Udzbenik Socijalne Medicine Za Studente Politickih Nauka

5/22/2018 Udzbenik Socijalne Medicine Za Studente Politickih Nauka

1/153

SOCIJALNA MEDICINA ZA STUDENTE POLITIKIH NAUKA

Dragi korisnici ovog udbenika!

Ovaj udbenik namijenjen je edukaciji iz oblasti Socijalne medicine na razliitim nivoima.

Cilj edukacije iz oblasti Socijalne medicine je osposobljavanje korisnika:

da zna i razumije zdravlje i bolest, ivotne i zdravstvene pojave te faktore koji na to utiu, da stekne osnovna znanja o socijalnim aspektima zdravlja i bolesti te da razumije njihovu

vanost, zatim da stekne znanja o zdravstvenoj zatiti pojedinca, porodice i zajednice u cjelini,kao i da razumije zdravstvene potrebe i zahtjeve pojedinca i primarnih zajednica, a naroitopotrebe ranjivih populacionih grupa,

osnovama komunikacijskih vjetina u radusa bolesnikom i onima koji to nisu, ali koriste

usluge sektora zdravstvene zatite, odnosno polaznika institucija za edukaciju medicinskih kadrova da se odmah na poetkustudija upozna, da razumije i da prihvati osnovna naela medicinske etike, kao i da ihprimjenjuje ve na studiju.


2/153

I DEFINICIJA SOCIJALNE MEDICINE

Javno zdravstvo se sastoji od kurativne, preventivne i socijalne medicine i predstavlja primjenu

jedinstvene medicine u praksi. Sutinski cilj javnog zdravstva je obezbjeivanje zdravstvenezatite populaciji. Socijalna medicina kao nauka predstavlja most izmeu klinike medicine i

ostalih grana nauke koje prouavaju socijalne dimenzije. Ova grana medicine se baviistraivanjem uticaje socijalno-okruujuih faktora na nastanak, prevenciju, tretman ikomplikacije bolesti.Na ovaj nain se objanjava interdisciplinarni pristup praenja zdravstvenogstanja koji ostvaruje socijalna medicina.

Prof. dr. Andrija tampar je uveo pojam socijalno - medicinske dijagnostike u medicinu, kaoposebnu medicinsku disciplinu, koja mora predhoditi konvencionalnim medicinskim

procedurama da bi one zaista imale efekta, jer je uoio da je za praenje morbiditeta i mortaliteta,a prvenstveno identifikacije njihove etiologije neophodno izuavanje socijalnog miljea riziku

izloenih populacionih grupa. Uvoenje ove doktrine u praksu rezultiralo je formiranjemposebnih zdravstvenih ustanova koje se razlikuju od ostalih institucija u sistemu zdravstvenezatitepo segmentu svoga djelovanja. Kao rezultat sutinski promijenjenog stavau odnosu prematretmanu zdravlja i bolesti na prostoru tadanje Kraljevine Jugoslavije formirani su higijenskizavodi sa odjeljenjima: socijalno medicinsko, higijensko, bakterioloko-epidemioloko,sanitarno-hemijsko, to je postalo odrednica za ustrojavanje novih specijalizacija: socijalnemedicine, higijene, epidemiologije, sanitarne bakteriologije i hemije. Za novu medicinsku

disciplinu trebali su zdravstveni kadrovi sa doedukacijom koja se razlikovala od klasinihspecijalizacija, te su definisane nove specijalizacije kao to je specijalizacija iz oblasti socijalnemedicine.

Veliki broj autora je pokuavao da definie socijalnu medicine, tako da JP Frank 1789. godinenavodi da se Socijalna medicina respektuje kroz sledeu injenicu uvanje zdravlja dunost jedrave i ona mora regulisati ivot tako da on ne bude tetan za zdravlje graana. J Guerin 1848.godine definie Socijalnu medicine na sledei nain: Socijalna medicina se angaovano bavisvim problemima odnosa medicine i drutva. Medicina je socijalna nauka, a politika nitadrugo nego medicina u velikim razmjerima navodi u svojoj definiciji R Wirchow 1848. godine.

Susser smatra da su 3 paralelne struje odredile nastanak socijalne medicine i to:

1. porast drutvene odgovornosti za medicinu, koja je uslovila znaajnije praenjezdravstvenog stanja populacije i uticaj razliitih komponenti iz okruenja na zdravljeovjeka.2. prouavanje bolesti na nivou koji nije samo individualan, nego i grupni i masovni,kako bi se pravovremeno uticalo na njihov tok

3. porast saznanja o ovjeku, pacijentu, korisniku kao socijalnom biu, kao I uticajsocijalnog okruenja na zdravlje pojedinca.


3/153

On smatra da je socijalna medicina nauka koja se bavi prouavanjem socijalnih relacija umedicini.

Neto je preceiznija definicija Roemer-a, koji navodi navodi da je socijalna medicinaakademska disciplina koja prouava socijalne faktore u bolesti i zdravlju kao i nain

funkcionisanja zdravstvenih institucija.

Prema Jakiu socijalna medicina ima 3 korijena, koji determiniu usmjerenja uprouavanjui to:

1. demografski,

2. ekoloki i3. prirodnonauni.

Ovim je omogueno da se u okvirima ove nauke vre epidemioloka posmatranja ovjekove i

ljudske zajednice, razvija metodologija odgovarajue tehnologije za rijeavanje zdravstvenihproblema, analiziraju uzroci i posljedice drutvenih nejednakosti u podrujudrutvenih odnosaitraenje adekvatnih mjera zdravlja i bolesti. Navedene aktivnosti omoguavaju razvijanjesocijalne politike, organizacije sistema zdravstvene zatite, kao i analizu zdravstvene zatitestanovnitva.

Andrija tampar (1923), koji predstavlja jednog od utemeljivaa ove nauke na naim prostorima,definiciju socijalne medicine prvenstveno zasniva na detekciji uticaja faktora iz okruenja nazdravlje i navodi da je socijalna medicina nauka koja se bavi ispitivanjem meusobnog uticajasocijalnih odnosa i patolokih pojava u narodu pronalaenjem mjera socijalnog karakterazaunapreenje narodnog zdravlja.Slinu definiciju je dao Konstantinovi (1928), prema komeje: socijalna medicina nauka o zdravstvenom stanju naroda u vezi sa drutvenim odnosima.

Sasser Hobson smatra da je socijalna medicina studija onih faktora koji utiu na zdravlje iaplikacija tih studija u korist ovjeka. Socijalna medicina prouava ovjeka u njegovoj okolini dabi mu pruila bogatiji ivot. Slina je definicija i atovia, koji navodi da je socijalnamedicina nauka koja prouava uticaj svih faktora koji djeluju na zdravstveno stanje naroda,njihovompovezanou i preduzimanjem mjera za rijeavanje problema zdravlja i bolesti.

Organizacijska dimenzija je primarna u definiciji socijalne medicine, te Geri navodi dasocijalna medicina podrazumijeva organizovanu brigu zajednice za zdravlje svojih lanova.Miovi, Cuci i Janji smatraju da je socijalna medicina nauka o zatiti zdravlja ljudi uzajednici i organizaciji te zatite. Savi i Jakovljevi smatraju da je socijalna medicinaorganizovana briga zajednice zazdravlje svojih lanova.

Recipronu vezu koja postoji izmeu medicine i drutva ukljuujui i kolektivnu odgovornostmedicine prema drutvu (koja podrazumijeva ukazivanje na socijalne probleme koji mogu da


4/153

otete zdravlje) uoio je veliki broj autora. Tako i Skandinavska definicija socijalne medicineglasi: socijalna medicina pokriva iroku oblast zdravstvene zatite i zajednice uopte. Svjetskazdravstvena organizacija (SZO-WHO) smatra da socijalna medicina predstavlja aspektsavremene drutvene medicine saposebnim osvrtom na organizaciju zdravstvene zatite.

Novije definicije socijalne medicine usmjerene su ka uticaju razliitih determinanti na zdravlje ijedna od novih definicija socijalne medicine glasi: Socijalna medicina se bavi drutvom isposobnostima pojedinca da upotrijebe resurse u svrhu unaprijedjenja zdravlja, putem

upoznavanja i rijeavanja socijalnih aspekata ivota ljudi koji utiu na njihovo zdravlje, njihovuizloenost bolesti i ponaanje koje se javlja kao posjedica bolesti, to podrazumijeva i dejstvoglobalnih sila koje uzrokuju ili doprinose pojavi bolesti, ili sprijeavaju njegovo poboljanje(prilagoena iz umarak i Finlay, 2005). Slina definicija novijeg datuma glasi: Socijalnamedicina JE medicinska nauka koja se bavi socijalnim, preventivnim i ekolokim problemimazatite zdravlja.

Anderson, Smith, i Sidel (2005) objasnili su razliite interpretacije znaenja socijalne medicinekroz vrijeme i na razlicitim mjestima. Oni istiu tri zajednika naela koja utvruju pojam Ioblast djelovanja socijalne medicine i to:

-Drutveni i ekonomski uslovi duboko utiu na zdravlje, bolest i medicinske praksu.- Zdravlje stanovnitva je stvar drutvenog interesa.- Drutvo treba da promovie zdravlje kroz individualna i drutvena sredstva.

Osim toga, neki autori smatraju da je socijalna medicina sinonim za sledee pojmove: socijalna

patologija, nauka koja prouava socijalne relacije, jedinstvo terapijske i preventivnemedicine, jedinstvo socijalnih nauka i medicine.

1.1. I istori jski razvoj socijalne medicineZaetak Socijalne medicine biljei se jo od Hipokrata (460-377 pr.n.e), koji je pokuao traitiuzroke oboljenja u djelovanju faktora iz spoljne sredine. Prvi je ukazao na vezu epidemiologije

bolesti sa faktorima kao to su: voda, klima, nain ivota, ishrana, stanovanje i drugi socio-

ekonomski uslovi ivota. Istorijski znaaj u razvoju Socijalne medicine imao je i Ser GeorgeNewman (1847), koji je definisao tri osnovna principa u ouvanju i unapreenju zdravlja:

1. Zdravlje ljudi je stvar drutvene zajednice, koja je obavezna da ga uva i unapreuje;2. Socijalno-ekonomski uslovi imaju znaajnu pa i kljunu ulogu na zdravlje i bolest, pa semoraju prouavati;3. Unapreenje zdravlja je drutveni i medicinski zadatak.


5/153

Oblast Socijalna medicina pojavljuje se prije vie od 150 godina, kao novi pristup u shvaanjumedicine zbog sagledavanja zdravlja ovjeka u kontekstu okoline (fizike, socijalno-ekonomske,bioloke). Prvi put naziv Socijalna medicina uvodi Julies Rene Guerin (1848.) u asopisuMedicinske novine u Francuskoj,ime postaje duhovni zaetnik socijalne medicine iako je onsam bio hirurg-ortoped. U vremenu prvih pominjanja Socijalne medicine poseban znaaj imao jeAlfred Grojtjahan (1869-1931,) koji predstavlja najznaajnije ime u socijalnoj medicini Evrope.Ovaj autor objasnio je socijalnu prirodu bolesti, definisao socijalne bolesti i koncipiraosocijalnu medicinu kao nauku. Osim toga, on je istakao posebnu karakteristiku socijalne

medicine, koja se reflektuje kroz multidisciplinarni karakter nauka kao to su: statistika,antropologija, demografija, ekonomija, pravo i sl,. Ovaj autor je istakao zdravstveno vaspitanje

kao posebno znaajan instrument u metodologiji ove nauke.Tokom svojih aktivnosti ukazivao jena povezanost zdravlja populacije i socijalno-ekonomskih faktora I zalagao se da socijalna

medicina slui svima ali da sebene identifikuje ni sa kim.

Za razvoj socijalne medicine, pored navedenih autora veliki doprinos su dali i Edwin Chadwick,Viliem Farr (viktorijanska epoha u Engleskoj), koji su prvi dokumentovano ukazali na vezu

izmeu epidemija zaraznih bolesti i okoline u kojoj ovjek ivi i radi. Edwin Chadwick (1832.)istie vezu izmeu ekonomsko-socijalnih faktora i zdravlja i naglaava potrebu investiranja uzdravlje. Chadwick je pored navedenog sa Smith-om i statistiarem Fare-om inicirao reformejavnog zdravstva u Engleskoj sa posebnim naglaskom na uspostavljanje nove ljekarske prakse,

odnosno ljekara javnog zdravstva i formiranje prvih kolovanih strunjaka za rad na prevencijioboljenja.

Na samom poetku razvoja Socijalna medicina kao samostalna nauka (tokom XIX vijeka) bavila

se zatitom zdravlja pojedinih populacionih grupa, kasnije se bavila individualnim uticajima nazdravlje i bolest i na kraju se kao predmet prouavanja ukljuilo istraivanje determinantizdravlja i bolesti. Jedan od pionira u razvoju socijalne medicine zalagao se za sveobuhvatnu

strategiju i podizanju zdravstvene kulture. Na univerzitetima se 40-tih godina XX vijeka javlja

ideja da se javno zdravstvo nazove socijalna medicina i John Ryle - profesor socijalne medicine

navodi da je to novi izazov u medicinskoj edukaciji koji integrie socijalne i medicinske nauke.

Tokom XX vijeka dolazi do reforme u shvatanja javnog zdravstva, pri emu se posebno istieCharles Edward Winslow sa univerziteta u Yalu, koji promovie zdravstveno vaspitanje kaoklju novog javnog zdravlja i smatra da je njegovo uvoenje u preventivnumedicinu posebnoznaajno. Na naim prostorima u procesu reforme stave prema javnom zdravlju, neospornonajvei znaaj ostvario je dr Andrija tampar (1888-1958,). Ovaj autor je prvi put unio konceptzdravlja i zatite zdravlja u praksu na naim prostorima. Razvio je aktivnosti na suzbijanjuzaraznih bolesti, tako to je osnivao higijenske ustanove i zavode. Andrija tampar jeosmislio iorganizovao u praksi ideje o domovima zdravlja, a jedan je od osnivaa WHO, za kojeg sevezuje prva definicija zdravlja.


6/153

1.2.Predmet i sadraj prouavanja socijalne medicine

Socijalna medicina je nauka o organizovanoj primjeni savremenih znanja iz medicine u

zdravstvenoj zatiti populacionih grupa i populacije u cjelini, ali sa znaajno ireg isveobuhvatnijeg aspekta, kao vrlo kompleksna nauna disciplina. Ova nauka se bavi

prouavanjem zdravlja i bolesti zajednice, za razliku od ostalih oblasti medicine koje se baveproblemima bolesti pojedinca. Pri tome, u socijalnoj medicini pacijent je subjekat (aktivni

sudionik koji preduzima sve mjere u sopstvenoj moi), dok je u klinikoj medicini pacijent jenajee objekat (pasivni sudionik, jer drugi za njega preduzimaju adekvatne mjere u rijeavanjukonkretnog poremeaja zdravlja. Osim toga, socijalna medicina u svojoj oblasti prouavanjasagledava promociju zdravlja i prevenciju bolesti kao sutinske metode ouvanja i unapreenjazdravlja.

Socijalna medicina predstavlja vezu klinike i preventivne medicine sa drugim srodnim naukama,prevenstveno epidemiologijom, sociologijom, ekonomikom, antropologijom, matematikom,

pravom, tehnologijom, organizacijom i drugim.

Posebno je znaajno istai da Socijalna medicina ima vrlo znaajnu funkciju integracije(objedinjavanja) cjelokupne terapeutsko-klinike, preventivne i rehabilitacione medicine u praksi,zatiti i unapreenju zdravlja stanovnitva. U skladu sa navedenim globalni sadraj socijalnemedicineje vrlo irok i u osnovipredstavljen je sledeim mjerama:

1. Organizacija prenoenja znanja o stanju zdravlja stanovnitva, njegovoj specifinoj ioptojpatologiji i novim naunim otkriima u medicini za rijeavanja problema navedenepatologije. Ovaj sadraj podrazumijeva i analizu zdravstvenog stanja stanovnitva u cjelini i

pojedinih populacionih grupa, posebno onih koje se smatraju ugroenim (vulnerabilnepopulacione grupe). Analiza zdravstvenog stanja stanovnitva u cjelini ili po pojedinimpopulacionim grupama se radi utvrenim metodologijama uz korienje adekvatnih pokazateljazdravlja, koji omoguavaju evaluaciju na osnovu poreenja kompetentnih pokazatelja; 2. Praenje uticaja drutveno-ekonomskih sistema irih i uih ljudskih zajednica na zdravljei zdravstvenu zatitu stanovnitva. U ovom dijelu se sagladavaju socijalni elementi i socijalnipokazatelji zajednice koji znaajno determiniu zdravlje;3. Prouavanje i sagledavanje primjene odgovarajue tehnologije u zdravstvenoj zatitistanovnitva. Pri tome, prouavaju se nove, stare i tehnologije koje se trenutno koriste u ciljuunaprijeenja zdravlja populacije;4. Adekvatno upravljanje i organizaciju makro i dijelova mikrosistema zdravstva u skladu sa

ekonomskim razvojem zemlje, kako bi se ouvala efikasnost, ali i odrivost sistema zdravstvenezatite;5. Praenje uticaja promocije zdravlja i prevencije bolesti na unapreenje i ouvanje zdravljastanovnitva;


7/153

injenica da je Socijalna medicina nauka koja se bavi organizovanom primjenom savremenihmedicinskih znanja putem odgovarajue tehnologije u zatiti i unapreenju zdravlja ljudi injihovih zajednica, objanjava stav da primjena savremenih medicinskih znanja u praksi zatitezdravlja ima za cilj da u granicama socijalnih, ekonomskih, kulturnih i politikih prilika postigneodreene karakteristike zdravstvene zatite pruene korisniku. Jednostavnije reeno Socijalna

medicina se zalae da zdravstvena zatita koja se obezbjeuje stanovnitvu jedne zemlje imasledea usmjerenja:

- Da bude efikasna - to podrazumijeva konanu korist koju dobija pojedinac ili grupa ljudiod zdravstvene djelatnosti putem zadovoljenja zdravstvenih potreba, a na osnovu najnovijih

saznanja svake medicinske discipline.

- Da bude ekonomina - to podrazumijeva obezbijeivanje maksimalnog zdravstvenogstandarda graana u odnosu na uloena sredstva (koja drutvo moe izdvojiti za zdravstvenuzatitu). Ovo ne znai da uloena sreds- Racionalnu zdravstvenu zatitu obezbjeenje zdravstvene usluge osiguraniku na najbrii najednostavniji nain, bez praznog hoda (ekanja), bez paralelizma (ponavljanja intervencija) iliodugovlaenja u savremenim dijagnostikim, terapeutskim i rehabilitacionim postupcima.

Za obezbjeivanje zdravstvene zatite navedenih karakteristika zalae se Socijalna medicina, kojau tom smislu zastupa realizaciju sledeih svojih osnovnih ciljeva:

2. Primjena principa promocije zdravlja

3. Unapreenjei ouvanje zdravlja populacije4. Prevencija bolesti

5.

Zatita od bolesti6. Razvoj sistema zdravstvene zatite

Ouvanje i unaprijeenje zdravlja stanovnitva zahtijeva realizacije gore navedenih osnovnihciljeva Socijalne medicine. Kao preduslov ukljuivanja navedenih ciljeva u procese ouvanjazdravlja neophodno je sprovoenje niza mjere i aktivnosti koje se odnose na sljedee konkretnesadraje, a koji istovremeno predstavljaju oblasti kojima se bavi Socijalna medicina i to:

1. Prouavanje i mjerenje zdravlja i zdravstvenog stanja na nivou kategorija stanovnitva izajednice (djeca, omladina, ene, radnici, stari, lica sa invaliditetom i druge);

2. Istraivanje i detekcija problema zdravstvenepatologije (hronine nezarazne bolesti, socijalnapatologija, traumatizam, profesionalne bolesti, i dr.);

3. Organizaciju zdravstvenih sistema i organizacioni oblici zdravstvene zatite;

4. Istrauje zdravstvene potrebe stanovnitva, determinante zahtijeva, kao i kvalitet i kvantitetkorienja zdravstvene slube;


8/153

5. Prouavanje uticaja razliitih faktora na zdravlje;

6. Karakteristike zdravstvenog menadmenta i primjena ekonomike u zdravstvu;

7. Planiranje za zdravlje;

8. Ispitivanje kvaliteta u zdravstvu;

9. Obrazovanje za zdravljeZdravstveno vaspitanje;

10. Istraivanje uticaja ponaanja na zdravlje;

11. Istraivanja u zdravstvo;

12. Primjena zdravstveno informativnih sistema u zdravstvu.

Navedene mjere i aktivnosti, koje se realizuju kao metod dostizanja osnovnih ciljeva Socijalne

medicine, direktna su potvrda multidisciplinarnog karaktera ove nauke, koja neprekidno traga za

novim metodama, saznanjima, tehnikama kroz intezivanproces uenja i sticanja iskustava.Osimtoga ukazuju na vrlo irok dijapazon djelovanja ove nauke.

Jo je rana socijalna medicina povezivala zdravlje i blagostanje. Skoro vijek kasnijeakademska je zajednica pruila dokaze o tetnosti po zdravlje pojava kao to su siromatvo,

nizak socijalni gradijent, socijalna izolacija, nezaposlenost, neadekvatno stanovanje, i druga irazjasnila da na ljudski ivot i zdravlje ne ut iu iskljuivo obiljeja pojedinca (genetska iponaajna) nego da puno snaniji uinak na njihovo zdravlje ostvaruju obiljeja socijalne grupekojoj pripadaju.


9/153

II DEFINICIJA I POJAM ZDRAVLJA

Pojam zdravlja vezan je uz pozitivne ljudske i ivotne vrijednosti i definisano jeuniverzalno pravo na zdravlje svakog pojedinca. Zdravlje je egzaktan pojam koji je

produkt naslijea i okoline (drutvene, fizike i bioloke). Ukoliko je poremeenajedna ili druga komponenta nastaje bolest kao fizika ili psihika disfunkcijaorganizma. Zdravlje je jedan od najveih izazova 21. vijeka i stalno se razvijajumetode njegovog ouvanja io unaprijeenja. Pro tome, veliki broj autora smatra dastrategija ouvanja i unaprijeenja zdravlja podrazumijevaprepoznavanje uzroka kojiutiuna njega.

Pored ostalih obiljeja, zdravlje ima i ekonomska obiljeja, jer je sve vrijednije, abolest je sve skuplja. Meu drutvenim komponentama na zdravlje utiu socijalno-

ekonomski razvoj i fizika okolina, vaspitanje, obrazovanje i kultura te zdravstvena isocijalna zatita. Meu kljune preduslove zdravlja ubrajamo mir, dom, obrazovanje,socijalnu sigurnost, drutveni razvoj i stabilnost ekolokog sistema.

Zdravlje nije samo svoj cilj, ve neophodno sredstvo koje omoguuje ljudima da vodeindividualno, drutveno i gospodarski produktivan ivot.


10/153

2.1. Defini cija zdravlja

U definicijama zdravlja postoje veliki broj koncepta koji se meusobnosueljavaju , kao to su:

Idealno-tipske nasuprot normativnim definicijama;

Bio-medicinske nasuprot socijalnomedicinskim definicijama;

Laike nasuprot profesionalnim definicijama;

Statike nasuprot dinamikim definicijama;

Strukturalno-funkcionalne nasuprot adaptacijskim definicijama

Ustavom Svjetske zdravstvene organizacije iz 1946. godine, zdravlje je definisano kao stanjepotpunog fizikog, psihikog i socijalnog blagostanja, a ne samo odsustvo bolesti ionesposobljenosti. Deklaracijom iz Alma Ate od 1974. godine definicija je dopunjena i glasiZdravlje nije puko nepostojanje bolesti, ve stanje potpunog fizikoga, mentalnoga, duhovnoga

i socijalnoga blagostanja, to ima isto znaenje kao i predhodna definicija.

Definicija zdravlja SZO je mnogo kritikovana, ali se i danas koristi kao takva i kao pozitivne

karakteristikeove definicije navode se sledee;

Negiranje bio-medicinskoga redukcionizmau shvaanju zdravlja, jer zdravlje i bolestnisu jedino uslovljeni promjenama u organizmu i samo zavisni od tih promjena;

Odreenje zdravlja kao linog i drutvenoga dobra, postignua, blagostanja, to jesutina ljudskog postojanja;

Implicitno negiranje ekskluzivnoga prava doktora na davanje konanihprocjena ostanju zdravlja,jer je ono uslovljeno i drugim, a ne iskljuivo medicinskim pokazateljima.

Od posebnog znaaja je irina definicije, koju neki autori prepoznaju kao pozitivnu, alineki i kao negativnu karakteristiku definicije (jer tolika irina ini da nemoguim dostizanjedefinisanog zdravlja).

Navedena definicija zdravlja je prihvaena u itavom svijetu, kao takva je sastavni dio svihdokumenata koji se odnose na zdravlje, mada je kritikovana od mnogih autora. Osnovne kritike

autora odnose se na:

Utopizam u najirem smislu rijei (nerealnost, transcendentnost, izvanvremenost).Postavlja se pitanje da li je mogue dostii nivo zdravlja koji je odreen definicijom i koji supokazatelji kojima se zdravlje moe procijeniti prema navedenoj definiciji:

Statinost odreivanje zdravlja kao stanja, a ne kao procesa, to je netano, jer jezdravlje podlono stalnim promjenama uslijed uticaja niza razliitih komponenti iz spoljanjesredine;


11/153

Idealizam visoko odreeni kriterijumi zdravlja ostavljaju bolesnima najvei diopojedinaca, jer je vrlo teko dosegnuti sve nivoe blagostanja;

Nemogunost da se kvantifikuje (brojano izrazi, kako bi se objektivno mogliprocjenjivati i adekvatno porediti) i koriste za postavljanje jasnih ciljeva zdravstvene politike.

Rigidnostzdravlje i bolest su apsolutne i fiksne kategorije koje se ne mogu stepenovatiprema ovoj definiciji, to nije tano, jer se jasno mogu razlikovati nivoi zdravlja.

Savremeni koncept zdravlja se zalae da Glavni drutveni cilj drava-lanica i SZO-a treba bitida svi graani svijeta postignu nivo zdravlja koja e im omoguiti da vode drutveno i ekonomskiproduktivan ivot.

Koncept zdravlja kao prilagoavanja teorijski poiva na ideji homeostaze, a ona predstavljasposobnost organizma da spontano reaguje na izazove okruenja, odnosno sposobnosti tijela zaprilagoavanje i mobilizaciju rezervi u raznim situacijama.

U istoriji zdravstvene prakse stalno su se sukobljavali tri kljune filozofije po pitanju ko jeodgovoran za zdravlje populacije i to:

1. Individualizam po kojoj se podrazumijeva da je svaki pojedinac gospodar i tvorac

vlastite zdravstvene sudbine. Prema ovoj teoriji sam pojedinac je odgovoran za svoje zdravlje i

ono je uslovljeno sopstvenim odnosom prema zdravlju.2. Profesionalizampo kojoj se u medicini vidi kljuan regulator linog zdravlja i zdravljapopulacije. Prema ovoj teoriji zdravlje populacije je obaveza i odgovornost iskljuivo sektorazdravstva.

3. Paternalizamprema kojoj se odluujuu ulogu u zatiti zdravlja stanovnitva daje dravi,odnosno javnom zdravstvu, odnosno cijeloj zajednici. Prema ovoj teoriji drutvena odgovornostje presudna u ouvanju i unaprijeenju zdravlja populacije.

2.2. Pravo na zdravlje

Prema preporukama Svjetske zdravstvene organizacije (WHO) ljudska prava pruaju okvir za

preispitivanje postupaka kako pojedine vlade tako i meunarodne zajednice u cjelini, testirajuinjihovu odgovornost za zdravlje kroz to to jesu ili nisu uinile za bolje zdravlje naroda.Prihvaanjem Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima od strane Generalne skuptineUjedinjenih naroda 1948. godine postavljen je zajedniki standard (i mjera postignua) za sveljude i sve nacije na zdravlje.


12/153

Bazino obiljeje ljudskih prava je da su ona prava pojedinca koja mu pripadaju ve samominjenicom da je ljudsko bie, da su jednako primjenjiva na sve ljude gdje god se nalazili i dapredstavljaju temelj regulisanja odnosa pojedinca i drave. Ovakva prava odreuju to namVlade smiju initi, to nam ne smiju initi, a daju i preporuke za djelovanje. Vrlo esto sepostavlja se pitanja u vezi sa nainom ostvarivanja prava na zdravlje. U tom cilju Svjetska

zdravstvenma organizacija daje sljedee preporuke vezane za ostvarivanje prava na zdravljesvakog pojedinca:

1. Obezbijediti adekvatno sprovoenje promocije zdravih stilova ivota i smanjivanjeuticaja faktora rizika po ljudsko zdravlje proizalih iz okolinskih, ekonomskih, socijalnih iliponaajnih faktora okruenja;

2. Razvijati sistem zdravstva koji pravino unapreuje zdravstveni ishod, odgovaraopravdanim zdravstvenim zahtjevima populacije, i koji je finansijski pravian (efikasan), tepoiva na politici i praksi neiskljuivanja, to znai pristupaan (financijski, transportno i

arhitektonski, vremenski, kulturalno ili prema podjeli ekonomski, geografski i kulturoloki),uinkovit, finansijski odriv, kvalitetan, pravian,ije usluge odgovaraju potrebama korisnika iostvaruju uinak na zdravlje;

3. Razvojem politike zdravlja unutar (institucijskog okruenja) sistema zdravstva tepromoviui razvojnu politiku kojom se uinkovito adresiraju socijalna, ekonomska i okolinskadimenzija zdravljaprocjena uticaja na zdravlje razvojnih programa.

Izazov sadanjeg trenutka je osigurati da se poveana retorika panja koja se posveujeljudskim pravima implementira u politiku i nacionalnu legislativu, i da se pokrenu aktivnosti

koje e uinkovito uticati na unapreenje preduslova za zdravlje kao i na osmiljavanje i

realizovanje zdravstvene politike, programa i usluga krajnjim korisnicima. Na ovaj nain bi seobezbijedilo da se teoretski principi pretoe u svakodnevnu praksu. Stoga je neophodnoobezbijediti razvoj novih oblika zagovaranja koji e poveati pritisak na vlade kako bi preuzeleodgovornost za zdravlje svoje populacije. U veini zemalja su preduzeti osnovni koraci ipravo na zdravlje je ukljueno i najznaajnija njihova akta, kao to je Ustav zemlje.

2.3. Zdravlje za sve

Rezolucija Zdravlje za sve, koja je donijeta 1977. godine, moe se smatrati najvanijimdokumentom koji je usvojila SZO tokom svog postojanja. Ova Rezolucija imala je za cilj

postizanje takvog nivoa zdravlja koji e svakom stanovniku svijeta omoguiti da vodi socijalno iekonomski produktivan ivot. Nakon toga, 1998. godine usvojen i novi dokument Zdravlje zasve - politika za XXI vek.Kao osnovni ciljeviove globalne politike za zdravlje izdvojeni su:


13/153

Poveanje duine zdravog ivota za sve ljude

Obezbjedjivanjepristupa svih adekvatnoj i kvalitetnoj zdravstvenoj zatiti

Jednakost u zdravlju izmedju zemalja i unutar zemalja.

Nova politika zdravlja zasnovana je na dva osnovna kriterijumai to:

pravinost i

solidarnost.

Globalna strategija "Zdravlje za sve, zasnovana je na nekoliko principa Svjetskezdravstvene politike, koji se odnose na dostizanje jednakosti u zdravlju, medju kojima su

naroito znaajni sljedei:

- Zdravlje je osnovno ljudsko pravo i najvaniji socijalni cilj. Svi zakoni i drugi normativni

akti kojima se definie pruanje zdravstvene zatite u jednoj zajednici poinje sa princimajednakosti, dostupnosti i pristupanosti zdravstvene zatite.- Postojee velike nejednakosti u zdravstvenom stanju stanovnitvatiu se svih zemalja. Tenejednakosti moraju se drastino smanjivati zajednikim aktivnostima svjetske populacije.- Zdravlje je integralni dio ukupnog razvoja drutva, jer je preduslov sveukupnog razvojasvake zemlje. Sutina je drutveno zalaganje za zdravlje, zbog ega se zdravlje mora definisatikao obaveza svim sektorima. Svaki sector u okviru svojih ingerencija neophodno mora da djeluje

na nain koji obezbjeuje najvei mogui nivo zdravlja.

Svjetska zdravstvena organizacija, koja kreira globalnu politiku (globalne viljeve) na osnovu

koje svaka zemlja, lanica kreira svoju Nacionalnu politiku(i definie svoje nacionalne ciljeve)smatra da se Globalna strategija moe ostvariti samo ako zdravstvena politika isocioekonomska politika budu u potpunom skladu. Pri tome, SZO kao centralnu nit, vodilju za

postozanje navedene kohezije, definie:

ideju promocije zdravlja kroz socijalni i ekonomski razvoj,

pravinost i solidarnost.

U skladu sa ovim principom obaveza je svakog sistema da se najvea panja usmjeri ka onima

koji imaju najvee potrebe, a to su vulnerabilne kategorije stanovnitva. Cilj je ojaati zdravljekroz stvaranje okruenje koje vodi zdravlju, kroz irenje programa socijalne podrke, te krozjaanje kapaciteta ranjivih grupa. Na taj nain e se najefkasnije eliminisati nejednakost uzdravlja.


14/153

2.4. Nejadnakost u zdravlju

Nejednakosti u zdravlju nastaju kao posljedica nejednakih ivotnih mogunosti.

Ljudi se meusobno razlikuju prema zdravlja, kao to se razlikuju i po svim ostalim obiljejima,

a uzroci tih razlika mogu biti viestruki. Pri tome, najee se pominju sljedei razlozipostojanja razlike u zdravlja koje mogu da uslovljavaju sljedei elementi:

bioloki

okolinski

medicinski

socijalni

Zdravstveno stanje ljudi razlikuje se s obzirom na njihova socijalna obiljelja, jer razliite

socijalne kategorije imaju razliito zdravstveno stanje.

Vie puta je istaknuto da postoji meusobna povezanost izmeu zdravlja i prosperiteta zajednice,kao i da zdravlje ostvaruje sutinski doprinos u ukupnom procesu razvoja drutva. Realizacijaplaniranih ciljeva u zdravlju postaje znaajno mjerilo efektivnosti razvojnih strategija jednezemlje. Stoga je razumljivo da se posljednjih nekoliko decenija izdiferencirao stav da smanjenje

nejednakosti u zdravlju izmeu razliitih socioekonomskih kategorija stanovnitva , utie naunapreenje i ouvanje zdravlja.

Razlike u zdravlju stanovnitva, kako meu populacionimgrupama unutar jedne zemlje i izmeuzemalja, ukazuju na injenicu da je zdravlja povezane sa socijalnim i ekonomskim faktorima, aovi faktori su odraz drutvenog i politikog razvoja zemlje. Stoga se prilikom prouavanjadrutvenih faktora koji utiu na zdravlje velika panja poklanja upravo socioekonomskomstatusu. Postoje ogromne metodoloke razlike i problemi kako u mjerenju socioekonomskogstatusa tako i u mjerenju nejednakosti u zdravlju, to oteava poreenje izmeu zemalja. Studijekoje predstavljaju analize nejednakosti u zdravlja, meusobno se razlikuju prema:

preciznosti,

sloenosti i

informativnosti.

Istraivanja o socioekonomskim razlikama i njihovom uticaju na zdravlje, treba da omogueidentifikaciju najugroenijih kategorija stanovnitva i daju osnov za kreiranje zdravstvenepolitike.


15/153

Socioekonomskim determinantama uslovljene nejednakosti u zdravlju mogu se definisati

kao razlike u prevalenciji ili incidenciji zdravstvenih problema izmedju stanovnitvarazliitog socioekonomskog statusa. Ove nejednakosti ne treba mijeati sa nejednakostima uostvarivanju zdravstvene zatite.

U ovom procesu vano je naglasiti da se socioekonomski status,koji je od uticaja na zdravljepopulacije, se po pravilu mjeri na osnovu tri indikatora:

zanimanje,

nivo obrazovanja i

imovno stanje, i on u najirem smislu rijei znai poziciju u socijalnoj hijerarhiji koja seizraava putem navedena tri indikatora.

Svjetska zdravstvena organizacija je objavila izvjetaj o uticaju socijalnih determinanti nasveukupno zdravlje, koje jasno ukazuje na injenicu da drutvene nejednakosti pridonose u

velikoj mjeri loem zdravstvenom stanju i sprijeavaju uivanje u zdravlju onoliko koliko je tobioloki mogue.

Pored toga, Svjetska banka potvruje da postoji jaka povezanost izmedju zdravlja isocioekonomskih uslova, posebno izmedju zdravlja i prihoda stanovnitva (mjerenje optim ilinim drutvenim standardom) i zdravlja i nivoa obrazovanja. Istraivanja su potvrdila da jerast opteg drutvenog dohotka i poveanje nivoa formalnog obrazovanja, posebno majkeznaajnije unaprijedio zdravlje djece, nego sve mjere zdravstvene slube. Pored globalne ocjeneda ljudi ive due i da su zdraviji to je vei prosjeni drutveni proizvod po stanovniku,

istraivanja su pokazala da su vei efekti na zdravlje rast drutvenog proizvoda u manjerazvijenim nego u razvijenim sredinama. Stoga je razumljivo to je, u periodu ranog ekonomskograzvoja, rast prosjenog drutvenog proizvoda od 1000 US dolara na 2000, rezultiralopoveanjem oekivanog trajanja ivota od 11 godine dok je efekat rasta od 4000 US dolara na8000 ostvario poveanje vrijednosti od samo 4 godine.

Strategija za monitoring (praenje) socioekonomskih nejednakosti u zdravlju treba daukljui sljedee komponente:

* Raspoloive rutinske podatke, prikupljanje dodatnih podataka, analizu, interpretaciju,

prezentiranje podataka i formulaciju politike kao odgovor na rezultate.

* Sutinski dio svakog sistema monitoringa treba da ine registar mortaliteta i morbiditeta, kao izdravstvena istraivanja putem ankete. Zdravstvena istraivanja treba da ukljue praenje vieindikatora morbiditeta koji bi na osnovu samoizvetavanja pokrili razliite aspekte zdravlja. Usluajevima kontinuiranog praenja postojala bi pravovremena i potpuna analiza zdravstvenogstanja.


16/153

* Kad god je mogue socioekonomski status bi trebalo mjeriti na osnovu tri gore pomenutaindikatora: zanimanje, nivo obrazovanja i imovno stanje (ukupni prihod, neto prihod, prihod

domainsta), jer su oni dokazano povezani sa zdravljem.

Proces mjerenja nejednakosti u zdravlju meu razliitim teritorijama ili na istoj teritoriji urazliitim periodima, zasniva se na praenju nekoliko osnovnih indikatori, meu kojima seposebno istiu grupe pokazateljakoje se odnose na:

morbiditet i

mortalitet (prerana smrt), ali u nekim sluajevima koriste se i

indikatori pozitivnog zdravlja kada je to mogue.

Smanjenje zdravstvene nejednakosti u svijetu i za svaku zemlju posebno predstavlja etikiimperativ. Stoga je neophodno uspostavljanje dugorone strategije za uklanjanje uzroka, kojishvataju nejednakosti u zdravlju, i to se danas smatra jednom od najvanijih obaveza zemaljalanica SZO. Autori navode da bi se, u cilju prevazilaenja nejednakosti u zdravlja, trebaleuvesti izvjesne promjene,kao to su:

omoguiti svakom djetetu jednak poetak nakon rodjenja;

omoguiti svoj djeci i odraslima maksimalnu panju o njihovom zdravlju tokom cijelogivota;

napraviti fer zapoljavanje i dobre uslove na radu;

obezbijediti zdrav standard za ivot za sve;

napraviti zdrava i odriva stanita za sve;

pojaati mere prevencije zdravlja

Kao to smo ve vie puta istakli nejednakosti u zdravlja determinisane su djelovanjem viefaktora zdravlja.

2. 5. Faktori zdravlja

Sve komponente koje utiu na zdravlje ili koje mogu da uslove razlike u unaprijeenju i ouvanjuzdravlja populacije na razliitim teritorijama ili na istoj teritoriji u razliitim vremenskim


17/153

periodima, nazivamo determinantama, odrednicama ili faktorima zdravlja. U najirem smislufaktore dijelimo ih na:

1. enodogene

2. egzogene

Sledea podijela ukazuje na porijeklo ovih faktorai prema toj podjeli razlikujemo:

1. Genetske i bioloke determinante, koje predstavljaju pomenute endogene faktore i nakoje, uglavnom, nemoemo djelovati u smislu njihove modifokacije;

2. Bihevioralne determinante (ponaanje, ivotni stil), koje ukljuuju sve komponentevezane za ponaanje pojedincai koje se, u najveem dijelu, mogu modifikovati,

3. Determinante okoline (kvalitet vazduha, vode, radna sredina, nivo buke...), na koje se,

takoe, moe uticati u smislu njihove promjene,4. Socio-ekonomske determinante, koje ukljuuju (etnika pripadnost, rasa, demografski

faktori, socijalni i ekonomski status i ostalo, koje su u jednom dijelu nepromjenljive, ali

meu njima imamo i one koji se mogu mijenjati.

Bez obzira na podjele faktora zdravlja, izolovano dejstvo samo jedne determinate gotovo je

nemogue utvrditi, jer se njihovo djelovanje ostvaruje kroz interakciju svih posebno prepoznatihdjelovanja faktora zdravlja. Uticaj svih determinanti zdravlja ostvaruje se kroz meusobnusadejstvo, te se kao takvo mora i predpostaviti.

Uticaj faktora uzrokuje sagledavanje razliitih aspekata zdravlja, od kojih e se posebnopomenuti ekonomski i socijalni, zbog sve vee aktuelnosti njihovog sagledavanja.

2.5.1. Ekonomski aspekti zdravlja

Uticaj determinanti na zdravlje je neosporan, a pri tome se posebno istie uticaj ekonomskihdeterminanti. Premapodacima SZO, poboljanje oekivanog trajanjaivota na roenju za 10%,

poveava ekonomski rastzajednice za 0.35% godinje.Takoe oko50% razlike u privrednomrastu izmeu bogatih isiromanih zemalja objanjava se loim zdravstvenim stanjem i kratkimoekivanim trajanjem ivotapopulacije u siromanim zemljama. Meutim, iako postoji velikibroj dokaza o posebnom znaaju uticaja ekonomskih komponenti na zdravlje, postoji jo uvijekpercepcija da su trokovi zdravstvene zatitekratkotrajna ulaganja a ne dugorono investiranje ikljuni pokreta ekonomskog rasta zajednice.


18/153

2.5.2. Socijalni aspekti zdravlja

Socioekonomski status takoe utie na socijalizaciju pojedinaca s obzirom na postupke povezanesa zdravljem kao i s izlaganjem socijalnim ili fizikim okolnostima koje ili ugroavaju ilipromoviu zdravlje. Istraivanja pokazuju vezu izmeu trajanja ivota i drutvene klase, to

znai da pripadnost vioj drutvenoj klasi utie na mogunost dueg trajanja ivota. Obrazovaneosobe generalno imaju vee motivaciju za disciplinovano ponaanje i ivotni stil koji ih odravau boljem zdravlju i duem ivotu. Naime, broj umrlih od iste bolesti dvostruko je vei kod osobasa osnovnokolskim obrazovanjem nego kod osoba koje su zavrile fakultet. Osim toga, niedrutveno-ekonomske grupe, posebno porodice pritisnute ekonomskim, psiholokim i moralnimteretom imaju najslabije zdravlje, to se javlja ponajprije zbog drutvenih faktora.

Svaku socijalnu sredinu ine socijalni elemeneti i oni odreuju karakter takve zajednice, aine ih:

Jezik, lingvistike kodove, informisanje i svi ostali oblici komuniciranja meu ljudima,to je vrlo znaajan element zdravlja.

Socijalne institucije regulisane pravilima (brak, porodica, zakoni, obrazovanje), takoeostvaruju znaajan uticaj na zdravlje.

Ekonomske institucije i regulative, zaposlenje i slino, za proizvodnju i distribuciju optihdobara, koji omoguavaju da ovjek stvori neophodne uslove za ivot i ostvarenje nejveegmogueg nivoa zdravlja.

Ideoloki vrijedonosni sistem (vrijednosti, moral, politika i ureenje zajednice),

predstavlja definisani sistem vrijednosti na osnovu kojih se formira obrazac ponaanja, a kojiostvaruje uticaj na zdravlje.

Kulturoloki vrijedonosni sistem (vjerovanja, obiaji, navike, zdravstvena kultura,ponaanje uopte, stil ivota), takoe predstavljaju psiholoke kategorije ponaanja povezane sazdravljem.

Pored eleenata, koji ine svaku socijalnu sredinu, ona i svojim faktorima moe determinisatizdravlje. Odfaktora spoljne sredini iji uticaj na zdravlje posebno pratimo istiemo sledee:

1. Ekonomski faktori - veza izmeu niskog ili visokog ekonomskog standarda i indikatorazdravlja je dokazano u znaajnoj korelaciji, a pri tome, najbitniji pokazatelj su izdvajanja zazdravlje, koja su proporcionalna sa optim standardom populacije. Pored toga, zdravlje jepreduslov prosperiteta svake zemlje po svim segmentima, kao i njenog stanovnitva, te na tajnain utie i na izdvajanja za zdravstvenu zatitu (zdravstvenu potronju), kao i drugu potronjupovezanu sa zdravljem.


19/153

2. Kultura i obrazovanje predstavljaju vezu izmeu zdravlja i tradicije, navika, obiaja,religije i cjelokupnog duhovnog bogastva. U okvirima navedenog faktora posebno se izdvaja

uticaj formalnog obrazovanja. Poseban znaaj na prhvatanje poeljnih preporuka po zdravljeostvarije vaspitanje za zdravlje.

3. Stil ivota, predstavljen kao opti nain ivota baziran na interakciji izmeu uslova ivotau irem smislu i individualnih obrazaca ponaanja determinisanih sociokulturnim faktorima ilinim karakteristikama. Meu najznaajnijim komponetama stila ivota podrazumijevamo:puenje, alkoholizam i narkomaniju, ali vrlo znaajno mjesto zauzima i pravilna ishrana.

Osnovne bolesti nastale kao rezulatat odreenog stila ivota nazivamo bolestima ponaanja , aone su, najee, bolesti zavisnosti. Prema definiciji Svjetske zdravstvene organizacije zavisnostje duevno, a ponekad i tjelesno stanje koje nastaje meudjelovanjem ivog organizma i

sredstava zavisnosti. Obiljeavaju ga ponaanje i drugi duevni procesi koji uvijekukljuuju prisilu za povremenim ili redovitim uzimanjem sredstava zavisnosti u namjeri dase doivi njegov uticaj, a u svakom sluaju, dovode do promjena u fizikoj, psihikoj isocijalnoj sferi uivaoca.

Proces stvaranja zavisnosti je isti kod svih bolesti, ali se oni razlikuju po svojoj etiologiji. U

principu razlikujemo tri osnovne teorije nastanka bolesti zavisnosti i to:

1. bioloku (genetsku, biohemijski i metaboliki procesi),2. psiholoku (psihoanalitike, bihevioralne, kognitivne, sistemske teorije) i3. socioloku i kulturoloku (etnoantropoloke i socioloke teorije, kulturoloka

uslovljenost) teoriju u etiologiji bolesti zavisnosti.

2.6. Fatori ri zikaFaktori rizika definiemo na sledei nain: to su sve one osobine, dogaaji ili navike kojipoveavaju vjerovatnou javljanja bolesti, povrede ili smrti kod ljudi.

Ako je ovjek due vremena izloen djelovanju faktora rizika, mehanizam za prilagoavanje(adaptivni mehanizam) se zamara, iscrpljuje, odbrambena sposobnost organizma opada,

ravnotea ovjeka sa okolinom se remeti i javlja se bolest. Prema tome, sistem djelovanja faktorarizika zasniva se na principu naruavanje ravnotee u organizmu koja postoji izmeudeterminanti iz okruenja koje stalno djeluju na organizam i odbrambenog sistemaorganizma kojim se pokuava susprostaviti djelovanju navedenih komponenti.


20/153

Prema ovom konceptu faktori rizika mogu biti:

1. Okolinski

2. Bihevioralni

3. Bioloki

Okolinski faktori rizikapotiu iz okoline i teoretski svi mogu biti modifikovani. Ovi faktori se dijele nasljedei nain:

fizike (aerozagaenje, zagaenje hrane, vode i zemljita, buka),

bioloke (promjene biljnog i ivotinjskog svijeta),

socijalne (drutveni odnosi u porodici i na radnom mjestu, u koli, drutenistandard, uslovi ivota, kolovanje, socijalna mrea i socijalna podrka)

Bihevioralni faktori rizika su vezani za ponaanje pojedinca i ukljuuju sve aspekte ponaanja koje nije uskladu sa zdravljem. Ovi faktori rizika su podloni modifikaciji, odnosno njihov uticaj se moe sprijeitiplaniranim aktivnostima promjene ponaanja.

Bioloki faktori rizikapo zdravlje dijele se ne:

1. one koji se mogu promijeniti (modifikovati) i

2. one koji se nemogu promijeniti (modifikovati).

Nepromenljivi bioloki faktori rizikasu: pol, starost, naslijee i steeni trajni invaliditet.

Promjenljivi bioloki faktori rizika za zdravlje, kao to su: prekomjerna tjelesna masa igojaznost, hipertenzija, hiperglikemija, hiperholesterinemija i drugi faktori na koje se moeuticati u smislu njihove promjene.


21/153

III ZATITA ZDRAVLJA

Znaajan aspekt zalaganja svakog drutva je organizovanje pruanja zdravstvene zatitepopulaciji u cilju ouvanja i unaprijeenja zdravlja populacije. Da bi se razumio proces zatite

zdravlja, vrlo je znaajno sagledati concept zdravlja i bolesti.

3.1.Koncept zdravlja i bolesti

Teorijski pristup zdravlju postaje aktuelan sa poecima medicinske misli i od tada medicinaegizistira kroz dva paralelna sistema i to: sistem teorije i prakse. Medicinska teorija stvara

slikovite modele za objanjavanje zdravlja i bolesti i razvoj ovih shvatanja m ijenjao se krozistoriju u skladu sa promjenama u okvirima sledeih elemenata:

- socijalnih faktora,

- regionalno zavisnih konceptualnih okvira,

- uticaja djelovanja faktora iz okruenja,- tehnolokih napredaka,- ljudskih znanja i vjetina.

3.2. Etiologija bolesti

Etiologija jeste tumaenje uzroka bolesti (od gr.aithia , porijeklo i logos-logia, rije, uenje-nauka ). Uzroci bolesti mogu biti neki dogaaji, stanja ili karakteristike koje igraju bitne uloge uizazivanju pojava bolesti i zovi se etioloki faktori. Obino uzroci nisu dovoljni da izazovubolest, ve ulogu pomonih inilacaimaju i t.zv. kofaktori ili faktori rizika. Faktori rizikamogu biti razliiti i o njima smo ve govorili.

Generalno uzevi, etioloki inioci (faktori) se dijele u 4 osnovne grupe:

Fiziki etioloki (faktori) inioci su: ivi ili neivi predmeti,materije ili sile-udarac,ubod, pad, toplota, hladnoa, radijacija (ukljuiv i telekomunikacijska zraenja?) svjetlost,elektrina struja,vibracije, buka, aerozagaenje, praina i t.d.

Hemijski iniocisu: viak ili manjak prisutnosti neke (potrebne) supstance-joda u hrani,NaCl, Hg ili Pb u ambijentu uglavnom su uvijek tetni, esto(ne uvijek) neke kiseline ililuine-baze, razliiti gasovi(ugljenmonoksid), alkoholna pia (methanol). Hrana takoer


22/153

moe da bude razlog hemijskih intoksikacija: mikotoksini, botulinus toksin, toksinipeuraka, aditivi u hrani, hrana od genetski modifikovanih biljaka ili ivotinja. Hrana uviku ili manjku takodje je vrlo vaan faktor rizika za pojavu razliiti bolesti i poremeaja(neishranjenost-preuhranjenost). Disbalans nekih supstancija iz hrane u redovnoj ishrani

takoer je faktor rizika: hipo ili hipervitaminoze, viak ili manjak pojedinih soli, eera,

vode, proteina. Manjak ili viak hemijskih oligoelemenata i njihovih spojeva (Fe, Mg, Zn,J, Cl, Na, Ca,) predstavljaju direktne ili indirektne riziko-faktore. U irem smislu viakili manjak vlastitih hemijskuh spojeva, na prim.hormona, enzima, takoe znai postojanjehemijsko-biolokih farktora rizika. Hemijske supstance kao zagaivai zemljita(vjetaka ubriva, zadesno izlivanje hemikalija u zemlju), vazduha (azotna jedinjenja,H2S, amonijak,) i vode bitni su faktori rizika u industrijski sve razvijenijem svijetu.

Bioloki faktori koji mogu biti vlastite bioloke materije, ali i ivi ili neivi biolokiinioci i to: toksini (gljivica alfa toksin, mikotoksini, toksini gljiva, bakterija stafilikoknienterotoksin, botulinus toksin i sl., mekuaca - medusa, zglavkara- osa, vertebrata -

zmijski toksin). Psiho-socijalni faktori u koje ubrajamo linost bolesnika (latentne psihoze, reaktivne

neuroze), introvertirane ili ekstrovertirane linosti, bojaljive, depresivno -opsesivnestrukture, labilne,.. U grubo-tipovi linosti se mogu porikazati kao tipovi A i B:

1. Linosti tipa A (psihotimine): pokazuju agresivnost, ambicioznost, stalninedostatak vremena za dovoljno rada (radoholiari), liderske sklonosti,avanturizam,

2. Linosti tipa B predstavljaju (uistoj formi) suprotnost prvima: blagi su, spori udonoenju odluka i u radu, manje su ambiciozni, pomirljivi, tihi (mirni graani),

konformisti.3. Veina ljudi nosi u sebe elementa ova oba tipa linosti, ali kod nekih dominiraju

jedne, a kod drugih dominiraju druge osobine. U rizina ponaanja koja se odnose napsihiki profil osoba su ekscentrinost, sklonost k avanturizmu, brzoj vonji i sl.

U procesu praenja etiologije oboljenja prvo se uoava faza koja se odnosi na:

A. Ulazak uzronika, odnosno etiolokog agensa (ivog ili neivog) u organizam i timsluajevima domain moe da odgovori na sljedee osnovne naine:

Da ne reaguje, Nedvidljivom reakcijom, Vidljivom reakcijom

Kako e se manifestovati neka infekcija zavisi i od osobina agensa i od osobina infekcijiizloene individue.


23/153

Kod infektivnog agensa, za nastanak zaraze, najbitniji su:

Koliina odnosno broj mikroba, koja se oznaava kao jo i infektivna doza ili inokulum, Infekcioznost - predstavlja sposobnost infektivnog agensa da se prenese na razliite

naine sa jednog na drugog domaina,

Patogenost - predstavlja sposobost mikroorganizama da iazovu oboljenje. Najznaajnijaosobina patogenosti je toksinost koja predstavlja sposobnost mikroorganizama dastvaraju toksine ( otrove ).

Virulencija - predstavlja stepen patogenosti, pa mikroorganizmi mogu biti jakovirulentni, virulentni, slabo virulentni i avirulentni. Virulentnost se moe poveati(egzaltacija) ili smanjiti (atenuacija).

B) Odnos domaina i infektivnog agensa. Kod domaina najbitniji je nivo otpornosti nainfekciju. Broj mikroorganizama ili inokulum, ili infektivna doza je onaj najmanji broj

patogenih agenasa koji je sposoban da izazove infekciju neimunih-prijemivih osoba.to je brojpatogenih mikroba vei u jednom inokulumu, toje vei izgled da e agens izazvati infekcijuodnosno prepoznatljivu bolest.

Ukoliko je poznata etiologija bolesti sprovodi se etioloka ili kauzalna terapija, kojoj je ciljotklanjanje uzroka bolesti. Ukoliko uzrok bolesti nije poznat, sprovodi se simptomatska

terapija, koja ima za cilj da djeluje samo na trenutno prisutne simptome, ali ne i na cjelovito

oboljenje.

Preventivna medicina sa druge strane sagledava znaaj etilogije bolesti, kako bi se nakonkretnog uzronika preventivno djelovalo prije ostvarivanja njegovog negativnog uticaja naorganizam ovjeka.

Da bi se lake prouavala oboljenja i postupci vezani za njihov tretman predstavljeni su modelibolesti.

3.3. Modeli bolesti

Modeli bolesti realno ne postoje: to su izmiljene kategorije da bi se mogli lake shvatitiekoloko-epidemioloki i kliniki odnosi koji odreuju epideminost javljanja nekih bolesti. Onisimuliraju pojavu bolesti i epidemija, a odraz su zakonomjernosti koje vladaju u

odreenim okolnostima.


24/153

Uglavnom se manipulie sa 4 osnovna modela bolesti:

modelom vage,

modelom toka,

modelom mree i

epidemiolokim modelom.

Model vageje jedan od nastarijih modela (a mi smo ga ve izuavali kao prirodan tok bolesti):pojava neke bolesti tumai kao poremeaj ravnotee (disbalansa) izmeu:

uzronika bolesti,

domaina i okoline.

Tasove na vagi ine domaini uzronik a osnovicu vage ini okolina. Ako pretegnu inioci odstrane uzronika poremetie se ravotea sa domainom, a ako se poremete inioci okoline, nabilo koju stranu vage doi e do pretezanja ili strane domaina, ili strane uzronika. U svakomsluaju poremetie se ravnotea.

Domain je zdrav dok postoji ravnotea. Disbalans bilo kojeg od ova 3 inioca dovodi doneravnotee odnosno do bolesti

Model tokaprikazuje inioce kao rotirajui sistem oko neke osovine. Ulogu osovine ili centrakruga ini domain sa svim svojim osobinama pri emu je u nultoj taki centra genetskonaslijee. Prostor izmedju vanjskog kruga osovine (medjuprostor) zauzimaju sljedei faktoriokruenja:

bioloki faktori (flora, fauna, mikroflora),

socijalni faktori (nain ii standard ivota,ekonomija,drugi uslovi ivljenja,odnosi u

porodici i dravi i sl),

fiziki faktori (klima, geografski poloaj, sastav tla).

Dominacija bilo kojeg od navednih inilaca pri rotaciji toka dovee do ekscentrinostiodnosno do neujednaenosti rotacije a taj disbalans se prikazuje kao uslov za pojavubolesti.


25/153

Model mreeistie da su inioci, odgovorni za pojavu neke bolesti u strogoj povezanosti,oni suumreenii dominacija bilo kojeg od tih inilaca dovodi do poremeaja pravilnosti tkanjaumrei,to znai do dominacije nekog nad ostalim faktorima to je preduslov za nastanak bolesti.

Kod analize svih ovih modela potrebno je da se ima na umu da se bolest tumai kao poremeaj

prirodne ravnotee ovjeka (ivotinje) i okoline.

Epidemioloki ili matematiki modelje neto sloeniji. To je dinamiki system koga inemeusobno strogo zavisni epidemioloki inioci. On odraava epidemijske procese i imitiraprirodni tok bolesti. Matematiki - epidemioloki model je konstruisan prema poznatiminjenicama o nekoj bolesti. On omoguuje da se:

simulira prirodni tok analizirane bolesti i

da se modifikuje tok bolesti intervencijom na neki od poznatih faktora te bolesti.

Matematiki model pomae:

istraivanju optimalnih rjeenja,

izboru alternativnih metoda,

traenju najjeftinijih ( cost-effective) i

pronalaenju najefikasnijih strategija u oblasti zdravstva.

Da bi se stvorio ovakav model potrebno je:

definisanje uzajamno zavisnih epidemiolokih inilaca i osobina domaina,

definisanje uloge tih faktora u dinamici bolesti,

poznavanje prirodnog toka bolesti (odnosno inkubaciju, period infektivnosti, nivo

prirodne imunosti prema toj bolesti, smrtnost od nje-letalitet).

Formiranje structure modela podrazumijeva izraavanje odnosa medju varijablamaukljuenim u prirodni tok bolesti, na prim slijedee epidemioloke grupe:

a) osjetljivih-neimunih prema analiziranoj bolesti,

b) grupa zaraenih koji su u inkubaciji (period kada su zapoete promjene uorganizmu, ali simptomi su nevidiljivi,


26/153

c) grupa oboljelih-zaraznih(sa izraenim simptomima) i

d) grupa rezistentnih-otpornih a izloenih infekciji.

Ovaj model ukljuuje:

1. Definisanje stopa tranzicije, formiranjem kvantitativnih pokazatelja prelaska pojedinaca

iz jedne u drugu grupu (na prim.prelazak iz grupe osjetljivih-prijemivih u grupu lica uinkubaciji).

2. Zatim definisanje stope infekcije t.j.broja lica osjetljivih na zarazu u kontaktu sa izvorom

zaraze (odnosno odreivanje apsolutnog i relativnog rizika). Pri tome, stopa infekcijeodraava snaga zaraavanja. Da bi se odredila stopa infekcije potrebno je analizirati sveinioce koji utiu na to:

ekoloke,

bioloke,

socijalne,

ekonomske it.d.

Za process ouvanja i unaprijeenja zdravlja od posebnog znaaja predstavlja kontinuirana

analiza zdravstvenog stanja populacije. U cilju relevantne analize zdravstvenog stanja neophodnoje obezbijediti dosljedno mjerenje zdravstvenog stanja sa adekvatnim instrumentima.

3.4. Mjerenje zdravstvenog stanja stanovnitva

Multidimenzionalnost koncepta zdravlja, kompleksnost njegove primjene u praktine svrheodreivanja zdravstvenog stanja stanovnitva, kao i ne posjedovanje egzaktnih mjernih

instrumenata, odredile su procjenuumjesto mjerenja zdravstvenog stanja.

U svakom sluaju procjena zdravstvenog stanja populacije nije samo zbir ocjenazdravstvenog stanja pojedinaca, ve predstavlja sloenu proceduru utvrivanja slike ozdravstvenom stanju populacije ili neke populacione grupe, korienjem pokazatelja iliindikatora zdravlja.Moemo sagledavati zdravstveno stanje:


27/153

pojedinca,

pojedinih populacionih grupa ili z

ajednice u cjelini.

3.4.1. I stor i jski r azvoj procesa mjerenja zdravstvenog stanj aOrganizovani rad na procjeni zdravstvenog stanja stanovnitva poinje poslije Prvogsvjetskog rata, odnosno kada zdravstvena organizacija Liga naroda 1930. godine poinje daradi na zdravstvenim indikatorima. Struni i nauni preokret u procjeni zdravlja nastaje 1939.godine kada su Stouman i Falk predloili tri grupe zdravstvenih indikatora kojima seprocijenjen vri:

(a) indikatori vitalnosti i zdravlja;

(b) indikatori spoljnje sredine i

(c) indikatori aktivnosti zdravstvene slube.

U istorijskom razvoju mjerenja zdravstvenog stanja stanovnitva razlikujemo etiri perioda ito:

I perioddo kraja I svjetskog rata, u kojem se kao pokazatelji zdravstvenog stanjakoriste pokazatelji mortaliteta (umiranja), zbog visoke smrtnosti stanovnitva, dominantno

nastalih usljed velikog broja zaraznih bolesti. Zbog velikog broja umrlih za praenje iporeenje zdravstvenog stanja korieni su iskljuivo pokazatelji mortaliteta.

II perioddo kraja II svjetskog rada, karakterie eradikacija jednog broja zaraznihbolesti, kao posljedica rijeavanja osnovnih sanitarnih i komunalnih problema i znaajnihuspjeha u razvoju imunizacije i vakcinacije. U ovom period izraena je dominacija akutnihoboljenja i stanja od kojih nisu ljudi umirali u tako velikom broju, kao u predhodnom periodu.

Procjena zdravstvenog stanja stanovnitva, u ovom periodu, zasnivala se, pored pokazateljamortaliteta i na pokazateljima morbiditeta (obolijevanja).

III perioddo kraja -80ih godina prolog vijeka, karakterisan je starenjem populacijei znaajnim ueem hroninih degenerativnih obolijenja u strukturi morbiditeta. Za procjenuzdravstvenog stanja stanovnitva, u ovom periodu, najee se koriste pokazateljiinvalidnosti, nesposobnosti, apsentizma (odsustva sa posla), skale zdravlja.

IV periodkoji traje od 80ih i danas, a koji zdravlje sagledava kroz aspekat uticajadeterminanti zdravlja, a bolest kao posljedica djelovanja razliitih faktora rizika. Sve ee seza procjenu zdravstvenog stanja koriste pokazatelji kvaliteta ivota.


28/153

3.4.2. Cil jevi procjene zdravljaProcjena zdravstvenog stanja stanovnitva danas se smatra neophodnim procesom, kako saaspekta drutveno-politike zajednice, nekih drugih zajednica i ljudi, tako i sa aspektazdravstvenog sistema. Svi navedeni akteri imaju svoj razliit pristup i interes.

1. Politikim organima procjena je potrebna da bi formulisali odgovarajuu politiku istartegiju zdravstvene zatite;

2. onima koji odluuju da bi donijeli odgovarajue pravovremene odluke;3. planerima da bi mogli da procijene i to realnije predvide budunost;4. ekonomistima da akcije sprovedu na to efikasniji nain;5. davaocima usluga da sprovedu najkvalitetniju zatitu,6. a korisnicima da na jednostavniji, bri i kvalitetniji nain zadovolje svoje zdravstvene

potrebe.

Procjena zdravstvenog stanja treba da bude prva faza i preduslov za kontinuirani sistematski i

planski rad na unapreenju kako zdravstvenog stanja tako i itavog (ukupnog) zdravstvenogsistema, odnosno rad na njihovoj reformi.

Generalno ciljevi procjene zdravstvenog stanjapopulacije su slijedei:

ouvanje i unaprijeenjezdravlja populacije, kao najznaajniji cilj aktivnosti zdravstvenezatite stanovnitva,

utvrivanje najznaajnijih zdravstvenih problema cijele populacije ili jedne populacionegrupe,

praenje promjena u zdravstvenom stanju odreene populacije ili populacione grupe,

komparacija stanja zdravlja odreene populacije na jednoj teritoriji sa drugim teritorijama.

komparacija stanja zdravlja meu populacionim grupama,

preispitivanje zdravstvene politike, strategija i primjenjenih tehnologija,

unapreenje menadmenta u zdravstvenom sistemu,

utvrivanje osnovnih zdravstvenih potreba i naina njihovog zadovoljenja na jednojteritoriji.

3.4.3. I zvori podataka za mjerenj e zdravstvenog stanjaZdravstveni indikatori ili pokazatelji zdravlja su osnovni instrumenti za procjenu stanja zdravlja

stanovnitva, prikazani relativnim brojevima, a izraunati prema podacima dobijenih iz slijedeihizvora:


29/153

Registri vitalnh dogaaja- matine knjige, odakle se mogu dobiti podaci o roenim, oumrlim, o sklopljenim i razvedenim brakovima.

Popis stanovnitva - se radi svakih deset godina i daje najpotpunije podatke ostanovnitvu i to: broj i strukturi stanovnitva, domainstava i ostalih demografskih parametara .

Medicinska dokumentacija (rutinske evidencije i izvjetaji zdravstvene slube) u kojuubrajamo sve vidove evidencija koja se vre u zdravstvenim ustanovama, a kojoj e biti rije I udaljem tekstu.

Epidemioloka istraivanja sa utvrivnjem incidence i prevalence pojedinih oboljenja,koja se rade za podatke ije se kretanje upopulaciji redovno prati.

Registri oboljenja su izvori podataka koji se koriste za praenje hroninih degenerativnihoboljenja.

Posebna istraivanja za prikupljanje podataka koji se rutinski ne registruju, kao to su:puenje, konzumiranje alkohola ili nekih drugih aspekata ponaanja.

1. Registri vitalnih dogaaja - matine knjigepo definiciji UN predstavlja sistemzakonski obavezne registracije, statistike analize i izvjetaja o vitalnim dogaajima, kao i sistemprikupljanja, kompilacije, prezentacije, analize i distribucije podataka vezanih za iste. Pod

vitalnim dogaajima podrazumijevaju se: poroaji koji se zavre roenjem ivog djeteta, smrtnisluajevi, fetalna smrtnost (umiranje na roenju), sklapanje brakova (nupcijalitet), razvodibrakova (denupcijalitet), usvajanja djece i sl.

2. Popis stanovnitvapo definiciji UN predstavlja: sveobuhvatni proces prikupljanja,razvrstavanja i publikovanja demografskih, ekonomskih i socijalnih podataka o svim osobama u

jednoj zemlji, ili na ogranienoj teritoriji uzetih u odreenom vremenu ili vremenima.Obuhvaenost svih osoba i individualna registracija su neophodni uslovi uspjenog popisastanovnitva. Popisi stanovnitva obezbjeuju podatke o broju i strukturi stanovnitva idomainstava. Podaci koje koristimo izmeu dva popisa dobijaju se na osnovu procjena okretanjima stanovnitva (raanje i umiranje - prirodna kretanja i migracijevjetake kretanja).

3. Rutinska zdravstvena statistika - medicinska dokumentcija - predstavlja rutinsko

prikupljanje zdravstvenih podatka, koji su osnovni izvor informacija o specifinommorbiditetu i mortalitetu, o odreenim mjerenjima koji se sprovode u zdravstvu i o aktivnostimazdravstvenog sektora. Ove informacije, koje potiu od tekuih programa, relativno su jeftine ilako dostupne analizi. Naravno, one su esto nekompletne ili nedovoljno aktuelne. esto rutinskiizvori podataka obezbjeuju informacije samo na nacionalnom nivou. Pri tome podaci oodreenim populacionim grupama ili odreenim geografskim podrujima uopte nisu dostupni npr. rizine populacije ili populacije koje treba da budu obuhvaene odreenom akcijom.


30/153

4. Epidemioloka istraivanja - epidemioloki nadzor- Predstavljaju aktivnosti koje obezbjeujuveoma korisne informacije naroito o endemskim bolestima ili o naporima uloenim za njihovukontrolu npr. vakcinacija odreene populacione grupe. Epidemiolokom nadzoru podlijeuinfektivna oboljenja koja se prate na osnovu obavezne prijave bolesti . Da bi informacije bile

od koristi epidemioloka istraivanja moraju se sprovesti na teritoriji cijele zemlje ili barem nanekoliko reprezentativnih regiona.

4. Registri obolj enja - Vode se radi prikupljanja podataka o morbidietu i mortalitetu,

uglavnom hroninih oboljenja, karakteristikama oboljelih, mjerama koje su preduzete u ciljulijeena istih i sl.5. Posebna istraivanja za podatke koji se ne prikupljaju rutinski - Obuhvataju metodekojima se dolazi do podataka i onda kada ne postoje drugi izvori, odnosno kada su oni nepotpuni,

nepristupani ili na drugi nain neadekvatni. Mogu se koristiti kao dopuna postojeih podatakadobijenih iz zdravstvenog sektora ili nekog drugog izvora. Ova istraivanja se najee vreputem relevantnog uzorka. Nauno planiran pregled uzorka populacije daje kvalitetne podatkeo dotinoj populaciji, koji se kreu untar granica predvidive greke. Uzorak moe da se sastoji odosoba domainstva, kua, kola, itd. to zavisi od ciljeva istrivanja i dostupnih resursa. Ukolikocilj istraivanja nisu podaci o nekim specijalnim populacionim grupama (kao to su kolska djecaili odreene profesionalne grupe) onda je domainstvo najpogodnija jedinica uzroka. Onadoputa prikupljanje veine socijalnih, ekonomskih i zdravstvenih podataka na veoma pogodannain. Ne postoji tipian oblik pregleda i popisa domainstva. On moe da bude i veoma suen iveoma iroko dispergovan. Moe da bude ogranien na jedan jedini problem (npr. odreenabolest), a moe da se bavi velikim brojem problema (vienamjenski). On se moe obaviti putem

jedne posjete ili putem vie uzastopnih posjeta u odreenom vremenskom periodu. Potrebnaveliina uzorka za popis domainstva zavisi od mjerenja koja se sprovode i eljenog stepenapreciznosti rezultata.

6. Neki drugi izvori podatakakoji su namijenjeni dobijanju podataka drutvene statistike,a koji su znaajne za praenje nekih oboljenja.

Koritenjem svih navedenih izvora podataka moe se dobiti realnija slika zdravstvenog stanjastanovnitva, a time se stvaraju uslovi za efikasnije rjeavaje zdravstvenih problema ikontinuiranog poboljanja zdravstvenog stanja stanovnitva.

3.3.4. Instrumenti za mjerenje zdravstvenog stanja

Za mjerenje zdravstvenog stanja neophodni su relevantni instrumenti. Prisutno je vie definicijainstrumenata za procjenu zdravstvenog stanjakoje oznaavamo kao indikatori, ali se najeekoriste sljedee:


31/153

> Indikatori su varijable koje pomau u mjerenju promjena, direktno ili indirektno;> U svom najuoptenijem smislu indikator i indeks se koriste za svaki broj kojim se izraavadata koliina. Indeks se definie kao relativan broj koji izraava vrijednost odreene koliine uodnosu na drugu (Hogarth, 1975.);

> Epidemioloki rijenik Meunarodnog udruenja epidemiologa (1983 g.) definie zdravstveniindikator kao: varijablu primjenjivu za direktno mjerenje koja odraava stanje zdravljaosobe u zajednici. Indeks zdravlja, isti rijenik, definie kao numeriki pokazatelj zdravljaposmatrane populacije koji je izveden na osnovu sloene formule.> U Measurements of levels of health termini indikator i indeks se koriste kao sinonimi.

Sugerie se da se indeks koristi kad se odnosi na egzaktno definisane skale mjerenja, dok seindikator koristi da bi se oznaila ona mjerenja ili varijable koje su predmet interesovnja.> Indikator je pokazatelj od direktnog normativnog interesa koji omoguava koncizan,sveobuhvatan i izbalansiran sud o stanju glavnih aspekata drutva.

Indikator je kvantitativan ili kvalitativan pokazatelj odabran da odrazi stanje zdravlja

stanovnitva ilida reprezentuje koliko dobro sistem zdravstvene zatite radi . Kroz njega semoe procjeniti nivo promjene u zdravlju zajednice i rad zdravstvenog sistema.

3.3.5. Karakteristike indikatora

Postoje odreeni kriterijumi koje pokazatelji kao to su indikatori i indeksi treba da zadovolje dabi se adekvatno koristili u svrhu procjene zdravstvenog stanja stanovnitva. Prema SZO svakiindikator treba da zadovolji sljedee uslove:

dostupnost - mogunost dobijanja podataka bez posebnih kompleksnih istraivanja,

kompletna pokretlj ivost-pokazatelj treba da je izveden od podataka koji se prikupljaju za

cijelu zemlju ili pak za teritoriju na koju se dati pokazatelj odnosi,

kvali tet -podaci ne smiju da variraju sa vremenom ili u prostora, tako da te promjene

imaju efekat na odabrani pokazatelj,

univerzalnost -pokazatelj treba to vie da bude odraz grupe inilaca koji odreuju i utiuna nivo zdravlja,

lak za izraunavanje - mogunost izraunavanja pokazatelja na jednostavan nain i bez

posebnih sredstava

ponovljivrezultati trebaju biti isti bez obzira koji strunjaci, u kom vremenu i pod kojimokolnostima ih izvode,

prihvatljiv - treba da je iroko prihvaen kao pokazatelj i da ne izaziva nikakve sumnje uodnosu na metod koji koristi za svoje raunanje i tumaenje rezultata,

specifinost-pokazatelj treba da odraava promjene samo u onomo fenomenu iji je onodraz,


32/153

senzitivnost - treba da je osjetljiv iskljuivo na promjene u oblastima za koje jenamijenjen.

validnosttanostpokazatelj treba da odraava istinski faktore koje treba da pokae.

Od idealnog pokazatelja- indikatora se oekuje da ima predviajuu vrijednost, obezbjeujuiinformacije o tome kakvo e zdravstveno stanje biti u budunosti.

U praksi je vrlo teko nai pokazatelj koji zadovoljava sve naprijed navedene kriterijume, tako dasu prisutni kompromisi pri korienju odreenih pokazatelja uz uvaavanje njihovih ogranienja.

Dugo je vladala konfuzija oko termina indikator i indeks zdravlja. Danas se uzima da je indeks

pokazatelj sloenih (kompozitnih) mjera zdravlja, tj. kada se koristi precizno definisana numeriaskala. Indeks je agregatna mjera koja sumira podatke dvije ili vie komponenti sa ciljemobuhvatanja svih prepoznatih aspekata zdravlja u jedan pokazatelj, koji treba da odslika

zdravstveno stanje pojedinca, definisane grupe ili cjelokupne populacije.Indikator se koristi

generalno kao termin koji odraava jednostavna mjerenja ili varijable koje govore o izvjesnimstanjima zdravlja koja nas interesuju.

3.3.6. Podjela indikatora zdravlja

Ispitivanje i procjena zdravstvenog stanja stanovnitva je ne samo osnov savremenog planiranjazdravstvene zatite i zdravstvene slube ve i preduslov za planiranje i programiranje rada irazvoja zdravstvene djeltnosti na planskim osnovama, kao i za unapreenje zdravlja i dalji razvojzdravstvenog sistema. Indikatori za procjenu zdravstvenog stanja stanovnitva su veoma broj ipostoji veliki broj podjela pokazatelja zdravlja. U praksi se najee koristi podjela SZO, premakojoj postoje sledee grupe:

1. Indikatori politike koju zemlja void

2. Socio-ekonomski pokazatelji povezani sa zdravlje

3. Ui indikatori zdravstvenog stanja4. Indikatori obezbijeenosti stanovnitva zdravstvenom zatitom

1. I ndikatori zdravstvene poli tike (poli tike koju zemlj a vodi) - Ova grupa ndikatora je vrloznaajna i na osnovu tih indikatora se procjenjuje ponaanje vlasti u davanju podrke


33/153

mjerama zdravstvene zatite. Indikatore politike koju zemlja void dijelimo na:kvanti tativne i kvali tativne.

Kvalitativni pokazateljise odnose na

a) predstavljanje postojanja politika saglasnost o dostizanju zdravlja za sveib) postojanja politikog okvira o dostizanju zdravlja za sve(da li je takva saglasnost

ugarena u normativna akta te zemlje, kao to su Ustav, Zakon o zdravstvenoj zatiti idrugo).

c) Pored toga, ovdje se ubrajaju i pokazatelji o ueu zajednice u dostizanju zdravljaza svei postojanje organizacionog okvira i upravljakog procesa za zdravlje za sve.

U grupu kvantitativnih indikatora(mogu se brojano izraavati) se ubrajaju: indikatori raspodjele sredstava u zdravstvu, a odnose se na raspodjela materijalnih

sredstava iz nacionalnog dohotka za zdravstvenu zatitu i aktivnosti povezane sa zdravljem, kao

to su: obrazovanje, snabdijevanje vodom, sanaciju okoline, stanovanje, ishrana dr. Uvijek jeprecizno definisan jedan dio bruto nacionalnog dohotka (BND JDP) koji se izdvaja zazdravstvenu zatitu. indikatori ravnomjernosti raspodjele sredstava za zdravstvenu zatitu: koji se mogusagledavati:

o po nivoima zdravstvene zatite - (posebno za primarnu zdravstvenu zatitu, ali i za ostalevidove zdravstvene zatite),o raspodjela sredstava prema principu teritorijalne pripadnosti (po okruzima, optinama, polanu zajednice u razvijenim i nerazvijenim krajevima i slino).

Pokazatelji stepena jednakosti raspodjele sredstava u zdravstvu ukazuju na rasporeenostzdravstvenih resursa po svim segmentima jedne zajednice kako bi se obezbijedila potpuna

dostupnost i jednakost u korienju zdravstvene zatite meu svim populacionim grupama nacjelokupnoj teritoriji jedne zemlje. U ove pokazatelje ubrajamo trokove zdravstvene zatite pokorisniku, obezbijeenost stanovnitva zdravstvenim kadrovima, obezbijeenost stanovnitabolnikim posteljama i drugo.

2. Socioekonomski indikatori u vezi sa zdravljem se odnose uglavnom na komponete iz

socijalnog okruenja koje znaajno determiniu zdravlje. Ova grupa indikatora obuhvata:

> ekonomske indikatore (BND, dohodak po glavi stanovnika, prosjeni prihodi po glavistanovnika)

> demografske indikatore (pokazatelji porasta stanovnitva, starosna, polna, obrazovna i drugastruktira stanovnitva),> indikatore uslova rada,

> indikatore ishrane,


34/153

> indikatore uslova stanovanja i

> indikatore uslova ivotne okoline (aerozagaenje, vodosnabdijevanje, stambeni uslovi).

3. Indikatori zdravstvenog stanja, predstavlja ue pokazatelje zdravlja i ova grupase dijele u

dvije velike podgrupe:

> indikatori pozitvnog zdravlja- obuhvataju indikatore iz oblasti:

antropometrije (procenat djece roene sa tjelesnom masom manjom od 2500 grama,procenat djece sa neadekvatnom tjelesnom masom ili/i duinom za dob i drugi),

pokazatelje psihometrije i sociometrije,

kao i pozitivne demografske pokazatelje (natalitet, fertilitet, prirodni prirataj).

> indikator i negativnog zdravljasu oni koji ukazuju na negativna kretanja, kao to su:

- Mortali tet odojadi(umiranje djece u prvoj godini ivota u odnosu na broj ivoroene

djece). U grupi ovih pokazatelja razlikujemo:

Mortinatalitet broj mrtvoroene djece na 1.000 ivoroeneSmrtnost dojenadibroj umrle dojenadi (tj. Djece u dobi od 0-365 dana) na 1.000 ivoroenedjece iste godine

Perinatalna smrtnost(mortalitet)broj mrtvoroene djece i umrle dojenadi u dobi od 0-6 danana 1.000 roene djeceNeonatalna smrtnost (mortalitet) broj umrle dojenadi do mjesec dana na 1.000 ivoroenedjece

Rana neonatalna smrtnostbroj umrle dojenadi u dobi od 0-6 dana na 1.000 ivoroene djece

Kasna neonatalna smrtnostbroj umrle dojenadi u dobi od 7-29 dana na 1.000 ivoroenedjece

Postneonatalna smrtnostbroj umrle dojenadi od prvog mjeseca do prve godine ivota na1.000 ivoroene djece- Mortal i tet djece ispod pet godina starosti (umiranje djece starosti do pet godina u

odnosu na ivoroenu djecu ili djecu navedene starosti). Ovaj pokazatelj se moe pratiti u odnosuna ukupan broj ivoroene djece, u odnosu na svu djecu do pet godina starosti ili kao odnosumrle djece od navrene prve do pete godine ivota (bez ukljuivanja novoroenadi) u odnosuna djecu iste starosti.

- Stopa proporcionalnog mortal iteta, predstavlja uee umiranja bilo koje grupacije

(stanovnitva, uzroka smrti i drugo) u ukupnoj strukturi umrlih.- Maternalni mortali tet (umiranje ena u period trudnoe, poroaja i postporoajnogperioda, odnosno 40 dana nakon poroaja) u odnosu na ukupan broj ivoroene djece,- Specifini mortalitet(pokazatelj umranja u odnosu na bilo koju karakteristiku umrlog

uzrok smrti, starost umrlog, pol, zanimanje, nacionalnost i drugo),- Sruktura uzroka smrti (uee pojedinog uzroka umiranja u optoj strukturimortaliteta).


35/153

- Letalitet (uei umrlih u strukturi lijeenih). Ovaj pokazatelj nije stopa kako bi sezakljuilo iz njegovog naziva, ve proporcija jer se izraunava kao odnos broja umrlih I sto ljudilijeenih.- Standardizovani mortal itet ukazuje na umiranje stanovnitva jedne teritorije u odnosuna neku standardnu populaciju, koja moe biti bilo koja odreena populacija sa slinim

karakteristikama populacije za koju odreujemo standardizovani mortalitet. Korienje svjetskepopulacije kao standardne se ne preporuuje zbog velikih razlika u zdravstvenom stanju i drugimkarakteristikama zemalja.

- Morbiditet - opti i specifini (ukupno obolijevanje u odnosu na broj stanovnika,odnosno obolijevanje prema bilo kojoj karakteristici oboljelog, kao i

incidenca- broj oboljelih na nekoj teritoriji u jednom vremenskom period i prevalencabrojukupno oboljelih i novih i onih koji su ranije bili oboljeli na jednoj teritoriji u jednom

vremenskom periodu).

- I nval idi tet, apsenti zam(odsustvo sa posla), traumatizam.

Indikatori negativnog zdravlja se ee koriste nego indikatori pozitivnog zdravlja zbog toga tose podaci rutinski prikupljaju (registruju) preko matiarskih slubi optina (gradova) izdravstvenh ustanova.

4. Indikatori obezbjeenosti stanovnitva zdravstvenom zatitom obuhvatajuslijedee indikatore:

Pokazatelji obuhvata stanovnitva prema nivoima zdravstvene zatite (kako jeobezbijeena zdravstvena zatita na primarnom, sekundarnom i tercijernom nivou zdravstvenezatite). Pokazatelji obuhvata pojedinih populacionih grupa(kako su obezbijeeni zdravstvenomzatitom populacione grupe majki i djece, starih i drugih posebno vulnerabilnih kategorija), priemu se posebno usmjeravamo ka vulnerabilnim populacionim grupama.

Pokazatelji obuhvata cijele populacije, pri emu se sagledava obezbijeenost premarazliitim konceptimakoje sagledavamo kao:

- indikatori dostupnosti i pristupanosti (fizike, ekonomske, socijalne i kulturne),

- indikatori korienja zdravstvene zatite.

Vano je naglasiti da ni jedan indikator sam za sebe ne moe biti osnov za ocjenu zdravstvenogstanja stanovnitva. Svi zajedno daju osnov za kompeksnu ocjenu. Ocjena zdravstvenog stanjadobija punu vrijednost kada se izraava u trendu. Trend ukazuje na promjene koje se deavajuu odnosu na raniji period ili u poreenju sa stanjem na iroj teritoriji(poreenja u odnosu nadruge zemlje ili stanje u regionu i svijetu). Iz analize zdravstvenog stanja mora proizai jasna


36/153

zdravstvena problematika i prioriteti za rijeavanje. Odreivanje prioriteta mora biti u skladu sakriterijumima za ocjenu socijalno-medicinskog znaaja zdravstvenog problema.

Dokumenti SZO navode da je potrebno da liste predloenih indikatora budu prihvaene od stranezemalja kako bi one na regionalnom, nacionalnom i globalnom nivou mogle da se porede.

Zemljama se savjetovalo da prema potrebi razviju one indikatore koji e im pomoi da potpunijeprate i evaluiraju nacionalne napore na postizanju strategije.

Za potrebe analize zdravstvenog stanja stanovnitva koriste se najmanje sljedei indikatori:brojno stanje i struktura stanovnitva, natalitet, fertilitet, opti i specifini mortalitet, prirodniprirataj, oekivano trajanje ivota, morbiditet, ivotni i radni uslovi stanovnitva, nivoobrazovanja i zdravstvene svijesti stanovnitva, ekonomske mogunsti, uslovi za ostvarivanjezdravstvene zatite i njeno koritenje.

3.3.7. Novi pr istupi mjerenja zdravlj a stanovnitva

Mjerenje zdravstvenog stanja stanovnitva moe biti izvedeno iz zdravstvenog stanja pojedincaagregirajui podatke. Novijeg datuma su primjene objektivnih indikatora fizikog zdravljakaoto je: indeks tjelesne mase (BMI), visina krvnog pritiska, nivo serum holesterola, kao iponaanje vezano za zdravlje. Znanje proisteklo iz vremenskih trendova ovih pojava ustanovnitvu pomae u evaluaciji zdravstvene politike i u predvianju zdravlja tog stanovnitva.Tekoe su prisutne kod mjerenja subjektivng zdravlja i opaenog obolijevanja, jer ih je teko

pratiti kroz trendove. Tako opaeno blagostanje mjereno u studijama na stanovnitvu je zadnjihgodina u opadanju, dok je oekivano trajanje ivota u porastu. Ovi rezulati se mogu posmatratikroz prelaz sa opte perspektive zdravlja na opaeni kvalitet ivota.

Zdravstveno stanje stanovnitva ili velikih populacionih grupa je kompleksan i dinamianfenomen, u kome treba da se ostvari ravnotea. Rezultati istraivanja dobijeni u bilo kojimmjerama stanja zdravlja populacije su samo trenutna procjena i ne odraavaju tu dinaminukomponentu. Malo je istraivanja koja se odnose na mjerenje zdravstvene ravnotee u populaciji.Kako zdravstvena ravnotea znai opte fiziko, psihiko i socijalno blagostanje moe se samomjeriti kroz subjektivne faktore ocjene ili grupni koncenzus. Neke zemlje sprovode populacione

studije da bi dole do opaenog zdravlja, kvaliteta ivota u vezi sa zdravljem i faktora iz oblastistila ivota.

Ovo je mogue ostvariti ali uz tekoe jer je za procjenu promjena u zdravstvenoj ravnoteineophodno posmatranje odabranih kohorti kroz dui vremenski period. Zdravstvenipotencijal je relativno nov koncept, ali za njegovo mjerenje se mogu koristiti neke od klasinihindikatora kao to su oekivano trajanje ivota i zdrave godine ivota, tj. godine bezonesposobljenosti. Danas se razvijaju i drugi pokazatelji zdravstvenog potencijala kao to su


37/153

razvijena zdravstvena podrka, stil ivota, sposobnost da se nosi sa psihosocijalnim zdravstvenimproblemima, kao i preventivno ponaanje. Takoe se neki pokazatelji mogu izvesti izindividualnih kao to su npr. sposobnost donoenja odluke, sposobnost kontole, rezultataaktivnosti. Ovakvi pokazatelji su dobijeni kombinacijama vie indikatora zdravlja, te se smatrajusloenim ili kompozitnim mjerama zdravlja stanovnitva.

3.4.8. Sloeni (kompozitni) indikatori

Sloene mjere su agregatne mjere koje sumiraju podatke dvije ili vie komponente zdravljaili dva ili vie pokazatelja zdravlja. Indeksi su novi pokazatelji zdravlja.Primjere sloenihmjera zdravlja moemo prikazati kod mjerenja vrijednosti u zdravlju koja su dobijena za uloenamaterijalna sredstva, pomou pokazatelja procjene efikasnosti, efektivnosti i kvaliteta pruenihusluga. Meu njima se sreemo sa:

1. QUALY - Quality adjusted life years -kvalitetne godine ivotapokazatelj je rezultatarada zdravstvene slube u kome su sumirana poboljanja u duini i kvalitetu ivota, kaorezultatu preduzetih zdravstvenih intervencija ili programa.

2. DALY -ima tj Disability Adjusted Life Years, korigovane godine ivota u odnosu nanesposobnost. Vrijednost ovog pokazatelja je to uzima u obzir ne samo uestalostoboljenja, smrtnost koju prouzrokuje i onesposobljenost nego sve to povezuje sa

aktuelnom stvarnou kada se dogaaj desio, izraavaui ga u godinama izgubljenogproduktivnog ivota.

3. Pokazatelj nazvan izgubljene potencijalne godine ivota (Potential Years of Life Lost- PYLL) skraenica u meunarodnoj literaturi ili YLL - Years of Life Lost) je jo jedanod znaajnih indikatora mortaliteta i pokazatelj o potencijalno izgubljenim godinamaivota. Izgubljene godine ivota odnose se na podatak ukupnih izgubljenih godina ivotausljed perane smrti populacije bez obzira da li je rijeo prirodnoj ili nasilnoj smrti.

4. Meu ovim pokazateljima je i kvalitet ivota u odnosu na zdravlje, za koji su se razvilemnoge skale, u zavisnosti koji aspekt zdravlja se mjeri. Mjerenje kvaliteta ivota treba dapokrije svaku objektivnu i subjektivnu komponentu (simptom, stanje, socijalna uloga) koja

je bitna za ispitivanu populaciju koja e biti izloena intervencijama (obuhvat).

Ve smo istakli da je, za process mjerenja zdravstvenog stanja populacije, od posebnog znaajamedicinska dokumentacija.


38/153

3.4. Medicinska dokumentacija

Kao to se prilikom predstavljanja izvora podataka za mjerenje zdravstvenog stanja pokazalo,najbitniji izvori su vezani za medicinsku dokumentaciju. Ona predstavlja strukturirane zapise

kojima se potkrepljuju odreene tvrdnje, a koje su prikupljene i osigurane u postupkusprovoenja zdravstvene zatite.

Medicinsku dokumentaciju sainjavaju razliiti dokumenti, kao to su:

otpusno pismo,

uvjerenje doktora,

rendgenoloki snimci,

rezultati laboratorijskih pretraga,

temperaturnoterapijskodijetetske liste,

uputnice (drugim specijalistima, laboratorijima, ustanovama),

operacijske liste,

CT nalazi,

anamneze,

potvrda o smrti i sl.

to je medicinska dokumentacija potpunija, to je i kvalitetnija. Podaci iz navedene dokumentacijekoriste se za sumiranje evidencije usluga pruenih u zdravstvo u sljedeim oblicima:

7. Izvjetaji - koji predstavljaju grupisane podatke, po unaprijed utvrenoj metodologiji outvrenoj bolesti ili stanju i sprovedenim aktivnostima u oblasti zdravstvene zatite.

8. Registri - koji oznaavaju longitudinalne i kontinuirane zbirke podataka, koje sudefinisane i organizovane kao sistemi za sakupljanje, uvanje, obradu, analizu ikoritenje podataka o odreenoj bolesti, skupini bolesti i drugog stanja vezanog uzzdravlje na nivou cijele populacije ili sistem za sakupljanje, uvanje, obradu, analizu ikoritenje podataka iz zdravstvenog sistema o kadrovskim i drugim kapacitetima usektoru zdravstva.

9. Evidencije - to podrazumijeva skupove podataka sa preciznim definicijama, koje sluekao izvor podataka za statistika istraivanja u oblasti zdravstva od interesa za zemlju ikoriste se za praenje i prouavanje zdravstvenog stanja stanovnitva, za planiranje iprogramiranje zdravstvene zatite, za voenje zdravstvene politike, sprovoenjestatistikih i naunih istraivanja, za informisanje javnosti, za izvravanje meunarodnihobaveza u oblasti zdravstva i za druge slubene svrhe


39/153

Voenje medicinske dokumentacije je zakonska obaveza, jerzdravstvene ustanove i ustanoveprivatne prakse, kao i druge pravne i fizike osobe koje u okviru svoje djelatnosti obavljajuposlove iz oblasti zdravstva dune su voditi evidencije saglasno Zakonu o voenju mediicnskeevidencije, propisima donesenim na temelju ovoga zakona, kao i Zakonu o zdravstvenoj

zatiti. Voenje evidencije u oblasti zdravstva, u smislu ovoga zakona, sastavni je dio strunogmedicinskog rada. Jedno od pacijentovih prava u ostvarivanju zdravstvene zatite jest i pravo napristup medicinskoj dokumentaciji, koje se temelji na pravu pacijenta na obavijetenost osvom zdravstvenom stanju. Pravo pacijenta na pristup medicinskoj dokumentaciji je strogo linopravo pa je pacijent jedini ovlaten koristiti se ovim pravom pravom na povjerljivost podatakakoji se odnose na stanje njegova zdravlja, uz mogunost da ovo ovlatenje moe prenijeti i nadruge osobe.

Medicinski podaci mogu biti evidentirani:

runo (pisana dokumentacija),

na kompjuteru (elektronska dokumentacija), u obliku razliitih slika (tehnika dokumentacija).

Osim toga moe biti primarna i sekundarnazavisno da li se direktno biljei na mjestu gdje setaj podatak identifikuje ili se preuzima sa neke druge evidencije.


40/153

I V. JAVNO ZDRAVLJE

Pojam "PUBLIC HEALTH"pojavljuje se sredinom 19. vijeka u SAD-u. Strogo prevedeno na

na jezik to bi znailo "javno zdravlje", meutim, kod nekih je ovaj pojam preveden kao "javnozdravstvo"i tako se udomaio. Zapravo, javno zdravstvo je zdravlje svakog pojedinca, svakogpripadnika neke drutvene zajednice, a javno zdravstvo daje institucionalni

Udzbenik Socijalne Medicine Za Studente Politickih Nauka

Documents

Transcript of Udzbenik Socijalne Medicine Za Studente Politickih Nauka