Tytuł oryginału: Taoism For Dummies

Tytuł oryginału: Taoism For Dummies

Tłumaczenie: Michał Lipa

ISBN: 978-83-283-5217-9

Original English language edition Copyright © 2013 by John Wiley & Sons Canada, Ltd.All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form. This translation published by arrangement with John Wiley &Sons, Inc.

Oryginalne angielskie wydanie Copyright © 2013 by John Wiley & Sons Canada, Ltd.Wszelkie prawa, włączając prawo do reprodukcji całości lub części w jakiejkolwiek formie, zarezerwowane. Tłumaczenie opublikowane na mocy porozumienia z John Wiley &Sons, Inc.

Translation copyright © 2019 by Helion S.A.

Wiley, the Wiley Publishing Logo, For Dummies, Dla Bystrzaków, the Dummies Man logo, A Reference for the Rest of Us!, The Dummies Way, Dummies Daily, The Fun and Easy Way, Dummies.com, Making Everything Easier, and related trade dress are trademarks or registered trademarks of John Wiley & Sons, Inc. and/or its affiliates in the United States and/or other countries. Used by permission.

Wiley, the Wiley Publishing Logo, For Dummies, Dla Bystrzaków, the Dummies Man logo, A Reference for the Rest of Us!, The Dummies Way, Dummies Daily, The Fun and Easy Way, Dummies.com, Making Everything Easier, i związana z tym szata graficzna są markami handlowymi John Wiley and Sons, Inc. i/lub firm stowarzyszonych w Stanach Zjednoczonych i/lub innych krajach. Wykorzystywane na podstawie licencji.

Autor oraz Helion SA dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletnei rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Helion SA nie ponoszą równieżżadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce.

Drogi Czytelniku!Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres http://septem.pl/user/opinie/taobysMożesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję.

Helion SAul. Kościuszki 1c, 44-100 Gliwicetel. 32 231 22 19, 32 230 98 63e-mail: [email protected]: http://septem.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)

Printed in Poland.

• Kup książkę• Poleć książkę • Oceń książkę

• Księgarnia internetowa• Lubię to! » Nasza społeczność

http://dlabystrzakow.pl/page3571U~rt/taobys

http://dlabystrzakow.pl/page3571U~rf/taobys

http://dlabystrzakow.pl/page3571U~ro/taobys

http://dlabystrzakow.pl/page3571U~/

http://helion.pl/page3571U~r/E37AT

Spis tre ci 5

Spis tre ciO autorze .........................................................................................15

Podzi kowania autora ...................................................................17

Wprowadzenie ..................................................................................19O ksi ce ....................................................................................................................19Konwencje zastosowane w ksi ce ........................................................................20Naiwne za o enia ......................................................................................................21Jak podzielona jest ksi ka ......................................................................................21

Cz I. Poruszanie si w wiecie taoizmu .......................................................21Cz II. Historia taoizmu ..................................................................................22Cz III. Najwa niejsze poj cia taoizmu .........................................................22Cz IV. Taoistyczne praktyki religijne ............................................................22Cz V. Dekalogi ................................................................................................22Cz VI. Dodatki ................................................................................................23

Ikony wykorzystane w ksi ce ................................................................................23Co dalej ...................................................................................................................... 24

CZ I: PORUSZANIE SI W WIECIE TAOIZMU ......................25

ROZDZIA 1: Wprowadzenie do taoizmu .............................................27Kilka s ów o topografii krainy taoizmu ...................................................................29Ewolucja taoizmu ......................................................................................................31

Pocz tki i rozwój taoizmu ..................................................................................31Taoizm dzisiejszy ................................................................................................32

Podstawowe idee taoizmu ......................................................................................33Dao jest pocz tkiem wszystkiego .....................................................................33Rozwój taoizmu ..................................................................................................35

Rzut oka na praktyki taoistyczne ............................................................................35Metody osobistego samodoskonalenia ...........................................................36Rytua taoistyczny ...............................................................................................37

Poleć książkęKup książkę



6 Taoizm dla bystrzaków

ROZDZIA 2: Czym jest taoizm? ............................................................39Twoje pierwsze spotkanie z taoizmem ..................................................................40

W czym taoi ci przypominaj jankesów? .........................................................41Zabawa w kotka i myszk z taoizmem .............................................................42

Porz dkowanie chaosu: kilka wa nych rozró nie ..............................................43Od klasyfikacji bibliotecznej do szko y filozofii ................................................45Cienka granica mi dzy filozofi a religi ..........................................................47Nie ka dy pustelnik, mag i egzorcysta jest taoist .........................................50

ROZDZIA 3: Nie wierz we wszystko, co pomy lisz ............................53Rozprawa z najwa niejszym mitem na temat taoizmu ........................................54

Czyste nauczanie ska one przes dami i zdeptane przez religijnych oportunistów ......................................................................54

Wiktoria ski rys taoizmu i chi skiej religii .......................................................56Idealna propozycja dla poszukiwaczy duchowo ci ........................................58

Orientacja na religi chi sk ...................................................................................59Okr gi, trójk ty i konkretne my lenie ..............................................................60Synkretyzm religijny: troch z tego koszyczka, troch z tamtego .................61Bóstwa, duchy i dba o o konkretne efekty ...................................................63Wró biarstwo i praktyczna strona religii .........................................................65

Mo esz mi wierzy lub nie, ale nie chodzi o wiar ...............................................67

CZ II: HISTORIA TAOIZMU ....................................................69

ROZDZIA 4: Klasyczna filozofia taoistyczna ......................................71Sto szkó .....................................................................................................................72

T sknota za starymi dobrymi czasami .............................................................72Bezrobotni my liciele w poszukiwaniu zaj cia ................................................73Podstawowe za o enia i terminologia okresu .................................................75Morali ci: konfucjani ci i moi ci ........................................................................76

Laozi: legendarny za o yciel taoizmu .....................................................................79Stary m drzec, który prawdopodobnie w ogóle nie istnia ...........................80Daodejing: klasyczny tekst w 5000 znaków ......................................................81

Zhuangzi: sceptyk, gaw dziarz, weso ek ................................................................87Dekonstrukcja rzeczywisto ci konsensusu ......................................................87Sen o byciu motylem ..........................................................................................88Krytyka uczonych, gloryfikacja wyrzutków ......................................................89W strefie dao .......................................................................................................92

Dwóch (prawie) zapomnianych wczesnych taoistów ...........................................93Liezi: cz owiek, który by prawie jak Zhuangzi .................................................93Yang Zhu: mi o nik ywych barw i pi knych kobiet .......................................94




Spis tre ci 7

Moment chwa y taoistycznej w adzy ......................................................................95Huang-Lao i szko a dao ......................................................................................95Synteza taoizmu i innych filozofii .....................................................................96

ROZDZIA 5: Rozwój taoizmu instytucjonalnego ...............................97Droga niebia skich mistrzów ..................................................................................98

Deifikacja Laozi ...................................................................................................98Zhang Daoling: „prawdziwy” za o yciel „prawdziwego” taoizmu? ................99Przymierze prawdziwej jedno ci .....................................................................101Droga najwy szego pokoju ..............................................................................103Powstanie ó tych turbanów i teokracja taoistyczna ...................................104

Nast pna fala taoistycznych objawie .................................................................106Wielka czysto .................................................................................................107Najwy sza czysto ...........................................................................................107Magiczny klejnot ...............................................................................................109

Narodziny to samo ci taoistycznej ......................................................................109Nauki dao ...........................................................................................................110Wp yw buddyzmu .............................................................................................111Pó niejsze nurty taoizmu ................................................................................112

ROZDZIA 6: Odmiany taoizmu w dzisiejszych Chinach ..................115Jedno (oraz wiele) da o pocz tek dwóm ..............................................................117

Nurt liturgiczny: zhengyi dao ............................................................................117Nurt monastyczny: quanzhen dao ..................................................................123Porównanie dwóch wspó czesnych nurtów taoizmu ...................................130

Chi skie Towarzystwo Taoistyczne ......................................................................131

ROZDZIA 7: Na zachód, drogie dao, na zachód ...............................133Taoizm a wyobra nia zachodnia ...........................................................................134

Odej cie od modelu buddyjskiego .................................................................134Poszukiwanie taoizmu w nieodpowiednich miejscach ................................135

Taoizm jako cie ka duchowa ...............................................................................136Rozszyfrowywanie zagmatwanego j zyka duchowo ci ...............................136Spirytualizacja religii Wschodu .......................................................................138Uniwersalizacja dao ..........................................................................................139

T umaczenia klasycznych tekstów ........................................................................140Inspiruj cy teozofowie i trapistowscy mnisi ..................................................141Wraca wci do domu dao .............................................................................143Puchatkowy taoizm ..........................................................................................144Obrona terytorium taoizmu ............................................................................145





Ameryka skie wi tynie taoistyczne i grupy wyznawców .................................147Share Lew, Khigh Dhiegh i Sanktuarium Taoistyczne ..................................148Mistrz Moy, Taoistyczne Stowarzyszenie Tai Chi oraz Fung Loy Kok .........150Ca o ciowa Droga Ni Hua-chinga ...................................................................151Mantak Chia i Tao Uzdrawiaj ce ......................................................................152

Taoizm jako si a polityczna i spo eczna ................................................................154Taoizm w polityce prezydenckiej ....................................................................154Yin kontratakuje: taoizm a feminizm ..............................................................156Taoizm a ekologia .............................................................................................156

CZ III: NAJWA NIEJSZE POJ CIA TAOIZMU .......................159

ROZDZIA 8: Czym jest dao i jak mo na za nim pod a ? ...............161Odczytywanie paradoksalnego j zyka dao ..........................................................163

Ci, którzy wiedz — nie mówi . Ci, którzy mówi — nie wiedz .................164Wyra anie niewyra alnego ..............................................................................165Brama wszelkich subtelno ci ..........................................................................166

Dao jako ród o istnienia .......................................................................................167Matka wiata .....................................................................................................168Samoistna kreacja i umacnianie si wszech wiata ......................................169Pokusa uwa ania dao za bóstwo ....................................................................170

Pustka jako ród o mocy ........................................................................................171Trzydzie ci szprych po czonych w pia cie ...................................................172Niebo i ziemia nie s humanitarne .................................................................173S o ce i Ksi yc nie mog si nie przemieszcza ..........................................174

Pod anie Drog , do wiadczanie jej i ycie w harmonii z ni ...........................176Motyw powracania ...........................................................................................176Na ladowanie dao ............................................................................................177Kwestia mistycyzmu .........................................................................................178

ROZDZIA 9: Robi wszystko, nie robi c nic ......................................185Sprzeczna z rozs dkiem zasada wuwei ................................................................186

Nic nie pozostaje niezrobione .........................................................................187Spontaniczno i naturalno .........................................................................187Metafora nieociosanego kloca ........................................................................189Rola wizerunków kobieco ci ...........................................................................191

Rz dzenie przez nicnierobienie ............................................................................192K opoty z prawem i w adz ..............................................................................193M dry w adca jako puste centrum .................................................................194Sprzeczne uwagi na temat wojskowo ci ........................................................194




Spis tre ci 9

Dostosowywanie si do okoliczno ci istnienia ...................................................197O Drogi .............................................................................................................197Umys jako zwierciad o ....................................................................................200Zwi zek mi dzy wuwei a kultywowaniem ycia ............................................200

Obrazy pierwotnej utopii .......................................................................................202Niech bro i wozy nie b d u ywane .............................................................203Walka o zachowanie w asnej natury ..............................................................204

ROZDZIA 10: Ka demu yin odpowiada yango tej samej warto ci i przeciwnym zwrocie ................205Poj cie qi — psychofizycznej tre ci istnienia .......................................................206

Czym jest qi? ......................................................................................................206Czym nie jest qi? ...............................................................................................207Qi a fizyka atomowa .........................................................................................208

Rola yin i yang w taoistycznych opowie ciach o stworzeniu ..............................210Porz dek z chaosu ............................................................................................211Chaotyczna zupa ...............................................................................................212

Szko a yin i yang ......................................................................................................214Zou Yan: architekt zaginionej szko y ..............................................................214Teoria pi ciu faz przemiany ............................................................................215

Ca o ciowy system zgodno ci i korelacji .............................................................218Ka da rzecz wspó brzmi ze wszystkimi innymi .............................................218Rozwój cia a i ducha .........................................................................................221

ROZDZIA 11: B kitne niebo, ó te niebo:wiara w nadej cie nowej ery ........................................223Milenarystyczne ruchy religijne ............................................................................224

Czym jest milenaryzm? ....................................................................................224Znane (i nieznane) tradycje milenarystyczne na Zachodzie ........................225Nie tylko kryszta y, kadzid o i aromaterapia .................................................228

Wzloty i upadki taoistycznego milenaryzmu .......................................................230Cechy taoistycznej wiary w nadej cie nowej ery ...........................................231

lady taoistycznego mesjanizmu ....................................................................232Spu cizna milenaryzmu taoistycznego ..........................................................233

Od ruchów milenarystycznych do ruchu New Age .............................................234Miejsce taoizmu i taoistycznego milenaryzmu w filozofii New Age ...........235Milenaryzm bez milenaryzmu .........................................................................236





ROZDZIA 12: Zapisa to, czego nie sposób powiedzie :wi te teksty taoizmu ...................................................239

Zagmatwany wiat taoistycznej literatury ...........................................................240Krótkie sprostowanie w sprawie Laozi i Zhuangzi .........................................240Przetrz sanie tajemniczego i niepor cznego zbioru pism ..........................242

Rozwój kanonu taoistycznego ..............................................................................243Proces kanonizacji pism ...................................................................................243Kompilacja trzech grot .....................................................................................244Znaczenie kanonu Ming ...................................................................................246Udost pnianie kanonu: próby skatalogowania pism ...................................247

Materia y sk adaj ce si na kanon taoistyczny ...................................................249Teksty filozoficzne i komentarze .....................................................................251Talizmany i rejestry ..........................................................................................251Teksty obrz dowe i instrukcje alchemiczne ..................................................252Ksi gi moralno ci ..............................................................................................253Od medycyny do numerologii .........................................................................255

CZ IV: TAOISTYCZNE PRAKTYKI RELIGIJNE .......................257

ROZDZIA 13: Nie zapominaj o zapominaniu ......................................259Powracanie, odwracanie i idea oduczania si .....................................................260

Im bardziej si oddalasz, tym mniej wiesz ....................................................260Naucz si nie uczy si .....................................................................................261

Cel oduczania si i zapominania ...........................................................................262Zapominanie o cnotach i o wszystkim innym ...............................................262Post umys u i serca ...........................................................................................264

Traktat o zasiadaniu w zapomnieniu ......................................................................266Siedem etapów zapominania ..........................................................................267Od zapomnienia do wyzwolenia duchowego ...............................................268

Zapominanie w czasach wspó czesnych ..............................................................269Wspó czesny taoizm a praktyka zapominania ..............................................270Zapominanie z u yciem elektroniki ................................................................271

ROZDZIA 14: Poszukiwanie drogi do nie miertelno ci ....................275Akceptacja ycia i mierci w klasycznym taoizmie ..............................................276

mier jako cz kosmicznego procesu .......................................................277Kwestionowanie l ku przed mierci .............................................................278

M dro , d ugowieczno i oboj tno wobec mierci .....................................280Wizerunki „superm drca” ................................................................................280Przejawy praktyk samodoskonalenia w klasycznym taoizmie ....................282Rekonstrukcja nurtu wewn trznego samodoskonalenia ............................283




Spis tre ci 11

Kulty nie miertelno ci ............................................................................................285Legendy o nie miertelnych .............................................................................285Obsesje pierwszego cesarza ...........................................................................286

Taoizm i tak zwana nie miertelno ....................................................................287Idea nie miertelno ci po mierci ....................................................................287O mioro Nie miertelnych (i reszta) ................................................................289

ROZDZIA 15: Rozwój wewn trzny z wykorzystaniem alchemii ......293Globalna kariera alchemii ......................................................................................294

Czym jest alchemia? .........................................................................................295Alchemia w wiecie zachodnim ......................................................................296

Pocz tki alchemii w Chinach .................................................................................298Zwi zek mi dzy taoizmem a alchemi ...........................................................299Mistrz, który wybiera prostot ...........................................................................299Piecz jedno ci trojga .......................................................................................301

Po czenie taoizmu z alchemi .............................................................................302Alchemia w taoistycznych grupach samodoskonalenia ..............................303Zmieniaj ca si mapa ludzkiego cia a ............................................................304Rola wizualizacji ................................................................................................305

Od alchemii zewn trznej do wewn trznej ..........................................................306Cia o jako tygiel .................................................................................................307Przej cie od esencji do pustki .........................................................................309Alchemia wewn trzna dla kobiet ....................................................................310Medytacja alchemiczna ....................................................................................311

ROZDZIA 16: Sztuki walki, gimnastyka i uzdrawianie:taiji i qigong .....................................................................313Taiji quan: boks najwy szej granicy ......................................................................314

Korzenie taiji ......................................................................................................315Kroki w taiji ........................................................................................................316Wschód s o ca w parku ...................................................................................317Ameryka ski koktajl chi skich sztuk walki ....................................................319

Qigong: praca nad energi psychofizyczn ..........................................................320Korzenie qigong .................................................................................................320Eksplozja popularno ci qigong ........................................................................321Mi kkie i twarde qigong ...................................................................................323

Falun Gong: praktyka ko a prawa .........................................................................323Pocz tki i praktyki Falun Gong ........................................................................324Kontrowersje i prze ladowania ......................................................................325





ROZDZIA 17: Kosmiczna odnowa i inne rytua y ................................327Prawda o taoizmie i rytuale ...................................................................................328

Czym jest rytua ? ...............................................................................................328Podej cie do rytua u w klasycznych tekstach ................................................330Podstawowe fakty dotycz ce taoistycznego rytua u ....................................331Miecze, tarcze i sk adanie pró b .....................................................................334

Rytua y oczyszczenia i sk adania ofiar ..................................................................334Rytua y postu, oczyszczenia cia a i ducha oraz rekolekcje ..........................335Ryt odnowienia kosmosu ................................................................................336Wielka ofiara na rzecz pokoju na wiecie ......................................................337

Taoistyczne rytua y pogrzebowe ..........................................................................338Pokonywanie zdradliwej drogi ........................................................................338Przekraczanie mostu do nieba ........................................................................338

CZ V: DEKALOGI ..................................................................341

ROZDZIA 18: Dziesi najcz stszych nieporozumiedotycz cych taoizmu .....................................................343Taoizm jest filozofi , nie religi .............................................................................344Za o ycielem taoizmu by Laozi ............................................................................344Daodejing jest taoistycznym odpowiednikiem Biblii ...........................................345Taoi ci nie wierz w bogów ...................................................................................346Taoizm odrzuca doktryny religijne .......................................................................347Taoi ci nie odprawiaj rytua ów ...........................................................................347Taoizm to ycie w zgodzie z natur i p yni cie z pr dem ..................................348Taoi ci i konfucjani ci to dok adne przeciwie stwa ...........................................349Taoizm religijny jest tylko g upim przes dem .....................................................350Ka dy mo e by taoist .........................................................................................350

ROZDZIA 19: Dziesi rad dotycz cych osi ganiataoistycznej m dro ci ...................................................353Zadbaj o swoj edukacj .......................................................................................354Obserwuj natur .....................................................................................................354Naucz si bawi ......................................................................................................355Szukaj najprostszej drogi .......................................................................................356Muzykuj i uprawiaj sport .......................................................................................357Jedz na surowo ekologiczne owoce i warzywa ....................................................357Zadawaj pytania ......................................................................................................358Badaj w asne preferencje i motywy post powania ............................................359My l o tym, kiedy by sceptycznym, a kiedy wielkodusznym ............................359Nie ud si , e mo na osi gn taoistyczn m dro

w dziesi ciu atwych krokach .............................................................................360




Spis tre ci 13

CZ VI: DODATKI ..................................................................361

DODATEK A: S owniczek .....................................................................363

DODATEK B: ród a .............................................................................377

DODATEK C: Wskazówki dotycz ce wymowy ..................................385

Skorowidz .......................................................................387




ROZDZIA 2 Czym jest taoizm? 39

pierwsze spotkanie z taoizmem;

wprowadzenie do terminologiitaoistycznej.

Rozdzia

Czym jest taoizm?dpowied na pytanie „Czym jest taoizm?” mo e si w pewnym sensiewydawa zupe nie prosta. Taoizm to tradycja religijna wywodz ca siz Chin. Ma ok. 2000 lat (cho wiele róde , które by y dla niego inspiracj

i mia y na niego du y wp yw, jest starszych o kilka wieków, a zatem mo na my-le o taoizmie jako tradycji licz cej 2500 lat). Rozprzestrzeni si w innych cz ciach

Azji, w tym w Japonii, Korei, Malezji, na Filipinach, w Singapurze i Wietnamie.W ostatnich latach zdobywa tak e popularno w Europie i Ameryce Pó nocnej.

Mimo to taoizm jest prawdopodobnie najmniej rozumian ze wszystkich wa -nych religii wiata. To nie znaczy, e nie da si w atwy sposób wiele si o nimdowiedzie z ksi ek, filmów i stron internetowych. Rzecz w tym, e wi kszotego, co mo na w nich znale , jest niestety myl ca, zagmatwana albo po prostuprezentowana bez niezb dnych informacji wprowadzaj cych. To mo e by nie-zwykle frustruj ce, poniewa nie zawsze wiadomo, które ród a s godne zaufa-nia, w zwi zku z czym ró ne omówienia taoizmu mog si wydawa sprzeczneze sob albo prowadzi do przekonania, e to, co wiemy na temat tej tradycji, niejest do ko ca zgodne z rzeczywisto ci .

Jest wiele niedok adnych i sprzecznych informacji na temat taoizmu. Pewnymwyzwaniem mo e by okre lenie, które s wiarygodne, i znalezienie sposobu nanadanie sensu posiadanej wiedzy.

O

W TYM ROZDZIALE:




40 CZ I Poruszanie si w wiecie taoizmu

Pierwsze zetkni cie z taoizmem mo e by troch onie mielaj ce, wi c w tymrozdziale podam kilka wskazówek u atwiaj cych sprawne poruszanie si w jegowiecie. Dowiesz si , dlaczego ród a taoistyczne mog si w pierwszej chwili

wydawa myl ce lub zagmatwane, oraz poznasz wa ne terminy i kategorie nie-zb dne do ledzenia wywodu.

Twoje pierwsze spotkanie z taoizmemBy mo e pierwsze spotkanie z taoizmem masz ju za sob . Mo e czyta e Dao-dejing na zaj ciach z religioznawstwa albo natkn e si na t ksi k , buszuj cw ksi garni. Mog e te us ysze , jak kto szafuje aforyzmami rodem z ciaste-czek z wró b , np.: „Ten, kto wie, nie mówi; ten, kto mówi, nie wie”. Mo echodzi e na lekcje taiji albo masz znajomego, który urz dzi mieszkanie zgodniez zasadami chi skiej sztuki feng shui. Mo e znasz produkowane w Hongkongufilmy akcji z udzia em mistrzów sztuk walki albo czyta e Tao Kubusia Puchatkalub któr z dziesi tek innych ksi ek na temat „tao tego czy tamtego”.

Równie dobrze mog e widzie w sieci film przedstawiaj cy rytua kosmicznegoodnowienia z udzia em setek taoistycznych duchownych, natkn si w albumiez chi sk sztuk na wizerunki taoistycznych bóstw albo przeczyta gdzie , etaoizm ma co wspólnego z alchemi , akupunktur , poszukiwaniem nie mier-telno ci, a nawet fizyk kwantow , czymkolwiek ona jest. Mo e si zastana-wiasz, jak te wszystkie rzeczy cz si ze sob i jak to mo liwe, e s elementamijednej religii. A mo e w ogóle si ze sob nie cz ? Czy taoizm mo e by wielk ,przypadkow mieszanin przekona i praktyk, których jedyn cech wspóln jest„p yni cie z pr dem”?

Problem polega cz ciowo na tym, e ludzie pisz c i mówi c o taoizmie, bardzocz sto pos uguj si nadmiernymi uogólnieniami, daj wyraz osobistym przeko-naniom i opieraj si na przyj tych z góry za o eniach na temat tradycji, chi -skiej religii oraz religii w ogólno ci. Mo esz w to wierzy lub nie, ale wa nymród em tego ca ego ba aganu jest dwuznaczno terminu „taoizm”, którym

ludzie pos uguj si w bardzo dowolny sposób, nawet w Chinach.

W tym podrozdziale zach c Ci do wykonania prostego wiczenia, dzi ki któremulepiej u wiadomisz sobie trudno ci zwi zane z wieloznaczno ci s owa „taoizm”i zobaczysz, co mo e si zdarzy , kiedy ludzie ich nie dostrzegaj . Nauczysz sirozpoznawa nadmierne uogólnienia i niejednoznaczny j zyk, a mo e nawetwzbudzisz w sobie zdrowy sceptycyzm w stosunku do wielu rzeczy, które mo eszus ysze na temat taoizmu.





W czym taoi ci przypominaj jankesów?Prawdopodobnie ucieszy Ci wiadomo , e wcale nie zamierzam Ci przekony-wa , i taoi ci faktycznie s jak jankesi, a jedynie chc pokaza podobie stwoterminów „taoista” i „taoizm” do terminu „jankes”.

Gdyby kto Ci zapyta , kim jest jankes albo co oznacza to s owo, tre Twojejodpowiedzi prawdopodobnie by aby uzale niona od kilku czynników, w tym odmiejsca zamieszkania i upodoba sportowych:

Je eli mieszkasz w po udniowo-wschodniej cz ci Stanów Zjednoczonych,jankesem nazwiesz mieszka ca pó nocy kraju, ale raczej nie Oregonu i Montany.Zapewne b dziesz mia na my li kogo z pó nocno-wschodniej cz ci USA,zw aszcza ludzi ze stanów po o onych na pó noc od linii Masona-Dixona,czyli stowarzyszonych w Unii w czasie wojny secesyjnej.

Je eli jeste Meksykaninem, Europejczykiem albo mieszka cem kraju,w którym stacjonuj niemile widziane oddzia y ameryka skie, jankesemb dzie dla Ciebie ka dy mieszkaniec Stanów Zjednoczonych. Zapewniam Ci ,e w Georgii i Alabamie znajdzie si mnóstwo ludzi, którzy nie uciesz si

z nazwania ich jankesami!

Je eli mieszkasz w Nowej Anglii, s owo „jankes” mo e dla Ciebie oznaczacz onka starego, zasiedzia ego rodu z pó nocnego wschodu kraju, zw aszczawywodz cego si od pierwszych osadników z Anglii. St d wzi o si okre lenie„jankesi z Connecticut”.

Je eli mieszkasz gdzie w Stanach Zjednoczonych (poza po udniowymwschodem), od s owa „jankes” tworzysz przymiotnik do okre lania sposobuprzygotowywania ywno ci („duszona wo owina po jankesku”), rozwi zywaniaproblemów („jankeska pomys owo ”) albo nawet gospodarowania pieni dzmi(„jankeska oszcz dno ”).

Je eli jeste kibicem, s owo „jankes” oznacza dla Ciebie wy cznie cz onkadru yny bejsbolowej, który zarabia mnóstwo pieni dzy na bieganiu po boisku.Babe Ruth by wybitnym jankesem i pewnie uwielbia wo owin po jankesku, choraczej nie by po jankesku oszcz dny.

Inaczej mówi c, s owo „jankes” mo e mie wiele znacze (cz sto wynikaj cychz okre lonych uwarunkowa politycznych i spo ecznych), które cz si ze sobw bardzo lu ny sposób. Kiedy us yszysz, jak kto go u ywa w nieznanym Ci zna-czeniu albo w sposób, który mylnie uwa a za w a ciwy, mo e doj do prawdzi-wej komedii omy ek. Wyobra sobie, co by by o, gdyby kto zacz opowiadao walce jankesów z tygrysami1, podczas gdy Ty my la by o wojnie secesyjnej!Albo gdyby w stanie rozemocjonowania rozgrywkami ligowymi us ysza , ejankesi zaatakowali i spalili Atlant !

1 Yankees i Tigers to nazwy dru yn bejsbolowych — przyp. t um.





Powy szy przyk ad powinien da Ci do zrozumienia, e znaczenie terminów„taoista” i „taoizm” równie jest bardzo zró nicowane i zale ne od tego, kto ichu ywa. Podobnie jak w przypadku s owa „jankes”, lepiej nie miesza ró nychpoj i nie czy pochopnie ze sob rozmaitych rzeczy okre lanych z ró nychpowodów mianem taoistycznych, zw aszcza e te powody mog by bardzow tpliwe. Dla kogo praktykowanie taoizmu mo e oznacza wyprowadzk nawie , przebywanie na onie natury i tworzenie dzie sztuki z kamieni i surowegodrewna. Kto inny mo e praktykowa taoizm, wst puj c do klasztoru, czesz cw osy w kok i decyduj c si na wstrzemi liwo seksualn . Obydwie osoby staoistami, ale wyznaj inne rodzaje taoizmu.

Pewnie ju si zorientowa e , e oszcz dzisz sobie bólu g owy, je li oprzesz sipokusie poszukiwania „esencji” taoizmu albo cech wspólnych cz cych wszystkichtaoistów. W gruncie rzeczy prawdopodobnie jest ma o takich ogólnych cech (takjak nowojorscy bejsboli ci nie maj zbyt wiele wspólnego z duszon wo owin ),a te, które rzeczywi cie wyst puj , s raczej dzie em przypadku ni przejawemistotnego pokrewie stwa.

S owa „taoizm” i „taoista” mog oznacza bardzo zró nicowane rzeczy i zjawi-ska. Jest wiele ró nych rodzajów taoizmu. Nie zak adaj, e to, co odnosi si dojednego z nich, b dzie prawd równie w odniesieniu do pozosta ych. Tak na-prawd nie nale y nawet my le o ró nych rodzajach taoizmu jako odmianachjednej tradycji religijnej. W rzeczywisto ci nie istnieje jeden taoizm.

Zabawa w kotka i myszk z taoizmemDwuznaczno s owa „taoizm” nie sprawia, e ludzie u ywaj go ostro niej.Kiedy zaczniesz zwraca uwag na to, jak w ksi kach i na stronach internetowychdokonuje si uogólnie na temat taoizmu bez precyzowania znaczenia, w jakimstosowany jest ten termin, ani tego, którego rodzaju (lub rodzajów) taoizmu do-tyczy dany tekst, zauwa ysz, e wiele stwierdze okazuje si tylko sloganami albozgrabnymi powiedzonkami. Niektóre z poni szych sformu owa mog Ci si wy-dawa znajome i w pierwszej chwili brzmie do atrakcyjnie, ale kiedy uwa niesi ws uchasz, zauwa ysz, e niewiele mówi :

Taoizm to religia g osz ca pod anie drog natury.

Taoizm opiera si na spontaniczno ci i p yni ciu z pr dem.

Taoizm jest ród em do wiadczenia, którego nie da si uj s owami.

Taoizm jest no nikiem uniwersalnej m dro ci.

Taoizm akcentuje równowag yin i yang.

Taoi ci unikaj dogmatów i organizacji religijnych.

Taoi ci s pokojowo nastawieni, spokojni i yj w harmonii z wszech wiatem.

Taoi ci staraj si wie proste, nieskomplikowane ycie.





Ka de z powy szych hase zawiera przynajmniej ziarno prawdy i wiadczy o rze-czywistej znajomo ci niektórych tekstów z kanonu taoizmu, postaci historycz-nych albo praktyk. Jednocze nie ich g osiciele w ogóle nie bior pod uwag tego,jak bardzo zniekszta caj one taoizm, poniewa nie maj adnego odniesienia doniektórych jego rodzajów. To prawda, e pewien taoistyczny tekst przestrzegaprzed wszelkimi formami rz dów i dzia aniami zbrojnymi, ale jak w takim raziewyt umaczy rebelie wzniecane przez taoistów albo istnienie pa stw rz dzonychprzez wyznawców taoizmu? To prawda, e Zhuangzi kr ci nosem na wszelkiegorodzaju instytucje, ale jak to pogodzi ze zorganizowanym systemem wi tyz hierarchicznym duchowie stwem i codziennymi, regularnymi ceremoniamireligijnymi? Skoro ju wiesz, e istnieje wiele ró nych odmian taoizmu, mo eszbardziej krytycznie podchodzi do tego rodzaju frazesów.

S ysz c lub czytaj c co na temat taoizmu, próbuj zawsze zadawa sobie pytanie:„Którego taoizmu to dotyczy?”. atwiej Ci b dzie wtedy rozpozna nadmierneuproszczenia lub stwierdzenia wyrwane z kontekstu i unikn tworzenia niepo-trzebnych schematów we w asnym my leniu.

Porz dkowanie chaosu:kilka wa nych rozró nie

Czas przyjrze si kilku ró nym odmianom taoizmu oraz kilku zastosowaniomterminu „taoizm”, ale od razu trzeba zaznaczy , e to troch bardziej skompli-kowane ni zestawienie listy wyzna taoistycznych. Jednym z najwa niejszychpowodów jest to, e istnieje wi ksza liczba chi skich wyra e , które mo na prze-t umaczy jako „taoizm”, a ka de z nich powsta o z innych przyczyn i funkcjo-nowa o w zupe nie innym kontek cie. Jakby tego by o ma o, sami Chi czycyczasem mylili te terminy i u ywali ich zamiennie albo stosowali je w odniesieniudo ludzi lub sytuacji, do których one nie pasowa y. Je li do tego kot a do o ymyjeszcze wszystkich zachodnich t umaczy o beztroskim podej ciu do j zyka i chi -skiego t a kulturowego, otrzymamy prawdziwy groch z kapust .

W tym podrozdziale przedstawi najwa niejsze kategorie niezb dne do rozró -nienia poszczególnych rodzajów taoizmu, wyja ni ich pochodzenie i podamwskazówki umo liwiaj ce m dre ich stosowanie. Pierwszy raz zetkniesz si z tzw.filozofi taoistyczn i religi taoistyczn , poznasz ró nic mi dzy taoizmem a re-ligi ludow oraz zaznajomisz si z jednym z najcz stszych zastosowa terminu„taoizm”.





CO TO NIBY ZNACZY, E W CHINACHNIE MA CZEGO TAKIEGO JAK TAOIZM?

Niespodziank mo e by informacja, e w j zyku chi skim nie ma tak naprawds owa, które mo na by przet umaczy jako „taoizm”. W a ciwie nie ma w nim nawets owa oznaczaj cego religi : Chi czycy wymy lili okre lenie zongjiao jako odpowiedniktego zachodniego terminu. Ten fakt nie znaczy, e w Chinach rzeczywi cie nie istniejetaoizm ani adna inna religia, ale uwidocznia ró nice w sposobie my lenia Chi czykówi ludzi Zachodu o samej koncepcji religii oraz o ró nych religiach wiata.

Mo esz mi wierzy lub nie, ale s owo „taoizm” jest tak naprawd zachodnim wyna-lazkiem i powsta o nie wcze niej ni dwa wieki temu. Cho by szuka nie wiem jakwytrwale, nie znajdziesz adnego angielskiego ród a sprzed 1800 r., w którym wid-nia aby wzmianka o taoizmie, mimo e o istnieniu chi skiej religii wiadomo by o juznacznie wcze niej. Nawet s owo „chrze cija stwo” jest du o m odsze ni sobie wy-obra amy. Nie martw si jednak — to samo mo na powiedzie o hinduizmie, bud-dyzmie, szintoizmie, sikhizmie, d inizmie i wielu innych „-izmach”! Jeszcze dziwniejszejest to, e niemal wszystkie g ówne religie wiata wzi y swoje nazwy od outsiderów— ludzi, którzy nie zaliczali si do ich wyznawców. Ponadto w prawie wszystkichprzypadkach nazwa wi za a si pocz tkowo z krytycznymi lub negatywnymi skoja-rzeniami.

By mo e my lisz teraz, e to tylko szczegó techniczny i e Chi czycy mieli taoizm,tylko go tak nie nazywali. Podobnie jest z chrze cija stwem: wszyscy wiemy, e ist-nieje od 2000 lat, bez wzgl du na to, kiedy powsta a nazwa. Tak naprawd jednaknie chodzi o to, czy religia istnia a przed nadaniem jej konkretnej nazwy, lecz o to,w jaki sposób nazwanie czego zmienia nasz sposób my lenia o tym. W Europie ludziezacz li nadawa nazwy religiom dopiero w epoce o wiecenia (zwanej tak e wiekiemrozumu), która zacz a si w po owie XVII w. O wieceniowi uczeni doszli do przeko-nania, e mog dowiedzie si niemal wszystkiego drog rozumowania i dociekanaukowych oraz e mog uporz dkowa ca posiadan wiedz , dziel c j na ency-klopedyczne kategorie. W rezultacie takiego podej cia do uczenia si i gromadzeniawiedzy ludzie zacz li traktowa ycie religijne w asne i innych jako co abstrakcyjnegoi uwa a swoje praktyki duchowe za element uczestnictwa w systemie religijnym. Za-cz li my le o religiach jak o rzeczach — spójnych i uporz dkowanych „-izmach”.Wcze niej dostrzegali, e hindui ci, buddy ci i ydzi wierz w ró ne rzeczy i oddajsi ró nym praktykom religijnym, ale nie wyobra ali sobie, e s wyznawcami hin-duizmu, buddyzmu albo judaizmu. Kiedy zatem s yszysz, jak kto mówi, e „islamnakazuje po ci w okresie ramadanu”, „jedzenie wieprzowiny jest zakazane w juda-izmie” albo „moja religia nie pozwala mi tego zrobi ”, musisz mie wiadomo , etego typu wyra enia odzwierciedlaj nowoczesny, zachodni sposób my lenia. Naszedzisiejsze my lenie o religii jest spu cizn wieku rozumu.





Dlaczego to jest wa ne? Poniewa wyja nia nasz sk onno do poszukiwania istotydanej religii oraz pozwala zrozumie , dlaczego czasem trudno nam si pogodzi z bra-kiem stabilno ci, systematyczno ci i wewn trznej spójno ci tradycji religijnej. Dzi-siejsi filozofowie spieraj si o to, czy mentalno o wieceniowa jest dla nas bez-wzgl dnie dobra, ale pomijaj c t kwesti , trzeba po prostu pami ta , by podczasspotkania z taoizmem odsun na bok ch znalezienia jego sedna. Kiedy zrezy-gnujesz z pytania: „Co taoizm mówi na ten temat?” na rzecz dociekania, co o tym s dziLaozi, co o tym mówi redniowieczne teksty albo dzisiejsi wyznawcy drogi doskona ejprawdy, zdo asz znale wiarygodne odpowiedzi.

Od klasyfikacji bibliotecznej do szko y filozofiiKiedy jest mowa o ró nych rodzajach taoizmu, cz sto pada sformu owanie tao-izm filozoficzny albo filozofia taoistyczna. Co ono w a ciwie oznacza? Mo esz od-czuwa pokus wyobra ania sobie, e termin ten odnosi si do filozofii stano-wi cej fundament praktyk taoistycznych, do konkretnej i spójnej szko y taoizmualbo nawet do ogólnego sposobu „taoistycznego” postrzegania wiata. Niby dla-czego nie mieliby my my le o filozofii taoistycznej w ten w a nie sposób? Przeciebez w tpienia sensowne by oby przyj cie, e wielcy my liciele taoistyczni stwo-rzyli spójny system intelektualny, który da pocz tek praktykom religijnym mo -liwym do przyj cia w yciu ka dego cz owieka.

Niestety, sformu owanie „filozofia taoistyczna” nie jest zbyt trafne i wi e siz nim wiele b dnych interpretacji. Mo na nawet powiedzie , e jest ono wyna-lazkiem t umaczy. W poni szym fragmencie wyja ni jego pochodzenie i zna-czenie, przedstawi par wa nych postaci reprezentuj cych ten rodzaj taoizmui zarysuj kilka istotnych tematów, na które si natkniesz, czytaj c teksty filo-zoficzne taoizmu.

Miejsce taoizmu filozoficznegoOkre lenia „filozofia taoistyczna” i „taoizm filozoficzny” s do niezgrabnymiprzybli eniami chi skiego sformu owania daojia, które ma w skie, raczej tech-niczne znaczenie. Mo na je przet umaczy dos ownie jako rodzin dao, aleoznacza bardziej szko dao lub lini dao. Kiedy pracuj cy na cesarskim dworzeastrolog lub bibliotekarz pierwszy raz u y tego wyra enia ponad 2100 lat temu,stworzy po prostu kategori , w której sklasyfikowa wcze niejszych autorów i tek-sty pod k tem ich podej cia do kwestii rz dzenia krajem. Ci autorzy zapewne nigdynawet sobie nie wyobra ali, e nale do jednej szko y my lenia, a ich dzie acz sto by y ze sob sprzeczne. W ogólnej wymowie by y jednak do siebie na tylepodobne, e kataloguj cy je ludzie zacz li je traktowa jako filozoficznie zbli one.W ten oto sposób Chi czycy stworzyli sobie wsteczn szko dao.





Co wi cej, cho du o si mówi o szkole dao, wydaje si , e na pierwszej puli pismsklasyfikowanych pod tym has em istnienie tej domniemanej szko y si zako -czy o. To prawda, e Chi czycy przez wieki studiowali te teksty i czerpali z nichinspiracj , ale nie podtrzymywali wywodz cej si z nich tradycji filozoficznej.Kiedy spojrze na histori chi skiej filozofii i religii w okresie ostatnich 2000 lat,nie znajdzie si w niej adnych filozofów taoistycznych ani innych ludzi two-rz cych t filozofi .

Wymy lone na Zachodzie terminy „filozofia taoistyczna” i „taoizm filozoficzny”odnosz si w gruncie rzeczy do grupy my licieli i zbioru tekstów z tzw. okresuklasycznego, trwaj cego od drugiej po owy VI do ko ca III w. p.n.e. Bardziejprecyzyjnym okre leniem ogó u pism z tej epoki by by po prostu „taoizm kla-syczny”.

Wa ne nazwiska w taoizmie klasycznymKlasyczna my l taoistyczna wywar a ogromny wp yw na chi sk kultur i edu-kacj i tak bardzo zafascynowa a ludzi na Zachodzie, e mo na odnie wra enie,i taoizm do niej si ogranicza, ale tak naprawd do tego pr du zalicza si tylkokilku staro ytnych my licieli. Oto nazwiska, które padaj najcz ciej, uszerego-wane malej co pod wzgl dem wa no ci:

Laozi — legendarny za o yciel taoizmu i domniemany autor Daodejing— najbardziej znanej i najcz ciej t umaczonej ksi gi taoistycznej. Wi kszoklasycznych tekstów chi skich nosi tytu y zaczerpni te od nazwisk ich autorów,wi c Daodejing jest znana tak e pod tytu em Laozi.

Zhuangzi — autor najwa niejszych rozdzia ów ksi gi Zhuangzi, zabawnego,miejscami wr cz b yskotliwego tekstu pe nego alegorycznych opowie ci, wierszy,fikcyjnych dialogów oraz rozwa a na temat logiki i j zyka. Chi czycy cz stookre laj taoizm klasyczny mianem taoizmu Lao-Zhuanga, w a nie ze wzgl duna znacznie Laozi i Zhuangzi.

Liezi — autor, który prawdopodobnie pisa w stylu podobnym do stylu Zhuangzi, alektórego utwory zagin y. Istnieje ksi ga zatytu owana Liezi, lecz najprawdopodobniejjest znacznie pó niejszym fa szerstwem (cho i tak wietnie si j czyta).

Yang Zhu — tajemnicza posta charakteryzowana czasem jako hedonista. Jegofilozofia jest tematem jednego z rozdzia ów Liezi oraz kilku rozdzia ów dopisanychprzez jego uczniów do Zhuangzi. Konfucjani ci mocno go krytykowali za stawianiena pierwszym miejscu rozkoszy cielesnych.

Shen Dao, Tien Pien i Peng Meng — my liciele wymieniani w innych dawnychtekstach; autorzy utworów zaginionych, zachowanych we fragmentach lub tylkow postaci cytatów w innych ksi gach. Trudno powiedzie , ilu by o podobnychfilozofów, gdy ich nazwiska popad y w zapomnienie.





Taoizm klasyczny, taoizm filozoficzny, filozofia taoistyczna i tradycja Lao-Zhuangaoraz kilka innych terminów, na które mo esz si natkn (takich jak taoizmokresu stu szkó , taoizm epoki walcz cych królestw oraz taoizm epoki sprzedpanowania dynastii Han), to okre lenia odnosz ce si mniej wi cej do tego sa-mego zjawiska.

Wa ne tematy w taoizmie klasycznymLaozi, Zhuangzi i inni przedstawiciele taoizmu klasycznego nie zawsze prezen-towali t sam filozofi , ale wszyscy poruszali kilka powtarzaj cych si zagad-nie . Oto najcz ciej wymieniane:

Dao. S owo to oznacza dos ownie drog , rozumian jako pusta, ponadczasowazasada b d ca podstaw wszelkiej egzystencji. Taoi ci klasyczni mówio do wiadczaniu drogi, harmonii z drog , stawaniu si jedno ci z drog itd.

Sceptycyzm. Przedstawiciele taoizmu klasycznego kwestionuj wiele rzeczy,czasem bardzo k liwie. Stawiaj pod znakiem zapytania warto i celowoistnienia j zyka, kwestionuj uczenie si i wiedz , a tak e kategorie moralne.Czasem kwestionuj nawet w asne kwestionowanie wszystkiego. G owa mo eod tego rozbole .

Powracanie. Laozi i Zhuangzi s przekonani, e nasze konwencjonalne nawykiintelektualne i moralne doprowadzaj nas do stanu, w którym oddalamy siod pierwotnej drogi i tracimy z ni kontakt. Nak aniaj nas do powrotu dowrodzonego stanu doskona o ci.

Oduczanie si . Skoro wszystko to, czego si nauczyli my, oddala nas odpierwotnej drogi, jedyn metod powrotu na ni jest oduczenie si wszystkiego,co wiemy. Taoi ci klasyczni mówi o odrzucaniu wiedzy i celowym zapominaniu.

Spontaniczno . Po powrocie na pierwotn drog i odrzuceniu z ych nawykówmentalnych i moralnych kszta tuj cych nasze ycie mo emy wreszcie post powatak, aby bez wysi ku uzyska naturaln harmoni z nurtem kosmosu. Zw aszczaLaozi wprowadza koncepcj niedzia ania albo dzia ania bez dzia ania, którparadoksalnie uwa a za skuteczn metod rz dzenia krajem.

Prostota. Spontaniczne ycie przywraca nam pierwotn , prost natur , wolnod intryg, kalkulacji i spisków. Laozi i Zhuangzi zwykle opiewaj w tym kontek cieycie wolne od ambicji, nieskomplikowane, wyj te spod dyktatu s awy, regu

i zobowi za spo ecznych. Czasem sugeruj , e to mo e sprawia wra enieprymitywnej utopii.

Cienka granica mi dzy filozofi a religiKolejnym wa nym i cz sto u ywanym terminem jest taoizm religijny albo religiataoistyczna. Je eli s owo „religia” kojarzy Ci si z bóstwami, kap anami, rytua ami,wi tymi pismami, zorganizowanymi instytucjami i miejscami kultu, nie mylisz





si zbytnio. Taoizm religijny to w a nie te wszystkie rzeczy, a nie tylko idee za-warte w staro ytnych tekstach — historyczne i ywe praktyki oraz spo eczno ci,które mo esz zobaczy na w asne oczy, odwiedzi , a nawet do nich wst pi .Pewne komplikacje pojawiaj si tylko wtedy, kiedy przyjmujesz jakie za o eniadotycz ce religii taoistycznej tylko dlatego, e nazywamy j religi , albo szukaszzwi zku mi dzy taoizmem klasycznym a religijnym.

W tym podrozdziale zajm si terminem „taoizm religijny”, jego relacjami z ta-oizmem klasycznym i innymi odmianami chi skiej religii oraz jego najwa niej-szymi rodzajami i cechami charakterystycznymi.

Rozwój religii taoistycznejPodobnie jak „taoizm filozoficzny” jest niedok adnym t umaczeniem chi skiegosformu owania, tak „taoizm religijny” i „religia taoistyczna” s tylko przybli e-niami specyficznych chi skich terminów. Oryginalne sformu owanie daojiao znaczydos ownie „nauki dao”, ale z czasem zacz o si odnosi do szerokiego grona orga-nizacji i grup wyznaniowych wywodz cych si z jednego konkretnego ruchu spo-ecznego i religijnego, który narodzi si ponad 2000 lat temu. Do pewnego stop-

nia niemal wszystko, co zaistnia o po okresie klasycznym, jest obecnie zaliczanedo kategorii taoizmu religijnego.

Nie daj sobie jednak wmówi , e Chi czycy wymy lili ten termin, aby odró nitaoizm religijny od filozoficznego. Tak naprawd chodzi o o odró nienie naucza-nia dao od buddyzmu, którego misjonarze zacz li nap ywa do Chin mniej wi cejw tym samym okresie. W ko cu Chi czycy zacz li rozró nia trzy rodzaje naukduchowych: nauki dao, nauki Buddy i nauki m drców konfucja skich. Dzi cz -sto mówi si o nich jako trzech religiach chi skich: taoizmie, buddyzmie i kon-fucjanizmie.

Jaki jest zatem zwi zek mi dzy taoizmem klasycznym a religijnym? Trudnoudzieli jednoznacznej odpowiedzi, cho wiele osób prowadzi o ywione dyskusjena ten temat. Niektórzy Chi czycy u ywaj nawet zamiennie terminów daojia(zob. podrozdzia „Miejsce taoizmu filozoficznego” wcze niej w tym rozdziale)i daojiao! Wydaje si czasem, e zwi zek ten jest oczywisty, np. kiedy si widziwizerunki Laozi w wi tyniach taoistycznych albo duchownych taoistycznych stu-diuj cych Daodejing. W innych sytuacjach znacznie trudniej powi za te dwa nurty,jako e praktyki taoistyczne w du ym stopniu skupiaj si na uzdrawianiu, zabie-ganiu o d ugowieczno oraz poszukiwaniu nie miertelno ci, co jest sprzecznez argumentacj Zhuangzi, e powinni my by oboj tni na sprawy ycia i mierci.

Staraj si nie traktowa taoizmu religijnego jako uzewn trznienia filozofii tao-istycznej ani my le o taoizmie filozoficznym jako intelektualnej podbudowie re-ligii taoistycznej. To nie s dwie strony tego samego medalu. Filozofia taoistycznaobejmuje klasyczne teksty z okre lonego czasu, natomiast religia taoistycznaoznacza skomplikowany i zró nicowany zbiór praktyk i organizacji istniej cychw znacznie d u szym okresie.





Wa ne nurty taoizmu religijnegoWiemy ju , e sformu owanie „filozofia taoistyczna” jest zwodnicze, ale czy mo nau ywa okre le „religia taoistyczna” albo „taoizm religijny”? W wi kszo ciprzypadków tak, ale poniewa kategoria ta obejmuje ogromn ró norodno ta-oistycznych praktyk religijnych, wspólnot i nurtów, lepiej traktowa te sformu-owania jako ogólne terminy, za którymi kryj si ró ne odmiany taoizmu, nosz ce

nazwy pochodz ce od okresów historycznych (np. taoizm sze ciu dynastii), miejsc(taoizm Maoshan) i struktur spo ecznych (taoizm monastyczny). Niemniej nawetw obliczu tej ogromnej ró norodno ci wystarczy tak naprawd orientowa siw ograniczonej liczbie konkretnych szkó i wyzna . Oto zestawienie kilku najwa -niejszych, wymienionych mniej wi cej wed ug kolejno ci powstawania:

Droga niebia skich mistrzów — pierwszy zorganizowany ruch, który mo nanazwa taoistycznym. Powsta ok. 142 r. n.e. i niemal wszystkie pó niejszeorganizacje taoistyczne wywodz si od niego.

Najwy sza czysto i magiczny klejnot — szko y samodoskonalenia, którychpocz tki si gaj IV i V w. Pozostawi y po sobie du liczb objawionych tekstów.Cz onkowie tych szkó praktykowali medytacj lub alchemi . Przej y wiele ideii praktyk niebia skich mistrzów.

Niebia skie serce, duchowy firmament i taoizm doskona ej drogi — przyk adyistniej cych bardzo krótko szkó powsta ych w XI – XIII w. Cho nie przetrwa yd ugo, stanowi wa ne ogniwo cz ce wcze niejsze szko y z dwoma istniej cymido dzisiaj nurtami.

Droga prawdziwej jedno ci — jedno z dwóch wyzna taoistycznych, któreprzetrwa y w Chinach do dzi . To szko a g ównie liturgiczna, co oznacza, e jejprzedstawiciele odprawiaj rytua y i przewodnicz ró nym ceremoniompublicznym i prywatnym. G osi, e jest bezpo redni spadkobierczyni droginiebia skich mistrzów.

Droga doskona ej prawdy — drugie ze wspó czesnych wyzna taoistycznychwe wspó czesnych Chinach. Jest nurtem monastycznym, co oznacza, e cz onkowietej szko y s kszta ceni i yj w klasztorach. Za o ona w XII w., jest najm odszz istniej cych ga zi taoizmu.

Wa ne cechy taoizmu religijnegoPod pewnymi wzgl dami poszczególne nurty taoizmu wcale nie s tak tajemni-cze i dziwne, jak mo e si wydawa , i bardzo przypominaj inne religie, któreby mo e ju znasz, zw aszcza wschodnioazjatyckie, takie jak buddyzm i szintoizm.Oto kilka cech wspólnych wi kszo ci nurtów taoizmu religijnego:

Bóstwa. Istnieje wiele taoistycznych bogów i bogi , cho nie we wszystkichwyznaniach czci si dok adnie te same bóstwa. Do najwa niejszych mo na zaliczyTrójc Czystych (jednym z nich jest deifikowany Laozi) oraz ró ne postaciehistoryczne i legendarne.





Pisma. Jest grubo ponad tysi c wi tych tekstów taoizmu, cho mo na z dudoz pewno ci stwierdzi , e nikt nigdy nie przeczyta wszystkich od deski dodeski. Dotycz one tematów tak zró nicowanych jak formu y rytualne, alchemia,moralno i fizjologia.

Duchowni. Organizacje taoistyczne wykszta ci y bardzo skomplikowan i misternhierarchi duchowie stwa. Wy wi ceni kap ani nosz specjalne szaty, majdost p do sekretnych interpretacji wi tych tekstów i sprawuj funkcje rytualne.

wi te miejsca. Przez wi ksz cz historii jego istnienia wa n cz ci taoizmuby a „ wi ta geografia”, czyli miejsca uwa ane za obdarzone szczególnym adunkiemreligijnym. W krajobraz wi tych gór wbudowano kilka najwa niejszych wi tytaoistycznych.

Nie ka dy pustelnik, mag i egzorcysta jest taoistJe eli czujesz si nieco zdezorientowany wieloznaczno ci s owa „taoizm” i tym,e mo e si ono odnosi do ró nej ma ci filozofów taoistycznych i osób wyzna-

j cych t religi , prawdopodobnie dobije Ci wiadomo , e u ywa si go tak ew odniesieniu do osób i rzeczy, które w gruncie rzeczy nie maj nic wspólnegoz taoizmem!

Chi czycy nie zawsze rozumieli m tne i tajemnicze meandry praktyki taoistycz-nej — np. rozbudowane rytua y i hermetyczne teksty — i nie potrafili w pe nirozró ni , kto jest taoist , a kto nie. Wiedzieli jednak, e wiele osób robi te samerzeczy, które kojarzy y im si z taoizmem, np.: odprawia ceremonie s u ce na-wi zywaniu kontaktu ze zmar ymi lub bezpiecznemu przeprowadzaniu ich dowieczno ci, egzorcyzmuje z e duchy albo przyrz dza mikstury o dzia aniu lecz-niczym lub zapewniaj cym nie miertelno . Wykszta ci si nawyk okre lania tychosób mianem taoistów bez zwracania uwagi na to, czy rzeczywi cie s duchowymispadkobiercami tradycji taoistycznej.

To tak, jakby na widok s siadki dekoruj cej dom kryszta ami, odprawiaj cej mod ydo bogi i obchodz cej stare poga skie wi ta doj do wniosku, e jest wikank —przedstawicielk religii cz sto uto samianej z czarownictwem. Bez znaczenia by-oby to, czy faktycznie uczestniczy w sabatach czarownic, zna ustn tradycj wi-

ka sk i nale y do wika skiej wspólnoty. Z zewn trz wydawa aby nam si stu-procentow wikank , ale tylko dlatego, e nie wiedzieliby my, jak „prawdziwi”wikanie rozumiej swoj religi .

Sprawa jest dra liwa, poniewa wielu Chi czyków pope niaj cych ten b d by okonserwatywnymi intelektualistami konfucja skimi, w dodatku cz sto przeczu-lonymi na punkcie tego, co na Zachodzie nazywamy przes dami. Ci ludzie poprostu odrzucali taoistyczne rytua y i zwyczaje jako irracjonalne bzdury i nie bylizainteresowani dostrzeganiem ró nic mi dzy „zwyk ymi” szarlatanami i cza-rownikami a szarlatanami i czarownikami, którzy rzekomo przeszli specjalneszkolenie. To oni pisali podr czniki i ksi ki historyczne oraz byli dla zachodnich





podró ników pierwszym ród em informacji na temat Chin. W efekcie utrwalisi zwyczaj zak adania, e skoro lokalne ludowe praktyki religijne nie s bud-dyjskie ani konfucja skie, musz by taoistyczne. W dzisiejszych Chinach s owo„taoista” mo e by nawet synonimem natr tnego przekupnia! Wyobra sobie,jaki zam t powsta w zwi zku z tym w badaniach nad chi sk religi i jak bardzomartwi to prawdziwych taoistów, którzy wiedz , e ich praktyki nie maj nicwspólnego z ludow religi .

Jest ró nica mi dzy taoistami, którzy odebrali staranne wykszta cenie i zostaliwy wi ceni w obrz dku taoistycznym, a ró nej ma ci lokalnymi kap anami i prze-wodnikami duchowymi, którzy „taoistami” s nazywani tylko przez pomy k .




Skorowidz 387

Skorowidz

AAdwenty ci Dnia Siódmego,

226akceptacja ycia i mierci,

276alchemia, 293, 295, 302, 363

w Chinach, 298w wiecie zachodnim, 296wewn trzna, 36, 125, 306,

363wewn trzna dla kobiet,

310zewn trzna, 36, 306, 363

ameryka skie wi tynietaoistyczne, 147

An Liu, 368antropokosmologia

korelatywna, 218aromaterapia, 228autorytet moralny, 73azjatyckie praktyki

fizyczno-duchowe, 230

Bbadanie preferencji, 359Baopuzi, 363Benjamin Hoff, 366bezpalcy Shushan, 90biografie nie miertelnych,

300bloki wró ebne, 66boginie, 64boks, 314

Boyang Wei, 374bóg, 64bóstwa, 49, 63, 111, 170bóstwa funkcjonalne, 64Brzydal Ta, 90buddyzm, 111, 134

imigrantów, 134konwertytów, 135

bycie moralnymcz owiekiem, 77

Bynner Witter, 142

CCa o ciowa Droga, 363Carus Paul, 142cechy taoizmu religijnego,

49celebransi, 332cesarz, 75chaos, 211chaotyczna zupa, 212Chia Mantak, 152Chi skie Towarzystwo

Taoistyczne, 131, 364chrze cija ska to samo ,

228cia o, 307cnoty, 78

g ówne, 77konfucja skie, 85

Crowley Aleister, 142cukinia, 250czarnog owi, 122czerwonog owi, 122

Ddalekie podró e, 286dantian, 364dao, 33, 47, 83, 92, 95, 139,

143, 161, 364dao jako bóstwo, 170Dao Shen, 46Daodejing, 31, 81, 345, 364daoizm, 28daojia, 45, 364daojiao, 48, 364Daoling Zhang, 31, 99, 375Daoshing Ni, 369daozang, 364Daozhen Zhang, 376de, 364decentralizacja, 73definicje dao, 163deifikacja Laozi, 98dekonstrukcja

rzeczywisto cikonsensusu, 87

demony, 75dialektycy, 74d ugowieczno , 280doktryny religijne, 347doskona a

prawda, 125wielka droga, 112

do wiadczenie mistyczne, 179drewno, 216droga

czystej jasno ci, 113doskona ej prawdy, 32,

123, 364





droganajwy szego pokoju, 103,

364Ni Hua-chinga, 151niebia skich mistrzów, 98,

231, 364prawdziwej jedno ci, 32,

130, 364, 365duch, 63, 75, 309duchowni, 50duchowo , 136duchowy firmament, 114duchy przodków, 64dynastia Zhou, 72dyplomaci, 74dzia alno misjonarska, 140dzia anie na pokaz, 331dziesi nieporozumie , 343Dziewi Robaków, 365

Eedukacja, 354edukacja moralna, 124egzorcyzmowanie, 122egzotyczne przedmioty, 230eklektycy, 74eklektyczne wierzenia

duchowe, 229ekologia, 156energia psychofizyczna, 320Enpu Zhang, 376esencja

witalna, 309yciowa, 365

etapy zapominania, 267etyka

buddyjska, 125chi ska, 125konfucja ska, 125taoistyczna, 125wtajemniczonych, 125

FFalun Dafa, 365Falun Gong, 324, 365Feizi Han, 365

feminizacja dao, 168feminizm, 156feng shui, 40, 65, 365filozofia

New Age, 235taoistyczna, 45, 71

fizyka atomowa, 208Fung Loy Kok, 365

GGa Dawidowa, 228Gautama Siddartha, 78gimnastyka, 313gliniane naczynie, 172gloryfikacja wyrzutków, 89gong, 365góra

Kunlun, 286Smoka i Tygrysa, 365

grotaducha, 245prawdy, 245tajemnicy, 245

guan, 365gui, 365

Hhierarchiczne

duchowie stwo, 101historia taoizmu, 69holistyczne techniki

zdrowotne, 229Hong Ge, 365Hong Li, 367Hongjing Tao, 373Hongzhi Li, 367Hua-ching Ni, 369Huacun Wei, 375huainanzi, 366huangdi, 366Huang-Lao, 31, 95humanitarno , 78

Iidea nie miertelno ci, 287idee, 33impuls i reakcja, 366instrukcje alchemiczne, 252

JJames Legge, 367jangi ci, 90, 366jednostki kalendarzowe, 219jiao, 336, 366jing, 366Jintao Zhang, 376Jue Zhang, 376

Kkadzid o, 228kampania przeciwko

prawicowcom, 116kanon

Ming, 246, 366taoistyczny, 249, 366

kanonizacja pism, 243kap ani prawdziwej jedno ci,

121kap a stwo, 111kataklizmy naturalne, 231katastrofy polityczne i

spo eczne, 232Kenneth Dickerson, 364Khigh Dhiegh, 148klasyczna filozofia

taoistyczna, 71klasztor Bia ego Ob oku, 129,

366kobieco , 191Kok Fung Loy, 150ko o dharmy, 325komentarze, 251kompilacja trzech grot, 244konformizm, 331konfucjani ci, 76, 349konfucjanizm, 74, 96, 366Konfucjusz, 78, 366




Skorowidz 389

koniec wiata, 225konkurencyjne historie, 113kontekst, 59kontrowersje, 325kosmiczna odnowa, 327kosmologia korelatywna,

302, 366ko ci wró ebne, 65Ko ció Zjednoczeniowy,

226królestwo najwy szego

pokoju, 232kryszta y, 228krytyka

cnót konfucja skich, 85uczonych, 89

ksi ga, 248Daodejing, 30najwy szego pokoju, 367przemian, 66Zhuangzi, 31

ksi gi moralno ci, 253, 367Ksi yc, 174kucharz Ding, 367kulawy garbus bez warg, 90kulty nie miertelno ci, 285kultywowanie ycia, 200Kunlun, 367

LLao Pan, 370laojun, 367Laozi, 46, 54, 78, 240, 344,

367Leary Timothy, 142Legge, 57legizm, 74, 96, 367Lew Share K., 149l k przed mierci , 278libator, 368Liezi, 46, 93, 368ling, 368lingbao, 368Linshin Moy, 369logicy, 74Longhu Shan, 368

Louguan, 368Lu Zhang, 376ludowi mesjasze, 234Luotian dajiao, 368

Mmagiczny klejnot, 109, 368Mahawira, 78Mantak Chia, 364Maoshing Ni, 369mapa ludzkiego cia a, 304matka wiata, 168mawangdui, 368m dro , 280, 360m dry w adca, 194Medhurst C. Spurgeon, 142medium, 332medycyna, 255medytacja alchemiczna, 311Meng Peng, 46mesjanizm, 232metafora nieociosanego

kloca, 189metal, 216metody osobistego

samodoskonalenia, 36miech, 173milenarystyczne

kalendarze, 231ruchy religijne, 224wspólnoty i rebelie, 234

milenaryzm, 236, 368buddyjski, 234taoistyczny, 233

military ci, 74Ming, 246misjonarze, 140mistrz

Lao, 81Moy, 150niebia skiego

odosobnienia, 368wybieraj cy prostot , 299

mistycyzm, 178, 182, 369mit, 54, 55Mitchell Stephen, 142mnisi trapistowscy, 141

mocegzorcyzmowania, 288przeistaczania si , 288uzdrawiania, 100, 288

moi ci, 76moizm, 74, 369monastycyzm, 112morali ci, 76moralna dobro , 324moralne post powanie, 77moralno , 112, 215most do nieba, 338motywy post powania, 359Mozi, 369muzyka, 334my liciele, 73

Nnabo no synowska, 78nadludzkie moce, 288najczystsza subtelno , 114najprostsza droga, 356najwy sza

czysto , 107, 369tajemnica, 245

najwy szy pokój, 245, 369nakazy moralne, 102nastrój, 334na ladowanie dao, 177natura, 354natura dao, 112naturali ci, 74naturalizm, 96nauczanie

moralne, 77wielkiej jedno ci, 112

nauki dao, 110, 369nauki przyrodnicze, 215neidan, 369neiye, 369New Age, 234niebezpieczne duchy, 232niebia ski mistrz, 369niebia skie ko o

garncarskie, 198niebiosa, 75, 370niebo, 173





niedzia anie, 370nieociosany kloc, 370nieprzyst pno , 59nie miertelno , 275, 285,

287nie miertelny, 370niezwyk y wygl d fizyczny,

288nonkonformizm, 230nowa era, 223, 231Nüdan, 370numerologia, 255nurty

liturgiczne, 117monastyczne, 123taoizmu, 112, 130taoizmu religijnego, 49

Oobjawienia, 106, 111oboj tno wobec mierci,

280obowi zki taoistycznego

kap ana, 121obrz dy publiczne, 63obsesje pierwszego cesarza,

286oczyszczenie

cia a, 264, 335ducha, 335

odmiany taoizmu, 115odmieniec Shu, 90oduczanie si , 47, 260, 262odwracanie, 260ogie , 216okres stu szkó , 370okr gi administracyjne, 101o tarze, 332OmNi, 370osi ganie taoistycznej

m dro ci, 353osobiste samodoskonalenie,

36o Drogi, 197O mioro Nie miertelnych,

289, 370

PPenglai, 370personifikacja dao, 98piecz jedno ci trojga, 301,

370piel gnowanie ko a dharmy,

325piel gnowanie ycia, 370Pien Tien, 46pi faz przemiany, 215, 219pisanie przez duchy, 66pisma, 50, 112platforma Louguana, 106pod anie Drog , 176pokuta w b ocie i sadzy, 335pola eliksiru, 370polityka prezydencka, 154pomieszczenie wewn trz

budynku, 173post, 335post umys u i serca, 264,

371powierzchowno , 331powracanie, 47, 176, 260powstanie ó tych

turbanów, 371praca nad energi

psychofizyczn , 320praktyka zapominania, 270praktyki

religijne, 257taoistyczne, 35

prawa taoistycznegokap ana, 121

prawdziwa jedno , 245prawo, 193proces powracania, 86prostota, 47prymitywista, 90, 371przemiana bytu, 89prze ladowanie, 325przymierze prawdziwej

jedno ci, 101Pu, 371publiczne spory, 113pustka, 171

QQi, 206, 309, 371Qianzhi Kou, 367qigong, 37, 148, 313, 320, 371

mi kkie, 323twarde, 323

qingming dao, 113qingwei, 114quanzhen dao, 123, 371

Rrebelia Sun Ena, 105recytowanie Daodejing, 102rejestry, 102, 251, 371rekolekcje, 335

najwy szej jedno ci, 336trzech rejestrów, 336

religia, 65, 137chi ska, 59mistycyzmu, 55taoistyczna, 47

rewolucjakomunistyczna, 115kulturalna, 116, 371

rolnicy, 74rozwój, 35

cia a i ducha, 221kanonu taoistycznego, 243taoizmu, 31wewn trzny, 293

ruchNew Age, 371qigong, 323

rys wiktoria ski, 56rytua y, 111, 327, 347rytua y jiao, 336

oczyszczenia, 122, 334pogrzebowe, 338postu, 335przej cia, 121taoistyczne, 37




Skorowidz 391

Ssamodoskonalenie si , 125,

282samoistna kreacja, 169Sanfeng Zhang, 376Sanktuarium Taoistyczne,

148, 371sceptycyzm, 47, 359sekta pi ciu miar ry u, 371sen ó tego Cesarza, 281serce/umys cz owieka, 76shangqing, 371shanshu, 372shen, 372shenxiao, 114siedem etapów

zapominania, 267Siedmioro O wieconych, 372si a polityczna, 154Sima Chengzhen, 372sk adanie ofiar, 122, 334S o ce, 174spirytualizacja, 372spirytualizacja religii

Wschodu, 138spontaniczno , 47stare dziecko, 81stary mistrz, 81stworzenie, 210stworzenie kosmosu, 213synkrety ci, 90synkretyzm, 372synkretyzm religijny, 61szczero , 78szko a

dao, 74, 95, 372Mo, 74nazw, 74prawa, 74ró no ci, 74sojuszy, 74uczonych, 74uprawiaj cych ziemi , 74yin i yang, 74, 214Zhuangzi, 90, 372o nierzy, 74

sztuczno , 331sztuki walki, 313, 319

cie ka duchowa, 136mier , 277wiadkowie Jehowy, 226wi tynia Ludu, 228wi tynie, 128wi tynie ameryka skie, 147wi ta, 63wi ta coroczne, 121

swi temiejsca, 50teksty taoizmu, 239

TTai Shang Laojun, 372taiji, 37, 313, 317taiji quan, 138, 150, 314, 372taiping dao, 364, 372taiping jing, 372taiqing, 372Tales, 78talizmany, 102, 251, 372tao

Kubusia Puchatka, 373Uzdrawiaj ce, 152

Taoistyczne StowarzyszenieTai Chi, 150, 373

taoistyczny rytua , 331taoi ci, 42, 349

czarnog owi, 373czerwonog owi, 373

Taoiza religijny, 55taoizm, 27, 39, 42, 96

ameryka ski, 133filozoficzny, 45, 373Huang-Lao, 373instytucjonalny, 97klasyczny, 46, 373liturgiczny, 373monastyczny, 373puchatkowy, 144religijny, 47, 350, 373

tekstyfilozoficzne, 251obrz dowe, 252taoistyczne, 379, 381

teokracjaKou Qianzhi, 105taoistyczna, 104

teoriapi ciu faz przemiany, 215,

374yin-yang, 374

teozofowie, 141tian, 374tianshi, 374tianshi dao, 374tianxin, 113tongchu dafa, 114tora, 78to samo taoistyczna, 109tradycja

Lao-Zhuanga, 47, 374milenarystyczna, 225taoistyczna, 55

traktatNajwy szego o przyczynie

i skutku, 374o zasiadaniu w

zapomnieniu, 266, 374traktowanie duchów, 78trening wewn trzny, 363triada, 374troje mierciono nych, 374Trójca Czystych, 374trzy groty, 374

Uumacnianie si

wszech wiata, 169umys , 200upaniszady, 78ustanowienie przymierza,

100utopia, 202uzdrawianie, 122





Wwaidan, 374warto ci rodzinne, 75wiara, 67wiara w bogów, 346wielka

czysto , 107, 245, 375ofiara, 337Proletariacka Rewolucja

Kulturalna, 375wielkie ryty m odzie czego

rozkwitu, 114wielkoduszno , 359wie a z ko ci s oniowej, 59wizja

najwy szego cz owieka,281

nowej ery, 100wizualizacja, 305w adza, 193w a ciwa metoda

niebia skiego serca, 113w a ciwe zachowanie, 78woda, 216wojskowo , 194wró biarstwo, 65, 215, 375Wudang, 375wuwei, 186, 200, 375wymowa g osek, 386wyra anie uczu , 77wyspa Penglai, 285

wysy anie aktuprzebaczenia, 375

wyznawaniegrzechów, 102wiary, 63

wyzwolenie duchowe, 268wzajemne oskar enia, 113

Xxian, 375

YYan Zou, 214yang, 205, 210, 375yin, 205, 210, 375Yuanxian Zhang, 376

Zzabawa, 355zachowanie w asnej natury,

204zapominanie, 262, 267, 269,

270zapominanie z u yciem

elektroniki, 271Zaratusztra, 78zasada wuwei, 34, 35, 186,

197

zasiadaniew zapomnieniu, 375wokó miski, 375

zbiór pism, 242zdobywanie ko a dharmy,

325zdolno ci telepatyczne, 288Zedong Mao, 32zepsucie, 324zhai, 375zhengyi dao, 117, 365, 376Zhu Yang, 46, 94, 375Zhuangzi, 31, 46, 87, 90,

240, 376ziemia, 216ziran, 188, 376zongjiao, 44zwierciad o umys u, 199

ród oistnienia, 167matczynej opieki, 168mocy, 171objawie , 99

ó te turbany, 104ó ty Cesarz, 376




http://program-partnerski.helion.pl

Tytuł oryginału: Taoism For Dummies

Documents

Transcript of Tytuł oryginału: Taoism For Dummies