Türkiye'nin Karabağ Politikası

8/7/2019 Trkiye'nin Karaba Politikas

1/123

TRKYENN KARABA POLTKASI

T.C.

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLMDALI

YAKUP HUR

YKSEK LSANS TEZ

KAHRAMANMARAOCAK - 2008


2/123

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI

YAKUP HUR

YKSEK LSANS TEZ

Kod No :

Bu Tez 14/01/2008 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan

Oy Birlii ile Kabul Edilmitir.

.................................................. .............................................. ............................................

Do. Dr. Mehmet Vedat GRBZYrd. Do. Dr. Selahattin

DDo. Dr. Hakan ALTINTA

DANIMAN YE YE

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

..

Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDINEnstit Mdr Vekili

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak

gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

TRKYENN KARABA POLTKASI


3/123

I

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI

ZET

YKSEK LSANS TEZ

TKYENN KARABA POLTKASI

YAKUP HUR

DANIMAN: Do. Dr. Mehmet Vedat GRBZ

Yl : 2008, Sayfa: 111

J ri : Do. Dr. Mehmet Vedat GRBZ: Do. Dr. Hakan ALTINTA:Yrd. Do. Dr. Selahattin D

Trkiyenin dn ve bugnn ilgilendiren Dalk Karaba sorunu, Trk dpolitikasnn tecrbe ettii nemlibir alan olmutur. Dalk Karaba sorunu Azerbaycanve Ermenistan arasnda 1988 ubatnda balayp 1994 Haziranna kadar sren kanlolaylar ve bu olaylarn devamnda gelien sreci tanmlar. Azerbaycan ve Ermenistanarasndaki kanl olaylar kangrenlemi ekonomik ve sosyal sorunlar da beraberinde

getirdii gibi blgede demografik dengeleri altst eden 20. yzyln en ac mlteci

manzaralarna sahne olmutur. Dalk Karaba snrlarn da aan olaylar blgeylecorafi bann yan sra tarihi ve etnik yaps nedeniyle Trkiyeyi de yakndanilgilendirmitir. Dalk Karaba sorununu Sovyetlerin i ii eklinde deerlendiren

Trkiye, Sovyetler Birlii dalncaya kadar kemikleen d politikasnn bir yansmasolarakbekle gr siyasetini uygulamtr. Diasporann da etkisiyle blgesel ve kreselglerin Ermenistann arkasna sralanmas, Dalk Karabada atmalarn vahetboyutuna varmas, Trkiyenin geleneksel politikasn rafa kaldrp Azerbaycan tarafnda

yer almasyla sonulanmtr. Bata zal ve Demirel olmak zere Trk d politikasnynlendirenlerin Dalk Karaba sorununa ilikin tutumlar deiken bir yap arzetmitir. Hakl bildikleri konularda ABD ve Rusya gibi kresel glerin hilafna hareketetmemeye zel itina gsteren Trk siyasetiler, konuyu uluslar aras zemine ekmenin


4/123

II

yannda balatlan diplomatik savala, soykrm iddialaryla Trklere kar bilenmi olanErmenileri durdurmay baaramamtr. Politik istikrarszlk ve ekonomik darboaz,Sovyetlerden sonra blgede Trkiyeye kar beslenen mitleri krmtr. Trkiyenin

gc nispetinde de etkili olamamas, Rusyann yakn evresinde yeniden alternatifolmasn salamtr.

Anahtar Kelimeler: Dalk Karaba, Ermenistan igali, zal, Demirel, Elibey,Aliyev, Ter Petrosyan, Diaspora, AGK MinskSreci


5/123

III

DEPARTMENT OF HISTORYINSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE

UNIVERSITY OF KAHRAMANMARA ST MAM

ABSTRACT

MA THESIS

THE KARABAKH POLICY OF TURKEY

YAKUP HUR

Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Mehmet Vedat GRBZ

Year : 2008, Pages: 111

Jury : Assoc. Prof. Dr. Mehmet Vedat GRBZ

: Assoc. Prof. Dr. Hakan ALTINTA: Assist. Prof. Dr. Selahattin D

The Nagorno Karabakh conflict has been a subject for Turkish Foreign Policy toattempt for a long time as it is Turkeys concern. The Nagorno Karabakh problem definesthe developed process between Azerbaijan and Armenia from February, 1988 to June, 1994and also the bloody events in this period. These events between the two countries not onlycaused economic and social problems; but also the most tragic consequences for the nameof refugees that ruined the demographic structure of the district in the 20th century. Thesituation of the territory aroused the close interest of Turkey since it has regional, historicand ethnic relationship with the region. Turkey considered the matter as the Soviet Unionshome affairs up to the collapse of the Soviet Union and shaped its strategy on the base wait-see policy. Turkey ends its traditional policy and sides with Azerbaijan due to the regionaland global forces begin to support Armenian project with the help of Diaspora, and the

violence in the area. There has not been any constant policy about the matter put forwardby Turkish leaders who would shape the Turkish foreign policy especially leaders like zaland Demirel. Turkish politicians who believe they are right tried hard to make the issueinternationally known as not to anger global forces like the USA and Russia but they failedto stop Armenians determined to claim genocide. Political instability and difficulteconomic time terminated the expectations from Turkey after the Soviet Union. Turkeysnot being effective in the region leads Russia become an alternative power again among itsneighbors.

Keywords: Nagorno Karabakh, Armenian Occupation, zal, Demirel, Elibey,Aliyev, Ter Petrosyan, Diaspora, OSCE-Minsk Group


6/123

IV

NSZ

Bu alma, Dalk Karba sorununa Trk d politikasnn yaklamn ortaya koymak iinhazrlanmtr. Bu amala; Trk d politikasnn Dalk Karaba sorunu deneyimi

aratrmamzda ayrntl bir ekilde ele alnmtr.

Aratrmay hazrlarken Dalk Karaba sorununun tarihi sreci ile ilgili kaynak skntsnnolmadn grdm. Ancak Trkiyenin Dalk Karaba politikasyla ilgili nemli bir kaynak

skntsyla karlatm. Tez danman hocam Mehmet Vedat Grbzn nerisiyle aratrmam

basn taramas yaparak hazrlamaya karar verdim. Dalk Karabada kanl olaylarn yaand

1988-1994 yllar arasna arlk vererek almama baladm. TBMM Mikrofilm dairesinde bir

hafta boyunca 1988-1994 yllar arasnda baslm olan nemli gazetelerden Dalk Karaba ile

ilgili blmleri taradm. Ayrca TBMM ktphanesinden 1997-2007 yllar arasnda baslangazetelerdeki Dalk Karaba ve Azerbaycanla ilgili tm haberve yorumlara ulatm.

Mikrofilm arivinde gazete taramas yaparken Trkiyenin doksanl yllarn banda kar

karya kald sorunlarla bugnk sorunlar arasndaki artc benzerliine ahit oldum. Bu

sorunlarla ilgili haberleri de takip ederek Trkiyenin Dalk Karaba politikasna tesirinin olupolmadn deerlendirme ans buldum. Aratrmam Dalk Karaba sorunu ile ilgili basl

kaynaklarla gazete taramalar sonucu elde ettiim bilgi ve yorumlara dayanarak tamamladm.

Bu almada, bana yardmlarn esirgemeyen amcam Yrd. Do. Dr. Ramazan Hura,TBMM Grup Bakan Vekili Nevzat Pakdile, TBMM ktphanesi ve mikrofilm dairesi

alanlarna teekkr ederim. Yksek lisansa baladm gnden, almam tamamladm

bugne kadar hibirfedakrlktan kanmayan, bilgi ve tecrbelerinden olduka istifade ettiim

danman hocam Do. Dr. Mehmet Vedat Grbze minnet ve kran borluyum. almam

boyunca yaadm zorluklarda byk sabr ve anlayla her zaman yanmda olan sevgili eimBetl Hura da sonsuz teekkrler.

Yakup HUR


7/123

V

KISALTMALARLSTES

AAM: Atatrk Aratrma Merkezi

AB: Avrupa Birlii

AHC: Azerbaycan Halk Cephesi

AGT: Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat

AT: Avrupa Topluluu

BM: Birlemi Milletler

BDT: Bamsz Devletler Topluluu

DKB: Dalk Karaba zerk Blgesi

DYP: Doru Yol Partisi

DSP: Demokratik Sol Parti

DAK: Dnya Azerbaycanllar Kongresi

EMH: Ermeni Milli Hareketi

ECO: Ekonomik birlii rgt

GSMH: Gayri Safi Milli Hsla

IMF: Uluslar aras Para Fonu

KPMK: Komnist Partisi Merkez Komitesi

KGB: Rus Gizli Servisi

KE: Karadeniz Ekonomik birlii

KKTC: Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti

MHP: Milliyeti Hareket Partisi

NATO: Kuzey Atlantik Pakt

RF: Rusya Federasyonu

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

SBKP: Sovyetler Birlii Komnist Partisi

TSK: Trk Silahl Kuvvetleri


8/123

VI

NDEKLER

ZET .................................................................................................................................................................. I

ABSTRACT......................................................................................................................................................IIINSZ ................................................................ ........................................................................ .....................IV

KISALTMALAR LSTES................................................................................................................................V

NDEKLER.................................................................................................................................................VI

1.GR ...............................................................................................................................................................1

2. NCEK ALIMALAR...............................................................................................................................3

3. DALIK KARABA TARH ......................................................................................................................4

3.1. Dalk Karaban Corafi Yaps Ve Stratejik nemi.43.2. arlk Rusya Dnemine Kadar Dalk Karaba Tarihi.6

3.3. arlk Rusya Dnemi: Dalk Karaba Sorununun Temelleri Atlyor.73.4. Sovyet Rusya Dnemi8

4. DALIK KARABA SAVAININ ORTAYA IKII ........................................................................ ......12

4.1.DALIK KARABA SORUNUNUNORTAYA IKII VE DALIK KARABA SAVAI (19881994) ............................................................................................................................................................12

4.1.1. Gorbaov Dnemi (Glasnost ve Perestroyka)........................................................ .......................124.1.2. Karaba Sorununun Ortaya k .................................................................................................144.1.3. Karabada Kanl Olaylarn Balamas (1988- 1989)...................................................................144.1.4. Rusyann Bakye Mdahalesi, Bak Olaylar (20 Ocak 1990) ve Gelien Hadiseler...............164.1.5. Bamszla Giden Yol (Ermenistan ile Azerbaycann Bamszln Kazanmalar ve GelienOlaylar)....................................................................................................................................................194.1.6. Hocal Katliam ( 26 ubat 1992 ) .................................................................................................22

4.1.7. Dalk Karaban gali ve Atekes .............................................................................................234.2. DALIK KARABA SORUNUNA ETK EDEN FAKTRLER ....................................................... 254.2.1. Tarihi Sre erisinde Dalk Karabada Nfus Hareketlilii....................................................254.2.2. Dalk Karaba Sorunu ve Din Faktr ........................................................................................284.2.3. Dalk Karaba Sorunu ve Ekonomi .............................................................................................324.2.4. Dalk Karaba Sorunu ve Diaspora .............................................................................................364.2.5. Dalk Karaba Sorunu ve Ermeni Siyasi rgtleri......................................................................39

5. TRKYENN DALIK KARABA POLTKASI .................................................................................44

5.1. DALIK KARABA SORUNU KARISINDA TRKYE VE DER DEVLETLERN TUTUMU445.1.1. Dalk Karaba Sorunu ve Trk- Rus likileri .............................................................................445.1.2. Dalk Karaba Sorunu ve Trk- Amerikan likileri ...................................................................485.1.3. Dalk Karaba Sorunu ve Trkiye-ran likileri .........................................................................51

5.1.4.Dalk Karaba Sorunu ve Trk Ermeni likileri.........................................................................545.1.5.Dalk Karaba Sorunu ve Trk-Azeri likileri ............................................................................575.2. TRKYENN DALIK KARABA POLTKASI VE BU POLTKADA ETKL DEVLETADAMLARI ................................................................................................................................................60

5.2.1 TURGUT ZAL DNEM TRKYENN DALIK KARABA POLTKASI .....................605.2.1.1. Turgut zal.............. ..................... ........................... ...................... ..................... ............................ ........ 605.2.1.2. Mesut Ylmaz ..................... ..................... .......................... ....................... ..................... ......................... 665.2.1.3. Muttalibov ..................... ........................... ...................... ...................... ........................... ..................... .. 675.2.1.4. Ebulfeyz Elibey.................. ..................... ..................... ........................... ...................... ..................... ... 70

5.2.2 SLEYMAN DEMREL DNEM TRKYENN DALIK KARABA POLTKASI ........745.2.2.1. Sleyman Demirel ..................... ..................... ............................ ..................... ...................... ................. 74

5.2.2.1.1. Genel Politikas ..................... ..................... ......................... ........................ ..................... .............. 745.2.2.1.2. Ermenistana Yardm..................... ..................... ..................... ............................ ..................... ...... 765.2.2.1.3. Demirel ve zal.................... ......................... ........................ ..................... .......................... .......... 77

5.2.2.1.4. Demirel ve Aliyev ..................... ..................... ........................ ......................... ..................... .......... 785.2.2.2. Hikmet etin ..................... .......................... ....................... ..................... ........................... .................... 805.2.2.3. Tansu iller ..................... ..................... ....................... .......................... ..................... ........................ .... 82


9/123

VII

5.2.2.4. Alparslan Trke..................... ..................... ........................ ......................... ..................... ..................... 845.2.2.5. Haydar Aliyev.................................... ..................... ......................... ........................ ..................... .......... 85

5.2.2.6. Levon Ter Petrosyan............................. ........................... ..................... ....................... .......................... . 895.2.2.7. Robert Koaryan............................ ..................... .......................... ....................... ..................... .............. 92

6. DALIK KARBA SORUNUNUN UZANTILARI VE GENEL DEERLENDRMES ........................95

6.1. D Trkler (Pantrkizm, Panislamizm)...956.2. Dalk Karaba Sorunu Ve Mlteciler.........986.3. Dalk Karaba Sorunu Ve Uluslararas Toplum...1006.4. Trkiyenin Dalk Karaba Politikasnn Genel Deerlendirmesi...104

7. SONU VE NERLER....................................................................................................................106

KAYNAKLAR...........................................................................................................................................108

ZGEMEKLER


10/123

GR YAKUP HUR

1

1. GR

Bin yldr Ouz Trklerine ev sahiplii yapan Dalk Karaba, en alkantldnemleri Rus hkimiyeti altnda yaamtr. 19. yzyln balarnda blgede hkimiyeti elegeiren arlk Rusya, Dalk Karaban demografik yapsn deitirme gayreti ierisinegirerek Dalk Karaba sorunun temellerini atmtr. 1920de Sovyet idaresiyle dondurulansorun Gorbaov dnemiyle beraber tekrar stlmaya balanmtr. Gorbaovun glasnost(aklk) ve perestroyka (yeniden yaplanma) politikalar Byk Ermenistan idealipeinde koan Ermeni milliyetilerine bulunmaz bir ortam salamtr.

Gorbaovun glasnost ve perestroyka politikalarnn uygulamas blgelere vetoplumlara gre deimitir. Gorbaov tarafndan ortaya atlan glasnost politikalar Azerileriin giderek kbusa dnrken, Ermeniler tarafndan Dalk Karaba Sorununun kendi

lehlerine zmnn anahtar olarak grlmtr (ilolu, 1998: 142). Dalk Karabasorunu Gorbaovla beraber artk dnlmez viraja girmitir. Gorbaov ve onunpolitikalarndan g alan Ermeni milliyetileri, ilk olarak amalarnn Ermenistan ve DalkKarabadan Azerileri temizlemek olduunu gsterdiler. Buna tepki gsteren Azerilerin deharekete gemesiyle Dalk Karabada silahl atmalar balad. Bundan byle Ermenistanve Azerbaycan mnasebetleri de Dalk Karaba sorunu glgesinde ekillenmeye balad.

Yakn zamanlara kadar Trkiyeye kar tahrik edilen Ermeniler artlar msait olduuiin, Kafkaslarda Azerbaycana kar tahrik edilmekte ve kullanlmaktadrlar. Amalar blgede hkm sren istikrarsz ve belirgin olmayan ortamdan istifade ederek DalkKarabada balatlan atmalar btn blgeye yaymak ve dnya kamuoyunu da kendi istekve beklentileri dorultusunda ekillendirerek, snrlarn yeniden belirlenmesi aamasnagelindiinde, blgede kendi menfaatlerini koruyacak ve pekitirecek yeni oluumlar ortayakarmaktr (Takran, 1996: 4).

Dalk Karaba 4.392 km, Karaba ise 18.000 kmlik bir blgedir. Ermeniler DalkKaraba blgesinde hak iddia etmilerdir. Ancak Ermenistan Dalk Karabadan bakaKaraba blgesini igal ettii gibi bunlarn dnda Azerbaycan topraklarnn bir ksmn daigal etmitir. Bu igali sadece Ermenistann kk tarihe dayanan Trk dmanl vesaldrganl ile de aklamak mmkn deildir. Ermenistann bu blgeleri igale ne gc nede cesareti vard. O halde gerei tm plaklyla ortaya koymak gerekirse, Dalk Karabasorunu bir oyundur ve kandrmacadan ibarettir. Perde arkasndaki asl gler yzyllardrsahneledikleri oyunu yine sahnelemektedirler. Bu aratrmada bu konulara geni yer

verilmitir.Trkiyenin Dalk Karaba sorununa ait balangtaki tutumu ile sorunun

devamndaki tutumu arasnda nemli farklar vardr. Trkiye, Rusya ve ABDye ramen politika belirleme niyetinde olmadn aka gstermitir. zellikle snr komusuRusyayla kar karya gelmemeye zel aba gstermitir. Trkiyenin Sovyet sonras Trkdnyasna kar ilgisi, Pantrkizm sylentileri Trkiye ile Rusyann yeni rekabet sahasn datayin etmitir.

Ermenistan bir taraftan Dalk Karaba savan yaparken dier taraftan Trkiye ileilgili arkas kesilmeyen sulamalarla hedef saptrmak istemitir. Ermenistan bykdevletlerden her trl yardm alrken Trkiyeyi Azerbaycana yardm etmekle, kendisibar


11/123

GR YAKUP HUR

2

grmelerine yanamazken Trkiyeyi bar sabote etmekle sulamtr. Ermenistan ksavadede byk baarlar kazanm ancak yllar sonra Trkiyenin snr kapatarak ambargo

uygulamas Ermenistan altndan kalkamayaca ekonomik skntlara sokmutur.Ermenilerin soykrm iddialarna kar Dalk Karaba sorunu Trkiyeye nemli bir kozvermitir.

Trk d politikas Dalk Karaba politikasyla nemli bir snav vermi ve Trkiyedenge politikasnn getirdii statik tavrndan vazgemek zorunda kalmtr.

Aratrmann birinci blmnde Dalk Karaban corafi yaps ve Sovyet Rusyadnemine kadar tarihinden bahsedildi. Dalk Karaban tarihi sre ierisinde kimlere yurtolduu ve Dalk Karaba sorununun temellerinin nereye dayand sorusuna yant arand.

kinci blmde, Dalk Karaba sorunun ortaya k, kanl olaylar ve bu olaylara etkieden faktrlerayrntl bir ekilde anlatld.

nc blmde Dalk Karaba sorunu balamnda Trkiyenin d politikasnaayrntl bir ekilde yer verildi. Dalk Karaba sorununda etkili Trk devlet adamlar tek tekele alnarak Trkiyenin Dalk Karaba politikasnn rengi ortaya konulmaya alld. Son blmde ise Dalk Karaba sorununun yansmalarna, deerlendirme ve yorumlara yerverildi.

Bu alma basn taramasna arlk verilerek hazrlanmtr. Trkiyenin Karabapolitikas ile ilgili belli bal alma yaplmamas ve yaplan almalarn daha ok Karabasorununun tarihi srecine dnk olmas basn taramas yapmay zorunlu klmtr. Basntaramasn yapmak iin hala ilkel yntemlerin kullanlmas, ancak belli zaman dilimlerindealabilme imknnn verilmesi, aratrma yaparken karlalan nemli zorluklardand.Gazetelerde Dalk Karaba sorunu ile ilgili blmler aratrlrken scak gelimelerkarsnda Trk devlet adamlarnn tepkileri, olaylara bak alar ve bunlarn d politikayatesiri aratrmaya yanstlmtr. Aratrma yaplrken, olaylarn ncesi ve sonras bilindiiiin gazetelerdeki tutarsz haber ve yorumlara yer verilmemitir.


12/123

NCEK ALIMALAR YAKUP HUR

3

2. NCEK ALIMALAR

TAKIRAN, C., (1996); (Doktora Tezi); Bu aratrma kuruluundan balayarakyazld tarihe kadar Karaba tarihi detayl bir anlatmla hazrlanmtr. Yazar giriksmnda almasn u ekilde anlatmtr: Bu almamzda yabanc kaynaklara arlkvererek Dalk Karaba ve Aa Karaba blgesinin adndan balayarak, konumunu,corafyasn, tarihini inceledik ve Karaban binlerce yldr z be z bir Trk yerleimyeri, bir Trk topra olduunu gstermeye altk. Be blmden oluan almann ilk blm Karaba blgesinin tantmna ayrlm ve drdnc blme kadar Karabantarihi sreci anlatlmtr. Drdnc blmde Azerbaycan ve Ermenistan arasnda Karabada vuku bulan atmalar yl yl anlatlmtr. Beinci blm Trkiyenin KarabaPolitikasna ayrlmtr. Bu blmde Trkiyenin Karaba politikas ayrntya girilmedenanlatlm ve alma Trkiyenin izledii politikann deerlendirilmesiylesonulandrlmtr.

Bu alma Karaba sorunu ile ilgili Trkiyede hazrlanm kapsamlalmalardan olup Karaba sorununun anlalmas ve daha sonraki almalara kaynakolabilmesi asndan nemlidir.

AKTA, H., (2000); Bu alma Karadeniz Teknik niversitesi Kafkasya Ve OrtaAsya lkeleri Uygulama Ve Aratrma Merkezi tarafndan hazrlanmtr. almaKaraban Trklerin en geni, en eski kla olduu tezini destekler mahiyette bilgilerle balatlmtr. Be blm eklinde hazrlanan eserin birinci blmndeKaraban iklimi, yezyz ekilleri, yer alt ve yerst zenginlikleri ve sanayi kurulularhakknda bilgiler aktarlmtr. kinci blmde Karaba sorununun tarihsel kkeninden bahsedilmitir. nc blm ise almann ana blmn oluturup, Karabadaatmalar bandan sonuna kadar anlatlmtr. Ayrca Karabada atmalar sonaerdikten uluslar aras kurulularca yrtlen bar giriimlerinde geni bir almada yeralmtr. Drdnc ve son blmde ise Karaba sorununda Trkiyenin ve d devletlerintutumlar ayr ayr ele alnarak anlatlmtr. alma akac bir dille hazrlanm ve Karabasorunu ile alakal bolca istatistik bilgi ile metin zenginletirilmitir. Karaba sorununun vezellikle d devletlerin bu soruna yaklamlarnn anlalabilmesi iin dikkatle hazrlanmnemli bir almadr.


13/123

DALIK KARABA TARH YAKUP HUR

4

3. DALIK KARABA TARH

3.1. Dalk Karaban Corafi Yaps ve Stratejik nemi

Bugn, Ermenistan igali altnda bulunan Karaba, Azerbaycan Cumhuriyetine aitdoal snrlarn Azerbaycann Kr ve Aras rmaklar ile Sevan Glnn oluturduu18.000 km byklndeki blgenin addr. Corafi olarak Karaba ve Dalk Karaba,iki ayr blgeyi ifade etmektedir. Dalk Karaba, Karaba olarak bilinen blgenin iinde,adndan da anlalaca zere, yksek dalar ve bunlar kesen derin vadilerden oluan blgedir. Kuzeyden gneye 120 km, doudan batya ise 35 60 km uzunlukta ve toplam4392 kmlik bir alan kapsayan Dalk Karaba1, byklk olarak btn Azerbaycanarazisinin yaklak yzde 5ine sahiptir.

Dalk Karaban dousunda Adam, Fuzuli; gneyinde Cebrail ve Gubadl;batsnda Lain ve Kelbecer; kuzeyinde aumyan ve Kasm ileleri bulunmaktadr. DalkKaraban nemli yerleim yerleri Askeran, Agdere, Hocal, Hankendi, Hadrut, Hocavent,uadr. Eski merkezi ua2 olan Karaban yeni merkezi ise Stepanakerttir (Hankendi).

Azerbaycan topraklarnn % 20 kadar Ermenistan kontrol altndadr Bu topraklarn%8i Karaba blgesi, %12si de Azerbaycan topradr. (Lainer, 2002: 200) gal edilentopraklar, Azerbaycann sulanan topraklarnn %70lik ksmn tekil etmektedir. (Grbz,2003: 100) Karaba'da ekime elverili toprak 210.000 hektardr, bunun 102.000 hektarlksahas meradr. 1987 yl kaytlarna gre, Karaba, Azerbaycan sanayisinde %2.87,tarmnda ise %3,2lik bir yer igal etmekteydi (Ltem, 1997: 23).

Karaba adndaki kara sfatnn klak anlamn da tekil ettii bilinmektedir.

3

Karaba, kuzeyden ve gneyden gelen gebe Trklere, Tarih boyunca bir klak vazifesini

1 Karaba, Dalk Karabaa gre daha geni araziyi iine alr. 1921de Dalk Karaba diye bir tanmyoktur. Dalk Karaba 1923 ylnda meydana getirilmitir. Fakat bu blgenin bat ve gneybat ksmndaidari bakmdan zerk bir blge oluturulunca, bu zerk blgeyi dierinden ayrmak iin onun daha yukarksmlarn artran 'Dalk Karaba" veya "Yukar Karaba" ad verildi. Baz Batl yazarlar bilerek buraya "Nagorno Karaba" diyorlar ki "Nagorno" kelimesi de Rusa "dalk" manasndadr. Fakat eskiKaraba'a gre daha yukarda ve Karaba da silsilesi ierisinde olduu iin, bu ismi almtr. Yoksa bu gnTrkede kullandmz verimsiz, ziraata ve iskna elverili olmayan dalarla kapl yer manasnda deildir(Takran, 1994: 20). Ermenistan ile Azerbaycan arasnda anlamazlk konusu olan bu blge artk, kolaylkolmak zere, sadece Karaba olarak adlandrlmaktadr.2 Karaban nceki bakenti ua Azeri Trkesinde dan zirvesi anlamna gelir. 1988de olaylarbalaynca Ermeniler Suadan ayrlp, Stapanekente, Azeriler de Stapanekentten ayrlp Suaya yerleti.Suann stratejik bir nemi vard. nk Sua Ermenilerin elindeki Stapanekente hkim bir tepe zerindebulunmaktadr. Bu da Suay elinde bulunduran Azerilere stnlk salyordu. Buradan toplarlaStapanekenti vurmak mmkn oluyordu. Onun iin Ermeniler, var gleriyle Suay ellerine geirmekistiyorlard. Sua ve Adam kentleri dt takdirde, btn Dalk Karaba Ermenilerin eline gemiolacakt (Hrriyet, 24 Ocak 1989, s. 14).

3 Kara ve verimli topra sayesinde Karaba adn ald bilinmektedir. Karaban kara ve ba kelimelerininterkibinden ibaret Kara bahe manasna da gelir. Karabada ba olmaz - kara salkm a olmaz msralarile balayan ok mehur bir Azeri halk trks, bu kanaati destekler mahiyettedir. Karaba ad Trke olupErmeni yazarlar tarafndan da kabul edilmitir. Ermeniler Karaba alarak Ermeniletirmiler fakat


14/123


5

grm ve oradan geen Trk hkmdar ve fatihlerine klk birkarargh mahalli olmutur(Bala, 1997: 212). Hayat Yaylak ve Klak arasnda ekillenen Trkler, stratejik nemi

olan yerleri ou zaman klak olarak deerlendirmilerdir. Bata Timur olmak zerebrahim Yinal, Kutalm, Turul Bey, Celalettin Harzemah, Ahmet Tekdar, olmak zerebirok Trk devlet adam ve fatihi Karaba klak tutmutur.

Ermenistan, Azerbaycan, ran ve Trkiye snrlarnn kesitii yerde olmas, blgeyehkim konumu, verimli topraklara sahip olmasa da Karabaa nemli avantajlarsalamaktadr. Sahip olduu bu avantajlar Karaba blge devletleri iin vazgeilmezklmaktadr. arlk Rusya generali Sisiyanov, 1805 tarihinde, Karaba'in ikinci igalininhemen arkasndan ar'a gnderdii raporda, Karaba corafya bakmndan Anadolu'nun,rann ve Azerbaycann kaps saylr diyerek Karaban stratejik nemini belirtmi ve buradaki dengeyi Rusyann lehine evirebilmek iin Mslmanlarn arasna Hristiyan

unsurlarn, yani Ermenilerin yerletirilmesini nermitir (Recebov, 2001: 39). Bu tarihtensonra Ruslar tarafndan blgeye planl bir ekilde Rusya, ran ve Anadoludan getirilenErmeni nfusu iskn edilmeye baland.

Karaban Azerbaycan, ran ve Ermenistan corafyasna hkim konumda olmas 18.ve 19. yzyllarda Rusya, ran ve Osmanl mcadelelerine sahne olmu; 20. yzylnbalarndan itibaren ise Rusya, Ermenistan ve Azerbaycan arasnda srekli el deitirmeksuretiyle kanayan bir yara haline gelmitir. Bugn Azerbaycan corafi konumu nedeniyleRusya Federasyonu, Ermenistan ve rann jeopolitik kuatmas altndadr. Blgeye hakimbir konuma sahip olan Dalk Karaban Ermenistan hakimiyetine gemesiyle Azerbaycancorafi olarak Rusya Federasyonu, Ermenistan ve rann kskac altna alnmtr. DalkKaraba, Azerbaycann corafi btnl ve siyasi istikrar iin vazgeilmez bir konuma

sahiptir. Dalk Karaba corafi adan olduu gibi ekonomik adan da Azerbaycanabaldr ve Azerbaycan ile btnlk arz eder.

Karaba adn deitirememilerdir. Yzyllardr blgeye hakim olduunu iddia eden Ermenilerin,yzyllardr Karaba ad yerine kullandklar Ermenice bir addan sz edilemez. Karaba iin Ermenilerinbugn kulland Artsak ad Ermeni orijinli bir kelime olmad da bilinmektedir. Ermeniler igal ettikleriyerleim yerlerinin adn deitirmilerdir. Fakat kullanlan Karaba adn deitirmemiler,deitirememilerdir. Uluslar aras kurulularca da ( BM, AB, AGK, vs.) kullanlan ad Karabadr. Birblgeyi adlandrmak ayn zamanda oray sahiplenmektir. Karaba ad Trkedir (Geni bilgi iin: bkz.Attar, 2005: 5; Takran, 1994: 14-19; Bala, 1997: 212).


15/123


6

3.2. arlk Rusya Dnemine Kadar Dalk Karaba Tarihi

Dalk Karaban sahip olduu corafi ve stratejik zellikleri tarih boyunca daima blge devletlerinin dikkatini zerine ekmitir. Dalk Karaba blgesi tarihi boyuncasaysz savaa tanklk etmi ve sk sk el deitirmitir. Blgeye hkim olabilmek iin ran,Anadolu, Azerbaycan ve Rusyada kurulan devletler, birbirleri ile kyasya mcadeleyetutumulardr.

Dalk Karaba, Roma, Sasani ve Bizans hkimiyetinde kaldktan sonra Hz Osmanzamannda Mslmanlar tarafndan alnmtr. 11. yzyldan itibaren Byk Seluklularkontrol ele geirdiler. Seluklu hkmdar Turul Bey 1054 ylnda Azerbaycana gelmi;Gence ve Tebrizde kendi adna hutbe okutmu, Karaba da ele geirmitir. Blge butarihten itibaren Ouz glerine sahne olmutur. Byk Seluklulardan sonra bir mddet

Irak Seluklularnn hkimiyetinde kalan Karaba ve civar srasyla ldenizler, lhanllar,Timurlu ve Akkoyunlularn idaresi altna girdikten sonra Safevilerin eline gemitir(Aydn, 2001:367). 1551de Safevi hkimiyetinde Gence-Karaba beylerbeylii kuruldu.Gence-Karaba Beylerbeylii tarihi boyunca Kafkasya blgesinde Safevi Devletinin arazi btnlnn koruyucu fonksiyonunu stlenmitir. Siyasi, iktisadi ve askeri gc dier beylerbeylerinden stn olan Gence-Karaba Beylerbeylii bamszlk (hanlk) iinSafevilere kar mcadele vermitir (Memmedov, 2002: 57). 1590 Ferhat PaaAntlamasnn ardndan Osmanllarn Yukar Azerbaycanda hkimiyetini tanyan Safeviler1603te blgeyi tekrar ele geirdiler.

Karaba 18. yzyla kadar Safevilerin kontrol altnda kald. 17221724 yllarndaRuslar'n bu blgeye inmesi zerine harekete geen Osmanl Devleti Azerbaycan' tekrarele geirdi. Ruslarla 1724'te stanbul'da yaplan antlamayla Dalk Karaba OsmanlDevleti snrlar iinde brakld. Fakat 1731'den itibaren hzlanan Osmanl-ran savasonrasnda 1736'da yaplan antlamayla ran'a terk edildi. ran'da Nadir ah'n idareyi elegeirmesinin ardndan Dalk Karaba'da nemli gelimeler oldu. Nadir ah, Karaba'daidareyi elinde tutan ve kendine boyun emeyen Cevanir airetinin reisi Penah Ali'yiHorasan'a srd. Ancak Nadir ah'n 1747'de ldrlmesinden sonra Horasan'dan kapKaraba'a gelen Penah Ali burada Karaba Hanl'n kurdu (Aydn, 2001:367). KarabaHanlnn kuvvetlenmesinden endie eden komu hanlklar bu hanl kendi idaresinegeirme teebbslerine giritiler.

Blgede bu mcadeleler srerken Ruslar da Kafkaslarda giderek etkili rol oynamaya

balamlard; 1783'te Grcistan' kontrol altna alarak Kafkaslardaki dengeleri kendilehlerine bozdular. Rus desteini arkasna alan Grc Kral II. Irakli Karaba hanlntehdit etti. Bu tehdit karsnda Osmanl Devleti'ne bavuran Karaba han, Osmanl Dev-leti'nin Rusya ile ilikilerini bozmak istememesi dolaysyla bekledii destei alamad.Rusyann blgeye ilgisi ran ve Osmanl Devletini endieye sevketti. Rus ar I. Alek-sander'n tahta kmasyla Kafkasya'ya daha da arlk veren Ruslar, 1802'de Bak veKaraba'n kendilerine tabi olmasn istedilerse de bu teklif kabul edilmedi. Bakomutansfatyla Prens Sisiyanov Ocak 1804'te Gence'yi zaptetti. Sisiyanov Gencenin adn Rusmparatoriesi Elizabethin onuruna Elizabethol olarak deitirdi (Akta, 2000:14).


16/123


7

3.3. arlk Rusya Dnemi: Dalk Karaba Sorununun Temelleri Atlyor

Karaba corafyasnda Rus hkimiyeti ile beraber blgede etnik ve siyasi olaylarnard arkas kesilmedi. Etnik olarak hibir zaman blgede ekseriyeti salayamayan Ruslar,kontrolne ald topluluklar blgeye iskn etmek suretiyle onlar bir n karakol gibikullanmak istemitir. Kafkasya Ruslar iin vazgeilmezdir. Onun iindir ki bulduu herfrsatta, blgede Trk ve ran varlna son vermek iin, Ermenileri blgeye yerletirmeyebalamlardr. Ermenilerin Hristiyan olular, Ruslar iin olduka elverili bir durum idi.Bu adan bakldnda, din ayrl ve din dmanlndan yararlanarak, Ermenilerden Rusmenfaatleri iin kar salamak daha kolay olacakt. Blgedeki Ermenilere srekliyenilerinin eklenmesi, Ermenilerin Ruslar Kafkaslara doru ilerlemeye tevik etmesinesebep olmutur.

19. yzyln hemen balarnda Grcistan, arlk Rusyasna tabi oldu. General

Sisiyanov emrindeki Rus ordusu Kafkasyann i ksmlarna doru szmaya balad. Buistila harektndan Karaba Hanl da nasibini ald. 13 Ekim 1813 tarihinde Rusya ile ranarasnda yaplan Glistan Bar Antlamasyla ran, Karaba Rusyaya brakt. Bununzerine balayan kanl mcadeleler sonucunda 1822de arn fermanyla hanlk lavedildi(Trkmen, 2002: 13). Rusyann Karaba Hanln tamamen kendi topraklarna katmas,Ermeni gn hzlandrm ve buradaki Trkler aznlk durumuna drlmtr. Bylecebugnk problemlerin zemini hazrlam oldu. Ruslar Karaba blgesini iddia edildii gibiErmenilerden almamlardr. Ruslar blgeye geldiklerinde nfusun kahir ekseriyetiTrklerden olumaktadr. Rusyann blgeye girmesiyle demografik dengeler Ermenilerinlehine deimeye balamtr.

Ruslar tarafndan 18251826 yllar arasnda, gneyden 18.000 Ermeni getirilerekDalk Karabaa iskn ettirilmitir. 1827ye kadar Erivan yresi, Trklerin ounluktaolduu, aa yukar bugnk Ermenistan Cumhuriyetinin lkesini kapsayan bir ran iliydi.Mslman nfusun yok edilmesi ya da g etme zorunda braklmas, Ruslarn, bu yreyirandan ve Osmanl mparatorluundan gelmi Ermenilerle yeniden nfuslandrmasnaolanak salamtr(McCarthy, 1998: 31).

Azerbaycann ikiye blnmesi sonucunu yaratan, ran ile Rusya arasnda 10 ubat1828 tarihinde Trkmenay bar imzaland. Trkmenay antlamasna gre Ruskuvvetleri Gney Azerbaycandan ekilecek; Erivan ve Nahivan hanlklar Rusyaya balkalacak; ran ahl Kuzey Azerbaycan hanlklarnn Rusyaya balanmasn kabuledecekti. Glistan antlamasyla Hazar denizine mutlak hkim olan Ruslar Trkmenay

antlamas ile de, Gney Kafkasyadaki hkimiyetlerini takviye etmi oldular. Nitekim1722 ylndan beri siyas ve asker stratejilerini Kafkaslarn gneyine inerek blgeninstratejik noktalarn ve hammadde kaynaklarn ele geirerek scak denizlere ulamadncesini safha safha uygulamaya koyan Ruslar, yz yllk bir sre ierisindehedeflerinin bir blmne ulamtr(Trkmen, 2002: 15).

1829 ylndaki Edirne antlamas ile Osmanl Devleti tarafndan, Rusya ile ranarasnda imzalanan Trkmenay bar ile ilgili hkmler de kabul edildi. Bylece Rusigaliyle birlikte Gney Kafkasya blgesinde yaayan Trklerle birlikte dier Mslmantopluluklar, her trl politik, sosyal, kltrel ve ekonomik haklardan mahrum edilmeye balanm; Grc ve Ermenilere ise fazla dokunulmamtr. Rusyann Gney Kafkasya


17/123


8

hkimiyeti bir sre sonra Osmanl Devleti ile yaplan1829 Edirne antlamas ile de tekrargndeme gelmi ve blgedeki Rus hkimiyeti, teden beri Kafkaslar blgesinde etkin bir

g konumunda bulunan Osmanl Devleti tarafndan da kabul edilmi oldu. (Trkmen,2002: 18) 18281829 Osmanl-Rus savalarnda, Ruslarla ibirlii yapmak suretiyleTrkleri arkadan vuran ve ileride bu yaptklar ihanetin bedelini ar deyeceklerini idrakeden 100 bini akn Ermeni ailesi, yerlemeleri iin, Rus arndan bo toprak talebinde bulunmaya baladlar. Ermenilerin toprak talebi Rus ar tarafndan geri evrilmedi.Karaba blgesine Ermeni g devam etti (Recebov, 2001: 39).

18771878 Trk-Rus sava yllarnda Kafkasyaya Anadoludan on binlerce Ermenigetirilmitir. zellikle bu savatan sonra Trkiyeden Ermeni glerinin arkaskesilmemitir. Ancak en bykg 18931894 yllarnda olmutur. Sregelen demografikdeimeler blgede huzursuzluklarnda kmasna sebep olmu ve atmalar da

balamtr. Karaba'daki ilk Trk-Ermeni atmas 1905 Rus ihtillinden sonragrlmtr. 1905 ylnda Karabada Ermenilerin saldrlaryla balayan olaylar Gence veTiflis'e de sramtr. Bu olaylar esnasnda Ermeniler, Karaba ve Tiflis'teki Rusgarnizonundan destek grmlerdir (Recebov, 2001: 39).

3.4. Sovyet Rusya Dnemi

Rusyada arlk Rusya dneminin sona ermesi ve Sovyet rejimine gei oldukasancl olmutur. Sovyet rejimine geii salayan 1917 ihtilali iinde bulunduu yzyldaRusyada dengeleri altst etmitir. Rusyada 1905te balayan ve arlk sistemine karimparatorluk iindeki farkl politik akmlarn balatt ihtilalin birok nedeni vardr.Fransz htilalinden beri gelien Rusya iinde meydana gelen uzun gelimeler, deiik fikir

akmlar, ii ve kyl meselesi Bolevik ihtilalinin ana etkenlerindendir. arlk sisteminemuhalif Rus Marksistler gr ayrlklar yznden Bolevikler(ounluk grubu) veMenevikler (aznlk grubu) olarak ikiye ayrld. ounluk grubu Bolevikler zamanla RusSosyal Demokrat i Partisine hkim oldular. Birinci Dnya Savanda baar eldeedilememesi, Boazlarn almamas ve Ruslarn mttefiklerinden yardm alamamalar, iartlar gnden gne gerginletirdi ve halkn gda sknts ekmesi, Bolevik veMeneviklerinde youn abalaryla halk gsterilere balad (Armaolu, 2005: 131). ubat1917de Petersburgda ekmek yokluu yznden balayan isyan hareketi halk ynlararasna askeri birliklerin de katlmasyla tam bir ihtilale dnt. 16 Martta ar II. Nikolatahttan ekilmek zorunda kald (Srmeli, 2001: 2).

arlk rejimi ykldktan sonra kurulan geici hkmet Rusyada sular bir trldurdurmad. Bolevik ve Meneviklerin hcumuna urad. Leninin Ekmek, bar,hrriyet ve Btn iktidar Sovyetlere propagandas ile aznlkta olan Bolevikler gittikeglendi. htilalden sonra yaplan kurucu meclis seimlerinde Bolevikler aznlkta kaldlar.Rusya tam bir kaosa doru srklenirken 1905 ayaklanmasnn lideri eski MenevikTrotsky, Askeri htilal Komitesi kurarak darbeyle hkmeti devirdi ve Rusyada BolevikRejim balad (Armaolu, 2005: 131).

Rus Meneviklerin nde gelen liderleri, bata eretelli olmak zere, Grclerdenoluuyordu. Ermenilerin byk bir ksm Bolevik olmakla beraber, Menevik olanlarnou koyu milliyeti Tanaksutyuna mensuptular. Bunlar arasnda aumyan, Mikoyan veKarahan belli ballaryd. Azerbaycanllar ise milliyeti Musavat Partisini


18/123


9

desteklemekteydiler (Srmeli, 2001: 5).

Rusyada ihtilal meydana geldiinde en byk sevinci Trkler duymutu. Trklk veMslmanlk adna byk mitler beslemeye baladlar. Bakde toplanan Mslmankomitesi demokratik bir cumhuriyet istiyordu. Lenin ve Stalinin Kafkasya halklarna,milli, dini ve kltrel hayatlarn serbeste dzenleyebilecekleri sz, szden teyegemedi. arlk rejiminin sadece ad ve ekli deien yeni emperyalist gcne boyunemek zorunda kaldlar.

Ermeniler iin durum farklyd. Sosyalizmle birlikte milliyetilik hareketleri de hzkazanmt. Ermenilerin Tanakstyun tekilat olduka faaldi. Tekilat BykErmenistan devletini kurmak amacndayd ve sava zamannda Ermenilerin ou, gnllolarak Rus ordusuna katldlar. Ermeni asll aumyan henz oluturulan TranskafkasyaKomiserliinin bana getirildi. aumyann niyeti Kafkasyann gneyinde bir Ermenistan

devleti kurmakt. Bolevik propagandasna kaplan Rus askerlerinin, Kafkasya cephesini boaltmalar zerine blgede bulunan Mslman ky ve kasabalar Ermeni tehdidi altnagirdi (Srmeli, 2001: 17).

1917 Rus ihtilali zerine Kafkasyada milli istiklal hareketleri balad zaman,Ermeniler Karaba zerinde hak iddiasna kalktlar. aumyann nderliindeki Ermenilertm Azerbaycan topraklarnda youn bir tedhi hareketine giritiler. Blgede zengin petrolkaynaklarnn varlnn bilincinde olan ngilterenin o dnemde kontrol etmeye altAfganistann yan sra Azerbaycanda da bir dayanaa sahip olabilmek iin 1918 ylnnyaz aylarnda yapt mdahale uzun mrl olmaynca aumyann katliamlar daha daiddetli boyutlara vard. Bunun zerine Mehmet Emin Resulzade nderliindeki MusavatPartisi liderlerinin ars zerine Osmanl mparatorluu Bakye mdahale ederekAzerilerin katledilmesine son verdi. Trk atllar Ermenilerin bizi kymasna izin vermediszleri bu olaylardan sonra Azeriler tarafndan kullanlr oldu. Trk askerlerininmdahalesinden sonra 28 Mays 1918de Gencede bamsz Azerbaycan DemokratikCumhuriyeti Mehmet Emin Resulzade nclnde kuruldu. Azerbaycan Cumhuriyetikurulduktan sonra da Ermenilerle sk sk mcadele etmek zorunda kald. AzerbaycanCumhuriyeti ancak 23 ay yaayabildi. Neriman Nerimanov nclndeki Bolevikler 28Nisan 1920de Azerbaycanda Sovyet iktidarn kurduklarn ilan ettiler(Cumhuriyet, 8Haziran 1992, s. 8).

Mehmet Emin Resulzade Sovyet igali ve komnizmin basks zerine, syan vekanla ser-i kara gelen bir kuvvet, isyan ve kanla girecek. Bugn bu isyan yapan muntazam

bir kuvvet yoksa da, yarn o kuvvet, komnizmin kendi vcuda getirdii tekilat-hceyresinden olsa da douverecektir szleriyle Sovyet igaline tepki gsterdii gibiistiklle dair mitlerin de yitmediini gsteriyordu (Resulzade, 1990: 123).

Trkiye ile Azerbaycan arasnda Kurtulu Sava gnlerinde de scak ilikilerkurulamamt (Cumhuriyet, 7 Mays 1992, s. 17). Mustafa Kemal Paa, 5 ubat 1920 gnkolordulara gnderdii gizli yazlarla Azerbaycan konusu zerinde Durum muhakemesiyapmtr. 1920 yl mays aynda da Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekiregnderdii yazda u uyarda bulunmutu: 1918-1920'de Ruslar ve Ermeniler arasndaakdolunan mtarekede Azerbaycan'a zarar veren maddelerin kaldrlmasna allacak veher milletin mukadderatna hkim olmas dsturuna binaen, Karaba vs. gibi Trk


19/123


10

ekseriyetiyle meskn yerlerin Azerbaycan'a bal bulunmas temin edilecektir. Atatrk,iinde bulunduu btn glklere ramen Trklerin ounlukta olduu Karaban

Azerbaycan topra olduunu ifade ediyor ve Azerbaycana balanmas iin gereklialmalarn yaplmasn istiyordu (Saray, 1999: 43).

3 Aralk 1920 gn imzalanan Gmr Antlamas ile Nahivan geici olarakTrkiyede braklmt. Lenin liderliindeki Komnist Partisi Merkez Komitesi deTemmuz 1921 gn ald kararla Karaban Azerbaycan snrlar iinde zerkliini kabuletmiti. Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti ile Rusya arasnda, 1921 Moskovaantlamasndan sonra, Zengezur Ermenistana ilhak edilmek artyla Karaba ve NahivanAzerbaycana brakld. 1923 ylnda Stalin tarafndan zerkliin korunmas kouluylamerkezi Sua civarndaki Hankenti (Stepanakert) olmak zere, Karaban dalkksmndan ibaret Azerbaycan idaresinde, zerk bir Ermeni vilayetine dntrld (Bala,

1997: 216). 1922 ylnda Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan arasnda kurulanTranskafkasya Sovyet Federe Devleti uzun mrl olmad.1936 ylnda Azerbaycan,Grcistan ve Ermenistan birer Sovyet Cumhuriyetine dntler (Cumhuriyet, 7 Mays1992, s. 17). Ermeniler, Sovyet Cumhuriyetine dntkten sonra SSCB iinde bulduklarher frsat deerlendirerek, Denizden denize1 uzanan Byk Ermenistan2 lksngerekletirme yolunda kyasya mcadele etmilerdir. Her defasnda da SSCBnin devasagcn hasmlar olan Trklere kar kullanmak istemilerdir.

kinci Dnya Sava sresince Ermenilerin geici ve greceli sessizliinin ardndan,1945 yl sonbaharnda o zamann Ermenistan lideri Grigori Arutyunyan, Dalk Karaba'nAzerbaycan'dan koparlp Ermenistan'a verilmesi meselesini Moskova'da yeniden gndemegetirdi. ok gemeden, 19481949 yllar arasnda Ermenistan'n resmi daireleri, bu

cumhuriyetin ayr ayr blgelerinden, zellikle Erivan civarndan yz binden fazla AzeriTrk'n, yabanc memleketlerden gelen Ermenileri yerletirmek bahanesiyle srgnettiler. Bu srgn Stalin, Beriya ve Mikoyan'n tahrik etmeleri sonucu olarak yaplm oldu.O zaman kimseden habersiz srgn edilen bu 100 bin Azeri Trk'nn byk bir ksm,alk olmadklar Muan blgelerine yerletirildikten sonra, eitli hastalklara vezorluklara dayanamayarak mahvoldu (Zeynelabidinolu, 1999: 345).

Geen zaman diliminde mcadele azimlerinden bir ey yitirmeyen Ermeniler 1965'teTanak rgtlerinin ve Ecmiadzin piskoposluunun krklemesi neticesinde, SzdeErmeni Soykrmnn 50'nci yldnm" bahane edilerek Trkler aleyhine gsterilerdzenlenerek sava rtkanl yapmaya baladlar. Erivanda Trklere ait ev ve iyerleriyamalanmaya baland. Ermenistan'dan yine on binlerce Azeri Trk srgn edildi(Zeynelabidinolu, 1999: 345). Ermenilerin soykrm iddialar, Azerilere kar yrtlenher trl mcadeleyi meru sayyor ve onlarn mcadele azminin de itici gc oluyordu.

Ermeniler 1967 de Karaban Aksam kynde bir Trkle, Ermeni arasnda kan

1 Bugn denize snr olmayan Ermenistann gelecekte kurmay hedefledii Byk Ermenistann snrlarn,yani Hazar Denizi kysndan Akdeniz kylarna kadar olan blgeyi tanmlar.2 Byk Ermenistan Corafi olarak Akdenizden Hazar kylarna kadar uzanan blgeyi ifade etse deErmeni kimliini, ideolojisini, ynn ve psikolojisini, siyasal ve sosyal yapsn glendirmek iin bir proje,dnyadaki btn Ermenilere yklenilen bir misyonun addr. Bu misyon soykrm iddias ve Trkdmanl ile temellendirilir.


20/123


11

mnakaa sonucu bir Ermeninin yaralanarak lmesi zerine zamann SSCB DevletBakan Kurueve bir dileke vererek Trklerin kendilerini Dalk Karabadan atmak

istediklerini ve bu nedenle Ermeni halkna kar durup durmak bilmeyen sistemli bir saldriinde olduklar belirtiliyordu. Kuruev, Ermeni isteklerine kulak asmamtr(Milliyet, 12Mart 1988, s. 7).

1968de Dalk Karaban bakenti Stapankentte (Hankendi) Ermeniler ile Azerilerarasnda iddetli atmalar oldu. 1979da, demografik deiimler Dalk KarabanErmenistana iadesi kampanyasna aciliyet kazandrd. 1921 ile 1979 arasnda DalkKarabadaki Ermenilerin says 124.100den 123.000e derken, Azeri nfusu 7.400den37.000e ykselmiti. Bu durum Ermeniler arasnda, 1520 yl iinde Azeri egemenliininoluaca, Ermenilerin yararland ayrcalklarn geri alnaca trnden korkularkrklenmitir (ilolu, 1998: 141). 1980li yllar ise Ermenilere beklemedikleri frsatlar

douracaktr.


21/123

DALIK KARABA SAVAININ ORTAYA IKII YAKUP HUR

12

4. DALIK KARABA SAVAININ ORTAYA IKII

4.1. DALIK KARABA SORUNUNUN ORTAYA IKII VEDALIK KARABA SAVAI (19881994)

4.1.1. Gorbaov Dnemi (Glasnost ve Perestroyka)

Gorbaov iktidara geldiinde, bir yandan siyasal sistemin yapsn deitirerekyakasn Komnist Partisi'nin hegemonyasndan kurtarmaya alrken, dier yandan da,ekonomik yapnn deitirilmesi ve bu yapya, kafasnda tasarlad eklin verilebilmesiiin, ekonomik alanda da kademe kademe tedbirler almaya balad. Glasnost (aklk,effaflk) veperestroyka (yeniden ina, yeniden yapma), ngrlen yeni ekonomik sistemin

iki temel ilkesini tekil etmitir (Armaolu, 2005: 913).Gorbaov, kademe kademe yrtt yeni ekonomik politikann erevesini

izmekte de gecikmedi. Yapt aklamalarla Brejnev dnemini ar bir ekilde eletiriyor,sonra Parti hayatnda reform ve demokratizasyon ve toplum hayatnda da "genidemokrasi" gerektiini sylyordu. Devlet ve kamu kurulularnn da, kamuoyununeletirilerine ak olmas gerektiini belirten Gorbaov, devlet hayatnda "alenilik" ve"aklk", yahut "effaflk", yani glasnost ilkesini ortaya att. Gorbaov, gerek devlethayatndaki, gerek ekonomideki uyuukluu ye durgunluu silkelemek ve bir dinamizmgetirmek istiyordu (Armaolu, 2005: 914).

Bu ilkelerin uygulamaya konulmasndan itibaren yeni sorunlarla karlald.

Glasnostun hem uygulamas hem de bal cumhuriyetlerce alglamas farkl oldu. rnein,Gorbaovun glasnost ve perestroyka politikalar blgelere gre farkllk gsterebilmitir.yle ki iki glasnost ve iki perestroykadan bahsedilebileceini birinin Hristiyan Avrupamilletleri iin uygulanan gerek anlamda glasnost ve perestroyka, dieri ise MslmanTrk Cumhuriyetler iin kt zerinde uygulanan glasnost ve perestroyka olduudeerlendirmeleri yaplmtr. Glasnost ve perestroykann gerek anlamda uygulanmasnce Dou Avrupa lkelerinden balam, oluan psikolojik hava Sovyetlerin diercorafyalarna da yansmtr(Andican, 1996: 34).

Gorbaov d dnyaya sergiledii "uzlamaya uygun ak fikirli lider" grntsyleAvrupa ve ABD'de elde ettii sempati ve destei i politikada iyi bir malzeme olarakkullanm ve istedii ynetim deiikliklerini byk lde gerekletirmitir. Politbro

eski etkinliini kaybetmi, parti kadrolarndan yetien gl liderler neredeyse tamamentasfiye edilmi veya etkileri azaltlmtr. Sistemin eskisi gibi devam etmesini isteyenmuhafazakr glerle Glasnostun ortaya kard sistem kart gleri birbirlerine karkullanarak bir denge politikasnda merkez roln stlenen Gorbaov1 1990 yl balarnda

1 Gorbaovun Azerilere kar menfi tutumuna ramen, Trkiyede sevilen, sempati toplayan bir lider olduu bilinmektedir. 22 Austos 1991 tarihli Hrriyet gazetesinde yaplan bir ankette bu durum akagrlmektedir. Ankete gre: Gorbaovun darbe sonucu drlmesine halkn % 68i zldm, % 5 i,zlmedim % 2si iyi oldu, % 25i ise ilgilenmiyorum demitir. Ankette Gorbaova kar sempatiaka ortaya kyordu.


22/123


13

ekonomik adan baarl olmasa bile siyasi adan alternatifsiz lider konumunu korumaybaarmtr(Andican, 1996: 42).

Btn bu baarlarna karn 1990 ylna girerken Gorbaov reformlar" zellikleekonomide ve milliyetler meselesinde zm getirememitir. Ekonominin zelliklehammadde baznda bal cumhuriyetlerin srtna yklendii bir sistemde, bucumhuriyetlerin merkezden ayrlma istekleri kanlmaz bir ekilde ekonomik sistemingiderek bataa saplanmas sonucunu ortaya karmtr(Andican, 1996: 43).

Perestroyka ve glasnostla birlikte toplumda bir yandan "sosyalist" deerler anrkendier yandan bir ideolojik boluk ortaya kmtr. Perestroykann baarszl SSCBierisindeki halklarn honutsuzluuna yol am ve ayrlk akmlar g kazanmlardr.Sovyet ideolojisinin ypranmasna yol aan aklk politikas, yerine daha salam birideoloji getirmedii iin farkl kar evrelerince farkl yorumlanmtr. Bu yorumlardan

biri de Baltk lkeleri ve Kafkaslarda grld gibi milliyetilik oldu. Yenidenyaplanmayla birlikte balatlan aklk, 1989'dan balayarak kendini balatanlar da aaraktoplumun geneline yayld gibi SBKP'nin temsil ettii komnist ideolojiye kr krneballn sorgulanmasna yol at. Glasnostun getirdii zgrlkler milliyeti dnceninSSCB'de glenmesinde nemli rol oynad (Tellal, 2002: 160). Gorbaovun perestroyka(yeniden dzenleme) politikas Moskovann dier cumhuriyetleri zerindeki eski kesin vekat kontrolnn azalmasna yol at. Eskiden telaffuz dahi edemedikleri isteklerini imdiaka syleyebiliyorlard. Glasnost (aklk) politikas sayesinde de bu istekleryaynland iin dier cumhuriyetlerde de duyuluyor ve dierlerinin isteklerini decesaretlendiriyordu.

Ermeni milliyetilii de bamszlk adna bu uygun ortam ok iyi deerlendirerekkendine bir hareket alan salad. Sovyet Ermenistanndaki Ermeni milliyetiliiGorbaovdan nceki dnemlerde kontrol altnda tutulabiliyordu. Ama Glasnost politikasnn getirdii nispi serbestlik Kazakistandan Estonya ya kadar SSCBnin eitliblgelerinde etnik gruplarn duygularn ve isteklerini daha rahata ifade etmelerine imknverdi. te Erivandaki Ermeni militanlarnn balatt ve sratle yaylan hareket buortamdan yararland (Milliyet, 12 Mart 1988, s. 7). Gorbaov ve onun politikalarndan galan Ermeni milliyetileri, ilk olarak amalarnn Ermenistan ve Dalk KarabadanAzerileri temizlemek olduunu gsterdiler. Buna tepki olarak Azerilerin de hareketegemesiyle blgede kaos ortam olutu. Ermenistan ve Azerbaycan mnasebetleri deDalk Karaba sorunu glgesinde ekillenmeye balad.

Sovyetler Birliindeki Glasnost rzgrlar, etnik problemlerle toprak talepleriyznden Azerbaycan'da byk bir frtnaya dnt. Glasnost dneminin balarndaAzeriler kendilerini Dalk Karaba iin Ermenilerle bir etnik atmann iinde buldular(Grbz, 2003: 83). Glasnost politikalar Azeriler iin giderek kbusa dnrken,Ermeniler tarafndan Dalk Karaba Sorununun kendi lehlerine zmnn anahtarolarak grlmtr (ilolu, 1998: 142). Sovyet dnemin de zaman zaman gndeme gelenDalk Karaba Sorunu Gorbaovla beraber artk dnlmez viraja girmiti.


23/123


14

4.1.2. Karaba Sorununun Ortaya k

Gorbaovun 1985 ylnda SSCBde ynetimin bana gemesiyle Gorbaovlailikilerini gelitiren Ermeni aydnlar, Glasnost ve Perestroyka politikalarnn saladortamdan alabildiine yararlanmaya baladlar. Glasnost ve perestroyka politikalarnnsalad rahatlkla, Dalk Karaba iin harekete geerek cretkr taleplerde bulunmayabaladlar.

Ermenilerin bu talepleri Austos 1987den itibaren daha da artmtr. lk olarakHelsinki Antlamalarnn Uygulanmasn Gzetleme Ermenistan Komitesi yesi Robert Nazaryan nclnde hazrlanan ve Ermenilerin Karaba ve Nahivan zerindekiisteklerini gsteren 75 bin imzal bir dileke, ideolojik sorunlarla ilgili politik bro yesiMikhael Serguelevliche gnderilmitir. Dilekede Ermenilerin ounluu oluturduuKaraba ve Nahcvann hangi tarih ve koullarla Azerbaycan Cumhuriyetine baland

anlatlmakta, blgenin Ermeni zellii vurgulanmakta malum Ermeni soykrm iddialarnayer verilmekte ve bu blgelerin Trkleri memnun etmek iin Azerbaycana baland iddiaedilmekte ve hatta bu devrede milliyetler komiseri olan Stalin sulanmaktayd (Milliyet 12Mart 1988, s. 7). kincisinde ise Gorbaov'un Ermeni asll danman Abel G. Aganbekyan16 Kasm 1987 senesinde Karaban Ermenistan topra olmasndan memnunlukduyacan, blgeyi Azerbaycandan ziyade Ermenistana bal olarak dndn,esasen bu ynde bir nerisi bulunduunu aka ifade etmitir. Aganbekyan Londradayapt bir aklamayla da Karaban Ermenistana balanmasnn ksa zamandagerekleebileceini sylemiti. A. Aganbekyan ve onun temsil ettii kuvvetten g alanErmeniler, ubat 1988'den itibaren Dalk Karaba ve Erivan'da gsteriler tertip ederekDalk Karaba'n Azerbaycan'dan ayrlmasn talep etmeye baladlar (Milliyet 12 Mart

1988, s. 7). 10 Mays 1989da Karaba Komnist Parti liderleri Gorbaova hitabenyaynladklar ak mektupta blgenin Azerbaycandan ayrlmasn istemitir. Kremlintarafndan Karaba zel Komitesinin bakan Arkadi Volaki Eer ocuklarn, kadnlarnve yal erkeklerin yaamlar tehlikedeyse, hkmetiniz seyirci kalamaz. imdiki en nemligreviniz budur. eklinde sert aklamalarla Gorbaovu etkilemek istemitir. Bu talepleryerini zamanla atmaya brakt.

1 ubat ve 11 ubat 1988 tarihleri arasnda Stepanakentte (Hankendi) Ermenilerayaklanarak Bir millet, bir devlet slogan atmaya baladlar. 13 ubat 1988 tarihindeDalk Karaba Sava balad. 19 ubat 1988de Erivanda bir milyona yakn Ermenigsteri yaparken, Ermeni eteleri ve yerli halk ta Azerilere saldrmlard (Takran, 1996:122).

4.1.3. Karabada Kanl Olaylarn Balamas (1988- 1989)

Dalk Karabadaki Ermeniler, Dalk Karaban Ermenistanla birletirilmesi iinKaraba Komitesi adl bir harekt oluturdular (ilolu, 1998:142). Harekata komnistTanaklar ve Ermenistan Komnist partisi rehberleri nclk ediyorlard (haliyev, 2002:150). Karabada uzun sre gizli faaliyet gstermi olan Grung tekilat da ak faaliyetgstermeye balad. Karaba Ermenileri arasnda Ermenistanla birleme uruna balatlanharekat gittike geniledi. Tek ama blgeden Azerileri uzaklatrmak ve Ermenistanla birlemekti. Dalk Karaba zerk Ynetimi de harekete gemekte gecikmedi.Azerbaycana bal bulunan Dalk Karaba zerk Blgesi (DKB) blgedeki idari


24/123


15

kurumlara Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti bayran ast ve blgede bulunanAzeri nfusa bask uygulamaya balad (Sleymanl, 2006: 36). Bununla da yetinmeyen

Karaba Ermenileri (DKB) 20 ubat 1988de toplam 140 yeden, Ermeni olan 110yenin oyu ile Ermenistana balanma karar ald. Sovyetler Birlii Komnist Parti MerkezKomitesinin Ermenilerin bu kararn reddetmesi, Ermeniler ile Azeriler arasnda atmalariddetlendirdi. 21 ubatta toplanan Sovyetler Birlii KPMK Ermenilerin istekleriningerekleemeyeceini kararn ald (Aslanl, 2001: 400).

Bu arada Azerbaycan hukuken SSCBnin bir paras sayldndan Trkiye olup bitenlere ses karamyordu. 28 ubat tarihinde Ermeni Grigoryann nderlik ettii provokatrler Sumgayt2 ehrinde 26 Ermeniyi ldrdler. Bu olayla birlikte Rusya,Avrupa ve ABD basnnda Azerbaycan aleyhinde Hal seferleri balatlmtr. Btn basnve yayn organlarnda byk bir ustalkla Zavall Ermeni imaj yaratlmtr (Ruendil ve

Kelipur, 2002: 152).21 Maysta Emenistan ve Azerbaycan Komnist Parti sekreterleri grevlerinden

alnarak, Ermenistan parti sekreterliine Suren Antinyan, Azerbaycan parti sekreterliineise Pakistan Bykelileri Abdurrahman Vezirov getirildi. (Takran, 1996: 122) Birtaraftan bu gelimeler olurken dier taraftan Sovyet lideri Gorbaovun Ermenistanntoprak talebiyle yaplan gsteriler zerine duruma bizzat el koyduu ve Ermenitemsilcilerden air Silva Kapudikyan ve yazar ve eletirmen Zori Balayan ile yaptgrmelerde Karaba ve Nahivan sorununun kesin olarak halledilecei ynnde szverdii konuuluyordu. (Hrriyet, 28 ubat 1988, s. 10) ok gemeden Ermeni liderlerleyapt grmede Gorbaov, siz kazandnz diyerek sorunun adil bir ekildezleceini szn de verdi. 28 ubat 1988de bu sz resmen akland (Hrriyet, 28

ubat 1988, s. 10). Bunun zerine Ermeniler harekete gemekte ok gecikmediler.Ermenistan tarafnda youn gsteriler ve basklar sonucu 12 Temmuz 1988de

Karaba Ermenileri zerk blge olarak kendisinin resmen Ermenistan'a balandnbildirdi. Ermenistan ve Karaba'daki Ermenilerin gsterisi ve grevleri zerine AzerbaycanKaraba'da olaanst hal ilan etti. Bunun zerine hem Erivan'da hem Azerbaycan'daatmalar artt (Armaolu, 2005: 934). te yandan 7 Aralk 1988de Ermenistandaki byk deprem, olaylarn hzn kesmemi, Ermenilere ilk yardm Azerilerden gelmesineramen, Depremzedelere yardm ad altnda gnderilen silah yardm dengeleri tamamen

2 28 ubat 1988 tarihinde bir grup Ermeni tarafndan gerekletirilen Sumgayt olaylarnn sorumlusu olarakAzerbaycan tarafn resmen "Milliyetilik, Pantrkizm ve Panislamizm"ile sulamaya baladlar. Oysa, yap-

lan mahkemede Sumgayt olaylarnn Grigoryan nderliinde nceden planland, Dalk Karabaolaylarnda Azerbaycan' dan taviz koparmak amac tad ortaya kt. Ancak, Sumgayt olaylarAzerbaycan'n kendisini toparlamasn uzun sre engelledi. nceden hazrlanm video kaset grntleriErmeniler tarafndan btn dnyada gsterildi. Daha sonralar, olaylarn gerek yz ortaya ktnda, tek birmedya bile buna deinmeyecekti. Olaylarn sorgulanmas ile ulalan bilgiler, Sumgayt'ta yaplanlarn gizlisorumlularnn Moskova ynetimi olduunu gstermektedir. Zira, atmalar srd srada, ehre getirilenGeneral Kareyev emrindeki birlikler uzun bir sre yaananlara seyirci kalmay srdrdler. Olayla ilgilimahkeme raporlar ise korkun bir gerei su yzne kartmaktadr. Katliamn banda duran Grigoryan ,sadece kendisinin 9 Ermeni'yi boazladn anlatrken amacnn Azerileri btn dnyaya Ermenileresoykrm yapan taraf olarak gstermek olduunu sylemitir. Grigoryan bunu belli lde baarmtr.Azeriler olaylardan ok uzun sre sonra gerein bu olmadn dnyaya anlatmaya alacaklard fakatkendilerini anlamak isteyen olmayacaktr. Sumgayt olaylar, Karaba sorununu tetikleyen hadiselerin bandagelir. ( www.orkun.com.tr, 10.11.2007)


25/123


16

Ermeniler lehine deitirmiti (Ruendil ve Kelipur, 2002: 153).

1923ten beri Azerilere ait olan Dalk Karaba, 19 Ocak 1989 tarihinde AzerbaycanMerkez Komitesi onay ile Azerbaycandan koparlarak Moskovaya baland (Hrriyet, 20Ocak 1989, s. 10). Bu da Azeriler tarafndan Gorbaovun Ermeniler lehine olan birtasarrufu olarak algland. ki taraf da bu durumdan rahatszd. Bu artlar iinde AzerbaycanYksek Sovyeti (parlamento), 1989 Eyllnde kabul ettii bir kanunla, Azerbaycan'n"egemenliini" ilan etti. Buna gre, Azerbaycan Sovyetler Birlii'nden ayrlyor; Azerbay-can snrlarnn dokunulmazl ve Karaba zerindeki Azeri egemenlii vurgulanyordu.Bu kanunun kmas, esas itibariyle Azerbaycan Halk Cephesi'nin etkisiyle oldu. YksekSovyet 5 Ekim 1989 Halk Cephesi'ni resmen tand. Halk Cephesi'nin programna gre,Azerbaycan Sovyetler Birlii iinde, siyasal, ekonomik ve kltrel egemenlie sahipolacak; kendi milli bayra olacakt ve Azerbaycan halkna da Azeri Trkleri denecekti

(Armaolu, 2005: 935).Azerbaycan'daki bu gelimeler zerine, Ermenistan'da, Karaba ve Rusya'nn dier

yerlerinden gelen Ermenilerin toplantsnda Ermeni Milli Hareketi'nin kurulmasna kararverildi (Armaolu, 2005: 936). Milli Hareket'in bakanlna Levon Ter-Petrosyanngetirilmesiyle Ermenistan gardn daha da glendirdi.

Sovyetler Birlii Yksek Sovyeti, 28 Kasm 1989da, Dalk KarabanAzerbaycan idaresine verilmesine karar verdi. (Hrriyet, 29 Kasm 1989, s. 12) ErmenistanYksek Sovyeti 28 Kasm kararn tanmadn bildirerek 1 Aralk 1989da KarabaErmenistana ilhak ettiini aklad (Armaolu, 2005: 936). Karlkl saldrlar artt vetansiyon hzla ykseldi. Karabada balayan AzeriErmeni atmalar Azerbaycan'a dasrad. atmalar her gn iddetini arttran bir gelime gsterdi. Zira olaylar biraz sonra,Ermenistan ile Azerbaycan arasnda resmen bir savaa dnt. 1989 yl sonundaKafkaslarda, tam anlam ile bir sava srmekteydi. 1988 ubatndan beri lenlerin says120ye ulamt (Takran, 1996: 126). 1990 Ocak ayndan itibaren sava hem iddetlendive hem de atmalarn alan geniledi.

4.1.4. Rusyann Bakye Mdahalesi, Bak Olaylar (20 Ocak 1990) ve

Gelien Hadiseler

1 Aralk 1989da Ermenistan parlamentosu Azerbaycana bal Dalk Karaba blgesiyle birleme kararna Moskovann tepki gstermesine ramen 9 Ocakta yeni birkarar ald. Bu kararla Karaba Blgesi 1990 yl ekonomik ve sosyal gelime plan,

Ermenistan planyla birletirildi. Bu karar ve Ermenilerin, Nahivan gibi snrdakiblgelerde Azerilere saldrmas, Azerbaycan ayaa kaldrd (Milliyet, 30 Ocak 1990, s. 4).

13 Ocak, Kafkasya olaylarnn dnm noktasn oluturur. Ayn sralarda Karaba ve Nahivanda atmalar da iddetlendi. Sovyet Dileri Bakanl Szcs GennadiGerasimovun Bak olaylarn anlatmak iin kulland bir szck, baty ayaa kaldrd.Gerasimov Ermenilere dzenlenen saldrlar aklamak iin Pogrom3 szn

3 Pogrom Rusa kkenli bir kelime olup savunmasz insanlarn ya da aznlklarn dini ya da etniksebeplerden tr rgtl bir ekilde katledilmesi anlamna gelir. Gemite de zellikle Yahudilerin hedefolduu saldrlar anlatmak iin kullanlyordu. Pogrom 19. yzyl sonunda Rusyadan sonra Almanyada


26/123


17

kullanyordu. Savunmasz insanlarn ya da aznlklarn rgtl bir ekilde katledilmesianlamna gelen pogrom terimi Batda barbar Azeri, ezilen Ermeni kampanyasnn

balamasna neden oldu (Milliyet, 30 Ocak 1990, s. 4). Olaylarn bir anda trmanp scakatmalara dnmesinde, yurtlarndan kovulan Azeri ve Ermeni gmenlerin saldrgantavrlar da etkili olmutur.

Azeriler 13 Ocakta Ermenilere kar balatlan saldrlardan gmenleri sorumlututuyordu. Ermenistandan g eden Azerilerin says ise 200 bine yaklayordu (Milliyet,30 Ocak 1990, s. 4). Yurtlarndan kovulan ve ii yanan Azeri gmenin, "Biz de Bak'dekiErmenileri kovalm" naralar ile baz Ermeni mahallelerine saldrmalar ve birka Ermeni'yildrmeleri, deiik yorumlara ve tepkilere yol amtr. "Azeri gmenler Bak'dekiErmenileri katledecek" eklinde KGB ajanlarnn yayd haberler, olaylara yeni bir boyutkazandrmtr. Bu gelimelere mani olmak iin Moskova'nn Azerbaycan'a askeri

mdahalede bulunaca konuulmaya balanmt (Saray, 2005: 155).Burada Azerbaycan Halk Cephesinin tutumunu vurgulamak gerekirse; Pek ok

kiinin sandnn tersine, Ermenilere sahip kan, koruyan Azerbaycan Halk Cephesi4

oldu. Birok Ermeni, Halk Cephesinin salad para ve biletlerle Bakden ayrld. BakOlaylar tam gn srd. 16 Ocakta, Halk Cephesinin arln koymas sonucusaldrlar son buldu. Bu tarih nemlidir nk saldrlarn son bulmasyla, KzlordununBakye girmesi arasndaki sre 72 saat, yani gndr. Bu da balarda sylenenErmenileri kurtarma operasyonu gerekesinin doru olmadn gstermektedir(Milliyet,30 Ocak 1990, s. 4).

13 Ocaktan balamak zere Bak evresine byk bir askeri g yld. Ancak ordualt gn bekledi. Bu arada bir taraftan AHC: Ruslar istiyorlarsa lkemiz onlar iin yeni birAfganistan olur tehdidini savururken dier taraftan halk, Kzlordunun kente girmesiniengellemek iin barikatlar oluturuyordu (Hrriyet, 19 Ocak 1990, s. 10). Sonunda 19Ocak gecesi yerel saatle 23.30da Kzlordu birlikleri havaalan yolunda ilerlemeye balad.Saat 00.30da ise kara, hava ve denizden balatlan saldrlarla, Bak sava alanna dnt.Tanklar, nne kan her eyi ezerek geiyordu. Kurun yamuru ve tanklar altnda ok

Yahudilere kar halkn ayaklanmasn, onlar yamalamasn, yok edilmesini ifade eder. Rusa orijinli birkelime olan Pogrom aynen Rusadan ngilizceye gemitir.4 Dalk Karabada atmalarn genilemesi, Ermenistan ve Karabada yurtlarndan kovulan Azerilerinsaysnn giderek artmas, Sovyet yneticilerinin Ermenileri aktan aa desteklemeleri Azerileri direktetkiliyor ve onlar siyasi mcadeleye sevk ediyordu. Dalk Karaba olaylar artk rgtlenmeyi bir ihtiya

haline getirmiti. ki yzden fazla kurum ve tekilatn destei ile16 Haziran 1989da Azerbaycan HalkCephesi oluturuldu. On be kiiden oluan ynetim kurulunun bakanlna Ebulfeyz Elibey getirildi.lkeyi Ermenistann saldrlarndan korumak ve bamszlna kavuturmak isteyen insanlar cephe etrafndatoplanmaya baladlar. Elibey AHCnin kurulu gayesinin Azerbaycann toprak btnln, tamegemenliini salayarak Azerbaycan Milli Cumhuriyetini yeniden kurmak olduunu aklamt. Karabaolaylarnn kontrolden kmas zerine AHC, Karaba zerk Ynetiminin kaldrlmasn, Azerbaycannegemenlii konusunda kanun kabul edilmesini, Nahivan ablukada tuttuu ve Azerbaycandan topraktalebinde bulunduu iin Ermenistan ile tm ekonomik ilikilerin kesilmesini ve AHCnin resmiyetinintannmasn istiyordu. 23 Eyll 1989da Azerbaycan egemenliini ilan etti. 5 Ekim 1989da Azerbaycan SSCBakanlar Kurulu AHCyi tand. Azerbaycan halknn ak siyasi tavr ve bamszlk istekleri Moskovaytedirgin etti. Artk Azerbaycann SSCBnin kurtulmasna az kalmt. Moskova derhal harekete geti veAHCyi ortadan kaldrmak, Azerilerin bamszlk mitlerini krmak iin Ocak 1990da Bakye kanl basknyapt (Sleymanl, 2006: 276).


27/123


18

sayda kii ld. Resmi aklamalarda l says 82 olarak verilmitir. Azerbaycan HalkCephesine gre ise bu rakam 600 idi. AHC ve EMH arasnda ubat aynda yaplan

grmeler sonu vermemitir.

SovyetlerBirlii D leri Bakan evarnadze, Bakdeki Ermenileri korkutmak iinordu birlikleri glerildiini ifade ederken, Gorbaov ise Azerilerin slam Cumhuriyetikurmak isteini ve teebbsn engellemek iin ordu gnderildiini iddia ediyordu(Vahapzade,1990: 66). Oysa Kzlordunun Bakye Ermenileri kurtarmak iin girmedii,harekttan bir hafta sonra iyice belli oldu. Harekt yneten Savunma Bakan DimitriYazov, Kudurmu Halk Cephesini ezmek iin Bakye girdiklerini sylyordu (Milliyet,30 Ocak 1990, s. 4). te yandan, Primakovun 17 Ocakta AHC Bakan Elibeylegrmesi srasnda AHC Bakannn demokratik seim isteklerine ilikin olarak bundansonra SSCBden ayrlmaya bir adm kalr ifadesi de Yazovu onaylar niteliktedir. Ayrca

AHC Genel Merkezinin baslarak aranmas, birok AHC yesinin gzaltna alnmalar veardndan 25 Ocakta AHCnin resmi yayn organ Azadlk Gazetesi ile Dalk KarabaaYardm Komitesinin yayn Azerbaycan gazetesinin basmnn Bak Olaanst HalKomutan tarafndan durdurulmalar da Sovyet Ordusunun mdahalesinin kime karolduunu aka gstermitir. (www.turksam.org.tr, 20.10.2007).

20 Ocak 1990daki Bakye Kzlordunun girmesi ve birok insann lmesininsorumlusu Gorbaov grlmtr. Azerbaycann air ve devlet adamlarndan BahtiyarVahapzade, Gorbaovun zamannda Ermenileri susturarak meseleyi halletmediini veolaylar, Ermeni lobisine yn veren, onu gl silahlarla tehiz eden, hatta aka onusavunan ve her meselede Azerileri yalnz brakan Moskovann organize ettiinisylyordu (Vahapzade, 1991: 32).

Sovyet otoritelerinin ehirde sokaa kma yasa koymu olmasna ramenhayatlarn tehlikeye atan binlerce Azeri sokaklara karak Sovyet igalini protesto ettiler.Tahminlere gre 380,000 Komnist Parti yesi Azeriden, 100,000 kadar bu gsterilersrasnda parti yelik kimliklerini yaktlar. Gorbaovin plannn tam aksine, Bak igalimilliyetileri sindirmedi, tersine lkedeki milli duygular daha da alevlendirdi (Grbz,2005: 105). Gorbaov, Bakye asker sokmakla Azerbaycann tamamna hkim olamadgibi Halk Cephesinin tabannn genilemesine ve direniin trmanmasna da sebepolmutur.

Bu arada Ermeni milliyetiler, Azerileri iki cephede birden mcadele vermek zorundakalmasndan ve hele Kzlorduyu karsna almaktan memnun kalmlardr. Ancak tm bu

olanlara ramen Ermeni milliyetiler Gorbaovu Azerilerden yana kmakla ve kendilerinikorumamakla sulamaya devam ediyorlard (Milliyet, 22 Ocak 1990, s. 4).

Kafkaslar tehlikeli bir yer ve Azerbaycan Trk milliyetiliinin ban ekip Trkiyeve batyla iyi ilikiler gelitirecek en nemli lke. Ruslarn ii zora girmeden Azerilerengellenmeli ve bu engelleme tarihte yapld gibi batnn kabul edecei Ermenilerzerinden yaplmalyd. Gerekte bat bu Rus manevrasn yuttu.

Trkiye Dileri Bakanl ile Genelkurmayn ilgili blmlerinde yaplan almalarGorbaovun neden kuvvet kullanma yoluna gittii konusunda younlamtr. Bugnekadar glasnost ve perestroyka politikalarnda gerek Dou Avrupa lkelerini gereksekendine bal federal cumhuriyetlerdeki zgrlk oluumlarna hogryle yant vermi


28/123


19

olan Gorbaovun, Kafkasyadaki gelimelere kar neden askeri g kulland, bututumuyla dnyada yaratt olumsuz izlenimlerini silecek bir riski neden gze ald bataTrkiye olmak zere tm dnyada merak ediliyordu. Trkiyede, Gorbaovun bumdahalesiyle, Azerbaycandaki daha fazla zgrlk istemlerini bir Ermeni-Trk ekimesihalinde gstermek eilimi ile ABDde ve Batda kendisine daha gl bir destek salama peinde olduu, Bu yntemle Trkleri bir koz olarak kullanp dalmasn nlemeyealt, Kafkasyadaki Trklere ynelik etnik iddet kullanmnn Trkiyedeyaratabilecei tepkileri etkisiz klmak iin slam fanatizmi imajn kullanmak niyetindeolduu, tartlyor ve mukabil politikalar belirlenmeye allyordu (Milliyet, 29 Ocak1990. s. 14).

Bak olaylar karsnda Trkiyede byk bir infial uyanr, yryler ve protestolaryaplr. Bak olaylar ile ilgili olarak Yldrm Akbulut gerekenin yaplacan sylerken,

Dileri Bakan Mesut Ylmaz da oyuna gelinmemesi ve ihtiyatl olunmas konusundauyarlarda bulunuyordu (Milliyet, 23 Ocak 1990, s. 12). Azerbaycan Kltr Dernei yeleriBabakan Yldrm Akbuluta izlenen politikayla ilgili rahatszlklarn bildirdikten sonra,Gorbaovu Stalin kokan br yzn gsterdiini de sylemilerdi (Milliyet, 26 Ocak1990, s. 4).

Bak olaynn Cumhurbakan zaln Azerilerle ilgili Onlar ii, biz Snniyiz5

sznden hemen sonra olmas zala da byk tepki gsterilmesine sebep olmutur.Gorbaovun Bakye askeri mdahalesi aknlkla karlanm ve olaydan sonra ReuterAjansnn yorumu ilgin olmutu; SSCB bu blgedeki komular Trkiye ve ran iinPandorann kutusunu at (Milliyet, 26 Ocak 1990, s. 4).

Bakye Rus mdahalesi Bat tarafndan hakl bulunmutur. Beyaz Saray Kendivatandalarnn hayatn korumak ve dzeni salamak elbette her hkmetin hakkdr.eklinde tepki verirken, AT de Moskovann dzeni salamak amacyla Azerbaycana askergnderilmesini onayladklarn sylemitir. ngiltere ise mdahalenin bir grubun dierinildrmesin engellemek iin yapld belirtmekteydi. Batl devletlerin tepkilerinin ortakzellii, olayn SSCBnin i sorunu olduu ve mdahalenin doru olduu eklindeydi.

Kara Ocak ya da Kanl Ocak olarak ta bilinen Bak Olaylarndan hemen sonra,Azerbaycan Komnist Partisi birinci sekreteri Abdurrahman Vezirov istifa etti, yerine

Babakan Ayaz Muttalibov atand ve Hasan Hasanov babakan oldu. Trkiye olaylarSovyetlerin i ii olarak deerlendirmi, babakan Mesut Ylmaz Ermenilere ve Azerilereinsani erevede yardm yapabileceklerini ilan etmitir(Hrriyet, 19 Ocak 1990, s. 13).

4.1.5. Bamszla Giden Yol (Ermenistan ile Azerbaycann Bamszln

Kazanmalar ve Gelien Olaylar)

Bak Olaylarndan sonra Sovyet mdahalesinden g alan Ermeniler saldrlarna 24Mart 1990da, daha nce 1989 ylnda Ermeni Milli Hareketinin bir kolu olarak kurulanErmeni Milli Ordusunun fedaileri Ermenistan snr yaknndaki Azeri kasabas Kazak

5 Cumhurbakan zaln ABDde neden byle bir sz syledii kendisi tarafndan aklanmamtr. zalnbu sz ilk duyulduunda halk tepki koymu ancak mesele medyada fazla yer bulmam ve tepkilerde ksasrede dinmi ve unutulmutur. Daha sonra Azerilerle ok yakn iliki kuran zaln Ermenilerle ilgili oksert aklamalar syledii bu szn tamamen zdd ynndeydi.


29/123


20

kylerine saldrdlar ve 9 kiiyi ldrp, bir Azeri ailesinin de evlerini atee verdiler.(Takran, 1996: 128) Austos 1990da, Ermeni Ulusal Hareketinin bakan ve Karaba

Komitesinin lideri Levon Ter-Petrosyan Ermenistan devlet bakan oldu. 23 Austos1990da Ermenistan egemenliini ilan etti (Armaolu, 2005: 937).

Bu arada Trkiye ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasndaki ilikilerin ok youn birdneme girmesi ve karlkl ziyaretlerin artmas zerine, Ermenistanda Trkiye ileekonomik ilikilerini ve snr ticaretini gelitirmek amacyla Karadeniz Ekonomik birliiProjesini desteklediklerini aklyordu. 30 Eyll 1990 gn Azerbaycanda Yksek Sovyetiin genel seimler yapld. 350 sandalyeli bu parlamentoya milletvekili seilmek iin 1198aday mracaat etti. 4 milyondan fazla semenin katld bu seimde Komnist Partiadaylarnn kazanaca belliydi. Adaylar arasnda 1987 ylnda Gorbaov tarafndan SSCBKomnist Parti politbro yelerinden azledilen Haydar Aliyev dikkati ekiyordu. Halk

Cephesi lideri Ebulfeyz Elibey Sovyet Azerbaycannda milletvekili olmay reddettii iinadayln koymamt (Takran, 1996: 128).

Btn bu gelimeler olurken Irakn 2 Austos 1990da Kuveyti igali ile balayanve 28 ubat 1991e kadar sren Krfez Krizi ve Sava bir anlamda Ermenistan-Azerbaycan atmasnn dnya kamuoyunda unutulmasna yol at. Kzlordu, KrfezSavan bahane ederek Kafkaslar ve Baltk Cumhuriyetlerinde ynaklar yapt.

Haziran ve Temmuz 1991 dnemi yine Ermenilerin Karaba kylerine hcumlar vebirok Azeri Trk ldrmeleriyle devam etti. Nihayet SSCB ve Komnist Partisinin 70yllk mrn bitiren 19 Austos 1991 Moskova Hkmeti darbesi gerekleti. te butarih, Sovyet Cumhuriyetlerinin zgrlk dneminin ilk gn oldu. Bu kargaa gnlerindeKzlordu ve Sovyet ileri Bakanl Birlikleri (OMON) Bakdeki Halk CephesiMerkezine zorla girerek Ebulfeyz Elibeyi yaraladlar. Baz Halk Cephesi yeleritutukland (Hrriyet, 20 Austos 1991, s. 13).

Gorbaova kar yaplan baarsz hkmet darbesi, sadece Gorbaovu ve KomnistPartiyi ykmakla kalmad, ayn zamanda 70 yldr Komnist zulm altnda inleyenhalklarn ve uluslarn da kendi topraklarna kendi kiiliklerine ve zgrlklerine sahipkmalarna sebep oldu. Esasen beklenen bu gelime, ksa srede etkisini gstermi ve nceBaltk lkeleri, ardndan da teki lkeler bamsz birer cumhuriyet haline gelmilerdir. Bukapsamda Azerbaycan, 30 Austos 1991de bamszln ilan etti. (Hrriyet, 31 Austos1991, s. 13) Trkiye bu yeni Trk devletini 9 Kasm 1991de resmen tand. TrkiyeAzerbaycan tanyan ilk lke oldu. Yeni Kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti 86.600 km,

nfusu 7.023.000 idi. lke, Ayaz Mutalibovun bakanln yapt Komnist Partisitarafndan idare ediliyordu (Ltem, 1997: 23).

Bu gnlerde Dalk Karaba blgesinde yaayan Ermeniler, Karabada bamszlkilan ederek, adn; Arstakl Ermenistan Halk Cumhuriyeti olarak dei tirdiler. Bu kararAzerbaycan Anayasasna aykr olduu iin Azerbaycan Parlamentosu protesto etti.Azerbaycan parlamentosu bunun zerine Dalk Karaban zerk statsn kaldrp direktAzerbaycana balad. 1991 Eyll ortalarnda Ermeniler yeniden Azerbaycan-Ermenistansnrndaki kylere (aumyan blgesi) saldrdlar ve birok insan ldrdler.

Rusya lideri Boris Yeltsin henz iktidar olal 1 ay olmamt ki yanna KazakistanCumhurbakan Nursultan Nazarbeyevi de alarak 20 Eyll 1991 gecesi Bakye geldi.


30/123


21

Amalar Azerbaycan-Ermenistan ihtilafn zmlemekti. Karaban bakentiHankendine gideceklerdi. Ancak nce Genceye giderek, gvenlik nlemlerini aldktan

sonra 22 Eyllde Hankendine gittiler. Burada 40,000 Ermeni Yeltsini karlamak iintopland. Liderler Erivana getiler. Ermenistan iki gn nce 21 Eyll 1991de bir halkoylamasna gitmi ve halkn ounluu bamszlk iin oy kullanmt. Bu, Ermenistaniin SSCBden ayrlma karar demekti (Takran, 1996: 132).

Boris Yeltsin ve Nursultan Nazarbayev, Azeri ve Ermeni liderleri bir araya getirerek,

bir diyalog balatmlard. Bir anlama imzalanmas iin tarafsz blge olan RusyaFederasyonu topraklarnda Stavrapol Blgesindeki Jeleznovadosk kenti seilmi ve hemengrmelere balanmt. Referandumdan iki n sonra, 21 Eyll 1991 gn Ermenistan bamszln ilan etti. (Akta, 2000: 15) Bamsz Ermeni Devleti 29.800 km alankapsyordu. Nfus 3.283.000 kiiydi. Ermenistan, Cumhurbakan Ter-Petrosyann da

dhil olduu Milliyeti Parti tarafndan idare ediliyordu. Ermenistan Komnist PartisiAustos aynda faaliyetini durdurdu (Ltem, 1997: 25).

20 Eyll 1991 gn balayan Jeleznovadosk grmeleri 24 Eyll gn iki lkeliderinin imza trenleriyle sonuland. Bu uzlama anlamasna gre; Karabadaki kartguruplar silahszlandrlacak, Karabadaki yasal hkmet organlar aamal olarak yenidenoluturulacak, iki lke arasdaki temaslar en st dzeyde srdrlecek, Karaba'a derhalatekes uygulanacak, iki hafta iinde de yasa d silahl gruplar ve iileri bakanl veKzlordu birlikleri atma blgelerinden ekileceklerdi. mzalanan protokole gre;Ermenistan Parlementosu, Dalk Karaban Ermeni topra olduunu ilan eden kararngeri alrken, SSCB Yksek Sovyetinin de bu gne dek Karabaa ilikin olarak aldkararlar geersiz ilan edilecek; her iki taraf ellerindeki rehineleri aamal olarak iade

edeceklerdi (Hrriyet, 24 Eyll 1991, s. 16).

Levon Ter Petrosyan, imza treninden sonra protokoln, zm deil, bu yoldaatlm bir adm olduunu bildirdi. Boris Yeltsin ise tarihi bir adm diyerek, Rusya veKazakistann protokoln uygulanmasn gzlemci olarak denetleyeceklerini bildirdi.Azerbaycan Halk Cephesi, bu protokol kukuyla karlamakta haklyd. Zira Karabada,yine Ermenilerin ounlukta olduu ve Moskovann 1989 ylndan beri askya almolduu yerel Sovyet yeniden kurulacakt. Bu bir Ermeni manevrasyd. Anlamalarimzalanmt ama, Karabada Ermeni cinayetleri sryordu.

Eyll aynn son gnlerinde Ermenilerin Karaba cinayetlerinin protesto iin Bakde50,000 kiilik bir gsteri yapld. Karaban bakenti Hankendinin evresindeki 16 Azeri

kyn Ermeniler zorla boalttrdlar. ua kenti de fze atlarna uruyordu. Son yldan beri sregelen atmalarda bilno ard: En az 800 l binlerce yaral ve evsiz.(Hrriyet, 25 Eyll 1991, s. 13) Eyll 1991de Karabadaki durumu Karabaa girenHrriyet Gazetesi muhabiri yle tasvir ediyordu: (Hrriyet, 25 Eyll 1991, s. 13)Dnyadan saklanan bir i sava Dalk Karabadaki Ermeni ablukas Namlularnevrildii Azeri kyleri Yaklan yklan evler Kurunlanan, bombalanan AzerilerHavada uuan roketler Otomatik tfek mermileri Kurduklar barikatlardakmldamayan Sovyet tanklar Esirler Yarallar ller Karlan Azeri Trkler vednyann duymad imdat lklar


31/123


22

Karabadaki katliamlara kar Trkiye bir ey yapamazken 20 Ekim 1991seimlerinde iktidara geen Sleyman Demirel de Azerbaycan Bakan Hasan Hasanova

bir mesaj yollayarak, Blgede durumu daha da trmandracak hareketlerden kanlmasntavsiye etti.

4.1.6. Hocal Katliam ( 26 ubat 1992 )

1991 Aralk aynn son gnlerinde Karabada kanl olaylar dinamik bir ekildedevam etti. Ermeniler Hankendini topu atei altna aldlar. 1992 yl Ocak ay sonundaatmalar iddetle devam ediyordu. Bir Azeri helikopteri Ermeni roketleriyle drld.Ermenistan Dalk Karaba olaylarna direkt katldn hep saklamtr. Olayn AzerilerleDalk Karaba Ermenileri arasnda getiini iddia etmitir. Karabadaki arpmalaraAzerbaycan ve Ermenistan milli ordularnn yan sra Rus ordusunun 81inci tmeni gizli

olarak katlarak Ermenilere askeri destek salyordu. yle ki Ermeniler saldrlarndaAmerikan Kobra helikopterleri kullanmaya balamlard. ubat ay sonuna gelindiindeKarabadaki atmalar uann civarna ve Azerbaycan-Ermenistan snrna kadaryaylmt. 2526 ubat 1992de Ermeniler ar silahlar, makineli tfekler ve toplarlaHocalya saldrdlar ve gen, yal, kadn, ocuk hi kimseyi ayrmadan, herkese ateatlar. Tarihe Hocal Katliam olarak geen bu hadisede yzlerce Azeri Trk ldrld(Akta, 2000: 17). Saldrda 600den fazla sivil ldrld ki bunlardan 63 ocuk, 106skadn, 70i yal idi. Ayrca 487 kii Ermenilerce rehin olarak gtrld. 1275 kiiyaraland, 150 kiiden ise hi haber alnamad. Rus taraf saldrlarla alakasnn olmadnaklad. Fakat daha sonra Dalk Karabada 366. Motorize Piyade Alaynda grev yapanve olaydan sonra firar eden drt Rus askeri basn aklamas yaparak Azerilere kar kutsalgrev olarak atmaya tevik edildiklerini itiraf ettiler (Hrriyet, 3 Mart 1992, s. 21).

Ermeniler bir yandan Karaban son kalesi ua kentini kuatp, Hocalda katliamve zulmler yaparken, dier yandan da sorunun zmnde dorudan taraf olmadnbelirtiyor ve Birlemi Milletlerde gvenliin destekileri ABD ve Fransann yardmylakendi lehine bir karar kartmak amacyla bu sorunu BMye getirmek iin abalyordu(Cumhuriyet, 4 Mart 1992, s. 9).

Muttalibovun her eye ramen Rusya ile ayn kulvarda yrme politikas Rusyaordusunun 366. Alaynn 26 ubat 1992de Hocal katliamnda aktif rol almasylakmt (Cafersoy, 2001: 286). Hocal Katliam (26 ubat 1992) Azerbaycanda byk bir infiale sebep olmu ve oklar Muttalibova evrilmiti. Muttalibovu istifaya gtrenyolda barda taran son damla Hocal Katliam olmutu. imdi yaplacak ilk i katliamaseyirci kalmakla sulanan devlet bakan Ayaz Muttalibovun bakanlktanuzaklatrlmasyd. Basklar zerine Muttalibov bakanlktan istifa ettiini aklad(Hrriyet, 7 Mart 1992, s. 13).

Muttalibovdan sonra seimlere kadar devlet bakanln geici olarak YakupMehmedov yrtt. 7 Haziran 1992 gn yaplan Azerilerin ilk ve tek serbest seimleriniAzerbaycan Halk Cephesi Lideri Ebulfeyz Elibey kazanarak cumhurbakanl grevinebalad.


32/123


23

4.1.7. Dalk Karaban gali ve Atekes

Ebulfeyz Elibeyin Cumhurbakan seilmesinden sonra Azerbaycan birliklerindebelirli bir toparlanma grld. Hatta kaybedilen topraklarn bir ksm geri alnd. Ancak budurum uzun srmedi. Ksa bir zaman sonra Ermeni birliklerinin iddetli saldrlar balad.Ermeni birlikleri Mays 1992de Nahivana saldrmaya balad. 9 Maysta Karaban sonkalesi olan Suaya tank, top ve roketlerle saldrdlar. 11 Maysta Sua da dt (Hrriyet,11 Mays 1992, s. 20). 12 Haziranda Azeriler Karaba Ermenistandan geri almak iinciddi bir saldrya getiler. Bu saldr Haziran ay sonuna kadar srd. 15 Haziranda 15ky Ermenilerden kurtarlmt. Her defasnda atekesi bozan Ermeniler bu defa atekesistemeye baladlar. Oysa 4 yldr sren ve 2000 kiinin lmne sebep olan bu savataatekesi hep Ermeniler bozmutu. Ancak Azerilerin stnl uzun srmedi. 1993 ylnagelindiinde Karaban tamamnn yan sra bir ksm Azerbaycan topraklar da

Ermenilerin eline gemiti.1993 ylnda Azerbaycanla Ermenistan arasndaki problemleri zmek amacyla

AGK erevesinde 11 yeli bir Minsk Grubu oluturuldu. Bu grup Romada bir bar plan hazrlad. stenenler unlard: ...srekli bir atekes salanacak, Ermeni kuvvetlerigal ettii Dalk Karabadan ekilecek, Azerbaycann Dalk Karabaa uyguladambargo kaldrlacak, AGK gzlemcileri blgeye gelecek ve Minsk grmelerisonulandrlacak ancak bu giriim de bir sonu vermedi. (ilolu, 2003: 75) Bu baarszlkta Azerbaycann iyapsndaki kargaann ok nemli bir yeri vardr.Azerbaycanda i karklklarn kmas ve hzla trmanmas durumu Azerbaycan aleyhinedeitirmitir. Ermenistan taraf karklklar frsat bilerek sreci tkad ve bunu yaparken,Azerbaycanda gerek iktidarn kim olduu belli deil, kimi muhatap alacamz dahi

bilemiyoruz demekten geri kalmadlar. Tm bu olaylarda Rusyann blgeye barn erkengelmesini istememesinin de nemli pay vardr (Aslanl, 2001: 411).

Nisan ay bandan itibaren Ermeniler ani bir saldryla bir defa daha Azerbaycantopraklarna girerek Kelbecer ehrini ele geirdiler. Bu arada Ermenistan Savunma BakanVekili Vazgen Manukyan Snrlarn deimezlii ilkesini tanmadklarn, KarabanAzeri topra kalamayacan aklad ve Kelbecerin igaline katldklarn (Milliyet, 9 Nisan 1993, s. 12) itiraf ettikten sonra; Bugnk siyasi gerekler karsnda Trkiye,Ermenistana saldramaz eklinde meydan okuyordu. Ankara mdahale edip etmemekonusunda karaszlk iinde bocalarken Azerbaycann ars zerine Rusyann devreyegirmesiyle, Trkiye 24 saat iinde devre d kalm ve inisiyatif Rusyann eline gemitir(Milliyet, 9 Nisan 1993, s. 12).

Kelbecerin igaliyle Ermeniler, daha nce Ermenistan-Karaba arasnda atklarLin koridorundan sonra ikinci bir koridoru da am oldular. Haziran aynda iseErmeniler Azerbaycann gneyindeki ran snrnda bulunan Akdam ve Akdere ehirlerinesaldrd. Bu saldrlarda ok sayda Azeri hayatn kaybetti. Bu baarszlklar zerineAzerbaycanda Elibeye kar Rusyann da tevik ettii bir i isyan balad ve ElibeyBakden karak Nahivana ekilmek zorunda kald. Bunun zerine Haydar AliyevCumhurbakan oldu. Austos ay sonunda Aliyevin baa gemesiyle AzerbaycanErmenistan ilikilerinde de yeni bir dnem balad. Zira yeni ynetim askeri bakmdan ktsonulanan harektlar devam ettirmek istemedi.


33/123


24

1993 yl sonuna dou atmalar halen devam ediyordu. Emeniler Fzuli, Kubatl,Zengelan ve Gorodis yerleim yerlerini ele geirmiti. 1993 ylnda Karaba meselesindeRusya aktif bir rol oynamt. 1994 ubatnda Azeri kuvvetleri igal edilmi olanAkderenin gneyini kuattlar ve Kelbecer, Lin, Belegan, Fzuli, Adam, Tauz, Kazakve Gedebey evresindeki 40 ky geri aldlar. Ancak topraklarnn %20ye yaknErmenilerce igal edilen Azeri kuvvetleri drt cephede savamak durumunda kalyordu.

26 Nisan- 2 Mays arasnda AGIK heyeti blgeyi ziyaret etti. 45 Mays tarihlerinde,Bikek'te BDT Parlamentolar Aras Kurulu erevesinde Krgzistan Parlamentosu veRusya Dileri Bakanl temsilcileri, Ermenistan ve Azerbaycan parlamentolarbakanlarn ve Karaba'n Trk ve Ermeni nfusunun temsilcilerini bir araya getirdiler. Bugrme srasnda bara ynelik bir adm olarak 'Bikek Protokol' (5 Mays) imzaland.Daha sonra imzalanacak atekes anlamasna temel oluturan bu protokol, Azerbaycan,

Ermenistan ve Karaba'n sadece Ermeni temsilcilerinin (ayrlklarn) imzalamas,Azerbaycan asndan ciddi bir tavizdi. nk, o gne kadar Azerbaycan taraf olaraksadece Ermenistan' kabul ediyordu. Fakat imdi kendi lkesinin bir parasn temsil ettiiniiddia edenlerle anlama imzalamt (Aslanl, 2001: 411).

ubat sonunda Rusya Savunma Bakan Groevin bar plan gndeme geldi. Maystataraftarlar arasnda atekes ilan edildi. Bu atekes zaman zaman ihlal edildiyse de 27Temmuz antlamasyla resmiletirildi. Buna gre atekesi blgede karma komisyoninceleyecekti. Bu komisyonlar Rusya, Azerbaycan, Ermenistan ve Karaba halkndanoluacakt. Lin koridoru alacakt. Taraflar 510 km geriye ekileceklerdi (Akta, 2000:23).

12 Mays 1994teki atekes sonras blgeye Bamsz Devletler Topluluu ve AGKgzlemciler gndermiti. Daha sonra blgede diplomatik abalar younlat. Taraflar,anlama salanncaya kadar atekese uymay kabul ettiler. 24 Mays 1994 tarihinde atekesilan edilmesine ramen, bugne kadar taraflara sunulan zm nerileri sonusuz kalmtr.


34/123

DALIK KARABA SORUNUNA ETK EDEN FAKTRLER YAKUP HUR

25

4.2. DALIK KARABA SORUNUNA ETK EDEN FAKTRLER

4.2.1. Tarihi Sre erisinde Dalk Karabada Nfus Hareketlilii

Nfus, devletlerin d politikasn belirleyen nemli unsurlardandr, gcn nemli birparasdr ve etkili bir silahtr. Nfusun kalitesi yannda bykl de nemlidir. Nfusumilyar aan Hindistan ve in gibi devletleri dnya siyasetinde gz ard edebilmekmmkn deildir. Modern silahlarn muazzam zelliklerine ramen nfus uluslar arasarenada hala politik bir gtr. Sovyet Rusya iinde nemli bir nfusa sahip olan Trklerinnfus art hznn dier unsurlardan be kat daha fazla olmas, blgede gcn kaybetmeendiesi iine den Ruslar yeni tedbirler almaya zorlamtr.

Uluslararas rekabetin en youn yaand yerlerden olan Kafkasya, tarihi sre

ierisinde youn nfus hareketliliine sahne olmutur. Bu hareketlilikten en ok etkilenenyerlerden olan Dalk Karaba Rus, Ermeni ve Trk topluluklar arasnda sreklidemografik deiimlerden nasibini almtr. Ruslar tarafndan 19. yzyln ilk yarsndanitibaren artarak devam eden bir iskn politikasyla Dalk Karaban demografik yapszellikle Ermeniler lehine deitirilmeye alld anlalmaktadr. Nfusu bir silah olarakkullanan Ruslar, Karabada uzun soluklu bir iskn politikas izlemilerdir. Ruslar,zellikle Karaba blgesine, farkl corafyalardan Ermeni, Krt vb. gruplar getirerek blgehkimiyetini korumak iin bilinli bir aba iine girmitir. Dalk Karaba sorunun bandave devamnda nfus, sreci tayin edeci unsur olarak karmza kmaktadr.

Rus ar Deli Petro'dan beri sregelen ve Ruslarn hibir zaman vazgemedikleriKafkaslara sahip olma politikas, parala ve hkmet prensibi ve onun ilk uygulamas olanG Politikasi ile gerekletirilmitir. yle ki Karaba Sorununun nde gelennedenlerinden biri de Rus ar Deli Petro'dan bu yana sre gelen G Politikasdr(Recebov, 2001: 39).

Karaba, uzun sre Trk boylarnn ynetimi altnda bulunmutur. 18. yzyln balarnda kurulan Karaba Hanl, arlk Rusya tarafndan igal edildii 1826 ylnakadar bamszln byk lde koruyabilmitir. Rus igalinden son

Türkiye'nin Karabağ Politikası

Documents

Transcript of Türkiye'nin Karabağ Politikası