.

Üsküdar Kentsel DönüflümündeBat›l› Etkilerle Oluflan Üç Semt“Kuzguncuk, Ba¤larbafl›, Selimiye”

A L ‹ D O S T E R T U ⁄ R U LYüksek Mimar

Bizans devrinde küçük bir kasaba olan Üsküdar, ‹stanbul’un fethinden önce deTürkler taraf›ndan yerleflilen bir yer olmakla birlikte fethi takiben planl› bir is-kân hareketine ba¤l› olarak köklü bir de¤iflime u¤ram›fl ve büyümeye bafllam›fl-t›r. Üsküdar, sultanlar ve aileleri ile vezirler ve ileri gelenler taraf›ndan yapt›r›-lan cami, külliyeler ve tekkeler çevrelerinde geliflmeye bafllam›flt›r.1 Bu yönüylebak›ld›¤› zaman Üsküdar, Anadolu’da birçok flehirde de görülen geliflme dina-mikleriyle ortaya ç›km›flt›r. Ortaya ç›kan flehir dokusu plans›z organik bir yap›göstermektedir. Üsküdar, “Osmanl› fiehri” tan›mlar›yla da aç›klanan gelenekselortaça¤ kent yap›s›n› XIX. yüzy›l bafl›na kadar sürdürmüfltür. Ulafl›m imkânlar›-n›n geliflmesi, Suriçinin eski cazibesini kaybetmesi sonucu XVIII. yüzy›lda ‹s-tanbul nüfusunun Tarihi Yar›mada da çok artmad›¤›, buna karfl›l›k Haliç, Bo¤a-ziçi ve Üsküdar’da yo¤unlaflt›¤› görülmektedir.2

Üsküdar kentsel dokusu, XIX. yüzy›ldan itibaren içeriden ve d›flar›dan oluflanetkilerle de¤iflime ve dönüflüme bafllam›flt›r. Kentsel dokudaki bat›l›laflma etki-leri yönetim kat›ndan geldi¤i gibi, Üsküdar da örne¤ini gördü¤ümüz flekliyle si-vil halktan da gelmifltir. Bat›l› etkilerle birlikte planlama ve düzenleme iste¤ineba¤l› olarak düzenli sokak ve cadde yap›s› oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Ayr›cadevrin bat›l› mimari üsluplar› ile yeni yap›lar infla edilmifltir.Üsküdar kentsel dokusunda “Kentsel De¤iflimi ve Dönüflümü” tetikleyen süreç-te oluflan etkilerle geleneksel yap›dan farkl› bir flekilde yap›lanma bafllam›flt›r.Bu yap›lanma kendini birkaç flekilde göstermifltir. Birincisi yeni kurulan yerle-flim tamamen bat›l› flehircilik ve mimari anlay›flla infla edilmifltir. ‹kincisi ise es-ki yerleflimin oldu¤u yerlerde bat› üsluplar›na ve yap›m tekniklerine göre yeni

58

.

yap›lar yap›lm›flt›r. Her iki düzeyde de de¤iflen sosyal yap›ya ve taleplere görefarkl› fonksiyonlarda yap›lar yap›lmaya bafllan›lm›flt›r.

Üsküdar’da Bat›l›laflma-Modernleflme HareketleriniBafllatan Etkenler

Bilindi¤i üzere Avrupa’da ortaya ç›kan rönesans, reform hareketleri ile yeni tica-ret yollar›n›n ortaya ç›kmas› sonucu Avrupa’da yükselmekte olan hayat standar-d›, gerek Avrupa’ya giden elçiler, gerekse de Avrupa ile sürekli münasebet halin-deki az›nl›klar yolu ile de takip edilmifltir. Zamanla geliflen iliflkiler dolay›s›ylapek çok sahada imparatorlu¤un eksiklikleri farkedilmeye bafllan›ld›. Bu farkedifltoplumun yönetici kesimi olan saray çevresi ve gerek ticaret gerekse de kan ba¤-lar› dolay›s› ile Avrupa ile sürekli iliflkideki az›nl›k ve levantenler yoluyla ol-maktayd›. Bu sebeple Osmanl›’daki bat›l›laflma hareketlerinin orijini toplumunyönetici kademesi olan saray ve çevresi ile az›nl›k ve levantenlerdir. Bu çerçeve-den bak›ld›¤› zaman, nüfus olarak müslüman a¤›rl›kl› bir yap›ya sahip olan

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

1920 Tarihli Bilâd-› Selâse Haritas›na göre Üsküdar Yerleflimi

59

.

Üsküdar’da bat›l›laflman›n devlet ve az›nl›klar yolu ile gelece¤i de görülmekte-dir.

Saray ve Çevresinin EtkileriSaray ve çevresi eksiklikleri gidermek amac›yla birçok sahada yenilikler yapma-ya çal›flt›. Askeri, idari ve e¤itim reformlar› yap›ld›. Yönetim aç›s›ndan düflünü-len bu de¤iflimlerden baflka ülke çap›nda yap›lmakta olan devlet yap›lar›n›n ba-t›l› düflüncelerle flekillendi¤i görülmektedir. Daha Lale Devri bafllar›nda yap›lanKa¤›thane Saraylar›’nda bafllamak üzere pek çok yap›da bat› ve özellikle Frans›zetkisi izlenebilmektedir.3

Bat›l› anlay›flta yap›lan yap›larda, bilindik yap›lar bat›l› formlarda ve süsleme-lerde yap›ld›¤› gibi tümüyle yeni bir anlay›flla yap›lan farkl› fonksiyona sahip bi-nalar da ortaya ç›km›flt›r. Bu ortaya ç›kan yeni fonksiyonlar, gerek devlette yap›-lan yönetim reformlar› gerekse de modernleflen yap›da ortaya ç›kan ihtiyaçlarlailgilidir. Buna örnek olarak askeri yap›daki de¤iflimle birlikte büyük k›flla yap›-lar› ortaya ç›km›flt›r, eskiden beri var olan hastane yap›lar› yeni bir yorumla ba-t›l› standartlarda yap›lmaya bafllam›flt›r.Saray ve çevresinden olan kimseler ise yine Avrupa’da bulunan yönetici ve zen-ginlere ait köflk ve konaklar›n Osmanl› versiyonunu yapmaya çal›flm›fllard›r. Üs-küdar’›n çeflitli yerlerinde Osmanl› elitinin köflk ve konaklar› yap›lm›flt›r. Önce-leri Ayazma civar›nda bulunan Üsküdar Saray› ile Selimiye K›fllas›’n›n yerindebulunan Kavak Saray› çevresine yerleflmifl olan saray çevresinin ileri gelenleri-nin konaklar›, Bat›l›laflma süreciyle birlikte Ba¤larbafl›, K›s›kl› ve Çaml›ca çevre-sine kaym›flt›r.

Az›nl›klar›n EtkileriDaha önce bahsedildi¤i gibi toplumun bat›ya dönük yüzü olan az›nl›k ve levan-tenler Avrupa ile olan iliflkileri sebebiyle Avrupa’da ortaya ç›kan yenilikleri gü-nü gününe takip etmekteydiler. Bu takip etme yaflam tarz› ve mekânlarda de¤i-flime yol açm›flt›r. Bunun yans›malar›n› az›nl›klar›n yaflad›¤›, çal›flt›¤› semtlerde;semtin düzeninde ve onlar taraf›ndan yap›lm›fl yap›larda izlemek mümkündür.Az›nl›k semtler Avrupa ve özellikle Fransa’daki herhangi bir flehirden farks›z an-lay›flla ele al›nmaktad›r. ‹badethanesi, konutu, e¤lence mekân›yla Avrupal› me-kân› buraya tafl›maktad›r. ‹stanbul’da bunun en geliflmifl örne¤ini Galata bölge-sinde görmek mümkündür. Üsküdar’da ise Ermeni ve Rumlar›n yo¤un oldu¤uBa¤larbafl› bölgesi ile Yahudilerin yo¤un oldu¤u Kuzguncuk’ta bat›l› anlay›fl›nizlerini görmek olas›d›r.Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Tanzimat öncesinde az›nl›klara tan›nan haklar›n k›-s›tl› oldu¤u bilinmektedir. Tanzimat sonras›nda müslüman halkla ayn› haklar›alan az›nl›klar bu haklar›n› Avrupa’dan edindikleri yeni bilgilerle kullan›p bat›-l› anlay›fla uygun yap›lar yapm›fllard›r.

Ü S K Ü D A R K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N D E B A T I L I E T K ‹ L E R L E O L U fi A NÜ Ç S E M T “ K U Z G U N C U K , B A ⁄ L A R B A fi I , S E L ‹ M ‹ Y E ”

60

.

Bat›l›laflma Hareketlerinin Üsküdar Kentsel Yap›s›na Etkileri

Belediye ‹daresinin Kurulmas› Ebniye Nizamnameleri veÜsküdar’daki EtkileriTanzimatla birlikte toplumun d›fla aç›lmas› ve geleneksel yap›s›n›n de¤iflmeyebafllamas›na paralel olarak ‹stanbul için kad›lar eliyle yürütülen yerel yönetimbiçiminin yeterli olmad›¤› anlafl›lm›flt›r. 1830’dan itibaren idari yap›da de¤iflik-likler yap›lmaya bafllan›lm›flt›r. Yap›lan denemelerin ard›ndan 1857 tarihli ni-zamname ile ‹stanbul 14 belediye dairesine ayr›lm›flt›r. Yap›lan bu düzenleme-de Galata’daki 6. belediye çal›flmaya bafllam›flt›r. Ard›ndan 1868 y›l›ndaki Der-saadet ‹dare-i Belediye Nizamnamesi ile aras›nda Üsküdar’›n da bulundu¤u di-¤er daireler faaliyete geçmifltir. Üsküdar 12. daire olarak düflünülmüfltür.4

Belediyelerin kurulmas› ve ç›kart›lan Ebniye Nizamnameleri ile imar faaliyetle-rine yönelik çeflitli düzenlemeler yap›lmaya bafllan›ld›. Bu düzenlemeleri ortayaç›karan bafll›ca etkenler yang›n tehlikesini azaltacak yap›lar›n yap›lmas›, farkl›-laflan ulafl›m flekillerine uygun olarak sokak boyutlar›nda de¤iflimler yap›lmas›idi. Bu maksatla ilk olarak 1839’da yay›nlanan ‹lmühaber ile aç›lmas› gerekenyol, gücü olanlar›n kagir bina yapt›rmas›, ç›kmaz sokaklar›n olmamas› gibi ku-rallar içeriyordu. Bu nizamnamelerle yol geniflletme çal›flmalar›, yang›n yerlerin-deki düzenlemeler ele al›nd›. Son nizamnamede ilk kez su, kanalizasyon gaz bo-rular› gibi altyap›dan söz edilmifltir. Daha sonra 1882’de ç›kar›lan Ebniye kanu-nu ile daha önce ç›kar›lan kanunlardaki eksik yönler (la¤›m yap›lmas›, kald›r›myap›lmas›, karakol, mektep için arazi terki gibi Bat› ülkelerindeki kanunlardanal›nan de¤ifliklikler) tamamlanm›flt›r.5

Ulafl›mdaki De¤iflimlerÜsküdar ticaretin yo¤un yap›ld›¤› yer olmas› sebebiyle 1560’l› y›llardan itibarendüzenli kay›k seferlerinin yap›ld›¤› bir yer olmufltur. Üsküdar’›n önemine para-lel olarak ‹stanbul’da düzenlenen ilk yazl› k›fll› vapur seferi 1845’ten sonra Üs-küdar’a yap›lm›fl ve yine 1858 y›l›nda Kabatafl-Üsküdar aras›nda araba vapurla-r› çal›flmaya bafllam›flt›r.6 Ulafl›labilirli¤in artmas› ile birlikte Üsküdar’›n kuzeyk›sm›na yerleflim artm›flt›r.

Sokak Yap›s›nda De¤iflimYine bat›l› flehircilik anlay›fl›na uygun olarak grid sistemde ve belli yol geniflli¤ib›rak›lm›fl bir yap› vard›r. Kuzguncuk ve Ba¤larbafl›’ndaki durum ise az›nl›klartaraf›ndan ortaya konulmufltur. Kuzguncuk’ta hala görüldü¤ü üzere sokak yap›-s›, kald›r›m düzenleri, kap› numaralanmas› gibi düzenler tamamiyle bat›l› anla-y›fl›n eseridir.

Bina Ölçe¤inde De¤iflimGeleneksel ‹stanbul konut dokusunda ve Üsküdar’da görülen özellik konutlar›n

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

61

.

ahflaptan olmas›d›r. Bina ölçe¤inde bak›ld›¤› zaman görülen ilk de¤ifliklik ise ah-flab›n yerine kâgir yap›lar›n yap›lmaya bafllanmas›d›r. ‹kinci de¤ifliklik bahçe için-de evler yerine bitiflik nizamda evlerin yap›lmas›d›r. Bir di¤er de¤ifliklik ise kul-lan›lan malzemenin niteli¤ine ba¤l› olarak bina boyutlar›n›n ve kat yükseklikleri-nin de¤iflmesi olarak gösterilebilir. Bina ölçe¤inde de¤iflim olarak geleneksel yap›türlerinin yap›m›nda bat›l› mimari tarzlar›n kullan›m› ile ortaya ç›kmaktad›r.

Yeni Yap› TipleriBat›l›laflma hareketlerinin bafllamas›yla ortaya ç›kan de¤iflik sosyal yap›, yeni ya-p› türlerinin ortaya ç›kmas›n› da sa¤lam›flt›r. Toplumun bat›l› özellikler kazan-mas› ve sosyal yap›n›n de¤iflimi için çaba harcayan devlet, yaflan›lan fiziki çev-rede de ihtiyaç duyulan kamu yap›lar›n› infla ettirmifltir. Bat›l› e¤lence kültürü-nün bir ürünü olan tiyatrolar ise az›nl›klar taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.Farkl› fonksiyona sahip yeni bir tip olarak ortaya ç›kan yap›lar;‹dari yap›lar; Kaymakaml›k - Belediye Binas›.Sa¤l›k yap›lar›; Modern Hastane Yap›lar›.Askeri yap›lar; Büyük K›fllalar, Karakollar.E¤itim yap›lar›; Modern yöntemlerle e¤itim veren okullar .Ticaret yap›lar›; Depolar, Katl› Ma¤azalar.Sanayi yap›lar›; ‹malathaneler, Fabrikalar.E¤lence Yerleri; Tiyatrolar

Park-Bahçe DüzenlemeleriGeleneksel Türk mahalle ve flehir düzeninde meydan fikri ve bat›da gördü¤ü-müz flekliyle bahçe düzeni görülmez. Bunun yerine bahçeli olarak infla edilenTürk evinin bahçesindeki yeflil doku ile ihtiyaç giderilmeye çal›fl›lm›flt›r. Yinebuna paralel olarak meydan fikri ve toplanma sa¤lamak için cami ve mescidlerifllev görmektedir. Fakat bahsedilen her iki durumdaki düzenleme de bat› anla-y›fl›ndan tamamen farkl›d›r.Osmanl› devrinde halka aç›k park-bahçe düzenlemesi olarak ortaya ç›kan ilk ör-neklerden birisi Tepebafl›’nda düzenlenen parkt›r. ‹kinci olarak 1870 y›l›ndaBa¤larbafl›’nda yap›lan park Millet Bahçesi olarak bilinmektedir. Do¤anc›lar Par-k› ise XX. yüzy›l bafl›nda park halini alm›flt›r.

SEL‹M‹YE

Semt ad›n› Kavak Saray›’n› y›kt›rarak yerine k›flla, cami ve mahalle infla ettirenIII. Selim’den almaktad›r. Tarihsel olarak aralar›nda birkaç y›l fark olmas›na ra¤-men fikir olarak k›flla ile birlikte oluflturulan Selimiye yerleflimi, k›fllan›n askeriyap›lar›n› tamamlayarak büyük ölçekli yap›lar toplulu¤una dönüflmüfltür. Klasik

Ü S K Ü D A R K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N D E B A T I L I E T K ‹ L E R L E O L U fi A NÜ Ç S E M T “ K U Z G U N C U K , B A ⁄ L A R B A fi I , S E L ‹ M ‹ Y E ”

62

.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

63

.

Ü S K Ü D A R K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N D E B A T I L I E T K ‹ L E R L E O L U fi A NÜ Ç S E M T “ K U Z G U N C U K , B A ⁄ L A R B A fi I , S E L ‹ M ‹ Y E ”

SelimiyeMahallesi veçevresininhavadangörünüflü

64

.

dönemdeki külliye kavram›yla aç›klanabilecek bu durum klasik dönemdeki gibidini yap›y› merkeze almam›fl, onun yerine kütlesi ve ana yap› olmas› sebebiyleaskeri k›fllay› esas alm›flt›r. Selimiye Mahallesi K›flla merkez olmak üzere cami,hamam, tekke, ambar, kumafl ve kadife imalathaneleri, de¤irmen, f›r›n, meflrutave subay konutlar› ile birlikte düflünülmüfltür.Üsküdar’da geleneksel sokak dokusunda de¤iflimin ilk örne¤i Selimiye K›fllas›çevresinde ortaya ç›km›flt›r. Bat›l› anlay›flla kurulan k›flla ve çevresine kurulanmahallenin yap›s› yine ayn› anlay›flla birbirini dik kesen sokaklar›yla ›zgara dü-zende yap›lm›flt›r. Sokaklar›n düzenleniflinde binalar aras›nda ulafl›m›n kolayyap›lmas›n› sa¤layacak mesafe b›rak›lm›flt›r. Selimiye Mahallesi’ndeki düzenle-me devlet eliyle yap›lm›fl bir düzenlemedir.7

Selimiye semtindeki an›tsal yap›lar›n (Selimiye K›fllas› Cami, Tekkesi, DefterdarTahir Efendi Camii, Ali A¤a Çeflmesi) bat›l› mimari üsluplarla ve infla teknikle-riyle yap›ld›klar› görülür. Sivil mimari ürünleri diyebilece¤imiz yap›lar›n eldekalan örneklerinden (ve kalmamas› dolay›s›yla) anlad›¤›m›z kadar›yla yerleflimplan› olarak bat›l› düzene uymakla birlikte, yap›m tekni¤i olarak geleneksel ah-flap infla yönteminin devam etti¤i görülmektedir.Selimiye semtinin sahil yönünde kalan Harem bölgesinde yer alan sanayi yap›-lar›n›n; dokuma ve boya fabrikalar› yok olduklar› için bilgimiz azd›r. Bu sebep-le bat›l› anlay›flta erken sanayi tesisleri olarak adland›rmak yanl›fl olabilir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Selimiye Mahalesi’nin Pervititch haritas›

65

.

Ü S K Ü D A R K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N D E B A T I L I E T K ‹ L E R L E O L U fi A NÜ Ç S E M T “ K U Z G U N C U K , B A ⁄ L A R B A fi I , S E L ‹ M ‹ Y E ”

Ba¤larbafl› Mahalesi’nin

Pervititch haritas›

66

.

Selimiye semti oluflturulmadan önce bat›s›ndaki ‹hsaniye semti III. Mustafa dev-rinde iskâna aç›lm›flt›r. Selimiye yerleflimi kurulurken ‹hsaniye mahallesinin he-nüz Selimiye’ye ulaflacak kadar genifllemedi¤i bilinmektedir. Mahallenin yerle-flim düzenine bak›lacak olursa Selimiye kadar planl› olmad›¤› görülür.

BA⁄LARBAfiI

Ba¤larbafl›’n›n çok eskiden ba¤l›k bir arazi oldu¤u bu yüzden de Ermeni manas-t›r›n›n ba¤› olan arazinin bafllad›¤› yere “Ba¤larbafl›” denilmifltir. Bu bölgede XV.yüzy›lda Ermeniler taraf›ndan yapt›r›lm›fl bir kilisenin varl›¤› bilinmektedir. Os-manl› döneminde semtte ço¤unlukla Ermeniler, az say›da Rum yaflam›flt›r. XIX.yüzy›ldan itibaren de saraya mensup seçkin kifliler yerleflip konak yapt›rmayabafllam›flt›r.Ba¤larbafl› yerlefliminde öncelikle çok keskin hatlar› olmamakla birlikte belli ge-nifllikte ve düzende bir sokak yap›s›n›n izleri görülmektedir. Bölgede infla edilenyap›lar bat›l› üsluplarla infla edilmifltir. En belirgin örneklerini dinî yap›lardagörmek mümkündür. Sivil mimari ürünü olan yap›larda da bat›l› üsluplar›n iz-leri görülmektedir. ‹lave olarak günümüze gelen örneklerden y›¤ma yap›m tek-ni¤i ve geleneksel ahflap karkas tekni¤in her ikisinin de bölgede kullan›ld›¤› an-lafl›lmaktad›r. Modern ö¤retim teknikleriyle e¤itim yapan bat›l› tarzda okullarinfla edilmifltir. Ayr›ca çeflitli tiyatro temsillerinin verildi¤i binalar da infla edil-mifltir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Ba¤larbafl›’ndaki Abdülmecid Efendi Köflkü

67

.

Ba¤larbafl›’nda Ermenilere ait iki kilise vard›r. Bunlardan ilki olan Surp GarabetKilisesi ilk olarak XV. yüzy›lda Yenimahalle’de yapt›r›lm›flt›r. Ard›ndan 1727’deyenilenmifltir. ‹kinci Ermeni kilisesi Selams›z’daki Surp Haç Kilisesidir. 1697’deinfla edilmifl, de¤iflik zamanlarda tamir geçirmifl ve son olarak da 1830’da yeni-bafltan yap›lm›flt›r. Ba¤larbafl›’ndaki tek Rum kilisesi Profitis ‹lyas Kilisesi’dir.Ba¤larbafl›’nda Ermeniler ve Rumlar taraf›ndan yapt›r›lm›fl olan okullar da bu-lunmaktad›r. Ermeniler taraf›ndan kullan›lan Semerciyan Cemeran ‹lkokulu,Tibrevank Rahip okulu (flimdi Surp Haç Kilisesi), Nersesyan Yermoniyan ‹lko-kulu, Kalfayan K›z Yetimhanesi ‹lkokulu, Hayuhyats okulu (kapal›), GarabetyanOkulu (kapal›), Berberyan Okulu (kapal›), Rumlar taraf›ndan yapt›r›lan ProfitisOkulu, Üsküdar Amerikan Koleji ve Frans›z Erkek ve K›z okullar› oldukça önem-lidir.8

Eskiden Frenk Tepesi denilen yerde büyük bir tiyatronun varl›¤› bilinmektedir.Günümüzdeki ‹lahiyat Fakültesi’nin bulundu¤u arazide ise yine bir tiyatro vead› Napolyon Konser Salonu olan bir yap› vard›. Bunlardan baflka Beylero¤luBahçesi, Ç›ra¤an Bahçesi ve Kalfan›n Ba¤› Tiyatrosu gibi aç›k hava tiyatrolar› bu-lunmaktayd›. Sultan Abdülaziz devrinde yap›ld›¤› için Aziziye Tiyatrosu olarakbilinen tiyatro, Abdülaziz’in tahttan indirilmesinden sonra ‘Osmanl› Tiyatrosu’ad›n› alm›flt›r. Tiyatro Ba¤larbafl›’nda ‹cadiye Tepesi’nde yer almaktayd›.1920’de geçirdi¤i yang›nda yanm›flt›r. Haftan›n baz› günlerinde sessiz filmlerinde oynat›ld›¤› konu ile ilgili yaz›l› kaynaklarda belirtilmektedir. Ba¤larbafl›’nda-ki ikinci tiyatro, Ba¤larbafl› Tiyatrosu ad›yla da bilinen Sarraf Agop Beyleryan’›nyapt›rm›fl oldu¤u Beylero¤lu Tiyatrosu’dur. Tiyatro, Cumhuriyet Devrinde de1940’lara kadar hizmet vermifltir.9 Ancak günümüzde yerinde apartmanlar mev-cuttur.Üst düzey yöneticilerin yapt›rd›¤› yap›lardan en önemlisi Mimar AlexandreVallury’in tasar›m› olan fiehzade Abdülmecid Efendi Kasr›’d›r. Günümüze kadar

Ü S K Ü D A R K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N D E B A T I L I E T K ‹ L E R L E O L U fi A NÜ Ç S E M T “ K U Z G U N C U K , B A ⁄ L A R B A fi I , S E L ‹ M ‹ Y E ”

Ba¤larbafl›nda sokak ve konut dokusundan bir örnek

Ba¤larbafl› veçevresiningenel bir görünüm(arka sayfa)

70

.

özgün niteli¤ini koruyarak gelmifltir. Bu yap› d›fl›nda Ba¤larbafl› ve devam›ndaAltunizade çevresinde çok say›da konak infla edilmifltir, fakat bu yap›lar›nönemli k›sm› ortadan kalkm›flt›r.

KUZGUNCUK

Kuzguncuk’taki yerleflimin çok eskilere dayand›¤› bilinmekle birlikte XVII. yüz-y›l kaynaklar›nda Musevi köyü olarak ad› geçen semtte Musevilerin d›fl›ndaRumlar›n da oturdu¤u bilinmektedir. XVIII. yüzy›ldan itibaren Ermeniler de bu-raya yerleflmeye bafllar. Özellikle XIX. yüzy›l’da oldukça genifl bir cemaat olufl-turmufllard›r. Gayrimüslimlerin a¤›rl›kl› yaflad›¤› bu semtte Müslüman nüfus ol-dukça azd›r. Kuzguncuk’a ulafl›mda 1860 sonras› fiirketi Hayriye vapurlar›n›nönemli katk›s› olmufltur.10 Kuzguncuk’ta iki Rum, bir Ermeni kilisesi ve iki sina-gog bulunmaktad›r.Kuzguncuk’taki Rum kiliselerinden birisi Ayios Pandeyimo (Panteleymon) Kili-sesi’dir. Kitabeye göre kilise 1831 y›l›nda yap›lm›flt›r. Bir yang›n sonras› 1890’dayeniden yap›lmas›na bafllanm›fl ve 1892 y›l›nda ibadete aç›lm›flt›r. Di¤eri iseAyios Yeoryios’tur. Kuzguncuk iskelesinin karfl›s›nda ise Surp Krikor LusavoricKilisesi bulunmaktad›r. Kuzguncuk sahilinde yer alan Büyük Sinagog (Kal DeAbaflo) veya Afla¤› Sinagog olarak bilinen sinagoga “Allah’›n evi” anlam›nda“Bedyakov” denilmektedir. Di¤er sinagog ise Küçük Sinagog (Kal de Ariva) veyaYukar› Sinagog adlar›yla bilinmektedir.Günümüzde yaflanan Kuzguncuk semti yerleflimi 1864 büyük yang›n› sonras› or-taya ç›km›flt›r. Bu tarihten sonra oluflan bugünkü yerleflim s›ra evler, köflkler veson devir apartmanlar›ndan oluflmaktad›r. Dar parselasyondaki s›ra evler iki iledört kat aras›ndan oluflmaktad›r. Yap›m tekni¤i olarak tümüyle kagir veya kagirahflap kar›fl›m›ndan oluflmaktad›r. Baz› y›¤ma binalarda ahflap ç›kmalar bulun-maktad›r.Birbirini dikine kesen sokak dokusu burada da görülmektedir. Kald›r›m düzen-lemeleri ve sokak genifllikleri ile bat›l› standartlara uygun yap›lmaya çal›fl›lm›fl-t›r. Ayr›ca kap›lar›n numaraland›r›lmas› ve sokak ayd›nlatmalar› da yap›lm›flt›r.

SONUÇ

D›flar›dan bak›ld›¤› zaman ‹stanbul’da kentsel dokuda bat›l› etkilerle oluflan ya-p› denilince ilk olarak Bat› üsluplar› etkisinde yap›lm›fl olan tek yap›lar düflünül-mektedir. Bunun d›fl›nda binalar›n flekli, yap›m tekni¤i sokak yap›s› ve düzenle-mesi ile Galata ve çevresi ilk olarak akla gelen semt olmaktad›r. Fakat görüldü-¤ü üzere Galata ile efl zamanl› olarak ve k›smen önce Selimiye, Ba¤larbafl› veKuzguncuk semtlerinde de bat›l› anlay›fl sadece mimari bezemede de¤il; semtle-rin kurulum temelinde de yer almaktad›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

71

.

Sonuç olarak bak›ld›¤› zaman bu üç yerleflim bölgesinde de kendili¤inden ve za-manla oluflan organik geleneksel flehir yap›s› yerine, belirli bir plan ve düzenle-menin geldi¤i görülmektedir. Tesadüfler ve kendili¤indenlik, yerini plana b›rak-m›flt›r.

Bu düflünceye ba¤l› olarak• Özellikle Ba¤larbafl› ve Kuzguncuk’ta eski izlerini takip etmenin kolayl›¤› do-

lay›s›yla kap› ve binalar numaraland›r›lm›flt›r.• Kald›r›m ve sokak düzenlemesi, çöp toplanmas›, sokak ayd›nlatmas› çal›flma-

lar› yap›lm›flt›r.• O tarihe kadar toplumca bilinmeyen fonksiyondaki yap›lar infla edilmifltir.• Ahflap karkas yap›m tekni¤i d›fl›nda kagir binalar yap›lm›fl ve modern inflaat

teknikleri kullan›lm›flt›r.• S›ra evlerin örnekleri infla edilmifltir.• Ebniye nizamnamelerine uygun olarak kat yükseklikleri ve ç›kmalar düzen-

lenmifltir. Sokak genifllikleri belirli ölçülere göre b›rak›lm›flt›r.

Bahsedilen üç bölgede yap›lan incelemelerde geleneksel yap›m tekni¤i olan ah-flap karkas sistemin henüz yerini tam anlam›yla y›¤ma sisteme b›rakmad›¤›, gü-nümüzde halen var olan ahflap yap›lardan ve çal›flma kapsam›nda yararlan›lm›fl

Ü S K Ü D A R K E N T S E L D Ö N Ü fi Ü M Ü N D E B A T I L I E T K ‹ L E R L E O L U fi A NÜ Ç S E M T “ K U Z G U N C U K , B A ⁄ L A R B A fi I , S E L ‹ M ‹ Y E ”

Kuzguncuk’un Pervititch haritas›

72

.

olan eski foto¤raf ve belgelerden de anlafl›lmaktad›r. Kentleflme ve Mimarl›k ta-rihimiz aç›s›ndan önemli olan “Bat›l›laflma” etkisinin Üsküdar’da en belirgin fle-kilde görüldü¤ü bu üç semtin Bat›l› etkiler alt›ndaki de¤iflimini görmenin Üskü-dar’›n korunmas› ve gelece¤ine iliflkin çal›flmalar için oldukça önemli oldu¤uflüphesizdir.

D‹PNOTLAR

1 Mustafa Cezar, “Türkler ve fiehirleri”, ‹slam Gelene¤inden Günümüze fiehir ve Yerel Yönetimler 1, ‹stan-bul 1996, s. 278-279.

2 Do¤an Kuban, Kent ve ‹stanbul Üzerine ‹stanbul Yaz›lar›, ‹stanbul 1998, s. 32.3 Do¤an Kuban, a.g.e., s. 32.4 ‹lber Ortayl›, “Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetimler”, ‹slam Gelene¤inden Günümüze fiehir ve

Yerel Yönetimler 1, ‹stanbul 1996, s.447-460.5 ‹lber Ortayl›, a.g.m., s. 447-460.6 Deniz Mazlum, “Üsküdar”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, VII, 345.7 M. Gözde Ramazano¤lu, Osmanl› Yenileflme Hareketleri ‹çerisinde Selimiye K›fllas› ve Yerleflim Alan›

(Y›ld›z Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, ‹stanbul 2003), s.184.8 Tuna Baltac›o¤lu , “Ba¤larbafl›”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, I, 533.9 Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul, 2001, III, 1299-1302.10 Nur Ak›n, “Kuzguncuk”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, V, 145.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

Kuzguncuk’un flirin sokaklar›ndan biri.