NORBERT ELIAS • Uygarlık Süreci • CİLT 1

Batılı Dünyevi Üst Tabakaların Davranışlarındaki Değişmeler

Inter Nationes (Bonn) katkılarıyla yayımlanmıştır.

Über den Prozeß der Zivilisation I© 1939, 1969, 1976 Norbert EliasBu kitabın ilk baskısı 1939’da Basel’de, Haus zum Falken tarafından Wandlungen des Verhaltens in den Weltlichen Oberschichten des Abendlandes başlığıyla yayımlanmıştır.

İletişim Yayınları 615 • Politika Dizisi 33ISBN-13: 978-975-470-786-1 • ISBN-13: 978-975-470-785-4 (Tk. No.)© 2000 İletişim Yayıncılık A. Ş.1-9. BASKI 2000-2016, İstanbul10. BASKI 2017, İstanbul

DİZİ KAPAK TASARIMI Utku LomluKAPAK Suat AysuUYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Serap YeğenBASKI Ayhan Matbaası · SERTİFİKA NO. 22749

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, No: 6/3Bağcılar, İstanbul Tel: 212.445 32 38 • Faks: 212.445 05 63

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

NORBERT ELIAS

Uygarlık Süreci

Sosyo-Oluşumsal ve Psiko-Oluşumsal İncelemeler

CİLT 1Batılı Dünyevi Üst Tabakaların Davranışlarındaki Değişmeler

Über den Prozeß der ZivilisationSoziogenetische und psychogenetische Untersuchungen

ERSTER BANDWandlungen des Verhaltens in den weltlichen

Oberschichten des Abendlandes

ÇEVİREN Ender Ateşman

NORBERT ELIAS Yahudi bir ailenin tek çocuğu olarak 1897’de Breslau’da doğdu,1990’da Amsterdam’da öldü. K. Jaspers, E. Husserl ve R. Höningswald’ın öğrencisioldu. A. Weber ve K. Mannheim ile birlikte çalıştı. 1933’te Almanya’dan ayrılarak İn-giltere’ye yerleşti. 1954-1962 yılları arasında Leicester Üniversitesi’nin Sosyoloji Bölü-mü’nde görev yaptı. 1965’te Almanya’ya döndü. Münster, Konstanz ve Aachen üni-versitelerinde dersler verdi. 1984’ten sonra Amsterdam’da yaşamaya başladı. 1990’daAmsterdam’daki evinde öldü. 1939’da İsviçre’de yayımlanan Uygarlık Süreci uzuncabir süre tanınmayan bir yapıt olarak kaldı. 1969 baskısı da pek dikkat çekmedi, amakitabın 1976’da Almanya’da yapılan ikinci baskısı, Elias’ın sosyolojinin klasikleri ara-sına katılmasını sağladı. 1997’de Adorno Ödülü’nü aldı. Yapıtları: Engagement undDinstanzierung (1983), Über die Zeit (1984, Türkçesi: Zaman Üzerine, çev. VeyselAtayman, Ayrıntı, 2000), Studien über die Deutschen (1989), Etablierte und Außense-iter (1990), The Symbol Theory (1991), Mozart Zur Soziologie eines Genies (1991,Türkçesi: Mozart Bir Dahinin Sosyolojisi Üzerine, çev. Yeşim Tükel, Kabalcı, 2000).

“Uygarlık ... henüz tamamlanmamıştır.”

[Holbach, Système Sociale, 1774]

‹Ç‹NDEK‹LER

Girifl ......................................................................................................................................................9

Önsöz...............................................................................................................................................61

BİRİNCİ KISIM“Uygarl›k” ve “Kültür” Kavramlar›n›n Sosyo-Oluflumu Üzerine ....................................................................................71

BİRİNCİ BÖLÜM

“Kültür” ve “Uygarl›k” Karfl›tl›¤›n›n Almanya’daki Sosyo-Oluflumu .....................................................................73

1. Girifl .........................................................................................................................................73

2. “Uygarl›k” ve “Kültür” Karfl›tl›¤›n›n Geliflimi Üzerine.........78

3. Almanya’da Saray Anlay›fl›na ‹liflkin Örnekler .............................82

4. Almanya’da Orta Tabaka ve Saray Soylular› ..................................89

5. Alman Orta Tabaka Ayd›nlar›n›n Sarayl›lara Karfl›Tav›rlar›na ‹liflkin Yaz›nsal Örnekler........................................................96

6. “Kültür” ile “Uygarl›k” Karfl›tl›¤›nda Toplumsal Çeliflkilerin Gerilemesi ve Ulusal Çeliflkilerin Ön Plana Ç›k›fl›..........................................................104

İKİNCİ BÖLÜM

“Civilisation” Kavram›n›n Fransa’daki Sosyo-Oluflumu .........................................................................111

1. Frans›zca “Uygarl›k” Kavram›n›n Toplumsal Oluflumu Üzerine ........................................................................111

2. Fizyokratizmin Sosyo-Oluflumu ve Frans›z Reform Hareketi Üzerine.............................................................118

İKİNCİ KISIM‹nsan Davran›fllar›n›n Özel Bir De¤iflim Biçimi Olarak Uygarl›k..........................................................1311. “Civilité” Kavram›n›n Tarihsel Geliflimi ...........................................1332. Ortaça¤’da Davran›fl Biçimleri ...................................................................1423. Rönesans Döneminde Davran›fllardaki

De¤ifliklik Sorunu ...................................................................................................1554. Sofradaki Davran›fllar Üzerine...................................................................175

Bölüm I: Örnekler ......................................................................................................175Bölüm II: Sofra Adab› Konusundaki Al›nt›lar Üzerine DüflüncelerI. Grup: Al›nt›s› Yap›lan Yap›tlar›n Hitap Etti¤i Toplumlar Hakk›nda.................................................................................................193

“Courtoisie” ve “Civilité” Kavramlar›n›n Yükselifli ve Gerileyifli Üzerine ...........................................................................................196Yemek “Uygarl›¤›”ndaki Dönemeçler ......................................................199Konuflman›n Sarayda Biçimlenifli Üzerine .............................................204‹nsanlar›n Hangi Davran›fllar› “Kötü”, Hangilerini “‹yi” ya da “Güzel” Olarak De¤erlendirdiklerine ‹liflkin Gerekçeler Üzerine...............................................................................................210

Bölüm II: Sofra Adab›yla ‹lgili Al›nt›lar Üzerine Baz› Düflünceler ..........................................................................................................2142. Grup: Etin Yenilifli Üzerine ...........................................................................214

Sofrada B›çak Kullanma Al›flkanl›¤› Üzerine........................................220Sofrada Çatal Kullanma Al›flkanl›¤› Üzerine ........................................225

5. Do¤al ‹htiyaçlarla ‹lgili Tav›rlardaki De¤iflimler ......................229Bölüm I: Örnekler ......................................................................................................229Bölüm II: Örnekler ve Bu De¤iflimler Üzerine Birkaç Not ve Genel Düflünceler ...................................................................235

6. Sümkürmek Üzerine ............................................................................................247Bölüm I: Örnekler ......................................................................................................247Bölüm II: Sümkürmekle ‹lgiliAl›nt›lar Üzerine Baz› Düflünceler ................................................................252

7. Tükürmek Üzerine ..................................................................................................258Bölüm I: Örnekler ......................................................................................................258Bölüm II: Tükürmekle ‹lgili Al›nt›lar Üzerine Baz› Düflünceler ................................................................262

8. Yatak Odas›ndaki Davran›fllar....................................................................267Bölüm I: Örnekler ......................................................................................................267Bölüm II: Örnekler Hakk›nda Baz› Düflünceler...................................269

9. Erkek ile Kad›n Aras›ndaki ‹liflkilere Bak›fl›n De¤iflmesi ..27710.Sald›rganl›k Duygusundaki Dönüflümler ........................................30711.Bir fiövalyenin Yaflam› .......................................................................................324Dizin...............................................................................................................................................343

Girifl

I

Bugün duygular ve bunların denetimi üzerine düşünmek vebir kuram geliştirmek istenince, ampirik malzeme olarak, ge-nellikle gelişmiş toplumların çağdaş insanı üzerinde yapılangözlemler yeterli görülür. Özel bir toplumsal gelişim aşama-sında bulunan bir topluma, içinde yaşanılan, burada ve şimdigözlemlenebilen bir topluma ait insanların duyguları ve dene-tim yapıları üzerine yapılacak araştırmaların, üzerinde çokfazla düşünülmeksizin, her toplumda rastlanabilen insan duy-guları ve denetim yapıları için de geçerli olacağı kabul edilir.Oysa, duygu denetim modelleri ve standartlarının, farklı geli-şim aşamalarındaki toplumlarda, hatta aynı toplumun değişikkatmanlarında farklılık gösterebileceğine ilişkin görece kolaygerçekleştirilebilen sayısız gözlemde bulunmak mümkündür.İster Avrupa ülkelerinin yüzyıllar boyunca süren gelişimlerine,ister dünyanın diğer bölgelerindeki “gelişmekte olan ülke-ler”in gelişimlerine ait sorunlar incelensin, belirli bir yönedoğru ilerleyen ve adına “gelişim” denilen bu tür uzun sürelitoplumsal dönüşümler sonucunda, özellikle insan deneyimle-rinin, insan davranışlarındaki duyguların ve bireysel duygula-

9

rın dışsal ve içsel baskılanıma bağlı olarak düzenlenişinin vebütün bunların sonucunda bir anlamda insanın tüm görüşleri-ne ilişkin yapının belirli bir yöne doğru nasıl ve neden değişti-ği sorusuna yol açan gözlemlerle her zaman karşılaşılır. Bu türdönüşümler günlük dilde, insanın kendi toplumuna ait insan-ların eskiye göre “uygarlaştığı”, başka toplumlara ait insanla-rın ise “daha az uygarlaştığı”, hatta “barbarlaştığı” yolundakisözlerle ifade edilir. Bu tür sözlerin altında yatan yargılar ol-dukça belirgindir. Ancak bu sözlerin dayandırıldığı nesnel ger-çekler yeterince belirgin değildir. Bu durum kısmen, sosyolo-jik araştırmanın bugün ulaştığı düzey ile, kişilik yapılarının veözellikle duyguların düzenlenişine ilişkin uzun süreli dönü-şümler üzerine ampirik incelemeler yapılmasının oldukça zorolmasına bağlıdır. Bugünkü sosyoloji, görece daha kısa süreç-lerle ya da yalnızca toplumların belirli bir andaki durumunailişkin sorunlarla ilgilenmektedir. Toplumsal yapıların ve bunabağlı olarak kişilik yapılarının uzun süreli dönüşümleri nere-deyse hiç gözönüne alınmamaktadır.

Aşağıdaki incelemelerde bu tür uzun süreli süreçler ele alın-maktadır. Farklı süreç tipleriyle ilgili vereceğimiz kısa bilgiler,bu süreçlerin daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır. İlk olarak,toplumsal yapı dönüşümlerinin temel olarak iki yönü bulun-duğu söylenebilir: Giderek artan ayrımlaşma ve bütünleşmeyönündeki yapı dönüşümleri ile giderek azalan ayrımlaşma vebütünleşme yönündeki yapı dönüşümleri... Buna ek olaraküçüncü bir toplumsal süreç tipi daha vardır ki, bu süreçte debir toplumun yapısı ya da bu yapıya ait öğelerin bazıları dönü-şüme uğrar, ancak bu dönüşümün ayrımlaşma ve bütünleşmeüzerinde ne arttırıcı ne de eksiltici bir etkisi vardır. Son olarakda, toplumsal yapıyı değiştirmeyen dönüşümler olabilir. Böyle-si bir sınıflandırma, sözü edilen dönüşümlerin karmaşıklığınıtam olarak açıklamaya yetmez; çünkü çok değişik karışık tiplervardır ve hatta bir toplumda aynı anda karşıt yönlere doğruilerleyen dönüşümlere ve dönüşüm tiplerine rastlamak müm-kündür. Ancak, aşağıdaki incelemelerin hangi tür sorunlarla il-gilendiğini göstermek amacıyla yapılan bu açıklamalar şimdilik

10

yeterli görünmektedir. Birinci ciltte, belirli toplumlara ait in-sanların duygu ve denetim yapılarındaki uzun süreli dönüşüm-lerin, kuşaklar süresince tek ve belirli bir yöne doğru ilerlediği-ne ilişkin dağınık gözlemlerin güvenilir kanıtlara dayandırılıpdayandırılamayacağı ve gerçeğe uygunluğunun gösterilip gös-terilemeyeceği sorunu ele alınmaktadır. Yani ilk cilt, toplumsalinceleme adımlarını ve inceleme sonuçlarının betimlenmesinikapsamaktadır ki, bunun fiziksel doğa bilimlerinde en iyi bili-nen karşılığı deney ve sonuçtur. Bu cilt, yukarıda açıklanan so-ruların yöneltildiği ve henüz incelenmemiş gözlem alanındagerçekten neler olduğunun açıklanması, keşfi ve gerçek bağ-lantıların bulunması ve bunların tespitine adanmıştır.

İnsanların duygu ve denetim yapılarındaki, kuşaklar boyuncatek ve belirli bir yöne, yani (kısaca belirtmek gerekirse) dene-timlerin farklılaşma ve sabitleşme yönüne doğru süren bir dö-nüşümün varlığının kanıtlanması başka bir soruyu da gündemegetirir: Kişilik yapılarında görülen bu tür uzun süreli dönüşüm-lerin, aynı şekilde belirli bir yöne, yani daha üst düzeyde birtoplumsal ayrışma ve bütünleşme yönüne doğru ilerleyen uzunsüreli toplumsal yapı dönüşümleriyle ilişkilendirilmesi müm-kün olabilir mi? Bu sorunlar ikinci ciltte ele alınacaktır.

Uzun süreli, tek ve aynı yöne doğru ilerleyen toplumsal yapıdönüşümlerinin incelenmesi için gerekli ampirik belgelerin ek-sik olduğu görüldü. Bu nedenle, incelemelerin ikinci cildininbir bölümünün de bu değişik tip gerçeklik bağlantılarının yeni-den bulunması ve açıklanmasına ayrılması gerekti. Bir üst dü-zeydeki ayrımlaşma ve bütünleşmeye doğru ilerleyen tüm top-lumsal yapı dönüşümleri, acaba güvenilir ampirik belgeler yar-dımıyla kanıtlanabilir miydi? Bunun mümkün olabileceği so-nucuna varıldı. İkinci ciltte ele alınan devletin oluşum sürecibu tür yapı dönüşümlerine ait bir örnek olarak sunulmuştur.

Son olarak, uygarlık kuramına ilişkin geçici bir taslak bağla-mında, insanın kişilik yapısındaki ve duygu denetimlerindekiayrımlaşma ve sabitleşme yönündeki uzun süreli dönüşümlerile insanların kendi aralarında gerçekleştirdikleri oluşumların,daha üst düzeyde bir ayrımlaşma ve bütünleşme yönündeki,

11