde dhe prezantohet si një ndër ‘pemët e mëdha’ të teorive ose perspektivave të etikës së bashku me deontologjinë dhe utilitarizmin253. Shpesh përdorimi i Manualit të Etikës së Administrimit (MEA) shkon edhe më tej: pjesa e perspektivave filozofike në etikat administrative ka një kapitull që lidhet me një perspektivë të caktuar filozofike etike, ‘etika e virtytit’. Administrimi nuk është i vetmi në këtë drejtim. Zhvillimi i sotëm paraqet interes në rritje për etikën e virtytit në përgjithësi (Himmelfarb, MacIntyre, Slote) dhe në fusha të tjera të etikave të zbatuara si edukata morale (Carr), etika e gazetarisë (Borden), etika e oficerëve ushtarakë (Toner), etika në punën sociale (McBeath), etj. Në etikën administrative, më shumë se në degët e tjera të etikave të aplikuara, etika e virtytit paraqitet në kundërshtim të plotë në lidhje me drejtimet e tjera. Etika e virtytit paraqitet si një mjet i dobishëm që ndihmon njerëzit për të zgjidhur dilemat morale. Përkrahës të tjerë të etikës së virtytit shprehin shqetësim me karakter burokratik weberian dhe me tendenca drejtuese, duke u bazuar në rregulla, procedura dhe efikasitet. Teoritë pas këtyre tedencave janë kritikuar si të njëanshme ose si jo orientuese (Denhardt)254. Kur krahasojmë trajtimin e kësaj teme në Perëndim me çfarë ndodh në Shqipëri, mbahen parasysh dallimet e mëdha kulturore, sa i përket respektit për personin dhe

251 Chapman, R. A. ( 1993), “Ethics in Public Service”, Edinburgh: University Press, ph. 230. 252 Cooper, H. (1998), “Synthesizing research: a guide for literature reviews”, Sage Publications, ph 56. 253 Geuras, D. & Charls, G. (2005), “Practical Ethics in Publik Administration”:Management Concept, ph. 24. 254 Janet, V. & Robert, B. D, (2007), “The new public service: Serving, Not Steering,,”M.E. Sharpe New Jork, ph. 15-17.


98

paprekshmërinë e tij, por edhe tabutë e ndryshme personale dhe politike, që ndikojnë në marrëdhëniet midis publikes dhe privates. Njëlloj duhet të kihet parasysh edhe se askund nuk thuhet që politikani duhet të jetë shembull i virtytit në jetën private, sikurse i dëshiron të jenë edhe publiku, që është gjithnjë në kërkim të shenjtorëve për të adhuruar. Nga ana tjetër, edhe publiku tolerant ndaj vesit privat të një personi publik, do të ngrysë vetullat nëse konstaton kontradiktë midis atij vesi dhe qëndrimeve publike të të njëjtit person. Për shembull, nuk është mirë kur një politikan aktiv që predikon ndalimin e lojërave të fatit, të fotografohet duke luajtur poker në kazino. Në një editorial të gazetës “The New York Times” përmendej rasti i senatorit amerikan Max Baucus nga Montana, i cili kishte propozuar të dashurën e vet në postin e prokurorit federal pa vënë në dijeni Shtëpinë e Bardhë për natyrën e lidhjes së tij. Ajo që vihet re në këtë rast, ka të bëjë me nepotizmin, dhe jo me shkeljen e të drejtës së senatorit për privatësi255. Nëse ne do ti referohemi përkufizimit të nepotizmit, vërejmë që ai lidhet me favorizimin e të afërmve dhe miqve në situata të ndryshme pa marrë parasysh meritat e tyre. Kjo është mjaft tipike për shoqërinë shqiptare ku secila maxhorancë e radhës, përveç nivelit politik të drejtimit që është një masë relativisht e vogë dhe lëviz zakonisht me ikjen e titullarit, bashkë me të ndodh edhe lëvizja e pjesës tjetër të administratës. Nuk janë të pakta rastet në Shqipëri kur nëse një ministër vjen një qytet i caktuar, edhe personeli tjetër vjen po prej tij. Dhe ndryshe nga rasti amerikan, këtu publiku është gjithnjë më i ndjeshëm ndaj nepotizmit, sesa veprimtarisë seksuale private të politikanëve. Siç vëren publicisti Adrian Vehbiu “shqiptarët e kanë marrë etikën nga dy burime kryesore: feja dhe tradita krahinore; edhe pse këto dy burime nuk janë ndërsjelltazi përjashtuese. Megjithatë, në rrethanat kur bashkësitë fetare nuk po rimëkëmben dot në standadet e kërkuara dhe kur komunitetet po vijnë duke u shthurur me shpejtësi për shkak të migracionit të brendshëm dhe moskomunikimit mes brezave dhe brenda familjes, asnjë nga këto burime historike të moralitetit nuk funksionon dot më. Pas vitit 1990, shpresat ishin që vendin e frikës, si karburant të sjelljes morale, ta zinte barazia e garantuar ligjërisht dhe politikisht (demokracia) dhe rregullat mekanike të ekonomisë së tregut (liria). Këto shpresa u treguan tepër optimiste, kryesisht ngaqë barazia politike/ligjore dhe ekonomia e tregut e kanë ndihmuar moralitetin e përgjithshëm në shoqëri me traditë të pasur të etikës fetare, komunitare ose institucionale. Gjithsesi, shkaku që Shqipëria nuk bën përpara dhe që Europa nguron t’ia hapë asaj dyert e veta mbetet perceptimi i shqiptarëve si qenie të vrazhda, që nuk i njohin stadet e avancuara të sjelljes etike, duke shkelur ligjet dhe rregullat e bashkëjetesës sa herë që u jepet mundësia”256. Përmbledhje e kapitullit të katërt Kapitulli i katërt për dimensionet e etikës në shtetin e së drejtës, me katër nënkapituj më detajues, flet për raportet që egzistojnë në demokraci ku aplikohet vendimarrja kolektive e kontrolluar nga populli dhe që garanton barazinë e të drejtave. 255 Collins, G. (2009), The Joys of Political Sex, “The New York Times”. 256 Vehbiu, A. (2010). Pejzazhet e fjalës, problemi etik.


99

Etika demokratike lidhet me respektimin e të drejtave të njeriut, të të drejtave të minoriteteve, përfshi edhe ato gjuhësorë, me garantimin e dinjitetit ekonomik, me krijimin e kushteve të ushtrimit dhe shprehjes fetare, por sidomos me marrëdhëniet e qytetarëve me ligjin. Gjithashtu në këtë kapitull trajtohet rëndësia etike në rrafshin politik ku marrin vlerë të veçantë respekti, përgjegjësia dhe rezultati. Njëkohësisht në nënkapitullin e dytë që flet për natyrën e papërcaktueshme të etikës në shërbimin publik, trajtohen rëndësia që kanë ligji, rregullat e procedurat, vlerat dhe ndërgjegjia. Dy nënkapituj e tjerë shtjellojnë standardet për praktikat më të përshtatshme etike të një drejtuesi, shkollat e administratës publike si dhe bëhet një krahasim midis etikës së vitytit në botë dhe në shoqërinë shqiptare.

5. NËPUNËSI BASHKËKOHOR

Nëpunësi, në kuptimin e gjerë të fjalës, mund të përkufizohet si një rol që një person kryen gjatë veprimtarisë së vet257. Ky përkufizim bashkërendon me teorinë e Weberit lidhur me nëpunësin bashkëkohor. Weber bën një dallim të qartë ndërmjet personit dhe rolit. Kur individi e merr përsipër një rol të caktuar ai duhet ‘ta zhvesh’ personalitetin e vet. Pra është roli që ka vend qendror në teorinë e tij.

Në teorinë e Habermasit 258, nëpunësi përfaqëson në të njëjtën kohë edhe rolin, edhe personin. Në kuadër të rolit, nëpunësi i referohet sistemit administrativ, kurse si person ai i referohet shoqërisë qytetare dhe jetës së përditshme. Teoria e Habermasit është më përfshirëse, sepse përmbledh dyzimin e nëpunësit brenda institucionit aministrativ, kurse dy teoritë e tjera e përjashtojnë personin prej institucionit administrativ.

Teori të ndryshme e shohin nëpunësin si një rol në kuadër të administratës. Sipas këtyre teorive, nëpunësi vepron në mënyrë racionale, në përputhje me pikësynimin që ka në sferën e administratës; ai është vazhdimisht i ngarkuar me arritjen e qëllimeve të veçanta duke i shfrytëzuar të gjitha mjetet e duhura dhe gjithmonë duhet të bëjë vlerësime se si mund të veprojë më me urtësi në raportet me mjetet dhe qëllimet.

Ky vlerësim është shumë i ndërlikuar, sepse as mjetet dhe as caqet nuk shquhen në qartësinë e tyre. Nëpunësi mund të jetë i shtrënguar nga referentë të ndryshëm, të cilët japin detyra që duhet të merren në konsideratë.

Këto drejtime referenciale mund të ndahen në disa lloje: raporti i nëpunësit me të drejtën, eprorët, profesionin e tij dhe me shoqërinë qytetare. Secili prej këtyre drejtimeve referenciale e vendos nëpunësin që të realizojë një detyrë, e cila mund të jetë në 257 Larsen, O. (2000), “Ethis and Democracy”, Ashgate Publishing Company, Aldershot Burlington USA, ph. 55-72. 258 Habermas, J. (1991), “The Structural Transformation of the Public Sphere”, An Inquiry into a Category of Bourgeois Society, translated by Thomas Burger with the assistance of Frederick Lawrence, by The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, ph. 151.


100

kundërshtim me funksionet e tjera që ai kryen. Kësisoj te nëpunësi mund të paraqiten dilema lidhur me mënyrën se si duhet të veprojë. Marrja e një pozite të tillë kërkon vlerësime normative të karakterit etik.

E drejta është në shumë aspekte e rëndësishme për nëpunësin. Së pari, si të gjithë qytetarët e tjerë, ai duhet ta ketë parasysh të drejtën në fuqi. Në këtë kontekst e drejta ka të bëjë me bindjen e nëpunësit. Një aspekt tjetër i rëndësishëm i së drejtës është se ajo formon një pikë referuese për veprimin e arsyeshëm të orientuar drejt një caku të përcaktuar. Në këtë rast e drejta mund të quhet referent i veprimeve të nëpunësit.

Weberi, lidhur me nëpunësin bashkëkohor, mendon se ai mund të cilësohet si autoritet ligjor me një mbështetje burokratike administrative. Kështu nënkuptohet ideja se e drejta është themeluar përmes një marrëveshjeje ose është miratuar përmes proçedurave përgjithësisht të pranuara nga njerëzit nëpërmjet konsensusit dhe ajo bëhet referenca më e lartë e rendit shoqëror. Atëherë, sipas Weberit, autoriteti ligjor është realizuar në mënyrë të arsyeshme përmes një “stafi burokratik administrativ”259.

Por është e vështirë që në teorinë e Weberit të përcaktohen kufijtë e prerë ndërmjet autoritetit dhe pushtetit. Teoria në fjalë është e ngarkuar me çështjet e ligjshmërisë. Kjo ka rëndësi për qytetarin si individ, i cili ligjërisht mund të shtrojë çështjen e vlefshmërisë të së drejtës dhe të “ligjshmërisë së autoriteteve legale”260.

Në sferën praktike administratorët publikë janë pjesë e zbatueshmërisë së ligjeve. Në këtë konteks ata shpeshherë duhet të marrin vendime organizative që burojnë nga proçesi i zbatimit të së drejtës dhe që janë veprimtari individuale. Gjatë momenteve të menaxhimit të vendimarrjes ata i referohen përgjegjshmërisë së tyre individuale, pra duhet të bëhen menaxherë të përgjegjshëm dhe njëkohësisht duhet të përdorin diskrecionin administrativ, i cili i ndihmon për të grumbulluar të gjitha njohuritë e tyre profesionale dhe zakonore për të marrë vendimet e duhura.

Nga ana tjetër në shoqërinë demokratike e drejta legjitimohet nëpërmjet procedurave demokratike, ajo është e zbatueshme nëse ka kaluar nëpër procedura të tilla. Kjo do të thotë se diskrecioni administrativ duhet të njohi mirë faktin që e drejta është legjitime dhe nuk mund të reduktohet në marrëdhënien e saj me procedurën demokratike.

E drejta ka një përmbajtje të vërtetë që duhet të merret parasysh dhe që mund të ballafaqohet me qytetarin, publikun ose me idetë e nëpunësit se si duhet të formulohet ajo. Përmbajtja thelbësore e një ligji të veçantë mund të jetë e qortueshme, megjithëse mund të jetë e pranuar përmes procedurës demokratike. Në këtë rast mund të krijohet përshtypja se nëpunësi nuk dëshiron ta zbatojë të drejtën. Pa dyshim, kjo paqartësi jo domosdoshmërisht çon në anashkalim të së drejtës, pasi ajo mund të interpretohet si një formë e zbatimit të ligjit në praktikë në situata të veçanta. Kështu nëpunësi mund të

259 Weber, M. ( 2011), “Ese në Sociologji”, Botimet Psikologji Press, Tiranë, f. 5. 260 Weber, M. (2004), “Studime Sociologjike”, Politika si profesion, Botimet Plejad, Tiranë, f. 141.


101

veprojë në mënyrë komunikative me rezerva. Kjo buron nga fakti se e drejta rrallëherë është krejtësisht e qartë.

Si shembull mund të përmendim zgjedhjet për pushtetin lokal në vitin 2011 dhe konkretisht zgjedhjet për kryebashkiakun e Tiranës. Në këtë proces zgjedhor përfaqësuesit e dy partive kryesore u përpoqën të keqvendosnin njëra mbi tjetrën të drejtën kushtetuesese (neni 45, pika 1, e kushtetutës)261, të drejtën proceduriale (neni 23, pika 1 i kodit te procedurave administrative)262 dhe kodin zgjedhor (neni 117 , pika 2 e Kodit Zgjedhor)263 . Midis këtyre tri të drejtave kuptohet se përparësi merr e drejta kushtetuese (nga kjo e drejtë burojnë edhe dy të drejtat e tjera), çka e detyroi Kolegjin Zgjedhor që të merrte vendim për të numëruar çdo votë në kutitë e kontestuar të votimit. Nëse ky proces do të trajtohej bazuar në vendimarrje etike do të kishte patur më pak probleme të interpretimit. Por e drejta, si tërësi rregullash, doemos duhet të interpretohet, nëpunësi e ka të drejtën që ta interpretojë atë në mënyrë që u shërben qëllimeve të tij. Kësisoj e drejta shndërrohet në instrument të veprimit racional të orientuar nga qëllimi.

Për të ndihmuar institucionet në zbatimin e drejtë të ligjit shoqëria, bota akademike ka propozuar forma të reja të këshillimit etik dhe programe të menaxhimit etik, të cilat mund të shihen si një kulturë e re që strukturon dhe monitoron sjelljen e nëpunësve civilë.

Megjithatë e drejta mund të shkaktojë probleme etike, sidomos në rastet kur ajo është e ngarkuar me rregullore dhe kërkesa formale në fushën e shërbimit publik. Nëpunësi mund të vihet para vështirësisë etike lidhur me një të drejtë të caktuar nëse këtë sistem juridik e sheh si jo të pëlqyeshëm. Kjo është një vështirësi që në parim nuk ndryshon nga ato që qytetarët e tjerë kanë në detyrën e tyre për respektimin e së drejtës. Vështirësia mund të jetë shumë më e spikatur për nëpunësin për arsye se ai ka lidhje më të drejtpërdrejta me të drejtën sesa qytetari i zakonshëm. Rëndësia specifike e së drejtës buron nga fakti se nëpunësi punon në raport të drejtëpërdrejtë me të.

E drejta është pikë e drejtpërdrejtë referuese për nëpunësin. Sipas Weberit kjo vjen për arsye se e drejta luan rol të ngjashëm me atë që ka luajtur më herët etika protestante264 në institucionalizimin e veprimit racional të orientuar drejt qëllimit në shoqërinë moderne.

261 Neni 45, pika 1. Çdo shtetas që ka mbushur tetëmbëdhjetë vjeç, qoftë edhe ditën e zgjedhjeve, ka të drejtën të zgjedhë dhe të zgjidhet. 262 Neni 23, I “Kodit te Procedurave Administrative” Çështje paraprake që vendosen nga organe të tjera: 1. Në qoftë se vendimi përfundimtar në një procedim administrativ varet nga marrja e një vendimi paraprak i cili është në kompetencën e një organi tjetër administrative apo të gjykatës, organi që ka kompetencë për marrjen e vendimit përfundimtar e pezullon procedimin përkatës, deri kur organi tjetër administrativ ose gjykata e kanë marrë vendimin paraprak. Përjashtimi nga ky rregull lejohet vetëm në rastet kur mosmarrja e menjëhershme e vendimit i shkakton dëm të pariparueshëm të drejtave themelore kushtetuese të palëve. 263 Neni 117ndryshuar me ligjin nr. 74/2012, “Llojet e votave dhe kriteret për vlerësimin e votës”. Pika 2. Vota të vlefshme janë vetëm fletët e votimit, në të cilat është votuar qartësisht vetëm për njërin nga subjektet zgjedhore apo partinë politike pjesëtare të koalicionit në fletën përkatëse të votimit. 264 Weber, M. (2005), “Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit”, Botimet Plejad, Tiranë, f. 33.


102

Nëpunësi punon në pajtim me të drejtën. Funksioni i së drejtës si garantuese e veprimit racional të orientuar nga qëllimi është i rëndësishëm për diskursin e nëpunësit. Fuqia që më parë është ushtruar mbi nëpunësin, tashmë shndërrohet në fuqi në dispozicion të vet atij dhe ai e ushtron përmes veprimeve të përditshme.

Siç shihet ka pikëpamje të ndryshme që karakterizojnë administratën bashkëkohore, por i përgjithshëm për të gjitha ata është parakushti se nëpunësi, në veprimet e tij, duhet të tregojë bindje ndaj eprorëve të vet265. Administrata Publike e të gjitha niveleve është e organizuar në mënyrë hierarkike266, në kuadër të së cilës nëpunësi duhet të respektojë drejtuesit më të lartë. Kjo nuk do të thotë se ai gjithmonë vepron nën hijen e urdhrave. Shumë administratorë kanë mënyrën e tyre të manovrimit, në të cilën ata mund të marrin vendime të pavarura. Raporti me eprorët mund të kuptohet edhe kështu: administratori e ka mundësinë që në fund të konsultohet me eprorin e vet dhe është ky ai që harton kornizën e nënshtrimit të nëpunësit.

Debati i nëpunësit ndaj eprorëve të vet mund të karakterizohet me dy forma. Njëra mund të flas për një referencë implicite ose eksplicite. Nëpunësi mund të ketë një diskurs të pavarur, që drejtohet nga referentët e jashtëm267. Në këtë rast eprori i nëpunësit mund të jetë në mënyrë implicite ose eksplicite referenti i jashtëm për diskursin e nëpunësit. Në rastin e parë, nëpunësi drejtohet prej vendimeve ose këshillave të eprorëve të vet; ai duhet ta bëjë atë që thonë eprorët. Eprori mund të jetë një refent i padukshëm. Në këtë rast nëpunësi do të veprojë në bazë të asaj që pritet prej tij.

Nëpunësi mund t’i interpretojë kërkesat e eprorëve të vet pa i sqaruar ato në hollësi. Në këtë rast nëpunësi ka një pozitë të brendshme në diskursin e pavarur. Pra eprori gjithmonë është i pranishëm në diskursin e pavarur të nëpunësit si një referent i fundit. Prania e tij i jep karakterin e pavarur diskursit të nëpunësit. Në raportin e nëpunësit me të drejtën, duhet thënë se nëpunësi e përdor të drejtën si një instrument në diskursin e tij. E drejta shërben si referencë zëvendësuese për komunikimin. Gjendja ndryshon në rastin e lidhjes së nëpunësit me eprorët e vet. Është thjesht prezenca e eprorit ajo që e ndryshon të shprehurit dhe komunikimin organizativ268.

Eprori gjithmonë është i pranishëm si një referencë e fundit vendimtare për diskursin e nëpunësit. Kjo mund të kuptohet edhe si detyrim i nëpunësit që ta braktisë komunikimin dhe të kontaktojë me palët në mënyrë të hapur.

Weberi e përkufizon nëpunësin si një person profesional që ka kaluar nëpër procesin e edukimit dhe arsimit profesional, i cili kulmin e ka arritur me marrjen e një diplome të

265 Weber, M. ( 2004), “Studime Sociologjike”, Politika si profesion, Botimet Plejad, Tiranë, f. 152. 266 Ligj, Nr. 90/2012, “Për organizimin dhe funksionimin e Administratës Shtetërore”, neni 3. 267 Chapman, R. A. (1993), “Ethics in Public Service”, Edinburgh: University Press, ph. 46. 268 Po aty.


103

pranuar 269 . Profesioni është një referencë e rëndësishme për nëpunësin. Referenca profesionale e nëpunësit është e një karakteri tjetër nga dy referencat e mësipërme.

Referimi i profesionit ka lidhje të pavarur me nëpunësit dhe nuk lejon që t'i nënshtrohet në mënyrë të drejtpërdrejt së drejtës ose qëllimeve të shtruara prej udhëheqjes administrative. Kjo vjen për arsye se referenca profesionale përfaqëson një trajtë të pavarur të arsyetimit që rrënjët i ka në disa kontekste institucionale dhe sistematike që s'janë doemos të lidhura me administratën.

Për shembull, kur një biolog ngarkohet nga Ministria e Mjedisit që të japë një pasqyrë të situatës ekologjike në bregdetin shqiptar, thellimi i tij në disiplinën e biologjisë do t'i japë një referencë të pavarur, e cila nuk ka lidhje me administrimin në ministrinë e mësipërme. Nga ana tjetër profesioni i juristit është i lidhur ngushtë me administratën. Por, sidoqoftë, mund të thuhet se çdo profesion e ka diskursin e vet profesional. Diskursi i veçantë profesional ka një pavarësi që duhet të shikohet në lidhje me bazat e tij në institucionin shkencor. Kjo i jep një karakter komunikativ diskursit profesional, sepse është e mirënjohur se shkenca duhet të ndërtohet mbi diskutimin e barabartë dhe të lirë midis palëve.

Diskursit profesional në administratë i është dhënë një karakter instrumental ose strategjik. Ai nuk udhëhiqet në drejtim të interesit të vet, por në atë të një arsyeje për të cilën është vendosur jashtë diskursit. Janë eprorët, drejtuesit e të gjitha niveleve dhe riprodhimi institucional në përgjithësi, ata që ushtrojnë shtypje mbi diskursin profesional.

Meqënëse nëpunësi është një “aktor aktiv” 270 në sferën e administratës, ai e përhap diskursin profesional edhe në kontekstin strategjik, por në formën e diskursit të pavarur. Në këtë mënyrë diskursi profesional shndërrohet në diskurs teknokratik, që është i zhveshur prej kontekstit profesional dhe social dhe i nënshtrohet veprimit racional të orientuar drejt qëllimit.

Raporti i nëpunësit me shoqërinë qytetare271 është më i ndërlikuar për shkak se është i dykuptimshëm. Nga njëra anë nëpunësi si person është anëtar i shoqërisë qytetare dhe nga ana tjetër në rolin e nëpunësit, qëndron mbi të. Si person ai del nga shoqëria qytetare. Si çdokush tjetër në shoqëri, ai i ndan pikat e njëjta referuese të përvojës, ndërkaq si person është i lidhur ne diskurset komunikative të shoqërisë qytetare.

Nga ana tjetër, aspekti i personit, në rolin e nëpunësit, është shpesh së paku pjesërisht i shpërndarë. Nëpunësi vepron në interes të administratës, i përkushtohet asaj në bazë të rregullave e proceduarave gjithmonë duke menduar për shoqërinë qytetare272. Në këtë 269 Weber, M. ( 2004), “Studime Sociologjike”, Botimet Plejad, Tiranë, f. 155. 270 Washington, S. (1999), ‘Ethics in the Public Service”, Paris: OECD, ph. 21. 271 Dewey, J. ( 2003), “Publiku dhe problemet e tij”, Shteti demokratik, Roli privat dhe përfaqesues i zyrtarëve, Botimet Dita, Tiranë, f. 87. 272 Dewey, J. ( 2003), “Publiku dhe problemet e tij”, Shteti demokratik, Roli privat dhe përfaqësues i zyrtarëve, Botimet Dita, Tiranë, f. 87.


104

kontekst vendin e vet e zë veprimi racional i orientuar drejt qëllimit, që karakterizohet prej diskursit të pavarur.

Kjo ndarje është më e dukshme në raportin e nëpunësit me shoqërinë qyetare. Nëpunësi ndjek një diskurs me pjestarët e shoqërisë qytetare dhe ky veprim i instrumentalizon marrëdhëniet e tij me qytetarët. Nëpunësi në të njëjtën kohë, si një person, jeton në kontekstin e njëjtë shoqëror të cilin vetë ai e instrumentalizon.

5.1. Detyrat dhe vështirësitë në veprimtarinë e nëpunësit

Studimet e deritanishme kanë treguar se nëpunësi e gjen veten në një fushë force katërpolare 273 . Këto pole e ngarkojnë atë me detyra të ndryshme, të cilat janë të integruara në veprimin e tij racional pikësynues. Po si i pëmbledh nëpunësi kërkesat e këtyre katër poleve në një veprim racional pikësynues dhe si pasqyrohet kjo në diskursin e tij? Nëpunësi duhet të përpiqet t'i pëmbledhë detyrat e poleve të ndryshme në një veprim koherent që pasqyrohet në një diskurs koherent.

Ky diskurs është i karakterit të brendshëm aq sa përcaktohet edhe prej poleve të jashtme. Nëpunësi mund t'i argumentojë në mënyrë racionale veprimet e veta duke i marrë parasysh referentët e jashtëm. Çështja parimore për nëpunësin është se si t'i përmbledhë kërkesat e referentëve të ndryshëm. Në këtë kontekst mund të bëhet dallimi mes dy situatave të ndryshme në të cilat gjendet vetë nëpunësi.

Në rastin e parë nëpunësit i janë dhënë detyra të përputhshme dhe me këtë nënkuptohen ato që mund të unifikohen ose bashkërendohen. Në rastin e dytë nëpunësit i janë dhënë detyra kontradiktore, që s'mund të bashkohen ose të përputhen ndërmjet tyre. Në shembullin e parë, ku nëpunësit i janë dhënë detyra bashkërenduese, që mund të kryhen pa asnjë shqetësim, ai mund t'i përputhë ato duke u bazuar në kriterin e urtësisë. Aty ku mbretëron ky kriter, mund të administrohet shumë lehtë në sajë të lidhjes së brendshme të referentëve që nëpunësin e ngarkojnë me detyra.

Situata ndryshon krejtësisht kur nëpunësi është ngarkuar me detyra kontradiktore, që nuk mund të bashkërendohen dhe diskursi karakterizohet nga lidhja me referentët e jashtëm. Në këtë rast, kur referentët e jashtëm nuk janë në konflikt dhe kur e shfaqin veten me një forcë të krahasueshme, nëpunësi s'mund të bëjë kompromis ndërmjet referentëve të ndryshëm në diskursin e vet.

Kjo do të thotë se nëpunësi s'mund të bëjë më zgjedhje brenda kornizës së rolit të nëpunësit; ai është i detyruar që të vendosë në mënyrë të pavarur dhe bart pasojat e veprave të veta. Kështu nëpunësi është futur në një konflikt etik. Pra, nëpunësi u përkufizua si rol që mbartet prej një personi. Thelbi në këtë përkufizim vërehet në faktin se nëpunësi funksionon si rol i administratës në kuptimin e sistemit shoqëror. Roli s'mund

273 Chapman, R. A. (2002), “Etika publike ne mijevjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, Martin Painter; Kontraktimi, kultura e sipërmarrjes dhe etika në sektorin publik, f. 160.


105

ta mbështesë vetveten, ai duhet të mbartet prej një personi të caktuar. Pra, personi, nga kjo perspektivë, shndërrohet në një tip të shtojcës së pashmangshme të rolit.

Nga perspektiva e sistemit roli është qendror dhe i rëndësishëm. Roli mund të qëndrojë vetëm atëherë kur jepen detyra plotësuese. Në rastet kur janë dhënë detyra kontradiktore, roli s'ka kurrfarë kuptimi. Detyra kontradiktore janë ato që s'mund të përmbushen dhe në të njëjtën kohë dhe e përjashtojnë njëra - tjetën. Kështu detyra kontradiktore zhvendoset prej rolit të nëpunësit në personin që e mbart rolin e tij. Personi duhet të vendosë se si do të veprojë. Në këtë mënyrë personi vihet para dilemës së tij. Dilema etike përkufizohet si situatë në të cilën referencat e dhëna për veprim e kanë humbur vlerën e tyre të drejtpërdrejtë dhe në të cilën shfaqet hapur çështja e vendimit të cilin duhet ta marrë personi.

Siç është përmendur më lart e drejta nuk është aq e përcaktur qartë sa të mos sjellë edhe keqkuptime apo vështirësi. Kështu që te nëpunësi lindin dyshime nëse e drejta është e pranuar ose e dhënë. Më tutje shfaqet problemi i miratimit të së drejtës nëse nëpunësi është i detyruar ose jo ta respektojë ligjin.

Ky qëndrim përputhet me teorinë e Habermasit. Është personi ai që merret në përgjegjësi nëse nëpunësi nuk e respekton ligjin. Pra personi është ai që mbetet me problemin e miratimit të ligjit dhe marrjen përgjegjësi për veprimin apo mosveprimin në përputhje me të. Por kjo nuk është e domosdoshme për personin, sepse atij mund t'i jepen detyra ligjore të cilat s'mund t'i pranojë. Në këtë rast, nëpunësi bie në një konflikt personal.

Në kuadër të rolit nëpunësi e njeh ligjin, kurse si person ai duhet të marrë vendime në pajtim me të. Pra shfaqet një dallim në lidhje me marrëdhëniet e rolit dhe të personit ndaj ligjit. Një gjendje e ngjashme mund të shfaqet mes nëpunësit dhe eprorëve të tij. Nëpunësi duhet t’i respektojë eprorët e vet, por a do t'i respektojë ata çdo herë?

Habermas ne librin e tij mbi “Komunikimin etik” hedh dritë mbi teorinë e dialogut të etikës274 , për të cilat ai ka propozuar një program arsyetimi filozofik. Në thelb arsyetimi përfshin dy hapa:

Së pari, parimi i universalizmit futet dhe shërben si rregull për argumentimin e dialogut praktik.

Së dyti, ky rregull është i justifikuar në drejtim të substances të presupozimeve pragmatike të argumentit.

Parimi i universalizimit mund të shpjegohet me modelin e "ekuilibrit reflektues275" të Rawls si një rindërtimin i intuitave të përditshme që burojnë nga gjykimi i paanshëm i konflikteve morale të veprimit.

274 Habermas, J. (1990), “Moral Counsciousness and Communicative Action, “ Cambrige; MIT Press , ph. 43-115. 275 Habermas, Juergen. (1990), “Moral Counsciousness and Communicative Action, “ Cambrige; MIT Press, ph. 56.


106

Hapi i dytë, i cili është projektuar për të përcaktuar gamën universale të një vlefshmërie që shtrihet përtej perspektivave të një kulture të caktuar, bazohet në një demostrim universal pragmatik të jashtëzakonshëm dhe shumë të nevojshëm. Fakti që nuk ka aletrnativa të identifikueshme për argumentin në fjalë, ajo sulmohet dhe nga ky këndvështrim, etika, si çdo shkencë tjetër rindërtuese, mbështetet vetëm në rindërtimin hipotetik për të cilën duhet të kërkohet konfirmim bindës. Natyrisht që një konfirmim i tillë është në nivelin ku dialogu i etikës konkuron me teoritë e tjera morale. Por një teori e këtij lloji është gjithashtu e hapur dhe e varur nga vlefshmëria indirekte e teorive të tjera të bashkëlidhura me të, sidomos me teorinë e zhvillimit të ndërgjegjes morale e parashtruar nga Kolhberg. Kohlbergu thotë se zhvillimi i kapaciteteve për gjykim moral nga fëmijëria në adoleshencë dhe jetën e të rriturve ndjek një model të pandryshueshëm. Pika normative e referencës e rrugës së zhvillimit që Kohlberg analizon empirikisht, është e një morali parimor ku mund të identifikohen tiparet kryesore të dialogut të etikës. Nga këndvështrimi i etikës harmonia midis teorisë psikologjike dhe teorisë normative konsiston si në vijim. Kundërshtarët e etikës universale përgjithësisht bazohen në fatin se kultura të ndryshme kanë koncepte të ndryshme morali. Për të kundërshtuar kundërshtimet relative të këtij lloji, teoria e zhvillimit moral e Kohlbergut ofron mundësinë e pakësimit të diversitetit empirik të pikëpamjeve ekzistuese mbi moralin në variacione të përmbajtjes dhe shpjegimin e dallimeve të mbetura strukturore midis moralit si ndryshime në fazat e zhvillimit të kapacitetit për gjykim të moralshëm. Teoria e zhvillimit moral të Kohlberg përdor njohuritë e etikës filozofike në përshkrimin e strukturave themelore njohëse në gjykimin parimor moral276. Një grimcë reflektive mbi atë që Kanti ka nënvizuar me imazhin e temës mbi arritjet e njëpasnjëshme apo me rindërtimin e presupozimit të përgjithshëm dhe të nevojshëm në bazë të të cilit subjekte të aftë për të folur dhe vepruar arrijnë të kuptojnë fenomene te ndryshme në botë ashtu, një orvatje e tillë për njohuri nga ana e filozofëve nuk është më pak imperfekte se çdo gjë tjetër që i është nënshtruar proçesit kërkues dhe selektues të diskutimit shkencor dhe të paktën është dalluar për momentin. Një vetkuptim i këtij lloji, bën gjithsesi më shumë se sa thjesht lehtësimin e detyrave filozofike që e kanë mbytur. Kjo jo vetëm që i heq diçka filozofisë, por i krijon mundësinë të pajiset me një lloj të re konfidence në marrëdhëniet bashkëpunuese me shkencat rindërtuese. Sipas Weberit nëpunësi duhet t'i respektojë eprorët e vet përderisa ata japin urdhra në pajtim me ligjin. Por edhe përkundër kësaj, eprori mund të japë ndonjë urdhër të cilin nëpunësi e sheh si të paarsyeshëm. Në këtë rast konflikti kalon prej rolit te personi. Në kuadër të rolit nëpunësi duhet t'i respektojë eprorët, por si person ai e mbart përgjegjësinë e veprave të veta. Sipas Weberit, nëpunësi është profesionist277; ai i bashkohet administratës në sajë të arsimit profesional që ka dhe të shkallëve të kualifikimit që ka ndjekur. Çdo profesion e 276 Kohlberg, L. (1973), "The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment". The Journal of Philosophy, Vol. 70, No. 18.


107

ka kodin e vet normativ. Me këtë nënkuptojmë normat që na tregojnë se si të ushtrohet profesioni në mënyrë sa më të përshtatshme. Disa konflikte mund të lindin edhe në raportin midis profesionit dhe integrimit të tij në administratë dhe është personi që do të vendosë nëse profesioni i tij zbatohet siç duhet në administratë. Në raste të tilla, nëpunësi duhet të marrë një pozitë personale se si do të veprojë dhe si ta mbartë përgjegjësinë për veprimin e vet. Në fund të fundit nëpunësi mund të ngarkohet me një detyrë që vjen nga referentë të ndryshëm, detyrë që ai e sheh si të paarsyeshme. Nëpunësi mund të përballet me detyra që kërkojnë veprime kontradiktore. Në të dy rastet nëpunësi ballafaqohet me detyra të cilat s'mund t'i kryejë në kuadër të rolit të vet dhe ai duhet të marrë vendim personal si dhe përgjegjësinë për veprat e veta. Me fjalë të tjera konflikti kalon prej rolit te personi që e mbart atë rol. Çështja është se si personi të gjejë një referent mbi të cilin do ta bazojë vendimin e vet, meqënëse ai s'mund t'i përdorë më referentët që e përbëjnë themelin e rolit të tij.

5.2. Etika e bindjeve dhe përgjegjësisë

Dallimi mes etikës personale dhe asaj të rolit ka një traditë të gjatë në teologjinë protestante, për të cilën Luteri ka bërë ndarjen ndërmjet regjimit shpirtëror dhe botëror. Në mbretërinë shpirtërore, personi duhet ta respektojë Zotin, kurse në atë botërore, personi në detyrën dhe në gjendjen e vet civile duhet t'i respektojë rregullat botërore. Në veprën e tij “Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit” 278 Weberi tregon se protestantizmi shpie në ndërtimin e një etike të veçantë të detyrës. Etika e detyrës ngrihet mbi dyzimin shpirtërore – botërore, të cilën e ka formuluar Luteri.

Nga perspektiva sociologjike kjo mund të kuptohet si çlirim i botërores. Me fjalë të tjera, protestantizmi e vë në lëvizje shekullarizimin279. Në këtë pikëpamje, botërorja shihet si sferë e pavarur e veprimit. Çdo individ do të veprojë në kuadër të profesionit të vet duke i respektuar autoritetet. Autoritetet, sipas Luterit, janë caktuar nga Zoti me qëllim që ta mbështesin rendin borgjez me ndihmën e shpatës.

Në veprën e vet Weberi thotë më tutje se themeli fetar i etikës së profesionit prishet vetvetiu dhe kështu formohet një etikë profesionale e domenit botëror që qëndron në këmbët e veta dhe që s'i referohet sferës shpirtërore. Ky proces i shekullarizimit ka ecur përpara në sajë të motivit të borgjezisë kapitaliste për të akumuluar para dhe mall. Në këtë mënyrë veprimi racional i orientuar drejt qëllimit u shndërrua në “arsyeshmëri shoqërore mbizotëruese”280.

Është paradoksale që, pavarësisht nga kjo, Weberi shënon faktin se baza fetare e etikës së profesionit gjatë procesit të shekullarizimit është zbërthyer në veprim të pastër racional

277 Weber, M. (2004), “Studime Sociologjike”, Politika si profesion, Botimet Plejad, f. 155. 278 Weber, M. (2005), “Etika Protestante dhe Shpirti i Kapitalizmit”, Koncepti i Luterit per profesionin, detyrë pë tu hulumtuar, Botimet Plejad, Tiranë, f. 88. 279 Po aty. 280 Po aty, f. 114.


108

pikësynues, gjë kjo që paraqet idenë kyçe në traditën protestante të cilën vet ai e mbart në përkufizimin dhe diskutimin lidhur me etikën e veçantë administrative. Në ligjëratën e tij “Politika si detyrë”, Weberi e përshkruan gjendjen e veçantë etike të nëpunësit në këtë mënyrë:

“Nëpunësi i vërtetë, në përputhje me detyrën e tij, nuk duhet të merret me politikë, por duhet të udhëheqë në mënyrë jopolitike; ai zyrën e vet duhet ta udhëheqë pa përbuzje e pa paragjykime”281.

Pra ai nuk duhet të luftojë, gjë kjo të cilën politikani ose lideri e bëjnë gjithmonë dhe detyrimisht. Marrja e qëndrimit dhe pasionimi janë elemente të politikanit dhe të liderit. Veprimi i tij gjendet para një parimi krejtësisht tjetër dhe të kundërt të përgjegjësisë me atë të nëpunësit.

Nderi i nëpunësit është që edhe përkundër bindjeve të veta, të kryej me vetëdije urdhrin e autoritetit më të lartë. Pa disiplinë morale dhe vetëmohim të nivelit më të lartë do të shkatërrohej i tërë aparati administrativ. Nderi i udhëheqësit politik apo i shtetarit është përgjegjësia e tij personale për sa bën, përgjegjësi kjo të cilën ai s'mund ta refuzojë ose t'ia kalojë dikujt tjetër.

Çështja kryesore në ligjëratën e Weberit është politika si jetë profesionale. Në lidhje me këtë, ai prezanton qartë gjendjen etike të politikanit në raport me atë të nëpunësit. Qëndrimi i Weberit është se politikani duhet të luftojë për mendimet e veta dhe të marrë përgjegjësi për veprimet që bën. Ka zëra që thonë se dilema etike e nëpunësit ka kaluar në nivel tjetër, në të cilën ai duhet të vendosë kur do t’i braktisë bindjet e veta dhe do ta çojë në vend urdhrin e dhënë. Nëpunësi është përgjegjës për veprat e veta, madje edhe nëse vepron sipas vullnetit të tjetrit, gjë që krijon një gjendje tepër të ndërlikuar për nëpunësin.

Kjo situatë është e vështirë sepse nëpunësi nuk vepron duke konsultuar vetëm eprorët e vet, por edhe me referentët e tjerë si ligji, profesioni i tij, qytetarët dhe shoqëria civile. Në kushte normale nëpunësi zë një pozitë në të cilën duhet të marrë vendime të pavarura me përgjegjësi, pra me një dimension etik. Ndërgjegja morale e nëpunësit vepron sipas ndërgjegjes autoritare që në këtë rast është autoriteti i hierarkisë dhe “autoriteti i kontratës”282 që ai ka nënshkruar për të kryer veprimtarinë e tij.

Kjo situatë mund të ndërlikohet edhe më tepër nëse nëpunësi është i ngarkuar me detyra kontradiktore që vijnë nga disa referentë. Pra ai duhet të marrë vetë një qëndrim lidhur me kursin e drejtë të veprimit. Në praktikë, siç shprehet Weberi, s'mund të bëhet një dallim i prerë mes gjendjes etike të politikanit dhe të nëpunësit.

281 Epler, E. (2001), “Rikthimi i Politikës”, Botimet Rinia, Tiranë, f. 42, Weber, M. (1919), Ligjëratë e mbajtur në Universitetin e Mynihut, Gjermani. 282 Chapman, R. A. (2002), “Etika publike ne mijevjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, Tiranë, f. 165.


109

Nëpunësi duhet të mbartë edhe përgjegjësi për veprimet e veta. Kjo flet për vlerat etike mbi të cilat nëpunësi duhet t'i mbështesë të gjitha veprimet gjatë gjithë veprimtarisë së përditshme. Në këtë kontekst është e nevojshme të futemi në diskutimin e Weberit mbi etikën e synimeve përfundimtare dhe etikën e përgjegjësisë.

Weberi bën dallim ndërmjet etikës së bindjeve dhe etikës së përgjegjësisë. Në veprën e tij “Politika si detyrë”, ai thotë: “Ne duhet ta dimë fakin se të gjitha sjelljet etike mund të orientohen drejt një ose dy maksimave që në themel dallohen dhe janë të papajtueshme ndërmjet tyre: sjelljet mund të jenë të orientuara nga ‘etika e bindjeve’ ose nga ‘etika e përgjegjësisë’"283.

Kjo nuk do të thotë se etika e bindjeve është identike me papërgjegjësinë ose me oportunizmin joparimor. Megjithatë ekziston një kontrast i skajshëm ndërmjet sjelljes që e ndjek parimin e etikës së synimeve përfundimtare, që në terminologjinë fetare ka kuptimin se “i krishteri vepron drejt, kurse suksesi vjen prej zotit” dhe etikës që e ndjek parimin e përgjegjësisë etike ku individi duhet të përgjigjet personalisht për pasojat e parashikueshme të veprave të veta.

Një sindikalisti të bindur, ithtar i etikës së bindjeve, mund t'i tregohet se si pasojë e veprimeve të tij do të jetë shtimi i mundësive për reagime, rritja e shtypjes mbi klasën e tij, bllokimi i përparimit, por te ai nuk do të lihet kurrfarë përshtypjeje.

Nëse veprimi që rrjedh prej bindjes së pastër ka pasoja të këqija, atëherë në sytë e sindikalistit, përgjegjësinë për të keqen e ka veprimi i njerëzve të tjerë ose vullneti hyjnor. “Ai që vepron në pajtim me etikën e përgjegjësisë i merr në konsideratë mangësitë mesatare të njerëzve”, ka theksuar J. G. Fihte.284

Weberi prezanton dy forma të etikës, të bazuara në mirësinë e vet veprës ose në mirësinë e fryteve të saj. Forma e parë e etikës, etika e bindjeve, është trajtë e pakushtëzuar e etikës që i ka rrënjët në traditën judeo-kristiane dhe që në kohën moderne është riformuluar nga Kanti përmes termave filozofike.

Projekti etik i Kantit synon të krijojë një etikë të pavarur prej kushteve historike, rrethanave, prirjeve, aspiratave, ngacmimeve njerëzore e kështu me radhë. Etikën e vet Kanti e ka përmbledhur në këtë formulim: “Duhet të silleni në mënyrë që parimi i veprimeve tuaja të jetë ligj edhe për sjelljen e njerëzve të tjerë”285.

Ky qëndrim është në kundërshtim me etikën e ndërgjegjes, të cilën Weberi e ka ngritur në etikë të përgjegjësisë. Etika e pëgjegjësisë është formë e etikës së pasojave. Në etikën e përgjegjësisë vepra nuk gjykohet në vetvete, por në bazë të pasojave.

283 Weber, M. (1919), Ligjëratë e mbajtur në Universitetin e Mynihut, Gjermani. 284 Fichte, J. G. (1987), "New International Encyclopedia”, New York: Oxford University Press, ph.111. 285 Kant, I. (1961), “Observations on the Feeling of the Beautiful and Sublime. Trans”. John T. Goldthëait. University of California Press. Kant , I. (2005), “ Filozofia Kritike”, Botimet Dritan, Tiranë, f. 55.


110

Lidhur me këtë përkufizim Weber thotë: “Asnjë etikë në botë s'mund ta mohojë faktin se në shumë raste arritja e qëllimeve 'të mira' ndërlidhet me pranimin e mjeteve moralisht të pandershme, apo së paku me pranimin e mjeteve të rrezikshme, si edhe me pranimin e mundësisë së shfaqjes së pasojave negative të sukseseve të arritura. Asnjë etikë në botë s'mund të tregojë po ashtu se kur dhe në ç'masë qëllimi etikisht i mirë "i arsyeton" mjetet etikisht të rrezikshme dhe pasojat që e ndjekin suksesin”.286

Etika e përgjegjësisë e Weberit, si në aspektin e të qënit e orientuar nga qëllimet ashtu edhe në atë të të qënit e drejtuar nga pasoja është tepër e ngjashme me utilitarizmin.

Utilitarizmi

Utilitarizmi është një emërtim për traditën e etikës së themeluar nga Bentami287 në fillim të viteve 1800. Sipas utilitarizmit veprim i drejtë etik është ai që, i krahasuar me veprat e tjera të mundshme, rezulton me numrin më të madh të vlerave pozitive. Duhet thënë se vlera e veprës varet prej aftësisë së saj për të arritur sasinë më të madhe të vlerave pozitive që nuk janë të natyrës etike, si lumturia, pasuria, shëndeti, bukuria, mendjehollësia, etj.

Ky përkufizim është afërsisht i njëjtë me atë të Weberit, veprimi racional pikësynues paraqet gjetjen e mjeteve më të mira për arritjen e një rezultati të caktuar, duke marrë parasysh efektet anësore të veprimeve të ndryshme të mundshme. Mendohet me të drejtë se utilitarizmi paraqet një teori etike që i përgjigjet veprimit racional pikësynues dhe kjo është arsyeja pse ai është shumë i përhapur në shoqërinë tonë dhe bashkohet me mbizotërimin e veprimit racional pikësynues.

Utilitarizmi ka forcën dhe mangësitë e njëjta si ato të veprimit racional pikësynues. Fuqia e utilitarizmit qëndron në të qënit e tij teori etike formale që ka të bëjë vetëm me vlerat relative dhe kjo veçori e bën atë një teori operacionale ose të llogaritshme. Pra, ashtu sikundër mjetet, mund të llogariten edhe qëllimet. Deviza e utilitarizmit mund të jetë kjo: “Lumturia më e madhe në sasinë më të madhe, por duke marrë parasysh që dëmtimi të jetë sa me pak i mundur”288.

Është pikërisht ky element që përbën teorinë etike të veprimit racional pikësynues. Llogaritje të karakterit të tillë mund të bëhen rreth korelacionit të kufijve të shpejtësisë me fatkeqësitë e trafikut. Në këtë kontekst është me rëndësi të keni kufirin më të lartë të shpejtësisë së mundshme dhe numër më të vogël të mundshëm të njerëzve të vdekur në aksidentet rrugore. Por nuk duhen anashkaluar aspektet problematike të etikës utilitariste.

286 Ankerl, G. (1972), Sociologues allemands. Avec le dictionnaire de "l'Ethique protestante et l'esprit du capitalisme" de Max Weber. Neuchâtel. 287 Bentham, J. (2000), “An Introduction to the Principles of Morals and Legislation”, Batoche Books, Kitchener, ph. 39. 288 Bentham,.J. (2000), “An Introduction to the Principles of Morals and Legislation”, Batoche Books, Kitchener, ph. 17.


111

Në kuadër të kësaj teorie etike është e pamundur të përfundohet se si është ndërtuar dobia apo leverdia.

Utilitarizmi bazohet në idenë se normat ose dobia 289 janë të paradhëna ose se kanë qartësinë e dukshme dhe se nuk është e domosdoshme që të vërtetohet nga se përbëhet dobishmëria. Por utilitarizmi, duke arritur leverdinë dhe saktësinë më të madhe, i privon disa njerëz nga përjetimi i veprimtarive të tyre. Pra kjo teori jep mundësinë që viktima të lihet mënjanë në mënyrë të heshtur. Utilitarizmi si teori është e kufizuar për arsye se ngërthen probleme etike që vetë s’i ka zgjidhur ende.

Utilitarizmi mund të quhet etikë e administratorit nëse nëpunësi në administratë vepron me racionalitet pikësynues. Nëpunësi duhet të marrë vendime duke u bazuar në kërkesat dhe synimet e caktuara prej disa referentëve.

Dihet se logjika operacionale e administratës është përpjekja për t'i gjetur mjetet më të mira për arritjen e pikësynimit të caktuar. Nëse administratori ngarkohet me detyra që bien ndesh ndërmjet tyre, nga referentë të ndryshëm që patjetër duhet të merren në konsideratë para veprimit, qëllimi i administratorit e humb qartësinë. Kjo gjendje mund të quhet kufizim i etikës së administratorit, sepse konflikti nuk mund të zgjidhet brenda kornizës së etikës administrative. Atëherë konflikti kalon nga administratori te personi që ka rolin administrativ. Personi duhet të vendosë si do të veprojë në pozitën e administratorit. Nga kjo lindin probleme të tjera që kanë të bëjnë me kategorinë e etikës personale.

Etika e përgjegjësisë dhe raporti me utilitarizmin

Koncepti weberian i etikës së përgjegjësisë ka ngjashmëri të mëdha me utilitarizmin, sepse të dy këto koncepte etike janë të orientuara drejt qëllimit ose pasojave. Etika e përgjegjësisë e Weberit nuk është trajtë e pastër e utilitarizmit për arsye se në të mjetet shikohen nga prizmi i moralit. Sipas Weberit, mjetet dhe qëllimet duhet të fokusohen nga prizmi i etikës dhe zgjedhja etike është e kushtëzuar.

Weberi është korrekt kur thekson se etika e pastër e ndërgjegjes ka dobësi serioze. Është e vërtetë se veprimi nuk mund të vlerësohet në mënyrë të pavarur, por ai duhet të vlerësohet në kontekstin e vet. Megjithatë etika e Weberit nuk i zgjidh këto probleme, sepse nuk tregon se si të vlerësohet vlefshmëria e një vepre të caktuar. Është kjo një çështje të cilën filozofi gjerman Karl-Otto Apel e trajton në kritikën që i bën etikës weberiane të përgjegjësisë.

Ekziston një lidhshmëri e ngushtë mes Apelit dhe Habermasit; ata kanë themeluar versione të ndryshme të etikës që quhen etika komunikative. Në këtë rast, më tepër jemi përqëndruar në fokusin e Karl Apelit se sa atë të Habermasit, për shkak të faktit se i pari

289 Shih http://www. utilitarianism.com/jcremybenthamIindex.htm1. Kapitulli 1, Parimi i dobishmërisë: Of the principle of Utility.


112

është marrë me etikën e përgjegjësisë sipas Weberit dhe se është munduar të formulojë një etikë të vetën të përgjegjësisë, gjë të cilën Habermasi s'e ka bërë.

5.3. Shteti dhe ligji si institucioni më i lartë

Për ta pasur më të qartë çështjen e moralitetit publik dhe atij privat është e domosdoshme të kuptojmë marrëdhëniet e ndërlikuara mes dy llojeve të moralitetit dhe konceptit të ligjit, si institucioni më i lartë. Ky i fundit do të thotë se ekziston një burim dhe kriter i drejtësisë që është mbi dhe përtej individit dhe qeverisë.

Filozofët grekë nga të cilët buron një pjesë e mirë e traditës politike, kanë kërkuar njëshmërinë e moralit. A thua mund të vihet shenjë barazimi ndërmjet njeriut dhe qytetarit të mirë? Si Platoni dhe si Aristoteli i janë përgjigjur kësaj pyetjeje me ‘po’. Në botën e qyteteve - shtete kjo përgjigje mund të jetë bindëse, i jep qytetarisë greke sensin e epërsisë dhe karakterin elitist: shteti krijon qytetarë me imazhin që dëshiron vetë. Vetë shteti është burim i moralitetit dhe rregullave ligjore, të përcaktuara nga ai dhe që s'mund t'iu shmangesh.290

Ndërkaq Antigona e Sofokliut tregon se ideja e ligjit më të lartë, në këtë rast ligji i Zeusit kundër ligjit të mbretit (Kreonit)291, ka ekzistuar qysh në Athinën antike. Idenë e së drejtës natyrore tejbotërore e përpunun stoikët. Pikëpamja për personalitetin jashtë shtetit dhe për barazinë mes njerëzve është zhvilluar e shoqëruar nga besimi në rritje se e drejta dhe e gabuara bazohen në themelet përtej shtetit. Për më tepër se një mijëvjeçar pas rënies së Romës, raporti mes dy pushteteve - mes atij të shenjtë (kisha) dhe tjetrit shekullar që për qëllime të ndryshme u njëjtësuan - ishte në qendër të filozofisë dhe të debateve politike, por trajtimi teorik dhe logjik i së drejtës me të lartë është vënë shumë rrallë në pikëpyetje.

Me shfaqjen e shtetit modern lindi një epokë e re. Autoriteti i shtetit shekullar për ta përcaktuar të mirën dhe të keqen për qytetarët e vet është mbështetur nga teoricienët e politikës, sidomos nga Makiaveli292 dhe Hobbsi293. Nga ana tjetër, epoka e gjatë e së drejtës supreme ka lënë gjurmë të pashlyeshme në mendimin dhe qendrimet e njerëzve. Debati rreth së drejtës supreme ka dëshmuar se dyzimi i moralitetit publik dhe privat ka qenë një thjeshtëzim. Ekziston një dallim i rëndësishëm dhe ende i pavlerësuar sa duhet ndërmjet këtyre dy kategorive. Tani janë dy çështje që dalin përpara.

Së pari: ligji suprem nuk mund të ndërlidhet vetëm me moralitetin privat, as që mund të trajtohet si oponent i moralitetit publik. Ai përcaktohet si në rastet kur shteti përfaqëson të shenjtën dhe shekullaren, pra kur nuk ka ndarje mes kishës dhe shtetit, ashtu edhe në rastin kur këto dy instanca janë të ndara. 290 Teichmann, J. and Evans, K. C. (1999), “A Beginner's Guide”, Blackwell Publishing. 291 Morrison, W. (1997), “Jurisprudence from Greeks to Posmodernists”, botim i London Cavendish, Hegel , (2003), “Aristoteli”, Botimet Dritan, Tiranë, f. 150. 292 Machiavelli, N. (2003), “Princi”, Botimet Dita, Tiranë, f. 25. 293 Hobbes. T, “Leviatani”, (2005), Botimet Dita, Tiranë, f. 80.


113

Së dyti: ndarja publik - privat është refleksion i raporteve të paraqitura në trajtën kolektiv - person. Personi biologjik është i ndashëm prej çdo kolektivit qoftë ai kombi, partia, unioni, familja ose diçka tjetër. Por për etikën është me rëndësi pyetja nëse mund të ketë qëndrim moral të veçantë nga kolektivi që e ka formuar dhe i jep kuptim atij. Mund të thuhet se çdo kolektiv, pa marrë parasysh jetëgjatësinë dhe vlerën, është burim i autoritetit të moralit. Edhe pse shteti ndonjëherë pretendon epërsinë për të vendosur për moralin, individi duhet t'i masë kërkesat e këtij institucioni që bien ndesh me kërkesae të kolektivave të tjera, të ligjit suprem dhe të ‘ndërgjegjes’.

Detyrat etike dhe shërbimi publik

Studiues të ndryshëm perëndimorë kanë përpiluar një skemë të dymbëdhjetë detyrimeve etike294 të administratorit publik. Kjo skemë ka të bëjë me detyrat etike të administratorit publik, me referencë specifike për Shtetet e Bashkuara të Amerikës295.

Detyra ndaj kushtetutës: Bëhet fjalë për detyrën ligjore që është njëherësh edhe burim i detyrave etike të cilat shprehen gojarisht në mënyrë solemne duke thënë se do ta nderosh dhe mbrosh kushtetutën. Respektimi i regjimit dhe i vlerave të tij është burimi natyrshëm i detyrave në fushën e shërbimit. Kushtetuta është themeli i regjimit dhe i vlerave të tij në SHBA. Është për t'u shënuar fakti se bëhet fjalë për një themel jo shumë të qartë. Një pjesë e mirë e historisë amerikane, përfshirë edhe lufta civile, mund të shkruhet në sajë të interpretimeve të ndryshme të kushtetutës. Detyrat ndaj ligjit: Ligjet e mbështetura në kushtetutë janë burim jo vetëm i detyrave ligjore, por edhe kodet etike të shërbimit publik edhe i detyrave etike296. Në të gjitha veprimtaritë tregohet përkushtim i madh për respektimin e tyre, qofshin të përfshirë në një dokument kushtetues, qoftë edhe në forma të tjera: ligje të veçanta, akte nënligjore, etj. Detyrat ndaj kombit ose atdheut: Sipas shumicës së interpretimeve të ndryshme, kombi, atdheu ose populli duhet veçuar prej regjimit. Ky spektër i identitetit i ndërtuar mbi kombin, atdheun dhe popullin, krijon detyrime etike. Në shumë raste, detyrimet ndaj atdheut ose kombit297 mund të bien ndesh me ato të regjimit. Duke i arsyetuar veprimet e tij me 1864, Linkolni ka thënë: "Ka pasur mundësi që, duke u mbrojtur kushtetuta, të humbasë kombi". Detyrat ndaj demokracisë: Detyrat ndaj demokracisë mund të veçohen prej atyre të kushtetutës, gjë që e bën çështjen edhe më të ndërlikuar. Demokracia pranohet si një

294 Pajaziti, A. (2005), Etika publike, tekste të zgjedhura. Botimet Logos-A, Shkup. 295 Robert, D. & Grubbs, D. (2007), “Administrimi publik”, përkth. Blerta Selenica, UFO University Press, Tiranë. 296 Maier, Pauline. Kushtetuta Amerikane, (2010), “Ratification: the people debate the constitution, 1787-1788”. 297 Po aty.


114

ideologji, etikë ose si një tërësi praktikash që herë ia zënë frymën kushtetutës e disa herë gërshetohen me të. Perceptimi emocional dhe intelektual i demokracisë krijon detyrime të pranuara nga administratori publik. Por prapë paraqiten përcaktime jo shumë të sakta: A thua vullneti i popullit shprehet gjithmonë dhe vetëm nga populli? Nëse shprehet edhe në mënyra të tjera, shtrohet pyetja: si dhe sa janë të ligjshme ato? Zyrtari publik me informacione më të thella se ato të popullit do të kishte pyetur nëse vullneti i popullit mund të vihet para mirëqënies së tij? Detyrat ndaj normave organizative dhe burokratike: Normat mund të ndahen logjikisht në të përgjithshme dhe specifike. Detyrat e përgjithshme kanë rrënjë të thella në natyrën e njeriut, në histori dhe në kulturë. Ato kanë të bëjnë me terma si luajaliteti, detyra dhe rendi, si dhe me produktivitetin, ekonominë dhe rezultatin. Detyrat specifike ndërlidhen me funksionin, klientelën dhe teknologjinë. Detyrat ndaj profesionit dhe profesionalizmit: Të gjithë pajtohen me nocionin se çdo profesion e ka etosin e vet që përpunon vlerat dhe sjelljet e atyre që merren me të. Ky etos përmban në vetvete veprime që lidhen me njerëzit e profesionit, me klientët, pacientët, punonjësit dhe njerëzimin në përgjithësi. Që nga publikimi i veprës “Demokracia dhe shërbimi publik” të Frederick Mosherit, kushdo është i vetëdijshëm për fuqinë dhe efektet e vlerave dhe sjelljes profesionale në administratën publike. Detyrat ndaj familjes dhe shoqërisë: Detyrat ndaj familjes janë bazë thuajse e tërë moralitetit. Por, në shoqëritë e ndërmara mbi traditën politike perëndimore detyrat ndaj shoqërisë kanë peshë më të madhe se ato ndaj familjes. Miqësia peshon me pak se familja, por edhe në të ka ndërveprim të drejtpërdrejtë dhe personal: nderohet tradita morale. Detyrat ndaj vetes: Vetvetja është pjesë e traditës sonë të moralit. Ky nocion është mishëruar në shprehjen shekspiriane "Kjo para së gjithash është e vërtetë për veten tënde". Për ndonjë cilësi si egoja e tepruar ka pajtim të përgjithshëm se është tipar i keq. Argumenti është se kujdesi për vetveten është bazë për kujdesin ndaj tjetrit, që mirësjellja ndaj të tjerëve të bazohet në integritetin personal. Detyrat ndaj kolektiviteteve të vijës së mesme: Këtu kemi të bëjmë me një tërësi heterogjene: partia, klasa, raca, unioni, kisha, grupet e interesit etj. Të gjitha këto entitete krijojnë detyrime morale të qarta dhe të zbatueshme në administratën publike. Në këtë drejtim lind vargu i pyetjeve: kur dhe si zbatohen këto detyrime; a ndikojnë ato në sjelljen administrative dhe në vendimet publike? Detyrat ndaj interesit publik dhe mirëqënies së përgjithshme: Këto detyra ndërlidhen me kushtetutën, kombin dhe demokracinë. Zakonisht, në mënyrë të qartë janë të mishëruara me ligjin, por kanë edhe qënien e tyre të veçantë. Është vështirë të operacionalizohet


115

koncepti, pasi ai ka qenë vazhdimisht objekt i kritikave. Sidoqoftë këtë koncept çdo pjesë e administratës publike duhet ta marrë më seriozitet, veçanërisht si mjet që duhet nderuar në rrugët procedurale. Detyrat ndaj njerëzimit dhe botës: Bëhet fjalë për një ide të vjetër, një ide në zhvillim, sipas së cilës kemi detyrim ndaj njerëzimit në përgjithësi, ndaj botës si entitet i tërësishëm, ndaj të ardhmes si simbol dhe ndaj botës. Të gjitha religjionet ‘e larta’ kanë prirje në këtë drejtim. Këto detyra i gjejmë në format e ndryshme të vetëdijes për botën e vetme, në etikën e mjedisit jetësor dhe në politikën ekologjike.

Detyrat ndaj fesë dhe ndaj zotit: Dikush mund të pyesë nëse feja dhe Zoti janë një. Përgjigjja nuk është e thjeshtë. As ateistët nuk mohojnë se ka detyra që vijnë nga feja ose nga Zoti. Dikush tjetër mund të shtojë se këto detyra janë edhe në qendër të zhvillimeve të administratës publike.

Teoria dhe praktika e hierarkisë

Shumë pyetje të rëndësishme të binomit administratë - etikë kanë të bëjnë me teorinë dhe praktikën e hierarkisë. Disa prej këtyre pyetjeve janë të përgjithshme, duke qenë se i adresohen sipërmarrjes, organizatave jofitimprurëse si dhe administratës publike. Por, disa prej tyre kanë vlerë të veçantë për administratën publike, sepse lidhen me institucionet qeveritare. Hierarkia përfaqësohet si nga forca e moralitetit ashtu edhe nga nga ajo e imoralitetit. Të dyja rastet janë të njohur, ndonëse jo në kontekst të etikës.

Sipas spektrit afirmativ hierarkia është forcë që vepron si për vlerat e drejtpëdrejta të demokracisë ashtu edhe për vlerat e efikasitetit. Demokracia mund të arrihet vetëm nëse pushteti ushtrohet me përgjegjësi dhe vetëm nëse ekziston hierarkia. Përndryshe, përgjegjësia tretet në mjedisin social.

Mjetet klasike për përqendrimin e vëmendjes së qytetarëve janë zgjedhjet e shpeshta dhe reformat partiake. Përgjegjësia merret si mjet i pashmangshëm për ngritje, si nënshtrim i vartësit ndaj personit me pozitë më të lartë, ndaj majës së piramidës e cila është ndërtuar me parimet zgjedhore të aplikuara nga populli.

Në veprën e tij “Moraliteti dhe administrata në qeverinë demokratike” Paul Appleby298 ka pohuar se parimet e hierarkisë janë pararojë e qeverisë efektive, element i domosdoshëm i qeverisjes demokratike, garant i fitores së interesit të përgjithshëm ndaj atij personal. Marver Bernstein në veprën “Etika në qeveri, problemet në perspektivë299” thotë se të gjitha parregullsitë etike dhe mosefikasiteti janë fryt i mungesës së kontrollit hierarkik.

298 Appleby, P. (1952), “Morality and Administration in Democratic Government”. American Political Science Review, Louisiana State University 299 Bernstein, M. (1972), “Ethics in Government: The Problems in Perspective”, National Civic Review, ph. 341-347.


116

Qëndrimi kundër hierarkisë ka logjikën e vet dhe i ka rrënjët në kushtetutë, duke u mbështetur me shumë fakte. Në këtë rast, personat përgjegjës kanë nënvizuar kontradiktat që përfshin përdorimi i hierarkisë si mjet për promovimin e demokracisë dhe kufizimet e saj si mjet për arritje të eficiencës.

Vincent Ostrom, në veprën “Kriza intelektuale në administratën publike amerikane”300, e kundërshton centralizmin, ndërsa pranon demokracinë e arritur përmes organizimit të administratës publike në njësi më të vogla, që janë në përputhje me dëshirën dhe mbikëqyrjen e konsumatorit.

Mbrojtësit e doktrinës së administratës së re publike 301 , të cilët barazinë sociale e konsiderojnë parim udhërrëfyes, këmbëngulin ta arrijnë atë përmes mjeteve të orientuara drejt klientit dhe që e inkuadrojnë atë. Frederick Thayer302 në veprën “Fund i hierarkisë dhe i konkurrencës” thotë se hierarkia e implikuar në imoralitet, gjeneron mosefikasitet dhe në të ardhmen do të shfuqizohet.

Pra siç shihet ka mjaft probleme etike që ndërlidhen me parimet dhe praktikën e hierarkisë. Shekulli XX veçohet nga krijimi i kodeve morale rreth së cilave ka pajtim të përgjithshëm. Në këtë periudhë është shënuar edhe një rënie e kodeve tradicionale të moralit, me ndjenjën e përhapur se “moraliteti është relativ"303, madje edhe i pakuptimtë, me qëndrimin se gjurmimet etike janë të pavlefshme.

Këto rrjedha janë shoqëruar me dobësimin e besimit fetar dhe me rritjen e besimit në shkencë dhe në filozofi. Këto zhvillime përkuan me rritjen e pashembullt të llojit, numrit, masës dhe fuqisë së organizatave, në qendër të të cilave është qeveria, administrata publike. Ato kanë përkuar gjithashtu edhe me vetëdijësimin administrativ, me një lloj të ri të interesit në studimet administrative dhe me përparimin e teknologjisë administrative. Kësisoj bota organizative po forcohet dhe nevoja për udhëheqje etike po rritet.

5.4. Nëpunësi shqiptar në administratën publike

Administrata publike përbën një aspekt të rëndësishëm të pushtetit ekzekutiv në Republikën e Shqipërisë, ku bëjnë pjesë institucione qendrore, vendore, kushtetuese dhe të pavarura që janë krijuar me ligj, organet e enteve publike. Këto institucione nga pikëpamja e vartësisë ndahen në tre lloje:

- Të pavarura, ku bëjnë pjesë Avokati i Popullit, Kontrolli i Lartë i Shtetit, Komisioni i Shërbimit Civil etj;

300 Ostrom, V. (1973), “The Intellectual Crisis in American Public Administation”. Alabama; University of Alabama Press, 301 Frederickson, H. G. (1974), “Social Equity and Public Administration”, Public Administration Review, ph. 52. 302 Thayer, F. C. (1973), “An End to Hierarchy An End to Competition! Organizing the Politics and Economics of Survival”, New York, ph. 123. 303 Rachels J.S. (2007), ”Elementet e Filozofisë Morale”, Botimet Dita, Tiranë, f. 27.


117

- Në varësi të Këshillit të Ministrave, ku bëjnë pjesë Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, Agjencia e Kthimit dhe Kompensimit të Pronave, Drejtoria e Rezervave të Shtetit etj;

- Në varësi të ministrave, ku bëjnë pjesë Avokati i Shtetit, Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve, Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve, Drejtoria e Përgjithshme e Parandalimit të Pastrimit të Parave, etj.

Nisur nga mënyra e formimit këto institucione klasifikohen: të krijuara nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë si Avokati i Popullit, Kontrolli i Lartë i Shtetit, Këshilli i Lartë i Drejtësisë; të krijuara me ligj të veçantë nga Kuvendi si Inspektorati i Lartë i Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive, Autoriteti i Konkurrencës, Komisioni i Shërbimit Civil; të krijuara me akt normativ të Këshillit të Ministrave si Agjencia Telegrafike Shqiptare, Drejtoria e Rezervave të Shtetit.

Në një kuptim të përgjithshëm dhe të gjithëpranuar administrata publike është tërësia e organeve që ushtrojnë vullnet shtetëror. Organet e administratës publike konsiderohen ato që ushtrojnë funksion administrativ. Në Kodin e Procedurave Administrative 304 jepet kuptimi i organeve të administratës publike dhe i veprimtarisë administrative. Sipas tij konsiderohen organe të administratës publike: organet e pushtetit qendror, organet e enteve publike, organet e pushtetit vendor, organet e Forcave të Armatosura, si dhe çdo strukturë tjetër, punonjësit e së cilës gëzojnë statusin e ushtarakut, për aq kohë sa këto kryejnë funksione administrative.

Në bazë te ligjit aktual “institucionet e administratës publike të nivelit qendor apo vendor” quhen: Administrata e Kuvendit, Administrata e Presidentit, Aparati i Këshillit të Ministrave, ministritë, institucionet qendrore të pavarura, bashkitë dhe qarqet. Me “institucionet e administratës qendrore” kuptohen aparati i Këshillit të Ministrave dhe ministritë. Me “institucione të pavarura” kuptohen institucionet qendrore të pavarura, Administrata e Kuvendit, Administrata e Presidentit, bashkitë dhe qarqet. Që nga miratimi i ligjit të vitit 1999 e deri më sot ka ardhur duke u shtuar numri i institucioneve qendrore të pavarura duke u rritur kështu edhe numri i nëpunësve civilë.

Pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës u miratua ligji për statusin e nëpunësit civil. Ligji i mëparshëm i shërbimit civil i vitit 1996 bën të qartë edhe ndarjen midis këtyre dy kategorive të mëdha në punonjësve; funksionarë politikë 305 dhe jopolitikë, duke përcaktuar se cilët konsiderohen si funksionarë politikë.

304 Kodi i Proçedurave Administrative të Republikës së Shqipërisë, ligji nr. 8485, fletorja zyrtare 19. 20.07.1999. 305 Në ligjin e vitit 1996 dhe të shtojcës në ligjin nr.8300, datë 2.3.1998, funksionarët politikë janë si më poshtë: I. Në Presidencë: Sekretari i Përgjithshëm, anëtarë të kabinetit të Presidentit të Republikës dhe anëtarët e kabinetit të sekretarit të Përgjithshëm të Presidencës, ku hyjnë: Shefi i kabinetit, këshilltarët, ndihmësit, zëdhënësit pranë kabineteve dhe sekretarët personalë; këshilltarët e Presidentit jashtë kabinetit.


118

Kështu, funksionarët politikë, janë të gjithë personat që shtrojnë funksione drejtuese politike në organet qendrore dhe lokale të administratës publike, titullarë dhe zëvendës të tyre në institucionet publike të specializuara, si dhe personat që ushtrojnë veprimtari të drejtpërdrejtë ndihmëse për realizimin e funksioneve politike të personave të lartpërmendur.

Funksionarët politikë, në ushtrimin e detyrës së tyre, gëzojnë çdo të drejtë dhe përmbushin çdo detyrim tjetër që buron nga norma të tjera që kanë lidhje me veprimtarinë e tyre. Marrëdhënia juridike e funksionarëve politikë fillon me zgjedhjen ose emërimin e tyre, sipas kushteve dhe kërkesave të përcaktuara në dispozitat juridike përkatëse. Marrëdhënia juridike e punës e funksionarëve politikë merr fund për një sërë shkaqesh ligjore, si dhe për motive politike. Kjo pjesë e ligjit të vitit 1996 është ende në fuqi për funksionarët politikë edhe pas hyrjes në fuqi të ligjit për nëpunësin civil të vitit 1999.

Ligji i vitit 1999 për statusin e nëpunësit civil përcakton kategorinë e "nëpunësit civil" si nëpunës të institucioneve të administratës publike të nivelit qendror apo vendor, të cilët ushtrojnë autoritetin publik në detyra të natyrës drejtuese, organizuese, mbikëqyrëse apo ekzekutuese, duke i kategorizuar ata më tej në një nen të posaçëm.

Ligj tjetër i rëndësishëm për shërbimin civil, sikundër është ligji për etikën në administratën publike parashikon se “nëpunës i administratës publike” është personi i punësuar pranë një institucioni të administratës publike. Ky përkufizim është më i gjerë, pasi përfshin edhe kategoritë e punonjësve të administratës publike që nuk janë nëpunës civilë. Po t’u referohemi shteteve të tjera të Europës përkufizimi i nëpunësit civil është i ngjashëm.

Nëpunësit civilë kategorizohen në disa klasa: të nivelit të lartë drejtues, të nivelit të mesëm drejtues, të nivelit të ulët drejtues dhe të nivelit ekzekutues. Për secilën nga këto

II. Në Kuvend: Sekretari i Përgjithshëm, Këshilltarët e Kryetarit të Kuvendit; Anëtarët e kabineteve të anëtarëve të Kryesisë së Kuvendit: këshilltarët, ndihmësit, sekretarët personale; shefi i Marrëdhënieve me Jashtë; zëdhënësit e Kuvendit. III. Në Këshillin e Ministrave: Kryetari i Këshillit të Ministrave, zëvendëskryetari i Këshillit të Ministrave, ministër Shteti pranë Kryeministrit, ministër Shteti, Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit të Ministrave, znëtarët e kabineteve të funksionarëve të mësipërm ku hyjnë: shefat e kabineteve, këshilltarët, ndihmësit, zëdhënësit pranë kabineteve dhe sekretarët personal. IV. Në ministri: Ministër, Sekretar Shteti, Zëvendësministër, Anëtarët e kabineteve të funksionarëve të mësipërm, të cilët kanë kabinete, ku hyjnë: shefat e kabineteve, këshilltarët, ndihmësit, zëdhënësit pranë kabineteve dhe sekretarët personal. V. Në Kontrollin e Lartë të Shtetit: Kryetari i Shërbimit të Kontrollit të Shtetit, Zëvendëskryetari i Shërbimit të Kontrollit të Shtetit, anëtarët e kabineteve të funksionarëve të mësipërm, të cilët kanë kabinete, ku hyjnë: shefat e kabineteve, këshilltarët, ndihmësit, zëdhënësit pranë kabineteve dhe sekretarët personal. VI. Në sekretariatet e shtetit: Sekretari i Shtetit, anëtarët e kabinetit të funksionarit të mësipërm, ku hyjnë: shefi i kabinetit, këshilltarët, ndihmësit, zëdhënësit pranë kabinetit dhe sekretarët personal. VII. Në Prefektura: Prefekti, Sekretari i përgjithshëm i prefekturës, Sekretari i prefektit. VIII. Në bashki e Këshillat e Rretheve: Sekretari i bashkisë, Sekretari i kryetarit të bashkisë.


119

klasa ka nivele dhe emërtime të ndryshme të nëpunësve civilë. Kështu, nëpunës civilë të nivelit të lartë drejtues konsiderohen pozicionet: Sekretar i Përgjithshëm, Drejtor Departamenti, Drejtor Drejtorie të Përgjithshme dhe pozicionet e barazvlefshme me tre të parat. Nëpunës civilë të nivelit të mesëm drejtues konsiderohen: Drejtor Drejtorie dhe pozicionet e barazvlefshme me to. Nëpunës civilë të nivelit të ulët drejtues konsiderohen: Shef Sektori, Shef zyre dhe pozicionet e barazvlefshme me to. Nëpunës civilë të nivelit ekzekutues konsiderohen specialistët.

Me vendim të Këshillit të Ministrave apo me akt të institucionit të pavarur realizohet klasifikimi apo ndarja në nivele të ndryshme brenda secilës klasë. Përsa i takon numrit aktual të nëpunësve civilë janë rreth 7068 pozicione pune që përfshihen në shërbimin civil, nga të cilët 1700 ose 24% e tyre, janë në administratën qendrore (Kryeministria dhe ministritë e linjës), 1830 ose 25% e tyre, janë në administratën e institucioneve të pavarura (institucione kushtetuese dhe të krijuara me ligj) dhe 3538 ose 51% e tyre janë në institucionet e administratës vendore (bashki dhe këshilla qarku)95. Pra, numri më i madh i pozicioneve të punës që përfshihen në shërbimin civil, ose 76% e tyre, ndodhet jashtë fushës së veprimit të DAP-it306.

Përmbledhje e kapitullit të pestë

Kapitulli i pestë fokusohet te nëpunësi bashkëkohor duke iu referuar teorive më të fundit të Weberit, Habermasit, Rawls, Kohlberg, Kanti, Luteri, si dhe të mjaft praktikave që aplikohen sot në botën moderne. Si edhe kapitujt e mëparshëm edhe ky kapitull ka katër nënkapituj më të detajuar dhe konkretisht “Detyrat dhe vështirësitë në veprimtarinë e nëpunësit”, “Etika e bindjeve dhe e përgjegjësisë”, “Shteti dhe ligji si institucioni më i lartë” dhe “Nëpunësi shqiptar në administratën publike”. Nëpunësi ka një rol të veçantë në administratën publike, por ndërsa ka teori të ndryshme për mirëfunksionimin e tij, po ashtu edhe praktikat në shtete të ndryshme janë të larmishme. Kapitulli i pestë sjell praktikat më të përparuara për rolin dhe funskionin e nëpunësit, raportin e tij me eprorët dhe vartësit, raportin me individët dhe shoqërinë, referimi i tij te e drejta, etj. Në këtë kapitull zë një vend të veçantë nëpunësi shqiptar, mënyra se si emërohet apo rekrutohet, normat dhe rregullat që ai duhet të zbatojë, detyrat që kanë strukturat përgjegjëse dhe vartëse, përgjegjësitë që kanë si funksionarë politikë apo aministratorë civilë, etj.

Sigurisht që edhe nëpunësi shqiptar i periudhës së sotme si dhe institucionet që merren me të, përfshi edhe kuadrin e plotë legjislativ që i kushtohet atij, ka disa përparime. Megjithatë fakti i largimeve të shpeshta në pushtetin qendror apo në qeverisjen vendore, politizimi i nëndheshëm dhe joligjor, e bën nëpunësin shqiptar jo shumë të motivuar për t’u tërhequr nga adminsitrata publike.

306 Raporti Vjetor i KSHC-së, 2012, f. 6, gjendet në http://www.kshc.gov.al/siti/sito_website1089_alb/upload/documenti/1246_98066_raporti%20KSHC%202012, %20perfundimtar.pdf


120

6. SHKOLLIMI, KUALIFIKIMI DHE PROFESIONALIZMI NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

Pjesa më e madhe e veprimtarive të nëpunësve të sektorit publik qëndron në komunikimin dhe kontaktin e vazhdueshëm me shumë njerëz. Përveç sistemeve të së drejtës dhe sistemeve të tjera normative, morali është një instrument tjetër i veprimtarisë dhe i sjelljes normative individuale që rregullon çdo sferë të jetës së njeriut. Morali i punës307 zakonisht përfshin etikën profesionale308, e cila përcakton parimet morale dhe standardet e sjelljes së individit në çdo sferë të veprimeve të punës. Etika profesionale309 është një tërësi e normave që përcakton pozitën e individit ndaj detyrave profesionale, ndaj raporteve profesionale me punonjësit e tjerë dhe, së fundi, ndaj shoqërisë në përgjithësi.

Etika profesionale310 pasqyron specifikat e moralit, marrëdhëniet dhe sjelljen personale në kuadër të veprimtarive profesionale. Është bërë shprehi që etika profesionale të ndërvaret me veprime të cilat janë të lidhura drejtpërdrejt me komunikimin me popullin dhe me shkenca si mjekësia311, e drejta312, etj.

Veprimtaritë që kanë të bëjnë me detyrat e veçanta publike, si shërbimi ushtarak, policor, sportiv, veprimtaritë publike ose politike, etj, rregullohen gjithashtu nga kodet e veçanta morale. Etika profesionale mund të konsiderohet si pasqyrim konkret i normave të përgjithshme të etikës që vijnë jo vetëm nga veçoritë e marrëdhënieve ndërmjet grupeve profesionale dhe publikut, por edhe nga ato e marrëdhënieve personale brenda grupit profesional. Etika profesionale nënkupton raporte të veçanta personale në kuadër të grupit profesional që rezultojnë me norma specifike.

Etika profesionale përfshin kodet e sjelljes që caktojnë disa lloje të sjelljes mes individëve që i konsiderojnë ato si optimale për përmbushjen e detyrave profesionale; sfondin e tyre, interpretimin social dhe psikologjik të pikësynimeve kulturore dhe humane të profesionit. Në mënyrë më të përmbledhur etika profesionale studion:

- pozitën e një grupi profesional dhe të anëtarëve të tij ndaj shoqërisë dhe grupeve të tjera si edhe problemet e tyre; 307 Becker, M. & Berry, Th. (2009), ”Virtue Ethics in Plurality;An assessment of the relevance of virtue ethics for Public Administration” Workshop of the Study Group on Ethics and Integrity of Governance; EGPA Conference Malta, September. 308 Weber, M. (2005), ”Etika protestante dhe shpirti i kapitalizmit”, Botimet Plejad, Tiranë, f. 63. 309 Colero, (2000),”A framework for universal principles of ethics”, UBC Center for Applied Ethics, 2000 310 Brincat, C. A. and Wike, V.S. (2000), “Morality and the Professional Life: Values at work”. Prentice Hall Inc. 311 Betimi i Hipokratit. Greek physician Hippocrates (400 B.C.) Formulated the Hippocratic Oath, a statement of physicians' professional. 312 King of Babylonia (18th Century B.C.), Hammurabi’s Code is the earliest complete known legal code; sets forth in cuneiform legal procedure and penalties.


121

- mënyrat e sjelljes personale të një specialisti për t'i përmbushur detyrat profesionale në nivel sa më të lartë; - karakteristikat e raporteve morale mes specialistëve dhe njerëzve të cilëve u dedikohen veprimtaritë e specialistit; - marrëdhëniet brenda grupeve profesionale dhe standardet e moralit profesional që i pasqyrojnë ato; - veprimtaritë profesionale, mënyrat e sjelljes dhe vlerat profesionale. - specifikat, qëllimet dhe teknikat e edukatës profesionale313.

Aspektet morale të marrëdhënieve personale të punës tregojnë se janë identifikuar qartë qëllimi i veprimtarisë profesionale, motivet e saj, paraqitjet morale, mënyrat e arritjes së pikësynimeve, sistemi i vlerësimit të rezultateve të punës dhe vlerat sociale. Morali profesional ekziston jo vetëm në fushën e parimeve dhe formulimeve teorike, por edhe në nocionet e përditshme dhe në format e sjelljes profesionale gjatë veprimtarive të ndryshme profesionale.

Detyrat dhe punët specifike profesionale, si dhe kushtet për kryerjen e tyre që përbëjnë bazat e etikës profesionale, mund të ndikojnë fuqishëm në përmbajtjen e saj. Gjatë procesit të punës lindin raporte të posaçme morale. Para së gjithash aty shfaqen qëndrime të ndryshme rreth punës dhe për pjesëmarrësit në këtë proces, sjellje të ndryshme si rezultat i interesave jo të njëjta të grupit profesional dhe të shoqërisë. Etika profesionale reflekton zhvillimin e komponentëve të raporteve morale dhe parakupton se komponentët unikë të shprehjes së cilësisë së një profesioni mund të ngrihen.

Etika profesionale nuk mund të konsiderohet pasojë e pabarazisë ndërmjet grupeve profesionale. Shoqëria gjithmonë kërkon nivel të lartë të moralitetit në profesion. Veprimtaritë e punës në fusha të caktuara profesionale bazohen në nivel të lartë të koordinimit ndërmjet pjesëmarrësve, gjë që e rrit nevojën e bashkëpunimit.

Kujdes i veçantë u kushtohet mënyrave se si individët sillen në pozitat e vendimarrjes314, si sillen në raste kur veprojnë me pasuri të çmueshme në shërbimin shëndetësor, në arsim, në menaxhimin me administratën publike, etj. Është shumë e rëndë që në këto sfera, krijuese për nga natyra e vet, të pranohen urdhra. Për ta përcaktuar shkallën e mirëbesimit të një nëpunës publik, shoqëria merr parasysh nivelin arsimor të tij, diturinë dhe moralin, si një prej elementëve më të rëndësishme të përshtatshmërisë profesionale. Nëse merren parasysh veçoritë e punës dhe struktura e raporteve morale, tipike për një profesion të caktuar, mund të thuhet se normat e përgjithshme të moralit janë më të theksuara në rrjedhën e veprimtarive profesionale të punonjësve të shërbimit publik315.

313 Gilman, S. C. (2005), “Ethics codes and codes of conduct as tools for promoting an ethical and professional public service”, World Bank, Washington DC, ph. 36. 314 Chapman ,A. R.(2002), “Etika në shërbimin publik në mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, Tiranë, ribotim , f. 211. 315 Chapman, A. R. (2002), “Etika në shërbimin publik në mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, Tiranë, ribotim, f. 211.


122

Përgjegjësia është më e madhe në profesionet e bazuara në kontake personale me njerëzit e tjerë. Për këto profesione vlera e iniciativës dhe e pavarësisë në marrjen e vendimeve dhe në zgjidhjen e problemeve është më me peshë. Prandaj tiparet e larta morale shoqëria i konsideron si komponentë të rëndësishëm të profesionalizmit.

Çfarë tiparesh profesionale duhet të kenë punonjësit e shërbimeve publike? Mbajtja e përgjegjësisë për interesat e shoqërisë dhe të shtetit është baza e etikës administrative, që i shërben mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Etika administrative është jo e plotë në kushtet e përdorimit të urdhrave dhe teknikave burokratike të menaxhimit. Ky ndryshim shkaktohet atëhere kur të gjithë përbërësit e jetës shoqërore kontrollohen nga shteti, kur kemi shkallë të lartë të përqëndrimit të menaxhimit, pushtet të pakufizuar të hierarkisë, makineri burokratike që e shkëpusin moralin praktik, shkelje të disiplinës dhe servilizëm. Kjo etikë është formalizuar dhe ritualizuar së tepërmi.

Etika e shërbimit316 është një zinxhir parimesh, normash dhe rregullash të sjelljes, një tërësi e vlerave dhe kërkesave morale, të cilat zbatohen nga menaxherë profesionalë në fushën e administratës publike. Si rregullues universal i marrëdhënieve ndërpersonale morale është shumë e rëndësishme për çdo kohë, që të bëhen ndryshime të thella në të gjitha sferat shoqërore, përfshirë dhe vlerat morale individuale.

Standardet dhe normat e sjelljes kanë peshë të veçantë për të punësuarit që janë në kontakte të përditshme me njerëzit. Për më tepër, prestigji moral i punonjësve të shërbimit publik dhe i menaxherëve të lartë si edhe cilësia e atmosferës morale dhe psikologjike, janë shumë të rëndësishme për qeverisjen efektive.

Ekzistojnë shumë përkufizime për etikën administrative. Nënvizohet se janë nëpunësit qeveritarë ata që i formulojnë standardet etike për vendimarrje menaxhuese, që i analizojnë këto standarde dhe që bartin përgjegjësi personale dhe profesionale për vendimet.

Qëllimi i shërbimit është ruajtja e thelbit dhe e përmbajtjes së veprimeve të aprovuara nga shoqëria, rregullimi i raporteve përmes normave, sjelljeve dhe aksioneve, formimi i një komponenti etik në vetëdijen e nëpunësve të administratës publike.

Etika e shërbimit publik bazohet mbi normat morale. (Fjala latine ‘nome’ do të thotë rregull, mostër; kjo është njëra prej formave më të thjeshta të kërkesave morale, që përdoret si segment i raporteve morale dhe si formë e vetëdijes morale). Këto norma janë të aprovuara nga shoqëria si rregullatorë të veprimeve dhe të ekzistencës kolektive, si vlera profesionale të lidhura ngushtë me administratën publike.

Pikëpamja etike e veprimtarisë profesionalë të nëpunësve lejon rivendosjen e kuptimeve urdhërdhënëse të normave etike që janë anashkaluar për një kohë të gjatë, rritje të

316 Chapman, A . R. (2002), “Etika në shërbimin publik në mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, ribotim, Tiranë, f. 209.


123

përgjegjësisë individuale dhe kolektive të specialistëve dhe rritje të peshës dhe të prestigjit të veprimeve profesionale të çdo të punësuari.

Etika administrative, që studion të gjitha aspektet morale të nëpunësve të administratës publike dhe veprimet e menaxherëve, përfshin tri elementë përbërës317:

- Vlerat. Qëndrimet, opinionet indiviuale, grupore dhe shoqërore ndaj koncepteve si liria, e dreja, nderi, lojaliteti, paanësia, përgjegjësia, etj. - Standardet dhe normat. Parime që drejtojnë veprimet e njerëzve dhe e kontrollojnë sjelljen e tyre (ligjet, kodet, rregullat). - Sjelljen. Forma të ndryshme të veprimeve të nëpunësve të kufizuara me standarde dhe norma që u përgjigjen vlerave sociale.

Stili dhe normat e marrëdhënieve profesionale ndryshojnë në varësi nga veprimi që duhet kryer; ato përcakton nga disponimi brenda për brenda grupit. Format e grupeve të administratës publike varen prej detyrave të nëpunësve publikë.

Kjo nënkupton pjesëmarrjen e drejtpërdrejtë në përgatitjen dhe jetësimin e vendimeve të ndryshme qeveritare; të drejtat dhe mundësitë që të veprohet në interes të shtetit; kombinimin e detyrave procedurale me mundësinë për të marrë vendime autoritare dhe subjektive; inkuadrimin e një grupi profesional special që punon si pjesë e makinerisë qeveritare.

Këto tipare nënkuptojnë se ky grup ka më tepër mundësi për të ndikuar në shoqërinë dhe në zhvillimin e saj dhe të bartë përgjegjësi më të larta për këto procese sesa qytetarët e tjerë.

Shumica e nëpunësve i japin përparësi përgjegjësisë më të lartë sociale, mënyrës së pavarur të të menduarit dhe marrjes parasysh të pasojave të vendimarrjes. Teoria dhe metodologjia në lidhje me etikën administrative mori vëmendje të veçante në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në dekadën e viteve 1960-1970, kur qeverisja e kësaj peridhe u përfshi në një varg skandalesh të bujshme të zyrtarëve më të lartë. Shtypi kritik por edhe ai përkrah administratës së Departamentit të Shtetit u angazhua seriozisht në denoncimin e këtyre skandaleve dhe aferave korruptive. Në konferencën e parë kombëtare mbi etikën në qeveri, me 1989 në Uashington, morën pjesë mbi 700 veta. Zotësia e autoriteteve për t'i mbrojtur interesat e njerëzve të thjeshtë, për t'i nderuar qytetarët dhe për t’u dhënë atyre mbrojtje sociale, përbëjnë kriteret më të rëndësishme për vlerësimin e veprimeve të tyre.

Nga ana tjetër vlerësimi i nëpunësit të shërbimit publik bazohet në cilësitë morale si ndershmëria, mirësjellja dhe përgjegjësia. Tiparet dhe faktorët moralë të nëpunësve publikë ishin pikat kyçe të diskutimeve në konferencën ndërkombëtare mbi problemet e 317 Chapman, A . R. (2002), “Etika në shërbimin publik në mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, ribotim, f. 68.


124

etikës administrative të mbajtur gjithashtu në vitin 1994 në SHBA. Pjesëmarrësit e kësaj konference shfaqën mendimin se zhvillimi i demokracisë dhe ekonomisë së tregut varen nga niveli i besimit që kanë qytetarët në drejtuesit dhe nëpunësit publikë.

Problemi i etikës profesionale, administrative dhe i lidershipit është studiuar edhe në vendet e tjera duke iu dhënë përparësi parimeve dhe normave që duhet t’i respektojnë liderët dhe nevojës që të drejtat e tjetrit të konsiderohen si detyrim profesional.

Me rëndësi është edhe analiza e dukurive të rrezikshme shoqërore si abuzimi i pozitës dhe pushtetit, qëndrimi i pahijshëm ndaj kolegëve dhe korrupsioni. Analiza e problemeve të shërbimit publik mëson se administratorët publikë duhet të pajisen me njohuritë e domosdoshme etike. Parë nga këndvështrimi praktik, mund të themi se etika e shërbimit publik është një sistem i njohurive etike dhe i rekomandimeve praktike për menaxherët profesionalë; është një përgjithësim i përvojës morale në fushën e menaxhimit.

S’ka dyshim se etika është pjesë thelbësore e kompetencës së nëpunësit. Përvoja flet se nëpunësit, në veçanti ata më të lartit, janë shumë të interesuar në standardet e sjelljes dhe kodet etike që promovojnë zhvillim efektiv të karrierës.

Në Shqipëri janë miratur një sërë kodesh, mes të cilave do të veçonim kodin doganor, kodin tatimor, kodin rrugor, kodin ajror, kodin e procedurave administrative, kodin e familjes, kodin e punës, kodin penal, kodi etik te avokatit, etj. Krahas progresit të paktë të shënuar, ende vërehen mjaft probleme. Në një raport të Fondacionit Shoqëria e Hapur për Shqipërinë “Soros” thuhet ndër të tjera se “më shumë se gjysma e masave të parashikuara në Planin Kombëtar për Zbatimin e Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit (PKZMSA) janë të pa zbatuara. Duke qenë se zbatimi i tyre varet nga ndryshimi i ligjit nr. 8549, datë 11.11.1999 mbi statusin e nëpunësit civil, mungesa e konsensusit në parlament për miratimin e ndryshimeve të nevojshme e ka penguar seriozisht progresin në këtë sektor. Rekomandimet kryesore kanë të bëjnë me forcimin e statusit të Drejtorisë së Administratës Publike (DAP) si mjet thelbësor për zgjidhjen e çështjeve të rekrutimit dhe stabilitetit; hartimit nga ana e DAP të përshkrimeve të punës, së paku për Ekzekutivin; dhe arritjen e konsensusit në parlament për ndryshimin e ligjit mbi shërbimin civil”.318

6.1. Kërkesat etike të shërbimit publik

Si lloj i veçantë i veprimtarisë profesionale, shërbimi publik karakterizohet nga një tërësi unike e idealeve dhe vlerave që janë rezultati i parimeve profesionale dhe i zhvillimit të standardeve të sjelljes. Janë disa rrugë që përcaktojnë kërkesat etike të nëpunësve publikë; ato pasqyrojnë konceptin dhe qëllimet e shërbimit publik si dhe detyrat e veçanta të institucioneve qeveritare. Këto parime ndikohen nga konceptimi i një pikësynimi, të

318 Prezantohet raporti i katërt i monitorimit të zbatimit të MSA-së, 11.12.2010. www.soros.al/2010/article.php?id=228


125

cilin modeli i administratës publike e ka përvetësuar nga shoqëria. Kjo do të thotë se etika administrative përmbush disa detyra bazë:

- Merr pjesë në rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet qeverisë dhe qytetarëve; - Promovon interesin publik dhe shtetëror në veprimtaritë qeveritare; - Formëson staf të administratës publike me standarde të sjelljes të bazuara në moral.

Detyra kryesore e etikës administrative është pjesëmarrja në rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet qeverisë dhe popullit. Sistemi i standardeve etike jep ndihmesë në katër çështje kryesore:

- Zbatimin e vlerave shoqërore universale siç janë liria, drejtësia sociale, mundësitë e barabarta dhe të drejtat qytetare.

- Kapërcimi i dallimeve ndërmjet grupeve publike, gjë që mund të realizohet përmes mekanizmave qeveritare, jetësimit të politikave racionale dhe kunstruktive, kompromisit etik dhe integrimit shoqëror. Në këtë rast me rëndësi parësore janë aspektet përcaktuese të etikës dhe vendimarrja në fushën e administratës publike.

- Shpërndarja e pasurisë publike, të të mirave, përfitimeve dhe shpërblimeve të dhëna nga organizmat qeveritare; duke u realizuar kjo pikë institucionet qeveritare ballafaqohen me problemin e drejtësisë, të barazisë etj.

- Rritja e dinjitetit të drejtuesve qeveritare, sepse çdo institucion shtetëror dhe qeveritar përfaqëson pushtetin dhe qytetarët e konsiderojnë sjelljen e nëpunësve publike si sjellje të shtetit. Nëpunësit e administratës publike kjo i ngarkon me përgjegjësi të veçantë.

Rëndësia e detyrimeve të administratës publike nënkupton nevojën në rritje për t'i përkufizuar kriteret etike të nëpunësve të shërbimit publik dhe për t'u jetësuar atyre ndjenjën e përgjegjësisë për çdo veprim profesional. Kjo kërkon zhvillimin e një pikëpamjeje të njëjtësuar, kështu që është e domosdoshme që të përcaktohen parime dhe standarde morale të lehta për t'u interpretuar dhe të përpunohet një sistem i unifikuar i vlerave dhe i idealeve.

Është e mundshme që çështjet e shoqërisë dhe të shtetit të merren si kriter dhe synim final i nëpunësve të shërbimit publik. Etika profesionale e shërbimit publik supozon se çdo njeri duhet t'i kërkojë dhe t'i shfrytëzojë të gjitha burimet shoqërore dhe personale. Kjo gjë bëhet për të realizuar qëllimet e aprovuara të karakterit shoqëror dhe profesional, e jo për qëllime personale.

Etika e shërbimit profesional nuk është rregullues i vetëm i sjelljes së nëpunësve dhe nuk i hedh poshtë teknikat e tjera. Standardet dhe parimet e saj përputhen me bazat legjislative dhe instruktive të së drejtës. Për më tepër, etika e shërbimit publik kërkon prej grupimeve profesionale dhe prej specialistëve që punojnë për këto grupe, që t'u shërbejnë atyre.


126

Nëpunësit publikë e kanë për detyrë të respektojnë standarde të tilla si urdhëresat (në ç’mënyrë morali profesional e drejton sjelljen e nëpunësit në rrethana të caktuara); ndalesat (ç'është e ndaluar në sjelljen profesionale); rekomandimet (si duhet të sillen ata në kushte të veçanta). Nëpunësit publikë nuk kanë të drejtë t'u japin përparësi çështjeve individuale para atyre shoqërore, as t'i promovojnë interesat e një grupi shoqëror nëse në këtë rast dëmtohet shoqëria ose shteti. Nëpunësi është në shërbim të interesave kombëtare. Veprimet, propozimet dhe vendimet e nëpunësve publikë, kryhen në atë mënyrë që nuk ulin prestigjin e drejtuesve shtetërore; ata s’duhet t'i shfrytëzojnë detyrat për qëllime private dhe gjithëherë duhet ta dinë se bartin përgjegjësi të veçanta.

Një formë e etikës së shërbimit publik është standardi moral, që u ndalon nëpunësve shtetërorë të ndjekin urdhrat që bien ndesh me parime universale apo ligje kushtetuese. Është shumë e rëndësishme të zhvillohet ndërgjegjshmëri e lartë morale tek nëpunësit e administrates, të cilët komunikojnë me individë që përfaqësojnë grupet e ndryshme shoqërore.

Duhet përmendur se në sytë e qytetarëve punonjësit e administratës publike përfaqësojnë shtetin dhe ata duhet të punojnë në favor të qeverisjes së mirë. Sjellja e administratorit, stili i punës, mënyra e zgjidhjes së problemeve dhe ajo e të folurit, formojnë përshtypjen për ngrehinën qeveritare. E gjithë kjo bën që të zhvillohen masa për përmirësimin e mënyrës së punës së dikastereve dhe departamenteve të ndryshme për kontrollin e perfomancave të aparatit administrativ.

Në edukimin e të punësuarve është e domodoshme që t’i kushtohet rëndësi zhvillimit të ndjenjës së përgjegjësisë, efikasitetit, vullnetit për t’iu nënshtruar ligjit, ndershmërisë, aftësisë parashikuese, etj.

Me rëndësi janë energjia, efektiviteti, përpikmëria, displina, kultura organizative, aftësia për planifikimin e veprimtarive, gatishmëria për të rrezikuar, vullneti për vetdukim të vazhdueshëm dhe për rritjen e aftësive kualifikuese.

Përgjegjësia morale e nëpunësve publikë vjen duke u rritur. Shumë njerëz kanë pushtetin dhe të drejtën për zbatimin e masave detyruese. Këtë të drejtë ata duhet ta shfrytëzojnë me mençuri.

Është fakt se çdo proces menaxhues është shumë i suksesshëm nëse pjesëmarrësit e procesit i kryejnë detyrat e veta duke besuar se performancat e tyre janë vitale dhe gjithëpërfshirëse. Individët me një qasje të natyrshme ndaj problemeve sociale, zakonisht arrijnë prestigj në opinion dhe te kolegët e vet.

Shumë më rëndësi është përgjegjësia e nëpunësve të qeverisë. Ata janë të detyruar të shfaqin disiplinë të lartë në veprimtarinë e tyre dhe të marrin vendime të dobishme. Opinion publik i vlerëson veprat e tyre nga këndi i rezultave materiale dhe morale dhe e provon ndikimin e tyre në sferën e moralit publik. Zyrtarët qeveritarë vlerësohen mjaft në sy të publikut kur kanë zotësi për udhëheqje frytdhënëse të proceseve, përkushtohen ndaj


127

standardeve të larta morale si modestia, vetkontrolli, parimësia, mirësjellja në kontaktet me njerëzit, etj.

Aspektet etike të nëpunësve publikë dalin më në pah kur shfaqen probleme të natyrës publike, gjatë mbledhjes objektive dhe të ndërgjegjshme të të dhënave, në mënyrën e analizimit të pasojave, në marrjen në konsideratë të interesave kolektive, në zgjedhjen e teknikave përkatëse të vendim-marrjes e kështu me radhë.

Nëpunësi publik rrit dinjitetin e vet dhe të institucionit që përfaqëson nëpërmjet cilësive si asnjanësia, kompetenca, pavarësia, transparenca, morali i lartë, vullneti për t’i shërbyer vendit të vet, përkushtimi për të zbatuar ligjin dhe për të mbrojtur vlera kombëtare e ndërkombëtare, morale dhe shpirtërore.

6.2. Kultura morale e nëpunësve publikë

Kultura morale është tregues i rëndësishëm për zhvillimin e personalitetit të moralshëm. Kjo kulturë dëshmohet në ndjekjen e vullnetshme të standardeve morale dhe zbatimin e veprimit pikësynues që karakterizohet me kombinim harmonik të interesave personale dhe publike. Liria morale përfaqësohet përmes aftësisë për të shprehur vullnetin e lirë duke zgjedhur një mënyrë veprimi brenda shumë alternativave, për të kontrolluar sjelljen personale dhe për të marrë përgjegjësi për nevojat më parësore. Komponentët thelbësore të lirisë morale janë: njohja e kërkesave të standardeve morale; njohja e këtyre standardeve si nevoja të brendshme; marrja e vendimit në përputhje me vullnetin e brendshëm, pa iu nënshtruar presionit të jashtëm (legal ose arbitrar); përpjekjet serioze për kontrollimin e vetvetes dhe ndjenja për rezultatet e arritura dhe marrja mbi vete e përgjegjësisë për shkaqet dhe pasojat e veprimeve.

Kultura morale është mjet cilësor i zhvillimit dhe pjekurisë morale të personit. Kultura morale personale nuk mund të reduktohet as në etikën e jashtme e as në vetëreflekset morale; ajo nuk kufizohet me kërkesat bazë të moralit e as me cilësitë si vetëdija, nderi, bujaria, edhe pse s’mund të ekzistojnë pa to. Vlerat dhe idealet personale, qëllimet e përcaktuara objektivisht dhe historikisht, janë shumë të rëndësishme.

Çdo nëpunës publik ka detyrime të veçanta sipas pozitës së vet. Ndërthurja e tyre formon konceptin e detyrave profesionale. Aspekti moral i këtyre detyrave është i lidhur me vullnetin e nëpunësit për t’i përmbushur ato me ndërgjegje dhe me kuptimin e peshës jetike të punës që e kryen. Zbatimi i përkryer i detyrave personale është çështje ndershmërie. Kuptimi i thellë dhe zbatimi i ndërgjegjshëm i detyrimeve e bën nëpunësin të njohur dhe të respektuar nga opinion publik. Nëpunësit publikë kanë të drejtë dhe mundësi të jashtëzakonshme të veprojnë në favor të shtetit dhe të marrin pjesë në përgatitjen dhe zbatimin e vendimeve që japin rezultate të mirëfillta shoqërore dhe ekonomike për shumicën e popullsisë. Për këtë arsye ata duhet të kenë cilësi të larta profesionale dhe morale. Mësimi i standardeve të mirësjelljes së punonjësit në shërbimin publik është më i lartë se ato të sektorit privat. Ndër to do të përmendim:


128

- Të kuptuarit e lidhjes kritike ndërmjet etikës dhe përgjegjësisë dhe sfidave që garantojnë se sjellja administrative është plot përgjegjësi;

- Aftësimi për t'i shpjeguar burimet e mospërputhjeve ndërmjet pëlqimeve të qytetarit dhe vendimeve administrative si dhe mënyrat me të cilat qytetarët do të mund t'i interpretojnë dallimet në fjalë;

- Të kuptuarit e perspektivave menaxheriale, politike dhe juridike që marrin përgjegjësinë;

- Të mësuarit e tipareve të përgjithshme të kodeve të etikës profesionale të cilave duhet t'u përmbahen administratorët publikë bashkëkohorë.

Administratorët publikë trajtohen si ‘rojtarë’319 të shtetit bashkëkohor administrativ. Kjo sentencë ngre një shprehje mjaft të përdorshme: "kush i ruan vetë rojtarët?" Administratorët publikë kanë për detyrë të sillen me përgjegjësi pasi veprimtaria e tyre ka shumë aspekte që mund të çojnë te keqkuptimi i interesit publik, korrupsioni dhe subversioni.

Në përgjithësi nëpunësit publikë lypset të ndjekin standarde më të larta veprimi se ato të sektorëve të tjerë. Por ka shumë dimensione të administratës publike që rëndojnë nivelin e përshtatshëm të përgjegjësisë. Prandaj është e domosdoshme të shqyrtohen detyrat menaxhuese, politike dhe juridike të përgjegjësisë dhe të etikës. Etika mund të merret si formë e vetpërgjegjësisë ose si një ‘frenim i brendshëm’ i veprimeve të administratorëve publikë. Megjithatë ky frenim mund të vijë nga kërkesat e faktorëve të jashtëm ndaj sjelljes së administratorëve. Perceptimin e ri të profesionalizmit, përfshirë këtu edhe kodin etik, shumë njerëz e konsiderojnë mjet për t'u ndihmuar ‘rojtarëve’ që të përpiqen të ruajnë vetveten. Administratorët publikë në SHBA janë shndërruar në pikë referimi të rëndësishme të fuqisë dhe të ndikimit politik; shumë herë ata luajnë rol aktiv në formimin e politikave publike. Ata kanë të bëjnë me mënyrën, ritmin dhe tonin e zbatimit të këtyre politikave.

Jashtë këtij vargu të rrethanave lind një çështje themelore të cilën Frederick Mosher e shtron në këtë mënyrë: "Si mund të përputhet parimi 'qeverisje nga populli' me shërbimin publik të vazhdueshëm, ku punojnë njerëz të cilët s'i zgjedh as populli me votën e vet as i përcaktojnë përfaqësuesit e tij"320. Për shumë qytetarë dhe autoritete politike kjo është çështja themelore politike e shfaqur me zhvillimin e shtetit bashkëkohor administrativ. Kjo është edhe çështje qëndrore e menaxhimit modern.

Siç thekson edhe Victor Thompson321, specializimi në ngritje e sipër dhe mjeshtëria teknike e punonjësve vartës ka krijuar një eikulibër të vrazhdë mes autoritetit hierarkik dhe përgjegjësisë së administratorëve të nivelit të lartë nga njëra anë dhe kapacitetit 319 Platoni, ( 1999), perktheu Gjergj Zheji, “Republika”, Botimet Phoneix, Tirane , f 147. 320 Mosher, F. (1968), “Democracy and the Public Service” , New York: Oxford University Press, ph. 156. 321 Thompson, V. (1961), “Modern Organization”, New York: Knopf, ph. 98.


129

intelektual për udhëheqjen e stafit të tyre nga ana tjetër. Kjo është arsyeja pse Menazhimi i Ri Publik e kundërshton hierarkinë dhe u jep përparësi autorizimeve sa më të mëdha të punonjësve. Përgjegjësia është edhe çështje e së drejtës dhe lidhet me pyetjet në vijim: "Kush dhe për çfarë është përgjegjës; cilat veprime janë joligjore?". Me rëndësi është të trajtohet problemin se si mund ta ruajnë administratorët besimin e tyre publik. Ai zbërthen Menazhimin e Ri Publik (MRP), perspektivat tradicionale menaxheriale, politike dhe juridike në raport me përgjegjësinë dhe etikën. Etika konsiderohet si frenim i brendshëm, si ndjenjë e përgjegjësisë personale, kurse përgjegjësia si proces i zbatimit të frenimeve të jashtme që ka administratori në sferën publike. Ndonëse etika dhe përgjegjësia e administratorëve publikë janë parime gjithëbotërore, nuk mungojnë shembujt kur keqpërdoret besimi publik dhe veprohet në atë mënyrë që bie ndesh me interesin publik.

Administrata publike amerikane322 konsiderohet si e ndershme dhe që zbaton standardet e parapara, por prapësëprapë ka nevojë të përsoset. Administratorët disa herë japin gjykime të nxituara, bëjnë gabime, s'janë të suksesshëm në kryerjen e detyrës së vet. Performancat e dobëta përbëjnë problemin potencial, por janë tri pika ku administratorët e dhunojnë besimin publik dhe që kanë të bëjnë shumë më tepër me etikën dhe përgjegjësinë. Bëhet fjalë pra për keqkuptimin e interesit publik323, korrupsionin dhe subversionin.

6.3. Keqkuptimi me interesin publik

Disa faktorë në kuadër të administratës publike bëjnë që nëpunësit pubikë të keqkuptojnë ose keqinterpretojnë interesin publik. Të parët janë faktorët shoqërorë. Administratorët publikë, në veçanti ata të nivelit të lartë, që veprojnë në poste më komplekse dhe politikisht më të ndikueshme, mund të formojnë një grup social që nuk përfaqëson interesat e popullsisë; ata mund të joshen nga pozita e klasës së mesme. Për shkak të aftësive të tyre, shkollimit dhe kualifikimit, por edhe nga përkrahja që mund të kenë nga maxhorancat qeverisëse, kjo kategori punonjësish është nga më të paguarat324.

Baza klasore e grupit të jep të kuptosh mënyrën se si jetojnë njerëzit, të rrëfen për problemet, kërkesat dhe nevojat e tyre, është element i rëndësishëm për krijimin e vlerave dhe normave individuale dhe grupore të sjelljes. Botëkuptimi i njeriut ndikohet shumë nga atributet shoqërore. Seymour Lipset pohon se "sjellja e burokratëve shtetërorë varet prej prapaskenës sociale joqeveritare dhe prej interesave të atyre që e kontrollojnë strukturën burokratike”325.

322 Organizimi i administratës qendrore shtetërore;Politikat dhe instrumentat; Botimi Sigma:Nr.43, 2007, f. 17. 323 Barry. J. O .Tole, (2002), “Interesi Publik: Një leverdi politike dhe administrative”, Etika në Shërbimin Publik në mijëvjeçarin e ri”, Iceberg Publicity, ribotim, f. 76. 324 Krislov, S. & Rosenbllom, D. H. (1981), ”Representative Bureaucracy and the American Political System “, New York Praeger, ph. 88. 325 Lipset, S. M. (1952) “Bureaucracy and Social Change”, Glencoe III: Free Press.


130

Njerëzit janë të lidhur ngushtë me disa kategori: dikush lind si femër e dikush tjetër si mashkull, si pjestar i një race, etnosi ose klase sociale. Pjesa më e madhe e administratorëve publikë në SHBA janë pjesëtarë të klasës së mesme shoqërore.

Faktori i dytë që administratorët publikë mund t’i shtyjë të keqkuptojnë interesin publik është edhe specializmi i tyre; ata kryejnë funksione shumë të specializuara dhe zhvillojnë një pikëpamje të ngushtë lidhur me interesin publik. Në veprimtarinë e përditshme ata mund ta ekzagjerojnë rëndësinë e punës që bëjnë dhe ta përçmojnë punën e të tjerëve, mund të formojnë mendime që rëndojnë kuptimin e pikëpamjeve alternative dhe njohjen e ligjshmërisë së vlerave konkuruese.

Ka shumë shembuj të njohur të kësaj natyre në përditshmërinë amerikane. Për shembull, juristët disa herë mbrojnë persona që janë të njohur si fajtorë për krime të mjaft të rënda. Arsyetimi i tyre është se secili jurist është i detyruar ta mbrojë klientin e vet në mënyrën më të mirë dhe se sistemi juridik nuk mund të funksionojë ndryshe. Një njeri pa dije e ka të vështirë të bëjë dallimin moral mes një individi që ndihmon një përdhunues fëmijësh pë t’u larguar nga skena e krimit dhe një juristi që përdor rregulla teknike të dëshmimit për ta liruar atë pas arrestimit. Policët që përballen përditë me krimin, janë mësuar të kenë punë edhe me kriminelë të rrezikshmërisë së lartë, me prostituta dhe me tipa të tjerë që janë mjaft të dëmshëm për shoqërinë.

Këto janë disa forma që të bëjnë të mendosh rreth veprimeve të njerëzve, përfshirë edhe ata të administratës publike në rrethana të caktuara të punës. Burokracitë e perceptojnë socializimin si një mekanizëm për rrënjosjen e vlerave tek të punësuarit dhe për formimin e etikës së punës. Anthony Dows është i mendimit se çdo agjensi administrative duhet të zhvillojë idelogjinë e vet të zyrës e cila mund të përmblidhet në pesë parime:

- Do t’i theksojë të mirat e veprimtarive të zyrës dhe s’do t’i theksojë shpenzimet e saj; - Do të tregojë se zgjerimi i shërbimeve të zyrës është gjë e mirëpritur, kurse shkurtimi i tyre gjë e padëshiruar; - Do të vëjë theksin mbi dobitë që ia ofron zyra shoqërisë edhe pse ajo u shërben ‘interesave të veçanta’; - Do ta theksojë nivelin e lartë të efikasitetit të zyrës; - Do nënvizojë arritjet e saj dhe kapacitetet e së ardhmes dhe do t’i minimizojë gabimet e paaftësitë e saj.

Për më tepër, kjo ideologji u jepet punonjëve të rëndësishëm sepse “të gjithë zyrtarët shfaqin luajalitet të fortë ndaj organizatës e cila ua kontrollon sigurinë dhe gradimin profesional” 326 . Specializimi dhe socializimi administrativ formon botëkuptimin e administratorit publik. Funksionet e punonjësve të arsimit, të zyrtarëve ushtarakë, të urbanistikës, të mjekësisë si dhe të administratorëve të tjerë publikë, konsiderohen si tepër të rëndësishëm për të ardhmen dhe mirëqënien e shoqërisë. 326 Dows, A. (1967),” Inside Bureaucracy” Boston: Little, Brown,


131

Lidhja e ngushtë me banorët e një zone përbën një faktor tjetër që mund të ndikojë tek administratorët publikë në keqinterpretimin e interesit publik. Qarqet e ndryshme ekonomike dhe grupet shoqërore prej agjensive qeveritare kërkojnë përkrahjen e interesave të tyre. Ky proces ndonjëherë mund ta shpierë agjencinë në përzierjen e interesave të klientelës me ato publike dhe ta detyrojë të veprojë si mbrojtës i interesave të klientelës. Joseph La Palombara këtë gjendje e përshkruan si marrëdhënie me “klientelën” ku një grup i interesit, për shkaqe të ndryshme, arrin që në sytë e një agjencie administrative të bëhet pasqyrim i natyrshëm dhe përfaqësues i një sektori social dhe pikë referenciale për veprimtarinë e agjensisë në fjalë327.

6.4. Përballja me aktet korruptive

Korrupsioni mund të përkufizohet si shkelje ndaj besimit publik për interesa private. Sipas shumë vështrimeve, korrupsioni në administratën publike përbën një dukuri gjithbotërore dhe një pengesë serioze për realizimin e objektivave të qeverive.

Gjatë Luftës së Ftohtë, sindromi i "përplasjes së burokracisë" ka qenë aktual si në ish - Bashkimin Sovjetik ashtu edhe në SHBA dhe shembujt e korrupsionit administrativ328 zbuloheshin si nga shtypi ashtu edhe nga zyrtarët e ndryshëm.

Arsyeja kryesore e prezencës së korrupsionit në administratën publike qëndron në faktin se është në kompetencat e saj të caktojnë ose të shpërndajnë diçka për të cilën populli ka nevojë. Michael Johnston thotë: “Ndonëse burimi i korrupsionit është i ngjashëm në të gjitha mjediset e administratës publike, tradhëtia e besimit publik dhe veprimi korruptiv i administratorëve dallon sipas kulturave politike”329.

Secili vend ka normat dhe vlerat e veta që i përkufizojnë llojet e ndryshme të shkëmbimeve politike. Shkëmbimet politike nënkuptojnë kompesimin e raporteve në të cilat janë përfshirë qeveria dhe politika. Shembulli i kandidatit për Kongres, që thotë “Më votoni mua se do t’iu ul taksat”330 përbën një rast të këmbimit politik.

E njëjtë është edhe kërkesa e një shoferi ndaj policit: “Më lejoni këtë herë të kaloj me tërheqje të vërejtjes se s’do ta thyej herë tjetër shpejtësinë”. Tregtimi i votave, mbështetja reciproke për avancim pozite në sistemin legjislativ, në draftimin e platformave të partive politike si dhe në rekrutimin e kandidatëve partiake për zyrat publike, përbëjnë gjithashtu shembuj të shkëmbimit politik. 327 La Palombnara, J. (1963), “Interest Groups in Italian Polititics” Princeton, N.J.:Princeton University Press. 328 Fjala bakshish nënkupton mitmarrjen në Lindjen e Mesme, kafshimin në Ameriken Latine, mitmarrjen e vogël në Federatën e Rusisë, zarfin e vogël në Itali. ‘Speed Money’ e përdorur në Indi ka kuptimin e përshpejtimit të kërkesave, kurse protekzia nënkupton shfrytëzimin e kontakteve personale për trajtim të favorshëm në Izrael. 329 Johnston., M. (2005), “Syndromes of Corruption: Wealth, Power, and Democracy”, Cambridge University Press, ph 235. 330 Heidenheimer, A. J. (1970), “ Political Corruption Readings in Comparative Analisys”, New York: Holt, Rinehart & Winston, ph 56.


132

Asnjë sistem politik s’mund të qëndrojë pa këtë element. Por jo të gjitha llojet e shkëmbimeve politike janë ligjore në të gjitha shoqëritë. Një pengesë për ta kuptuar korrupsionin administrativ qëndron në përcaktimin e saktë se cilat lloje të shkëmbimit politik konsiderohen si pjesë të pranueshme të jetës politike e cilat jo. Lidhur me çështjen e korrupsionit administrativ në SHBA ka lindur një diskutim midis normave dhe vlerave të dy kulturave politike.

Njëra prej tyre është kultura që bazohet në strukturën politike, kurse tjetra në kulturën qytetare bashkëkohore. Këto kultura janë përfaqësuar në reformat e hershme të shërbimit publik të shekullit XIX dhe në lëvizjet progresive të pjesës së parë të shekullit të kaluar. Në kulturën politike të bazuar në aparatin politik, shkëmbimet politike bëhen ndërmjet qytetarëve, shefit ose agjentëve të tij dhe ndërmjet aparatit burokratik dhe biznesit.

Votat janë tregtuar për vende pune dhe favore të tjera: për para, privilegje dhe kontrata publike të punës. Këto shkëmbime konsiderohen si të pranueshme, edhe pse ndonjëherë cilësohen si ‘ryshfet i ndershëm’. Është bërë po kështu e zakonshme për zyrtarët administrativë të devijojnë nga ligjet administrative me qëllim të kënaqjes së ndihmësve të aparatit politik ose të shokëve.

Zyrtarët publikë mund të pranojnë dhurata prej klientëve dhe të tjerëve me qëllim të gjenerimit të vullnetit të mirë331. Punonjësit publikë duhet të marrin pjesë në zgjedhje dhe të kontribuojnë në përfitimin material të partisë politike në pushtet. Ditën e zgjedhjeve, edhe pse paguhen prej arkës shtetërore, ata duhet ta nxjerrin votën prej zgjedhësve. Zyrtarët mund të përfitojnë në mënyrë legjitime edhe prej njohurive ‘të brendshme’332, si për shembull, ata mund të dinë para të gjithave se nga do të kalojë rruga e re ose ku do ndërtohet ndonjë banesë sociale.

Marrë në përgjithësi qëllimi i politikës nuk është arritja e qëllimeve ideologjike, por leverdia personale duke tregtuar mbështetje politike dhe para për përfitimin e dobive dhe avantazheve qeveritare333.

Kultura qytetare nënkupton një perspektivë krejtësisht të ndryshme; ajo ka të bëjë me atë që është e përbashkët, e bashkësisë, me promovimin e interesave publikë ndaj atyre private. Në këtë kontekst qeveria nuk shikohet si mjet që shpërndan dhurata e të mira, por si një institucion i ngarkuar që t’i sigurojë shoqërisë mirëqënie të përgjithshme.

Në shoqërinë qytetare mbrojtës i interesave personale është shteti e jo shefi, parim ky i mishëruar në dokumente ligjorë të shkruar dhe të pashkruar. Në sisteme të tilla tregtimi i votave për të gjetur punë konsiderohet akt joligjor. Mënyra korruptimi konsiderohen edhe dhënia e parave për licensa, privilegje dhe kontrata të ndryshme. Këto të mira duhet të 331 Stuart, C. G. (2005), “Ethics codes and codes of conduct as tools for promoting an ethical and professional public service, ph. 35. 333 Banfield, E. & James, Q. W. (1963). “City Politics” Cambridge, Mass: Harvard University Press & M.I.T. Pres.


133

shpërndahen sipas rregullave që përparësi i japin interesit të bashkësisë e jo atij individual.

Administratorët publikë e kanë të ndaluar që informatat e brendshme t’i shfrytëzojnë për synime private. Madje ligjet që kanë të bëjnë me konfliktet e interesit synojnë pengimin e keqpërdorimeve të tilla. Ata e kanë të ndaluar pjesëmarrjen në morinë e veprimtarive zgjedhore. Normat zbatohen ndaj të gjithë qytetarëve, pa marrë parasysh përkatësinë partiake, gjinore, profesionale, etnike, fetare, etj.

Një pjesë e problemit të identifikimit të korrupsionit administrativ është fryt i bashkëjetesës së normave të këtyre dy llojeve të kulturës politike. Makineria politike tanimë është tkurrur, është fragmentuar, është më e dobët se sa në periudhën e hershme të shekullit XX. Kjo është një konseguencë e nënkuptueshme e reformave të shërbimit publik dhe e lëvizjeve progresive. Megjithatë, normat, vlerat dhe disa praktika të përgjithshme të aparatit politik të së kaluarës janë sot ende me ndikim në politikën e anësisë. Disa pozita nga ‘ekzekutivi politik’ ende janë mbi baza partiake. Punonjësit e administratës publike, të angazhuar në shpërndarjen e privilegjeve qeveritare, ndonjëherë udhëhiqen nga pikëpamjet e kundërta, siç është ajo e bazuar në adminstratën politike dhe tjetra në kulturën qytetare.

Përkufizimet e korrupsionit dallojnë sipas kulturës politike, por brenda çdo sistemi politik ose administrativ ka disa lloje të korrupsionit. Një mënyrë e dobishme për të menduar rreth korrupsionit është marrja në konsideratë e formës së realizimit dhe e synimit të veprimtarisë korruptive. Realizimi mund të kapë një person ose një organizatë, mund të jetë unilateral që nënkupton mospërfshirjen e këmbimit me një entitet individual ose koorporativ.

Ashtu sikundër individi, edhe agjensia mund t’i fshehë gabimet e veta. Kjo është një nga arsyet pse u shfaq gjithë ai interesim i Kongresit lidhur me përvojën e Klintonit në rastin e humbjes së mesazheve në postën e tij eletronike. Individët dhe agjensitë mund t’i falsifikojnë të dhënat dhe regjistrimet me qëllim që të hiqen se e kanë kryer punën si është më mirë. Në këto raste qëllimi i individit ose i agjencisë është ruajtja dhe shtimi i autoritetit të vet. Pjesë e korrupsionit unilateral mund të jenë edhe përfitimet materiale. Vjedhja, përvetësimi i padrejtë dhe shfrytëzimi i burimeve zyrtare për qëllime private, janë shembuj kryesorë të këtij lloji të korrupsionit.

Korrupsioni mund të jetë edhe transaksional, të përfshijë në vetvete këmbimin e drejtpërdrejtë. Në rast kur këmbimi e ngre autoritetin administrativ, kjo sjellje mund të marrë formën e raporteve skajshmërisht të forta të klientelës. Me qëllim të kthimit të huasë për mbështetjen e dhënë, administratori i jep grupit të klientelës privilegje që nuk përputhen me interesin publik.

Një lloj i zvetënimit të këtillë i interesit publik ishte shkak që ish presidenti amerikan Asenhauer i tërhoqi vërejtjen kombit për mundësinë e një ‘kompleksi ushtarako-industrial’ që do ta shtrydhte pasurinë e tërë shoqërisë.


134

Një tjetër pamje paraqet korrupsioni në Shqipëri. Një sërë raportesh ndërkombëtare dhe vendase flasin për një tablo mjaft shqetësuese. Raporti më i fundit që vjen nga Amnesty International (AI) nënvizon se “Shqipëria vazhdon të dështojë në qeverisjen e vendit. Kjo shihet në korrupsionin, në mungesën e paanshmërisë në çdo pjesë të jetës së përditshme dhe në humbjen e besimit të shoqërisë shqiptare. Dështimi i qeverisjes shihet tek fakti se çfarë prioriteti i është dhënë zbatimit të politikave të ndryshme kur flitet për dhënien fund të diskriminimit ndaj grave, komuniteti rom dhe jetimëve.

Sa herë që Amnesty International ka vizituar Shqipërinë, është parë një apati e veçantë dhe një mosbesim tek autoritetet shqiptare, por po ashtu, në të njëjtën kohë, një pranim në një farë mënyre i korrupsionit që është përhapur në çdo fushë të jetës shqiptare”334. Për ecurinë e luftës kundër korrupsionit flet në mënyrë të qartë edhe tabela që i referohet Transparency International Albania (TIA), Fondacionit “Shoqëria e Hapur për Shqipërinë (FShHSh) dhe progres - raportit për Shqipërinë335:

Nr. Titulli i materialit

Institucioni

Viti Gjendja e korrupsionit

1 Perceptimi i korrupsionit

TI Albania

1.12.

2011

Shqipëria shënon 3.1 pikë në Indeksin e Perceptimit të Korrupsionit për vitin 2011, nga 3.3 që ishte për vitin 2010, me tetë burime të dhënash me standartin e devijimit 0.18 (minimumi 2.3 dhe maksimumi 4). Këtë vit Shqipëria renditet në vendin e 95, krahasuar me vendin e 87 në vitin paraardhës, duke zbritur në klasifikim 8 vende më poshtë se në 2010.

2 Perceptimi i korrupsionit

TI Albania

Qershor 2011

Kërkohen ndryshime në “Ligjin për organizimin e sistemit të drejtësisë. Zvogëlim i imunitetit për gjyqtarët dhe përmirësim i infrastrukturës gjyqësore.

Zbatimi rigoroz i procedurave të emërimit dhe promovimit në administratën publike.

Hartimi i një ligji që rregullon veprimtarinë e Kuvendit, duke ndarë kështu sta n politik nga ai profesional dhe i pavarur.

Publikim raportesh të të gjithë institucioneve publike.

334 AI: Shqipëria, korrupsion e mungesë paanshmërie, gazeta Panorama, 24 maj 2012. 335 Po aty


135

3 Raporti i Monitorimit Qytetar të Zbatimit të Planit të Veprimit për Luftën kundër Korrupsionit për vitin 2010

Fondacioni Soros

19 dhjetor 2011

Nga monitorim i Planit të Veprimit Anti-Korrupsion për vitin 2010 në katër institucione – Ministria e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës (METE), Ministria e Shëndetësisë (MSh), Ministria e Drejtësisë (MD), dhe Policia e Shtetit – rezulton se nga një total prej 73 masash, vetëm 59% prej tyre janë realizuar plotësisht. Ministria e Drejtësisë shënon performancën më të dobët, me vetëm 40% të masave të adresuara plotësisht, ndërsa Policia e Shtetit raporton performancën më të kënaqshme me 80% të masave të adresuara.

4 Rekomandimet për planin e veprimit për adresimin e 12 prioriteteve të opinionit të KE-së

Fondacioni Soros

26 prill 2011

Plani i Veprimit (PV) duket se lë mënjanë faktin se një shumicë të cilësuar dhe konsensusi janë të nevojshëm për adresimin e çështjeve kyçe në këtë rekomandim (veçanërisht për sa i përket ndryshimeve kushtetuese dhe ndryshimeve në kodin e procedurës penale, imuniteteve dhe pengesave në hetime)

2. Afatet janë përgjithësisht jorealiste dhe shpenzimet nuk janë të ndara.

3. Janë lënë mënjanë çështjet që lidhen me nevojën e reformimit të sistemit gjyqësor.

4. Kapacitetet e ILDKP-së dhe ndryshimet në Ligjin e Deklarimit të Pasurive dhe Ligjin për Konfliktin e Interesit nuk janë përmendur gjithashtu.

5

Raporti i katërt i monitorimit të zbatimit të MSA-së

Fondacioni Soros

1 nëntor 2010

Dy të tretat e gjashtë masave të parashikuara në PV janë zbatuar. Dy masat e pazbatuara lidhen me “testet e integritetit” që duhet të ndërmerren nga Shërbimi i Kontrollit të Brendshëm në Policinë e Shtetit. Fushata e egër dhe e vazhdueshme e akuzave të ndërsjellta mes pozitës dhe opozitës ka nxjerrë në pah në agjendën publike të Shqipërisë, rëndësinë e çështjeve që PKZMSA nuk ka arritur të adresojë. Veprimit kundër Korrupsionit duhet të përfshijë masa të rëndësishme që iu drejtohen çështjeve kyçe: deklarimit të pasurive, konfliktit të interesit, koncesioneve, lejeve të ndërtimit, imunitetit dhe fuqinë e përgjigjeve institucionale dhe financimit të partive politike.


136

6 Raporti i tretë i monitorimit të zbatimit të MSA-së

Fondacioni Soros

13 tetor 2009

Çështje të rëndësishme në luftën ndaj korrupsionit si: gjyqësori, prokuroria, transparenca e partive politike, shoqëria civile, kufizimi i imuniteti të zyrtarëve të lartë, janë lënë jashtë PV.

Përbërja e Grupit Ndërministror të Punës, me vetëm përfaqësuese të ministrive të linjës, kushtëzon përfshirjen e institucioneve të tjera të rëndësishme jashtë pushtetit ekzekutiv. Ky grup pune në nivel ministror është përgjegjës për monitorimin e zbatimit të strategjisë duku u mbledhur çdo 2 muaj ndërsa mungon një strukturë teknike e cila do të merrej në vazhdimësi me monitorimin e kësaj strategjie

7 Raport progresi 2011

Komisioni Europian

Bruksel, 12.10.2011

Disa përparime janë bërë në politikat qeveritare në luftën kundër korrupsionit. Në lidhje me përqasjen e politikave strategjike për korrupsionin, në qershor 2011 u miratua një plan veprimi i ri kundër korrupsionit për periudhën 2011-2013, i cili përmban plane veprimi të përmirësuara për secilën ministri dhe agjenci shtetërore. Është përmirësuar cilësia e planeve të veprimit, përfshi treguesit për monitorimin e progresit. Zbatimi i planeve të veprimit vazhdon.


Komisioni Europian

Bruksel, 9 nëntor 2010

Pavarësisht se kuadri ligjor dhe institucional është përmirësuar, korrupsioni mbetet i lartë në shumë sektorë dhe institucione, sidomos në sistemin gjyqësor, sektorin e shëndetësisë dhe të drejtat e pronësisë, por edhe në prokurimin publik dhe financimin e partive.

Kuadri ligjor ka boshllëqe për sa i takon luftës kundër korrupsionit. Kodi Penal nuk parashikon rastet e mitmarrjes nga zyrtarët publikë të huaj. Për më tepër, edhe nëse imuniteti i dhënë një grupi të madh zyrtarësh publikë (deputetë, ministra dhe gjyqtarë) ka për qëllim të rrisë pavarësinë e tyre, ai ka treguar se është pengesë serioze në hetimin e korrupsionit, gjë që rrit rrezikun e këtij fenomeni. Imuniteti mund të hiqet vetëm me vendim të Parlamentit ose të Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Kjo mënyrë është e komplikuar, kërkon kohë, pengon hetimin eficent dhe shumë rrallë ka sukses.


Komisioni Europian

Bruksel, 14.10.2009

Shqipëria ka vazhduar të luftojë korrupsionin, si një prioritet kyç i Partneritetit Evropian. Kuadri ligjor dhe strukturat ndërinstitucionale janë krijuar, por zbatimi mbetet jo i njëtrajtshëm. Angazhimi i autoriteteve për të luftuar korrupsionin nuk është mbështetur me zbatim të qëndrueshëm të legjislacionit. Nevojitet një qasje më sistematike dhe strategjike në luftën


137

kundër korrupsionit, duke krijuar sistemet e llogaridhënies në administratën publike dhe organet gjyqësore, dhe duke rritur transparencën. Duhet të krijohet një vazhdimësi bindëse e dënimeve dhe ndëshkimeve të dhëna për çështje të korrupsionit, veçanërisht për korrupsionin e nivelit të lartë. Korrupsioni është i përhapur në shumë fusha dhe vazhdon të jetë një problem veçanërisht serioz.


Komisioni Europian

Bruksel, tetor 2008

Kuadri institucional dhe koordinimi ndërmjet agjencive në luftën kundër korrupsionit mbetet i dobët. Një Drejtori për Kontroll të Brendshem Administrativ dhe Anti-Korrupsion brenda Keshillit të Ministrave i raporton direkt Kryeministrit. Por s’ka një kuadër institucional për zbatimin e politikave anti-korrupsion në administraten publike.

Struktura të tjera të zbatimit të ligjit dhe gjyqesorit kane pushtet domethenes për parandalimin dhe shtypjen e korrupsionit, por aktivitetet e tyre mbeten gjeresisht të pakoordinuara. Kapaciteti hetimor i organeve të zbatimit të ligjit në rastet e korrupsionit mbetet shume i kufizuar. Qeveria ka pasur nje fare suksesi kunder korrupsionit të vogel dhe rryshfeteve. Nje numer zyrtaresh të nivelit të ulet dhe të mesem u pushuan për rryshfete. Pervec tyre, Zyra e Kontrollit të Brendshem (OIC) në Ministrine e Brendshme, njesia e hetimit të korrupsionit nga oficeret e policise, ka marre masa disiplinore ndaj 100 policeve për rryshfete. Në vitin 2007, 224 zyrtare u identifikuan si të perfshirë në korrupsion dhe konflikt i interesi, 53 prej tyre u arrestuan dhe ndoqen penalisht. Persa i përket korrupsionit të nivelit të lartë, një ish- zevendësminister është dënuar me një vit burg. Gjithësesi, një përqasje më sistematike nevojitet për të luftuar korrupsionin në përgjithësi, vecanërisht dhënien e rryshfeteve në gjyqësor, polici dhe sektorët e shendetësisë dhe doganave.


Komisioni Europian

Bruksel, tetor 2007

Janë fuqizuar kapacitetet institucionale për hetimin dhe procedimin e korrupsionit, me ngritjen e një task-force të re në prokurori kundër korrupsionit dhe krimit ekonomik, e cila bashkërendohet me policinë dhe strukturat e shërbimit sekret. Në këtë riorganizim të fundit të policisë, strukturat që merren me krimin ekonomik dhe financiar u ngritën në nivel drejtorie, si dhe u krijua edhe një seksion antikorrupsion. Hetimet anti-korrupsion çuan në arrestimin e një numri zyrtarësh të lartë. Prokurorët, policia gjyqësore dhe gjyqtarët janë trajnuar mbi legjislacionin anti-korrupsion. Inspektorati i Lartë për Deklarimin dhe Auditimin e Pasurisë shënoi progres në imponimin e detyrimeve


138

për deklarim pasurie. Nga 3 500 persona që me ligj janë të detyruar të deklarojnë pasuritë e tyre, vetëm 87 nuk e kanë bërë këtë gjë.

Megjithatë, masat për forcimin e gjyqësorit kundër korrupsionit, janë të vonuara. Strategjia anti-korrupsion e qeverisë nuk përmban mjaftueshëm objektiva dhe tregues konkretë. Progres i mëtejshëm kërkohet në zbatimin e setit të dytë të rekomandimeve të GRECO-s të vitit 2005. Shqipëria ende nuk e ka harmonizuar plotësisht Kodin Civil, Tregtar dhe Administrativ me Konventën e Ligjit Civil të Evropës për Korrupsionin. Ligji për konfliktin e interesit ka nevojë të sqarohet më tej.

Përmbledhje e kapitullit të gjashtë

Kapitulli i gjashtë, që i kushtohet etikës profesionale administrative, gjithashtu ka katër nënkapituj të titulluar “Kërkesat etike të shërbimit publik”, “Kultura morale e nëpunësve publikë”, “Keqkuptimi i nëpunësit me interesin publik” dhe “Përballja me aktet korruptive”.

Ky kapitull fokusohet te profesionalizmi si një tipar që lartëson dhe bën diferencën e nëpunësit publik në të gjitha shkallët dhe nivelet e drejtimit. Është fakt i njohur se pas shoqërive mjaft të përparuara qëndrojnë nëpunës mjaft të aftë dhe profesionistë, që janë shkolluar dhe kualifikuar në universitete më prestigjioze, që kanë ritme të shpejta në zgjidhjen e problematikave të ndryshme dhe arrijnë të sigurojnë përparime të ndjeshme në të gjithë sektorët e zhvillimit.

Edhe Shqipëria tashmë e ka kaluar atë fazë që nëpunësin publik e merrte nga të vetmet universitete shtetërore, një kontigjent i konsiderueshëm njerëzish janë të shkolluar dhe të kualifikuar në universitete mjaft të mira perëndimore. Një pjesë e këtyre kontigjenteve të shkolluara, falë edhe ndikimit që kanë pasur institucionet europiane, janë rikthyer dhe kanë zënë vend në administratën publike. Por sërish ka pengesa për një pjesë tjetër të konsiderueshme studiuesish që duan të kontribuojnë në vendin e tyre, por nuk e kanë këtë mundësi pasi nuk janë anëtarë të partisë qeverisëse apo të partisë kryesore të opozitës, pra nuk i nënshtrohen një norme të pashkruar që vepron për emërimin e tyre.

Po aq sa profesionalizmi në administratën publike ka rëndësi edhe kultura morale, mënjanimi i interesit privat përkundër një interesi më madhor dhe më të përgjithshëm si dhe mos rënia pre e rasteve korruptive, të cilat janë të ndryshme në shtete dhe shoqëri të ndryshme.

Në këtë kapitull janë sjellë shembuj ballafaques rreth katër temave midis vendeve të përparuara dhe shoqërisë shqiptare.


139

7. VLERAT E SJELLJES NË ADMINISTRATËN SHQIPTARE

Administrata publike është pjesë integrale e shoqërisë shqiptare që reflekton e bart vlerat e veta. Këto janë kërkesa themelore për efektivitetin, forcën dhe vitalitetin e kulturës së shoqërisë në tërësi dhe të Administratës Publike (AP) në veçanti. Qytetarët shqiptarë dëshirojnë që stardardet e sjelljes dhe etikës në AP të jenë të njëjta ose të përafërta me ato që mbart vetë shoqëria shqiptare. Për këtë arsye në funksion të AP janë hartuar dhe miratuar Kodet e Etikës dhe Kodet e Sjelljes. Ndërkohë janë miratuar edhe ligji dhe aktet nënligjore që rregullojnë veprimtarinë e nëpunësit civil.336 Kodi i Sjelljes në AP shërben: - Për të udhëzuar tërë personelin e AP mbi mënyrën e sjelljes dhe etikës që duhet të reflektojë dhe aplikojë në gjithë veprimtarinë e vet; - Për të përmirësuar mënyrën e sjelljes dhe procesit të vendim-marrjes duke ruajtur integritetin, pa-anshmërinë dhe profesionalizmin; - Për të përshtatur Kodin e Sjelljes në përputhje dhe sipas standardeve të sjelljes të sektorit publik të vendeve antare të BE-së.

7.1. Kodi i sjelljes, parimet dhe vlerat e tij Vlerat demokratike të një shoqërie fokosohen në atë çka një nëpunës i AP duhet të bëjë për të ndihmuar punëdhënësin e tij, në bazë të ligjit dhe në shërbim të interesit publik. Nëpunësit janë të detyruar të jenë të ndershëm dhe besnikë duke e ndihmuar punëdhënësin publik drejt marrjes së vendimeve sipas ligjeve në fuqi337. Vlerat profesionale kanë të bëjnë me kërkesat që një nëpunës civil duhet të plotësojë në sherbimin publik duke shërbyer me kompetencë, efikasitet dhe objektivitet. Ai duhet të punojë dhe ushtrojë përgjegjësitë e veta sipas ligjit dhe rregullave të përcaktuara në shërbimin e AP dhe të ruajë asnjëansinë e bindjeve politike. Ai përdor dhe shfrytëzon fondet publike në mënyrën e duhur, eficente dhe efektivisht duke ruajtur dhe prezantuar vlerat e etikës së nëpunësit të AP.

336 Ligji nr. 8549, datë 11.11.1999, “Statusi i nëpunësit civil”. Vendim nr.231, datë 11.05.2000, “Për pranimin në shërbimin civil dhe periudhën e provës i Këshillit të Ministrave” . Vendim nr 196,datë 6.4.2001, “Për disa ndryshime në vendimin nr.231,datë 11.5.2000,të këshillit të Ministrave për pranimin në shërbimin civil dhe periudhen e provës”. Vendim nr. 306, datë 13.06.2000 “Për disiplinën në shërbimin civil” i Këshillit të Ministrave”. Vendim nr. 315, datë 23.06.2000 “Për krijimin dhe funksionimin e institutit të trainimit të administratës publike dhe trainimin e nëpunësit civil)” i Këshillit të Ministrave (i ndryshuar)”. Vendim nr. 355, datë 7.7.2000 “Për organizimin e dosjes dhe rregjistrit të personelit”. Vendim nr. 342 . Datë 14.7. 2000 “Për lëvizjen paralele dhe ngritjen në detyrë të nëpunësit civil”. Vendim nr. 325, datë 21.2.2003 “Për pozicionin, detyrat dhe përgjegjësitë e sekretarit të Përgjithshëm në ministri”. 337 Ligji nr. 8549, datë 11.11.1999, “Statusi i nëpunësit civil”.


140

Vlerat e sjelljes dhe të etikës e vënë theksin që nëpunës i AP është i detyruar të bëjë për të ruajtur dhe kultivuar besimin e publikut në çdo kohë, duke mos ngatërruar sferën publike me atë private. Në çdo vendimarrje që kryen, gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare, ai vepron dhe ushtron përgjegjësitë në interes të publikut.

Gjithashtu gjatë ushtrimit të detyrës, ai menaxhon dhe problemet private në një mënyrë të tillë që, besimi i publikut, integriteti, objektiviteti dhe pa-anshmeria, të jenë në bazë të veprimtarisë së vet. Në rast të një konflikti mes interesit privat dhe detyrës zyrtare që mban, ky konflikt duhet të zgjidhet në interes të publikut.

Vlerat e individit vënë theksin në cilësitë që një nëpunës i AP duhet të prezantojë në marrëdhëniet e tij me qytetarët. Nëpunësit e ushtrojnë autoritetin dhe përgjegjësinë e tyre duke u frymëzuar nga respekti për dinjitetin njerëzor dhe vlerat që ka çdo person; ata i trajtojnë të tjerët me ndershmëri dhe në mënyrën më civile të mundshme.

Nëpunësit e AP kuptojnë që institucioni udhëhiqet nga pjesëmarrja, të qenurit i hapur dhe komunikimi me respekt338, pavarësisht nga lloji gjuhës apo dialektit që mund të përdoret nga publiku. Ata emërohen në detyra të ndryshme sipas meritës dhe garantojnë që vlerat e shërbimit publik dhe etika të luajnë një rol të rëndësishëm në ngritjen në detyrë, në vlerësimin dhe promovimin në karrierë.

Është e arsyeshme të konsiderojmë që etika publike përfaqëson themelet e institucioneve në demokraci dhe për këtë arsye duhet të shërbejë edhe si shtylla kryesore për parimet kryesore të sjelljes në AP.

Në shërbim të rritjes së transparencës sigurohet minimumi i domosdoshëm i parimeve etike dhe detyrimeve duke u krijuar atyre mundësi të punojnë në mënyrë efektive, harmonike si një ekip i vetëm duke garantuar në të njëtën kohë integritetin etik dhe profesional të personelit të AP në tërësi.

Tre parimet sipas rëndësisë së tyre mund të renditen: detyrimi për humanizmin, detyrimi për vendin dhe respektimi i ligjit dhe rregullave. Renditja e parimeve sipas rëndësisë lidhet shumë me natyrën e vendit si një shoqëri demokratike me histori dhe traditë të caktuar. Në mënyrë të përmbledhur tre parimet bazë mund të përshkruhen:

Parimi I: Respekti ndaj dinjitetit të gjithë njerëzve339

Ky parim kryesor i etikës përbën themelet e AP. Vetëm duke respektuar dhe zbatuar këtë parim punonjësit nuk mund dhe nuk duhet të torturojnë, të jenë të dhunshëm, brutalë, të dëmtojnë, detyrojnë, spekulojnë, manipulojnë, mashtrojnë, trajtojnë jo me drejtësi, diskriminojnë ose me pak fjalë trajtojnë keq një qënie tjetër njerëzore. Mbi të gjithë ky parim kërkon nga të gjithë respekt për vlerat e veçanta të çdo idividi dhe trajtimin e të gjithë individëve me tolerancë dhe mirësjellje. Së fundi ky parim kërkon respektimin e të 338 Pjesë nga kodi i etikës për profesionistët kontabël të publikuar nga IFAC. 339 Po aty.


141

drejtave dhe lirive bazë të individit340. Detyrimet që rrjedhin nga ky parim janë të lidhura me rrethanat dhe në sensin universal. Sot, përjashtimet nga këto detyrimet, kanë sanksione në lidhje të përhershme me parimet që mbështesin demokracinë në vetvete. Përjashtimet më të dukshme nga ky parim bazë ndodhin në rastin e luftës341 ose gjatë përdorimit të forcës ushtarake për realizimin e detyrës së ngarkuar. Kështu, në rast lufte, përjashtimet nga ky parim janë të justifikueshme, nëse dhuna e përdorur është e kontrollueshme, i shërben dhe është në funksion të drejtësisë, të drejtave humane dhe parime të tjera, nëse operacionet luftarake ndërmerren sipas ligjeve ndërkombëtare të luftës.

Parimi II: Shërbeji vendit përpara vetvetes

Ky parim reflekton karakterin themelor të sistemit të qeverisjes në demokraci, si ai që t’i shërbesh njerëzve. Ky parim refekton nevojën për të respektuar hierarkinë mes sektorit publik dhe atij privat.

Parimi III: Sigurimi dhe mbështetja e autoritetit të ligjit

Ky parim për AP përfaqëson karakteristikat themelore të demokracisë që është zbatimi i ligjit. Askush nuk është mbi ligjin; zbatimi i ligjit bëhet nëpërmjet qeverisë së dalë nga zgjedhjet e ligjshme, delegimit të autoritetit dhe zinxhirit të komandim-drejtimit. Nuk ka një renditje të paracaktuar të detyrimeve bazë të kodit të sjelljes, por ato kanë një peshë të njëjtë, janë të gjitha të barabarta dhe secila prej tyre duhet të respektohet.

a) Integriteti 342

Integriteti merr përparsi në raport me parimet e tjera të etikës në kuadrin e zbatimit të detyrave dhe marrjes së vendimeve dhe zbatimin e tyre. Edhe pse gjashtë detyrimet janë të lidhura në mënyrë të barabartë, nuk ka dyshim që ‘integritet’ do të thotë kërkesë e vazhdueshme dhe me përparësi për vlerat etike në vendime dhe veprime. Parimi i integritetit merr vlerë të menjëhershme dhe i referohet vlerave të tilla si sinqeriteti dhe barazia, serioziteti dhe besueshmëria që janë njëkohësisht pjesë e besnikërisë dhe marrjes së përgjegjësisë në situata të vështira.

Për AP integriteti përfshin tërësinë e vlerave morale dhe njohurive të mjaftushme për të dalluar të mirën dhe të keqen, atë që është e drejtë dhe gjykohet si e tillë. Integriteti përfshin praktikat e komunikimit dhe të shpjegimit hapur për publikun në lidhje me veprimtarinë dhe në mënyrë të vecantë për marrjen e vendimeve dhe akteve të veçanta si dhe arsyet e zbatimit me përpikmëri të rregullave të etikës. Integriteti është absolutisht

340 Pjesë nga kodi i etikës për profesionistët kontabël të publikuar nga IFAC(www.ieka.org.al/media/3713/kodi_etikes_-_ieka.pdf)

341 Po aty. 342 Po aty.


142

thelbësor për ruajtjen e kohezionit të grupit, ushqen dhe nxit kurajon për të përballur sfidat e përballjes fizike ose morale.

b) Besnikëria343

Përmbushja e angazhimeve në mënyrën më të mirë të mundshme përbën besnikërinë. Besnikëria është të menduarit dhe të vepruarit me çiltërsi dhe pastërti ndaj një ideali të lartë. Detyrimi i besnikërisë është i rrënjosur mbi të gjitha në besimin e mbetur në diçka që ka qëllim, kuptim dhe vlerë. Ajo do të thotë se vlera e etikës së besnikërisë është në funksion të vlerës që atribohet për qëllimet e besnikërisë. Për pjesëtarët administratës publike besnikëri do të thotë përmbushje e detyrave dhe përgjegjësive. Është e kuptueshme se vlerat e etikës së besnikërisë janë shumë të ngjashme me parimet e etikës së AP. Në veçanti parimi i etikës së bindjes dhe mbështetjes së autoriteteve dhe zbatimit të ligjit, kërkon që çdo pjesetar i AP të përfshihet në zhvillimin dhe përgatitjen e politikave dhe udhëzimeve të ndryshme.

c) Kurajoja 344

Përballimi i problemeve dhe sfidave, si fizikisht ashtu dhe moralisht, me vendosmëri dhe me një karakter të vendosur dhe të fortë. Në gjuhën e pjesëtarit të AP kurajoja përfshin përballjen dhe ndarjen me çdo gjë që është njohur si e rrezikshme, e vështirë ose një çështje e dhimbshme, sesa shmangjen e saj. Për personelin civil kurajoja mund të demonstrohet në të gjithë veprimtarinë e vet, në mbajtjen e një qëndrim publik, në kontributin për ruajtjen e vlerave të demokracisë dhe në përmbushjen e përgjegjësive. Në një kontekst të gjerë kurajoja është e ngjashme me besnikërinë, ku vlerat e etikës nuk janë të ndara nga vetvetja, por detyrimisht i referohen qëllimit për të cilin përdoret. Për shembull kurajoja ka ngjashëri të afërt me integritetin meqë të dyja lidhen me sensin personal, moralin dhe karakterin e individit në tërësi.

d) Sinqeriteti 345

Çiltërsia në veprimet dhe vendimarrjet tona. Përdorimi i burimeve te duhura që i shërbejnë me mirë misionit të AP. Të jesh i sinqertë do të thotë të praktikosh çiltërsinë, ndershmërinë dhe të jesh i hapur në sjellje me të tjerët. Sinqeriteti shpesh është shprehur me fjalët: të mos gënjesh, të mos kopjosh ose të mos vjedhësh. Të flasësh për sinqeritetin do të thotë që personeli duhet të shmangë konfliktin në dobi të tij, nuk duhet të shfrytëzojë pozicionin për fitime personale, nuk duhet të vjedhë nga portofoli publik, nuk duhet të falsifikoje ose keqpërdor burimet që i janë besuar për t’i ruajtur dhe nuk do të afrojë shërbime të padetyrueshme me shpenzime të panevojshme. Sinqeriteti mban me vete detyrimin e një dëshmimtari, detyrimin për të mos qëndruar në heshtje kur është në dijeni të abuzimit, keqpërdorimit, falsifikimit, dëmtimit dhe konfliktit të interesave. Edhe

343 Pjesë nga kodi i etikës për profesionistët kontabël të publikuar nga IFAC. 344 Po aty. 345 Ligji Nr.8549, datë 11.11.1999 "Statusi nëpunësit Civil' www.qpz.gov.al


143

pse sinqeriteti është zgjedhur si një ndër detyrimet bazë të etikës, është e natyrshme të kuptohen dhe mbahen në konsideratë edhe parimet e tjera të etikës. Në rastet më të shpeshta, praktikat dhe aktet të cilat janë konsideruar të sinqerta mund të jenë karakterizuar si të vërteta, të besueshme dhe se përmbajnë çiltërsi.

e) Drejtësia346

Është procesi i vendimarrjeveve dhe kryerja e çdo veprimi në mënyrë të drejtë, të ndershme dhe krejtesisht të pa-anshme. Në përgjithësi drejtësia përfshin trajtimin e individit, grupeve të ndryshme shoqërore dhe trajtimin e situatave, në mënyrë të drejtë, të pa-anshme dhe pa paragjykime. Të jesh i pa-anshëm do të thotë që vendimet ose përfundimet e tij të jetë në përputhje me standardet e pranueshme të së drejtës, ku në disa raste përfshihen edhe kriteret e vlerësimit, seriozitetit dhe kujdesjes. Për shembull vendimet që japin efekte të kundërta në jetën e individëve, mund të jenë objektivisht të detyrueshme dhe të justifikueshme ligjërisht.

Megjithatë do të ishte e pa drejtë për t’i zbatuar ato, pa bërë vlerësimin e nevojshëm dhe pa treguar kujdesin e duhur në marrëdhënie me këto individë. Pa-anshmëria në vlerësimin e publikut, kërkon vendime dhe rezultate konkrete që fokusohen ne interesin e gjerë të publikut duke përjashtuar çdo lloj preference individuale apo të veçantë. Trajtimi i barabartë347 nga eprorët dhe organizata në tërësi është një kërkesë e domosdoshme për të fituar besimin e vartësve dhe besnikërinë në organizimin e punës. Detyrimet për ruajtjen e barazisë i përkasin si organizatës ashtu edhe lidershipit dhe nuk kërkon vetëm përfundime të drejta, por edhe proçedura të pa-anshme për nxjerrjen e këtyre përfundimeve.

Në shumë raste vendimet dhe përfundimet tentohet të konsiderohen si të drejta për shpërblime, fitime, dënime dhe detyrime që përcaktohen mbi bazën e disa standardeve të paracaktuara dhe që janë tërësisht të merituara dhe jo të marra arbritarisht. Obligimi i pa-anshëm do të thotë të mos ketë diskriminim kundrejt asnjë individi apo grupi që është i bazuar mbi karakteristikat personale që nuk kanë lidhje me natyrën e vendim-marrjes ose që nxisin daljen në përfundime të gabuara. Meqë barazia mban në vetvete kriterin për të mos paragjykuar individin, grupet e ndryshme dhe çështje të caktuara, atëhere pa-anësia rezulton të jetë një obligim i etikës shumë i ngjashëm me të. Përfundimisht, drejtësia kërkon një balancim të mirë midis të qenit i pa-anshëm dhe sensit vlerësues e njerëzor.

f) Përgjegjëshmëria348

Realizimi i detyrave me kompetencë dhe devotshmëri. Nëse integriteti përfshin një sens të përgjithshëm, të plotë dhe të qënit konsekuent, përgjegjësia është detyrim etik që mbart dhe ruan integritetin. Në njërën anë përgjegjshmëria përfshin individët dhe

346 Po aty. 347 Pjesë nga kodi i etikës për profesionistët kontabël të publikuar nga IFAC. 348 Pjesë nga kodi i etikës për profesionistët kontabël të publikuar nga IFAC.


144

organizatën dhe presupozon që ata janë përgjegjës në hallkën superiore për vendim-marrjen dhe rezultatet e saj. Përgjegjshmëria kërkon që individët dhe organizatat të tregojnë aftësitë e nevojshme për të bërë dallimin mes asaj që është e drejtë dhe e gabuar në gjithë veprimtarinë e tyre.

Përgjegjësia kërkon balancim racional dhe të kujdesshëm para kryerjes së çdo veprimi në përputhje me rrethanat dhe situatat e caktuara. Nuk ka dyshim se përgjegjësia mbart me vete një sens të të qënit përgjegjës për mbarvajtjen dhe zbatimin e vendimit të marrë e lidhur kjo me suksesin ose dështimin e lidershipit përkatës. Ndërsa kujdesi mund të praktikohet në çdo marrëdhënie, por është i lidhur në veçanti me nivelin e bashkëpunimit dhe rëndësinë e kësaj marrëdhënie. Të qënit i përgjegjshëm siguron që kjo përgjegjësi dhe përkujdesje të praktikohet me humanizëm dhe në mënyrë eficente për realizimin e detyrës së caktuar. Në çdo profesion ose punë kompetenca është e rëndësishme, por ajo merr vlera akoma më të madhe sepse ato në çdo rast dhe për çdo gabim mban peshën dhe përgjegjesinë e pasojave. Prandaj të qenit i përgjegjshëm të detyron që të sigurohesh që personeli nën vartësi të jetë i aftë dhe i përgjegjshëm për kryerjen e detyrës. Në aspektin e marrëdhënieve midis të qënit i përgjegjshëm dhe i obliguar, përgjegjshmëria vjen si rezultat i vlerave universale që mbart dhe ruan çdo qënie njerëzore dhe paprekshmërisë së disa të drejtave themelore të njeriut.

g. Respekti

Ky parim lidhet me respektimin e të drejtave dhe interesave personale të personave vartës, garantim drejtësie dhe mosushtrim arbitrariteti, sjellje etike me eprorët, vartësit dhe kolegët.

Kodi i Sjelljes së nëpunësit civil është një përmbledhje tërësore 349 e vlerave dhe parimeve, të cilat i duhen atij në veprimtarinë e përditshme. Kodi i Sjelljes së nëpunësit civil konceptohet si plotësues i nevojshëm i standardeve dhe i kërkesave të ligjit dhe rregulloreve të shtetit. Pavarësia, kompetencat dhe përgjegjësitë që ushtron nëpunësit civil, përcaktojnë kërkesa të larta të sjelljes dhe etikës për të gjithë administratën publike. Kodi i Sjelljes së nëpunësit civil ka themelet e veta në detyrat që përmbush kundrejt qytetarëve të RSH.

Sjellja dhe etika përfaqëson thelbin dhe vlerat minimale të domosdoshme për nëpunësit civilë, të cilët punojnë sëbashku efektivisht dhe në harmoni për realizimin e detyrave dhe objektivave që kanë në realizim të misionit të tyre ligjor. Kodi i Sjelljes është mbështetur në kulturën tradicionale dhe unike të shoqërisë shqiptare. Kodi i Sjelljes së nëpunësit civil bëhet më i nevojshëm dhe merr rëndësi të veçantë edhe për shkak të proceseve të antarësimit në BE, të cilat kanë sjellë ndryshime në sjelljen dhe etikën e veprimtarisë së nëpunësit civil si brenda dhe jashtë vendit.

349 Boucher, D. (1996), “An ethical code ... not a code of Conduct “ [online]. Canberra Bulletin of Public Administration, no.79, Feb. ph. 3-5.


145

Këto ndryshime janë të dukshme në shoqërinë shqiptare në tërësi, në ndryshimet politike, ekonomike, sociale, në teknologjinë e shkëmbimit të informacionit, në organizimin dhe mënyrën e funksionimit të shtetit ku rrethanat dhe veprimtaria e tyre ndryshojnë nga e kaluara.

Ndryshimet teknologjike – Ndryshimet në fushën e shkëmbimit të informacionit, internetit, janë ndryshimet më të dukshme në Shqipëri kohët e fundit. Kështu futja e sistemit të kompjuterave dhe internetit, kanë ndryshuar mënyrën se si nëpunësit civil ushtrojnë përgjegjësite e tyre në fushën e shërbimit dhe aktivitetin e tyre në tërësi. Shoqëria shqiptare – Pavarësisht se ndryshimet që ka pësuar shoqëria shqiptare

konsiderohen të natyrshme dhe të njëjta me ato teknologjike, emigracioni, lëvizjet e shumta të njerëzve dhe ato demografike, kualifkimet brenda dhe jashtë vendit - kanë bërë që të ri-përcaktohet ose ndryshojë interesi i publikut, i cili ka dhënë efektet e veta edhe në sjelljen e ndryshimet në tërësi të nëpunësit civil. Transparenca – Aksesi për informacion, pasqyrimet që bën media e shkruar dhe ajo

elektronike, përdorimi i teknologjisë si dhe një sërë burimesh të tjera të informacionit iu siguron qytetarëve shqiptarë një dritare më shumë për të mësuar rreth procesit të vendim-marrjes së qeverisë shqiptare dhe atë çfarë ndodh realisht në administratën publike. Ndryshimet organizative dhe menaxhimi i strukturave – Lidershipi i AP dhe

strukturat e menaxhimit ushtrojnë veprimtarinë dhe përgjegjësitë e tyre në të gjitha nivelet e vendim-marrjes së strukturave. 7.2. Respektimi i kuadrit kushtetues Të gjithë nëpunësit në AP janë të detyruar të respektojnë kuadrin ligjor kushtetues, parimet e përgjithshme të sjelljes dhe etikës, të përcaktuara në ligjin e pushteteve dhe autoriteteve të drejtimit, rregulloreve bazë si dhe rregullat e sjelljes në administratë mbi bazën parimeve të përgjithshme të etikës350. Kodi i Sjelljes në AP ndihmon që të gjithë nëpunësit civilë të përcaktojnë rolin dhe ushtrojnë përgjegjësitë e tyre në përmbushje të misionit të tyre kushtetues, si në raport me vetveten, me qytetarët dhe me institucionin ku punojnë. Sjellja e nëpunësit civil është një proces që kërkon nga të gjithë pjestarët e AP që të punojnë me përgjegjësi dhe në mënyrë të ndërgjegjshme për të mbrojtur interesat e vendit dhe kombit të tij. Zbatimi i Kodit të Sjelljes në Administratën Publike, do të thotë: - Të respektosh dhe zbatosh kërkesat e ligjit; - Të zbatosh dhe të përkrahësh me vendosmëri dhe formalisht frymën që përçojnë ligjet, parimet, rregullat dhe udhëzimet që zbatohen në AP; - Të veprosh me përgjegjshmëri maksimale në të gjithë veprimtarinë e plotësimit të detyrave;

350 Gilman, S. C. (2005), “Ethics codes and codes of conduct as tools for promoting an ethical and professional public service” :, World Bank, Washington DC,


146

- Të respektosh të tjerët, të luftosh kundër çdo lloj veprimi të padrejtë dhe kundër pandershmërisë; - Të mos jesh indiferent përballë sjelljeve jo-etike, por të reagohet në kahun pozitiv të problemit; - Të inkurajohet dialogu, diskutimet e hapura dhe pa paragjykime; - Të punohet me ndershmëri dhe duke mësuar nga gabimet e të tjerëve; - Të respektohen standardet bazë të sjelljes qytetare, si brenda ashtu dhe jashtë mjedisit të punës; - Të jesh modest për kontributin e dhënë dhe të këmbëngulësh për të përmirësuar metodën e punës në interes të zbatimit të detyrës. Kodi i Sjelljes ndihmon nëpunësit civilë të të gjitha niveleve në veprimtarine tyre, që të respektojnë me dinjitet profesionin e tyre; të ruajnë standarde të larta profesionale dhe të veprojnë me ndershmëri, drejtësi dhe përkushtim; të kontribojnë në forcimin e shtetit të së drejtës, duke respektuar dhe mbrojtur konceptet universale të dinjitetit dhe të drejtave të njeriut si dhe të shmangin çdo formë diskriminimi; të respektojnë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut në çdo rast dhe rrethanë në zbatim të ligjeve e konventave të ndryshme ndërkombëtare; të respektojnë të drejtat e personave të dëmtuar si dhe interesat dhe jetën e tyre private; të tregojnë karakter dhe moral të lartë në mbështeje të drejtësisë dhe zbatimin e ligjit dhe rregullave; të tregohen objektivë, të pavarur, të paanshëm, të ndërgjegjshëm në përmbushje të detyrimeve të tyre etike dhe profesionale; të shmangin konfliktet e interesit që mund të dëmtojnë reputacionin, paanshmërinë, ose pavarësinë e detyrës së tyre si pjestarë të AP.

7.3. Konflikti i interesit dhe kuadri ligjor dhe zbatues në Shqipëri

Konflikti i interesit rrjedh nga një veprimtari apo situatë që vendos një nëpunës civil të saj, në një konflikt potencial apo të shfaqur ndërmjet interesave private dhe përgjegjësive e detyrave zyrtare. Gjithë veprimtaria e punonjësve civilë është tregues i nivelit kulturor, i qytetarisë dhe i koncepteve të qarta gjatë ushtrimit të detyrave dhe përgjegjësive të ndyshme si brenda, ashtu edhe jashtë vendit. Në këtë proces të vazhdueshëm të marrëdhënieve, është njeriu ai i cili krijon apo ndërton gjithçka. Në çdo kontakt apo takim zyrtar rutinë, është domosdoshmëri që të shmangen konfliktet e ndryshme, pasi në varësi të saj është edhe plotësimi i planeve dhe detyrimeve të përditshme.

a. Masat e parandalimit të konfliktit të interesave351

Qellimi i këtyre masave është përcaktimi i rregullave të sjelljes në lidhje me konfliktin e interesave dhe zvogëlimit të mundshëm të tij që shfaqet mes interesave private dhe detyrave e përgjegjësive që ushtron çdo pjestar dhe punonjës në strukturat e AP. Punonjësit e AP përpiqen të përmbushin detyrat e tyre zyrtare dhe të ushtrojnë përgjegjësitë në mënyrë që të jenë efikasë dhe që ato të vinë në përputhje me ligjet dhe rregullat në fuqi. Shmangia dhe parandalimi i situatave që mund të shkaktojnë një 351 Ligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”.


147

konflikt interesi, ose përballja me një konflikt interesi, është një moment i rëndësishëm për çdo punonjës të AP për të konfirmuar besim, pa-anshmëri dhe objektivitet në zgjidhjen e detyrave. Konflikti i interesave nuk është i lidhur kryesisht me problemet apo çështjet financiare ose me përfitimet financiare, pasi ato nuk përbëjnë të vetmin burim për situata që krijojnë konflikt interesash.

Në këtë kontekst, në çdo moment mendohet se si të shmanget një konflikt interesi gjatë gjithë veprimtarisë duke përfshirë shmangien e përfitimeve personale, publikimin apo nxjerrjen jashtë të informacioneve të ndryshme të klasifikuara, favorizimin e biznesit privat, etj. Për këtë arësye, punonjësit e AP nuk falin apo pranojnë dhurata apo përfitime të tjera në këmbim të dhënies së aksesit të brendshëm për të tjerët, favorizim e avantazhe të tjera, ose ndonjë përfitim që mund të vijë nga dhënia e informacioneve të klasifikuara. Dështimi në zbatimin e kodit të sjelljes dhe kërkesave të tij mund të çojë në veprime apo masa disiplinore dhe administrative për punonjësit e AP. Për shmangien e konfliktit të interesave, punonjësit e AP marrin në konsideratë dhe aplikojnë udhëzimet e mëposhtme:

- gjatë kryerjes së detyrave dhe ushtrimit të përgjegjësive zyrtare, punonjësit e AP menaxhojnë punët dhe problemet e tyre private, në mënyrë të tillë që të parandalojnë dhe shmangin mundësinë e shfaqjes së konfliktt të interesave; - në rast të ndonjë konflikti interesi, ndërmjet interesave private dhe detyrës zyrtare, konflikti duhet të zgjidhet në favor të interesit të AP; - të shmangen interesat private dhe favorizimi i tyre duke shfrytëzuar detyrën apo pozicionin zyrtar si pjestar i AP; - nuk duhet të kërkojnë ose pranojnë favorizime apo përfitime të tjera ekonomike që lidhen drejtpërdrejt me detyrën e tyre zyrtar; - nuk duhet të lejojnë që duke shfrytëzuar pozicionin e tyre zyrtar të ndihmojnë kompani ose persona privatë për lidhje marrëveshjesh e kontratash, sjellje kjo që mund të favorizojë ata, familjet e tyre. kompani dhe persona private; - nuk duhet të shfrytëzojnë ose të përfitojnë nga informacioni që mund të disponojnë nisur nga detyra e tyre funksionale, që në këmbim të marrin ose përfitojnë në dëm të interesave të shoqërisë; - nuk duhet të përdorin në mënyrë të drejpërdrejtë ose të tërthortë apo të lejojnë përdorimin e një pronë çfarëdo shtetërore, përfshirë këtu edhe pronat e marra me qera nga shteti për asnjë veprimtari tjetër private. b. Dhuratat dhe përfitimet352

Si në të gjitha fushat dhe sektorët e administratës shtetërore janë të njohura praktikat e ofrimit të dhuratave, nxjerrja e përfitimeve, mikpritjet e tepruara, të cilat ofrohen nga klientët e ndryshëm të cilët kanë marrëdhënie pune, kontraktuale apo çfarëdo lloj

352 Ligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”. www.dap.gov.al/.../86-ligj-nr-9367-date-7-4-2005-per-parandalimin-e-k...


148

marrëdhënie tjetër me punonjësit e AP. Çdo punonjës respekton ligjet, rregullat dhe politikat qeveritare për pranimin ose jo të dhuratave, nxjerrjen e përfitimeve, të cilat mund të ofrohen për shkak të pozicionit zyrtar që mban individ që pranon dhuratën, pasi në rast të tejkalimit të këtyre normave dhe rregullave mund të përbëjnë vepër penale dhe shkelje të kodit penal të Republikës së Shqipërisë.

Megjithatë, në raste të veçanta, kur dhurata, përfitimet dhe ofertat e tjera janë në vlera minimale, mund të pranohen, por gjithsesi nuk duhet të lidhen me raste të tilla si tender apo favorizim të një individi apo organizmi të caktuar që ka interesa me punonjesit e AP.

Pranimi i dhuratës apo propozimit për marrjen e një dhurate, përfitimet apo një lloj tjetër oferte, realizohet në respekt të ligjit dhe kërkesave të rregulloreve, në të kundërt refuzohet brenda të gjitha normave të sjelljes dhe edukatës qytetare. Mënyrën se si funksionojnë rregullat për shkëmbimin e dhuratave për rastet protokollare parashikohen në rregullore dhe për ku e kujt mund t’i jepet ose pranohet dhuratë. Pranimi i dhuratës është një moment i rëndësishëm dhe kërkon sjellje në mënyrë etike duke mos shfaqur shenja pakënaqësie dhe mirënjohje si në rastin e pranimit ashtu edhe të refuzimit të saj. Dhurata, në të gjitha rastet, edhe ku shkëmbehet edhe në rastin e dhënies së saj, nuk kërkohet, nuk sugjerohet dhe as nuk porositet, por ajo lind natyrshëm si një shenjë respekti dhe mirënjohje.

Një punonjës i Administratës Publike, zakonisht pranon ose dhuron një dhuratë të zakonshme me një vlerë minimale (kalendar, kupë, stilolaps, bluzë, relike të ndryshme); dhuratë nga dyqanet, katalogë kombëtare, punime artistike, libra, flamur, stema dhe emblema të llojeve të forcave e të armëve, piktura të ndyshme etj; pagesën e ushqimit nga një shpenzim kontraktues në rast se është e nevojshme një kohë e gjatë për diskutimin e çështjeve apo veprimtarive zyrtare dhe në interes të punës (drekë/darkë zyrtare ose pune). Punonjësit të Administratës Publike nuk i lejohet të pranojë ose dhurojë pa miratimin paraprak të titullarëve të institucioneve të autorizuar për këtë qëllim.

Punonjësit e AP nuk mund dhe nuk duhet të pranojnë mjete të ndryshme me vlerë të lartë, strehim, akomodim, përfitime, favorizime ose oferta të ndryshme jashtë kritereve; pagesa të transportit me vlerë mbi minimalen e mundshme; bileta, pagesa, honorare ose zbritje të çmimeve për shkak të detyrës gjatë pjesëmarrjes në veprimtari të ndryshme; zhvillimin e kontakteve për aktivitete dypalëshe nëpërmjet emailit apo biseda telefonike në rrugë private; të abuzohet me besimin e fituar nga një koleg i një shteti tjetër gjatë veprimtarive të ndryshme, etj.

Kuadri ligjor e zbatues në Shqipëri353

Inspektorati i Lartë i Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive (ILDKP) është autoriteti qëndror përgjegjës për zbatimin e ligjit nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”. 353 Ligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”.


149

Autoritetet dhe strukturat përgjegjëse për zbatimin e këtij ligji në institucionet publike janë: eprorët e zyrtarëve, sipas hierarkisë, brenda një institucioni publik; drejtoritë, njësitë e burimeve njerëzore apo njësi të ngarkuara a të ngritura posaçërisht, sipas nevojës dhe mundësive të çdo institucioni publik dhe institucionet eprore. Po çfarë është një konflikt interesi? “Konflikt i interesit është gjendja e konfliktit ndërmjet detyrës publike dhe interesave privatë të një zyrtari, në të cilën ai ka interesa private, të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, që ndikojnë, mund të ndikojnë ose duket sikur ndikojnë në kryerjen në mënyrë të padrejtë të detyrave dhe përgjegjësive të tij publike”354. Interesat private përfshijnë: të drejtat dhe detyrimet pasurore të çdo lloj natyre; çdo marrëdhenie tjetër juridiko-civile; dhurata, premtime, favore dhe trajtime preferenciale; negocime të mundshme për punësim në të ardhmen nga ana e zyrtarit; angazhime në veprimtari private; marrëdhënie familjare, të bashkëjetesës, të komunitetit, etnike, fetare, të njohura të miqësisë ose armiqësisë. “Konflikti i interesit mund të jetë rast pas rasti ose i vazhdueshëm. Konflikt rast për rast i interesit është gjendja me konflikt interesi, në njërën nga tri llojet (faktik, i mundshëm, në dukje), që shfaqet rast për rast dhe lidhet me një vendimmarrje të veçantë”355. Konflikti i vazhdueshëm i interesave është gjendja, në të cilën konflikti i interesit (i mundshëm apo në dukje) mund të shfaqet, në mënyrë të përsëritur, dhe të shpeshtë në të ardhmen. Detyrat publike dhe detyrimi për parandalimin e konfliktit të interesit. Me zgjedhjen ose emërimin e tij e në vazhdim, zyrtari ka për detyrë të parandalojë dhe të zgjidhë vetë, sa më parë dhe në mënyrën më të frytshme të mundshme, çdo gjendje të konfliktit të tij të interesit. Në rast se zyrtari nuk është i bindur për ekzistencën apo jo të një konflikti interesi të lidhur me të, ai duhet të këshillohet sa më parë me eprorët. Detyrat e autoriteteve përgjegjëse356: - njoftojnë me shkrim zyrtarët për detyrimin për deklarim në ILDKP; - mbledhin deklaratat e zyrtarëve dhe i dorëzojnë në ILDKP brenda afateve ligjore; - shpërndajnë dhe mbledhin autorizimet e detyrueshme për tu lëshuar nga zyrtarët sipas nenit 10 të ligjit “Për Konfliktin e Interesit” (PKI); - njoftojnë ILDKP-në për ndryshimet e zyrtarëve-subjekte të deklarimit në ILDKP; - mbajnë regjistra: për konfliktin rast për rast të interesit; për deklarimin periodik të zyrtarëve. - informojnë zyrtarët në lidhje me ligjin PKI, me të drejtat e detyrimet e tyre; - kërkojnë këshilla nga Inspektorati i Lartë për zbatimin e ligjit PKI. Detyrime të tjera të zyrtarëve357 a) Deklarimi

354 Ligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”, meni 3. 355 Ligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”, neni 3, pika c dhe ç. 356 Ligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”, neni 14, pika 1. 357 Neni 14, “Zyrtarët që mbartin detyrimin për deklarim periodik të interesave private”.


150

Rast pas rasti i interesave private të zyrtarëve që mund të bëhen shkak për lindjen e një konflikti interesi vetëdeklarimi, bëhet para çdo vendimmarrjeje, për ekzistencën e konfliktit të interesit; -është detyrim pozitiv, pra kërkohet deklarimi i interesit privat, jo i mungesës së tij; -deklarimi i interesit nuk e shmang zyrtarin nga përgjegjësia e parandalimit dhezgjidhjes së tij. b) Autorizimi - lëshohet nga çdo zyrtar; - brenda 30 ditëve nga data e fillimit të punës; - në favor të institucionit publik ku ushtron funksionet; - ka vlerë për të gjithë kohën që zyrtari ushtron detyrën publike; - ka vlerë për çdo kohë, pavarësisht nga mosvazhdimi i detyrës publike (për ato tëdhëna të interesave private, të cilat mund të lidhen me ushtrimin e detyrës publike nëkohën e ushtrimit të saj); - ka të njëjtën vlerë edhe për çdo institucion epror, si dhe për ILDKP-në. Ofrimi i informacionit, për interesave private të zyrtarit në konflikt interesi është detyrë për: çdo zyrtar tjetër që ka dijeni, në veçanti e eprorit; çdo institucion publik, që ka dijeni; e drejtë e palëve të interesuara që preken nga veprimet e zyrtarit dhe e drejtë e çdo personi, që ka dijeni dhe interes në përgjithësi. a. Mbrojtja për dhënien e informacioneve358 Çdo zyrtar apo çdo subjekt, që ofron informacion për rastet e konfliktit të interesave të padeklaruara nga zyrtarët, përfiton mbrojtje të veçantë administrative. Në ligjin PKI janë parashikuar shprehimisht kufizime të interesave privatë të zyrtarit për parandalimin e konfliktit rast për rast të interesit për çështje të veçanta si: ndalimi i lidhjes së kontratave; ndalime në sigurimin e të ardhurave për shkak të funksionit të veçantë; ndalimi i marrjes së dhuratave, favoreve, premtimeve ose trajtimeve preferenciale dhe kufizimi i interesave të personave të lidhur me zyrtarin. Zgjidhja e konfliktit të interesave për zyrtarin bëhet me transferim ose tjetërsim i interesave private; vetëpërjashtim nga vendimarrja; dorëheqje nga angazhimet, detyrat private; dorëheqje nga funksioni publik; njoftimi i eprorit dhe provimi e dokumentimi i zgjidhjes së konfliktit të interesit dhe përgjegjësi për masa të pafrytshme. Zgjidhja e konfliktit të interesave për eprorin ose institucionin epror bëhet me kufizimi i informacioneve për zyrtarin; mosngarkimi i detyrave; mos lejimi i pjesëmarrjes në vendimmarrje; rishikimi, ndryshimi i detyrave dhe kompetencave të zyrtarit; transferimi i zyrtarit në një detyrë tjetër; shmangia e emërimit, zgjedhjes së zyrtarit dhe anullimi, revokimi i aktit administrativ, të marrë në kushtet e konfliktit të interesave359. Zgjidhja e rasteve të veçanta të konfliktit të vazhdueshëm të interesave (për zyrtarët e përcaktuar në nenet 27-32 të ligjit PKI): - zyrtari të çedojë nga detyra me dorëheqje; - zyrtari të çedojë nga interesat 358Lligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”, neni 8, pika 1. 359 Ligji nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”, neni 10,


151

a. të heqë dorë nga funksionet drejtuese ose të anëtarësisë në organet drejtuese; b. të ndërpresë ushtrimin e veprimtarisë fitimprurëse; c. të transferojë të drejtat e zotërimit aktiv të aksioneve në kapital. Secila prej zgjidhjeve të mësipërme duhet bërë brenda afateve dhe duhet dokumentuar360. Sanksionet mbi zyrtarin janë ndjekje penale kur konflikti i interesave shndërrohet në vepër penale korruptive; masa administrative për shkelje të detyrimeve të përcaktuara në ligjin PKI, të cilat jepen nga Inspektori i Përgjithshëm;5 000 lekë minimumi -400 000 lekë maksimumi si masë disiplinore dhe përgjegjësi penale ose administrative. Sanksionet mbi eprorët: përgjegjësia penale, administrative dhe disiplinore. b. Fshehja e ryshfeteve nga zyrtarë e punonjës të drejtësisë Transferimi është mënyra që politikanët, zyrtarët lokalë, prokurorët dhe gjykatësit fshehin ryshfetet e marra. Në këtë përfundim ka arritur një raport i përgatitur nga Qendra për Transparencën dhe Informimin e Lirë361(QTIL) që ka monitoruar deklarimin e pasurive nga ana e zyrtarëve të lartë dhe konfliktin e interesit të këtyre të fundit. Raporti është financuar nga ana e ambasadës së Britanisë së Madhe në Tiranë. Sipas këtij raporti, zyrtarët e lartë, në shumë raste kanë fshehur pasurinë e tyre, e cila ka të bëjë kryesisht me troje dhe apartamente, por edhe mos deklarimin e pasurive nga bizneset që zotërojnë, ndërkohë që në shumë raste kanë pasur edhe konflikt interesi. Në raportin e mbajtur për vitin 2009, ka arritur në përfundimin se transferimi i pasurive është mënyra kryesore që zyrtarët e lartë, sidomos prokurorët dhe gjykatësit, përdorin për të fshehur ryshfetet e marra. Këto të fundit kanë qenë në formën e vilave, apartamenteve dhe automjeteve. Transferimi i pasurisë është tipik për gjykatësit dhe prokurorët, që kanë marrë ose dhënë pasuri nga të tjerët, në masën 30% të gjithë numrit të tyre ose 62% të gjithë rasteve të konstatuara në të gjitha kategoritë e zyrtarëve të investiguar. Kështu ka raste dhurimi të vilave, apartamenteve e makinave siç ka dhe deklarime për marrje borxhi në shuma të mëdha nga familjarë, veçanërisht nga ata që kanë të afërm emigrantë. Në të gjitha rastet nuk është shpjeguar burimi i të ardhurave të përfituara nga transferimi apo të transferuara te të tjerët, kryesisht vjerri, vjerra, nëna, babai ose vëllai. Numri i prokurorëve dhe gjykatësve që transferojnë pasurinë është i konsiderueshëm. Këto transferime nuk kanë logjikë financiare, ndërsa në zonat turistike shtimi i vilave nga ana e prokurorëve dhe gjyqtarëve ose janë transferuar te të afërmit e tyre, ose nuk janë deklaruar dhe regjistruar në hipotekë Fshehja e pasurisë dhe përfshirja e zyrtarëve të lartë në biznese, ka shkaktuar konflikt interesi dhe vazhdon që të mbetet problematike. Kështu, mësohet se zyrtarët e monitoruar kanë fshehur garazhe, troje, apartamente dhe shtëpi, ndërsa ka fshehje pasurie edhe nëpërmjet mos deklarimit të pasurive. Zyrtarët marrin kredi në shuma të mëdha, interesat e të cilave nuk justifikohen nga të ardhurat, duke lënë dyshim edhe për pastrim parash. Janë konstatuar raste të fshehjes së pasurisë. Bëhet fjalë për pasuritë patundshme si garazhe, troje, apartamente apo shtëpi. 360 Po aty , neni 12. 361 Raport i punblikuar në gazetën “Panorama”, 18.03.2009.


152

Por ka fshehje pasurie nëpërmjet mos deklarimit të fitimeve nga bizneset në pronësi, uljes në vlerë të shitjeve apo blerjeve të pasurive të patundshme, marrje kredie në shuma të mëdha, interesat e të cilave nuk justifikohen nga të ardhurat, marrje kredie pa justifikuar përdorimin e saj duke lënë hapësira dyshimi edhe për pastrim parash. Po ashtu nuk ka asnjë deklarim të kutive bankare, ndërkohë që është e mundur që disa zyrtarë të kenë të tilla. Vendin e parë në fshehjen e pasurive e zënë drejtuesit vendorë, thuhet në raportin e QTIL. Për këtë arsye, Këshilli i Lartë i Drejtësisë (KLD) duhet të kontrollojë deklaratat e pasurisë së gjykatësve dhe ta përfshijë kontrollin e saj në të gjitha rastet e transferimit, emërimeve apo ngritjeve në detyrë. Përveç KLD, sipas QTIL, edhe Ministria e Drejtësisë duhet të përfshijë në detyrat e kontrollit të saj verifikimin e deklaratave të pasurisë së gjyqtarëve dhe prokurorëve. Ndërkohë, zyrtarët rezultojnë të jenë të përfshirë në biznese private, të cilat zhvillohen në territorin ku ata kryejnë detyrat e tyre publike. Nga zyrtarët e monitoruar për përfshirje në biznes, rezulton që 12% prej tyre janë politikanë, 24% në drejtësi, 20% zyrtarë dhe 44% drejtues vendorë. Zyrtarët vendorë janë të përfshirë në një masë të madhe në biznese private që zhvillohen në territorin ku ata kryejnë detyrat publike. Këtë biznes pjesërisht e kanë në konflikt interesi me shërbimet që ata ofrojnë për qytetarët dhe pjesërisht vetë biznesi i ndihmon ata për të bërë karrierë në politikën lokale. Pas marrjes së postit të tyre ata nuk janë ndarë nga ato biznese, nuk deklarojnë të ardhura korrekte për biznesin që ata kryejnë. Kjo shton mundësitë e abuzimit me pushtetin që zotërojnë. Për kryetarët e komunave dhe bashkive me zhvillim të madh urban apo turistik, ILDKP të zhvillojë kontroll të veçantë dhe sistematik, pohon QTIL. c. Konflikti i interesit, pushimet dhe udhëtimet e zyrtarëve362 Konflikti i interesit, sipas QTIL, ka parametra më të mirë, krahasuar me fshehjen e pasurive nëpërmjet transferimit të tyre apo edhe përfshirjen në biznes të yrtarëve të monitoruar. Megjithatë, ndër zyrtarët lokalë të investiguar, ka tri raste të shfaqjes së konfliktit të interesit ose 10% në formën e favorizimit të bizneseve private të vetë zyrtarëve, ndërsa te zyrtarët e lartë të administratës qendrore ka tri raste në formën e papajtueshmërisë së postit me biznesin privat.

Ndër politikanët apo ministrat ka vetëm një rast të këtij konflikti, thuhet në raportin e QTIL. Ndërkohë, sipas kësaj të fundit, vazhdon mos deklarimi i pasurive informale, mos deklarimi i bilanceve për ata që kanë biznese private ose kur këto të fundit deklarohen, referencat janë negative. QTIL ka monitoruar edhe udhëtimet dhe pushimet e njerëzve të drejtësisë. Kështu, zyrtarët e drejtësisë udhëtojnë 15% me avion, 84% me makinë ose traget dhe vetëm 1% me autobus.

Sipas të dhënave të mara nga disa gjykata, një gjykatës mund të udhëtojë zyrtarisht jashtë shteti jo më shumë se 1 ose 2 herë në vit dhe kjo për një numër të vogël gjyqtarësh. Në lidhje me pushimet e gjyqtarëve dhe prokurorëve, matja e të cilave është kryer për vitet

362 Raport i QTIL i publikuar në gazetën “Panorama”, 18.03.2009.


153

2007 dhe 2008, rezulton që 32% e gjykatësve dhe prokurorëve i bënë pushimet jashtë ndërsa 68% i bënë ato në Shqipëri.

Duhet thënë shqiptarët si individë nuk janë më të predispozuar për korrupsion sesa gjithë njerëzit e tjerë në rajon e më gjerë. Sidoqoftë ata po përballen me një sistem qeverisje të dobët dhe një elitë politike të korruptuar. Ky dështim i institucioneve ndihmon në riprodhimin e korrupsionit deri në atë masë saqë individi i është dorëzuar korrupsionit si pjesë e normalitetit.

Rreziku më i madh qëndron tek fakti se me kalimin e kohës shqiptarët gjithnjë e më shumë po ambientohen dhe po e pranojnë korrupsionin. Ata jo vetëm që ndihen shumë të dobët për të luftuar korrupsionin, por në një mënyrë apo në një tjetër janë bërë bashkëfajtorë me të. Kjo e bën rastin akoma më të vështirë dhe gjithnjë e më të pamundur për t’u zgjidhur. Rreziku i vërtetë i demokracive të reja, si në rastin e Shqipërisë, nuk vjen nga individët e shoqërisë, por nga mënjanimi me votë i strukturave të korruptuara që janë të pranishën në të katër pushtetet.

Korrupsioni, ndonëse një e metë e tranzicionit shqiptar, ka rrezik të kthehet në normë duke konsideruar përmasat dhe shtrirjen e saj. Ndaj kërkohet një ndërhyrje jo vetëm e shpejtë, por për më tepër një ndërhyrje e duhur, e cila të luftojë faktorët që lidhen me korrupsionin (shkaqet) dhe jo efektet e tij.

d. Kërkesat e veçanta etike të shërbimit publik shqiptar

Shërbimi publik, si lloj i veçantë i veprimtarisë profesionale, karakterizohet nga një tërësi unike e idealeve dhe vlerave të cilat janë pjesë e standardeve të sjelljes. Këto parime integrohen dhe janë pjesë e rëndësishme në punën e administratës publike. Kjo do të thotë se etika administrative363 përmbush disa detyra bazë:

- Të marrë pjesë në rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet qeverisë dhe qytetarëve; - Të promovojë interesin publik dhe shtetëror në veprimtaritë shtetërore; - Të formoj staf të administratës publike me standarde të sjelljes të bazuara në

moral.

Detyra kryesore e etikës dhe moralit është pjesëmarrja në rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet qeverisë dhe popullit. Sistemi i standardeve etike dhe morale364 jep ndihmesë në katër çështje kryesore:

- Zbatimin e vlerave shoqërore universale siç janë liria, drejtësia sociale, mundësitë e barabarta dhe të drejtat qytetare.

- Kapërcimi i dallimeve ndërmjet grupeve publike, gjë që mund të realizohet përmes mekanizmave qeveritare, jetësimit të politikave racionale dhe kunstruktive, kompromisit

363 Denhardt, R. (2007), “Administrimi Publik”, Botimet UFO PRESS, Tiranë, f. 125. 364 Dworking ,R. (1978), “Taking Rights seriously” Cambridge University Press, ph. 184- 205.


154

etik dhe integrimit shoqëror 365 . Në këtë rast me rëndësi parësore janë aspektet përcaktuese të etikës dhe vendimarrja në fushën e administratës publike.

- Shpërndarja e pasurisë publike, të të mirave, përfitimeve dhe shpërblimeve të dhëna nga institucionet qeveritare; duke u realizuar kjo pikë institucionet qeveritare ballafaqohen me problemin e drejtësisë, të barazisë etj.

- Rëndësia e detyrimeve të administratës publike nënkupton nevojën në rritje për t'i përkufizuar kriteret etike të nëpunësve të shërbimit publik dhe për t'u jetësuar atyre ndjenjën e përgjegjësisë për çdo veprim profesional. Kjo kërkon zhvillimin e një pikëpamjeje të njëjtësuar, çka është e domosdoshme që të përcaktohen parime dhe standarde morale të lehta për t'u interpretuar dhe të përpunohet një sistem i unifikuar i vlerave dhe i idealeve.

Është e mundshme që çështjet e shoqërisë dhe të shtetit të merren si kriter dhe synim final i nëpunësve të shërbimit publik. Etika profesionale e shërbimit publik supozon se çdo njeri duhet t'i kërkojë dhe t'i shfrytëzojë të gjitha burimet shoqërore dhe personale. Kjo gjë bëhet për të realizuar qëllimet e aprovuara të karakterit shoqëror dhe profesional, e jo për qëllime personale.

Etika e shërbimit profesional nuk është rregullues i vetëm i sjelljes së nëpunësve dhe nuk i hedh poshtë teknikat e tjera. Standardet dhe parimet e saj përputhen me bazat legjislative dhe instruktive të së drejtës. Për më tepër, etika e shërbimit publik kërkon prej grupimeve profesionale dhe prej specialistëve që punojnë për këto grupe, që t'u shërbejnë atyre.

Nëpunësit publikë e kanë për detyrë të respektojnë standarde të tilla si urdhëresat (në ç’mënyrë morali profesional e drejton sjelljen e nëpunësit në rrethana të caktuara); ndalesat (ç'është e ndaluar në sjelljen profesionale); rekomandimet (si duhet të sillen ata në kushte të veçanta).

Nëpunësit publikë nuk kanë të drejtë t'u japin përparësi çështjeve individuale para atyre shoqërore, as t'i promovojnë interesat e një grupi shoqëror nëse në këtë rast dëmtohet shoqëria ose shteti366.

Nëpunësi është në shërbim të interesave kombëtare. Veprimet, propozimet dhe vendimet e nëpunësve publikë, kryhen në atë mënyrë që nuk ulin prestigjin e drejtuesve shtetërore; ata s’duhet t'i shfrytëzojnë detyrat për qëllime private dhe gjithëherë duhet ta dinë se bartin përgjegjësi të veçanta.

Një formë e etikës së shërbimit publik është standardi moral, që u ndalon nëpunësve shtetërorë të ndjekin urdhrat që bien ndesh me parime universale apo ligje kushtetuese.

365 Beetham, D. (1987);”Bureaucracy”, Milton Keynes: Open University Press, p 62. 366 Denhardt , R. (2007), “Administrimi Publik”, Botimet UFO PRESS, Tiranë, f. 129.


155

Është shumë e rëndësishme të zhvillohet ndërgjegjshmëri e lartë morale367 tek nëpunësit e administratës të cilët komunikojnë me individë që përfaqësojnë grupet e ndryshme shoqërore.

Duhet përmendur se në sytë e qytetarëve punonjësit e administratës publike përfaqësojnë shtetin 368 dhe ata duhet të punojnë në favor të qeverisjes së mirë. Sjellja e administratorit, stili i punës, mënyra e zgjidhjes së problemeve dhe ajo e të folurit, formojnë përshtypjen për ngrehinën qeveritare. E gjithë kjo bën që të zhvillohen masa për përmirësimin e mënyrës së punës së dikastereve dhe departamenteve të ndryshme për kontrollin e perfomancave të aparatit administrativ. Në edukimin e të punësuarve është e domodoshme që t’i kushtohet rëndësi zhvillimit të ndjenjës së përgjegjësisë, efikasitetit, vullnetit për t’iu nënshtruar ligjit, ndershmërisë, aftësisë parashikuese, etj. Me rëndësi janë energjia, efektiviteti, përpikmëria, displina, kultura organizative, aftësia për planifikimin e veprimtarive, gatishmëria për të rrezikuar, vullneti për vetdukim të vazhdueshëm dhe për rritjen e aftësive kualifikuese. Përgjegjësia morale369 e nëpunësve publikë vjen duke u rritur. Shumë njerëz kanë pushtetin dhe të drejtën për zbatimin e masave detyruese. Këtë të drejtë ata duhet ta shfrytëzojnë me mençuri.

Është fakt se çdo proces menaxhues është shumë i suksesshëm nëse pjesëmarrësit e procesit i kryejnë detyrat e veta duke besuar se performancat e tyre janë vitale dhe gjithëpërfshirëse. Individët me kombinim organik të qëndrimeve sociale, zakonisht arrijnë prestigj në opinion dhe te kolegët e vet.

Shumë më rëndësi është përgjegjësia e nëpunësve të qeverisë. Ata janë të detyruar të shfaqin disiplinë të lartë në veprimtarinë e tyre dhe të marrin vendime të dobishme. Opinioni publik i vlerëson veprat e tyre nga këndi i rezultave materiale dhe morale dhe e provon ndikimin e tyre në sferën e moralit publik.

Zyrtarët qeveritarë vlerësohen mjaft në sy të publikut kur kanë zotësi për udhëheqje frytdhënëse të proceseve, përkushtohen ndaj standardeve të larta morale si modestia, vetkontrolli, parimësia, mirësjellja në kontaktet me njerëzit, etj.

Aspektet etike të nëpunësve publikë dalin më në pah kur shfaqen probleme të natyrës publike370, gjatë mbledhjes objektive dhe të ndërgjegjshme të të dhënave, në mënyrën e analizimit të pasojave, në marrjen në konsideratë të interesave kolektive, në zgjedhjen e teknikave përkatëse të vendimarrjes e kështu me radhë.Titullarët e njësive publike miratojnë dhe vënë në funksionim sisteme informacioni dhe komunikimi, që sigurojnë:

367 Menzel, D. C, (2005), “Research on Ethics and Integrity in Governance: A Review and Assessment” Published by Northern Illinois University in the March , issue of Public Integrity, p 10 368 Pajaziti, A. (ed.), 2005 “Etika Publike”, Logos-A, Shkup, f. 67. 369 Po aty f 99 370 Denhardt, R. D. & Grubbs, J. W. (2007), ” Administrimi publik”, përkth. Blerta Selenica, Botimet UFO University Press, Tiranë, f. 23.


156

- identifikimin, mbledhjen dhe përhapjen e një informacioni të vërtetë dhe të besueshëm në një format të përshtatshëm brenda afateve të duhura, duke bërë të mundur që çdo punonjës të marrë përsipër përgjegjësitë përkatëse;

- një komunikim efektiv si vertikal, ashtu edhe horizontal në të gjitha nivelet e hierarkisë së njësisë;

- ngritjen dhe zhvillimin e një sistemi të përshtatshëm të informacionit për menaxhimin e njësisë që ka si qëllim shpërndarjen e udhëzimeve dhe urdhrave të qarta dhe të sakta për rolet e çdo punonjësi të përfshirë në menaxhimin financiar dhe kontrollin administrativ.

7. 4. Tipare të Administratës Publike në Europë dhe Ballkan

Reforma dhe ndryshime në Administratën Publike kanë përjetuar edhe disa shtete të Europës Qendrore dhe Lindore, të diktuara edhe nga aspirata e tyre për t’iu bashkuar familjes evropiane. Hyrja në BE, përpos kushteve të tjera, kërkonte nga këto vende për të përshtatur dhe ndjekur “Parimet e Hapësirës Administrative Europiane”371. Në mënyrë të përmbledhur këto parime përfshijne:

- Reforma e shërbimit civil si pjesë e reformës së administratës publike;

- Krijimi i një legjislacioni të shërbimit civil dhe zbatimi i tij duke patur parasysh parimet e sigurisë ligjore, përgjegjësisë ligjore dhe parashikueshmërisë ligjore në këtë fushë;

- Krijimi i strukturave qendore për menaxhimin, koordinimin dhe mbikëqyrjen e shërbimit civil në institucionet shtetërore për të garantuar qëndrueshmërinë e shërbimit civil;

- Krijimi i një procedure rekrutimi të hapur, efektive dhe të drejtë për nëpunësit civilë;

- Vendosje e një sistemi të standardizuar konkurrimi për të përzgjedhur kandidatët duke respektuar parimet e meritokracisë, drejtësisë dhe paanshmërisë politike;

- Krijimi i një sistemi për menaxhiminin e trupës së nëpunësve civilë të lartë, duke zbatuar ngritjen në detyrë dhe profesionalizminin dhe duke garantuar depolitizimin e shërbimit civil;

- Krijimi i një sistemi për mbrojtjen e nëpunësve civilë duke garantuar qëndrueshmërinë e këtij sistemi;

- Krijimi i kushteve për trajnimin e nëpunësve civilë për të ndikuar në rritjen e aftësive të tyre; 371 Meyer-Sahling, J. (2009), “Sustainability of Civil Service Reforms in Central and Eastern Europe Five Years After EU Accession”, Sigma Papers, No. 44, OECD Publishing, faqe 9, gjendet në http://dx.doi.org/10.1787/5kml60pvjmbq-en


157

- Krijimi i një sistemi vlerësimi për nëpunësit civilë për të nxitur efektivitetin në punë dhe motivimin e tyre;

- Krijimi i një sistemi pagash dhe shpërblimesh për nëpunësit civilë duke mbajtur parasysh motivimin e tyre dhe duke garantuar transparencën dhe trajtimin e njëjtë të nëpunësve civilë;

- Parashkime të të drejtave dhe detyrimeve të nëpunësve civilë duke vendosur edhe kufizime për të drejtat politike të nëpunësve civilë, detyrimin për të zbatuar një kod etike, sistemin e deklarimit të pasurive dhe të disiplinës së brendshme për të nxitur e zhvilluar transparencën dhe paanësinë, ngritjen në detyrë dhe profesionalizminin dhe duke garantuar depolitizimin e shërbimit civil;

Duhet theksuar se përputhshmëria me parimet europiane të administratës, nuk kufizohet në rregullat në formën e ligjeve, por përfshin edhe zbatimin e tyre në praktikë dhe cilësinë e këtij zbatimi. Por duhet thënë se jo çdo aspekt i shërbimit civil është i parashikuar në hollësi si një recetë për t’u ndjekur nga vendet që synojnë apo marrin statusin e vendit kandidat të BE-së. Fjala vjen vërtet rekomandohet krijimi i një strukturë institucionale për menaxhimin e shërbimit civil, por nuk saktësohet nëse do të varet nga Kryeministri apo Ministri i Brendshëm, siç ka ngjarë në vendin tonë. Në bazë të pikavë të listuara më lart institucionet e BE-së kanë ndjekur e vlerësuar zbatimin e tyre në Lituani, Letoni, Estoni, Hungari, Slloveni, Sllovani, Poloni dhe Republikën Çeke në mënyrë që të merrej vendimi për anëtarësimin e tyre në BE. Pavarësisht se të gjitha këto shtete janë sot anëtare të BE, niveli i respektimit në vijimësi i parimeve të hapësirën administrative evropiane është i ndryshëm. Psh vendet balltike paraqesin rastet e suksesshëm të ndjekjes dhe respektimit të tyre, ndërsa nuk ndodh kështu në Sllovaki, Poloni dhe Republikën Çeke. Një pamje tjetër paraqet Hungaria, që merret si shembull i shërbimit civil të politizuar në krahasim me vendet e tjera të Evropës Qendrore e Lindore.

Tipare dhe prirje të tjera të shërbimit civil shfaqen në shtetet e Ballkanit Perëndimor, të cilat kanë bërë përpjekje për të përfshirë në kuadrin e tyre ligjor legjislacion të posaçëm për shërbimin civil. Kështu, Shqipëria, ish Republika Jugosllave e Maqedonisë, Bosnjë-Hercegovina, Serbia, Mali i Zi dhe Kosova kanë miratuar ligjet përkatëse për shërbimin civil, por kanë edhe diferenca mes tyre. Në Shqipëri, Bosnjë Hercegovinë dhe në Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë, qasja anon më shumë nga sistemi i bazuar tek pozicioni, ndërsa në Kroaci, Mal të Zi dhe Serbi theksohen elementet e sistemit të karrierës. Gjithashtu edhe kuptimi për shërbimin civil është i ndryshëm në vende të ndryshme. Administratat e Kroacisë, Mal i Zi dhe Serbisë kanë përdorur një përkufizim më të ngushtë të shërbimit civil, duke lënë jashtë tij punonjësit e pushtetit vendor. Në të njëjtën kohë, përkufizimet shqiptare dhe maqedonase të shërbimit civil nuk përfshijnë punonjësit lokalë në kategorinë e shërbimit civil. Bosnje- Hercegovina përbën përjashtim nga mënyra e organizimit të shërbimit civil sepse rregullohet nga ligje të ndryshme në nivel shteti, dhe të tjera në niveli entiteti. Në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, kur bëhet dallimi midis nëpunësve publikë dhe nëpunësve civilë, pozicionet më të larta


158

janë ato të sekretarit të përgjithshëm (sekretar i shtetit) dhe këshilltar shteti. Sistemi i shërbimit civil në Bosnje favorizon procedurat e hapura të marrjes në punë. Në Kroaci, pranimi në shërbimin civil rregullohet sipas ligjit për shërbimin civil të vitit 2005, si dhe ka akte nënligjore të shumta që përcaktojnë hollësisht rregullat për shpalljen e vendeve të lira e zbatimin e procedurave të konkurrimit, si edhe njoftimet e brendshme në shërbimin civil. Në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, rregullat e pajtimit në punë specifikohen në ligj ku përcaktohen rregulla të hapura dhe transparente për pajtimin në punë, permes shpalljes së vendeve të lira të punës. Gjithashtu, nevojiten testime profesionale për nëpunësit civilë, ndonëse pozicione fillestare si, pozicioni i Sekretarit të Përgjithshëm dhe lëvizja horizontale e nëpunësve civilë janë të përjashtuara nga ky rregull. Në Malin e Zi, marrja në punë bëhet sipas procedurave të brendshme ose procedurave të njoftimit publik.

Ligji i Shërbimit Civil i vitit 2005 prezantoi rregulla të reja të marrjes në punë në Serbi. Dispozitat e ligjit plotësohen nga një Rregullore për Procesin e Konkurrimit të Brendshëm dhe Publik, ndaj, sipas këtij kuadri të ri ligjor, kriteret e përzgjedhjes janë bërë më të qarta dhe numri i pozicioneve për t’u plotësuar nga emërime politike u reduktua. Ligji i Shërbimit Civil përcakton barazinë gjinore dhe të drejtat e minoriteteve, po ashtu përzgjedhja e kandidatëve bazohet në kualifikimet dhe kompetencat profesionale të tyre.

Këtyre shteteve u është ofruar gjithashtu ndihmë teknike nga Komisioni Europian dhe programi SIGMA i OECD-së për të hartuar legjislacionin përkatës dhe për ngritjen e institucioneve me kompetenca në fushën e shërbimit civil. Mangësia kryesore e shërbimit civil në shtetet e Ballkanit perëndimor është niveli i ulët i zbatimit të këtij legjislacioni. Shpesh, procedurat formale për rekrutimin mbi bazë merite, testimi me shkrim, përzgjedhja nga një komision dhe e drejta e ankimit për procesin e rekrutimit zbatohen gjerësisht, por rezultatet nga ky proces shpesh janë objekt kritikash sepse karakterizohen nga ndikimi politik dhe pabarazia. Niveli i ulët i efektivitetit të ligjit në këto shtete përbën në fakt edhe një sfidë të madhe përkundrejt aspiratës së secilit prej këtyre shteteve për t’u bërë pjesë e BE. Megjithëse procesi i anëtarësimit për shtetet e Ballkanit Perëndimor është i strukturuar ndryshe nga ai i vendeve të Europës Qendore e Lindore, lista e ‘detyrave’ për këto shtete në fushën e administratës publike mbetet e njëjtë.

Përsa i takon vlerësimit të arritjeve në punë, të gjitha vendet e Ballkanit perëndimor kanë dispozita për vlerësimin e performancës, të integruara në sistemet e shërbimit civil. Gjithashtu, dispozitat përkatëse, si rregull, prekin kriteret dhe metodat e vlerësimit. Ato përfshijnë kriteret e efektshmërisë, vlerat profesionale dhe kritere të tjera të ngjashme si vlerësimin dhe vlerësimin e performancës që lidhen gjithmonë me ngritjen në detyrë.521 Në mënyrë që të synohet dhe arrihen rezultate pozitive në punë nëpunësit civilë duhet të marrin trajnim të herë pas hershëm. Në të gjitha vendet ka një mirëkuptim të përgjithshëm që trajnimi është një mjet i domosdoshëm për përmirësimin e cilësisë së shërbimeve që ofrohen nga administrata publike. Në administratat publike të vendeve anëtare të RESPA-s ka sisteme dhe qasje të ndryshme në lidhje me trajnimin. Trajnimi


159

dhe edukimi janë ndonjëherë drejtpërdrejtë të lidhura me zhvillimin e karrierës dhe ngritjen në detyrë dhe më shpesh akoma, ato lidhen me vlerësimet e performancës. Në të gjitha rastet, ato konsiderohen si instrumente të rëndësishme në përcaktimin e një sistemi të shërbimit civil të bazuar në meritokraci. Rregulloret e trajnimit të shërbimit civil në rajon kanë shumë tipare të përbashkëta, kurse sistemi i pagave dhe shpërblimeve në vendet e rajonit të Ballkani Perëndimor paraqitet i ndryshëm, madje edhe i rregulluar nga legjislacion i ndryshëm: ose ai i shërbimit civil, ose ligje të tjera372.

Përmbledhje e kapitullit të shtatë

Kapitulli i shtatë nga vetë formulimi është përqëndruar në administratën publike shqiptare ku flitet më gjerësisht për të, për parimet dhe vlerat si dhe trajtohen në mënyrë të detajuar: integriteti, besnikëria, kurajoja, sinqeriteti, drejtësia, përgjegjëshmëria dhe respekti.

Dy nënkapituj të rëndësishëm brenda kësaj pjese janë konflikti i interesit dhe kuadri zbatues ligjor ku janë analizuar mishërimi i parimeve etike europiane në ligjet shqiptare dhe praktika e zbatimit të përditshëm.

Gjithashtu flitet më gjerësisht për Inspektoratin e Lartë të Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive (ILDKP), si autoriteti qëndror përgjegjës për zbatimin e ligjit nr.9367, datë 7.4.2005 “Për parandalimin e konfliktit të interesave në ushtrimin e funksioneve publike”. Autoritetet dhe strukturat përgjegjëse për zbatimin e këtij ligji në institucionet publike janë eprorët e zyrtarëve, sipas hierarkisë, brenda një institucioni publik; drejtoritë, njësitë e burimeve njerëzore apo njësi të ngarkuara a të ngritura posaçërisht, sipas nevojës dhe mundësive të çdo institucioni publik dhe institucionet eprore.

372 Petrela, Iris (2013), Temë doktorature “Shërbimi civil si formë moderne e organizimit të administratës shtetërore, në aspektin historik, krahasues me vende të Evropës, me focus të posaçëm Shqipërinë”.


160

8. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Referuar raportit më të fundit të progres raportit për Shqipërinë373 nga institucionet e Bashkimit Europian, vërehet se “shërbimit civil, një nga masat e kërkuara për marrjen e statusit të vendit kandidat ishte një hap i madh drejt depolitizimit të administratës publike. Ligji, që ka hyrë në fuqi në tetor, është thelbësor për ndërtimin e një administratë publike profesionale, efektive dhe të bazuar në merita. Ai synon të krijojë një kornizë të qëndrueshme ligjore përbërë nga administrata shtetërore, institucionet e pavarura dhe njësitë e qeverisjes vendore. Ai siguron një klasifikim të qartë të nëpunësve civilë, përcakton formalisht një trupë menaxhuese të nivelit të lartë të nëpunësit civil dhe siguron bazën për një rekrutim transparent dhe sistemin e gradimit. Ligji shfuqizon legjislacionin ekzistues pa ofruar dispozitat e nevojshme kalimtare deri në hyrjen në fuqi të zbatimit të këtij legjislacioni; në shtator 2013 qeveria miratoi ndryshimet teknike për të shmangur këtë vakum ligjor. Është thelbësor miratimi në kohë i akteve nënligjore në përputhje me parimet e ligjit dhe zbatimit të tij. Ligji për Procedurën e Përgjithshme Administrative është ende në pritje”. Po në raport thuhet se “zbatimi i Ligjit për Gjykatat Administrative u shty në pritje të hyrjes në fuqi të Ligjit për Gjykatën e Lartë, një nga tre ligjet e nevojshme për të marrë statusin e kandidatit. Duhet të forcohet zbatimi i Ligjit për Organizimin dhe Funksionimin e Administratës Publike. Zbatimi i Ligjit mbi inspektimet ka përparuar me miratimin, në shkurt, të dispozitave që synojnë zvogëlimin e kohëzgjatjes dhe kostos së inspektimeve. Gjithashtu, është miratuar legjislacioni dytësor për strukturën, organizimin dhe kodin e etikës së personelit të Inspektoratit të Përgjithshëm. Numri i inspektorateve u zvogëlua nga 36 në 11. Vendimi i Këshillit të Ministrave "Për strukturën dhe organizimin e institucioneve publike" është zbatuar në nivel qendror. Me synimin për përmbushjen e objektivit të synuar 2.5% në vitin 2010, përqindja e kontratave të përkohshme në organet shtetërore u reduktua edhe më tej në, aktualisht, 4,8% . Departamenti i Administratës Publike nuk është plotësisht në gjendje të zbatojë vendimet e veta apo të koordinohet në mënyrë efektive me institucionet e tjera, pjesërisht për shkak të kufizimeve buxhetore. Sistemi Informativ Menaxherial i Burimeve Njerëzore nuk është plotësisht funksional; faza e dytë pilot është përballur me vonesa të konsiderueshme. Instituti i Trajnimit të Administratës Publike e ka realizuar planin vjetor të trajnimit, pavarësisht kufizimeve financiare. Në shkurt u miratua një vendim për të ngritur një shkollë të administratës publike. Janë të nevojshme përpjekje të mëtejshme që shkolla të punojë si duhet, duke përfshirë sigurimin e fondeve të nevojshme. Shkalla e zbatimit të vendimeve të Komisionit të Shërbimit Civil mbetet e ulët…”.

Duke folur gjerësisht për etikën në administratën publike, përsëri nuk është mjaftueshëm. Është e rëndësishme që etika të kuptohet nga individët e të gjitha shtresave me qëllim që të kuptojnë kur një sjellje është apo nuk është etike dhe të veprojë në mënyrë etike. Për etikën ka shumë përkufizime; por ato që u analizuan më lart janë:

373http://www.bujqesia.gov.al/files/userfiles/integrimi_evropian/Progres_Raporti_i_BE_per_Shqiperine_2013.pdf.


161

- Të bësh atë që është e drejtë - Është synimi i jetës së mirë, me dhe për tjetrin, brenda institucioneve të drejta.

Nuk ka rëndësi se cilin nga këto përkufizime preferon secili, por e rëndësishme është që ta kuptoj dhe të veproj në bazë të tij. Pra, të jesh etik duhet të veprosh në mënyrë të drejtë, të ndershme, duke marrë parasysh pasojat dhe përgjegjësitë etj.

Roli që luan etika në vendin tonë lë mjaft për të dëshiruar. Duke qënë se për Shqipërinë ajo mbetet një temë disi e re me sa duket nuk është kuptuar siç duhet. Sepse për etikën ka filluar të flitet shumë në realitetin tonë; por po bëhet shumë pak për të. Për etikë flitet kudo: në parlament, në qeveri, në të gjitha mediat, në fakultete, në grupe shoqërore, në kafene, në rrugë, etj, por nuk bëhet asgjë dhe asgjëkundi. Thjesht ato që miratohen, botohen, hyjnë në fuqi dhe çdo gjë merr fund këtu. Por a mjafton me kaq? Sigurisht që jo. Etika duhet të luaj një rol primar në shoqërinë e një vendi. Dhe e para që duhet të japë shembullin e mirë në këtë fushë është Administrata Publike.

Megjithë përmirësimet duket që sjelljet etike në shoqërinë tonë nuk hasen shumë shpesh dhe duke ditur rëndësinë e tyre lind nevoja e nxitjes së tyre. Çfarë duhet të kemi parasysh (të marrim në konsideratë) për të nxitur një klimë të sjelljeve etike në shoqërinë tonë?

Çdo nxitje lypset të nisë nga organizata (institucioni). Duhet të jetë ajo e para që të stimulojë punonjësit e saj që të veprojnë në mënyrë etike. Sepse duke qënë se individi punon dhe shpërblehet nga kjo organizatë, ai do të jetë më i predispozuar që të veprojë konfrom kërkesave të saj. Por që të arrihet kjo, organizata duhet të ndërmarrë një:

- Proces edukimi dhe trajnimi për punonjësit e saj. Sepse punonjësit pasi të dëgjojnë, pasi të kuptojnë, ata mund të realizojnë, jetësojnë se etika është shumë e rëndësishme dhe se ato duhet të udhëhiqen nga ajo. - Hartimi i kodeve dhe proedurave etike, e vitale për paraprirjen e çështjeve etike në një organizatë. Sepse nqs këto nuk ekzistojnë atëherë asnjeri nuk mund të udhëhiqet me saktësi drejt të mirës dhe të drejtës. - Zbatimi i tyre, është gjithashtu i rëndësishëm sepse, nëse ato nuk zbatohen a do të kenë ndonjë vlerë? Zbatimi i këtyre kodeve duhet të nisë nga lart, nga majat e piramidës, se nëse niveli strategjik i organizatës nuk i zbaton ato, atëherë çfarë mund të pritet nga punonjësit e tjerë, a do të kishin ata dëshirë për ti zbatuar këto kode? Shoqëria në përgjithësi është njëkohësisht një nga armët më të fuqishme për të nxitur individët që të rrisin sjellet e tyre etike në veprimtrinë e përditshme. Por çfarë duhet të kemi parasysh me qëllim që të arrijmë atë që duhet:

- Çdo shoqëri duhet të promovoj kërkesa të larta morale tek individët e saj që ato të kuptojnë më mirë se përse është kaq e nevojshme që të veprojnë në mënyrë etike dh eta vënë në zbatim atë.

- Nxitja e një reagimi qytetar kundër sjelljeve joetike është i domosdoshëm. Individë duhet të reagojnë gjithmonë kundër sjelljeve joetike që kanë pasoja të rënda për mbarë shoqërinë. Që këto reagime të jenë të sukseshmë, duhet që kërkesat e qytetarëve të


162

merren në konsideratë dhe të punohet për zgjidhjet e tyre. Vetëm me pjesëmarrjen e publikut dhe nëpërmjet vullnetit të tij për të ndihmuar vendin mund të ecet përpara në luftën kundër sjelljeve joetike. - Roli i medias është shumë i rëndësishëm për të nxitur dhe pasqyruar aktivitetet e reagimit qytetar. Kjo mund të realizohet me një kusht që: media të jetë e hapur, e lirë, e painstrumentalizuar dhe e pacensuruar. Në themel të rolit të saj, është liria e shtypit e cila konsiderohet si “vigjilenca e përjetshme”.

Rekomandime për luftën kundër sjelljeve joetike dhe promovimin e modeleve etike të administratorëve publikë:

Sjelljet joetike me të cilat ndeshemi çdo ditë janë të shumta, gjithashtu edhe pasojat që shkaktojnë ato janë të panumërta. Duke u gjendur përballë një situate të tillë del domosdoshmëria e luftimit të tyre. Elementët të cilët duhet të luftohen janë të shumtë, por duhet nisur nga më të rëndësishmet dhe më të rrezikshmit, që janë: rryshfeti, korrupsioni, përmirësimi i administratës publike, etj.

I. Rryshfeti Duhet luftuar dhe dënuar me çdo kusht, megjithëse ngadonjëherë mund të konsiderohet i vogël e me shuma jo të konsiderueshme, përsëri është sjellje joetike, nga e cila do të lindin dhe zhvillohen sjellje të tjera më të rrezikshme. Korrupsioni

Është plaga më e madhe e shoqërisë shqiptare. Si e tillë ajo duhet luftuar me mjekimet e duhura që të shërohet dhe të shpëtoj prej saj gjithë shoqëria shqiptare. Nuk është e rëndësishme që të ekzistojë vetëm dëshira e mirë për të dalë nga kjo gjendje. Ja disa sugjerime për të pasur efikasitet në luftën kundër korrupsionit:

- Ngritja dhe forcimi i institucioneve – institucionet tona të legjislativit dhe të ekzekutivit nuk janë në nivelet e duhura për të luftuar korrupsionin. - Zhvillimi i një gjyqësori modern, i cili të përafrohet me strandartet e BE dhe jot ë jetë ai, ai që arrin majat në piramidën e më të korruptuarve. - Ngritja e organeve të posaçme për të studiuar dhe luftuar korrupsionin, sepse më mirë se vendasit të huajt nuk mund të kuptojnë dinamiken sociale, historinë dhe realitetet politike që rrinë poshtë korrupsionit. - Përmirësimi i mjedisit juridik dhe rregullues i paanshëm i pasurive të nëpunësve civil. - Përshpejtimi i procesit të privatizimit, përgjithësisht në sektorin strategjik, ku “ushqimi për korrupsionin është më i madh. - Ngritja e gjykatave special antikorrupsion për të sigurruar gjykime me kompetencë dhe procese të shpejta.


163

- Inkurajimi nga ana e qeverisë i firmave profesioniste dhe i klientëve të tyre për të adoptuar kodet e djelljes dhë të etikës, duke vendosur në nivelin që duhet primet bazë të drejtimit të ndërmarrjes, të cilat do të ndikonin për parandalimin e aktiviteteve korruptive. - Pjesëmarrja aktive e të gjithë lidërve në të gjitha fushat e qeverisjes dhe të shoqërisë civile për arritjen e reformave thelbësore. - T’i jepet mundësi publikut për të zbuluar aktet e kundërta me etikën dhe njëkohësisht të reagoj kundër tyre.

II. Përmirësimi i administrimit të sektorit publik

Për të luftuar fenomenet e mësipërme është e domosdoshme ndërhyrja e Administratës Publike. Por që të realizohet një ndërhyrje efektive dhe eficente e administratës, duhet që ajo vetë të ndërmarrë masa për përmirësimin e administrimit të sektori publik dhe konkretisht:

- Zbatimi me përpikmëri i ligjeve. - Forcimi dhe plotësimi i kuadrit ligjor për sjelljet joetike. - Përmirësimi i kërkesave të performancës në shërbimin civil (rekrutim transparent i zyrtarëve) pagesa sipas niveleve të tregut, lidhja e promovimit në detyrë me performancën, e fokusuar kjo në objektivë të qarta dhe përdorimi i strandarteve të llogaridhënës. - Përdorimi i burimeve publike në mënyrë efikase, eficente dhe të duhur me qëllim që ato t’i shërbejnë sa më mirë interest të publikut, në përmbushjen e kërkesave të tyre. - Qëndrimi i zyrtarëve publikë duhet të korrespondoj me misionet e organizimit ku ata punojnë. - Paanshmëria, ligjshmëria dhe integriteti duhet të përbëjnë karakteristikat bazë të shërbimit publik. - Pjesëmarrja aktive e personelit në modernizimin e vlerave luan një rol të rëndësishëm. - Forcimi i konceptit të meritës që nga rekrutimi e deri në zhvillimin e karrierës. - Vënia gjithnjë e më tepër e theksit në parandalimin e konfliktit të interesave. - Krijimi aty ku mungon dhe funksionimi i kontrollit të brendshëm për çështjet korruptive synon zbulimin e parregullsive të kryera nga nëpunës të veçantë ose keqfunksionime të sistemit. - Zvogëlimi i pikave të kontaktit të nëpunësve të departamenteve të dikastereve me publikun, duke bërë të mundur realizimin e këtij kontakti vetëm nëpërmjet zyrave të specializuara, që mund të krijohen pranë disa dikastereve të cilat do të ndihmonin për grumbullimin e shqetësimeve të publikut dhe dhënien e përgjigjeve në kohë. - Duhet të zhvillohet arsimim dhe trajnim i specializuar për policinë, prokurorët dhe policinë gjyqësore në lidhje me korrupsionin. - Forcimi i institucioneve me qëllim përputhjen me standartet ndërkombëtare. - Ligjet duhet të jenë të kuptueshëm dhe të mos krijojnë debate teknike interpretimi. - Trajnim i vazhdueshëm për çështjet etike të nëpunësve civilë.


164

9. BIBLIOGRAFI

1. Aquinas, Th. (2002), “Aquinas's Shorter Summa”. Manchester, NH: Sophia Institute Press.

2. Arendt, H. (1981), “Lectures on Kant's Political Philosophy”, University of Chicago Press, Chicago

3. Arnold J. (1970), “Heidenheimer ed Political Corruption Readings in Comparative Analisys” New York: Holt, Rinehart & Winston.

4. Anscome, G. & Elisabeth, M. (1958) “Modern Moral Philosophyo No 33”, http://www.philosophy.uncc.edu/mleldrid/cmt/mmp.html

5. Appleby, P. (1952), “Morality and Administration in Democratic Government”, Baton Rouge: The Louisiana State University Press.

6. Aristoteli, (2003), “Politika, Botimet Plejad, Tiranë. 7. Aristoteli, (2003), “Politika”, Botimet Plejad, Tiranë, nga Jowett, B. (1885), “The

Politics of Aristotle”, Oxford, Clarendon Press. 8. Aristoteli, (2001), ”Etika”, Botimet Fllad, Tiranë. 9. Aristotle, (1995), "Categories". In Barnes, Jonathan. The Complete Works of

Aristotle, 2 vols. Transl. J. L. Ackrill. Princeton: Princeton University Press. 10. Austin, J. (1832), “The Province of Jurisprudence Determined”. Ed. W.E.

Rumble, (1995). Cambridge: Cambridge University Press. 11. Augustine St, Translate by Bettenson, Henry. (1972), “The City of God”.

Harmondsworth, England: Penguin Books. 12. Barry, N. (1991), “The morality of business enterprise”, Aberdeen : Aberdeen

University Press. 13. Beckett, R. (2003), “Communication ethics: Principle and practice”. Journal of

Communicati Management, 8, Lewes UK, 41-53. 14. Benett-A., Harrison, H. (1999), “The Legal Ethical And Regulatory of Business”. 15. Bennett, J. (1984), “A Study of Spinoza’s Ethics”. Indianapolis: Hackett. 16. Bentham, J. (2000), ”An Introduction to the Principles of Morals and

Legislation”; Kitchener, Batoche Books, 1781. 17. Beetham, D. (1987);”Bureaucracy”, Milton Keynes: Open University Press. 18. Bergson, H. (2002), “Burimet e moralit dhe fesë”. Botimet Amfioni dhe Zeti,

Tiranë. 19. Boucher, D. (1996), “An Ethical Code, not a code of conduct”, Australia:

Canberra Bulletin of Public Administration, no 79. 20. Buber. M, (1978), “Between Man and Man “New York: Macmillan Pub. Co, Inc, 21. Bufi, Y. (2010), “Tempulli i Demokracisë”, Botimet Ombra, Tiranë. 22. Bridges, E, (1950), “Portrait of a profession”, Cambridge University press,

London. 23. Campbell, T. (1996), “The Legal Theory of Ethical Positivism”. Dartmouth:

Aldershot. 24. Çela, H. (2006), Etika e Biznesit, Botimet Albpaper, Tiranë.


165

25. Chapman, R. (2002), “Etika në shërbimin publik për mijëvjeçarin e ri”, Botimet Iceberg, Tiranë.

26. Chapman, R. A. (1993). “Ethics in Public Service”, Edinburgh: University Press. 27. Chapman, R. A. (1998), “Ethics in the British Civil Service” Oxford University,

London. 28. Cloude L, (1993), Demokracia dhe Totalitarizmi. Tirane : Arberi , 29. Coleman, J. (2001), “The Practice of Principle”.Oxford: Clarendon Press. 30. Cooper, T. L. (1994), “The responsible Administrator” New York, Kennikat. 31. Cooper. H. (1998), ”Synthesizing research:: a guide for literature reviews,

London: Sage Publication. 32. Cooper, T. L. (2000), “Handbook of Administrative Ethic” New York, CRC

Press. 33. Dean, G. (2005), “Practical Ethics in Publik Administration”, Virginia:

Managment concepts. 34. Deleuze, G. (2002), “Nietzsche e la Filosofia”. Botimet Enaudi, Torino. 35. Dworkin, R. (1978), “Taking Rights Seriously”. Cambridge MA: Harvard

University Press. 36. Dewey, J. (2000), “ Publiku dhe problemet e tij”, Botimet Dita, Tiranë. 37. Dilthey, W. (1927), “L’analisi dell’uomo e la intuizione della natura dal

Rinascimento al secolo XVIII”, 2 voll., La Nuova Italia, Venezia, vol. I. 38. Dummett, M. (1993), “The Origins of Analytical Philosophy”. Cambridge, MA:

Harvard University Press. 39. Dworkin, R. (1986), “Law's Empire”. Cambridge MA: Harvard University Press. 40. Ekrem, M, (1995),” Fjalor i filozofisë”, Prishtinë, f. 462. 41. Eisenberg, M. A. (1956), “The Principles of Considerations“, A B Columbia 42. Epler, E. (2000), “Rikthimi i politikës”, Morali kundër politikës, Botimet Rinia,

Tiranë. 43. Fichte, J. Gottlieb. "New International Encyclopedia. New York: Dodd, Mead &

Company. 44. Filo, Ll. (2003), “Historia per shtetin e mireqenies sociale”, Botimet Extra,

Tiranë. 45. Finnis, J. (1980), “Natural Law and Natural Rights”, Oxford; Oxford University

Press. 46. Mosher, F. (1968), “Democracy and the Public Service”, New York: Oxford

University Press. 47. Freeman, M. (2002), “Human Rights: An Interdisciplinary Approach”,

Cambridge: Polity Press & Blackwell, 48. Fromm, E. (2006), “Përtej robërise së iluzioneve, Botimet Fan Noli, Tiranë. 49. Fromm, E. (2003), “Njeriu për vete gjurmim në psikologjinë e etikës”, Botimet

Fhoenix, Tiranë. 50. Fuga, A. (2003), “Majtas Jo Djathtas”, Botimet Ora, Tiranë. 51. Fuller, L. (1964), “The Morality of Law”, rev. ed. New Haven: Yale University

Press.


166

52. Frederickson, H, G,. (1974), “Social Equity and Public Administration”, New Jork: Publisher; Me Sharpe.

53. Hart, H.L.A (1958), “Positivism and the Separation of Law and Morals”, Harvard Law Review 593 repr. in hisEssays in Jurisprudence and Philosophy (1983). Oxford: Clarendon Press.

54. Howton, F. William. (1969), “Functionaries”, Chicago: Quadrangle Books. 55. Hart, H.L.A. (1955), “Are There Any Natural Rights?” Philosophical Review, no

64. 56. Hans-J. Glock. (2008),”What is Analytic Philosophy? “Cambridge: Cambridge

University Press. 57. Hegel, G .W. F. (1977), “Phenomenology of Spirit,” tr. A. V. Miller, Oxford

Clarendon Press. 58. Hegel, G. W.F. (2005), “ Fenomenologjia e shpirtit”, Botimet Ideart, Tiranë. 59. Hersh, Zh. (1993), “Habia filizofike”, Botimet Dituria, Tiranë. 60. Historia e shtetit dhe e së drejtës në Shqipëri, (2007), grup autorësh, Botimet

Luarasi, Tiranë, 61. Hobbes, Th. (2005), ”Leviathani”, perktheu Agim Popa, Botimet Dita, Tiranë. 62. Hefner, J. (2003), “Parimet sociale të qytetërimit të krishterë”, Botimet Dritan,

Tiranë. 63. Zimmern, H. & Schopenhauer A, (1932), “His Life and His Philosophy”, London:

Longmans, Green, 1876. rev. ed., London: Allen & Unwin. 64. Holton, G. (1996), “Einstein History, and Other Passions’, New Jork: AIP Press. 65. Ikonomi, L. (2006), “Filozofi e se drejtës”, Botimet Ekspres, Tiranë. 66. Jakupi, A. (2005) “Metodat e kërkimit shkencor”, Prishtinë. 67. Janet, V. & Robert, B. D, (2007), “The new public service: Serving, Not

Steering,,”M.E. Sharpe New Jork. 68. Jowett , B. (1885), “The Politics of Aristotle”, Oxford, Clarendon Press. 69. Dobel, J.Patrick , (1999), ”Public Integrity”, Baltimore: Johns Hopkins University

Press, si dhe ne faqen e internetit, www.jstor.org/stable/2691918 70. Jackoby, E. (2006), “Filozofët më të mëdhenj të kohërave”, Botimet Max, Tiranë. 71. Kant, I. (2004), “Themelimi i metafizikës së zakoneve shoqërore”, Botimet

Dritan, Tiranë. 72. Kant, I. (1959), “Fondations of the Metaphysics of Morals”, Trans by Lewis Wite

Beck, Indianopolos. 73. Kant, I. (2205), “Filozofia Kritike”, Botimet Dritan, Tiranë. 74. Kocani, A. (1997), “Hyrje në Epistemologji”, SHBLU, Tiranë. 75. Kockelmans, J. J. (1967), "Biographical Note", Edmund Husserl, “The

Philosophy of Edmund Husserl and Its Interpretation”, Garden City NY: Doubleday Anchor.

76. Kohlberg, L. (1973), “The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment". The Journal of Philosophy, Vol. 70, No. 1.

77. Kelvin, K. (2007), “Aristotelian Philosophy: Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre”, Londer:Polity Press.


167

78. Kocani, A. (2005), “Nje detyrim qytetar ”, Botimet Ora, Tiranë. 79. Kocani, A. (2013), “Hulumtimi i Sistemit te Vlerave ne Republiken e Shqiperise

ne Periudhen Postkomuniste ”, Botimet Albanian University Press, Tiranë. 80. Kolndreu, A. (2011), “Etika e Nikomakut”, Tiranë. 81. Koxhaj, A. (2003), “Menaxhimi i komunikimit”, Botimet UFO, Tiranë. 82. Larsen, O. (2000), “Ethis and Democracy”, Ashgate Publishing Company,

Aldershot Burlington USA, f 55-72. 83. Laski, H. (1925), “The Grammar of Politics”, London: George Allen & Unwin. 84. Lefort, C. ( 1993), ” Demokracia dhe Totalitarizmi”. Botimet Arberia, Tiranë. 85. Leo, D.& Rousseau, J. Jacques. (2005). “Restless Genius”: New York: Houghton

Mifflin. 86. Mill, J. Stuart and Bentham, J. edited by Ryan, Alan. (2004). “Utilitarianism and

other essays”. London: Penguin Books. 87. Machiavelli, N. (2003 ), “Princi, Politika dhe Kodi Moral”, Botimet Eugen,

Tiranë. 88. MacIntyre, A. (1984), “After Virtue: A Study in Moral Theory”, 2nd Edition

(Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press. 89. Marks, K. “Kapitali”, Botimet Naim Frashëri, Volumi. I, Kapitulli. 7, Pjesa. 1,

Tiranë. 90. Mclahn, Ian. (2008), Fjalori Politik i Oksfordit, Botimet IDK, Tiranë. 91. Mill, J. S. Bentham, J. ( 2006), “Utilitarizmi dhe shkrime të tjera”, Botimet Dita,

Tiranë. 92. Milo, P. (2002), “Bashkimi Evropian: ideja, integrimi, identiteti e ardhmja”,

Botimet Albpaper, Tiranë. 93. Moore, E. G. (1964),“Principia Ehica”, Milano: Bompiani. 94. Nietzsche, F. (1984), “Genealogia della Morale”. Milano: Botimet Adelphi. 95. Nietzsche, F. (2002), “Shndërrimi i të gjitha vlerave”, Botimet Uegen, Tiranë. 96. Nietzsche, F. (2003), “Përtej së mirës dhe së keqes”. Botimet Plejad, Tiranë. 97. Nowicki, A. Marek. (2003), “Rreth Konventës Evropiane”. 98. Pajaziti, Ali. (2005), “Etika publike”, Tekste të zgjedhura Logos, Shkup . 99. Pashukanis, E. (1978), “Law and Marxism”: A General Theory”. Trans. B.

Einhorn. London: Pluto Press. 100. Perry, William G., Jr. (1970), “Forms of Intellectual and Ethical

Development in the College Years: A Scheme”. New York: Holt, Rinehart, and Winston.

101. Plato, (2011), “Apologjia e Sokratit”, Botimet Zambaku, Tiranë. 102. Plato, Republika, www.gutenberg.org. 103. Rachels, J. (2007) “Elemente të filozofisë morale”, botimi i pestë nga

Stuart Rachels, Botimet Dita, Tiranë. 104. Robert, D. & Grubbs, D. (2007), “Administrimi publik”, përkth. Blerta

Selenica, UFO University Press, Tiranë. 105. Ross, W. D. (1929), “The Ethics of Punishment,” Journal of Philosophical

Studies, vol 4 The Royal Institute of Phylosophy.


168

106. R. D. Laing and D. G. Cooper, (1950–1960), “Reason and Violence: A Decade of Sartre's Philosophy”, New York: Pantheon, 1971.

107. Raz, J. (1986), “The Morality of Freedom”, Oxford: Clarendon Press. www.jstor.org/stable/2185289.www.academia.edu/1401754/The_morality_of_freedom.

108. Raz, J. (1995), “Ethics in the Public Domain: Essays in the Morality of Law and Politics”. Oxford: Clarendon Press.

109. Samuel, K. & David H. Rosenbllom, (1981), “Representative Bureaucracy and the American Political System” , New York: Publisher Prentice -Hall.

110. Sinani, Gj. (09.05.2009). “Koncepti i përgjegjësisë qeverisëse”, Artikull. 111. Sinani, Gj. (1998), “Liria e ndergjegjes e mendimit dhe e fese’, Artikull. 112. Sinani, Gj. Fromm Erich. ( 2011), ”Arratisja nga liria’, perkthim Gjergji

Sinani, Botimet Plejad, Tiranë. 113. Santagata, M. “Storia della Filosofia”. Cirena e Ferrara. Milano 2000. 114. Sartori, G, (1998), “Çështë demokracia”, Botimet Dituria, Tiranë. 115. Sinani, Gj. (2006), “Nocione të Fenomenologjisë”, SHLBU, Tiranë. 116. Spinoza de, B. (2013),”Traktati politik; Tractatus politicus”, Botimet Pika

pa sipërfaqe, Tiranë. 117. Stuart, C. G. (2005), “Ethics codes and codes of conduct as tools for

promoting an ethical and professional public service”, Washington, Botimet Banka Boterore.

118. Stumpf, S. (2003), “Filozofia Histori dhe Probleme”, Botimet Toena, Tiranë.

119. Talcott Parsons and Kenneth B. Clark. (1967). (eds.) “The Negro American”, Beacon Press.

120. Vehbiu, A. (2010), “Pejzazhet e fjalës”, problemi etik. Botimet Ora, Tiranë.

121. Taylor, Ch. (2003), “Etika e Autenticitetit”, Botimet Dita, Tiranë. 122. Vogelman, B. (1995), “Realizmi i ri, konsekuenca e mendimit të ri”,

Botimet Ligo, Tiranë. 123. Walliman, N. (2001) , “Your Research Project”, Sage Publications. 124. Weber, M. ( 2011), “Ese në Sociologji”, Botimet Psikologji Press, Tiranë. 125. Weber, M. (1968), “Economy and Society; an Outline of Interpretive

Sociology.” New York: Bedminster Press. 126. Weber, M. (2004), “Studime Sociologjike”, Politika si profesion,

Botimet Plejad, Tiranë. 127. Weber, M. (2005), “Etika Protestante dhe Shpirti i Kapitalizmit”, Botimet

Plejad, Tiranë. 128. Weber, M. (2002), "The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism",

Penguin Books, translated by Peter Baehr and Gordon C. Wells. 129. Zimmern, H. & Schopenhauer, A. (1932), “His Life and His Philosophy”

London: Longmans, Green, 1876; rev. ed., London: Allen & Unwin.


169

130. Wiley-Blackwell (2010), “Moral Dilemmas”, International Encyclopedia of Ethics, ed. By H. LaFollette, Blackwell.

Programe dhe Projekte

1. SIGMA Papers, No.1, Top Management Service in Central Government: Introducing a System for the Higher Civil Service in Central and Eastern European Countries, OECD, Paris, 1995.

2. SIGMA, Këshilltarët politikë dhe nëpunësit civilë në vendet evropiane, 2006. 3. SIGMA Papers, Bosnia and Herzegovina, Public Service Assessment, May 2008. 4. SIGMA Papers nr.27, Parimet Evropiane për Administratën Publike, 2009. 5. SIGMA Papers, No.43, Organizing the Central State Administration: Policies and

Instruments, OECD, Paris, 2007. 6. Sigma Papers No. 44, OECD Publishing, Meyer-Sahling, J. (2009),

“Sustainability of Civil Service Reforms in Central and Eastern Europe Five Years after EU Accession”.

7. SIGMA Papers No.48, Meyer-Sahling, J., 2012, “Civil Service Professionalisation in the Western Balkans”, OECD Publishing http://dx.doi.org/10.1787/5k4c42jrmp35-en.

8. SIGMA, EU conditionality and public administration reform in the Western Balkans, 2010.

Legjislacion 1. Ligj nr.7941, datë 29.04.1991, “Për dispozitat kryesore kushtetuese”. 2. Ligj nr.8095, datë 21.03.1996, “Për shërbimin civil në Republikën e Shqipërisë”. 3. Ligji nr.8417, datë 21.10.1998, “Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë”. 4. Ligji nr. 8485, datë 12.05.1999, “Kodi i Procedurave Administrative në

Republikën e Shqipërisë”. 5. Ligji nr. 8549, datë 11.11.1999, “Statusi i nëpunësit civil”. 6. Ligji nr. 9131 datë 08.09.2003, “Për rregullat e etikës në administratën publike”. 7. Ligji nr. 9367, datë 7.4.2005, ”Për parandalimin e konfliktit të interesave në

ushtrimin e funksioneve publike”. 8. Ligji nr. 9584, datë 17.7.2006, "Për pagat, strukturat dhe shpërblimet e

institucioneve të pavarura kushtetuese dhe institucioneve të tjera të pavarura, të krijuara me ligj".

9. Ligj nr.9590, datë 27.07.2006, “Për ratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizim- Asocimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komuniteteve Evropiane e shteteve të tyre anëtare”.

10. Ligji nr.10019, datë 29.12.2008, “Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë”, I ndryshuar.

11. Ligj nr.152/2013, datë 30.05.2013, ”Për nëpunësin civil”. 12. Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 306, datë 13.06.2000, “Për Disiplinën në

Shërbimin Civil”.


170

13. Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 315, datë 23.06.2000, “Për Krijimin dhe Funksionimin e Institutit të Trainimit të Administratës Publike dhe Trainimin e Nëpunësit Civil”, i ndryshuar.

14. Vendim i Këshillit të Ministrave nr. 342, datë 14.07.2000, “Për Lëvizjen Paralele dhe Ngritjen në Detyrë të Nëpunësit Civil”

15. Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 360, datë 14.07.2000, “Për lirimin nga Shërbimi Civil”

16. Vendimin i Këshillit të Ministrave nr. 1017, datë 18.9.2009, “Për miratimin e strategjisë ndërsektoriale të reformës në administratën publike”, 2009-1013, në kuadër të strategjisë kombëtare për zhvillim dhe integrim (SKZH)”

17. Vendimi i Këshillit të Ministrave nr. 474, datë 16.06.2011, “Për përcaktimin e standardeve e të procedurës që duhet të ndiqet gjatë hartimit dhe miratimit të strukturave organizative të institucioneve të administratës publike”.

18. Vendim i Këshillit të Ministrave nr.220, datë 13.02.2013, ”Për krijimin dhe funksionimin e Shkollës Shqiptare të Administratës Publike dhe trajnimin e nëpunësve të administratës publike”.

19. Përmbledhje e legjislacionit të shërbimit civil, AlbJuris, 2010.

Raporte 1. Akses Albania “Raport monitorimi mbi qëndrueshmërinë e administratës publike

për vitin 2009”. 2. Raporti i Stablizim Asociimit 2003. 3. Raporti i Stablizim Asociimit 2004. 4. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2005. 5. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2006. 6. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2007. 7. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2008. 8. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2009. 9. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2010. 10. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2011. 11. Raport Progresi i Komisionit Evropian për Shqipërinë 2012. 12. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2002. 13. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2003. 14. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2004. 15. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2005. 16. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2006. 17. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2007. 18. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2008. 19. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2009. 20. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2010. 21. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2011. 22. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2012. 23. Raporti Vjetor i Departamentit të Administratës Publike, 2013.


171

24. Buletini 2011-Komisioni i Shërbimit Civil, Shtëpia Botuese Albdesign, Tiranë, 2012.

25. Raport i OSBE-së Misioni në Kosovë, Zbatimi i legjislacionit për shërbimin civil në Kosovë, shkurt 2013.

26. Komiteti Shqiptar i Helsinkit, (2011), Raport, Situata e diskriminimit ne proçesin e largimit nga puna ne Shqiperi, Tirane.

Revista 1. Departamenti i Administratës Publike – Revista nr.1, 2009, “Strategjia

Ndërsektoriale e Reformës në Administratën Publike (SNRAP) 2009-2013 në Kuadër të Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim.

2. Departamenti i Administratës Publike – Revista nr.2, 2009, “15 vjet në zemër të reformave”.

3. Departamenti i Administratës Publike – Revista nr.3, 2009, “Shërbimi Civil në Rajon në një Këndvështrim të ri”.

4. Departamenti i Administratës Publike – Revista nr.7, 2011 (1), “Përmbledhje e legjislacionit të Shërbimit Civil”.

5. Departamenti i Administratës Publike – Revista nr.8, 2011 (2), “Përmbledhje e legjislacionit për nëpunësit publikë”.


172

10. SHTOJCA

Në këtë shtojcë po paraqesim në mënyrë të plotë dy nga ligjet më të rëndësishëm që lidhen me fokusin e temës doktorale si dhe kontributin e fondacionit “Soros” për Administratën Publike.

a. LIGJ, Nr.8549, datë 11.11.1999: STATUSI I NËPUNËSIT CIVIL

Në mbështetje të neneve 81 dhe 83 pika 1 të Kushtetutës me propozimin e Këshillit të Ministrave, KUVENDI I REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË VENDOSI:

KREU I, DISPOZITA TË PËRGJITHSHME

Neni 1: Qëllimi dhe objekti

Qëllimi i këtij ligji është përcaktimi i rregullave të njëjta për kushtet dhe procedurat e pranimit në shërbimin civil, për mënyrën e fillimit dhe mbarimit të marrëdhënieve të punës, për zhvillimin e karrierës, për garantimin e të drejtave dhe përcaktimin e detyrimeve të nëpunësve civilë, me synim krijimin e një shërbimi civil të qëndrueshëm, profesional dhe efiçient. 2. Ky ligj përcakton skemën e administrimit të shërbimit civil, si dhe rregullon marrëdhëniet juridike ndërmjet nëpunësve civilë dhe institucioneve të administratës publike të nivelit qendror apo vendor të përcaktuara në nenin 2 të këtij ligji. 3. Për çështje të cilat nuk rregullohen shprehimisht nga ky ligj, do të zbatohet Kodi i Punës dhe legjislacioni përkatës.

Neni 2: Përkufizimet dhe fusha e veprimit

1. "Nëpunësit civilë" në kuptim të këtij ligji janë ata nëpunës të institucioneve të administratës publike të nivelit qendror apo vendor, të cilët ushtrojnë autoritetin publik në detyra të natyrës drejtuese, organizuese, mbikëqyrëse apo ekzekutuese, përcaktuar sipas nenit 11 të këtij ligji.

2. "Institucionet e administratës publike të nivelit qendor apo vendor" në kuptim të këtij ligji janë: Administrata e Kuvendit, Administrata e Presidentit, Aparati i Këshillit të Ministrave, ministritë, institucionet qendrore të pavarura, bashkitë dhe qarqet. 3. Me "institucionet e administratës qendrore" në kuptim të këtij ligji, do t'i referohemi: aparatit të Këshillit të Ministrave dhe ministrive. 4. Me "institucione të pavarura" në kuptim të këtij ligji, do t'i referohemi institucioneve qendrore të pavarura, Administratës së Kuvendit, Administratës së Presidentit, bashkive dhe qarqeve. 5. Me "epror direkt" në kuptim të këtij ligji, do t'i referohemi: drejtorit të drejtorisë për klasat nga shef sektori deri specialist, sekretarit të përgjithshëm për klasat nga drejtor departamenti, deri në drejtor drejtorie dhe titullarit ose organit drejtues të institucionit për sekretarin e përgjithshëm. 6. Institucionet e administratës publike të nivelit qendror apo vendor, të cilat rregullohen me ligj të posaçëm, do t'i nënshtrohen dispozitave të këtij ligji, përveç rasteve kur ligji i posaçëm përmban dispozita të ndryshme nga ai.

Neni 3: Parimet e shërbimit civil


173

Shërbimi civil është i ndërtuar dhe vepron mbi bazën e parimeve të profesionalizmit, të pavarësisë dhe integritetit, të paanësisë politike, të transparencës, të shërbimit ndaj publikut, të vazhdimësisë së karrierës, të përgjegjësisë dhe korrektësisë në zbatimin e legjislacionit në fuqi.

KREU II, ADMINISTRIMI I SHËRBIMIT CIVIL

Neni 4: Këshilli i Ministrave

1. Këshilli i Ministrave përcakton drejtimet kryesore të politikave shtetërore në shërbimin civil, kontrollon zbatimin e këtyre politikave dhe i raporton Kuvendit të paktën një herë në vit për gjendjen në shërbimin civil. 2. Këshilli i Ministrave nxjerr aktet nënligjore për zbatim të këtij ligji, në përputhje me parimet e përgjithshme të përcaktuara në të dhe mbikëqyr zbatimin e këtij ligji dhe të akteve nënligjore në institucionet e administratës qendrore pa ndërhyrë në përgjëgjësitë e Komisionit të Shërbimit Civil. 3. Këshilli i Ministrave nxjerr udhëzime për negocimin e kushteve të punës me sindikatat apo përfaqësuesit e nëpunësve civilë në institucionet e administratës qendrore në varësi të tij. 4. Këshilli i Ministrave krijon Departamentin e Administratës Publike, me kompetencat e mëposhtme: a) Kompetenca të përgjithshme: i) Zhvillon, zbaton dhe mbikëqyr zbatimin e politikave qeveritare në shërbimin civil dhe çështje të tjera në lidhje me personelin. ii) Përgatit një raport vjetor mbi situatën e përgjithshme të shërbimit civil dhe ia paraqet atë Këshillit të Ministrave. iii) Ushtron çdo kompetencë mbi çështje të personelit, që nuk i janë dhënë shprehimisht me ligj institucioneve të administratës qendrore. b) Kompetenca të veçanta: i) Përgatit për Këshillin e Ministrave aktet nënligjore me zbatim të përgjithshëm për shërbimin civil ose amendamente në ato ekzistuese. ii) Jep mendim për ligjshmërinë e projktakteve nënligjore, të propozuara nga ministritë. iii) Përgatit për Këshillin e Ministrave klasifikimin dhe vlerësimin e vendeve të punës dhe ndryshimet në to, me propozimin e ministrisë apo institucionit të interesuar dhe miratimin e Ministrisë së Financave. iv) Përgatit dhe publikon udhëzime të përgjithshme, procedura, manuale dhe formularë për: - përshkrimin, klasifikimin dhe vlerësimin e pozicioneve të punës për nëpunësit civilë; - rekrutimin, seleksionimin, ngritjen në detyrë, lëvizjen paralele, masat disiplinore dhe vlerësimin e rezultateve në punë të nëpunësve civilë. v) Harton dhe zbaton programe me qëllim rritjen e eficencës në shërbimin civil. vi) Shpall konkurrimin e hapur dhe publik për pranimin në shërbimin civil, me kërkesë të institucionit të administratës qendrore të interesuar. vii) Shpall fillimin e procedurave për lëvizjen paralele dhe ngritjen në detyrë, me kërkesën e institucionit të administratës qendrore të interesuar. viii) Përgatit për Këshillin e Ministrave kriteret për shkronjat (vi) dhe (vii) të pikës 4 shkronja b. ix) Harton dhe zbaton politika dhe programe të përgjithshme trajnimi, të zbatueshme për shërbimin civil në tërësi. x) Mbikëqyr zbatimin e legjislacionit të shërbimit civil në institucionet e administratës qendrore. xi) Përgatit për Këshillin e Ministrave, me propozim të institucioneve të administratës qendrore dhe me miratim të Ministrisë së Financave, planet afatmesme dhe afatgjata për personelin. xii) I paraqet Kryeministrit, me propozim të institucioneve të administratës qendrore, strukturën dhe organikën e tyre, në përputhje me dispozitat e ligjit organik për buxhetin. xiii) Emëron si nëpunës civilë në institucionet e administratës qendrore fituesit e konkurseve publike, në përputhje me nenin 13 të këtij ligji. xiv) Përfaqëson Këshillin e Ministrave dhe së bashku me Ministrinë e Financave bën negociata kolektive me sindikatat ose përfaqësuesit e shërbimit civil. xv) Mban dhe administron Regjistrin Qendror të Personelit. xvi) Me miratimin e Ministrisë së Financave përgatit strukturën e pagave për punonjësit e administratës publike qendrore dhe vendore.

Neni 5: Komisioni i Shërbimit Civil

1. Komisioni i Shërbimit Civil është një institucion i pavarur, i ngarkuar me mbikëqyrjen e menaxhimit të shërbimit civil në të gjitha institucionet që hyjnë në fushën e veprimit të këtij ligji. Ai është organi administrativ që zgjidh ankimet ndaj vendimeve, lidhur me nëpunësin civil. 2. Komisioni i Shërbimit Civil përbëhet nga pesë anëtarë të cilët emërohen nga Kuvendi me propozim: dy nga Këshilli i Ministrave, një nga Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe dy nga mbledhja e përfaqësuesve të pushtetit vendor, të zgjedhur sipas procedurës së parashikuar në nenin 6 të këtij ligji. Institucionet e mësipërme propozojnë tre kandidatë për çdo anëtar të Komisionit. 3. Anëtarët e Komisionit të Shërbimit Civil gëzojnë imunitetin e anëtarit të Gjykatës së Lartë. 4. Komisioni zgjedh kryetar një nga anëtarët e tij. Kryetari i Komisionit të Shërbimit


174

Civil ka këto kompetenca: a) raporton në Kuvend; b) përgjigjet për veprimtarinë e Komisionit të Shërbimit Civil; c) përfaqëson Komisionin e Shërbimit Civil në marrëdhëniet me të tretët. 5. Kryetari i Komisionit të Sërbimit Civil zëvendësohet: a) kur i mbaron mandati; b) kur largohet nga detyra në përputhje me nenin 7, pika 3 të këtij ligji; c) kur vdes; ç) kur jep dorëheqjen. 6. Anëtarësia në Komision do të jetë për një periudhë shtatë vjeçare e gjysmë, përveç Komisionit të parë të emëruar sipas këtij ligji, i cili do t'i nënshtrohet rinovimit të pjesshëm nëpërmjet hedhjes në short. Njëri prej anëtarëve zëvendësohet pas një viti e gjysmë të ekzistencës së Komisionit, i dyti pas tre vjetëve, i treti pas katër vjetëve e gjysmë, i katërti pas gjashtë vjetëve dhe Kryetari pas shtatë vjetësh e gjysmë. Kur një anëtar zëvendësohet, i njëjti organ që propozoi këtë anëtar, do të propozojë pasardhësin e tij sipas pikës 2 të këtij neni. 7. Anëtarët e Komisionit të Shërbimit Civil duhet të plotësojnë kërkesat e përgjithshme për pranimin në shërbimin civil, të parashikuara nga ky ligj dhe të jenë mbi 30 vjeç. 8. Komisioni i Shërbimit Civil merr vendime me shumicën e votave të të gjithë anëtarëve të tij. 9. Shpërblimi i anëtarëve të Komisionit të Shërbimit Civil përcaktohet nga Kuvendi.

10. Komisioni ka një Sekretariat Teknik, i cili kryen detyra të një natyre ndihmëse. Nëpunësit e Sekretariatit janë nëpunës civilë. 11. Kuvendi vendos mbi strukturën organizative dhe vendet e punës për Sekretariatin Teknik të Komisionit të Shërbimit Civil, buxhetin vjetor për të financuar veprimtarinë e Komisionit të Shërbimit Civil dhe Sekretariatit të tij, përfshirë pagat e anëtarëve të Komisionit të Shërbimit Civil dhe punonjësve të Sekretariatit Teknik të tij. 12. Komisioni i Shërbimit Civil, brenda tre muajve nga krijimi, harton rregulloren e brendshme për funksionimin e tij, e cila miratohet nga Kuvendi. 13. Komisioni i Shërbimit Civil raporton para Kuvendit në fund të çdo viti dhe sa herë që i kërkohet rreth veprimtarisë së tij.

Neni 6: Mbledhja e përfaqësuesve të pushtetit vendor

1.Për të propozuar kandidatët për anëtarë të Komisionit të Shërbimit Civil, çdo këshill qarku zgjedh tre përfaqësues 15 ditë pas hyrjes në fuqi të këtij ligji, por jo më vonë se 5 ditë para datës së përcaktuar në pikën 2 të këtij neni për mbajtjen e mbledhjes së përfaqësuesve. 2. Mbledhja e përfaqësuesve mbahet jo më vonë së 30 ditë pas hyrjes në fuqi të këtij ligji ose 10 ditë nga dita e mbarimit të mandatit ose largimit të anëtarëve të Komisionit të Shërbimit Civil të zgjedhur nga këta përfaqësues. 3. Ministria e Pushtetit Vendor bën lajmërimet, siguron mjediset dhe infrastrukturën e nevojshme për zhvillimin e mbledhjes. 4. Mbledhja merr vendime në praninë e të paktën dy të tretave të përfaqësuesve. Në qoftë se kjo prani nuk arrihet në mbledhjen e parë, mbledhja e dytë mbahet pas pesë ditëve. Në qoftë se kjo prani nuk arrihet as në mbledhjen e dytë, atëherë pas pesë ditëve mbahet një mbledhje e tretë. Në rast se edhe pas mbledhjes së tretë nuk arrihet prania e nevojshme, në mbledhjen e katërt, e cila mbahet pas pesë ditëve, vendimet do të merren me shumicën e thjeshtë të votave. Mbledhja drejtohet nga përfaqësuesi më i vjetër në moshë. 5. Përfaqësuesit propozojnë jo më pak se 10 kandidatë, të cilët do t'i nënshtrohen votimit. Secili nga kandidatët propozohet të paktën nga tre përfaqësues dhe çdo përfaqësues nuk mund të propozojë më shumë se një kandidat. 6. Lista me propozime i nënshtrohet votimit të fshehtë. Gjashtë kandidatët që marrin më shumë vota i propozohen Kuvendit për anëtarë të Komisionit të Shërbimit Civil.

Neni 7: Papajtueshmëritë dhe lirimi nga detyra i anëtarëve të Komisionit

1. Personat që bëjnë pjesë në organet e larta drejtuese të partive politike nuk mund të jenë anëtarë të Komisionit. 2. Anëtari i Komisionit të Shërbimit Civil zëvendësohet: a) në mbarim të mandatit të tij; b) kur largohet nga detyra në përputhje me pikën 3 të këtij neni; c) kur vdes; ç) kur jep dorëheqjen. 3. Anëtari i Komisionit të Shërbimit Civil largohet nga detyra me vendim të tre të pestave të të gjithë anëtarëve të Kuvendit në këto raste: a) kur dënohet me vendim të formës së prerë të gjykatës për kryerjen e një vepre penale;b) kur bëhet i paaftë fizikisht ose mendërisht për të kryer detyrat e tij; c) kur kryen veprimtari që krijojnë konflikt interesash; ç) kur mungon në detyrë për më shumë së tre muaj.

4. Anëtarët e Komisionit të Shërbimit Civil janë të punësuar me kohë të plotë dhe nuk duhet të kenë punësim tjetër gjatë mandatit të tyre.


175

Neni 8: Kompetencat e Komisionit të Shërbimit Civil

1.Komisioni i Shërbimit Civil ka këto kompetenca: a) Zgjidh ankesat ndaj vendimeve lidhur me pranimin në shërbimin civil, periudhën e provës, ngritjen në detyrë, lëvizjen paralele, vlerësimin, masat disiplinore dhe të drejtat e nëpunësit civil. b) Mbikëqyr menaxhimin e shërbimit civil në të gjitha institucionet që hyjnë në fushën e veprimit të këtij ligji. Kur konstaton parregullsi, Komisioni i Shërbimit Civil paralajmëron institucionin përkatës, duke i dhënë dy muaj kohë për të rregulluar ligjshmërinë dhe në mbarim të këtij afati çon çështjen në gjykatë. c) Ushtron çdo kompetencë tjetër që i jepet në këtë ligj apo në aktet normative të nxjerra në bazë dhe për zbatimin e tij. 2. Komisioni i Shërbimit Civil zgjidh ankesat e parashikuara në pikën 1 shkronja "a" të këtij neni brenda 30 ditëve nga regjistrimi i ankesës. Në qoftë se ankesa nuk zgjidhet brenda këtij afati, personi i interesuar mund të ankohet në gjykatë brenda 30 ditëve nga mbarimi i afatit për zgjidhjen e ankesës nga Komisioni i Shërbimit Civil. Sekretariati Teknik publikon vendimet e Komisionit të Shërbimit Civil dhe njofton të interesuarit. Vendimet e Komisionit të Shërbimit Civil mund të kundërshtohen në gjykatë brenda 30 ditëve pune nga njoftimi i vendimit. 3. Vendimet e Komisionit të Shërbimit Civil, marrë në përputhje me pikën 1 shkronja "a" të këtij neni, janë të detyrueshme për institucionet e administratës publike vendore dhe qendrore. Institucionet e administratës qendrore apo vendore mund të ankohen në gjykatat e apelit kundër vendimeve të Komisionit të Shërbimit Civil, të marra në përputhje me pikën 2 të këtij neni, brenda 30 ditëve nga komunikimi i vendimit.

Neni 9: Institucionet e administratës qendrore

Institucionet e administratës qendrore përgjigjen për administrimin e shërbimit civil në varësi të tyre dhe kanë këto kompetenca: a) T'i paraqesin Departamentit të Administratës Publike, kërkesat për plotësimin e vendeve të lira dhe ngritje në detyrë. b) Të zgjedhin si nëpunës civilë një nga tre kandidatët e propozuar nga komitetet ad-hoc, përcaktuar sipas nenit 13 pika 5 shkronja "b" të këtij ligji. c) Të plotësojnë vendet e lira në institucion nëpërmjet transferimeve të brendshme me karakter të përkohshëm. ç) Të përcaktojnë kritere të veçanta për vlerësimin e rezultateve të punës në përputhje me kuadrin ligjor në fuqi dhe të bëjnë çdo vit vlerësimin e rezultateve individuale në punë. d) Të ushtrojnë në përputhje me këtë ligj dhe me aktet nënligjore përkatëse, kompetencat disiplinore mbi nëpunësit e tyre civilë. dh) Të marrin vendime në fund të periudhës së provës në përputhje me këtë ligj dhe aktet nënligjore të nxjerra në bazë dhe për zbatim të tij. e) Të hartojnë dhe të zbatojnë masa të veçanta për rritjen e efektivitetit dhe efiçencës në punë në institucionin e tyre, në përputhje me aktet normative në fuqi dhe planet e përgjithshme të miratuara nga Këshilli i Ministrave. ë) Të hartojnë dhe të zbatojnë veprimtari trajnimi të veçanta për nëpunësit e tyre, në përputhje me politikat dhe programet e përgjithshme të trajnimit, të miratuara nga Këshilli i Ministrave.

Neni 10: Institucionet e pavarura

Institucionet e pavarura janë përgjegjëse për administrimin e shërbimit civil të tyre. Këto institucione krijojnë departamentet e tyre të personelit për administrimin e shërbimit civil në përputhje me këtë ligj dhe aktet nënligjore të nxjerra për zbatim të tij dhe kanë këto kompetenca: a) Të plotësojnë pozicionet e lira në institucion nëpërmjet transferimeve të brendshme me karakter të përkohshëm. b) Të përcaktojnë kritere të veçanta për vlerësimin e rezultateve të punës në përputhje me kuadrin ligjor në fuqi dhe të bëjnë çdo vit vlerësimin e rezultateve individuale në punë. c) Të ushtrojnë në përputhje me këtë ligj dhe me aktet nënligjore përkatëse kompetencat disiplinore mbi nëpunësit e tyre civilë. ç) Të marrin vendime në fund të periudhës së provës. d) Të hartojnë dhe të zbatojnë masa të veçanta për rritjen e efektivitetit dhe efiçencës në punë të nëpunësve të tyre civilë, në përputhje me aktet normative në fuqi. dh) Të hartojnë dhe të zbatojnë veprimtari trajnimi të veçanta për nëpunësit e tyre civilë. e) Të emërojnë komitetet ad-hoc për pranimin, ngritjen në detyrë dhe lëvizjen paralele. ë) Të zgjedhin si nëpunës civilë, një nga tre kandidatët e propozuar nga komitetet ad-hoc, përcaktuar sipas nenit 13 pika 5 shkronja "c" të këtij ligji.

KREU III, KLASIFIKIMI I NËPUNËSVE CIVILË DHE PRANIMI NË SHËRBIMIN CIVIL

Neni 11: Klasat


176

1. Klasat e nëpunësve civilë janë këto: a) Nëpunës civilë të nivelit të lartë drejtues. b) Nëpunës civilë të nivelit të mesëm drejtues. c) Nëpunës civilë të nivelit të ulët drejtues. ç) Nëpunës civilë të nivelit ekzekutues. 2. Nëpunës civilë të nivelit të lartë drejtues konsiderohen këto pozicione: a) Sekretar i përgjithshëm. b) Drejtor departamenti. c) Drejtor drejtorie të përgjithshme. ç) Pozicionet e barasvlefshme me tre të parat në institucionet e administratës publike qendrore apo vendore. 3. Nëpunës civilë të nivelit të mesëm drejtues konsiderohen këto pozicione: a) Drejtor drejtorie. b) Pozicionet e barasvlefshme me to. 4. Nëpunës civilë të nivelit të ulët drejtues konsiderohen këto pozicione: a) Shef sektori. b) Shef zyre. c) Pozicionet e barasvlefshme me to. 5. Nëpunës civilë të nivelit ekzekutues konsiderohen specialistët. 6. Këshilli i Ministrave dhe institucionet e pavarura bëjnë klasifikime ose caktojnë nivele të ndryshme brenda secilës klasë, përkatësisht në insitucionet e administratës qendrore ose në institucionet e pavarura përkatëse.

Neni 12: Kërkesat e përgjithshme për pranimin në shërbimin civil

Mund të pranohen në shërbimin civil personat të cilët plotësojnë këto kërkesa të përgjithshme: a) Të jenë shtetas shqiptar. b) Të kenë zotësi të plotë për të vepruar. c) Të përmbushin kërkesat ligjore për nivelin arsimor dhe të zotërojnë aftësitë e nevojshme profesionale për vendin përkatës të punës. ç) Të jenë në kushte shëndetësore të mira për të kryer detyrat përkatëse. d) Të mos jenë të dënuar me vendim të formës së prerë të gjykatës për kryerjen e një krimi. dh) Të mos jetë marrë ndaj tyre masa disiplinore e largimit nga shërbimi civil për shkak të një shkeljeje të rëndë disiplinore.

Neni 13: Pranimi

1. Pranimi në shërbimin civil kryhet nëpërmjet konkurrimit të hapur, bazuar në meritat. 2. Në administratën qendrore shpallja e konkurrimit bëhet nga Departamenti i Administratës Publike, me kërkesën e institucionit përkatës. Në institucionet e pavarura, shpallja bëhet nga departamentet e personelit. 3. Shpallja botohet në dy gazetat me qarkullim më të madh të paktën 30 ditë para datës së caktuar për konkurrim. 4. Shpallja për konkurrim përmban një listë të kërkesave të përgjithshme dhe të veçanta që duhet të plotësojnë kandidatët dhe të fushave në të cilat do të zhvillohet konkurrimi, të përcaktuara nga Departamenti i Administratës Publike në bashkëpunim me institucionin propozues të administratës qendrore dhe nga departamentet e personelit për institucionet e pavarura. 5. Konkurrimi zhvillohet në tri faza: a) Në fazën e parë bëhet përzgjedhja e kandidatëve për t'iu nënshtruar testimit dhe konsiston në verifikimin nëse kandidatët plotësojnë kërkesat e përgjithshme dhe të veçanta të përcaktuara në shpalljen për konkurrim. Vetëm kandidatët që plotësojnë këto kërkesa do të pranohen për t'iu nënshtruar fazës së testimit. Kjo fazë zhvillohet nga Departamenti i Administratës Publike për institucionet e administratës qendrore dhe nga departamentet e personelit për institucionet e pavarura. b) Në fazën e dytë zhvillohet testimi. Për zhvillimin e kësaj faze, Departamenti i Administratës Publike për institucionet e administratës qendrore dhe departamentet e personelit në institucionet e pavarura, krijojnë komitete të veçanta ad-hoc. Këto komitete përbëhen prej pesë anëtarësh: një përfaqësues nga Departamenti i Administratës Publike për institucionet qendrore ose një përfaqësues i Departamentit të Personelit për institucionet e pavarura; dy përfaqësues të institucionit të administratës publike qendrore apo vendore që kanë kërkuar plotësimin e vendit të lirë; dy profesorë nga fakulteti apo katedra sipas fushës në të cilën do të zhvillohet testimi ose dy specialistë të njohur nga fusha përkatëse. Komiteti ad-hoc do të hartojë një listë me tre kandidatët me rezultatet më të larta, duke u bazuar kryesisht në rezultatet e testimeve, por edhe në kualifikimet, përvojën profesionale, publikimet shkencore dhe aftësitë e veçanta të kandidatëve. Rezultatet e testimeve do të përbëjnë 70 për qind të pikëve totale të vlerësimit, ndërsa kualifikimet, përvoja profesionale, publikimet shkencore dhe aftësitë e veçanta të kandidatëve do të përbëjnë 30 për qind të pikëve. c) Në fazën e tretë bëhet vlerësimi përfundimtar i kandidatëve. Në këtë fazë, eprori direkt nën varësinë e të cilit nëpunësi do të punojë, zgjedh një nga tre kandidatët e propozuar nga komitetet ad-hoc.

6. Ankesat për zhvillimin dhe rezultatin e konkurrimit paraqiten në Komisionin e Shërbimit Civil, brenda 30 ditëve pune nga botimi i rezultateve të konkurrimit në dy gazetat me qarkullim më të madh. Nëse një ankesë rezulton e drejtë, ankuesi do t'i propozohet institucioneve për vendin më të parë të lirë të të njëjtës kategori dhe nivel që ai ka aplikuar. 7. Marrëdhëniet juridike të nëpunësit civil fillojnë me aktin e emërimit


177

në shërbimin civil dhe janë pa afat. Akti i emërimit firmoset nga Departamenti i Administratës Publike për institucionet e administratës qendrore dhe nga departamentet e personelit për institucionet e pavarura, pasi kalon afati për paraqitjen e ankesave, parashikuar në pikën 6 këtij neni.

Neni 14: Periudha e provës

Nëpunësi civil i nënshtrohet një periudhe prove që zgjat një vit nga data e aktit të emërimit. Gjatë kësaj periudhe ai është nën kujdesin e një nëpunësi të vjetër dhe vlerësohet nga eprori më i afërt i tij. Veprimtaritë e trajnimit të përgjithshëm dhe të veçantë janë të detyrueshme për nëpunësit civil në periudhë prove. 2. Në fund të periudhës së provës, eprori direkt vendos: a) konfirmimin si nëpunës civil; b) zgjatjen e periudhës së provës një herë të vetme, deri në 6 muaj të tjerë; c) largimin nga shërbimi civil dhe kthimin në pozicionin e mëparshëm. 3. Vendimi i eprorit direkt bazohet në çdo rast në vlerësimin e rezultateve individuale në punë. 4. Nëpunësi mund të ankohet në Komisionin e Shërbimit Civil brenda 30 ditëve punë nga komunikimi i vendimit. 5. Në rastin e largimit nga shërbimi civil, personi përkatës gëzon të drejtat e nëpunësit civil vetëm për periudhën e kohës së provës.

KREU IV, NGRITJA NË DETYRË, LËVIZJA PARALELE, VLERËSIMI DHE TRANSFERIMI

Neni 15: Ngritja në detyrë dhe lëvizja paralele

1. Përpara se të fillojë procedura e pranimit në shërbimin civil, vendi i lirë u ofrohet nëpunësve civil ekzistues nëpërmjet procedurave të lëvizjes paralele dhe më pas në qoftë se vendi i lirë nuk plotësohet nëpërmjet procedurave të ngritjes në detyrë. 2. Lëvizja paralele është kalimi i nëpunësit civil në një vend tjetër të të njëjtit nivel apo klasë, në të njëjtin institucion ose në një institucion tjetër të administratës publike qendrore apo vendore. Procedura për lëvizjen paralele përcaktohet në pikën 3 të këtij neni. 3. Në administratën qendrore shpallja e vendit të lirë bëhet nga Departamenti i Administratës Publike, me kërkesën e institucionit përkatës. Në institucionet e pavarura shpallja bëhet nga departamentet e personelit. Shpallja botohet në dy gazetat me qarkullim më të madh të paktën 30 ditë para datës së caktuar për shqyrtimin e kandidaturave dhe përmban një listë të kërkesave të përgjithshme dhe të veçanta që duhet të plotësojnë kandidatët, të përcaktuara nga Departamenti i Administratës Publike në bashkëpunim me institucionin propozues të administratës qendrore dhe nga departamentet e personelit për institucionet e pavarura. Të interesuarit duhet të paraqesin dokumentet e tyre deri në datën e përcaktuar në shpallje për shqyrtimin e kandidaturave. Eprori direkt sipas klasës së nëpunësit civil zgjedh një nga kandidatët e paraqitur duke u bazuar në kualifikimet, përvojën profesionale, publikimet shkencore, aftësitë e veçanta të kandidatëve dhe vlerësimet e rezultateve individuale në punë. Procedurat e parashikuara në nenin 13 pika 7 dhe në nenin 14 aplikohen edhe në këtë rast.

4. Ngritja në detyrë është kalimi i nëpunësit civil në një vend të një niveli apo klase më të lartë, në të njëjtin institucion ose në një institucion tjetër të administratës publike qendrore apo vendore, kur një vend i tillë ekziston. Ngritja në detyrë e nëpunësve civilë bëhet me konkurrim ndërmjet nëpunësve ekzistues mbi bazë të meritave, sipas procedurave të përcaktuara në nenet 13 dhe 14 të këtij ligji. 5. Ankesat për zhvillimin e konkurrimit paraqiten në Komisionin e Shërbimit Civil, brenda 30 ditëve pune nga botimi i rezultateve të konkurrimit në dy gazetat me qarkullim më të madh.

Neni 16: Vlerësimi i rezultateve individuale në punë

Vendimet për periudhen e provës, ngritjen në detyrë, lëvizjen paralele sipas neneve 14, 15 dhe 27 të këtij ligji, bazohen mbi vlerësimin e rezultateve individuale në punë. Periudha e vlerësimit është një vit kalendarik. Këshilli i Ministrave nxjerr aktet nënligjore për mënyrën e vlerësimit të rezultateve individuale në punë për të gjithë institucionet e administratës publike të nivelit qendror dhe vendor.

Neni 17: Transferimi i detyrueshëm


178

Me propozimin e institucionit që ka vendin e lirë të punës në raste të nevojës së përkohshme, Departamenti i Administratës Publike për institucionet e administratës qendrore ose departamentet e personelit për institucionet e pavarura, do të përcaktojnë nëse justifikohet një transferim i detyrueshëm. Nëse një nevojë e tillë ekziston, nëpunësit civil mund t'i kërkohet të transferohet në një detyrë tjetër të të njëjtit nivel dhe kategori. Këto transferime zgjasin për një periudhë deri në gjashtë muaj. Nëpunësi civil nuk mund të detyrohet të pranojë transferimin nëse vendi i ri i punës është më larg së 30 km nga vendi i punës aktual.

KREU V, STRUKTURA E PAGËS DHE E SHPËRBLIMIT

Neni 18: Paga e nëpunësit civil përbëhet nga: 1. Paga bazë. Paga bazë ka tre nënkomponentë: a) Paga e grupit, e cila caktohet për nivelin arsimor të kërkuar për atë vend pune. b) Shtesa për vjetërsi. c) Shtesa për kualifikim. 2. Shtesa për pozicionin e vendit të punës, që shpërblen vlerën relative të çdo pozicioni dhe rrethana të veçanta të tij. 3. Shtesa për kushtet e punës, që shpërblen kushtet e veçanta të punës. 4. Shtesa për rezultate shumë të mira në punë jepet mbi bazën e vlerësimit të rezultateve në punë dhe mundësive buxhetore të çdo institucioni. Kjo shtesë mund të jepet vetëm një herë në vit dhe nuk është pjesë e pagës. Shtesat në pikat 2 dhe 3 të këtij neni, janë të ndryshueshme në varësi të pozicionit përkatës të vendit të punës, që mban nëpunësi civil. Këshilli i Ministrave nxjerr aktet nënligjore për funksionimin e kësaj skeme pagash. Gjithashtu, ai mund të vendosë skema të veçanta për grupe profesionale të veçanta, bazuar në skemën e përgjithshme të përcaktuar në këtë ligj.

KREU VI, DETYRAT DHE TË DREJTAT E NËPUNËSIT CIVIL

Neni 19: Detyrat

Nëpunësit civilë kanë këto detyra: a) Të njohin, të respektojnë, të zbatojnë dhe të veprojnë në përputhje me Kushtetutën, Kodin e Procedurave Administrative dhe aktet e tjera ligjore e nënligjore. b) Të sigurojnë për publikun e gjerë, palët e interesuara dhe institucionet publike, informacionin e kërkuar, me përjashtim të rasteve kur ky informacion është sekret shtetëror, konfidencial ose për përdorim të brendshëm në përputhje me ligjet dhe aktet e tjera nënligjore. c) Të respektojnë orarin e punës dhe ta shfrytëzojnë vetëm për kryerjen e detyrave të tyre. Orari dhe kohëzgjatja e punës përcaktohet me vendim të Këshillit të Ministrave për nëpunësit civilë në institucionet e administratës qendrore dhe me akte normative të organeve të pushtetit vendor për nëpunësit civilë në administratën vendore. ç) Të përmirësojnë aftësitë e tyre profesionale dhe të marrin pjesë në veprimtaritë trajnuese për këtë qëllim. d) Të mos kërkojnë apo pranojnë asnjë përfitim moral apo material, për kryerjen e detyrave, me përjashtim të pagës dhe shpërblimeve të tjera, përcaktuar sipas nenit 18 të këtij ligji. dh) Të mos kryejnë punë apo veprimtari të cilat paraqesin konflikt interesash me detyrën e tyre zyrtare ose pengojnë përmbushjen e saj. Për çdo veprimtari fitimprurëse që kryejnë jashtë detyrave të tyre zyrtare, të informojnë institucionin ku punojnë. e) Të mos përdorin pronën shtetërore për përfitime private. ë) Të mbajnë përgjegjësi të plotë për ligjshmërinë e veprimeve të tyre gjatë kryerjes së detyrës dhe, kur nuk janë të bindur për ligjshmërinë e urdhrave dhe vendimeve që zbatojnë, duhet të informojnë menjëherë organet ose nivelet urdhërdhënëse, si dhe organet ose nivelet eprore të këtyre të fundit. Nëpunësi civil nuk është i detyruar të zbatojë një urdhër të paligjshëm. f) Të mos bëjnë grevë. g) Të mos sillen në kundërshtim me rregullat e etikës. Mosrespektimi i detyrimeve të përcaktuara në shkronjat "d", "dh", "e" dhe "f" të këtij neni, sjell largimin nga shërbimi civil, në qoftë se provohet nëpërmjet procedurave përkatëse disiplinore.

Neni 20: Të drejtat

Nëpunësit civilë kanë këto të drejta: a) Të kenë një punë të garantuar në shërbimin civil, në përputhje me dispozitat e këtij ligji. b) Të ngrihen në detyrë dhe lëvizin në mënyrë paralele, në përputhje me nenin 15 të këtij ligji. c) Të mbrohen nga shteti në kryerjen e detyrave të tyre. ç) Të punojnë dhe të ushtrojnë veprimtari të tjera të ligjshme jashtë detyrës dhe kohës së punës, në qoftë se një gjë e tillë nuk paraqet konflikt interesash me detyrën e tyre zyrtare dhe nuk i pengon ata në ushtrimin e saj. d) Të formojnë dhe të jenë anëtarë të sindikatave ose shoqatave profesionale. Rregullat për ushtrimin e veprimtarisë sindikale të


179

nëpunësve civilë përcaktohen me ligj të veçantë. dh) Të marrin pjesë nëpërmjet sindikatave ose përfaqësuesve të tyre në procesin e marrjes së vendimeve, lidhur me kushtet e punës. e) Të jenë anëtarë të partive politike, por jo në organet qendrore ekzekutive. ë) Të marrin një leje vjetore të pagueshme dhe leje të tjera, në rastet dhe sipas kushteve të përcaktuara nga Këshilli i Ministrave. f) Të përfitojnë trajtim shëndetësor për vete dhe për pjesëtarët e familjes që kanë në ngarkim në përputhje me dispozitat ligjore. g) Të marrin shpërblime shtesë dhe t'u paguhen shpenzimet, sipas kritereve dhe masës së parashikuar nga Këshilli i Ministrave, për punë jashtë orarit dhe udhëtime pune. gj) Me leje dhe autorizim të Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe të Drejtorit të Personelit të punojnë për organizata ndërkombëtare, në të cilat Shqipëria është anëtare, ose për qeveri të huaja, kur kjo është në interes të Republikës së Shqipërisë. Me mbarimin e këtij angazhimi nëpunësi kthehet në të njëjtin vend pune apo në një të barasvlefshëm me të. h) Të trajnohen në lidhje me punën në mënyrë periodike dhe të paguar nga shteti. Kur nëpunësit civil i mohohen apo i shkelen të drejtat e garantuara në këtë ligj, ai mund të ankohet me shkrim në Komisionin e Shërbimit Civil.

KREU VII, LIRIMI NGA SHËRBIMI CIVIL DHE PEZULLIMI

Neni 21: Lirimi nga shërbimi civil

1.Nëpunësit civilë largohen nga shërbimi civil: a) kur japin dorëheqjen; b) kur mbushin moshën e pensionit; c) kur bëhen të paaftë përgjithmonë për të kryer detyrat e tyre zyrtare, për shkak të kushteve shëndetësore; ç) kur dënohen me vendim të formës të prerë të gjykatës me heqje lirie; d) kur konkludohet paaftësia për të kryer detyrat e tyre, të paktën, pas dy vlerësimeve negative të njëpasnjëshme të rezultateve në punë; dh) në rastet e parashikuara nga neni 23 i këtij ligji; e) kur konstatohet papërshtatshmëria me vendin e punës, sipas nenit 24 të këtij ligji; ë) kur merret ndaj tyre masa disiplinore e largimit nga shërbimi civil, nga organi kompetent, sipas procedurave të parashikuara në nenin 25 të këtij ligji. 2. Në rastet e parashikuara në pikën 1 shkronja "d" të këtij neni, menjëherë pas dhënies së vlerësimit të dytë negativ, institucioni përkatës i propozon Departamentit të Administratës Publike ose departamentit të personelit, të largojë nëpunësin civil nga detyra. Vendimi merret brenda 10 ditëve pune. 3. Ankesat kundër vendimit të mësipërm paraqiten në Komisionin e Shërbimit Civil, brenda 30 ditëve pune nga komunikimi i vendimit.

Neni 22: Pezullimi

1.Pezullimi është ndërprerja e përkohshme e marrëdhënieve ligjore për periudhën sa zgjat arsyeja e ndërprerjes. Në mbarim të kësaj periudhe nëpunësi civil rimerr vendin e tij në shërbimin civil, me përjashtim të rastit kur dënohet me heqje lirie. 2. Nëpunësi civil pezullohet: a) kur ndaj tij fillon ndjekja penale për shkak të detyrës ose për krime të rënda, deri në marrjen e një vendimi përfundimtar; b) gjatë periudhës së thirrjes nën armë; c) gjatë periudhës në të cilën ushtron një funksion politik sipas dispozitave në fuqi; ç) për periudha studimi më shumë së 6 muaj, të ndërmarra me nismën e vet nëpunësit, por në lidhje me profesionin që ai ushtron. 3. Gjatë periudhës së pezullimit nënpunësi civil nuk paguhet. Në rastin e parashikuar në pikën 2 shkronja "a" të këtij neni, kur çështja penale pushohet ose kur me vendim gjykate të formës së prerë deklarohet i pafajshëm, nëpunësit civil i jepet paga bazë që nga momenti i pezullimit. 4. Periudha e kohës së pezullimit nga detyra merret në konsideratë për llogaritjen e vjetërsisë në shërbimin civil.

Neni 23: Mbyllja dhe ristrukturimi

1.Në rastet e mbylljes së institucioneve të administratës publike, nëpunësi civil, vendi i të cilit është deklaruar i tepërt, largohet nga shërbimi civil. 2. Në rastet e ristrukturimit të institucioneve të administratës publike, nëpunësve civilë, vendet e të cilëve janë deklaruar të tepërt, do t'u ofrohet një vend i të njëjtit nivel në një ministri apo institucion tjetër të administratës publike qendrore apo vendore ose në pamundësi, një vend i një niveli më të ulët. Nëpunësi civil vazhdon të gëzojë të drejtat e vendit të tij të mëparshëm deri sa atij t'i ofrohet një vend tjetër, por jo për më tepër se një vit. Në rastet kur nëpunësi civil refuzon të pranojë


180

vendin e ofruar, ai humbet të drejtat që i takojnë si nëpunës civil. 3. Nëpunësit civilë që deklarohen të tepërt kanë të drejtë të përfitojnë nga trajtimi si të papunë, sipas legjislacionit në fuqi.

Neni 24: Ndryshimi i kërkesave për vendin e punës

1.Në rastin e ndryshimit të kërkesave për vendin e punës, për shkak të ndryshimit të përshkrimit të punës, nëpunësit civil i lihen 6 muaj kohë për t'u përshtatur me kërkesat e reja, kohë gjatë të cilës, nëpunësi civil i nënshtrohet veprimtarive të detyrueshme të trajnimit. Këshilli i Ministrave duhet të sigurojë trajnime specifike për nëpunësin civil në detyrë në mënyrë që ta ndihmojë në përshtatjen me pozicionin e ri. 2. Në bazë të procedurave të vlerësimit sipas nenit 16 të këtij ligji, kur në mbarim të kësaj periudhe konstatohet papërshtatshmëria me vendin e ri të punës, do të zbatohen dispozitat e nenit 23 pika 2 të këtij ligji.

KREU VIII, MASAT DISIPLINORE

Neni 25: 1. Nëpunësit civil i jepen masa disiplinore për mosplotësimin e detyrave për thyerjen e disiplinës në punë dhe të rregullave të etikës, si dhe në raste të tjera të parashikuara nga ky ligj. 2. Masat disiplinore jepen nga eprori direkt sipas një procedure administrative, e cila garanton të drejtën për t'u informuar, për t'u dëgjuar, për t'u mbrojtur dhe për t'u ankuar. Eprori komunikon vendimin për marrjen e masës disiplinore në Departamentin e Administratës Publike për institucionet e administratës qendrore dhe në departamentet e personelit për institucionet e pavarura. Departamenti i Administratës Publike ose departamentet e personelit japin me shkrim mendimin e tyre në lidhje me masën disiplinore dhe për masat nga shkronja "c" në "d" të pikës 3 të këtij neni, i komunikojnë këtë mendim personit ndaj të cilit është marrë masa dhe Komisionit të Shërbimit Civil. Për çdo shkelje jepet vetëm një masë disiplinore. Nuk është e nevojshme të merren të gjitha masat disiplinore para se nëpunësi civil të largohet nga detyra. 3. Llojet e masave disiplinore janë: a) Vërejtje me shkrim. b) Vërejtje me paralajmërim. c) Pezullimi nga e drejta e ngritjes në detyrë, për një periudhë deri në dy vjet. ç) Kalimi në një detyrë të një niveli apo klase më të ulët për një periudhë nga 30 ditë deri në 1 vit. d) Largimi nga shërbimi civil. Masat e mësipërme disiplinore mund të shlyhen në qoftë se brenda 1 viti nga dita e dhënies së tyre për shkronjat "a" dhe "b" të pikës 3 të këtij neni; dhe brenda 3 vjetësh nga dita e dhënies së tyre për shkronjat "c" dhe "ç" ndaj nëpunësit nuk është marrë ndonjë masë tjetër disiplinore. Masat disiplinore të shlyera hiqen nga dosja vetjake. 4. Ankesat kundër vendimeve për marrjen e masave disiplinore paraqiten në Komisionin e Shërbimit Civil brenda 30 ditëve pune nga komunikimi i vendimit.

KREU IX, REGJISTRI I PERSONELIT

Neni 26: Regjistri i personelit

1.Departamenti i Administratës Publike ngarkohet me krijimin dhe administrimin e Regjistrit Qendror të Personelit. Ky Regjistër përmban të dhënat profesionale dhe të karrierës së nëpunësve civilë. 2. Çdo institucion i administratës publike mban dosjet e personelit për nëpunësit e tij. 3. Dosjet e personelit dhe Regjistri Qendror i Personelit kanë karakter konfidencial dhe çdo nëpunës civil, ka të drejtë të njihet me informacionin në lidhje me të. Me këtë informacion mund të njihet edhe Komisioni i Shërbimit Civil, si dhe gjykatat për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. 4. Këshilli i Ministrave përcakton veçoritë e këtij Regjistri e të dosjeve, si dhe llojin e të dhënave që mbahen në to. Përdorimi i këtyre të dhënave bëhet në përputhje me ligjin nr.8503, datë 30.6.1999 "Për të drejtën e informimit për dokumentet zyrtare". 5. Institucionet e pavarura mbajnë regjistrin e personelit me të njëjtat të dhëna.

KREU X. DISPOZITA KALIMTARE

Neni 27: Punonjësit ekzistues, të cilët në datën e hyrjes në fuqi të këtij ligji, punojnë në vende pune të cilat konsiderohen pjesë e shërbimit civil, janë nëpunës në periudhë prove dhe për ta zbatohen dispozitat e nenit 14. Periudha e provës do të jetë për sekretarin e përgjithshëm 1 vit, për drejtorët e drejtorive të personelit 18 muaj dhe për gjithë nëpunësit e tjerë 2 vjet. Neni 28 Deri në krijimin e qarqeve, kompetencat e tyre do t'i


181

ushtrojnë këshillat e rretheve, të cilët duhet të zgjedhin nga dy përfaqësues për në Mbledhjen e Përfaqësuesve, sipas nenit 6 të këtij ligji.

KREU XI, DISPOZITA TË FUNDIT

Neni 29: Aktet nënligjore

Këshilli i Ministrave, brenda 6 muajve nga hyrja në fuqi e këtij ligji, nxjerr aktet nënligjore në zbatim të tij në përputhje me parimet e përgjithshme të përcaktuara në nenet 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25 dhe 26 të këtij ligji. Neni 30 Ligji nr.8095, datë 21.3.1996 "Për shërbimin civil në Republikën e Shqipërisë", përveç dispozitave për funksionarin politik, shfuqizohet. Të gjitha dispozitat e tjera, që bien në kundërshtim me këtë ligj, shfuqizohen. Neni 31 Ky ligj hyn në fuqi 15 ditë pas botimit në Fletoren Zyrtare. Shpallur me dekretin nr.8549, datë 11.11.1999 të Presidentit të Republikës së Shqipërisë, Rexhep Meidani.

b. LIGJI Nr.9131, datë 8.9.2003: PËR RREGULLAT E ETIKËS NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

Në mbështetje të neneve 78 dhe 83 pika 1 të Kushtetutës, me propozimin e Këshillit të Ministrave,

KUVENDI I REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË VENDOSI:

KREU I: DISPOZITA TË PËRGJITHSHME

Neni 1: Qëllimi

Ky ligj ka për qëllim të vendosë rregullat e sjelljes së nëpunësve të administratës publike, sipas standardeve të kërkuara, t'i ndihmojë ata për arritjen e këtyre standardeve dhe të vërë në dijeni publikun për sjelljen që duhet të ketë nëpunësi i administratës publike.

Neni 2: Fusha e veprimit

1. Dispozitat e këtij ligji janë të detyrueshme për të gjithë nëpunësit e administratës publike për sa kohë nuk parashikohet ndryshe në dispozita të tjera ligjore.

2. Dispozitat e këtij ligji nuk përbëjnë detyrim për të zgjedhurit, anëtarët e Këshillit të Ministrave dhe gjyqtarët.

3. Dispozitat e këtij ligji përbëjnë detyrim edhe për personat e punësuar nga organizatat private që kryejnë shërbime publike.

4. "Nëpunës i Administratës Publike", në kuptim të këtij ligji janë të gjithë personat e punësuar pranë një institucioni të administratës publike.

Neni 3: Parime të përgjithshme të etikës

1. Në kryerjen e funksioneve, nëpunësi i administratës publike duhet të respektojë parimet si më poshtë: a) të kryejë detyrat, në përputhje me legjislacionin në fuqi; b) të veprojë në mënyrë të pavarur nga pikëpamja politike e të mos pengojë zbatimin e politikave, të vendimeve ose veprimeve ligjore të autoriteteve të administratës publike; c) në kryerjen e detyrave duhet të jetë i ndershëm, i paanshëm, efikas, duke pasur parasysh vetëm interesin publik; ç) të jetë i sjellshëm në marrëdhënie me qytetarët që u shërben dhe me eprorët, kolegët e vartësit e tij; d) nuk duhet të veprojë arbitrarisht në dëm të një personi ose organizate dhe duhet të tregojë respektin e duhur, për të drejtat dhe interesat personale të të tretëve; dh) të mos lejojë që


182

interesat e tij private të bien ndesh me pozitën e tij publike, të shmangë konfliktet e interesave dhe të mos shfrytëzojë asnjëherë pozitën për interesin e tij privat; e) të sillet gjithnjë në mënyrë të tillë, që besimi i publikut në ndershmërinë, paanshmërinë dhe efektivitetin e shërbimit publik të ruhet e të rritet; ë) të ruajë konfidencialitetin e informacionit, që ka në zotërim, por pa cenuar zbatimin e detyrimeve që rrjedhin nga ligji nr. 8503, datë 30.6.1999, "Për të drejtën e informimit për dokumentet zyrtare" .

2. Këshilli i Ministrave nxjerr rregulla në zbatim të parimeve të treguara në pikën 1 të këtij neni.

KREU II: KONFLIKTET E INTERESAVE

Neni 4: Konflikti i interesave

1. Konflikti i interesave është situata në të cilën një nëpunës i administratës publike ka një interes personal të tillë, që ndikon ose mund të ndikojë në paanshmërinë ose objektivitetin e kryerjes së detyrës zyrtare.

2. Interesat personale të nëpunësit përfshijnë çdo përparësi për veten, familjen, të afërmit deri në shkallën e dytë, personat ose organizatat, me të cilat nëpunësi ka ose ka pasur marrëdhënie

biznesi ose lidhje politike. Konflikti i interesave përfshin, gjithashtu, çdo lloj detyrimi financiar ose civil të nëpunësit.

3. Kur nëpunësi ka dijeni se një situatë e tillë ekziston, ai është i detyruar që: a) të verifikojë nëse ka një konflikt aktual të mundshëm interesash; b) të ndërmarrë hapat e nevojshëm për të shmangur një konflikt të tillë; c) të vërë në dijeni menjëherë, me nismën e tij, eprorin direkt dhe njësinë e personelit për konfliktin aktual ose të mundshëm të interesave; ç) ne rast dyshimi për gjendjen në një situatë konflikti interesash, të këshillohet me eprorin direkt ose/dhe me njësinë e personelit të institucionit; d) t'i bindet çdo vendimi përfundimtar për të mos marrë pjesë në procesin e vendimmarrjes ose të heqë dorë nga përparësitë, që shkakton konflikti.

4. Konfliktet e mundshme të interesit të një kandidati për t'u punësuar në administratën publike duhet të zgjidhen përpara emërimit të tij.

Neni 5: Shmangia e konfliktit të interesave

1. Eprori direkt, me mbështetjen e njësisë së personelit, në bazë të të dhënave që ka, merr masat e nevojshme që të shmanget emërimi i një nëpunësi në pozicione, në të cilat mund të lindin ose ka konflikte interesash ose që nëpunësit të mos i ngarkohen detyra që mund të çojnë në shfaqjen e një konflikti të mundshëm interesash.

2. Shmangia e konfliktit të interesave bëhet në përputhje me Kodin e Procedurave Administrative.

3. Nëpunësi, i cili ka interesa të tillë, që vazhdimësia e zotërimit të tyre do të përbënte rrezik real për lindjen e konfliktit të interesave dhe do të sillte përjashtimin e vazhdueshëm nga veprimtaria e tij zyrtare ose pamundësinë për të ushtruar detyrat zyrtare, duhet të heqë dorë ose t'i transferojë këto interesa, në mënyrë të tillë që mundësia e konfliktit të interesave të shmanget.

KREU III: VEPRIMTARI TË JASHTME TË NËPUNËSIT TË ADMINISTRATËS PUBLIKE

Neni 6: Veprimtaritë e jashtme

Me veprimtari të jashtme të nëpunësit kuptojmë çdo lloj veprimtarie të rregullt ose të rastësishme, që kërkon angazhimin e nëpunësit të administratës publike, qoftë për qëllime fitimi ose jo, që nëpunësi zhvillon jashtë detyrës zyrtare.


183

Neni 7: Ndalimi i veprimtarive të jashtëm

1. Nëpunësi publik nuk duhet të angazhohet në një veprimtari të jashtme, që pengon kryerjen e detyrës së tij zyrtare ose që kërkon një angazhim, mendor a fizik të tij që e bën të vështirë kryerjen e detyrës, ose është vazhdim i kësaj detyre, që cenon, në çfarëdo mënyrë, imazhin e nëpunësit të administratës publike.

2. Në rast dyshimi për kualifikimin e një veprimtarie si të lejueshme ose jo, nëpunësi këshillohet me njësinë e personelit të institucionit.

3. Këshilli i Ministrave përcakton rregullat e klasifikimit të një veprimtarie të jashtme si të lejueshme ose jo.

Neni 8: Lejimi i veprimtarive të jashtme

1. Kryerja e veprimtarive të jashtme duhet t'i njoftohet paraprakisht eprorit direkt të nëpunësit të administratës publike dhe njësisë së personelit.

2. Veprimtaritë, në kuadër të veprimtarive sindikale ose të përfaqësimit të punëmarrësve ose veprimtaritë mësim-dhënëse, janë të lejueshme kur ato nuk pengojnë në kryerjen e detyrës.

Neni 9: Shpërblimi për veprimtaritë e jashtme

Nëpunësi nuk mund të shpërblehet për veprimtaritë e jashtme kur ato kanë të bëjnë me detyrat që ai ka kryer në ushtrim të funksioneve të tij ose janë vazhdimësi e drejtpërdrejtë e tyre, me përjashtim të rasteve kur parashikohet ndryshe në akte të tjera ligjore ose nënligjore.

KREV IV: PËRFITIMI

Neni 10: Dhuratat dhe favoret

1. Nëpunësi i administratës publike nuk duhet të kërkojë ose të pranojë, dhurata, favore, pritje ose çfarëdo përfitim tjetër, ose shmangie të humbjeve të mundshme, si dhe premtime për to, për veten, familjen, të afërmit, personat ose organizatat me të cilat ka marrëdhënie, që ndikojnë ose duket sikur ndikojnë në paanësinë e kryerjes së detyrës, apo janë ose duket sikur janë shpërblim për mënyrën e kryerjes së detyrës zyrtare.

2. Pika 1 e këtij neni nuk zbatohet në rastin e ftesave të zakonshme, të mikpritjes tradicionale, të dhuratave me vlerë simbolike ose tradicionale, të mirësjelljes, të cilat nuk krijojnë dyshime mbi paanshmërinë e nëpunësit.

3. Në rast dyshimi mbi paanshmërinë e përfitimeve, nëpunësi këshillohet me njësinë e personelit të institucionit.

Neni 11: Reagimi ndaj ofertave

1. Në qofte se nëpunësit i ofrohet një avantazh i padrejtë, ai duhet: a) ta refuzojë, pa pasur nevoje ta pranojë atë për ta përdorur si provë; b) të përpiqet që ta identifikojë personin që i bën ofertën; c) të shmangë kontaktet e gjata me personin që bëri ofertën, por dijenia e arsyes për të cilën bëhet oferta, mund të shërbejë si provë; ç) në qoftë se dhurata nuk mund të refuzohet që t'i kthehet dërguesit, duhet të ruhet, të përdoret sa më pak që të jetë e mundur dhe t'i raportohet menjëherë eprorit direkt; d) të ketë dëshmitarë, nëse është e mundur, kolegët që punojnë me të; dh) të raportojë përpjekjen, sa më shpejt që të jetë e mundur, tek eprori i tij ose te njësia e personelit; e) të vazhdojë punën normalisht, sidomos për problemin për të cilin avantazhi i padrejte është ofruar.


184

2. Këshilli i Ministrave përcakton vlerën e dhuratave që mund të pranohen nga nëpunësi dhe mënyrën e administrimit te dhuratave që nuk mund të kthehen.

KREU V: DETYRIME TË TJERA GJATË PERIUDHËS SË PUNËSIMIT NË ADMINISTRATËN PUBLIKE

Neni 12: Detyrime të nëpunësit të administratës publike

Nëpunësi i administratës publike nuk duhet ta përdorë ose të lejojë ta përdorin detyrën zyrtare të tij, në mënyrë të tillë që të nxisë ose të detyrojë ndonjë person tjetër, përfshirë edhe vartësit, për të pasur ndonjë përfitim financiar ose të çdo lloji tjetër me interes personal.

Neni 13: Prona shtetërore

1. Nëpunësit duhet të mbrojnë dhe ruajnë pronën e institucionit, përfshirë këtu edhe dokumentacionin zyrtar. Nëpunësi nuk duhet të përdorë ose të lejojë që të përdoret prona që institucioni zotëron ose ka në përdorim, për asnjë qellim tjetër, përveçse për kryerjen e veprimtarive të miratuara, ne përputhje me aktet ligjore dhe nënligjorë në fuqi.

2. Nëpunësi duhet të përdorë mjetet që i ofron pozicioni i punës vetëm për realizimin e detyrave të tij dhe jo për qëllime personale.

Neni 14: Koha e punës

Nëpunësi duhet ta përdorë kohën e punës në mënyrë efektive për realizimin e detyrave zyrtare. Kjo kohe nuk përdoret për asnjë qëllim tjetër, përveçse në rastet kur përdorimi i saj për qëllime të tjera është i autorizuar zyrtarisht, në përputhje me legjislacionin në fuqi.

Neni 15: Paraqitja e nëpunësit

Veshja dhe paraqitja e nëpunësit duhet të jenë serioze, për ta përfaqësuar sa më denjësisht administratën publike.

Rregullat e hollësishme për veshjen dhe paraqitjen e nëpunësve në institucionet e administratës publike përcaktohen nga rregulloret e brendshme të institucioneve.

KREU VI: PERIUDHA PAS PUNËSIMIT

Neni 16: Përdorimi i informacionit

Nëpunësit e administratës publike pas largimit nga detyra nuk duhet ta përdorin informacionin konfidencial, të marrë gjatë kryerjes së detyrës, për interes personal.

Neni 17: Ndalimi i përfaqësimit në konfliktet me administratën publike

Për një periudhe kohe 2-vjeçare, pas largimit nga detyra, ish-nëpunësi nuk duhet të përfaqësojë asnjë person ose organizatë në një konflikt ose marrëdhënie tregtare me administratën publike shqiptare, për detyrën qe ai ka kryer ose në vazhdimësi të saj.

KREU VII: DISPOZITA TË FUNDIT

Neni 18: Dispozite zbatuese


185

1. Njësia e personelit është e detyruar t'i bëjë të ditur nëpunësit në çastin e punësimit të tij detyrimet që rrjedhin nga ky ligj dhe që duhen respektuar nga nëpunësi.

2.Nëpunësi ka për detyrë të sillet në përputhje me këtë ligj dhe për këtë arsye, informohet për dispozitat e tij dhe për çdo ndryshim ose shtesë.

3. Nëpunësi duhet të kërkojë këshillim nga njësia e personelit të institucionit kur është i pasigurt për të vepruar. Njësia e personelit të institucionit, për raste të veçanta, këshillohet edhe me Departamentin e Administratës Publike.

4. Dispozitat e këtij ligji janë pjesë e kushteve të punësimit të nëpunësit. Shkelja e tyre bëhet shkak për marrjen e masave disiplinore.

5. Eprori direkt i nëpunësit të administratës publike ka përgjegjësi të kontrollojë nëse ai zbaton rregullat e treguara në këtë ligj dhe të propozoje ose të marrë masat e duhura disiplinore për shkeljet e tij.

Neni 19: Masat disiplinore

Nëpunësit që shkelin parimet e etikës, të përcaktuara në këtë ligj, kur veprimet e tyre nuk përbëjnë vepër penale, ndëshkohen me masat disiplinore, sipas procedurës së përcaktuar në legjislacionin për statusin e nëpunësit civil.

Neni 20: Regjistrimi i masave

1. Çdo institucion i administratës publike duhet të komunikojë pranë Departamentit të Administratës Publike çdo masë disiplinore të marrë ndaj një punonjësi brenda 10 ditëve nga marrja e masës.

2. Departamenti i Administratës Publike i regjistron të gjitha masat disiplinore në Regjistrin Kombëtar të Administratës Publike.

Neni 21: Nxjerrja e akteve nënligjore

Ngarkohet Këshilli i Ministrave të nxjerrë aktet nënligjore në zbatim të neneve 3, 7 e 11 te këtij ligji.

Neni 22: Hyrja në fuqi

Ky ligj hyn ne fuqi 15 ditë pas botimit në Fletoren Zyrtare. Shpallur me dekretin nr.3967, datë 29.9.2003 të Presidentit të Republikës së Shqipërisë, Alfred Moisiu.

c. Ndihmesa e fondacionit “Soros” për administratën publike shqiptare

Fondacioni “Soros” ka dhënë mbështetje për përmirësimin e qeverisjes qendrore dhe asaj lokale. Ndër projektet më të spikatura të Programit të Administratës Publike ishin: Programi Master në Administratën Publike; ngritja e Institutit të Trajnimit të Administratës Publike, zyrat e informimit të qytetarëve pranë bashkive; informatizimi i bashkive; forcimi i kapaciteteve në pushtetin vendor; forcimi i organizatave me bazë komunitare në nivel bashkie e komune; ndihma për zhvillimin e organizatave të shoqërisë civile të tipit “Think-Tank”; rritja e kapaciteteve të zyrave të zhvillimit dhe përmirësimi i sistemit të mbledhjes së taksave në bashki. Në mënyrë më të detajuar po përmendim pesë prej tyre:

- Programi Master në Administratën Publike


186

Programi i Administratës Publike parashikoi themelimin e studimeve pasuniversitare të nivelit Mastër dhe të diplomës ndërkombëtare në manaxhimin e ndërmarrjeve. Në vitin 2001, Fondacioni Soros vendosi të ndërhyjë më tej për të përgatitur specialistë të kualifikuar dhe të pajisur me të rejat bashkëkohore në nivelin Master, për të drejtuar dhe punuar në institucionet publike shqiptare. Masteri i Administrimit Publik u ngrit pranë Universitetit të Tiranës për të përgatitur administratorë të aftë për sektorët publikë, ndërsa kursi pasuniversitar për menaxhimin e ndërmarrjeve u ngrit në Universitetin Politeknik të Tiranës.

- Ngritja e Institutit të Trajnimit të Administratës Publike (ITAP)

Roli i ITPA-s është të ngrejë kapacitetet profesionale të administratës publike shqiptare duke trajnuar specialistë dhe drejtues të institucioneve publike. Mandati i tij përfshin nivelin qendror dhe atë vendor si dhe fusha të specializuara të veprimtarisë së administratës. Veprimtaria filloi në vitin 2000 dhe siguroi mbështetje për ngritjen dhe konsolidimin e Institutit të Trajnimit të Administratës Publike nëpërmjet trajnimit të stafit të institutit, trajnerëve që përdor instituti, përgatitjes së kurrikulave për temat e ndryshme të trajnimit, përgatitjes dhe botimit të materialeve mësimore, mbështetjes për bibliotekën me fonde librash dhe trajnimin e personelit përkatës, futjen e internetit dhe krijimin e një faqeje të institutit në internet.

- Zyrat e informimit të qytetarëve pranë bashkive

Qendrat e informimit të qytetarëve u ngritën në bashkëpunim me Programin e Administratës Publike në Shqipëri, të financuar nga “USAID”. Në qendrat e informimit të qytetarëve pranë bashkive u ngritën struktura që lehtësojnë komunikimin dypalësh bashki-qytetarë. Programi mbështeti 14 bashki ose 21.5% të numrit të përgjithshëm të bashkive për të ngritur dhe vënë në funksionim projekte të kësaj natyre. Modelet e krijura janë zyra të thjeshta informimi në Kuçovë, Gramsh, Rrëshen, Lezhë, Përmet, Këlcyrë; qendra të specializuara si qendra për shërbime sociale dhe informacion në bashkinë e Elbasanit apo zyra për lehtësimin e proçedurave të liçensimit në Kuçovë dhe Berat; qendra të integruara informimi në Durrës, Shkodër, Pogradec, Korçë, Sarandë.

- Informatizimi i bashkive

Në përforcim të rritjes së transparencës ndaj publikut u ndërmor informatizimi i bashkidë së Tiranës dhe asaj të Shkodrës. Projekti përfshiu të gjithë sektorët e rëndësishëm të bashkive: sektorët e financës dhe ndihmës ekonomike, seksionin e shërbimeve publike dhe urbanistikës, arshivën dhe protokollin, zyrën juridike, krijimin e faqeve të internetit të bashkive, etj. Ato parashikonin kompjuterizimin dhe informatizimin e bashkive. Projekte të ngjashme u zbatuan në periudhën 2004-2005 edhe në bashkitë Sarandë, Pogradec dhe Elbasan.

- Forcimi i kapaciteteve në pushtetin vendor

Procesi i decentralizimit në Shqipëri u shoqërua gjithashtu me transferimin e përgjegjësive nga pushteti qendror tek pushteti vendor. Në vitin 1999 Fondacioni Soros, në bashkëpunim me donatorë të tjerë, filloi një projekt të madh trajnimi për të zgjedhurit vendorë. Në këtë program u trajnuan 250 përfaqësues komunash, bashkish, qarqesh, punonjës të Ministrisë së Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit dhe një grup me përfaqësues të shoqërisë civile. Në vitin 2001 u inicuan dhe 3 projekte të tjera të trajnimit të përfaqësuesve të pushtetit vendor në modulet: zbatimi i ligjit të shërbimit civil, trajnimi i enteve prokuruese dhe informimi i qytetarëve si element i qeverisjes demokratike. Gjatë viteve 2001-2005 u ndërmorën një seri trajnimesh me kryetarët e komunave, punonjësit e saj dhe anëtarët e këshillave mbi bazë qarqesh. Një program tjetër trajnimi “Proçesi i buxhetimit modern” përfshiu 250 komu të qarqeve Vlorë, Fier, Tiranë, Durrës, Shkodër, Lezhë, Berat, Elbasan dhe Korçë. Në vitin 2004 u inicua dhe u përgatit një kurrikul e re “Menaxhimi i pronave publike” ku u përfshinë 65 bashki dhe 12 qarqe. Në vitin 2005 u iniciua një kurrikulum i ri trajnimi “Program trajnimi për punonjësit socialë që merren me personat me aftësi të kufizuar”.


187

Abstract

Key words: ethic, moral, employer, corruption, rightness.

The source of communication ethics is civil society, whose needs and interests are reflected in the ethical norms and principles. In order to define the terms of ethical communication of public officials it is necessary to clearly understand the purpose and mission in public service.

The main function of the state is "to serve the society, the state and citizens, to apply the principles of democracy, to meet the conditions of the development of civil society, to stimulate the development of self-management through various managing techniques, to be represented in public institutions and citizens, in administrative functions, to develop and support their activities through justice, moral principles and values that are important for public awareness".

Changes in social life really put life away from the traditional moral principles, not because of the need to build modern ethical principles, gradually stable, as a condition to find new ways of building civic behavior. The adaptation of ethics and of the attitude of people with the current time is not a process that can be accomplished without the appropriate ethical knowledge and without the presence of educational institutions whose primary task is the perfection of human moral behavior.

Abstrakti Fjalet kyçe: etika, morali, nëpunës, korupsioni, drejtësi. Burimi i etikës së komunikimit është shoqëria qytetare, nevojat, interesat e së cilës pasqyrohen në normat dhe parimet etike. Për t'i përkufizuar kushtet e komunikimit etik të nëpunësve publikë është e nevojshme të kuptohet qartë qëllimi dhe misioni në shërbimin publik. Funksioni kryesor i shtetit është "t'i shërbejë shoqërisë, shtetit dhe qytetarëve, t'i zbatojë parimet e demokracisë, t’i plotësojë kushtet e zhvillimit të shoqërisë qytetare, ta stimulojë zhvillimin e vetqeverisjes përmes teknikave të ndryshme menaxheriale, të jetë i përfaqësuar nëpër institucionet publike dhe te qytetarët, në funksione administrative, të zhvillojë dhe t'i mbështesë veprimtaritë e tyre përmes së drejtës, parimeve dhe vlerave morale që janë të rëndësishme për vetëdijen publike”. Ndryshimet e jetës shoqërore vërtet e largojnë jetën nga parimet e moralit tradicional, por jo nga nevoja për të ndërtuar parime etike moderne, gradualisht të qëndrueshme, si kusht për të gjetur mënyra të reja të ndërtimit të sjelljes qytetare. Përshtatja e etikës dhe mënyrave të sjelljes së njerëzve me kohën aktuale nuk është proces që mund të realizohet pa njohuritë e duhura etike dhe pa praninë e institucioneve edukative që kanë si detyrë parësore përsosjen e sjelljes morale të njeriut.

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE … · keqja. Dhe kjo disiplinë, e cila...

Documents

Transcript of UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE … · keqja. Dhe kjo disiplinë, e cila...