ULUSLARARASI

ALEVI-BEKTA~I KLASiKLERi

SEMPOZYUMU

Editorler

SAKARYA ONivERSiTESi

08-09 Kasrm 2014

SAKARYA

Doc;. Dr. Silleyman AKKU$

Doc;. Dr. Ha~irrl"$AHiN

Yrd. Doc;. Dr. Muhammed Miicahid DUNDAR

Ar~. Gor. Habib KARTALOCLU .;

Ar~. Gor. Feyza DOCRUYOL

Uluslararas1 Alevi-Bekta~i Klasikleri Sempozyumu

Yayrn No : 626

Yayrnc1 Sertifika N o: 15402

ISBN : 978-975-389-871-3 16.06. Y.0005.626

© Biitiin Haklarr Tiirkiye Diyanet Vakb'na aittir. 1. Baskl, Ma)'ls 2016, Ankara, 250 Adet

ilksay Kurulu'nun 26.11.2015 tarih ve 5-3 sayili kararryla uygun gorillmii§ ve Tiirkiye Diyanet Vakfr Miitevelli Heyeti'nin 05.01.2016 tarih ve 1528 sayili karanyla basilrm~tll'.

~·Bu kitapta yer alan makalalelerin sorumlulugu tebligcisine aittir."

BASKl : ~~VIbt 'llinttu.Tao~.ACUt11C.ISU'nc:EI:f U.SIWIVI• I UJHTlHO HCUS£

Serhat Mah. 1256 Sokak No:ll Yenimahalle I ANKARA

Tel : 0312 354 91 31 (pbx) Faks : 0312 354 9132

e-posta : bilgi@diyanetvakfiyayin.com.tr

Anadolu'nun Dini Tarihiyle ilgili Miihim Bir Eser: Titffalw'l-Ervfilt

M. Saffet SARIKAYA"

Oz

Tuffalnt'l-Ervfih, mi.iellifi Muhammed b. Ali b. es-Serrac ed-Drma~ki tarafmdan

715/1315'de tamarnlaruJU§ Arapc;a bir menakJp kitabu:hr. Miiellif Drma~kh olmakla bir­

likte, Li.ibnan'dan Mardin'e kadar geni~ bir btilgeyi gezmi~, gormi.i~; Bireci.k, Besni ve

Kahta'da $afii kiklili~ yapnu~ Rifillige bagll bir sCtfidir. Bu eser Rifiii gelenegiyle ilgili

pek c;ok sCtfiye ait menkabeleri ic;erir. San Saltuk da bu sUfiler ic;erisinde yer allr. Esasen

~ser menak.Jblann yarunda miiellifin ya§adJ~ donemle ilgili vercligi malumat bakurun­

dan tarihi bir oneme de haizdir. Bu baglamda, San Saltuk'un yarunda mfuidle~ Seyyid

13ehram§ah, Barak Baba ve Muhammed Miiristaruye ait bilgi ve menak!bt ic;erir. Bunlann

yarunda Bekta§i gelenekle ilgili olan Tacu'l-Arifin Ebu'l-Vefa, Muhammed e§-$enbeki

gibi sUfiler ve Dazlak Baba hakk.Jnda bilgi verir. Gerek Rifiii gelenekte yer alan gerekse

miinferit mi.ivelleh dervi§ler hakkmda da bilgi vereri ibni.i's-Serrac, kacl!n erkek birlikte

:zikir meclislerinin di.izenlencligi, muhtemelen meclislerinde dem allndJ~ ve zahiri iba­

detlere kar§i lakayt davranan bu dervi~lerden sitayi§le bahseder.

Anahtar Kelimeler: Tuffa/w'/-erva/z, ibnii's-Serrac, Rifiii gelenek, Bekta§i gelenek.

Girl~

Bildiriye konu eserin miiellifinin ad.I, Muhammed b. Ali' dir. Nisbesin­de yedi dedesini zikrederek sonuncu dedesini el-Kad.I izzeddin Ebu Abdullah b. es-Serrac olarak verir ve nisbesine ed-Drma~kl e~-$a.fllyi ekler. Hakkrnda fazla bilgi olma}'l~l ~uhtemelen onun belli bir cog­rafi <;evrenin ~rna c;U<mamas1 ve yeterince ~ohret sahibi olmayt~1yla ilgilidir. ibnii'l-Hacer (1972: rv, 67) ve ibn Kadt $iihbe (1994: II, 500) onun Birecik, Kahta ve Besni'de kachhk yaphgrm Zilhicce 747 /1347'de vefat ettigini haber verir. Te§vlkii'l-ervah'rn son yapragmda vefat tarihi tam olarak 2 Rebiii'l-ahir 7 47 I 23 Temmuz 1346 ~eklinde verilmi~tir (ib­nii' s-Serrac, 1315•: 323b). Nisbesinde de ifade edildigi gibi Drma~kh olan ibnii' s-Serrac'm hayab, esas itiban ile $am ve <;evresinde, biiyiik ol<;Ude de Frrat havzasmda ge<;mi~tir. Buna gore o, Birecik, Besni ve Kattta' da gorev yaprm~; Halep, Hama, Lazkiye, Menbic, Suru<; gibi bolgenirl di­ger ~ehirlerinde bulunmu~tur. Babasmm da ~azkiye' de kad.Ihk yaphgt-

· Prof. Dr., Siileyman Demirel Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi, lsparta, msaffets@yahoo. com

· <;all§maya katktlanndan dola}'l Prof. Dr., M. Necmettin Bardakc;t ve Prof. Dr. Necdet Gi.irkan Beylere te~ekki.ir ederim.

33

ru zikreden miiellif, babasliUil gidip geldigi imam en-Neve vi' den hadis dinledigini ve Tacuddin Fir.kah'dan (690/1291) okudugunu ifade eder (ibnii's-Serrac, 1315•: 152•,.186b).

Miielli.fin bilinen en onemli eseri Te§viJ..ii'l-Ervt1h ve'l-Kutab ilti.Zikri Allami'l-Guyub'(Ruhlarz ve Kalpleri Gayblarz En iyi Bileni Zikre Te~vik)' dir. Eserin ~imdilik bilinen tek niishas1 Silleymaniye Kiitiiphanesi, Am­

cazade Hiiseyin Pa~a Boliimii, 272 numarada kaytthchr. istinsah kaydl bulunmayan niisha 20 x14 em. dl~,15x 9,5 em ic; ebadlnda olup, her say­fasl 19 satrr, nesih hatnyla ancak c;ogu kere noktaslZ olarak yazili 324 varak fersude niteliktedir. M. Bayram (2002: 44) "muhtemel" ~ydlyla eserin miiellif niishas1 olabilecegini belirtir. ibnii's-Serrac, (1315•: 26b, 80 b, 124•, 131•; 1315 b: 199•-1>) eserini 703/1303 yilinda kaleme almaya ba~ladlguu ve 715/1315 yilinda bitirdigini haber vermektedir. ·

Miielli.fin ifadelerinden hareketle (1315•: 205• ve 323•; 1315b: 52b, 124•, 201•, 226b) Te~vik'in bir boliimii olmakla birlikte, muhtemelen hac­minden dolayt ayn bir kitap gibi tasarlandl~ anla§Ilan diger eser ise bildiriye konu edindigimiz Tuffalnt'l-Ervt1h ve Miftahu'l-irbah (Rultlarzn Meyvasz ve Kazan em Anahtarz)' chr. Bildiriye konu edindigimiz bu eser hakkmda a§a~da daha geni~ bilgi verilecektir.

ibnii's-Serrac, Te~vikU'l-e1-vah'mda Kifayeffi'l-acul fi'l-ilmi'l-usal, Me­cazu'l-usUl ilt1 hakikati'l-mahsul, Safvetu'n-nazar fi ihtisari'l-miltakki'n-na­zal~ es-Safi, Ravdatu'r-ruvat, Nadiru't-te§bih fi ihtist1ri't-tenbfh, el-Bahsil'l­mii§a' fi hukmi's-sema', el-htimfis fi milzet;yili'l-iltibas, Semeratu'l-t1dab min ~ecerati'l-adiib, Zevahiru'l-ftkr ve cevahiru'l-fakr adh eserleri yazdlguu ha­ber verir.

2 Cemaziye'l-ahir 708/17 Kastm. 1308'de miiellife verilen tarikat . icazetnamesinden onun Rifaf olmakla kalmaytp ayru zamanda Ahmed er-Rifaf'nin akrabas1 oldugu da anla§Ilmaktachr. icazetnamede Seyh Ahmed er-Rifaf'ye kad~ dokuz ki§i sayilir.1

1 ibnii's-Serrac, Sidi e~-$eyh Necmuddin Abdurrahlm b. Ahmed b. er-Rifai, Sidi e~­$eyh Tacuddin Muhammed b. Ahmed b. er-Rifai, Sidi e~-$eyh $emsuddin Musta'cil Ahmed b. Muhammed b. er-Rifai, Sidi e~-Seyh Necmuddin Ahmed b. Ali er-Rifai, Sidi e~-$eyh Kutbuddin Ebu'l-HasanAli b. Abdurrahim b. er-Rifai, Sidi !'!~-$eyh $ernsuddin Muhammed b. Abdurrahim b. er-Rifai, Sldi e~-$eyh Muhyiddin lbrcihlm el-A'zeb b. Ali b. er-Rifal, Sidi e~-$eyh Miihezzebu' d-Devle ve' d-Qin Abdurrahim b. er-Rifai, Sldi e~-$eyh Seyfuddin Ali b. er-Riffu", e~-$eyhu'l-Kebtru'l-Arif Kudvetii't-Tavaif es-Se_yyid Muhyidcliil b. Ahmed b. Ebi'l-Hasan b. er-Rifai, e~-$eyh Aliyyii'l-Kari el-Vas1ti, e~­$eyh Ebu'I-Fazl b. Kfunih, e~-$eyh Ebu Ali Gulam b. Terkan, ~-$exh Ali b. el-Bazban", e~-$eyh Miimli el-Acenu", ey-$eyh Ebu Bekir e~-$ibll, e~-$eyh Ebu 1-Kasun el-Ciineyd, e~-$eyh Sidi Seriyyii's-Sakati, e~-$eyh Ma'rU.f el-Kerhf, ~-~yh Davild et-Tai, e.~-$eyh

34

Bu silsile miiellifin Rifailigini ve bir Rifai ~eyhi oldugunu ar;ll<~a gostermektedir. Bununla birlikte miiellif (131Sb: 129b-130•), babasr ve

dedesinin biiyiik miivelleh sfrfi Yusu£ el-Kamfnl'nin (6. 657 /1259) na­zarmdan ge<;tiklerini, miras yoluyla kendisinin de ondan bereketlen­digini ve ~ocuklugunda miivellehlerin yoluna girdigini haber verir.

DolaJ1Styla onun resmi silsile ve icazetinin Rifailikten olmakla birlikte miivellehlikten de nasiplendigi anla~Ilmaktadrr. Buna bagh olarak da o, eserinin pek ~ok yerinde miivellehlere kar~1 miispet bir tavrr takm­

rru~b.r.

i:bnii' s-Serrac, Rifai' tarikat ge~enegine ve donemirl tasavvu£ anlaYI­~ma uygun olarak, bir miiridin sahip olmas1 gereken iyi ve kotii vastf­

lan ~oyle sualar. iyi hasletler: Nefis muhasebesi, niyet s1dk ve ihlas, tovbe, havf ve reca, zi.ihd, fakr, sabu, hai11d ve ~tikr, tevekkill, nza ve murakabe. Kotii hasletler: Diinya sevgisi, cimrilik, hased, ofke, makam

sevgisi, kibir, ucb, riya, ~ok yemek, ~kin soz. Bu iyi ve kotj.i vastflart anlathktan soma a~k konusuna da deginen i:bnii's-Serrac'm tasavvufi

kavramlara yakla~lml klasik kaynaklarla ortii~mektedir.

Bildiri konumuz alan Tujfiil1u'l-erviih'in bilinen iki niishas1 vardu.

Birinci niisha ABD Princeton University Library Gift of Robert Garrett, Nu: 97' de kaJlthdrr. 2 Yazt ebacb 14,5 em x 9.2 em olup 226 varakb.r. Her

bir sayfasmda nesih hatttyla yazill15 sabr bulunmaktadu. Eserin varak numaralan sonradan normal rakamlarla yazllml~b.r. 1 •' da kitabm ve

miiellifin acb kapak ~eklinde yazllidrr, aynca eserin mukaddimesinde miiellif acbru (1b) ve eserin acbru (2b) zikreder. Eserin sonunda miiellif

tam acbru ve yazrmm Cemaziye's-Saru 715'de (Eyliil1315) tamamlan­

d!grm bildirir. istmsah kaydmda ise, miistensih Ahmed $ihabiiddin b. Muhammed Bedriiddin b. el-HUJ.i'nin bu niishaJ19 $aban 997 Cuma giinii (23 Haziran 1589), 13 Muharrem 895 (7 Aral!k 1489) tariJ:ili. bir niishadan istinsah ettigi ifade edilmektedir (i:bnii's-Serrac, 1315b: 226b-

227). Biz bildiride bu niishaYI kullandtk.

ikinci niisha Berlin Staatsbibliothek W. Ahlwardt' da 8794 numara kaJ1thdrr.3 Her bir sayfas1 okunakh 15 em x 9.5 em yazr ebadmda nesih

Habib el-Acemi, e:?-~eyhu'l-imiim Ebu Said el-Hasan el-Basri', el-imamu'l-Murtaza Ali b. Ebi Talib (kv), Rahi:net Peygamberi Hz. Muhammed Mustafa (sav) Bu silsileyi e~­$nkliik (1989: n, 66)' da verir.

2 Kiitiiphanenin yeni kaydmda numara Garrett no. 1127Y'dir. 3 Her iki niisharun da Silleymaniye Kiitiiphanesi Amcazade Hiiseyin'de ozel kay1tlt

35

hatf:lyla yazJ.l.nu§ 21 sabrdan olu§an niisha 124 varakbr. Eserin digital niishasmdan anla§!ldtgma gore srrb ve kenarlan k:mruzi cilt bezli, ka­pa~ rnavi-ye§il renkli ebruludur. i~ kapakta kmmz1 rniire~eple "Ta­rihu'l-evliya el-Miicelledii'l-evvel min kitfibi tufftilzu'l-ervah ve miftah!-l'l-ir­btlh" diye ba§layarak eserin ve rniiellifin adJ. tarn olarak verilir. Eserde anlab ba§lan ve baz1 soz ba§lan kmmz1 rniirekkeple yazilidrr. Eserin

hfu:ni~inde anlah sahibi arifler kaydedilrni§, yer yer okurna kayttlar1 dii­§i.ilrnti~tiir. Son varakta rniistensihin Mustafa b. Muhammed el-Haleb1 oldugu, niisharun 7 Rarnazan 1267 I 6 Ternmuz 1851 .tarihinde istinsah

edildigi. kaydedilmektedir.

Son zarnanlarda yaplian baz1 ~all§rnalarda at:I.flarda bulunulrnakla birlikte eserin bilirn diinyasmda yeterince tarunrnadt~ soylenebilir. Rifru ~eyhi Ebu'l-Hiida es-Sayyadl (o.1909), baz1 Rifaf §eyhlerinden bahsederken ibnu's-Serrac'tan istiiade eder. Benzer bir ~ekilde Yusuf b. ismail en-Nebharu (o.1932) Cfimiu keramati'l-evliya'da (2003: I-ll, ~e­~itli yerler) ozellikle Suriye bolgesi st1fileriyle ilgili rnenaklblarda ib­

nii's-Serrac'dan nakillerde bulunur. Yakm tarihte Balkan Bekta~iligi. iizerine ~all~malar yapan M. I<iel (2000: 261-266; 2009: 148-149) eseri San Saltuk ile ilgili olarak klsrnen kullarur. Ebu'l-Fazl Muhammed b. Abdullah el-Konev1 de Kalenderiler hakklndaki t;ah~rnastyla (2002) ib­

nti's-Serrac'tan istiiade eden·bir ~a§brmaadrr.

2000'li yillarda Tiirk bilirn ~evrelerinin ibnii's-Serrac'm eserlerine il­gisi artar. Ahmet Ya§ar Ocak, San Saltuk'la ilgili rnonografisinde (2002: 64) M. Kiel' den naklen ibnii' s-Serrac' dan allnb yaparak baz1 yorurnlar

yapar. ibnti's-Serrac'm eserlerinin Anadolu dinl tarihi i~ kaynak de~ gerini ortaya koyan bir rnakalesinde M. Bayrarn, (2002: 39-57) rniielli­fin birbirini tamarnlayan iki eserini ge~~e degerlE?ndirir ve Ocak'm ilgili degerlendirmelerinin eksik ve yarili oldugunu gosterrneye t;all~rr. Nitekim daha sonra Miifid Yiiksel de Gap Bolgesinde Alevi Bektfi§z Yerle­§ilrrleri ve $anlt Urfa Kiiltiir Mozayiginde Kzsas Sempozyumu'nda sundugu "ibnu' s-Serrac ed-Drma~kl'ye Gore San Saltuk" (25-27 Mayts 2006) adh bildirisinde Tufftihu'l-ervfih niishasrm dikkate alarak konuyu daha de­tayh inceler. Ancak Yiiksel'in bildirisi Sernpozyurn Bildiri kitabmda yer almarru~tJI. Eyiip Oztiirk'iin hmii's-Serrac ve Miivelleh Dervi§ler (Te§vi­ku'l-ervflh ve'l-kulUb ila zikri allami'l-guyub jsimli Eseri Baglamznda) (2011)

(No: 49 ve No: 217) niishalan bulunmaktadrr.

36

ba~h8Iyla miielli£ ve eserleri bir Doktora tezine konu edinilir. Son ~ah~­mayla ayru tarihlerde biz de "llmu's-Sernic'm Eserleri (:er9evesinde XIII. Yuzyzl'da Gune-tjdogu Anadolu'da Din!-Tasavvufi Hayat" adh bir projeyi 15.10.2010/15.10.2012 tarihleri arasmda tamamlachk. Proje somasmda konuyla ilgili bazt yaymlar yaphk.4

Bu bildiride onceki yaymlanmiZt da dikkate alarak · Tuffahu'l-er­vah' daki anlahlan, verilen malumah donemin dini sosyal yaptst ba-

. hmmdan degerlendirmeye <;alt~acagtz. Bu baglamda eserin i:izeti verildikten soma oncelikle San Saltuk ve miiritleriyle ilgili malumat ozetlenecek, eserde onemli bir yere sahip olan miivellehler hakkmda bir degerlendirme yapuacak ve miiteakiben Bekta~1 gelenegiyle ili~ki­lendirilen Tacu'l-Arilin Ebu'l-Vefa, Muhammed e~-$enbekl hakkmdaki anlatllar degerlendirilecektir. Son olarak ilgili anlahlardan bazuannm Tiirk~e ~evirisi ek metin olarak verilecektir.

1- Tuffahu'l-ervah'm Muhtevas1

Eser, Ocak'm (1992: 34-37) tasnifini yaph8I menktbe tiirlerinden tarihi gerc;eklere dayanan ve yazan belli olan menktbeler srmfma girer. Ancak tek bir ~eyhin menktbeleri yerine biiyiik ol~de Rifai tarikahna men­sup ~eyhleri esas alan birc;ok ~eyhin, velirlin, arifin menktbe ve kera­metlerini ic;erir. Miielli£ saglam bir dirri kiiltiire sahip olmakla birlikte derledigi menktbeleri halktan duydugu ve kabul edildigi ~~kilde kay­detmi~, propaganda maksadt giiderek bu anlahlarm ya~anan gerc;ekler oldu8Imu ve inaiulmas1 gerektigini belirterek ancak zahire bagh inat9 kaba softalarm bunlara inanmayacagmt ifade eden savtiruna ciimle.­lerini slk slk tekrar etmi~tir. Menktbe tiirii eserlerin temel ozellikleri arasmda yer alan abarh burada da gozlenmektedir. Eserin daha ilgin<; olan boyutu ise ayru donemde derlenen diger menktbe tiirii eserlerle benzer keramet motiflerini biinyesinde ta~lffiastdrr. Omegin Menakzb-z Hacz BekUi§-l Veli (Golpmarh, 1990)'de gec;en keramet motifleri eserde yer alan motiflerle biiyiik ol~de paralellik gosterir. Ancak birincide kerametlerin tamarm biiyiik ol~de Hao Bekta~' a nispetle verilirken,

4 .M. Saffet Sankaya,- M. Necmettin Bardakc;J,-~ecdet Giirkan, "XIV. Yiizytl Rifiii $eyhi Ibnii's-Serr~c'm Tasavvufi Gorii~leri" Tasavvuf_ llmi ve Akademik Arn~tmna Dergisi, Say:t: 31 1/2013; Istanbul, s. 75-108; "Ibnii's-Serriic a Gore San Saltuk", Tasavvuf llmi ve Ak­qdemik Ara~trrma Dergisi, Say:t 32, 2/2013, istanbul, s. 75-110; "XIV. )'iizyll Rifat $eyhi Ibnii's-Serriic'm Veliiyet ve Keriimet Anlay:t§I", SiilerJman Demirel Universitesi l/aluyat Fakiiltesi Dergisi, say:t: 31,2/2013, !sparta; "715/1315'de yazilan Tuffahu'l-Ervah'a Gore San Saltuk", Balkan/am Gidiiinin 750. Yrlmda Uluslararasr Sarr Saltuk Gazi Sempozyumu, 6-10 Kasrm 2013, Kostence, ROMANYA.

37

Tuffa!tu'l-ervah'da motifler farkh ~eyhlere nispetle sunulmaktadrr. Ba­zen dini norm.lara uygun olmayan mitolojik unsurlar1 ve efsaneleri ke­ramet ba~h&yla aktaran miiellifin bu tutumu dini degerler a<;tsmdan eserin degerini tarb§maya at;U< hale geti.rmektedir. Bun~a b!-rlikte eserde, miiellif yer yer kendisinden veya bizzat ~ahit oldugu yakm c;ev­resindeki tarihi olaylardan soz ederek eserin ic;erigini menklbe boyutu­

nun otesine ta~rma}'l ba~arml~br.

ibnii's-Serrac, eserin mukaddimesinde kendi adml verir ve ic;erigi ~u ciimleyle ozetler: "Bu eser, i~inde se~lmi§lerden ve bilgelerden gelen kzymetli anlahlm~ zarif 11aberler, nadir rivayetler, degerli sozler kaydettigimiz muhtasar bir kitaptzr" (hmu's-Serrac 131Sb: 1b). Zira Allah tarafmdan se<;ilmi§lerin ve bilgelerin nuruyla hidayet bulunur, onlann bereketiyie· korunulur

ve onlarm duaslYla kurtulu~a erilir. Miiellif onlar1 yad ederek onlar1 yiiceltmeyi ve dost edinmeyi umar (hmu's-Serrac 1315~: 2•). Ancak ken­disi Rifru oldugu ic;in ozellikle II. ve ill. Kzszmlarda kerametlerini anlat­

b8"1 arifler -ki bazliarmm nisbesinde de ifade ettigi gibi- biiyii.k olc;iide .

Rifru c;evrelerinde ya~ayan kimselerdir.

hmu's-Serrac, eserin be~ yiiz yirmi be~ menktll/ anlabdan olu~tugu­nu ve iic;ii kadm yiiz elli be~ ki~inin anlablarmi topladlguu ifade eder (ibnii's-Serrfic 131Sb: 2•). Ancak eserde ii<; yiiz elli anlan ba§hgmda yiiz dokuz ariften menklbeler anlabhr. Bazi ba~W<larda birden fazla anlab ve arif ki~i yer alsa da miiellifin bahsettigi Sa}'lya ula§mak miimkiin goriinmemektedir. Ayru eksikligi eserin klsunlannda da gormek mi.im­kiindiir. Miiellif eseri, Miitekaddimtln/bncekiler, Mutavassitt1n I Ortada­kiler, Mutea/1/zirtln/Sonrakiler, Miitekadimine dair ilave anlatzlar ve Hati­me ~eklinde tertip ettigini soylemesine ragmen (hmu's-Semk 131Sb: 2•)

IV. K1smz eserde yer almaz. Eserin her iki niishasmda da 350. Anlandan sonra kitabm ferag kaydl verilir, W. K1szm ile ilgili bir abf yer almaz. Muhtemelen ibnu's-Serrac mukaddimesindeki tasnifin~ eserin yazmu

srrasmda ria yet edememi~ ve III. K1szmdan sonra eseri tamamlami~br.

Eserini. Kzszm'1"Adl Bilinmeyen Bir Arif" ile ba~lar, Ziinnfm el-Mls­ri ile devam eder ve Tacu'I-Arifin Ebu'l-Vefa ile biter. II. Kzsun Abdiil­

kadir el-Geylaru ile .ba~la}'lp Ahmed er-~M ile sona erer. ibnii's-Sem1c, Ahmed er-Rifa1nin y~adl& donem itibariyle II. Kzszm'm ba§lannda yer almas1 gerektigini ifade ederek, onemine binaen bu klsmm sonuna

brrakllru&ru -ki miiellifin mensubu oldugu tarikann ~eyhidir- belirtir ve diger ~ahlslara nispetle daha geni~ yer verir. Miiellif ona hiirmeten

38

kendi "icazetnfune"sini de bu boliimiin sominda verir. III. Kzszm Rifat ~eyhi $emseddin Miista' cil ile ba~la)'lp Taceddin b. er-Riiai ile sona er­mektedir.

ibnii's-Serrac Tacu'l-Arilin Ebu'l-Vefa'run ~eyhleri ve VII/XIII. yiiz­)'llda ya~ayan halifeleriyle yine bolgede ya~ayan diger arifler hakkmda olduk~a 6nemli bilgiler vermektedir. Anadolu' da yaygm olarak bilinen es-Setjyid Ebu'l-Vefa Menakzbnamesi'nin (2006; 2008) ash alan Vastti'nin Arap«;a kaleme aldtgt Tezkiretu'l-muttakln ve .teb§itata'l-mukted!n'irl 773/137l'de yaztldtguu dikkate ahrsak, burada verdigi bilgilerin daha eski oldugurm ve anlab.lardaki benzerlikten hareketle muhtemelen kay­dtyla Vastti'ye kaynakhk ettigini soyleyebiliriz. Burada kendilerinden nakillerde bulunan sUffler arasmda Mesleme es-SurU.ci ve oglu Akll, Ebfr Bekir b. Hevara, Ebt1 Muharruned e~-$enbekl, Adiyy b. Miisafi.r, Ali b. el-lliti, Abdurrahman et-Tafsund, Beka b. Battu, Mataru'l-Baz.­rai, $eyh <;ak.rr vd. bulunmaktadrr. Ancak eserdeki anlat:un ~eyh-halife silsilesi ~eklirlde de@dir; miielli£ yeri geldigrnde onlcinn birbirleriyle ili~kilerini gosteren ifadeler kullarur. Anlatimdan bu sUfflerin kesirl

· «;izgilerle bir silsileye bagh olmadtgt, ya~adtklan doriemdeki biiyiik sUfflerden fey'z alma)'! benimseyen bir tavra sahip miinferit kimsele~ olduklan anla~Ilmaktadrr.

Eserin MateahhirCm ba~hgt ta~tyan ktsmmda ise kendi zamanma yakm tarihlerde ya~amt~ dervi~leri konu edinmektedir. Bu kts1mdaki bilgiler ~oguruukla ba~ka kaynaklarda olmayan, Bolgenin sozlii kiiltii­riinden derlenmi~ materyaldir. Dola)'lstyla miielli£ ya~adtgt cografya­daki halkm din algtsffil ve dini zihniyetini ktsmen kendi yorumlanyla zengirlle~tirerek vermektedir ki eserirl «;e~itli tarihi veriler baklmmdan orijinalligi bu malumattan kaynaklanmaktadrr.

2- Menktbe Gelen egi ve Tuffahu'l-ervah

ibnii's-Serrac'm Tuffahu'l-ervah't menktbe gelenegrne uygun nitelikte olmakla birlikte muhtemelen miiellifin ilmi ~ahsiyetirle bagh olarak menklbe ve kerametlerin yam srra 6zellikle kendisirlirl bizzat ya~adtgt, gordiigu ve biiyiiklerinden duydugu olaylar hakkmda bilgiler verdigi ve degerlendirmelerde bulundugu bir eser olmastyla di.kkat «;eker.

ibnii's-Serrac'm eserleriyle bizirn ilgimiz de San Saltuk'la ilgili tarb§malar ~er~evesinde olmu~tur. Esasen bu tarb~malar Kopriilii ve Golpmarh'ya kadar uzanrr. Ozellikle XIII. yiiz)'llda Anadolu' da ortaya

39

c;ll<an tarikat ziimrelerinin olu~umu ve st1filerin zihniyet bi9mleri ve diinya go~lerinin keyfiyetiyle ilgili farkb. kanaatler bu donemde hal­Ian dini yapiSl hakkmda farkb. yorumlann olu~masma yol a~ar. Burada medrese ve cami merkezli olarak olu§an ve resmi olarak be~senen Siinn.iligm yanmda ozellikle goc;ebe ziimreler ve ta§rada Kitabf dine, Siinn.ilige pek de uymayan, c;ogu kere eski ki.Utiirlerden birc;ok unsu­

run tekke gelenegiyle birle§erek islam' a ta~mdlgt ve uygulandlgt farkb. bir halk dini yaplianmasmm mevcudiyeti.ne vurgu yaplhr. Bu yapmm keyfiyeti, ozellikle gayr-i siinnllik/ siinnilik dl~1 anlanunda kullarulan, ancak Bab. literatiiriinde kullanrm §ekliyle islam! dint terminolojiye uymayan ve yanll~ c;agn~mtlara yol ac;an "heretik, heteredoksi" vb. terimleriyle kar§Ilanmas1 ciddi tarb.~malan da beraberinde getirir. Biz bununla ilgili metodolojik tarb.~malan bir kenara brrakarak (bkz., San­kaya, 2003: 22-36) konuyu ozetlemek istiyoruz.

Kopriilii'niin Turk Edebiyatmda ilk MutasavvUJ.ar c;~masmdaki tavnru Anadolu'da islamiyet (1922: n, sy., 3, 188-221; n, sy., 4, 281-311;

II, sy., 6, 457-486) adh makalesiyle birlikte giderek de~ti.rmesi ve po­pi.Uer dini ki.Utiiriin I<itabi dinden c;ok farkb. olduguna dair vurgula­

nna, Golpmarh'run bu farkiillgt degi§ik eserlerinde (1931; 1959-1950;

1983; 1992) Siilikle izah etme ve Anadolu Aleviligini Siiligin bir uzanb.st gibi gorme gayretleri eklenir. Daha sonra A. Ya§ar Ocak da benzer ~iz­gide bilimsel ne§riyab.ru siirdiiriir. M. Esad Co§an (trs.), E. Ruhi F1glah (1990) gibi bazt tarihc;ilerin ve ilahiyat kokenli akademisyenlerin konu­ya bakl~1 ise daha c;ok I<itabf din ve Siinnf ~enlidir. Bu bakt§ ac;Ilan Tiirkiye Aleviligi tarihi ic;in onemli bir yorum farklillgtru da beraberin­

de getirir. <;iinkii bir tara£ Aleviligin ba~langtcmdan itibaren "heretik", gayr-i Siinnf oldugu soylemini dile getirirken diger tara£ esasen Siinnf

yaptlanmanm daha sonraki dtinemlerde c;e~itli etkenlerle Siinnilik dl§I­na yoneldigi tezini ileri siirer. Dtinemle ilgili yer~ materyalin azhgt ve aYJ:U malzemenin farkh bakl§ a9ianyla yo~anmast ilgili tarb.§mala­rm devamrru beraberinde getirmi§tir.

hmii's-Serrac'm eserlerinirl tinemi burada ortaya c;Il<ar ve anlab.lan

bu baglamda degerlendirmek gerekir. Zira miiellif merlklbe ve keramet agtrh.kh materyali tine c;tl<armakla birlikte eserin yazili§ tarihini kaydet­

mekte (715 h./1315) ve bu donem sUfileriyle ilgili ilk elden bilgiler ver­mektedir. Eserlerin San Saltuk ile ilgili giindeme geli§i ise miiellifin San Saltuk ve halifeleri Behram~ah Haydan, Barak Baba ve Baba Mans tam

40

hakkmda bizzat kendi gozlemledigi bilgileri aktarmasmdan kaynak­larur. Miielli.finin: "Onun vefatzyla bu kitabm yazzlmasmzn arasz yakla§zk on sekiz yzl kadardzr. Bu kitabz 715'de yazdzk." (ibnii's-Serrac 131Sb: 200•) ifadesi San Saltuk ile 'ayru donemde ya~adJ.klaruu gosterir ki bu durum eserin klymetini daha da arbnr. Dola}'lsiyla Tuffahu'l-Ervah ~imdilik San Saltuk hakkmda b~gi veren en esl.<i kaynak konumundadrr.

3- San Saltuk ve MiiriUerine Dair

ilmii.'s-Sernk San Saltuk'1 bizzat gormii~ ve miiridi Seyyid Behram~ah Haydariile sohbet e~, (ibnii's-Serrac, 131Sb: 194b, 199b-200•) Muham­med Maristani'ye "$eyhim" diyecek kadar samimi olmu~tur. Konuyla ilgili bilgileri ~oyle ozetlemek miimkiindiir: San Saltuk, muhtemelen kumralligma bagh olarak "Sarr" lakabrm ~tu. Miiellifin onun hak­kmdaki "et-Tiirkl" nisbesi ve Tiirkmen" vurgusu dikkate almd!gmda Seyyid olmad!gr anla~Ilmaktadrr. Miiellif, Sar1 Saltuk'un 70 ya~larmda 697 /1298'de vefat ettigini soyleyerek kesin bir tarih vermektedir (ib­nii's-Serrac, 131Sb: 199•).

Kuzeyde ya~ad!gr yeri de Al«;akerman'm babsmda bir yerle~im olan "Sa9/Sak9" olarak ve~tir. (ibnii's-Serrac 131Sb: 200•) Buras1 daha sonra Baba Saltuk ve Babadag diye adland!nlan Dobruca dvarm­daki beldedir.

Miiellifin onunla ilgili baz1 terimlerde kelimelerin Krpr;akr;a oldugu­nu soylemesinden San Saltuk'un Krpr;ak asllli oldugu tahmin edilebilir. lBenzeri Horasan erenlerinde ~ldugu gibi San Saltuk da once Giiney Dogu Anadolu' da goriinmii~, buradan Anadolu'ya ger;mi~ ve daha sonra Kuzey illkelerine gitmi~tir. Kuzeyde bulunurken muhtemelen MemlUklii hakimiyetindeki Klpr;aklarla ili~kilerini kesmemi~tir.

Miiellifin naklettigi anlahlardan San Saltuk ile ilgili keramet ve menaklbm daha saghgmda olu§maya ba~lad!gr ve dilden dile yayild!­gr anla~Ilmaktadrr. Bu menaklba gore San Saltuk sadece Miisliiman­lar tarafmdan degil gayr-i miislimler tarafmdan·da tanmail, bilinen ve kendisine ba~vurulan ruhani bir ~ahsiyettir. Buna binaen farkh cograf­yalardaki hiikiimdarlar onun bereketinden istifade etmek ir;in olu'miin­den sonra Iahtini veya ona ait hab.ralan kendi memleketlerinde bulun­durmak istemi§lerdir (ibnii's-Serrac, 131Sb: 197b, 200b).

Miiellif, San Saltuk'un tasavvufi intisabrm a9kr;a Uveysilik iize­rinden Ahmed er-Rifai'ye dayand!rmakta ve $eyh Musta' cil-Mahmud

. Hayraru-San Saltuk nisbesiyle vermekte, onun Rifaili.gini tescil etmek-

41

• I

tedir (Ibnii's-Serrac, 131Sb: 198b-199•). Bununla bitlikte San Saltuk, Ba-rak Baba, Muhammed el-Maristaru'nin halini "baze11 lluzur, bazen mii­velleh ltalindedir'' diye tarumlayarak (ibnii's-Serrac, 1315": _197•) onlann miivellehligme i§aret eder. ·

4- Miivelleh Sfrfiler

Yukanda ibnii's-Serrac'm Rifat silsilesi yarunda, dedesi ve babasmm mirastyla miivellehlerden nasiplenip bereketlendigini ve eserinde Riia! olsun veya olmasm pek ~ok miivelleh dervi§ten bahsettigini belirt­mi§tik. Donemin tarihi ve tasavvufi kaynaklannda ge~en "miivelleh"

terimi "v-1-h/ .-J-/' kokiinden ism-i mefuldiir. Sozliikte v-1-h, hiiziin­lenmek, a§m sevgiden veya korkudan akh yitirmek, hayrete dii~mek, a~m vecd halinde kendini kaybetmek, cezbelenmek ve mecmin olmak anlamlanna gelmektedir (ibn Manzfu, 1970: VI, 4919-4920). Terim ola­rak "miivelleh" ise, cemalullalu seyrederken benligmden stynlan, a~k

ve iiziintiiden akluu yitirip mecnfin olan ki~i demektir. ibnii's-Serrac, miivellehi hazen meczfib ve mecnfm olarak nitelendirmekte, hazen de meczub ile miivellehi ayru anlamda kullanmaktadrr (ibnii's-Serrac, 1315•: 144•). Terirnin donemin diger kaynaklanndaki kullaruouyla ilgili bkz. Oztiirk, 2012, 38-40). Melameti taVIIlan sebebiyle velilik ve delilik

arasmdaki ge9~leri yansttan bit anlama sahip olan miivelleh halinin g~ bit cografyada bilindigi anla§llmaktadtr Oztiirk, 2011: 38). Buna

gore miivelleh dervi~lere kar~1 ulemarun ve halkm farkh taVl!lar sergi­ledigi bilinmektedir. Terim muhtemelen farkli cografyalarda yeni yerel kar~lliklarla ifade edilmi~tir ki omegm Anadolu'daki "abdal" terimi bunlardan biridir. Aynca Kalenderi dervi~leri yanmda, bazt Rifai der­

vi~leri ve miinferit dervi~ler de miivelleh teriminin ge~ anlarru i9nde kendilerine yer bu.lmu~tur (Oztiirk, 2011: 224).

ibnii's-Serrac'm bolgedeki tasavvufi gelenegi i9nde miivellehlerle ilgili anlablanndan ulema suu.fuun onlara kar~1 mesafeli davranmasma ragmen halkm onlara tevecciih ettigi anla~llmaktadrr. Genellikle tarikat

bagt zikredilmeyen bu dervi~lerin ya§a~lart yerle~i.k d.in.i ve toplum­sal yaptya muhalefet iizerine in§a edilmi§tir. Bu muhalefetin tezahiirii giyim-kU§am konusundaki aykmhklar, gii.ndelik hayabn kurallarmt hic;e sayan taVIIlar, namaz ve oruc; gibi zahiri ibadetleri terk, ~ogu kere tecrid, vecd ve istigrak halinde bulunmak ve uyu~turucu kullanmak

§eklinde olmu§tur. (Oztiirk, 2012: 44-45). Konuyla ilgili en ilgin~ omek­lerden birisi Kadibu'l-Ban' dtr. Abdulkadir Cili."'nin onun namaz kUma-

42

d!g:tyla ilgili kendisine yapt.l.an ikazlara ragmen ona tevecctihii ve "0 sizin gonnediginiz yerde namaz kzlzyor. Ozerine dii§en farzlan eda etmedigi ne bir giin vardn~ ne de bir gece. Musul'da vet;a ba§ka bir yerde namaz kzldzgm­da onu Kabe'nin kapzsmda secde ederken gorii.yorum." soziiyle savunmas1 dikkat <;ekicidir.

Yine onemli bir ornek Dazlak Baba, Muhammed el-Halik'tir. i:b­nii' s-Serrac, admdan da anla~t.l.acag:t gibi Kalenderi dervi§i olmas1 kuvvetle muhtemel olan bu sfilinin Mardin vilayetinde ya~arug:tru nakletmi~tir. Anlahlar tipik bir miivelleh ornegidir ve Mardin emirinin agzmdan bu tasrih edilir. Miie~, Dazlak Baba'run giinliik ya~a)'I~mm bir klSlzn halk tarafmdan begenilmedigi, slk slk ele~tiriye ugrayarak si­namaya tabi tutuldugu, aleni namaz kt.l.marug:t gibi hususlarr anlatt.l.ar ~er~evesinde nakleder (i:bnii's-Serrac, 131Sb: 16Sb-168b). Dazlak Baba hakkmda anlahlan olmeden mezara gmne motifli kerametin Ahmed Yesevl'ye nispet edilen belli bir ya~tan sonra mezarda ya~ama olgusuy­la benzerligi dikkat ~ekicidir.

i:bnii's-Serrac'm ilgili anlatt.l.armda bolgedeki tasavvufi gelenegm sosyal yap1ya uygun olarak ~ekillendigi, kimi zaviyelerde kadm der­vi~lerin bulundugunu, kadm-erkek birlikte zikir meclislerinin diizen­lendigi, bazr zikir meclislerinde ic;kinin bulundugu ve bu durumun ~ikayet ve dedikodulara sebep oldugu anla~t.l.maktadrr. Anlatt.l.arm so­nunda yapt.l.anlan aklayan, hatta keramet olgusu c;erc;evesinde dogru­layan ifadeler yer almaktadrr. Bu anlahlardan XIII-XIV. yiizyil sG:.filigin­de bu tip olgularm Siinnilik dl§l veya heteiedoksiyle kar~:Llanabilecek bir farkhla~mayt ifade etmedigini soyleyebiliriz. Dolayts1yla bugiin bir farkhllk olarak gordiigumiiz bu unsurlar Bekta~1 ve Alev1 gelenegin olu~um a~amasmda muhtemelen farkh Siinni tarikat gruplan arasm­da da goriilebilen. olgulcrrdl. ibnii' s-Serrac'm eserinde belirgin .olarak goriilmese de konunun bir ba~ka boyutu, bu tarikatlarda goriilen ehli beyt sevgisinin tezahiirleri olarak Hz. Ali ve evlaruyla ilgili anlatt.l.an menaklbm da mezheb1 tavularm otesinde olmas1drr.

Konuyla ilgili omeklere gelince, anlanya gore Muhammed b. Eb1 Bekr el-Aravdek'in Birecik' te iken kadmlar ba~ma toplarur. Bu duru­.mu ho~ gormeyen bir adamm haline bahnen vakrf olan ~eyh onu azar­lar. Adam da oziir dilemek zorunda kalrr (i:bnii's-Serrac, 1315b: 161b). Diger bir anlahda ise, Hama' da ikamet eden $eyh izziiddin b. Musa Naim'in kadmll-erkekli zikir meclisi diizenlemesi ~ehrin melikinin

43

huzurunda ~ikayet konusu olur. Bunun iizerine baztlanrun da tavsiye­siyle ~eyhin zaviyesine ~arap yill<ii gonderilir. $eyh yiiklerin indirilip 9-gnenmesini emreder. Sonra yiikler ac;Umca i9nden diinyarun en leziz

bah 9}<ar. Bahn bir klsnuru dervi§ler yer. Kalaruru da $eyh, ko~ ve pa­mugu yan yana koydugu bir kutuyla beraber Hama melikine gonderir. Hediyeler melike ula~mca melik yapbgma pi§man olur (ibnii's-Serrac, 131Sb: 191 b-192•). Miiellli bu olaym ancak kalp goziiyle bilinebilecegini

ifade ederek mevcut durumu me~rula~bran yorumlar yapar. Bir kutu i9nde bir arada gonderilen koz ve pamu.k motifi benzer bir anlabmla Hoca Ahmed Yesevf menakrbnamesinde de yer ahr (Kopriilii, 1981: 33-34). Yine miiellli, San Saltuk' a nispet ettigi Klrk Ktz miiridenin varhgrm haber verir.

Biz bu tip anlahlarm ozellikle Tiirk tasavvuf geleneginin hakim ol­dugu c;evrelere ait oldugunu dii§iiniiyoruz. Zira eski Mezopotamya ge­leneginde bulunan Sami.kokenli Hermetik, Gnostik dii§iincelerin uzan­bst olarak kadm algtSl menfidir. Kadm, dualist hayat algtsmda kotilliik

unsuru ve kotiiliik kayna~ olarak goriilerek toplumda ikincil konuma itilir. Eski Tiirk dini geleneginde ise yapto, biitiinleyid bir diializm soz konusu oldugu i9n kadm erkegin miitemmim unsuru, hayabn vazge-9lmez bir parc;as1chr. Bu anlatllar XIV. yiizyLl ba§larmda Tiirk tasavvuf

gelenegmde Alevflik farkhla§masmm heniiz mevcut olmadigrm a9)<c;a gostermektedir. Anadolu' daki Tiirk tasavVuf gelenegmde bu kiiltiirel birliktelige Hz. Ali ve ehl-i beytle ilgili kabuller. de dahil olur. Kadiri, Rifai, Halveti c;evrelerdeki kabullerle Bekta§l, Tahtao, KlZllba~ c;evre­lerdeki kabuller aynile§ir.

ibnii' s-Serrac'm biiyill< olc;iide miivvelleh sUfflere nispetle naklettigi bazt anlatllarda ise ya§acW<lan donemde Miisliimanlarm gayr-i Miis­lirnlere kar§I sava~larmda yardrmo alan gazi dervi§lerin goster4igi ke­ramet motifidir. Genelde "tahta kilic;h dervi§ler" olarak nitelenen bu­gaziler eserde yanlarmda bulunan c;omak, sopa, nalm vb. ~eylerle ha­

zen yalruz, hazen miiridleriyle sava~a gibnekte veya iizerine dua ede­rek sac;hklan bir avuc; toprakla zafer i9n katkt saglamaktachrlar. Ote yandan ban§ zamanlarmda bu dervi§ler gayr-i Miislimler i9n de bir melee', Sigmak olmakta veya onl.arm kurtulu§una yesile olabilmekte­dirler. Bunlar arasmda $eyh Raslan, $eyh Yusuf b. en-Nebhan el-Ey­luru, $eyh EbObekir el-Aravdek, $eyh Ebubekir el-Ya'ffui, San Saltuk, Barak Baba gibi kimseler vardrr.

44

5- Bekta§i Gelenegiyle ili§kilendirilen Baz1 Silliler

:ibnii' s-Serrac bir Rifru olarak biiyiik ol~de Frrat havzasmda bulundugu i¢t Giiney Dogu Anadolu' da ya§ayan Rifru veya Rifillikle ilgili stiffler hakkmda bilgi vermi§tir. Bu bolge biiyiik 61¢de MemlG.klii kontroliin­de olan ve zaman zaman da Mogollarm kontroliine gec;en yerlerdir. bte yandan miiellifin Sel~ularm kontroliindeki Bah ve Orta Anadolu'y­la ilgili bilgileri buralardan Frrat havzasma gelenlerle smrrh olmu§tur. Omegin Konya merkezi bir §ehir olmasma ragmen §ehirle ilgili bilgileri Hama' da gorii§tiigu Emir Nasmuddin Ahi el-Kermfull ve Sadreddin Konevf vesilesiyle anlathklanyla srrurhdrr. Onun Mev lana Celaleddin Rumi ve mfu§idi $am' da da bulundugu bilinen $emsi Tebriz1 hakkrnda hir; bilgi vermeJi§i dikkat c;ekicidir. Benzer §ekilde o, Haa Bekta§-1 Veli ve Ahi Evren gibi sfrfileri de taniiDaz. Ayru tavn, bu donemde Anado­lu'yu ba§tanba§a gezen ibn Battuta' da da go:Zlemlemek miirnkiindiir.

Bununla birlikte Bekta§iligi tasavvi.tfi gelenek bakmundan Dede Garkm iizerinden Ebu'l-Vefa ve r;evresiyle ili§kilendiren yorumlan dik­

kate alru~da ibnii's-Serrac'm bu c;evreye ilgili naklettikleri 6nem kazanmaktadrr. 0 eserinin I. Klsmrm Tacu'l-Arilin ~bu'l-Vefa ile bitirir­ken onunla ilgili iki anlah nakleder. Burada onunla ilgili kerametlerin bir kitapta toplanrugmdan haber verir. Bu anlahlar 6ncesinde Ebu Mu­hammed e§-$enbeki', Ebu Bekir b. Hevara olmak iizere Ebu'l-Vefa'run tasavvu£ r;evresinden baz1 sfrfilerle ilgili anlahlan_nakleder. Aynca fark­h yerlerde zaman zaman Ebu'l-Vefa'ya ahfta bulunur. bmegin $eyh C::akrr'la ilgili olarak "Ebu'l-Vefa Tacu'l-Arilln, "Allah'tan C::akrr'm be­nim mfuidim olmasrm istedirn. Onu bana verdi." dedi. Onu r;ok overdi, taaru Ali b. el-Hiti'yle birlikte ona gonde~di ve ona, ''Bana vekaleten taCl onun ba§ma koy." dedi. OnUD- huzuruna geli§ini zorunlu kllmaru." (ibnii's-Serrac, 1315b: 65b). Yine cenazesinin $eyh Adf b. Miisaftr tara­fmdan yll(anrugmt haber verir.

Miiellifin Ebu Muharrurted e§-$enbekl ve Ebu Bekir b. Hevara'run 6nceden e§klyahk yaphklarrm tovbe edip sfi.fi yoluna girdiklerini ha­ber verir. $eyh Ebu Bekir'in tovbesinden sonra riiyasmda Hz. Peygam­ber'in emriyle Hz. Ebu Bekir tarafmdanhrrka ve tac giydirildigi, Irak'ta kaybolmaya yiiz tutan sfrfi gelenegm onunla yeniden canlanrugrm be­lirtir. Ebu Muhammed e§-$enbekl'n.in ise iir; giin ic;inde riyazetini ta­mamlarugmdan bahseder.

45

Sonu~

ibnii's-Serrac'm $am'dan ba~layarak Kahta'ya kadar Fuat havzasuu dola~mas1, sadece duyduklaruu degil, gordiiklerini de ~tarmast Tuf­fiilw'l-erviih ve miftahu'l-irbah'a menaklbname niteligi.nde olmasma rag­men deger katmaktadu. Miiellif ozellik.le bolgede gordiigu miivelleh

dervi~ler ve onlarm toplumda nastl algtlan&klartyla ilgili somut bilgi­ler a.ktarmaktadu. Onun bu anlalllarmdan Anadolu tasavvuf gelene­gin.in Irak ve Suriye'yi, muhtemelen iran't da i~erecek bir biitiinliige sahip oldugunu gostermektedir. Bu yaptda kadm-erkek birlikte tekke

hayatmm payla~tlmasi, zikir meclislerinin diizenlenmesi, vecd ve istig­rak i9n uy~turucu ve sarho~luk verici maddelerin kullarulmast, hayat ~artlarma bagh olarak kimilerinin zahiri ~eraite aykm davr~larda

bulunmas1 tabii bir goriiniim

arz etmektedir. Bu goriiniimde mezhebf aynhklarm pek de onemli ol­madi~, tasavvufi kiilti.iriin kendine ozgii olarak yaptlandi8J. anla~tl-' maktadu. Anlalllarm detaymdan halkm muhtemelen cehalete binaen c;ogu kere olaylan abartarak, olagan iistiinliiklerle yorumla&klart mii­

velleh goriiniimlii dervi~lere bir ~ekilde saygt duyduklan goriilmekte­dir. Daha da one~i bOlgeye yapbguruz kisa siireli gezide gozlemle­diklerimizden halk arasmda bu tip inan~ ve kabullerin giiniimiizde de

devam etmekte ol~udur. ·

Kaynak~a

Co~an, M. Esad, Hact Bekta§-z Veli, Makiilat, istanbul: Seha Yay., trs.

Ebu'l-Fazl, Muhammed b. Abdullah el-Konevf, es-Sufiyyeta'l-Kalende­riyyetii -Ttirlhultii ve Fetvfi $e~;hu '/-islam ilm Te~;miye fihii-, Mectine: 2002.

en-Nebharu, Yusuf b. ismail, Cdmiu Kerdmdti'l-Evliyii, I-ll, Beyrut: thk.,

i. A. ivaz, 2003.

F1glalt, E. Ruhi, Turkiye'de Alevilik ve Bektfi§~lik, Ankara: Selquk Yay.,

1990.

Golpmarh, Abdiilbaki, Mevlana'dan Sonra Mevlevilik, 1983: inkJ.Iap ve Aka Kitapevleri, 2. Bask!, istanbul .

. . . . . . . . . , Menaktb-r HaCl Bekta§-t Vel! Vildyetndme, istanbul: 1958; bpkiba­

sun istanbul: i:nktlap Kitabevi, 1990 .

......... , "islam ve Tiirk illerinde Fiitiivvet Te~kilab", istanbul iiniversi-

46

tesi tktisat Fakiiltesi Mecmuasz, 1949-1950; hpklbasrm istanbul, istanbul Ticai:et Odas1, 2011. ·

Tim Kadi :?iihbe, Tarihu ibn Kadz $iihbe, I-IY, Drma~k: thk., A. Dervi~, Institut Franc;ais de Damas, 1977-1994.

:hm Manzur, Muhammed b. Mq.kerrem b. Ali el-Ensari, Lisanu'l-Arab, I-XV, Beyrut: Daru's-Sadrr, 1970.

Thnii'l-Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askala.nl, ed-Diirerii.'l-Ka­mine fi A'yani'l-Mieti's-Samine, I-VI, Hindistan: thk., M.A. Dan, Meclisii Daireti'l-Mearifi'l-Osmaniyye, www. http: I I shamela.ws I .1972.

Thnii's-Serrac, Muhammed b. Ali, Te§vikii.'l-Ervalz ve Miftahu'l-irbah, Sii­

·leymaniye Kiitiiphanesi, 1315": Amcazade Nu: 272, 316 varak.

Thnii's-Serrac, Tuffahu'l-Ervah ve miftahu'l-irbah, Princeton Universitesi

Kiitiiphanesi, 1315b: Robert Garret Boliimii, Nu: 97; Siileymaniye Am­cazade Ozel: 49, 226 varak; Berlin Staatsbibliothek W. Ahlwardt Nu: 8794; Siileymaniye Amcazade Ozel: 217, 224 varak.

Kiel, Machiel, "San Saltuk: Pioner des Islama auf dem Balkan im 13. Jahrhundert", Alevilei'IAlewiten, haz., ismail Engin, I, Hamburg, 2000, s., 261-266 .

......... ,"San Saltuk" DiA, XXXVI, 148-149. ·

Kopriilii, M. Fuad, Turk Edebiyatmda ilk Mutasavviflar, Ankara: Diyanet

~leri Ba~kanhSI Yay., 4. Bask!, 1981.

..... . ... , "Anadolu' da islamiyet", Darulfii.nun ilahiyat Fakiiltesi Mecmua­sz, 1922, cilt: ll, SaJ'l. 3, S., 188-221; cilt: ll, SaJ'l. 4, S., 281-311; ll, Saf!, 6, S., 457-486, Yeni harflerle baskls1 haz., M . Kanar, istanbul1996.

Ocak, A. Ya~ar, Kiiltiir Tarilzi Kaynagz Olarak Menakzbnamele1~ Ankara: Tiirk Tarih Kururnu Yay., 2. Bask!, 1992 .

. . . . . . . . . , San Saltzk, Popiiler islam'm Balkanlardaki Destani Onciisii, Anka­ra: 2002:

Oztiirk, Eyiip, ibnii's-Semk ve Miivelleh Dervi~lel' (Te§viku'l-Erva.Jz ve'l­KulUb ila Zikri Allami'l-Guyub isimli Eseri Baglammda), Ankara: (Dr. Tezi), Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, 2011 .

.. . ...... , "Miivelleh" Kavrarru Uzerine", Ankara iiniversitesi ilahiyat Fa-kiiltesi Dergisi, 2012, sa}'l: 53:1, s., 35-53.

Sankaya, M. Saffet, Anadolu Aleviliginin Tarihi Arka plam (XI-XIII. yy),

47

istanbul: Otiiken Yay., 2003 .

......... , "i:bnu's-Serrac'a Gore San Saltuk", Tasavvuf j[mi ve Akademik Ara~tmna Dergisi, 2013/2, sa}'l: 32, s., 75-110 .

.. ....... , ;,XlV. Yiizyli Rifa! $eyhi .i:bnii's-Serrac'm Velayet ve Kera-met Anlayl§l", Siiletjlnan Demirel Oniversitesi hahiyat Fakiiltesi Dergisi, 2013/2, sa}'l: 31, s., 89-107 .

......... , "715/1315'de yazllan Tuffahu'l-Ervah'a Gore San Saltuk", Bal­kan/am Gidi~inin 750. Ytlmda Uluslararasz Sart Saltuk Gazi Sempozyumu, 6-10 Kasun 2013; Kostence Romanya.

Sankaya, M. Saffet-Barda.k9, M. Necmettin-Giirkan, Necdet, "XIV Yiizyli Rifa! $eyhi .i:bnii's-Serrac'm Tasavvufi Gorii§leri" Tasavvuf j[mi ve Akademik Ara~tmna Dergisi, 2013/1 sa}'l: 31 s., 75-108.

Ta§kopri.iliizade, Ahmed b. Mustafa, e~-~akaik-un-Numaniye fi Ulemiii'd-Devleti'l-Osmaniye, istanbul: inceleme ve notlarla haz., A. S.

Furat, $aknik-t Nu'maniye ve Zet;illeri, I-V, Haz., A. Ozcan, istanbul: c;ag­

n Yay., 1989.

Yiiksel, Miifid, "i:bnu's-Serrac ed-Duna~klye Gore San Salbk", Ulusla­rarasz GAP Bolgesinde Alevi Bekttl~l Yerle~meleri ve $anlz Urfa Kiiltiir Moza­yigmde Kzsas Sempozywnu, $anhurfa 25-27 Ma}'lS 2006.

48

EkMetin5

161b/277. ANLATI: Bu ~eyh Muhammed b. Ebf Bekir el-Aravdek bir ke­

resinde Birecik' e geldi. Birecik i<;lerinde, ~eyh Miislim el-Cessar' a rrrlsafir · oldu. Orada ba~mdan ~oyle bir ~ey ge¢. ~eyhin yanmda kadmlar toplan­

llU§b. Onlan goren bir adam i<;inden bu durumu ho~ gormedi. ~eyh onun yanma gelmesini istedi ve adamm kendisini ger~ekten bir kadirun tenasill uzvunun i<;inde gosterdi. Dedi ki: "Ey ~~km! Biz kadmlarla ~te boyle bir araya geliriz." Adam, "Tovbe ey efendim! Hayrr. Allah' a s1guunm." diye oziir diledi. Bu ve benzeri ~eylerin onlarla muhalifleri arasmda miicadele alaru oldugunu belirtmeliyiz.

1 91b/310. ANLATI: Bu ~eyh izzeddin b. Musa Nalrn.'in zaviyesindeki se­maya katJlan bir ~i, onun sema esnasmda kadmlarla erkekleri bir arada bulundurdugunu Hama Melik'ine ula~brch. Melik'in huzurunda bulu­nanlardan biri de onlarm aleyhine duyduklarmi anlath. Bunun iizerine melik ''Demek aralarmda aYJplanacak insanlar v~." diyerek bazi had­

dini bilmezlerin yonlendirmesiyle hayvanlara ~arap yiikleyerek ~eyhin zaviyesine gonderdi. ~arap yiikii geldiginde ~eyh, "Yiikiin baglanru <;6zii­niiz." dedi. "Gelenler i<;inde hala ~arap oldugunu zannederek !Efendimiz,

dokiiliir.' dediler. ~eyh "<;oziin." dedi. Yiikleri ~ozdiiler, i<;lerinden hi<;bir

~ey <;Ikmach. 192• ~eyh "Onlan <;igneyin." dedi. Yiikleri <;ignediler sonra a<;blMt diinyanm en leziz bah 9kb. Balm bir klsrruru dervi§ler yedi. Kalaru­ru da ~eyh, koz ve pamugun iist iiste kondugu bir kutuyla beraber Barna Melik'ine gonderdi. Hediyeler Melik'e ul~ca ~eyhe ~arap yiikii gonde­rilmesine neden olanlan kmach. Onlarm zalimlerden, onlara tabi olanlarm da saplklardan oldugunu anlach.

Bu olayda kalp goziiyle durumu bilmek vardrr. Bizimle her ne hemhal olursa, ilk hall iizerine kalmaz; Allah'm izni, dervi§lerin bereketi ve hiisn-i

niyetle tabiatlan de~ir. Ate~ ile pamugun bir arada bulunabilinesi bu anlathgrmm_ giic;lendirir. Ne ate~ sonmii§, ne pamuk yanm1~. Bu, bizimle hemhal olmanm boyle sonu<; verdigini gosterir. Tabiatlar de~mese bile, birbirlerine zarar vermezler. Klsaca, bu konudaki srrn bilen bilir. Bl,} tiirlii

meclislerle ilgili konulan anlatmak uzun siirer. Sahabenin hallerini anlata­rak bize ~ delil getirmelerine de ~oyle cevap veririz: Sahabede bu tiir hailer yok idiyse, onlarm zamaru te~ri zamaruych. Benzeri bir<;ok durumda

5 Ek Metin olarak verdigimiz bu boliimde metin srralamas1 tebligdeki anlatun srrasma goredir. (M. Saffet Sankaya)

49

da oldugu gibi, ~eriat bir §eyin bir donemde belli bir slfat ve hal iizere ol­masuu uygun gorm~tiir. 192b Bu §ey, b~ bir donemde £arkh bir surette bulunabilir. Benzerin ~eydana gelmesi ya da bir engelin or~ dan kalkmas1 gibi durumlan kabul etmemek soz konusu degildir.

311. ANLATI: $eyh izzedclin bir defasmda Hama'ya dort yiizden fazla miivelleh miiridiyle beraber geldi. Sabun;~oven, hiinnap vb. ~eyler yedi­ler. Hama Meliki, ;'Bu slkmbh bir ~tir." dedi ve onu imtihan etmek istedi. "Bana ~ok~a re9ne yapm." dedi. Ondan dort kantar ekmek istediler ve onu rer;i.neye ~evirdiler. Soma rer;i.neyi satmalanru emredince rer;i.ne ~.ope don~tii. $eyh, ''Dervi§lerin sllTl sablmaz." dedi. Bil ki, miivellehl~ bir §eyi en giizeliyle degi§tirmedik~e yemezler, ~ogu bunu rabbant srr olarak tecriibe ederler.

312. ANLATI: $eyh izzedclin kalababk bir grupla sultanm arkada~larmm yanmda iken bir ~eyh geldi. iki §eyh y~b.lar. $eyh §oyle dedi: "Stdl iz­zeddin! Ey Hama ~ehrin.in §eyhi! istersen sen ~evir, biz eski ha.J.ine dondii­relim veya a.ksini yapahm." Bunun iizerine '$eyh izzeddin ~a§tnp kald! ve ~oyle dedi: ''Bun dan daha kolayt var. $u kalbur yakla§tk bir Drma§k ~vab, iki mek.kU.k (yakla~tk 40 kg) kadar abr. Ben onu yiyecek ile dolduraytm, bu insanlar yesin, yedikc;e bitmesin. 193• Sen buna ba§ka bir ~eyle mukabele edersin." Soru:a $eyh izzeddin bunu yapb. Sonra diger ~yh onun yemegi­ne ~aret eclince yemek una don~tii. $eyh izzeddin ~m:et edince o kuma donii§tii. Sonra dedi ki: "Sen bizim kadar temekkiin ehli olsaydm biz onu kuma don~tfumezdik."

313. ANLATI: Hanlriyye'nin albndaki Ham.rin da~ tarabnda Bakttba'run dogusuna d~en Bagdat'a bir giinliik mesafede Behrade koyiinde Dm­mii'n-Nalmiyye'nin dedesi SidlAli'nin tiirbesi vardrr. Btiradakiselamltkta sema yaplimca oradaki bir hlm:na s~ilir ve i9zlden kan akar. Yapraklan insanlarm iizerine zaferan sac;ar. Hurnmabya buhur olarakfayda verir. Ka­

prrun e§iginde biiyiik bir agac; kokii vardrr. !<Jsrr kadm ondan bir yaprak yerse istedigine hamile kabr.

314. ANLATI: $eyh izzeddin'in hatibi yanmda de~lerden bir grup vecd halindeyken bir namaz ir;i.n klyama durdu. Onlar ba~mca hatip namCIZl terk etti. $eyh, "Nir;i.n boyle yapbn?" diye sordu. Hatip cevaben, "<;iinkii

onlar hili bozdular, cahillere uydular." dedi..$eyh ona, "Yaztklar olsun! Bu dogru bir vecd ve rabbani bir haldir. Bilen onu inkar etmez." dedi. Son­ra i§aret parmag-tyla ba~rrun ortasma iki kere vurdu. 193b Hatip onlar gibi miivelleh oldu, ilim ad!na ne varsa biitiin bildiklerini unuttu. Bu durum

50

yakl~tk iki yll siirdii. Sonra bir grup onun ic;in §efaat istedi. Ona bir kez ·

daha vurdu. Eskisinden daha fazla bilgiyle onceki haline dondti. Ancak,

"Beni vecd ve fukaranm halinden ayu:ma." deyince ~eyh onun talebine

uydu. 0 da ruhanl, rabbanf, vecd sahibi bir aJim oldu. Oliinceye kadar

miibarek zamanlarda aglayxp stzlamada ve vecd hailerinde miivellehlerle

Yarl§lyordu.

Bu ve bunun gibiler bu meseleyi zemmedilen bir mecnunluk sayan ca­hillerin ta'rundan neredeyse kurtulamaz. Oysa o, ilimde rusUh sahibi olan- ·

Iarm ve bildikleriyle funil olanlarm ~ehadetine gore bu durumdan uzaktrr.

D~lik ve etkileri bunu yapmaya sevk eder. Osman b. el-Ast es-Sakafi

(ra)'den ~oyle nakledilir: "Hz. PeJ;gamber (sav) kendisine dedi ki: "Kalk, kav­mine imamlzk yap." "Kalbimde bir vesvese buluyorum." dedim. Ban a; "Yakla§." ·dedi. Yakla§hm. Kar§zsma oturttu, avucunu gogsiimiin ortasma koydu, som·a §oyle.buyurdu: "Don." Elini omuzlanm arasma koydu som·a, 'Kavmine imamlzk yap.' buyurdu."6. Bu ve benzerini yapan ki§iye bu hadis delildir. 194• Ehli­nin bilecegi nebevi bir mirastrr. Onu ancak, nasibine haddi ~arak bugz

ve isyan edip kar§l <;ll<anlar ve cahiller ink.ar ederler. Bunu bil ve d\.4>tin,

~allah Allah'm hidayetine erersin.

Deriz ki: Bu $eyh izzeddin b. Musa Nairn. er-Rufast evliyanm biiyiik­

lerinden, tahkik ehlinden, tarikat onderlerindendir. Zahirl haileri, benzeri

t;ok az gortinen olaganiistii kerametleri vardrr. Onun makarru Selemye' de­

dir. Tiirbesi, Selemye'nin bahsma, bir saatlik mesafede Hama'run ktble

tarafmda yarnn gtinden fazla mesafedeki Silla koyiindedir. Tiirbesine

gomilliidiir. Kabri ~imdi ziyaretgahtrr. Her yll oliim gtiniinde biiyiik bir

anma toreni yaplhr. Onun pek c;ok miiridi, miiritleri arasmda biiyiik ~eyh-

. [er ve onlarm da miiritleri vardrr. Onlarm dogru ve gortiniir, bilinir haileri

vardrr. Giic;J.erine delalet eden giizel kerametleri vardrr. Onun kerametleri

ve benzerleri ancak az ki§i tarafmdan tasdik olunur. Biz onun takipc;ilerin­

den pek c;ok kimseyle t~ttk, gorti~tiik (Allah hepsinden razt olsun). 675

senesinde el-Melikii'z-Zahir'in Oliimiinden birkac; ay once vefat etti (Allah

ikisine de rahmet eylesin). -'

214a/339. ANLATI: Drma~k'ta, Bab-u Tuma' daki gec;itte, bildigimiz ancak

gec;erli bir sebeble adrm vermedigimiz, bir yerde Si'dt Taceddin yakla~tk

yirmi ya~larmda bir kadma uykuda uygun bir nasip verdi. Sonra kadm

Murakkab kalesinde oturdu. Dervi~ler onun evine gidip geliyorlardl. Ka-

6 Muslim, es-Salllll, Kitabu's-Salat, 37.

51

duun yanma iki dervi§ geldi, bir siire kaduun yanmda kalchlar. Onlara bii­yi.ik hatler ve pek c;ok ke§ifler gosterdi. Sonra onlardan birisinin nefsi, ka­duun sevgi ve ihsaruna tamah ettL Kadmlardan istenen ~eyi istedi. Kadm goriiniirde, "Evet." dedi adam gafletinden dola}'l kabul edildlgini ~annet­ti. Gece kadmla beraber yabnca onu kuru odun olarak buldu. 214b Nefs-i

emmaresine ~oyle dedi: "Gi:igusleii kaduun en yum~ak yeridir." Onlara dokundu ve yuvarlak bardak gibi buldu. Onun bumuna dokununca nefe­si!u hissedemedi. 0 zaman korkudan tir tir titredi. $ayet ho~gorii ve neza­ket olmasaych kendisinin hel<!k olduguna inanacakb. Allah' a istigfar iizere

bamlanma ve af dilegiyle bir ko~eye ~ekildi. Seher vakti gelince kadm adeti iizere namaz i9n kalkb. Adama kar~1 hie; bir ~ey olm~ gibi dav­ranch. Sonra adam oziir dilemeye b~lach. Kadm, "Zaran yok, sen babna

uygun olmayan bir ~e inandm. Biz de nimetlendirdik. Allah engel oldu." dedi. Sonra onun talebinden dolayt tovbe etmesini istedi, ona i.kramda ve

daha fazla iyilikte bulundu. Adam kalan omriinii ~~kmhk ve d~i.inceler i9nde gec;irdi.

Adamm bu ciiret ve cesaretinde bilen ve ders alan kimseler i9n bir hik­met, anlamaya c;~anlar i9n de ibret varchr. Boy~ece daha once dervi§le­rin hatleri konusunda hic;bir go~ii olmay~ kimsenin imam artml~br. 0 tovbe ve inabe i9ndedir. Bunu bize $eyh Muhammed el-Mazgirdl adamm

kendisinden naklederek anlatb. $eyh son zamanlarda birlikte oturdugu­muz biridir. Biz adarrun achru dogru bir gaye ile vermiyoruz. Allah bizi ve onu lSlah etsin.

102b/202. ANLATI: $eyh Abdullah el-Ermev1-son olarak el-Ermev1 olarak tarunch-, $eyh Ebu Bekir el-Huzru (Allah rahmet eylesin)'ye bir siire hiz­met etti. Bir gi.in hataya d~tii. $eyh, "Bugi.in git ve Halep ~ehrinin kapl­smda otur." dedi. 0 da oraya gidip oturdu. Yaruna kalabahk bir grupla, hizmetc;isi ve katm ile meyhaned kadm geldi Kadm onun gonli.ine d~tii. Pe~inden gittL Kadm, "Seni $eyh Ebii Bekir mi gonderdi? Buyur gir." dedi. Onun iizerindeki d~ libasw <;ll<anp bir sene boyunca meyhane gar­sonu elbisesi giydirdi Bir sene sonra ona elbiselerini geri verdi ve "$imdi ~eyhe git." dedi. $eyh Abdullah, "Sen kimsin?" diye sordu. Kadm, ''Ben onun hapishanesiyim." dedi. Qk:tp yiiriidii ve ~eyhe varch. $eyh onu go­ri.ince "D1m~k'1 sana ikta olarak verdim." dedi. Orada biiyi.ik hatler ya~a­ch. Onlardan birini gelecek menkulde anlatacagtz.

268. ANLATI: Saliha d~ bir kadm bana ~oyle anlatb: Ben ~arkl soy­lerdim. Sonra ytllarca bu ~ten vazge¢m. Bir gi.in $eyh Thrahim'i ziyarete

52

gittim. Beni goriince, "Ey filancarun k.tzi! Hadi bakabm ~arkl soyle." dedi. "Ne soyleyeyim?" dedim 0 da dedi ki:

Goziim sevgililerin yiiziinii gordiigu zaman

Ragbet gecelerinde namazz terk ederim

Yiizlerin giizelligi ortaya ~1ktzgz zaman

Onlara her yonden l§lk vurur

Deriz ki: Bu iki beyit Cl§aSJ.daki ii<; beyitle birlikte Seyyid Abdulkadir el-Clli (ra)' den almnu§trr:

Kammz akztmadtgzm siirece nza bema haram oldu

Sava§m kahramanlanna kar$1 pazulammzla miicadele ederim

Azimle ariflerin saflanm yamrzm

Bettim §et·efim biitiin mertebelerin iizet·indedir

A§ka hak ettigi dege~·i vmnet;m ki§i

. Asia gorevini yapmt§ olmaz

269. ANLATI: $eyh Orner es-Sincari bize ~oyle anlatb: Bir giin bir cema­atle birlikte Dnna~k'm ~mdaydnn. $eyh ibrahim el-Ciane'yi beklerken gordiim. Bir kachn geldi 156• ve ondan dua istedi. Kachn elini onun eski el-,

biselerinin ili:erine siiriip sonra kendi yili:iine siirdii. Orad a Anadolu' dan gelmi§ iki fakih varch. Onlardan birisi dedi ki: "Ey kachn onun ili:erine siirdiigun ellerin pislendi". $eyh ona ofkeyle bakh. Sonra oturup biiyiik abdestini yaptl ve kalktl. Miinkir fakih a Web. ve onun ch~lo.srru ka~Iklama­

ya ba§lach. Arkada§I onun elbisesine yap~xp onu <;ekiyor ve ~oyle diyordu: "Yaz:Iklar olsun. Bu ~eyhin ~klsxdrr". Diger fakih biraz topraga ~IIU§ kisimyla beraber onun hepsini parmaSJ.yla sxymp, yalach ve dedi ki; "Val­lahi ben bal yaladnn".

Bu rivayet ve i<;erigme bak Arkada~mm ikazma ve uyarmasma rag­

men nas!l ~eyhin ~kisrm parmaklayxp yahyor. Bu durum ancak i.nkar ve bat!la dalchktan sonraki dilek ve temennileri kam<;Ilar. Buna benzer olaylar

ba~ka yerler ve zamanlarda dane <;ok ya~~trr. ..J

Bu $eyh ibrahim el-Ciane, evliyarun biiyiiklerinden, tarikatm onde ge­ler!lerindendir. Onun biiyiik kerametleri, klymetli niikteleri, bol comertligi vardrr. 7 Cemaziye'l-evvel 680 Pazar giinii D1ma~k'ta vefat etti. Salihiyye dagmda Miivellehler mezarhgma gomiildii. Yakla§Ik ye~ ya~larmday­di. Allah or!larm hepsinden razx olsun.

53

189• I 308. ANLATI: ~eyh Davfrd' un Seyyide Rukiye adh bir lo.zJ. varcb.. -Genelde kacb.nlar hakkmda bilgi sahibi olmak zordur.- Ancak bu kacb.n ~eyhin yarundan aynlmacb.g-t i<;in acb. bilinir. Giivenilir bir ~ptan nakle­dildigine gore, onlar o kadmm evinde gi.izel bir semaya katll.nu;;larcb.. 0 da kap1da bekliyor, onlar i<;in zamaru gozliiyordu. Gece biti.nce, "Ey de~­ler! <;abuk <;lla.mz." dedi. Onlar <;U<mca kilimler indi. Adamlarm altmda, iilkedeki adetlere uygun do~emelerin arasma uza~ t~lardan yapJ.ln:u§ dam varcb.. Kacb.n adamlara, "Ba.z1. adamlar benim halimi bozmaya geldi­ler. Onlara her taraftan engel oldum, fakat dam1 unuttum. Onu yikblar ve dam <;oktii. 189b Uzerinde raks ettiginiz kilimleri Allah'm giicii ve selef­lerimin (Allah onlardan ra.zJ. olsun) bereketiyle bu giiniin sabahma kadar tuttum." dedi.

Diyoruz ki: Bu $eyh Davfrd es-Srmadi ve baba51 $eyh Miislim evliyarun biiyill<lerinden ve se<;kinlerinden, tarikat onderlerindendir. Onun bir<;ok menklbesi ve pek <;ok kerameti varcb.r. Busra'ya yakm Srmad koyiinden­dir. Bu koy, Drm~k smmndan iki saat uzakhkta klble tarafmdadrr. Onun boyle olmast gerekir.

MUHAMMED EL-HALiK!BABA DAZLAK

280. ANLATI: Tiirk<;e, "Dazlak Muhammed" veya "Baba Dazlak" denilen

Muhammed el-Halik, Mardin'in kasabalarmdan Habur nehrinin dogdu­gu yerin b~da ikamet ediyordu. Ogrencilerinden ve sevenlerind~ bir cemaati varcb.. Mardin emirinin de isinde oldugu halkln <;ogu onun $eyhli­gini kabul etmiyordu. Bir keresinde Mardin emiri $eyh ile bir araya geldi­ler. $eyh ona sitem etti. Emir: "Ben mazurum, senin goriinii~iin miivelleh gibi, 166• senden ve miiridlerinden inkar edilesi ba.zJ. ~eyler zuhur ediyor. Bize a<;ll< keramet gaster ki ha1inizi kabul e~elim" dedi. ~eyh dedi ki: "Al­lah'm acb.yla, ben ~imdi olecegim. Sen de beni istedigm gibi defnet. Ben 150 giin yani be~ ay sonra ortaya 9kacagrm." Mardin emiri "kabul ettim" dedi. 0 anda $eyh oldii. istedigini yapblar. Birka<; adam boyunda derin bir mezar kazcb.lar. En dibine onu gomdiiler. Uzerine i<;inden c;tl<mas1 hayli zor ve me~akkatli olacak ta~tan bir lahit yapblar. Sonra mezarm iizerini doldurdular ve iizerine de ~ap bir tiirbe yapblar. Sonra gece-giindiiz uyumadan tiirbeyi bekleyen <;ok saytda adam gorevlendirdiler. ·

~iiddeti.n sonunda $eyh ortaya <;U<mca cemaatini toplacb. ve <;e~itli ezi­yetlerle intikam alcb.. Killiir, lanet ve benzeri _agzma ne geldiyse soyledi. Goriin~te durumuna bakllmca ba.zJ. oziirleri·kabul edilebilirdi.

Sonra diger bir yirmi giin sonra $eyh tekrar zuhur etti. Mardin emiri

54

zillet i9Jlde 6ziirler beyan ederek ~eyh' e geldi ve: ''Ey efendim, sen belir­ledigin tarihte ortaya 9kmadm" dedi. $eyh cevaben: "Ey ahmak, bu siire i9flde yi.ice Allah'm esiriydim. Arta kalan siirede senin esirin oldum. 166b

Bunun sebebi imtihan ve me~akkatte yapbgm ~eylerin haram olmasidJI, ey miskm" dedi. Mardin emiri, "ey efendim, dogru soyledin" diyerek tov­be etti, ba~lanm(} dilecj.i; ~eyhe ihanet eden cemaate ikramda bulunma­

SU\1 istedi. ~eyhin en c;ok sevenlerinden v~ en d~iik hizmetc;ilerinden biri oldu.

281. ANLATI: Baba Dazlak'm dostlanndan Hasan Say Lfuan diye adlan­chnlan zat bize gizlice anlafu: ~eyh Muhammed el-Halik' e emirin ve ora­da bulunanlann iizerindeki halin gec;:mesinden sonra, duru.mu sordum: "Sen ortaya Qkbgmda kabir ayru ~ekildeydi. Siz daha ciisseliydiniz. Biz sizi zaylf gomdiik, siz ~manla.DU§ olarak Qkbruz." Bana gizlice dedi ki: "Peygamberin (sav) ve Hulefa-i Ra~idfn'in sofrasmda yemek yedigunden dola)'ldJI."

Diyoruz ki: Biz bunu anlatmama)'l dii~i.indiik. Fakat $ey~' den bize

bab.nl bir ~aret geldi. Gorenlerin c;ogunun anlayamadiguu, d~i.inemedi­gini ve bunu anlamaya giic;lerinin yetmedigini bilmemizden dolaYI bunu anlabna.rruz zorunlu oldu. Allahrm bizi ba~la. Amin.167•

282. ANLATI: ~eyh Muhammed, Mardin bolgesindeki Cemlin kazasm­dan ele ge~ el-Mahile koyiine Cuma giinii namaza yakm geldi. Koy­de ~eyhi seven biiyiik bir topluluk ile ~eyhi inkar eden alc;ak bir adam vardi. ~eyh onu yola getirmek istiyordu. ~oyle dedi: "Hakkari daglarmdan . salih bir ~iden bize bir hediye geldi, ondan size ikram edecegun." Yanm­da sanki dallanndan yeni kopanlrru~, yapra8J ve_ <;ic;ekleri bulunan dort nar Qkardi. Bu olay ki§m ortalannda Erbafu.' de oldu. Bunun iizerine adam opmek iizere ~eyhin ayaklarma kapandi. Dedi ki: ''Biitiin mallaruru der­

~lere da&thm." 0, Allah i9n c;ok ~ey harcadi. Bundan sonra ~eyhi a§m

derecede sevenlerden oldu. Bu ona la)'lkbr. Her mii'minin boyle olma5I

gerekir.

283. ANLATI: Giivenilir bir §alustan nakledildigine gore §6yle dedi: Bir defasmda azgm bir kisrak aldun. Sana beni: ''Ne zaman azgmla§IrSa zapt edilemez" diye uyardi. Allah'm takdiri Harran c;ollerinde bir giin elimden kac;n. l<Israktan iimidi kestim. Allah bana §oyle dememi ilham etti: "Ey Baba Dazlak, Muhammed el-Halik, onu ancak seniri vasttanla bilirim". 167b <;ok gec;emeden kisra~ kar§rmda gordiim. Kac;:masm diye ya~a§ ya­Va§ onu tubnak ic;in yi.iriidfun. Bundan dola)'l $eyhe bir koyun adaml§-

55

tun. Daha sonra $eyhi bir pmar b~dan gordiim. Beni goriince dedi ki:

"Uzaktan gelen bu gi.irilltti de ne? Bizi iizdiigun yetmez mi? De~ler ir;in

adachgm ~ey nerede?" "Ba~un iistiine ey efendi.m", dedim. ~eredeyse a.k­

lun b~!ffidan gidiyordu.

284. ANLATI: Halk Muhammed el-Halik'in "nir;in a¢<~ namaz kllma­

chgrru" soruyordu. Dedi ki: ''Bizirn bu konuda srrlaruruz vardrr". Gittik~e

onW1 aleyhinde olanlar artb. Dedi ki: ''Bir keresinde iki rek' at namaz k:tl­chrn, Harran ~ehri, muha.fl.Zl $eyh Hayyat b. Kays ile birlikte harap oldu."

Halk, "namazkllmangerekir" dediler. $eyhikirek'atnamazk:tlch. Namazt

biter bitmezAllah vakitsiz bir zamanda bulut, §.irn§ek, ylldmm ve gii~ yeti­

rilemez bir afat gonderdi. Oyle ki, o anda hepsi hela.k olaca.klanna inanch­

Jar. Aman dileyerek ve yarchm isteyerek $eyh' e geldiler. $eyh: ''Ey kavm,

Allah'm SlfJan konusunda bana kar~I r;ll<mamaiU..Zl soylemedim mi?" dedi. ''Bu azar vakti degil. <;ocuklara ve canlilara merhamet et'' dediler. Halkm

ISran artmca 168• b~IDI a~b. ''Bizim hela.k olmamiZI nu istiyorst.in?" dedi.

Soziinii bitirir bitirmez Allah Teala sanki hi~bir ~ey olm~ gibi hav~YI

a~h, ortabgt diizeltti.

Deriz ki: BW1da Allah'm b~anh k:tld!SJ kimselerin anlayabilecegi bii­

yi.ik sular vardlf. Ariflere gore, burada.ki ~iiphe konusu Abdulkadir el-Cili

ile Adi b. Miisafir (ra) arasmda elQlik yapan Musullu miivelleh Kadi­bu~l-Ban problemidir. Nitekim insanlar $eyh Abdulkadir'e, "siz ilmiyle

amil iki biiyi.ik ~yhsiniz. Kadibu1-Ban ise sizin ikinizin arasmda gidip ge­

liyo~ namaz da k:tlrruyor' dedikleri zaman $eyh Abdulkadir ~oyle cevap

verdi: "Onun namaz kllmachgtnl nereden biliyorsunuz? Allah' a yemin ol­

SW1 ki o bir'vakit namazi ka~yor ve namaz k:tldigmda Allah'm ~erefli

kllch& Kabe'sinin kaplSma secde ediyor. Bu konuda ~ahit olara.k ~ahitligi

bin ~ye bedel Seyyid Abdulkadir yeter.

285. ANLATI: $eyh Muh~ed el-Halik ~oyle dedi: ''Bir keresinde ko~

donW1a girdim. Adamm birisi beni ba~kasma satb. Bir kasaba varchm.

OnW1 beni kesecegini anlachm. Beni eve brra.kb ve biraz ot verdi. Sonra

9kb ve kaplYJ kapatb. Sonra ba§uni kaplayan sa~ar §~ek gibi parlayan

gozlerle insanlarm anlatbklan gulyabaniye.168b benzeyen b~ka bir dona

girdim. Kasap beni kontrol etmek ir;in girince yerimi bo§ gordi.i, ben iirkii­

tticii bir goriiniirnle ona yakm duniyordum. Benden ka~h ve "ey Silley­

man ko~ gulyabani olm~" dedi Sonra insan donuna girip, kasaptan krrk

giin et alchm ve "ey kasap beni bilseydin!" diyordum.

Biz diyoruz ki: Bunda ehlinin bilecegi biiyiik srrlar vardu. Bunlar irn-

56

kart bulduklan siirece bu gi.i<; kendilerine verilir. Bu konuda omek <;okhrr.

Konu zahi.r ulemasma uzak oldugu i9n onlan anlatiruyoruz.

EB'O BEI<i:R B. HEV ARA. 56. ANLATI: ~eyh Ebfi Muhammed e§-~enbeki (Allah rahmet eylesin)

~oyie dedi: Bir gi.in §eyhim Ebfi Bekir b. Hevara (Allah rahmet eyiesin)'run

oniinde biiyiik bir asian gordiim. Onu muhatap alrru§ gibi yanaklanru

topraga buluyordu. ~eyh de sanki ana cevap veriyordu. Sonra asian ay­

nlch. ~eyhe dedim ki: "Sana nimet veren a§kma aslana ne dedin? 0 sana

ne dedi?" ~eyh §6yie cevap verdi: "Ey ~enbeki! Asian bana dedi ki: ''0<;

giindiir yemek yemedim. A<;hl< bana zarar vermeye ba§lach. Bu gece seher vakti Allah' tan yarchm istedim. Bana, 'Senin nzkm Hiimarruye' de bir Slgrr­drr, onu ba§ma gelecek bir kotiiliik kar§ili8I avlarsm.' denildi. Ben de bun­

dan korktum, ne oidugunu bilemedim." Ben ana, "0 sag tarafmdaki bir

yarachr. Bir hafta ondan muzdarip oiacaksm." dedim. ~eyh sonra devam­

la: "Ey ~enbeki! Ben Ievh-i mahfGza bakbgrmda ana ait bir r1Z1k oldugu

belliydi. Hiimfuniye' den on bir adam c;U<ar, onlardan iic;ii oiiir. ikisi ~er saat arayla, ii<;iinciisii ise yedi saat sonra oiiir. Onlardan biri asiaru yara­

lar." ~enbeki §oyie dedi: "Hiimfuniye'ye ko§tum, bir de bakb.m ki asian

beni ge~, Hiimfuniye halkmdan bir grup c;ll<:rru§b. Asian yaralanch. 36b

Asian s1gm siiriiklerken yarasuun kanachguu gordiim. 0 gece adamlarm

yarunda kalchm. Adamlardan biri, grup vaktinde, digeri yatstdan sonra

ii<;iinciisii de seher vakti oidii. Sonra §eyhin yaruna geldim, aslaru onun

yarunda iyile§mi§ olarak gordiim."

Not el-Hiimamiye: Ummii Abide'ye bir gfuuiik yakmhktaki yol iizerinde

bir koydiir. Oradakilere seiam olsun.

57. ANLATI: Bataili'ten bir kadm ~eyh Ebfi Bekir b. Hevara'ya geldi ve

~oyle dedi: "Benim oglum klytda boguldu, benim ondan ba§ka kimsem

yak. Sana Allah adma yalvanyorum, Allah sana onu getirme gi.icii ver-

. di. ~ayet bunu yapma.zsan yarm Allah ve Rasfil'iine s~ §ikayet ederim.

Derim ki: Ben iiziintii i9nde geldim. Bana <;are olmaya muktedir oldugu

halde bunu yapmad!." ~eyh ba§tnl one egdi sonra "Nerede boguldugunu

bana goster." dedi. Kadm <;ocugun boguldugu yeti ana gosterdi. Bir de

b~blar ki <;ocuk suyun iizerinde olii gibi duruyor. ~eyh yiizerek gitti ve

. onu ahp getirdi, anrtesine verdi. Sonra, "Ben, onu diri olarak buldum."

dedi. Kaelin ogluyla birlikte yiiriiyerek aynld!.

58. ANLATI: ~eyh Muhammed e§-~enbeki §6yle dedi: ~eyhimiz Ebtl Bekir

b. Hevara intisabmdan once Bataili' de yol kesen bir e§klya idi. Bir gece bir

57

kadtrun kocasma ~oyle dedigini duydu: "ibn Hevara'run bizi yakalaytp ahkoymamas1 ic;in burada durahm." ibn Hevara aglach ve 37• "i:nsanlar

benden korkuyor, ben ise Allah' tan korkmuyorum." deyip tov~e etti. Ava­nesi de onunla beraber tovbe etti. S1dk ile Allah' a yoneldi. Allah; a u.!..~b.ra­cak birisine kendisini teslim etme dii§i.incesi ic;ine dogdu. Irak'ta me~hur bir ~eyh yoktu. Riiyasmda Nebi (sav) ve Ebu Bekir (ra)'i gordii ve dedi ki: "Ya Raswallah! Bana bir hrrka giydir." Nebi (as): ''Ben seniri peygamberi­

nim.", Ebfi Bekir'i ~aret ederek, ''Bu da ~eyhindir." buyW:du. Sonra "Ey EbCt Bekir, emrolundugun gibi ada~m ibn Hevara'yt giydir." buyurdu. Hz.

Ebu Bekir ana tac ve hrrka giydirdi. Eliyle ba~rm olq;ach ve a1ruru SlVazlach. "Allah seni miibarek kilsm." dedi .. RasU.liillah (sav) ~oyle buyurdu: "Ey

Ebu Bekir! Irak'ta tarikat ehlinin siinnetleri kayboldu.ktan sonra seninle

tekrar canlanacak. Sondiikten sonra Allah dostlarmdan hakikat erbabmm

feneri aydmlanacak. Irak'ta me~ihat makanu lo.yamet gi.iniine kadar sende

kalacak. Allah'm meltemi seniri zuhurur1 i9Jt e~tir. Allah'm nefesleri

senin kaim olman ic;in gonde~tir." Sonra Ebu Bekir b. Hevara uyandi,

kendisine giydirilen elbise iizerinde, tac da b~mdaych. Ve ben gittim. San­ki ufuklardan ~oyle seslenildi: ''ibn Hevara Allah Teala'ya ul~b." insanlar

ona dogru akm akm ko~tular. Allah Teala'ya yala.nhk alametleri iizeride

zuhur etti. Rabbinden alchgr haberler yaylich. Batiha' da oldugu bir gi.in

yanma gi~tim. Ayaklarmm dibinde gozlerini ona d.ikmi§ 37b yiizlerini

yere siiren aslanlar varch.

Biz diyoruz ki: Bu $eyh Ebu Bekir b. Hevara, salihlerin biiyiiklerinden

. ve tarikatm ~eyhlerindendir. Onun yiice makamlan, me~hur haiJ.eri var­

chr. Irak'ta risalet ~eyhleri ve onlarm takipc;ilerinden (Allah onlara rahmet

eylesin) sonra me~ihab ilk kuran kimse odur. Klsa bilgiler vermeyi tercih

ettigimiz ic;in onun haberlerinden bu kadanyla yetindik. $eyh Hevvany­

yftn diye tanman Kiirt kabilesindendir. heri y~ta vefat etti. Kabri bilinen

. bir ziyaretgahb.r. Oldiigunde Batiha'run dort bir yanmdan cinle?n agrtlan

ve ba~lan duyuldu.

EBO MUHAMMED E$-$ENBEKI

59. ANLATI: $eyh Ebu Muhammed e~-$enbekl (Allah rahmet eylesin), bir

gi.in Batiha'da yalruz b~ma oturuyordu .. Yiizden fazl~ ~ geldi ve etra­

bna kondu. Sesleri birbirine ~1yordu. Dedi ki: ''Ey Rabbirn, bunlar be­

nim d.ikkatirni dagrbyor." Bir anda hepsi oldii. Dedi ki: "Ben onlarm olme­

sini istemedim." Sonra ~lar silkinip canlanchlar ve kanat 91PIP u~tular.

60. ANLATI: $eyh Ebu Muhammed ellerinde i~ ~~esi ve oynn aletle-

58

ri bulunan bir topluluga rastlach. 38• "Ey Allalum, onlan bu diinyada iyi

ya§athgm gibi ahiretlerini de giizelle~tir." diye dua etti. Bir anda i<;ki suya

donii~tii. Allah Teala onlara ha~yetini ilka etti. Gozya~lan ic;inde bagrr.t§a­

rak elbiselerini paralachlar ve ~~eleri kmp tavbe-i nasuh ettiler.

61. ANLATI: $eyh Ebu Muhammed' e miiritlerinden bir adam geldi. "Sul­

tan' a haber gander, bana faydalanacagun bir ~ey versin." dedi. Ertesi giin tekrar geldi ve "Efendim, sultana haber gonderdin mi?" diye sordu. $eyh

"Evet." dedi. Miirit, "Ne dedi?" deyince, ~eyh: "Ben onu ya~achgt siire­

ce yarab.klapmdan kimseye muhta<; etmem." dedi, §eklinde cevap verdi.

Ger<;ekten de aakbgmda Allah onu doyuracak, <;tplak kalchgrnda giydire­

cek birilerini gonderir, paraya ihtiya<; duydugunda o istemeden ona ula~b­

rudi. Oliinceye ~dar bu boyle devam etti. (Allah rahmet eylesin).

Deriz ki: $eyh Ebu Muhammed e~-$enbeki, b~langt<;ta yol keserdi.

Bir gece o ve avanesi $eyh Ebfi Bekir b . Hevara'run koyiinden bir kafileyi

<;evirdi. Bir klsrruru oldiirdiiler ve mallaruu payl~blar. $eyhin koyiinden

38b seher vakti ge<;erken Ebfi Muhammed avanesine "Siz gidin, ~eyh be­

rum kalbimi esir aldi." dedi. Avanesi ona, ''Biz de seninle beraberiz.;' de­

diler ve beraberlerindeki her ~eyi brrakblar. ibn Hevara miiritlerine ~oyle

dedi: "Kalla.ruz dualan kabul olanlan kar~Jlayahm." Sonra gelenler ~eyhi

gordiik.lerinde dediler ki: "Ey efendimiz, haram lokma hala kammuzda,

klh9anrmz hala kanlt." $eyh, "Onlan brrakuuz, . oldugunuz gibi kabul edildiniz." dedi. Bunun iizerlx:te tovbe ettiler. $eyh Ebu Bekir tic; giin Ebu

Muhammed'in ~lerini takip etti. Dordiincii giin ~oyle dedi: "Haddacli­

ye'ye git." 0 da denileni yapb. $eyh sonra ~oyle dedi: "Ebu Muhammed

ii~ giinde Allah' a ul~b."

Ebu Muhammed' e, "Ne ile ula~bn?" denilince: ''Birinci giin diinya)'l

terk ettim. i:kinci giin ahireti, ii<;iincii giin sadece Allah'1 istedim ve O'nu

buldum." diye cevap verdi. Ebu Muhammed oyle yiikseldi ki, Irak'ta ta­rikab yayma vazifesinde ~eyh Hevara'ye halife oldu. Giizel hallere, yiice

makamlara e~ti. Biiyiiklerden pek c;ok ~i kendisine ogrencilik yapb. Bu

zatlann arasmda $eyh Ebu'l-Vefa Tacu'l-fuilin'in (Allah oruara rahm~ ey­

lesin) dahi bulundugunu soylersek b~ka bir §ey anlat:rnarmza gerek kal­

maz. Zira fazilet olarak bu yeter.

Zamai}lllUZda kendisine $eyh Servet el-Kiircli detliJ.en ve 260 yJl ya­

~ayan bir adam varch. 39• Vaktinin c;ogunu Halep kasabalanndan Ra­

vendan' da ge<;irirdi. Ravendan kalesi $am Mardin'i olarak adlanchnlrr.

Gerc;ekten de c;ok korunakhdrr. Biz 700 yllindaki Tatar istilas1 srrasmda ai-

59

lemizle birlikte oraya stgmanlardaruz. I<arde§lerim ve arkada§lanm $eyh Servet ile go~tii fakat ben kendisini gormedim. Onun yeni cii§leri ve sac;­lm ~b. HaJ.i. me~hurdur. <;ok saJida insan onunla ilgili b~a haberler verip onun ~u soziinii naklettiler: "$eyh Ebu Muhammed e~-$enbeki ve ogrencisi Ebu'l-Vefa Tacu'l-Arili.n'e al~ sene civannda hizmet ettim." Ona dediler ki, "Gordiigun bir ~eyi anlat" $oyle dedi: "SofraJI kurup kal­dmnak benim gorevimdi. SofraJI bo~ asar, dolu indirirdim." Dediler ki, "Sofrarun ekmegi naslldl?" "Kiirtlerin ekmegi gibiydi." diye cevap verdi. Kendisini taruyan ve arkada~ltk edenlerin tarukb.klanna istinaden, $eyh Servet'in dogrulugu haklanda §iipheye d~iilmez. 0, bunun akabinde ol­mii~ti.ir.

EBU'L-VEFA TACU'L-ARiFiN

66. ~ATI: Abdurrahman et-Tafsurici (Allah rahmet eylesin) §6yle dedi: Kendimde olmadlgun bir zaman Kalminya'ya gitmemeyi ve oradakilere yani ~eyhimiz Tacu'I-Arili.n'e gitme ihtiyaa hissetmedigimi i<;imden ge-9Jdim. Sonra ''Estagfirullah." deyip ~eyhin yanma geldim. Beni goriince, "Sen ~oyle ~oyle mi diyorsun?" diye sordu. ''Evet." dedim. "$imdi hangi vakittir?" dedi. "Ogle vaktidir." dedim. Orta parmaguu ~aret parmaguun ii.zerine koydu. "$imdi bak hangi vakittir?" dedi. Bir de bakbm ki zifui ka­ranhkbr. "$imdi bana gore gecedir." dedim. Yi.iziigunii c;ll<ardl ve seccade-· sinin ucunu kaldtrdt. 0 Slrada yiiziigiinii elinden d~dii. "Bak nereye gitti?" dedi. Bir de bakbm ki o derin bir c;ukurun i9rlde ate~tedir. Onun goriin~ii beni korkuttu. $eyh ~oyle dedi: "Yemin olsun ki, ~ayet babarun ogluna ~efkati olmasaydl, onun yerinde sen olurdun."

67. ANLATI: $eyh Ebu'l-Vefa olmeden once zaviyesinin yalarundaki bir agaan altma geldi, 41b elini iizerine koydu: "Bas, bas." dedi. Oliince agac; kesildi ve ondan bir sanduka ve tiirbenin kap1Sl i9n bir e§ik yaplldl. i§te o zaman soyledigi ~ey anl~dl.

Deriz ki: Bu ~yh islam'm onderlerindendir. Onun SaJISlZ talebele­ri vardtr. Irak'taki ~eyhler ~oyle derlerdi: "Ondan ilim ogrenen miiritle.. rin arasmda on yedi sultan vardtr." Bataili ~eyhleri ~oyle derdi: "Ebu'l­Vefa'nm zahru arup, Allah'm adlru yiicelten ~i nasl1 olur da onun heybeti kar~lSmda saygtyla egilmez, §a~mz!" Bazllan, "Onun gozleri nasll olur da one d~mez." dedi. Ki Irak'ta Tacu'l-Arifln ad.uu alan ilk ~i odur. Kera­metleri bir kitapta toplanmt§hr. en-Nercisiyye denilen Kiirt kabilesinden­dir. Irak'ta Kalmlna denilen koyde ya§ach ve orada SOO'lerden sonra sek­sen ya~lannm iizerinde vefat etti. (Allah rahmet eylesin).

60

Miizakere

Mehmet AKKU$'

Bu tebliginde Prof. Dr. M. Saffet Sankaya, ozellikle Giineydogu Anado­lu bolgemizde ve Suriye'nin ~am ve civanndaki yerle~im alanlannda onemli tesirleri alan Rifru gelenekten gelen Muhammed el-Halik (Baba Torlak - Baba Dazlak), Ebfibekir b. Hevara, Ebfi Muhammed e~-~en­bekl, Ebu'l-Vefa Tacu'l-Arilin vs. gibi miivelleh del'vi~lerinhayatlan ve menalabt hakkmda bilgi veren bir miiellif ve eserinden bahsetmektedir.

Muhammed b. Ali es-Serrac'm once klsaca hayab, eserleri ve ozel­likle de Tuffiihu'I-ervah adh menalap kitab1 ele almmaktadJ.r. ~imdiye kadar bu eser hakkmga yapuan ~ah~malar ele almchktan sonra, ese­rin benzer menalapnameler arasmdaki yeri ve onemi anlahlmaktadrr. Buna ilave olarak elyazma halindeki eserin iki nushas1 belirtildikten sonra, muhtevasmm taruhlmasma gec;ilmi~tir.

es-Serrac'm, kendisiyle go~tiigu San Saltuk ve dervi~leri hakkln­da da onemli bilgiler verdigi de bu tebligde ifade edilmektedir. Yine bunun yarunda Menahb-name gelenegi iizerinde durulmu~, Bekta~t gelenegi ile soz konusu dervi~lerin ili~kilerine temas e~tir. Niha­yet yukanda bahsettigimiz miivelleh dervi~ler hakklndaki degerlendir­meden sonra, bunlarm menalabmdan misaller verdigi ve Sankaya'nm "Anlab" olarak zikrettigi "Ek" klsun gelmektedir.

M. Saffet Sankaya'run, ozellikle 13. asrr ~adolu tasavvufu hak­kmda bilgiler verdigi bu tebligi olduk~a onemlidir. Bununla birlikte tebligde gerek yazma niishalann tarutmunda, gerek metnin okunmas1 srrasmda gozden ka~an bazt hususlar bulurtmaktadrr:

Bahse konu eserin admm, Tuffalw'l-erviih ve miftiilm ' l-erbiih olma­Sl daha uygundur .. <;iinkii kitabm ismindeki "Ervah" ile "Erbiih" anlam ve seci bakmundan daha dogrudur. Kanaatimce tebligde okundugu gibi "i rbiih" olmas1 isabetli degildir.

Elyazma nusha tarutmnnda kullarulan. "20x14 em. dt~, 15x9,5 em. i~ ebadmda ... " yerine, "20x14(1Sx9,5) ebadmda" ~eklinde yazilmas1 ta­rubm teknigine daha uygundur. Yine, "kmnzz1 cilt bezli" yerine, "kmmzr bez ciltli" denilmeliydi. "Miiellif niisltas1" yerine, "miiellif hattl''; "Mii­zeyyilii'l-iltibas" yerine, "Miizllii'l-iltibas"; "zahiri ~eraite" yerine d~ "za­hi.i--i ~erfate" ~eklinde okurtmahydt.

Tebligin daha Gir~ klsmmda ve ileriki sayfalarda ibnu's-Serrac'm Tuffahu'l-ervah'm kiitiiphane ismi verilmeden sadece, (ibnii's-Serrac,

* Prof. Dr., Ylldmm Beyaztt O'niversitesi islami ilimler Fakiiltesi, Ankara, makkus2@ho­tmail.com

61

1315•; 323b) ~eklinde kaynak gosterilmesi ya:iili§br. Mikail Bayram ismi­nin ilk ge~tigi yerde "M. Bayram" olarak kaydedilmesi de ayru ~ekilde­dir. Yine bir yerde Muhammed e~-$enbeki, cliger tarafta Ebu Muham­med e~-$enbeki olmamahycii.

Ek Metin olarak verilen klsnnda da baz1 yanh~ okumalar oldugu dikkat ~ekmektedir:

313 .. Anlah'daki, "Hamrin dagz tamfmda YakUba'nm dogusuna ... " ciimlesindeki "Yakiiba"run dogrusu giiniimiizde de Irak'ta slk~a acii ge~en "Ba'kliba" adh yerle~ini alarucilr. Ayru ~ekilde, "selmal1kta" keli­mesi de her halde "selamlrkta" olmahcilr.

314. Anlah'da ge~en, "Omm makmm Selemye'dedir. Turbesi, Selem­ye'nin bahsma ... " Arap~a yazill~lan yak:m oldugu i~in "Selimiye" §ek­linde okunabilir mi?

Muhtevalanndaki baz~ konulann okunmas1 tiksinti ve anla~llma­smda zorluk ~ekilecegi clikkate almarak, 269., 277. ve 339. Anlah'lar teblig metninden ~anlmahcilr. ·

imla birliginin saglanmas1, baz~ ciimlelerdeki kelime tekrarlanrun ve dii§iikliiklerin giderilmesi i9n metin tekrar gozden ge~ilmelidir.

62