ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BtLlM VE DD$llNCE TARi:Hi SEMPOZYUMU

OSMANLI TEFSiR GELENEGiNDE KUR' AN' A i~ARl YAKLA~~AR;CEN.UUriHALVETiO~~Gi

Giri~

Ar~. Gor. Mehmet YILDIZ Ankara Universitcsi ilahiyat Fakiiltesi Tasavvuf ABD

yildizm@ankara.edu. tr

Bu tebligde Osmanlida i§ari tefsirin mahiyeti hakkmda s;ok lasa bir ozetten sonra i~ari tefsirin degerlendinnesi yaptlacakttr. Daha sonra esas konumuz olan Osmanhda s;agmm ibnti'I-Arabi'si olarak biHnen Cemal-i Halvcti'nin 1101 "Te'vtlatti'l-Fatiha ve'd-Duha ila Sureti'n-Nas"1102 isimli eseri esas abnarak sure bazlt yapttg1 yorumlar, konular halinde i§lenecektir.

Osmanh tefsir k:tilttirti temelde iki ana damardan beslenmi$tir. Birincisi beyani bilgi sisteminin titiini\ olan rivayet-dirayet tefsirleri, ikincisi' ise sufilerin irfani bilgi sitemlerinin urunil olan i§ari-tasavvufi tefsirlerdir. 1103

i~ari-sufl tefsirlerde ise vahdet-i vticud nazariyesi s;ok onemli bir yere sahiptir. Bunun temelinde Osmanlt Devleti'nin kurulu§ devrinde ya$ayan ilk Osmanlt milderrisi olan Sufi Davud-1 Kayscri'nin hocas1 Ka§ani vasttastyla ibnti'l­Arabi ve Konevi'nin s;izgisini takip etmesidir. Aynca b~ta MoJLa Fenari olmak tizere bir~ok Osmanh ulemast medrese-tekke btittinltigtiniln bir tezahurti olarak beyant ve irfam bilgi sistemlerinden birini digcrine tercih etmek yerine her ikisini de harmanlayarak bir tarz ortaya koyma ~abasmda olmu$lardtr. 1104 ·

i~ari Tesfir

i$ari tefsirinin ortaya s;tkl§lill tabiun veya tebeil't-tabiin donemlerine kadar goturmek mumk:tindur. Aslmda bu donemlerin yaptlan itibariyle birs:ok

1101 Cernal-i llalveti hakkmda bilgi iyin bkz. Muharrem <;:akmak, Cernal-i Halveti llayatl, Eserleri, Tasavvufi DU~Uncesi ve Cemliliyye Kolu, Atatilrk Un. 1999, (Doktora Tezi); Nafiz Hafi.zoglu, <;:elebi Halife Cemal-i Halveti ve Tefsirul'l-Fatihli Adh Eseri, Mannara Un. 1998, (Ytiksek Lisans); Re~at Ongoren, Osmanhlarda Tasavvuf, iz Yaymcthk, istanbu12000, s. 42-89. 1102 Bu escrinin iki ayn tahkiki yap1lrru~ttr. Bizim s:ah$marruza esas aldtg.rruz tabkik Bahattin Dartma'nm yapt1~1 tahk:iktir. Bkz. Cemfil-i Halvcti, Te'vilatU'l-Fatiha ve'd-Duha ila Surcti'n­Nas, Thk. Bahattin Dartma, Tasavvufilmi vc Akadcmik Ara~tlrrna Dergisi, istanbul2012, sayt: 30, s. 87-135. 1103 Mustafa Oztilrk, Osmanh Tefsir KilltUri.ine Panoramik Bir BakJ.~, Osmanh Toplumunda Kur'an Killtiiril ve Tefsir <;:ah~malan I, Ed. Bilal Gokktr, Necdet Ytlrnaz vd., 1lim Yayma Vakfi, Ankara 2011, s. 158. 1104 Oztilrk, Osmanh Tefsir KUltUriine Panorarnik Bir Bala~, s. 159.

536

ULUSLARARASf KATILIMLI OSMANLI BtL1M VE DU~ONCE TARiHt SEMPOZYUMU

akurun dogmasma miisait zernini vard1. <;iinkii tabiun ve tebeu't-tabiin devirleri, islam ilimlerinin ve biryok mezhebin ortaya ylk:tlgt bir donemdir. Hak-battl biryok firka ortaya ylk:mt~ ve her biri kendilerine me~ruiyet zerninleri aramt~lardtr. Haliyle butiin ftrkalar kendi zeminlerini sagla~tlrmak ve kendilerine gelecek olan ele~tirileri bertaraf etmek amactyla yok saglam bir dayanak pe~inde olmu~lardtr. Bundan dolayt en batrl f1rkalar bile kendi gorti~lerini ayct ve hadislerden ytkarmaga yalt~ttlar. Bulamazlarsa zorlaytp tevit etmek gibi bir ameliyenin iyine girdiler. Boylece b~langtyta sahabe ve tabiundan gelen nakillere dayanan nakli tefsire akli veya rey tefsiri de eklenmi~ oldu. 1105

Bu ~ekilde bir taktm tefsir ekolleri ortaya ytktt. Bu olu~um safhasmda mutasavvtflar da ya~adtklart manevi haller sonucu ayetlerden bu hallere muvaftk manalar ytkardtlar. Bu manalara ilk anda akla gelmeyen, tefekkiirle, ya~antl sonucu meydana gelen hallcr sonucu ortaya ytkan i~aretler olmast hasebiyle kalbe dogan mana anlamma "i~ar1 tefsir" dendi. 1106 Sufilerin bu manada ya~adtldan haller sonucu ortaya ylk:an "i~ar1 tefsir"in me~ruiyetine dair Km'an ve hadisten birs:ok deliller getirilmi~tir. 1107 Fakat baztlan da bu "i~ari tefsir"in bir taktm ~artlarla sahib olabilecegini, aksi takdirdc bu tefsirin batil, Kur'an'm geli~ gayesine aykm oldugunu soylemi~lerdir. 1108

Tefsir tarihyileri, i~ar1 tefsiri sufi nazari tefsir ve sufi tefsir veya i~ari tefsir diye aymyorlar. 1109 Sufi i~ar1 tefsir yalmz stiluk erbabma aytlan ve zahit· mana ile bagda~tmlmast mtimktin olan bir tak.tm gizli anlarnlara ve i~aretlere gore Km'an't tefsir etme ameliyesine denir. Burada esas olan sufinin fikirlcri degil kalbinc vc gonltine dogan i~aret ve ilhamlardrr. Sufi nazart tefsir ise Kur'an't birtalam nazariyelere, felsefi gori.i~lere uygun dti~ecek ~ekilde yorumlama yabastdtr. 1110

Cern al-i Halveti'nin Te'vilat'I

Cemal-i Halveti'nin Km'an'm tamamm1 kapsamayan sure bazh yapttg1 tefsirin, yukanda degerlendirmesini yapttgtmlZ i~ari tefsirin ikinci ktsmt olan "Nazar! Sufi Tefsir" ktsmma girdigini soyleyebiliriz. Kendi doneminin ibnti'l­Arabl'si olarak me~hur olan Cemal-i Halveti, belli surelere yapttgt bu tefsirde de sufi nazar1 tefsirin onctisti sayllan tbnti'l-Arabi'yi takip ettigini soylemek mtimktindtir. Hem ayetlere getirdigi teviller hem de stkltkla vurguladtgt insan-

1105 Sulcyman Ate~. i~arl Tefsir EkolU, A.O.F.i.Y., Ank. 1974, s. 18. 1106 Ate~, a.g.e., s. 19. 1107 Ate~. a.g.e., s. 27-38. 1108 Muhammed Htiseyin ez-Zehebi, et-Tefsir ve'l-MUfessirun, Mektebetu Vehbe, Kahire 2000, C. TI, s. 266-7; Ali Turgut, Tefsir Usulii ve Kaynaklan, lFAV Yaymlan, istanbull991, s. 286-7. 1109 ez-Zehebi, a.g.e., s. 251-261. 111 0 At~, a.g.e., s. 19.

537

ULUSLARARAST KA TILIMLI OSMANLI BiLiM VE D0$0NCE T AR!Ht SEMPOZYUMU

1 kamil, hakikat-I Muhammediyye, harflere yiikledigi manalar vb. konular <;er<;evesinde yapt1g1 yorumlarda ibnii'l-Arabi'nin etkisi goriiliir. Bu meyanda tefsirinin anla~tlmast ve tefsiri hakkmda bir malumata sahip olma bakurundan i~ledigi bazt konulan i~lemeye <;alt§acagtz. Tefsirinde i~ledigi belli ba~b konulan ~u ~ekildedir:

i nsan-1 Kamil

ilk devir sufilerinde pek kar~tla§ t lmayan "insan-1 kamil" kavram1, daha sonra ozellikle Muhyiddin ibnii'l-Arabi tarafmdan tasavvuf terminolojisine yerle§lirilmi~tir. ibnii'l-Arabi'nin bu dii~ilncesine zemin haztrlayan sufilerin b~mda Hallac-1 Mansur (o. 309/921) gelrnektedir. Hallac "Allah, Adem'i kendi suretinde yarattt" 1111 hadisinden yola s;lkarak, Allah'm kendi nefsinde kendisi is;in tecelli ettigini soylemi§tir. Boylelikle Allah, kendi isim ve stfatlanrun tamamtru ihata eden bir suret yaratnu~ttr. Hallac'm bu ~ekildc bir dii~iince gcli~tirmesi daha sonra ibnu'l-Arabi'de "insan-1 kamil" du~iinccsinin ortaya <;lkmasma vesile oldugu soylenebilir. 1112 Vahdet-i vucud konusundaki dti~Unceleriyle tanman iranll mutasavv1f Aztz Nesefi (o. 700/1300), ilk defa Kitabii'l-lnsani'/-Kamil isimli Fars<;a bir eser kaleme alm1~, daha sonra eserlerinin biiyuk bir klsrruru ibni\'1-Arabi'nin fikirlerinin ~erhine ayrran AbdUlkerim ei-Cilt (o. 820/1417) el-lnsanu'l-Kami/ isminde Arap<;a bir eser kaleme almt~ vc bu konuda soylencbilecek ~eyleri toparlam1~t1r.

insan-1 kamil konusunda da ibnti'l-Arabi'nin fi.kriyat101 takip eden Cili'ye gore ki\llt ve ciizi biitiin alemleri, ilahi ve kevm kitaplarm tamarmru kendinde toplayan, ruhu, kalbi, akh ve nefsiyle miikemmelle~ip mutlak tasanuf sahibi olan, kusursuz bir ayna gibi maddi-manevi her §cyin yam stra ilahi vas1flan ve kudretleri de yans1tan insan-1 kamil'dir. Ona gore kamil insamn en mtikemmel omegi Hz. Muhammed (s.a.v)'dir, O'ndan sonra gavs ve kutub'lar gelir. Diger insanlann ruhlan, insan-1 kamilde tecelli eden ilahi s1fat ve kudrctlerden hirer kopya veya nushadtrlar ve asl'a olan nisbctlcri ve bagltbklan olyi\siinde kamil insan olurlar. 1113

Cemal-i Halveti yukanda klsaca malumatlOl vermeye yah~tlgtmtz insan-1 kamil fikrini ayetlere yaptlgt tevillerde i~lemektedir. Bu insan-1 kamil dii~iincesinin <;ers;evesini yine ibnu'l-Arabi ve onun takip9ilerinin ~ekillendirdigini soyleyebiliriz. Te'vilatmm mukaddimesinde istiaze'ye yapttg1 tevilde stgmmanm once Allah Teal§.'ya, daha sonra isc viicud mertebelerinin tamammt kendisinde toplayan insan-1 kamile yaptld1~m

1111 Ahmed b. Hanbel, Milsned, Thk. $uayb ArnaVtlt, Milessesetii'r-Risale, 200 I, C. XV, s. 371, hadis no: 9604. 1112 Hasan Kamil Y1lmaz, Anahatlanyla Tasavvufve Tarikatlar, Ensar Ne§riyat, lstanbul2004, s. 312-3. 1113 M. Nazif$ahinoglu, "Abdiilke1im el-Cili", DtA, C. I, s. 250.

538

ULUSLARARJ\Sl I<ATILIMLI OSMANLI BtL!M VE DU$0NCE T ARlHt SEMPOZYUMU

soylemektedir. Cemal-i Halveti burada kastedilen mananm insan-1 .kamil oldugunu, bunun da bir hikmete mebni oldugunu ifade etmektedir. Bu hikmeti ise ~u ~ekilde as:lklamaktad1r: "Allah ile kullan arasmdaki mtinasebet ancak insan-1 kamil vas1tas1 ile olur. Muhammed! yola stiluk eden salik subuf-1 fi'liyyeye (Kainat kitabma) yoneldiginde lisan-1 haliyle veya aktl vc ceset diliyle sureten veya manen ~oyle demelidir: '$eytanm hilesinden insan-1 kamil'e stgmmm'. Bu ~ekilde yaphgmda Allah ile kullan arasmda insan-1 kamil vasttas1yla bir miinasebet meydana gelir. Ki~i bu ~ekildc suhuf-1 kavliyyeyi (Kur'an-1 Kerim) as;ar ve kalbi, ruht, sm1 levhalan okur. Bundan da anla~thr ki siHik ile ism-i a'zam arasmdaki milnasebet ancak insan-1 kamil ile olur." 1114

insan-1 kamil fikrini bu minvalde devam ettiren Cemal-i Halvetl'ye gore, salikin zat-1 mutlak olan Cenab-1 Hakk'a yakml~mast ancak ism-i a'zam ile olur. ism-i a'zam ile mtioasebet kurabilmek ise ancak insan-1 kamilin vasttasi ile mcydana gelebilir. Bu dli~ilocesini temellendirmek maksad1yla "~eyhi olmayanm dini de yoktur" ~eklinde kaynaklarda hadis olarak rastlayamadtgmuz bir ifadeyi oaldeder. Baz1 ayetlerde de insan-1 kamilin vastta olduguna dair i~aretler oldugunu soyler. Ona gore "Allah'm ipine s1ms1kt sanhn",11 15 "O'na giden vesileyi isteyin, ara~tmn", 1116 "Zikir (Halveti'ye gore telvin) ehlinden sorun" 1117 gibi ayetler insan-1 kamile delildirler. 1118 Aynca Cemal-i Halveti insan-1 kamile dayanmamn, itimat etmenin gcrekliligi tizerinde durur ve buna delil olarak da istiazenin tiiretildigi mastann anlamtru getirir. Nasll ki "ojy.ll" kelimesi riizgar ve selin felaketlerinden korunmayt ifade ediyorsa, aym ~ekilde salik de tarikatta ~eytarun hilelerinden ancak insan-1 karnil vasttastyla veya onun isrnini anmakla korunabilir. Bundan dolayt salik insan-1 kamilden gafil olmamah ve ona Stmstkt yapt~malldrr. 11 1 9

Cemal-i Halvetl istiazeye yaphgt teviller gibi besmeleye de bi1taktm teviller yapar ve bu tevillerde yine insan-1 kamil fikrini merkezdc tutar. Halveti, kurbun (Allah'a yakm olmanm) farzlan ve nafileleri eda etmek tizere iki klsma aynldtgtm soyler. Farzlar1 yerine getirerek kurbiyet kazanan ki~ilerin kuaati besmelenin hakikatinin gers:ekle~tirerek, nafileleri yerine getirerek kurbiyct kesbede.Q. ki~ilerin krraati ise besmelenin hakika.tini gers;ekle~tirmeden olur. Ona gore besmelenin hakikatini tabakkuk ettiren ki~i Allah'm kitabma iki ~ekilde ba~lar. Birincisi "Bismillahirrahmanirrahlm"

1114 Halvett, Te'vilat, s. 95. 1115 Al-i tmran, 3/103. 1116 Maide, 5/35. 1117 Nahl, 16/43. 1118 HaJveu, Te'vthit, s. 95-6. 1119 Halvetl, Te'vi1at, s. 96-7.

539

ULUSLARARASI KATILLMLI OSMANU BtLtM VE DO~O'KCE T AR!Ht SEMPOZYUMU

diyerek ba~lar, ikinci durumda ise zati gene! rahmeti ve zatl ozel rahrneti kendisinde toplayan insan-1 kfunili anarak ba~lar. 1120

insan-1 kamil ile ~eyh-i kami.li birbirinin yerine kullanan Cemal-i Halvctl'ye gore, MevHt'ya talip olan salik, ~eyh-i kamilin kap1smda, nazarmda ve sohbetinde olmahdu. Salik bu ~ekilde yaparsa Kur'an ve ilahi esmaya dair hakikatler kendisine avliacakttr. 1121 Aynca ona gore dtinyada salike av1lan bir taklm cennctlcr vardtr ki bu 01taya 91kan ccnnetler salikin fiilt, s1fatl ve zati istidatlarma gore degi~ir. Bu da Allah'm yard1m1 ve ~eyb-i kfunilin vas1tas1yla olur. 1122

Velayet

Vcli kelimesinin en temel anlaiDI yakmhktir ('-:-l,;ll). Veli kelimesindcki bu yakmhk anlamt mekan, nisbet, din, sadakat, yardt m ve itikad gibi 90k geni~ bir alanda kullamlmaktadir. 1123

Vcli sufi tsttlahmda Allah Teala'mn i~lerini ustlendigi, kamil bir insan olana kadar gl\naha, isyana dii~mektcn korudugu ki~idir. 1124 Veli ki~i Allah'1 ve stfatlannl bilen, taate si.trekli devam eden, glinahlardan sakman, istek ve arzula:ra dalmaktan ka9man ki~idir. Aynca veli "kendi halinde fena sahibi, Hakk mi.i~ahedesinde beka sahibi olan ki~idir" ~eklinde taJif edilmi~tir. 1125

Ortaya ytkJ~mdan itibaren ozellikle sufiler tarafmdan gcli~tirilen

velayet kavran·u, fun Arabi ile birlikte daha once ni.iveleri bulunan "insan-1 kamil" kavrarruyla ili~kilendirilmi~tir. Bu kavramm tasavvuf literatfuiine yerle~mesi de yine ibn Arabi sayesinde oldugu soylenmektedir.1126 Velayet konusunda ilk soz soyleyenin Hakim Tirmizi oldugu soylense de bu kam dogt'U degildir. Bu ~ekilde yanh~ bir algmm meydana gelmcsinin sebebi ilk donem sufilerin velayet meselesini kapsamh bir ~ekilde tart1~mamalan ve Hakim Tirmizl'nin bu meseleyi en gcni~ bir ~ekilde ele almt§ olmasmdan kaynaklandtgt st>ylenmelctedir. Hakim Tirmizi'nin muasu'lan ve kendindcn onceki sufilcrin velayet hakkmdaki degerlendirmeleri kronolojik olarak takip edildiginde velayet mcselesinin tasavvuf tarihindek.i seyri hakkJnda ipus:lan elde edilebilecektir. 1127

1120 Hal veti, Te'v!Hit, s. 97. 1121 llalveti, Tc'vilat, s. 107. 1122 Halveti, Te'viliit, s. 118. 1123 Ebil'l-Kas1m HUscyin b. Muhammed er-Rag1b cl-!sfehani, el-Miifredat fi Garibi' l-Kur'an, Thk. Muhammed Seyyid Geylani, DarU'l-Ma'rife, Beyrut, t.y., s. 533. 1 124 Abdilrrczz§k cl-Kii~aru, Mu'cemu Isttlah§ti's-Sufiyye, Thk. Abdillal $ahin, Kahire 1992, s. 79. 1125 Muhammed Ali et-Tehanevi, Ke~§afu Isulah§ti'I-Ulum ve'I-Fiinun, Thk. Ali Dahruc, MektebetU Liibnan, Lilbnan 1996, C. ll, s. 1806. 1126 Salih <;:ift, Hakim Tirmizi ve Tasavvuf AnJayJ§t, (Doktora Tezi), Bursa 2003, s. 224. 1127 <;:ift, a.g.e., s. 227-231.

540

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLT B!LtM VE D0$0NCE T ARJHt SEMPOZYUMU

Velayet konusunu DuM suresinin tefsirinde i~leyen Cemal-i Halveti velayeti iki ktsma aymr. Velayct-i mutlaka veya velayet-i amme, ikinci ti.ir velayet ise veHiyet-i hassad.tr. Ona gore potansiyel olarak bi.itiin milminlerde var olan bir vela yet 9~ididir. Bu vela yet 9e~idinin biitiln mliminlerde varllgma deli! olarak da "Allah iman edenlerin velisidir (yardlmCtSl, i~lerini iislenen). Onlan karanhklardan aydmhga 91kanr." 1128 Buna gore Allah Teala milminleri nefsanl karanhklardan kalbin nurlanna ileterek on lara yardllUct olur. 1129 Bu ~ekilde Ceoab-1 Hakk milmin kullanrun velisi olmas1 hasebiyle bi.itiln milmin kullarda bu velayet s;e~idi meydana gelmi~ olur.

ikinci veHiyet tiiril olan veHiyet-i hassa ise "sen yilce bir ahlak Uzeresin" 1130 hitabma mazhar olan Muhammed! varhkta mevcuttur. Ayru ~ekilde bu velayet tiiru O'nun (s.a.v.) i.immetinin ozel velilerinde kemal derecesinde bulunur. Halvet1'ye gere Peygamberimiz (s.a.v.): .. "Bu ilmmetin i9inde Muhammedller vardlr, Orner de onlardandtr" 113 1 soziiyle bu vclayet s;e~idine i~arette bulunmaktadtr. Cemal-i Halveti velayet-i bassa olan velayct­i Muhammediyye'nin en dil~iik mertebesinin ibadet, ezk:ar vb. nurlarm ortaya s;lkmast olarak degerlendirmektedir. Ona gore en yi.iksegi ise Allah'ta rani olmaktu. 1132

Sonu9 olarak Cemal-i Halvet1 sclefleri gibi velayet konusunu s:ok fazla detaylandumadan sadece iki ktsma aytrarak ozet bir ~ekilde aytklamakla yetiniyor.

Harflere Yiikledigi Manalar

Bazt saytlarm mukaddes saytlmast, 1133 bazt harflere manalar yUklenmesi 90k eski devirlerden kalmadtr. Sayt ve harflere bir takllU manalarm hem Ahd-i Atik'te hem de Ahd-i Cedid'te yiiklendigini gormek mtimkilndtir. Boyle bir yakla~unla Kur'an-1 Kerim'deki harflere ozellikle hurllf-t mukattalara yakla~tldtgt ve bundan manalar ytkanlmaya 9alt~1ldtgt ifade edilmektcdir. 1134

Harflere mana yilklenerek yap1lan tefsirlerin men~ei, hicri ikinci asra kadar gotiirulmektedir. Ancak o donemde disiplinli ve sistemli bir ~ekilde

1128 Bakara, 2/257. 1129 Halvet!, Te'v1Hlt, s. 103. 113° Kalem, 68/4. 1131 Bu lafizlarla bir rivayete kaynaklarda rastlayamad1k. Fakat mana itibariyle yukandaki ifadeye yakm rivayetler bulunmaktadu. "BUtUn funmetlerde ilhama mazhar (muhaddcsun) bir talam ki~ler vard1. Benim iimmetimde de olsayd1 o Orner olurdu." (Ahmed b. Han bel, Milsncd, C. XXXX, s. 329, hadis no: 24285.) 1132 Halveti, Te'v1lut, s. 103-4. 1133 Sayllara yilklcncn anlamJarla alakah gcni~ bilgi i<;in bkz. Schimmel, Sayilann Esran, yev. Mehmet Temelli, Verka Yay. istanbul 1997; Rene Guenon, Islam Maneviyatt ve Taoculuga Toplu BaJa~, yev. Mehmct Kamk, insan Yay., istanbu11989, s. 59-62. 1134 Abdiilbaki Golpmarh, Hurufilik Metinleri Katalogu, T.T.K.Y. Ankara 1973, s. 16.

541

ULUSLARARASI KA TlLIMLI OSMANLI Btt.tM VE D'0$0NCE T AR:I:Hi SEMPOZYUMU

harflere mana yUkleyerek yapilan bir tefsir hareketi oldugunu soylemek pek miirnki.in gortinmemektedir. Daha sonra ozellikle Peygamber Efcndimiz (s.a.v.)'e izafe cdilen "her harfin bir zahiri, bir de bat:uu varchr" sozii bu egilimi h1zlandirml~tu. 1 1 35 ilmu'l-huruf olarak adlandmlan bu ilirn Ma'ruf-1 Kerht (o. 200/815-16), Ziinnun el-M.tsrl (o. 245/859), Ctineyd-i Bagdadi (6. 297/910), Ebu Bekir C$-~ibli (o. 334/946), Abdlilkadir-i Geylani (o. 561/1165-6), Mubyiddin-i lbnil'l-Arabi gibi sufiler tarafmdan yaygmla~ttnlnu~ ve nihayet bu telak.ki Fazlullah-1 Hurufi'nin onciiliigiinu yapt1g1 Huru.fiUk1136 akmurun da temeli ni te~kil etmi~tir. 1137

Harflcre manalar yiiklemek ve bu harfler uzerinden bir taktm tcvillerde bulunmak Cemal-i Halveu'de de gotiilen bir durumdur. Halveti harflcre mana yiiklemenin herkese nasip olmayan, ehlinc has bir durum oldugunu belirtir. Ona gore nefsani s1fatlara btiriinmti~ olanlar harflerdeki bu dcrin manalan kavrayamazlar. Fakat harflerin derin manalar1ru bilenler de bu bilgilcrini cahillerle, ehil olmayanlarla payla~mamahdu·lar. <;tinkii ruhani semadan insani beden arzma inen bikroetler nisan yagmuruna benzer. Nisan yagmwu sedefe dti$crsc inci, ytlanm agzma dti$ersc zehir, pisliklere dti$erse sinek olur. Arifve insan-1 kamillerin muttali olduklan hikmet ve barflerdeki s1rri bilgiler de buna benzer. 1138

Tefsirindc ozellikle istiaze vc Fatiha'daki harflere tasavvufi mahiyette yorumlar getiren Cemal-i Halveti'nin bu tevillerinin toplu bir $Ckilde gortilmcsi yaph~ yorumlarm mabiyeti haklanda fikir vermesi as:1smdan onemli oldugu kanaatindeyiz. Tespit edebildigimiz kadanyla s:all~maya esas aldlguruz eserindc yorum yapti~ harflcr ve yorumlar1 ~ $Ckildedir:

1: insan-t hakikinin yani insan-1 kamilin Allah dt$mdaki varltklardan miinasebetini kesmesini ifade eder. 1139 Aynca Fatiha isminde ges:en clif harfi Fatiha suresinin biitiin tevhid ye~itlerini i9inde barmdudtgma dolalet eder. Nastl ki U9 nokta elif hartinde gizli ise aym ~ekilde elifharfi Fatiha smesinde zat, stfat vc efale dair tevhidlerin sakl1 olduguna delalet eder. 1140 BUl·ada Cemal-i Halvetl elif harfinde sakh olan ii9 noktadan ne kastettigi bakkmda herhangi bir malumat vermemektedir.

t: Cemal-i Halvet1 istiazede tevillcrini insan-1 kfunil fikri ekseninde yapt1g1 gibi istiazedeki harflere getirdigi tasavvufi yorumlar1 da bu eksende

1135 Siilcyman Ate~, f~ari Tcfsir Okulu, A.O.i.F.Y., Ankara 1974, s. 320. 1136 Hurufiliklc ilgili geni~ bilgi ivin bkz. Fatih Usluer, Hmufilik, ilk Elden Kaynaklarla Dogu~tan ltibaren, Kabalc1 Yay., istanbu 12009; Mustafa On ver, Huru.filik vc Kur'an, F ecr Yay., Ankara 2003; Hasan Hfiseyin Balli, Fazlullah-1 I £ur0fi ve Hurftfilik, (Doktora Tezi), izmir 2010. 1137 Mehmet Emin BozhliyUk, "Hurilf'', DiA, C. XVlll, s. 399. 1138 Halveti, Te'vilat, s. 96. 1139 Halveti, Tc'vilat, s. 96. 11 40 Halveti, Te'vilat, s. 99.

542

ULUSLARARASI KATIT.IMLI OSMANLl BiLiM VI! D0~0NCE TARiHi SEMPOZYUMU

yapmaktadtr. Buna gore ayn harfi de insan-1 kamilin veya insan-1 haldklnin ilimden ayna donu~u manasllli ihtiva ctmektedir. Veya insan-1 haklkinin Nur-1 Mutlak ile birlikte olmasllli veya hakikatte O'nunla aynile~mcsini ifade eder.1141

J: Bu barf insan-1 haklkinin (insan-1 kamil) (Allah'm) zatma olan sevgisini, ozellikle dostlugunu ve O'na kar~1 olan vefasm1 ifade eder. 1142

j: insan-1 hakllinin Allah'm nurunda crimesini ifade eden bir harftir. Aym ~ekilde insan-1 kamilin cemal ve celal sahibi olmasm1 da ifade eder. 1143

u: Cemal-i Halvett Fa harfinden b~layarak Fatiha (WI.S) ismindeki barflere bir taktm i§ar'i manalar vermektcdir. Bu i~arl manalar ise Fatiha suresine ylikledigi yorumlar eksenindedir. Buna gore fa harfi bizzat Fatiha suresiyle ilabl strlar, rabbant bilgiler ve Kur'ant hakikatlere dair hazinelerin aytlmaswt ifade eder. Aym ~ekilde Fatiha suresinin diger surelcre olan ustlinlligunti ve hak ile batlh birbirinden ayrran bir konumda oldugunu ifade etmektedir. 1144

~: Bu aytk ta harfi Fatiha sm·esinin diger surelerden bi.iylik oldugunu gosterir, aynca Kur'ani ve diger semavi kitaplardaki hakikatleri toplayan bir konumda olduguna delalet eder. 1145

c: Bu harf Fatiha suresinin Kur'ani bakikatleri iyerdigioi vc onu okuyam btiyUk ate~ten (cehennem ate~inden) koruyacagm1 ifade eder. 1146

o: Son olarak bu yuvarlak ta harfi de Fatiha suresinin bakikatte tevhidin bizzat kendisi olduguna delalet eder. Kim Fatiha suresiyle bunu geryekle~tirirse kesinlikle zati vahdeti elde eder. 1147

Sonu~

i~art tefsir, Kur'an'm oztinde mevcut olan ziihd, takva, ihlas, ihsan vb. kavramlar uzerine bina edilmi~, sufilcrin Kur'an lafiz ve manalanna yogunla~malan sonucu geli~mi9 bir tefsir ekoltidtir. Bu manada Osmanll ulemas1 arasmda i§ari tefsire ilgi duyan sufiler gelmi~ ve i§ari tefsir olytileri iyerisinde degerlendirilebilecek biryok tefsir meydana gelmi~tir. Bu tefsirlerin gene! karakteristigine baktld1gmda Osmanh tefsir hareketioin hem zahirt hem de i§ari tefsirde -birkay istisna hariy- orijinal bir taraf bulmak biraz zor gorunmektedir. Cemal-i Halveti'nin "Tevtlat"mda da ayru durum soz konusudur. Fakat her bir muelli:ften orijinallik beklemek hem mumki.in degildir hem de muelliflerin yapttklan yah~malara haks1zhk olacaktu.

1141 Halvetl, Te'v1Hit, s. 96. 1142 Halvetl, Te'vllat, s. 96. 1143 Halvetl, Te'viHit, s. 96. 1144 Halveti', Te'vill1t, s. 99. 114s Halvetl, Te'vllat, s. 99. 1146 Halveti, Te'vlllit, s. 99. 1147 llalveti, Te'vll~t, s. 99.

543

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BiLIM VE D0$0NCE T ARi:Ht SEMPOZYUMU

Osmanii'daki mtielliflerin orijinal eserler ortaya koyamadlklan, cserlerinin genel ozelliklerinin ~erh ve ha~iye ~eklinde olduguna dair yap1lan ele~tirilere Htiseyin Atay'm verdigi cevap 90k onemli goriinmektedir:

"Her mtiellifin yeni bir icat ortaya koymasm1 istemek 90k yanh~ bir tutumdur. Dtinyamn en eski 9agmdan bu gtine kadar herhangi bir ki.msenin boyle bir istektc bulunmast akla vakJaya aylandtr. Binlerce ki~i yazar9izer, alim olur; onlann i9inden birkay tanesi orijinal olur. Orijinali yogunluk ve 9evre yaratlr. Son olarak baz1 tin yapnu~ btiyUk alirnleri de eser yazmadildan iyin Slftra indirmek btiyiik hakstzhktu. 0 adlanm zikrettigi alimlerin hayatlanru incclcdigimiz zaman, 90k talebe okuttuklarm1, iki liy defa icazet verdiklerini gorUyoruz. 0 zamanki sisteme gore bir icazet verme stircsi 13 ve 14 ylldt. Haftada dort giin ve her giin birkay saat ders veren ve 35 sene devarnh talebe okutan alimden aynca eser yazmas1m istemek, hocaltkla uzaktan yakmdan ilgisi olmayan bir kirnsenirl arzusu ve istegi olur ki bu imkans1z olam istemekten ba~ka bir ~ey degildir."

Kaynak~a

Ahmed b. Hanbel. Miisncd, Thk. $uayb Aroavut, Miiessesctti'r-Risale, 2001

Atay, Ili.\seyin. Osmanltlarda Yilksek Din Egitimi, Dergah Yaymlan, istanbul 1983

Ate~, Si.ileyman. i§an Tefsir Ekolii, A.O.F.i.Y., Ankara 1974 Balli , Hasan Hiiseyin. Fazlullah-1 Hurfifi ve Hurfifilik (Doktora Tezi),

izmir 2010 Bozhiiytik, Mehmet Emi.n. "Huruf', DiA <;ift, Salib. Hakim Tirmizi vc Tasavvuf Anlayt~l, (Doktora Tezi), Bursa

2003 Gucnon, Rene. islam Maneviyat1 ve Taoculuga Toplu Ba!(l~, <;eviren:

Mehmet Kamk, 1nsan Yay1Dlan, istanbull989 Golpmarh, Abdtilbaki. Hurfifilik Metinleri Katalogu, T.T.K.Y., Ankara

1973 Halvetl, Cem1H. Te'viHitti'l-Hitiha ve'd-Duba iHi Sureti'n-Nas, Thk.

Bahattin Dartma, Tasavvuf ilmi ve Akademik Ara§tlrma Dcrgisi, istanbul 2012

el-isfehani, Ebti'l-Kastm Htiseyin b. Muhammed er-Rag1b. el-Mtifredat fi Garibi'l-Kur'an, Thk. Muhammed Seyyid Geylani, Darti'l-Ma'rife, Beyrut, t.y.

el-Ka~ani, Abdi.inezzak. Mu'cemti Ist1labati's-Sufiyye, Thk. Abdlilal ~ahin, Kahirc 1992

544

ULUSLARARASI KATILTMLI OSMANLI BILIM VE DU$UNCE T ARiHl SEMPOZYUMU

Ozti.irk, Mustafa. Osmanh Tefsir Kiiltiiriine Panorarnilc Bir BaJa.~, Osmanh Toplumunda Kur'an Kiilti.irU ve Tcfsir <;ah~malan I, Editor: Bilal Gokku, Nccdet Ytlmaz vd., ilim Yayma Vakfi, Ankara 2011

Scbjmmel, Annemarie. Saytlann Esran, <;eviren: Mebmet Temelli, Verka Yaymevi, istanbul1997

$ahinoglu, M. Nazif. "Abdiilkerim el-C!Il", DiA Turgut, Ali. Tefsir Usulii ve Kaynaklan, iFAV Yaymlan, istanbul1991 et-Tehanevl, Muhammed Ali, Ke~~afu lsttlabati'l-Ulum ve'l-Fii.nun,

Thk. Ali Dahruc, MektebetU Lii.bnan, Liibnan 1996 Uslucr, Fatih. Hurufilik, ilk Elden Kaynaklarla Dogu~tan itibaren,

Kabalct Y aymevi, istanbul 2009 Onver, Mustafa. Hurufilik ve Kur'an, Fecr Yaymlan, Ankara 2003 Y!lmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlanyla Tasavvuf ve Tarlkatlar, Ensar

Ne~riyat, istanbul2004 ez-Zehebi, Muhammed HUscyin, et-Tefsir ve'l-Miifessirun, Mektebetu

Vehbe, Kahire 2000

545