ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KATILrMLI OSMA.t'lLl BiLiM VE D0~0NCE TARiHt SEMPOZYUMU

19. YUZYILDA OSMANLI DEVLETi'NDE MUEENDiSLiK EGiTiMi:

BA~HOCA iSHAK EFEl\TDi'NiN MECMUA-i ULUM-1 RiYAziYYE'SiNDE lSI VE ATE~

Giri~

Abdullah Haris TOPRAK Fatih Sultan Mehmct Oniversitesi

aharistoprak@gmail. com

Bu yazmm konusu Mtihendisbane-i Berri-i Hiimayun B~hocalanndan ishak Efendi'nin ansiklopedik eseri olan Mecmua-i U/Cnn-i Riyaziyye'de dorduncu cildin ilk bolumu olan JSl bahsi ve bu bahsin kaynaklandtr. Bu konunun tercih edilmesindeki esas ama9 19. yUzy1l Osmanli teknik ve bilimscl egitiminin A vmpa egitimi ile ne derecc ili§ldli oldugunu anlayabilmek ve ozelde ISl bahsinin genelde ise Mecmuat'm yaztbrken temel olarak hangi kaynaklardan faydalaruldlgJru gorcbilmektir. Buounla birlikte Osmanll Devleti'nin modernle§mesinde terciime vc teliffaaliyetlerinin nasll bir 5nem arz ettigi ve nasi I bir etki dogurdugu da incelenecektir.

Ba~hoca fshak Efendi hakkmda s1rurh dahi olsa eldeki kaynaklar kullarularak gt>rece yeterli duzeyde ara~trrma ve yaymlar yaptlnu~ olmakla beraber onun Mecmuat isimli eseri, bu cscrin bahisleri ve bu babislerin kaynaklan lizerine yaptlan yall~malar isc maalesef yok denccek kadar azcllr. lsi bahsiyle alakah yap11ml~ herhangi bir 9all~ma gt>ze s;arpmazken elektrik bahsi ile alakah Prof. Dr. Sevim Tekeli'nin225 gUzel bir yalt~mast bulunmaktadtr. Bu s;ah~mada elektrik bahsinin giinumiiz Tfuk9esinc t;:cvrilmi~ hall verilmeklc yetinilmi§ ve kaynaklarla alakah baz1 tahminlcrde bulunulmu~tur. Melek Dosay Gokdogan ve Mutlu Klh9226 mu~tereken hazrrladlklan mak.alede yine "diferansiycl ve entegral hesap" kismtyla alakah ayrmtth bir makale yaymlann~lardlf. Son olarak Cern Tezer227 Mecmuat hakkmda genet bir bilgi vererek kitabm farkh klslllllanndan ornck bilgileri i9eren bir t;:ah~may1 yaymlay1p Osmanh Bilim Tarihi Literatiirune onemli bir

225 Sevim Tekeli, Batlltla~mada Son DOncm: 1shak Hoca, Atattirk Killtlir Merkezi: Erdem Dergisi, Cilt: 4, Sayt: 11, s. 437-465. 226 Melck Dosny 05kdogan, Mutlu l(lh~, .Hoca 1sbak Efendi ve Eseri Mecmua-i. Uh1m-i Riyaziyye, Prof. Dr. SU!cyman Hayri Bolay Armagan Kitabt, Gazi IGtabcvi, Ankara 2005, s. 539-568. 227 Cern Te7.er, Ba~boca isbak Efendi ve Mecmfia-i Ulfim-i Riyaziyye, httpJ/scrtoz.bilkent.edu.tr/mrk!rezer-BashocalshakEfendi.pdf

160

ULUSLARARAS! KA TILIMLI OSMANLI B!LlM VE DD$0NCE T ARiHi SEMPOZYUMU

katlada bulunmu~lardtr. Bununla birlikte dort ciltlik eserin geriye kalan ktsmt bilim tarihi ar~tmnactlanrun ilgisini beklemektedir.

Osmanh mi.ihendislik egitiminde 19. yiizytl, bu ytizytl ir,;erisindc bir kurum olarak Mi.ihendisbane-i Berri-i Humay(ln ve bu kurum ir,;erisinde Ba~hoca ishak Efendi geleneksel Osmanh medt·ese tarzt egitim modelinden yava~ yava~ yiiz r,;evrilip once asker! daha sonra sivil alanda modern A vrupa egitiminin bir model olarak benimscnmesi yo lunda onemli ko~e ta~landu.

Osmanlt Devleti'nde Miihendishaneler

Osmanlt Devleti 'nde askcri mtihendislik okullan tecriibesi Ulufeli Hurnbaract Ocagt ile b~lanu~tlr. Daba sonra Miisliiman olup Humbaract Ahmed Pa~a ismini alacak olan Franstz subayt Baron de Bonneval, 1734 ythnm sonlarma dogru Ocak ir,;erisinde ilk Hendesehaneyi ar,;mt~ ve bu mektepte matematik ve geometri bilimlcri ile alakalt derslerin g6sterilmesini saglamt~ttr. Daha r,;ok Bostanct birliklerinden gelen askerlerden olu~an bu mektebin ba~ma da egitimi yine Avrupa'da alan Miihendis Selim Efendi getirilmi~tir. Cenk Mimarba~1 olarak bilinen Selim Efendi bu birUklcri 1735-1741 ytllan arasmda Avrupa tekniklerine uygun olarak egitmi~ ve orduya kazandnmt~tlr. 228

Yenir,;eri basla.lanyla 1750 ytlmda kapablan bu mektep Sadrazam Koca Ragtp Pa~a'run gayret ve himmetleriyle 1759 ytlmda tekrar Hcndesebanc ismiyle Karaagar,;'ta ar,;tlml~t!r. Koca Ragtp Pa~a'nm 1763 'te oltimiiyle bu klsa siireli egitim faaliyeti yine akim kahm~trr. 1768-1774 Osmanh-Rus Sava~t' ndan Osmanh Devleti 'nin maglup r,;tkmast dikkatleri bir kez daba Avrupa tarzt asker! teknolojinin ve mtihendislik egitiminin zarureti konusuna r,;ekmi~tir. Sultan III. Mustafa yine bir Franstz subayt olan Baron de Tott'u gorevlendirerek yeni bir mektep kurdurmu~tlu·. 1773 ythnda kurulan Topr,;u Mektebi yaptlmast gereken askeri reformlann bir parr,;astdtr. De Tott'un istanbul'daki gorevinden aynlmasma miiteakiben 1775 ytlmda yine onun kurdugu Riyaziye Mektebi 1776 ythnda Mi.ihendishane admt alarak tekrar ar,;tlmt~tu. 229

III. Selirn' in tahta r,;tkmastyla beraber ordunun modernizasyonu amactyla asked mektepler bir kez daha gozden ger,;irilmi~ ve ileride "Mi.ihendishane-i Hiimayunlar" olarak isimlendirilecek olan ''Mtihendishane­i Cedlde der-Kt~lak-t Humbaraciyan" .Haskoy 'de aytlmt~ttr. Aym okul zaman ir,;erisindc Mimar, Humbarac1 ve Lagtmct ocaklannm kendisine ilhak edilmesiyle biiyliyecek ve daha soma 1806 ythnda Miihendishane-i Bahri-i

228 Mustafa Kayar, Osmanh Devleti'nde Miihendishanelerin Kurulu~u ve Bilim ve Egitim Alamndaki Degi~melcr, Istanbul Universitesi Doktora Tezi, 1994. 229 Kayar, a. g. e., s. 61; Kiiyiik Hilseyin Pa~a Layibast.

161

ULUSLARARAS! KATILJMLI OSMANLl DiLiM Vl.l D0$0NCE TARiHt SEMPOZYUMU

Hfunayun vc Miihendishane-i Bern-i Hilmayun olroak Uzere iki losma aynlacaktu. 230

Osmanh Devleti'nde miihendislik egitimi tecriibesi c;ok defalar ac;thp kapattlan askcn okullarda y~anan yakla~Ik 70 ytlbk soontth bir zamarun ardmdan Muhendishane-i Bern-i Hlimayun'un ac;Ilmas1 ilc varltgm1 perc;inletni~tir. Aradan gec;en bu uzun sure mUhendislik egitiminin yaru sua terciime faaliyctlerinde de Osmanll Devleti'ne onemli bir tecriibe kazandmru~tu·. Oyle ki Osmanh mi.ihcndislik egitimindeki Franstz rcnginin belirgin baskmltg1 bilhassa Franstzcadan Osmanh Ttirkc;esi'ne terci.ime faaliyetlerinde nitelikli mlitercim yeti~tirme noktasmda Mtihendisbaneleri -tabir:i caizsc- rakipsiz bir konuma ytikscltroi~tir.231

Osmanh Devleti'nde mi.ihendislik egitiminde kullamlan cserlere baklld1gtnda gene! yogunluk yinc Franstzca ve Franstzcadan tercfunelerden olu~maktadtr. Ba~ta Lafitte-Clave ve M. Monnier Courtoise gibi Franstz miihendislerin verdikleri derslerde okutulrnak uzere Franstzcadan tercume edilen eserlcrden faydalantlmaya c;ah~1hru~t1r. Yine aym ~ekilde Mtihendisbanelerde bir siire dersleri bu Frans1z subaylar vermi~tir. Fakat mevcut durumun siirekliligi ongori.ilcbilir ve kabul edilebilir olmadJg1 ic;in daha sonra bu engelin a~Ilabilmesi amactyla Mtihendishanelerin ders progratruna Franstzca dersi konulmu~ ve ogrenciler kademe kademc bu dili ogrenerek kaynaklara niifuz edebilmi~lerdir. Hatta ilerleyen siircc;te bu mekteplerden mezun olan zevat Lafitte-Clave ve M. Monnier Courtoise gibi mtihendislcrin yapttklart terclimeleri begcnmeyecek ve keodileri daha nitelikli terciime faaliyetlerioe giri~eceklerdir. 232

YanyalJ Bir Miihtedizade: Ba~hoca ishak Efendi

Mi.ihendishanede "lisana a~ina" zevattn ba~mda Ba~hoca ishak Efend.i geliyordu. Onun lisan konusundaki maharcti herkesr;e malum idi. Kcndisi Tiirkyc, Araps:a, Farss:a dilleriyle beraber Rumca, Frans1zca ve Latinceyi de iyi derecede bilip anlamakta ve konu§maktayd1. 233

Yanya'da dogan ishak Efend.i'nin babas1 daha sonra Miislfunan olmu~ bir Yahudi idi. Bildigi lisanlara baluld1gmda B~hoca'nm Rumcay1 dogdugu

23° Kas;ar, a.g.e., s. 120. 231 Bu konu ilc alakalt belirtilmesi gerekcn <>nemli bir husus da "Rum fetrcti" ad1yla amlan silautll1 sOreytir. Zira Divan-1 Hiimayun terciimanhgmda gorcv yapan pek yok Rum mUtercim bu d<lncmde vata11a ihanet ve casusluk sus:lamasJyla ya gorevden el yektirilmi~ ya da idam edilmi~tir. Rumlann gorcv alamad1jp bu sUre zarfinda gcrekli olan terciiman ihtiyacm• Dcvlct­i Aliyye Yahya Naci Efendi, Zagop ve Ba~hoca ishak cfcndi gibi ~iihendisbane'de gorcv yapan ve lisana a~ina olan ki~ilerden faydalanarak gidermi~tir. 232 Kernal Beydilli, Tiirk Bilim ve ~atbaac1lLk Tarihinde Miihendishiine Matbaas1 ve Kiirtlphanesi, Istanbul: Eren Yaytnclldc, 1995, s. 311. 233 Unat, a.g.m., s. 104.

162

ULUSLARARASI KATILJMLI OSMANLI BtLtM: VE DD$0NCE TARiHi SEMPOZYUMU

yer olan Yanya' da ogrendigi soylenebilir. Farsya, Arapya ve Tiirk9e lisanlanm biliyor olmas1, onun islamiyet'i kiiyiik y~ta kabul ettigine ve/veya stirekli ve diizenli bir medrese tahsili gordtigtine clair bir delil te~kil edebilir. Frans1zca ve Latinceyi bilmesi ise A vrupa egitim anlayt~Im yakmdan tammasma, Avrupa lisanmda yazllm1~ olan metinleri iyice anlamasma ve o donemde Avrupa bilim dtinyasmm gitndemini mtimlciin oldugu olyiide takip etmesine imldn sunmaktad1r. Miibendishane-i Bern-i Htimayun'un kiittiphanesinde bulunan kitaplar listesine baklld1gmda234 kiittiphanede bulunan miihendislik ve tabii ilimler b~ta olmak tizere A vrupa' dan getirilen kitaplann kahir ekseriyeti de Frans1zcadu.235

ishak. Efendi Mtihendishanede ogrencilik zamanlanndaki ba~ans1 dolaytsiyla, Ba~hoca Hiiseyin Rifk1 Tamanl'ye 1816 ythnda miibarek binalann tamiri vazifesiyle gittigi kutsal topraklar ziyaretinde e~lik etmi~tir. Kutsal topraklardaki gorevi bittikten sonra ishak Efendi istanbul' a donmti~tiir. Bu ziyareti strasmda aym zamanda hac fanzas1m da yerine getirerek El-Hacc unvanm1 almt~tlr. istanbul'a dondiikten sonra Mtihendisbanede yanm kalan tahsiline devam edip tamamlamt~t1r. Miibendishane' deki hocahgmm yam sua Divan-1 Hiimayiln terctimanbgt gorevini vekaleten yiiriiten, Rum asllh olup sonradan ihtida etmi~ bir ~ah1s olan Yahya Naci Efendi'nin vefat etmesi iizerine Divan-1 Htimayun terciimanhgi g6revi 1824 tarihinde ishak Efendi'ye verilmi~tir.

isbak Efendi yakla~1k be~ sene kadar hem Miihendishanedeki i~lerine hem de Divan-1 Hiimayun'daki terciimanltk gorevine devam eder. Serasker Hiisrev Pa~a, Miihendisbane-i Berr1-i Hiimayun' da egitimsel ve idari alanda 91kan problemlerin kaynagmda o donemin Ba~hocas1 Ali Bey'in oldugu kanaatine varrm~t1r. Elbette bir ki~inin gorevden ahnmasmm istendigi her layihada oldugu gibi Ali Efendi'nin de gorevden almma sebebi "liyakatsizlik ve i~inin ehli olmama"dtr. Bununla birlikte bir ki~inin goreve getirilmesinin istendigi her layihada oldugu gibi ishak Efendi 'nin goreve getirilme sebebi de "liyakat ve i~inin ehli olma"dtr. Bu durum daha sonra Ba~hoca Ali Efendi 'nin ishak Efendi'ye kar~I tavrr almasma sebep olacak ve hatta ishak Efendi'nin 1835 ytlmda ikinci defa miibarek binalann tamiratl iyin gonderilecegi Harameyn topraklar g6revinin de miisebbibi olacakttr. Hatta ishak Efendi'nin

234 Detayh bilgi iyin bkz. Beydilli, a.g.e., s. 532. 235 1831-1832 ytllannda Tilrkiye'de yaptlgt seyahat ile ilgili initibalanm anlatan ve Miihendishane'ye gidip B~hoca ishak Efendi ile bizzat gorli~en Amerikalt J. de Kay Miihendishilne kiitiiphanesini gezerken aynen ~u ifadeleri kullanmaktadtr: " ... Smtftan aynldtktan sonra gen91erden biri bizi, aym kattaki genj~ bir bo1Ukte bu1unan ve 800 ilil 1000 cilt ihtiva eden ki.itiiphaneye gotilrdU. Kitaplar umumiyetle Franstzca idi. Hakikaten her hangi ba~ka bir AvJUpa dilinde yaztlrru~ eser gormedim. Bun1ar esas itibariyle askerlik sanatJyla ilgi\i muhendislik ve diger konulardaki ilml risa1elerden milte~ekkildi ... " Sketches ofTurkey in 1831 and 1832, by an American, in New York, 1833, Bolum 15, s. 139.

163

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BiLiM VE DO~UNCE T ARifri SEMPOZ¥UMU

vefat etmesinin akabinde Ba~hoca 'hk gore vine tekrar Ali Efendi atanacaktrr. 236

Padi~ah Sultan II. Mahmud, isbak Efendi'nin "ebven-i mevcud" oldugunu beyan ile kendisini 1830 y1hnm sonlannda B~bocal.lkla vazifelendirir. Ba~hoca'nm yapt1g1 ilk uygulama ise i~inin ebli olmayan hocalann gorevlerinin sonlandmlmastdrr. Goreve gelmesinin ardmdan ders pro granum da yeniden diizenleyen isbak Efendi 'nin uygulamas1 ise §U ~ekildedir:

Oncelikle Bezo'nun (Etienne Bezout) Franstzca Riyaziyye kitabmdan ok:unur. Boylece ogrencilerin Franstzca kabiliyetleri artnu§ olur. Sonra Frans1zca-Arapya grameri anlatJhr. DaJ1a sonra bidrolik (Hendese-i miyab) dersine geyilir. Klsa bir tenefflisiin ardmdan Ba~boca'run kendi eseri olan Mecmua'nm ikinci cildinden mekanik (ilm-i cen-i eskal) dersi okutulur. ikindi namazr ve dinlenme molasmm ardmdan ishak Efendi miista'id talebeiere isagoci mant1gmt okutur. Bu dersten sonra yine B~hoca'run Siyaga adh eserinden klS!mlar okutulur. Daha sonra talebeler araziye ytkarak gordii!<leri hendese derslerini tatbtk ederler. ikinci sm1f ve birinci smrf talebeieti Usul-i Hendese, Mecmuat, Maksud Risalesi, Franslzca Gramer, Mukaleme Risalesi, Mecmuat 'ul-muhendisfn eserlerinden kendilerine verilen gorev :hangi krsunlarsa o lasnnlan yeni ba§layan ve/veya kendinden alt sm1fta olan talebelere okuturlar. 237

Derslerde okutulan eserlerin ag1rhkh olarak bizzat Ba~boca Ishak Efendi tarafmdan yaztlnu§ eserler oldugu dikkat yelanektedir. Bunun ilk sebebi ishak Efendi 'nin yazdtgr eserlere giiveninin tam olmasJdu. Oyle ki aym gi.ivenj ogrencilerine de a~1larrn~tJr. <;::unkii J. de Kay'in Miihendishane ziyareti strasmda anlattJldan, talebelerin de bu kanaatte olduklannm kamtl mahiyetindedir:

" ... Ogrencilerin hangi ders kitaplanw okuduklarm1 sordugum zaman kendisi bana miidiiriin dort ciltlik eserini gosterdi ve bize, bu kitab1 tam manas1yla ogrendikleri takdirde diinyada mevcut tiim bilgiyi elde etmi~ olacaklanna dair buyiik bir safiyetle teminat verdi .. . "

Bir diger sebep, aradan geyen uzun zamana ragmen Miihendishanelerin ay1lmasmdan ve derslerin Avrupa kaynal<l1 eserlerden okutulmasmdan bu yana, terciime ve teliffaali yetlerinin yetersiz kalmastdJr. Zira isbak Efendi 'nin yazml§ oldugu Mecmua-i Ulum-i Riyaziyye isirnli eser Osmanh son doneminde Avrupa bilim ve teknigi esas ahnarak yazrhm~ ilk ansiklopedil<:

236 Ekm.eleddin ihsanoglu, Ba$hoca ishak:Efendi: TUrkiye'de Modem Bilimin Onci.isti, Ankara: Killttir Bakanhgi Yaymlan, 1989, s. 28. 237 lltsanoglu Muhendishanc-i Berri-i Htimayun Ba~hocas1 tshak Efeodi .HayatJ ve ~alt~malan Hakkmda Ar~iv Belgelerine Dayah Bir Degerlendirme Dcnemesi, Cilt: 53, Ekim 1989, Sayt: 207-208, s. 752-753; Takv!m-i Veldiyl, Sayt: 69, C. 7, 1249/22.10.1833.

164

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BILIM VE D'0$0NCE T ARi'Hl SEMPOZYUMU

eser olma ozelligini ~tmaktadu. Bununla birlikte Miihendisbanedeki ders venne yilkU de Ba~hocamn strtmdadu. Zira yukanda da belirtildigi ti~ere ishak Efendi'nin goreve tayininden bemen soma s;ah~an hocalann "na-ehil" olmalan sebebiyle gorevlerine son verilmesi ve geride kalan ders bocalanrun son smtf talcbelerinden ibaret kalmast, Ba~hocalann "tek adam" roltinti tistlenmek "zorunda kaldtklanm" gostermektedir.

Tum bunlarla beraber isbak Efendi tistlin bir s;ah~ma ahlalana sahip ve ilme tutkusu olan bir kimse<lir. Kaynaklar bize onuo daima tedris, terci.ime ve telif i~leriyle me~gul oldugunu gosterir. Hatta nargileye dti~ktin olmasma ragmen nargilenin onu dersten ahkoymadtgt belirtilir. Bir taraftan arkastru yasttga dayay1p nargilesini ttitttiri.lrken bir taraftan da dizine koydugu kitabt okudugu soylenir. Dersleri i~lerken ogrencilere klsa ktsa misaller vererek onlann daha iyi anlamast is;in ugra~ttgmt ve derslerinin ne~eli ges;tigini belirtilir. Bir amm dahi bo~ ges;irmemeyi kendisine dtistur edinen B~hoca ishak Efendi uyuyacag1 vakit yatagmda bile oglu Sami Efendi 'ye • Franstzca tarih okutturup bunu dinleyerek uyudugunu soyler.238

Kelimenin tam anlamtyla bilim a~tgt olan ishak Efendi'nin ba~hca eserlerini saymak gerekirse;

1. Rekzi ve Nasbu'l-Hlytim 2. Tuhfetu'l-Umertifi Hifzz'l-Kzl'a 3. Medhal fi '1-Cogrdfya 4. Usulu 's-Siyoga 5. Mecmua-i Ulum-i Riydziyye 6. Usul-i istihkamdt 7. Aksu'l-Merdyofi Ahzi'z-Zevaya 8. Kavdid-i Ressomiyye 9. Risdle-i Ceyb 10. Er-Risdletii 'l-Berkiyye fi Alati 'r-Ra 'diyye

Mecmua-i Ulum-i Riyaziyye

ishak Efendi'nin en geni~ bacimli ve kendisine ~ohret katan eseri Mecmtla-i Ulum-i Riydziyye isimli ansiklopedik eseridir. Yukanda bahsedilen asker! teknik okullar ve Mtihendishaneler tccri.lbesi Osmanltda saytlan s;ok

• Siimi Efcndi, babas1 ishak Efendi'oin uyumast is:in yine onun istegiyle Franstzca Tarih kitaplan okurdu. Halla bazt zamanlar babasmm uyudugunu dii~iinerek okumayt kesip durur, fakat hcnilz uyumarm~ olan ishak Efendi g6zlcri kapah bir ~ekilde Siimi Efendi'ye scslcnerek: "Oglum SBmi! llenilz uyumad1m ok:umaya dcvam et!" derdi. K.Isacast ishak Efendi bir iimru dahi bo~ gcr;:imlemeyc azamt dik.kat g6ste1irdi. 238 Salih Zeki Bey, KBmils-t Riyaziyat, C. 2 (basth k.ts1m), istanbul 1924, s. 299. Faik Re~it Unat Salih Zeki Bey'io kitabmda Ba~hoca ishak Efendi'nin biyografisini yazdtgl makaleyi Belleten dergisinde yaymladtgt makalenin hemen arkasmda bir eklenti ile vermi~tir. Bkz. Faik R~it Unat, B~hoca ishakEfendi, TIK Bellcten, C. 28, SaYJ: 109, Ocak 1964, s. 89-115.

165

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI B!LlM VE D'0$0NCE TAR!HI SEMPOZYUMU

olmasa da A vrupa bilimine ve lisanma a~ina bir mtihendis ziimresi olu~turmu~tur. Bu mtihendisler pek yogu Frans!Zca alan mtibendislik kitaplanm tercUme etme ibtiyac1 duymu~lardtr. B~hoca isbak Efendi de mukaddimesinde239 talebenin: " ... kiltiib-i cfrenciyyeden tcrcime ve tenkih ile tahsllini murad idtip erbab-1 isti'dadm ilm-i bisabdan bed' eylerek ta hikmet-i tabliyyeyc varmcaya ulum-i riyaziyyenin her birini s1rasiyla tahsll idUp ktitiib­i sau·eye ihtiyacdan miistagru olmasl sureti yokdan ... " beridir gerekli oldugundan, do1t ciltten olu~an Mecmua-i Ulum-i Riyiiziyye isimli eseri ne~retme ibtiyacm1 hissetmi§tir. Mecmua' dan once de A vrupa kaynakh tercfune vc telif eserleri bulunmasma ragmen Ba~hoca isbak Efendi bu eserlerin "dagm1k'' bir halde bulunduklanm ve "eski tarzda" yaztltru~

olduklanndan dolay1 kolay istifade edilecek mahiyette olmadtklanm belirtmektedir. 240

Bas1mmdan once ilk cildi Sultan II. Mahmud'a takdim edilen escr hem bizzat padi~ah tarafmdan hem de diger resmi erkan tarafmdan biiyiik ilgi gormii§ti.ir. Hemen akabinde kitabm Matbaa-i Amire'dc bas1lmast emredilmi~tir. ilk cildi 1831 ytlmda bas!lan bu eserin ikinci cildi aym ytl Kastm aymda, tiytincU cildi 1832 yllmrn ilk aylannda ve nihayet dordi.lncti cilt 1834 ytlmm sonlanna dogtu Matbaa-i Arnire'de basilarak escr tamam olmu~tur.241 Hatta Sultan ll. Mahmud kcndisine takdim edilen birinci cildi okumu~, tahkik ve tenkit etmi~, cserle alakah miispet gorU~lerini Kaymakam Pa~a'ya (sadrazam vekili) bildirmi§, eserin dort cildinin de bastldtktan sonra kendilerinc bir takrnun takdim edilmesini emretmi~tir.

Mecmua dort ciltten olu~maktadtr. Her bir cilt bir mukaddime ile b~iamaktadtr. Mukaddimede o cildin muhtevas1 anlattlm1~ ve hangi konulann anlattlacaw belirtilmi~tir. Eser gene] olarak on iki ayn "ilim"den mi.ite~ekkildir:

1. ilm-i hisab (Aritmetik) 2. ilm-i Cebir (Cebir) 3. ilm-i Hendese (Geometri) 4. Ilcudese-i A'Hi veya ilm-i Mabrfitiyat (Ytiksek Geometri) 5. ilm-i Hesiib-t Tamfunl ve Teiazuli (Diferansiyel ve integral Hesabt

ilmi) 6. Usul-i Hikmet-i Tabii (Tabii himler) 7. 11m-i Cerr-i Eskal (Mekanik ilmi) 8. ilm-i Menazir (Optik ilmi) 9. ilm-i Ecsam-1 Nariye ve Elektrik (Ate~li Cisimler ve Elcktrik ilmi)

239 lshak Efcndi, Mecmiia-i Uliim-i Riyaziyyc (.Klsaca Mecmiia), Bulak Matbaast, Kahire, 4 cilt, s. 4. 240 ishak Efcndi, Mecmiia, s. 7. 241 ihsanoglu, a.g.c., s. 53.

166

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLT BILtM VE D0~0NCE TARfHi SEMPOZYUMU

l 0. UsUl-i Musellesat-1 Kureviye (Kiiresel Trigonometri) 11. 1Lm-i Hey'et (Astronomi Ilmi) 12. ilm-i Hikmet-i Tabiiye-i Mahsus (Ozel Tabu ilimler)

Yine her bir cilt iyerisinde oncelikle genel olarak "ilim"ler tasnifi yaptlmt~ daha sonra her "ilim" bir taktm makalelere bOliinmti~, makaleler "bab"lara aynlmt~tlr. Gerekli goriiltirse "bab"lann altmda "fastl"lar ar;:tlarak konular ornekler tizerinden daha detayh bir ~ekilde irdelenrni~tir. Bununla birlikte bazt "bab"lann sonunda veya ba~mda "tenbih" adt verilen, ba~hgm sonrasma veya oncesine dair uyanlarda bulunularak muhatap bilgilendirilmi~tir. Her cildin sonunda "~ekil" adt verilen s;izirnler bulunmak.la beraber "cedvel" diye isimlendirilen ve r;:e~itli haztr hesaplamalardan olu~an tablolar cildin sonuna degil ilgili "bab"m ortasma veya iyerisine yerle~tirilmi~tir. Fakat bu smrflandrrma tablolar ~eklinde degil Arapr;:a rakamlar ve harflerle diiz yaz1 ~eklinde yaptlmt~tlr. Her cildin ba~mda o ciltteki tasnifin belirtildigi bir fihrist mcvcuttur.

Yukartda belirtilen smtflandtrma yer alan ilimlerden Aritrnetik (ilrn-i hisab), Cebir ilmi (ilrn-i cebir) ve Geometri (ilrn-i hendese) konulan Mecmua'nrn ilk cildinde; Hendese-i A'la veya Ilm-i Mahrutiyat (Yi.iksek Geometri-Hiperbol, Parabol, Elipsler) ve ilm-i Hesab-1 Tamaml vc Terazuli (Diferansiyel ve integral Hesabt ilmi) konulan ikinci cildinde; UsUl-i Hikmet­i Tabii (Tabii ilirnler), ilm-i Cerr-i Eskal (Mekanik ilmi) ve ilrn-i Menazir (Optik ilmi) konulan iit;:i1nci.i cildinde; ilm-i Ecsarn-1 Nariye ve Elektrikiyye (Ate~li Cisimlcr ve Elektrik ilmi), Us01-i Musellesat-1 Ktireviye (Kiirescl Trigonometri) ilm-i Hey'et (Astronomi ilrni) ve ilrn-i Hikmet-i Tabiiye-i Mahsus (Ozel Tabii ilirnler) dordtincu ve son cildinde bulunmaktadtr. 242

Mecmua-i Ulfun-i Riyaziyye'de Nar (Ate~) ve Hararet (l st-Stcakhk) Bahsi

Mecmua'nm dordiincii cildinin ilk makalesi "ilm-i bahs-i ecsam-1 nariyeden nar-1 tabiinin mahiyeti ve bakikatini ve havass-1 keyfiyetini" ir;:erir. Bu makalc oncelikle bir mukaddime ile ba~lar. Birinci bab ate~in yapttgt i~leri ve etkilcrini anlatrr. ikinci bab ate~in elde edilmesinde izlenecek yollar ile alakahd1r. Or;:iincti bab ate~in beslenrnesi ve yanma i~leminin devaiiD konusunu i~ler ve son olarak dordtinci1 bab JSt (s1cakl1k) vc 1st dengesi (termomctre) konulanru iyerir.

242 ishak Efendi, MecmOa, Bu\ak Matbaas1, Fihristler: C. 1, s. 2-7; C. 2, s. 2-6; C. 3, s. 2-8; C. 4, s. 2-9.

167

ULUSLARARASI KA TILIMLT OSMANLI BiLiM VE DU$lJNCE T ARi:Hl SEMPOZYUMU

ilk babda oncelikle dogal ate~in mahiyeti ve ozellikleri ele almnu~tu·. Ate~in hissedildigi durum olan s1cakhk kavrarru ise "hararet" kelimesi ile kar~thgmt bulmu~tur. 243

ishak Efendi ate~i tammlarken ilk olarak ate~in ya bizzat kendisi cisim olarak var olan veya ba~l<a cismin hareketi ile meydana gelen bir cisim oldugunu soyler. Burada ornek olarak stirtlinmeden meydana gelen s1cakltgt verir. Ate~ ile stcaldlgtu ontolojik olarak birbirinden farkh oldugu belirtilmi~ ve bu farkWlk bir ttir illet-ma'IUl ili§k.isi ile tammlanrru~ttr. Ayru ~eki.lde 1~1k ve ate;; arasmdaki fark da belirgin bic;:imde ac;:tldanmt~ttr. ilginc;:tir ki ziya (1~1k) ate§ten ifrat derecede Iatif olarak betimlenmektedir. 244

ishak Efendi ate~i ak1~kan bir cisim olarak tarumlarru~tlr. Hatta ate~in bir cisimden t;tkl~t veya ba~l<a bir cisme giri~i de akt~kanhg1 sayesindedir. Bununla birlikte ate~ in elastik ( esnek) bir cisim oldugu belirtilmi~tir. Burada ishak Efendi lSlnan maddelerin -ister gaz, ister s1v1 ve ister katt halde bulunsun- hacimlerinin artt1gm1 beJjrterek, soguk bir topun agzma soo~ml§ gtillenin top Ismdtgmda s.tla~mad1gt omegini vererek ispat yoluna gider.

isbak Efendi ate~in biittin cisirnleri seyrelterek erittigini hatta yeterli ate§in verildigi her cismin yamc1 oldugunu belirtir. Fakat ate~in her cisim iizerinde e~it derecede tesirli olmadtgtm suyun bir siingere duhul edi§iyle altm gibi bir metale duhul edi~i arasmdaki farlan ate~io de her cisme olan giri~kenliginin farklyla benze~tirerek ac;:tldar.245

Biiinci babda ate~in yapt1gt i~ler ve etkileri anlatllmaktadtr. Oncelilde ate~ cisimleri seyrelterek eritir ve bacimlerini attmr. Fakat erime SICakltklan veya cisimlerin ate~e dayarukhhldan birbirinden farklthk arz eder. Madenler veya madenimsi cisimler, ate~ verildikletinde once hacimleri artar soma azallr. Bu azalmamn sebebi ise bubarla~ma veya yanmadtr.

ishak Efendi bu babda ate~in sanayide iiretim amaCiyla hangi alaolarda kullamldtgmdan bahsetmektedir. Oyle ki madenlerin eritilme siirecinden ve bu siirec;:te kullan1lan "pota"lann nastl iiretildiginden, cam ve kristallerin tiretiminden soz ederek bu iiretimlerde ortaya c;:Ilcan bazt ozel durumlan da bildilmektedir. 246

ikinci babda ate~in tutu~mast ic;:in gerekli olan ~artlarJ ve tutu~ma ~eki.llerinden bahsedilir. ilk olarak yantct bir maddenin ate~ ile tutu~turulma ~ekillerinden ve tutu~ma sebepleri zilcredifu. Daha sonra c;:alanak ta~mm siirti.inmesi ile tutu~manm nasrl gerc;:ekle~ecegi tarif edilir. Optik ilroinde de

243 Burada belirtilmelidir ki: Is1 ve s1cakhk kavramlan Mecmfia'da birbirinden tamamen tefrik edilmi~ kavramlar gibi goziikmemektedir. Zira "hararet" hem 1s1 hem de "s1cakhk" anlalllllla gelebilmektedir. Is1 ve s1cakhk arasmdak:i fark is;in bkz. Christopher J. T. Lewis, Heat and Thermodynamics, London: Greenwood Press, s. 1-23. 244 ishak Efendi, MecmOa, C. 4, s. 3. 245 ishak Efendi, MecmCia, C. 4, s. 5. 246 isbakEfendi, Mecmua, C. 4, s. 7.

168

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLIB!LlM VE D0$0NCE TAR!Ht SEMPOZYUMU

deginildigi gibi mercek ve biiyiiteylerin (pertavsuz) t~tgt odaklayarak metal veya kag1t paryalanm tutu~turmast konusu ele ahrur. Bir diger ye~it tutu~ma ~ekli bitkilerin ezilmesi ve yiiriimesinin ardrndan geryekle~en tutu~madJI. Son olarak ishak Efendi, baz1 maddelerin birbirine kan~tmld1gmda dahi tutu~up alevlencliginden bahsederek bu babt sonlandmr.

0yUncU babda ate~in beslenmesi ic;:in baz1 seyenekler tartl~tlmt~tu. Daha fazla yaruc1 olan maddelerin az yamct maddelerle beraber yaktldtgmda yanma i~leminin daha verimli olacag1 soylenmektedir. Bu lastmda 1shak Efendi ta~lardan yaruct olanlardan ve yamct olmayanlardan ba~llcalanm sualamaktadu. Yanma i~leminin devam1 iyin en onemli gerekliliklerden bir tanesi de ate~in hava ile besienmesidir. Hava almayan ate~ devamltiJgmt siirdiiremez. Bu konuda verilen ornek ise bir ocagm yanarken iyindeki ate~e bava gelmedikye yanmadtg1d1r. 247

Buraya kadar ate~ babsindc geyen an]atlm mukaddime ktsmt bari9 tamamcn pratik amay gUtmektedir. Sadece mukaddimede ate~in vc tstmn "ne" oldugu ile alakaiJ bir spekiilasyonda bulunulmu~ sonraki klstmlarda ate~in i~levi ve ne i ~e yarayacagt ile alakah kiiyiik pratik bilgiler verihni~tir. Bu bilgilerin satbtligi gozden kaymamakla berabcr Mecmua' da ate~ bahsine gcni~ yer ay1rmamn ileride askeri gorevlerde bulunacak olan talebeler ic;:in ne kadar gerekli oldugu da ayn bir merak konusudur.

Son bab stcakltk ve termometre konusuna aynlmt~hr. Dogal at~in bissedilebilmesinin tek yolu ate~ in hareket etmesiclir. Zira ate~ bir cisim olarak telakki edildigine gore bararetin hissedilmesi ancak onun hareketiyle miimkiindUr. Dolaytstyla mutlak sogukluk bir "emr-i ademt"dir. Yani ate~in hareketsiz kalmast durumudur. Fakat mutlak sogukluk durumu di.i~iin!ilebilir olmakla beraber geryekligi yoktur. Zira dogal ate~ten tamamen soyutlannu~ belirli hi9bir cisim yoktur. Ashnda tshak Efendi dogal ate~in hem elastik hem de akl~kan bir cisim olmasmdan dolayt dogada gerek erimi~ gerek gaz halde bulunan her bir cisimde bi'l-kuvve bulundugunu; hatta hareketin bizzat dogal ate~ in bulunma sebebi oldugunu zikretmektedir. 248

i~te ak:.t~kan olan ve her bir cisimde bal-i hazu·da miindemiy bulunan dogal ate~ bir "mizan"a yani dengeyc kavu~ma ihtiyacmdadtr. Bu sebeple herhangi steak bir cisim ile gorece soguk bir cisim birbirine temas ettiginde SICak cisimdeki akl~kan ve esnek olan do gal ate~ sogul< cisme geymcyc ba~lar. Dolayistyla belli bir sfue sonra iki cismin stcakhklan dengeye kavu~ur. Stcakhgt hissetme fiilinin de insaru yantltacagtm soyleyen ishak Efendi, bir eli steak bir eli ise daha soguk olan bir ki~inin e~it siCakhktaki bir suya elini

247 1shak Efcndi, Mecmua, C. 4, s. 11. 248 ishak Efendi, MecmOa, C. 4, s. 12

169

ULUSLARARASI K.ATlLIMLI OSMANLI B.tLtM VE D'O~ONCE TARiHi SEMPOZYUMU

soktugunda birinde i.i~Ume digetinde yanma hissedecegini dolaytstyla hissetmenin de izafi bir duygu oldugundan bahseder.

ishak Efendi ate~in stcakhk dcngcye kavu~uncaya kadar ki bu hareketinden "mizani.i'l-hararet" ismini verdigi termometrelere ges;er. Zira termomctrelcrin s;ah~ma prensibi de bu ~ekildedir. Ortamm s1calchgt tetmometredeki maddenin stcakllgt ile dengeye kavu~ana kadar atc~in a!G~ yonli maddcye dogrudur. Oyle ki stcakltk dengeleninceyc kadar madde genle~ir veya erir ve denge arunda dun.u·. Bu hareketlilik an be an devam cder. Havanm Sicakhgt dli~ecek olursa maddcden havaya, havarun stcakhgt yi.ikselirsc bavadan maddeye dogru ala~ ba~lar. 249

isbak Efendi termometrenin s;ah~ma prensibini en ilkcl ~eklinden itibaren ele alm1~ ve stcakllk ols;Umlinti, is;inde hava olan bir tcrmometre ile yapmanm dezavantajlanru as;tklayarak termometrenin tarih iyerisindeki geli~imini as;tklamt~tlr. ~izimini cildin son sayfasmda payla~tlgt termometre ($ekil 1) ashnda Guiseppe Biancani' nin icat ettigi bava tcrmometresini anlatmaktadu·. Son olarak olyiim i9in zibakm (ctva) kullaruhnast ve cam tup i9erisindcki havamn almmasmm gcrckliligini sebepleriyle birlilcte anlatarak bu haliyle termometrenin -o gun i9in- uygun form·una kavu~tugunu soylenu~tir. Aslmda ishak Efeudi bir baktma barometre ile termometre arasmdaki gc9i~ surecini de anlatmaktadu.

Daha sonra ishak Efendi baZI maddelerin crime ve kaynama noktalarllli stralarru~trr. Stcakltklar is;in kullandtgt derece birinlinin Fahrenhayt oldugunu suyun kaynama noktastru 212 derece olarak belirtmesinden anlayabiliriz. Bununla bi rlikte Halis Tombak madeninin erime noktasm1 41 0 derece, kur~unun erime noktastru 550 derece, civanm kaynama noktasmJ 600 derece olarak belirtir. Buna ilave olarak Fahrenl1ayt derecelendirmesine muhalif olarak Reaumur (Romur) derecelendirme sisteminden de soz eden Ishak Efendi, daha pratik olmast ve ctva maddcsiyle daha uyumlu olmast sebebiyle kendisinin Fahrenhayt derecelendirmc sistemini ehven olarak gordtigunii belirtir. 250

1st Bahsinin Kaynaklan

Ba~boca ishak Efendi 'nin Mecmua-i Ulum-i Riytiziyye isimli eserini ne~rederken bangi kaynaklardan faydalandtgi sotusu onemli bir somdur. Bununla birlikte kimya251 ilnli ile alakah klsllTilar baricinde kitabtn diger ktstmlarma dair neredeyse hi9bir kaynak yah~mast yap1lmarm~, yaptlan birka9

249 1shak Efendi, Mecmua, C. 4, s. 14. 250 Ishak Efendi, Mecmfu!, C. 4, s. 17. 251 B~hoca ishak Efendi'nin kimya ile alakah kJstmlarda Lavoisier' den faydalandtgl tespitine dair bkz. Ekmeleddin ihsanoglu, Ba~hoca tshak Efendi: Tlirkiye'de Modem Bilimin Oncilsil, Ankara: Ki.lltOr Bakanhgt Yaymlan, s. 67-82.

170

ULUSLARARAS! KATILIMLI OSMANLI BIL!M VE DD$0NCE T ARiHi SEMPOZYUMU

<;ah~ma ise bu sorulara tatmin edici nitelikte cevaplar vermektcn yoksun kalml~tlr.

~ekil l: Mecmfta-i Ulfi m-i Riyaziyye'de Bulunan Hava Termometresi Mod eli

Bu tespit i<;in balolmast gerekcn ilk yer ise Miihendishane-i Ben1-i HUmayun Kiiliiphanesi olmahdn·. Bu l<iitUphanede bulunan kitaplann pek <;ogunun Franstzca olmast252 ve Ba~hocanm FranstZca dilini <;ok iyi derecedc biliyor olmas1, B~hoca'nm onceLikli olarak Miihendishane'de bulunan Franstzca fizik kitaplanndan istifade etme ihtimalini akla getirmektedir.

252 Nitekim J. de Kay amlarmda, Miihendish§ne'ye yapttgt ziyarette kUlllphanede Franst7.ca dili haricinde bir Avrupa dilinde yaztlmt~ hiybir kitabtn gt>zilne yarpmadtgmdan ~ikayet eder bir tavtrla soz etmektedir. " ... Struftan aynldtktan sonra genylerden biri, bizi, aym kattalci gcni~ bir b<llUktc bulunan vc 800 ihl 1000 cilt ihtiva eden kutilphaneye g<lttirdti. Kitaplar umumiyetle Franstzca idi. Hakikaten her hangi ba~ka bir Avrupa dilinde yaztlrru~ eser g<lrmcdim. Bunlar esas itibariyle askcrlik sanattyla ilgili mOhcndislik ve diger konulardaki ilmi risalelerden mtite~ekkildi ... " Sketches ofTurkey in 1831 and 1832, by an American, in New York, 1833, B<Siiim 15, s. 139.

171

ULUSLARARASI KATILIMLl OSMANU BlLt\1 VE D"0$0NCE TAR1H1 SEMPOZYUMU

$ekil 2: Dictioonaire Raissonne de Physique' de Termometre ~e~itleri

Mi.ihendishane'de bulunan kitaplar arasmda i<;;erisinde tst bahsi ge<;;en altt ayn kitap bulunmaktadtr. Bunlar:

• G. Lame, Course de Pphysique de /'ecole Polytechnique, Paris: Bacheler, Imprimeur-Libraire, 1840.

• Mathurin-Jacques Brisson, Dictionnaire Raisonne de Physique, Paris: La Librairie economiquc, 1800.

• Mathurin Jacques Brisson, Traite e!ementaire ou Principes de Physique, Paris: Chez Bossancc, 1803.

• Jean-Baptiste Biot, Precis elementaire de Physique Experimentale, Paris: Deterville, 1824.

• M. Guyot, Nouvelles recreations physiques et mathematiques: con tenant ce qui a ete imagine de plus curieux dans ce genre et qui se decouvre journellement; auxquelles on a joint les causes, leurs effets, Ia maniere de les construire, et /'amusement qu'on en peut tirer pour etonner et swprendre agreablement, Paris, 1800.

• Jacques Ozanam, Recreations mathematiques et physiques: qui contiennent les problemes & les questions les plus remarquables, & les plus propres a piquer Ia curiosite, tant des mathematiques que de !a physique: le tout traite d'une maniere a la portee des lecteurs qui ont seulement quelques connoissances legeres de ces sciences, Paris, 1778.253

253 Listelenen kitaplann tamanu iyin bkz. istanbul Teknik Universitesi Mustafa !nan Kiltilphanesi Nadir Eserler Koleksiyonu.

172

ULUSLARARASl KA TILIMLI OSMANLI B1L!M VE DU$0NCE T ARiHi SEMPOZYUMU

Yukandalci eserler incelendiginde ishak Efendi'nin Mecmua iyerisinde dtizenli bir terctime faaliyeti yapmamakla beraber gerekli gordtigti yerlerden seyerek ahnttlar yaptlgi anla~Ilacakt1r. Bir kitaptaki muhtevamn tamammt terctime edip kendi lcitabma koymamt~ bilakis seykiler yaparak kitabmt olu~turmu~ olmahdtr.

Oyle ki terctime yapttgt metin bir stire sonra kesintiye ugramakta ve Ba~hoca sanki kendi kanaatini yazmaktadtr. Omegin lSlnm tammmt verirken Brisson'un Dictionnaire Raisonne de Physique kitabmdan faydalandtgt aylktlr. Fakat ci.imlelerin pe~i stra terctimesini vermek yerine muhtevayt i~lemi~ ve belli ktsunlan terci.ime etmeden atlarm~t1r.

Yine aym ~ekilde ISl Lame'nin ikinci cildinin yansmdan fazlast 1s1 ve steakbk bahsine aynltm~ olan Course de physique de !'ecole polytechnique adh kitabmm bazt lastmlannm ahnttlandtgi gozlemlenmekle beraber kitabm telmik detaylanna inilmemi~ bilakis teorik muhtevadan faydalamlmt~tlr.

Sel<il3: Course de Physique de l'ecole Polytechnique'deHava Termometresinin GeJi~imi

--· --...

fl r

i ;] I (~

I il I I l

... iU l)j

" ~ekillere balaldtgmdan ise termometre yiziminde yine Brisson'un

Dictionnaire Raisonne de Physique kitabmdaki ~ekillerden faydalanmt~ olmahdtr.(~ekill-2)

Sonu~

Ba~hoca ishak Efendi 'nin Mecmua'yt Ttirkye yazmasmm sebepleri bir kenara bu eseri nastl, hangi eserlerden ne ~ekilde faydalanarak kaleme ald1g1 da onemli bir sorudur. Zira kaynak kitaplann bulunmu~ olmast bizlere

173

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI B:!LIM VE D'0$'0NCE T ARiHJ SEMPOZ'YUMU

Osmanll 'run miihendislik egitimi haldcmda daha derinlikli tasavvurlarda bulunma imkam sunmaktad1r.

Ba~hoca Ishak Efendi tst bahsini ktsa tutmalda yetinmi~ ve daha ileri bahislere girmemi~tir. Bilhassa termodinamik is:in girizgab. addedilebilecek lastmlara giri~ dahi yapmaffil~tir. Bunun akla gelen birkas: sebebi olabilir:

1. Ishak Efendi bu bilgileri talebeye laznn gonuemi~tir. 2. Bu bilgilerin verilmesinin talebe i<;in erken olduguou di.i~fuunu~

olabilir. 3. Kendisi de bahisleri derinlildi bir ~eldlde anlamaffil~tlr.

Sebep ne olursa olstm yaztlanlara balaldtgmda, olan bilgiye herhangi bir katkt gorememekteyiz. Fakat bu bir kabahatmi~ gibi algilanmamahd!r. Zira Osmanu Devleti, teknik ve muhendislik egitiminde bir yere yeti§me gayreti is:erisindedir. Bu gayret henuz olanm i.izerine bir ~eyler koymak kabilinden s:all~malan da bir baktma enge1Jemektedir.

Ist bahsiodeki muhtevanm antik donemden ote gitmedigini iddia edebilecekler olabilecegi gibi bu iddianm yersizligi de vurgulanmalldu·. Zira 19. yUzylim sonlanna dogru yeni yeni ate~in tem1odinamikte kullama ba~lanacak ve batta kalorik teorinin ortaya <;Iklp bilbassa Franstzlar tarafmdan -ki Mi.ihendisbane kaynaldannrn Frans1zca olmast bu noktada s:ok buyi.ik onem arz etmektedir- kabul edilip benimsenmesi 20. yi.izytlm ba~lanna kadar gecikecektir.

Kaynak~a

BeydiUi, Kemal. Ti.irk Bilim ve Matbaactltk Tarihinde Mi.ihendishane Matbaas1 ve Ki.itiiphanesi, Eren Yaymcthk, istanbul1995

Dosay Gokdogan, Melek; Kth<;, Mutlu. Hoca Ishak Efendi ve Eseri Mecmua-i Ulum-i Riyaziyye, (Prof. Dr. Si.ileyman Hayri Belay Armagan Kitab1), Gazi Kitabevi, Ankara 2005, s. 539-568

1hsanoglu, Ekmeleddin. "Mi.ibendishane-i Beni-i Humayun Ba§hocas1 Ishak Efendi Hayatl ve ~ah~malan Haldanda Ar~iv Belgelerine Dayalt Bir Degerlendilme Denemesi", TTK Belleten, Cilt: 53, Ekim 1989, Say1: 207-208, s. 735-765

1hsanoglu, Ekmeleddin. B~hoca isbak Efendi: Ti.irkiye'de Modem Bilimin Onci.isi.i, Kultur Bakanllg1, Ankara 1989

Kas:ar, Mustafa. Osmanb Devleti'nde Milhendisbanelerin Kurulu~u ve Bilim ve Egitim Alanmdaki Degi~meler, istanbul Universitesi Doktora Tezi, 1994

Tekeli, Sevim. Battltla~mada Son Donem: Ishak Hoca, Atatiirk Ki.Uti.ir Merkezi Erdem Dergisi, Cilt: 4, Sayt: 11: s. 437-465

Tezer, Cern. B~hoca Ishak Efendi ve Mecmua-i Ulum-i Riyaziyye, http:/ I sertoz. bilkent.edu. tr/turk/Tezer-Bashocalshalilifendi. pdf

174

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BfLI:M VE D0$0NCE TARIHI SEMPOZYUMU

Unat, Faik Re~it: "Ba~hoca ishak Efendi", TTK Belleten, C. 28, Say1: 109, Ocak 1964, s. 89-115

175