Türkiyede Tek Parti Yönetiminin oluşumunda etik açısından siyasal iktidar ve gazeteci...

8/6/2019 Trkiyede Tek Parti Ynetiminin oluumunda etik asndan siyasal iktidar ve gazeteci ilikisi

1/23

TRKYEDE TEK PART YNETMNN OLUUMUNDABASIN VE BASIN ET

zet

Basn etii gnmzde kitle iletiimin en nemli gelerinden biri olan gazete vegazetecilerin siyasal ve toplumsal olaylar karsndaki mesleki tutumlarn ve siyasal iktidarile olan ilikilerini belirleyen olgulardr.

Bu olgular her lkenin toplumsal ve siyasal tarihsel sreleri iindebiimlenmektedir. rnein bat toplumlarnda bu olgular belirleyen en nemli etken,feodalizmin dalma srecinde kendini gsteren burjuvazi olmutur.

Trk toplumunun tarihsel geliim sreci batl toplumlarnkindentmyle farkl olmas, byle bir ilevi yklenen burjuvazi gibi bir toplumsal snfnolmamas nedeniyle, bu ilev devlet ya da devlet iinde yer alan yneticiler tarafndanyerine getirilmi, gazetecilik meslei ve anlay da doal olarak bu olguya bal olaraksiyasal iktidara ve bu gelere baml bir biimde olumutur. ou kez de gazeteci dehami aramak zorunluluunu hep kendinde hissetmitir.

Trk Gazeteciliinde kendine bir hami arama, egemen bir odaktandestek grme gelenei,I. Ve II Mehuriyyet dnemlerinde de bozulmam varlnKurtulu Sava Dnemine tam, Cumhuriyet in ilk yllarnda zellikle Tek Parti

Dnemi inde en ak bir biimde kendini gstermitir.Bu anlay, kinci Dnya Sava boyunca, d siyasal koullara bal, amabaz deiiklikler gstererek ok partili dzene geene dek, Trkiyenin i ve dsiyasasna egemen olmutur

Abstract

Press and Press Ethic in The Constitution of One-Party Government in Turkey

At the present day, professional ethic is defined as a fact which determines the

professional attitudes of newspapers and journalists which the most important parts of mass

communication medias for social and political events and their relations to political power.

These facts, was taken shape in their own historical and political processes of every

country. As an instance, the most important element which had an effect on these facts was

bourgeois emergence in the duration of breakdown of feodalism.


2/23

Because of the historical development process of Turkish society was diffirent from

west countries and was not a social class like bourgeois which had a kind of function, this

function was fulfiled by state or governers hence journalism profession and concept was

formed depending to these elements and political power. Most of the time, journalists had in

the feelings of searching a protector.

The tradition of searching a protector and supporting by sovereign, had not broken in

the term of I. Merutiyet and II. Merutiyet, had carried its existence to the War of Kurtulu,

had showed itself in the first years of proclamation of Turkish Republic especially in the

period of one-party.

During the II. World War, this apprehension which was dependent on the foreign

political conditions had evolved itself with a little changes until the transition to one-party

governer and had sovereign to home policy and foreign policy of Turkey.

Anahtar szckler:

Etik, Milletveki Gazeteciler, Tek Parti, Milli ef, demokrasi

Yrd. Do. Dr. Necdet Ekinci

Gazetecinin nesnel olma n koulu, zel yaamn dokunulmazl, kamukarlarnn ncelii, gazetecinin meslein olanaklarn zel karlar iin kullanmamazorunluluu , haber kaynann gizliliinin korunmas, iddet ve zorbalnnzendirilmemesi, kii ve kurumlar kk drc haberlerden kanlmas, haberdetaraflarn tmnn grlerinin yanstlmasna zen gsterilmesi biiminde 1

uzatabileceimiz bu kurallar btn,gnmzde kitle iletiimin en nemli gelerinden biri olan gazete ve gazetecilerin siyasal ve toplumsal olaylar karsndaki mesleki

tutumlarn ve siyasal iktidar ile olan ilikilerini belirleyen olgulardr.

Bu olgular her lkenin toplumsal ve siyasal tarihsel sreleri iindebiimlenmektedir. rnein bat toplumlarnda bu olgular belirleyen en nemli etken,feodalizmin dalma srecinde kendini gsteren burjuvazi olmutur. Burjuvazi,aristokrasi karsnda, hem varln koruyabilmek, hem de siyasal iktidar zerinde szsahip olabilmek iin, kendi tarihi boyunca hi dn vermeden savunduu, hep nekard burjuva hak ve zgrlkleri olmutur. Bunu gerekletirebilmek iin, kendigeliim sreci iinde ortaya km bulunan matbaaya sahip km, onun teknik vetoplumsal ilevlerini gelitirmek iin srekli olarak aba harcam, bu yeni buluu kendisnfsal mcadelesinin bir silah haline getirmeyi baarmtr.

1 Aydn Engin: Medya Ahlak Gazetecinin Kendi Ahlakdr Birikim, Say: 117, Ocak 1999, s.26


3/23

Aristokrasi ile burjuva snfnn savam iinde geliip, biimlenengazeticilik meslei, bu sre iinde ilke ve geleneklerini olutururken, bunlarn eldeetmi olduu hak ve zgrlklerinin aristokrat snfkarsnda korunmas, ve bunlarngeniletilmesini hep gzetmi, bu nedenle de bu ilkelere sk skya sarlm, bunda da

baarl olmutur. Elde edilen bu hak ve zgrlkler iinde, kendi snfsal karlarna

aykr yaynlara izin verilse de; ne o gn ne de bugn, bat toplumlarnda bir yabancnngazete karmas mmkn deildir. Buna izin verilmez. Basn burjuvazinin kkenineuygun olarak, yerel ve ulusal niteliklidir.

Dou toplumlarnn ve zellikle Trk toplumunun tarihsel geliim srecibatl toplumlarnkinden tmyle farkl olmas, byle bir ilevi yklenen burjuivazi gibibir toplumsal snfn olmamas nedeniyle, bu ilev devlet ya da devlet iinde yer alanyneticiler tarafndan yerine getirilmi, gazetecilik meslei ve anlay da doal olarak

bu olguya bal olarak siyasal iktidara ve bu gelere baml bir biimde olumutur.ou kez de gazeteci de hami aramak zorunluluunu hep kendinde hissetmitir.

Trkiye de yaynlanan ilk gazete Takvim-i Vekayi nin Bab- Alitarafndan zmir de yaayan Blak Bey adnda bir lventine kartlmas, yine ilkTrke gazete olan Ceride-i Havadis nin Miyop ril namyla tannan bir ngilizvatandanadevlet yardm ile yaynlanmas bir rastlant deil, kendine zg toplumsal

bir yapya sahip olan Osmanlnn yneldii bir zorunluluktu. Bunu izleyen yllarda,kendilerine Yeni Osmanllar ad verilen, basn tarihimizde, ilk gazetecilik rneiniveren muhalif guruplarn da, bu toplumsal gereklilik iinde bu gelenei bozmadklar,Msr Prensi Mustafa Fazl Paa dan parasal destek grdkleri, ya da karm olduklargazeteyi bir antaj arac gibi ileri srerek saraydan para szdrdklar, ya da yksek birmemuriyet kopardklar bilinen bir gerektir.

Trk Gazeteciliinde kendine bir hami arama, egemen bir odaktan destekgrme gelenei,I. Ve II Mehuriyyet dnemlerinde de bozulmam varln KurtuluSava Dnemine tam, bu kez stanbul basnnn nemli bir ksm, stanbulHkmeti ve galci glerden parasal destek grrken ve kendilerine bu nedenle Mtareke Basn denirken, ancak ok az bir blm kendi olanaklaryla, lmemeydan okuyarak, Ankara Hkmetini destekleyebilme cesaretini gsterebilmitir.

I

Kurtulu Savann hemen ertesinde, her siyasal iktidar gibi, AnkaraHkmeti de, kendi dnya grne uygun bir basn yaratmak istemi, basnn balolduu yasa ve ynetmelikleri buna gre dzenlemeye koyulmutur. Eski stanbul

basnnn nemli bir blm, Ankara da yeni kurulan rejimin ortaya koyduu siyasanedeniyle Avrupa sermayesi ile olan ilikilerinin dolaysyla karlar zedeleneceinihemen farkeden eski ibirliki sermaye ile ibirliini glendirmekteydi.

Yeni rejime kar tutumlarn, daha Lozan Bar Antlamasimzalanmadan dzenlenen zmir ktisat Kongeresi srasnda ortayakoymular,zellikle Hilafetin kaldrlmas srasnda da ok kt bir snav vermilerdi.Bu konuda olaylarn hzla gelimesi zerine stanbul Barosu Bakan Ltfi Fikri Bey

Halife nin istifa sylentileri karnda bile Gnl istiyor ki bu istifa sz, ebediyen


4/23

gnlsz kalsn, nk dnya iin bir musibet olur2 diye yazp, Hilafet kurumunusavunurken, bunun hemen ardndan ngiltere nin smrgesi ve himayesi altnda bulunansmailiye mezhebinin liderleri Emir Ali ve Aa Han imzal Hilafetin kaldrlmasndanvazgeilmesi konusunda Gazi Mustafa Paa Hazretleribalkl mektubun, Hkmetineline gemeden stanbul Basnnda yaynlanmas3 barda taran son damla olmu,

Hkmet in bu szkonusu basnn d glerlerle ilikilerinin olduu konusunda kanlarglendirnmi, mektuplar yaynlayan gazetecilerin tutuklanmalarna neden olmutu.

Hseyin Cahit (Tanin), Ahmet Cevdet (kdam), Velid Ebziya ( Tevhid-i Efkar) ve bunlarn yaz ileri mdrleri olan Ltfi Fikri, Hilafet Yaveri Ekrem Beyve Abdlkadir Kemali gibi nl isimler stiklal Mahkemesi nde yarglandlar. FakatHkmetin gerek niyeti basn susturmak deil, yanna ekmek zararlarn en azaindirmekti. Sonuta tutuklu gazetecilerin hepsi beraat etmi, hemen ardndan MustafaKemal lkenin ileri gelen basn mensuplarn zmirde yapaca basn toplantsna davetetmi, akam yemeinden onlara gerekli u mesajlar verilmitir:

Arkadalar, Trk basn milletin gerek seda ve iradesinin kendini

belirtmesi ekli olarak Cumhuriyetin evresinde elikten bir kale vcuda getirmelidir, bir fikir kalesi, bir zihniyet kalesi... Basn mensuplarndan bunu istemek Cumhuriyetinhakkdr....4

Mustafa Kemal Paa zmir de basnla bu toplant srasnda salananuyum ok abuk bozulmutu. (Tunay 1981:84-86) Byk deiim ve dnmlerinyaand lkede ortaya kan toplumsal ve siyasal olgularn baz i ve d godaklarn rahatsz etmekteydi. Oysa herhangi bir Bat lkesinde byle bir durumdagazeteler ve gazeteciler, konumlarn saptarken, toplumsal kkenine bal olarak ortayakan, ulusal ya da snfsal bir bilin dorultusunda hareket ederken, bundan yoksun olanstanbul basn, eyh Sait isyan srasnda da ne olursa olsun yeni rejimin ba derdegirsin mant iinde, bilerek, ya da bilmeyerek i ve d kkrtmalara alet olmulardr.

stanbul basnnn bu tutumu, Trkiyeyi yneten ekirdek kadroda butr gazete ve gazetecileri ya yanlarna ekmek, bu olmuyorsa da susturmak yolunagitmitir. eyh Sait isyan nedeniyle, 4 Mart 1925 ylnda karlan Takrir-i Skunkanunu Hkmete dorudan doruya basn zerinde etkili olma yetkisini tanmtr.Takrir-i Skun Kanunu TBMM nde grlrken Recep Peker unlar sylemitir:....stanbul gazetelerinin memlekette ne kadar messese ve makam varsa tahribe

getiini gryoruz. eyh Sait isyannn en birinci msebbibi bunlardr...5 Grldgibi, siyasal iktidar elinde tutan ulusalc ekirdek kadro i ve d odaklar ve onlarlaibirliini srdren stanbul basnn, lke karlar asndan, ister istemez sk bir

denetim altna alma gereini duymutur

6

.

1924 Tekilat- Esasiye Kanunu ile Hkmet basn etkinliklerini gvencealtna almak, gazete ve gazetecilere bamsz bir alma ortam yaratmak istediinigstererek, bu konuda iyi niyetini ortaya koymu bulunuyordu..

2 (Tanin, 9 Terin-i Sani 1339 ( Kasm 1923); ( kdam, 10 Terin-i Sani 1339 - Kasm 1923)3 (kdam, 5 Kanun-u Evvel 1339 - Aralk 1923),4 Hfz Topuz: Balangcndan Bugne Trk Basn Tarihi; kinci Bask, Gerek Yaynevi, stanbul, 1996, s. 81-82

5Ayn yerde

6 Takrir-i Skun Kanunu nun basn ile ilgili birinci maddesi yledir: rtica, isyana ve memleketin nizam- itimaisini ve

huzur ve skunu ve emniyet ve tahrikat vetevikat ve teebbsat ve neriyat hkmet , Reisicumhurun tasdiki ile resen veidareten men en mezundur. bu ef al erbabn istiklal mahkemesine tevdi edebilir ( Sulhi Dnmezer: Basn ve Hukuku;Drdnc Bas, .. Yaynlar No:2213, stanbul 1976, s. 164.


5/23

Daha sonraki yllarda, belirli aralklarla, irili ufakl Krt hareket vebakaldrlarna karn, yeni rejim kendini toplumun her kesimine, yava da olsa kabulettirmeye ynelmekteydi. Reisi Cumhur, byk kurtarc Mustafa Kemal (Atatrk),Bavekil ise, smet (nn)yd. Trkiyenin tek partisi CHFnn Genel Bakan, o yce

makamda bulunduu iin, Partinin liderliini de smet (nn) stlenmi durumdayd.

Sindirilmi muhalefet7in u ya da bu biimde patlamasndankorkulmaktayd. Bu patlamann denetim altnda tutulmas, en azndan Cumhuriyetin veonun simgesi haline gelmi olan devrimlerin bir yerde savunulmas gerekiyordu; te,gdml muhalefet8 ya da muvazaa (dankl d)9 diye adlandrlan SerbestCumhuriyet Frkasnn kurulmas bu koullarda olmutu10. SCF TCFndan tmylefarkl bir biimde ortaya kmt. Bu parti TCF gibi TBMMnda ya da toplumsal birkesimin yaps gerei, zlem ve istemlerinin ortaya karm olduu, siyasalgruplamalardan deil, Mustafa Kemal (Atatrk)n dnce ve giriimleri sonucudomutu11.

CHFnn elitleri, zmirde patlayan, tm yurda dalga dalga yaylan yenimuhalefet hareketine-halk galeyanna derhal bir etiket bulmakta gecikmemilerdi:rtica..12CHF, SCFnn kurulmasna Mustafa Kemal (Atatrk) tarafndan da kurulmuolsa, ilk gnden beri kar olmu iine sindirememi; iktidarn elinden gideceikorkusuna kaplm, bu partinin ortadan kalkmas iin, bask yapm, olaylar krklemi,hatta dzenlemiti13

SCFnn iktidara gelme istei en fazla, Bavekil smet(nn)y kayglandrmt. Ayn TCF denemesinde olduu gibi, SCFmensuplarna akla gelmedik bask ve tertiplere giriilmesine gzyumduktan baka yeni muhalif frkay Reisi Cumhur Mustafa Kemal(Atatrk) ile kar karya getirebilmek iin Ali Naci (Karacan)anklp14 adl gnlk bir gazete kartmt. Bavekil smet (nn)

7Ahmet Aaolu : Serbest Frka Hatralar; Nebiolu Yyn. kinci Bask, stanbul, 1969, s.45.8 TimurTaner ; ok Partili Hayata Gei; letiim Yyn. st.1991, s. 6239

evket Sreyya Aydemir : Tek Adam Mustafa Kemal (1922-1938), nc Kitap, RemziKitabevi, 3. Bask, stanbul 1969, s.624; Tark Zafer Tunaya : Trkiyede Siyasi Partiler1859-1952), DoanKarde Yyn., stanbul 1952; 623.10 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Skn Kanunu yrrle girdi. Bylece tm muhalefet rgtleri

ve basnn kapatld; tutuklamalar ve idamlar birbirine izledi. Muhalefet sindirilmiti. Ama, 1929Ekonomik Bunalm geliyorum sinyallerinin birka yl nceden vermeye balamt. Bunalmdanen fazla etkilenen toplumsal dilim, alanlar kesimiydi. Bu nedenle, lkede, 1925 Temmuzundan1933 ylnn bana kadar 35 grev ve direni eylemi yaand, bunlardan en nemlileri,telgraflarn, Erzurum, Samsun ve Adanada cret art istei ile balattklar grev, 1927Ocanda bin kayknn alacaklar olan 25 bin liray alabilmek iin stanbul Liman letmesinibasmalar, polisle atmalar sonucu o kayknn lmesi, ayn ylna Austos aynda, Nusaybinde850 demiryolu iisinin kolluk kuvvetleriyle atmas ile lm ve yaralama olaylardr. (Bkz.:Kemal Slker: 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri, st. 1973.) te, sindirilmi muhalefetle,sokaktaki muhalefetin bulumasndan korkulmaktadr.

11Aydemir,III,1969: 388; Tunaya,1952: 624

12 Oysa SCF, rejime tmyle sadk bir partiydi. Gerek Fethi (Okyar) gerek parti ileri gelenleriGazinin en gvendii kiilerdi. Bir Dr. Reit Galip mi hilafeti ve eriat idi yoksa MustafaKemal (Atatrk)n kendi kzkardei mi?

13 Tunaya, 1952,627; etin Yetkin : Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Karacan Yyn., stanbul 1982 s. 236.14 Tunaya gre; nklp Gazetesini be say eksii ile, tam koleksiyon halinde T.B.M.M.Ktphanesinde bulmak mmkndr. (MeteTunay : Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin


6/23

tarafndan beslenen bu gazetenin bayazlarn Ali Naci (Karacan)danbaka Yakup Kadri (Karaosmanolu) ve Burhan Asaf (Belge)yazmlardr. Ali Naci (Karacan), Bavekil smet (nn)ye yapmolduu bu hizmetlerinin karln birka yl sonra uzun sreli bolmaala Bulgaristan A.A. muhabiri, Arjantine Bankas mmessili ve

svireye Basn Ataesi olarak gnderilerek grmtr15.

Fakat bu olayda konumuzu ilgilendiren asl nemli olayYunus Nadi16nin Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk sahibiolduu Cumhuriyet gazetesinde yaynlad, SCF nn kapatlmasndanemli rol oynayan iki ak mektubudur. Trk gazetecilii mesleki etiktarihi asndan bir ibret belgesi olan, bu dorultuda ele alnmasgereken bu mektuplardan birincisinde Yunus Nadi, tm meslekisorumluluunu ve tarafszln bir yana brakm, kendisini herbakmdan kollayan hamisi durumundaki Bavekil smet nn denyana bir tutum sergilemekte, yeni frka konusunda Reisi CumhurMustafa Kemal Atatrk aka tehdit etmekteydi. Aka ya HalkFrkas nn reisisin veyahut deilsin. Reisi isen bizimle beraberolacaksn: deilsen biz kendimize bir reis intihap edeceiz....yle dahiolsa biz kendimizi, bize emanet edilen Cumhuriyet in muhafazasvazifesini eksiksiz ifaya muktedir biliyoruz17. derken, ikinci kmektubunda ise Yunus Nadi bu tehdit dolu yaynn ylesrdrecekti; Cumhuriyete ve inklaplarna nezaret etmek ve onlarmuvacehesinde ( karsnda) azami takayyt gstermek ( dikkat vezen gstermek) Reisicumhurun yalnz geliigzel bir vazifesi deil,hatta kanuni mecburiyetidir de. Eer bunlara dikkat etmezse,

Reisicumhurun yegane crm olarak hyaneti vataniye ile ithamolunabilecei tekilat esasiyede sarihtir.18

II

SCFnn kendini kapatm olmas ve dier kk, muhalif sol partilerin deCHFnca ortadan kaldrlmasyla19 birlikte; gerek bu partinin, gerekse baka muhalif

partilerin, yeniden kurulabilecei dncelerini, iktidar, basn organlar aracl ile,yeniden kurulabilecei dncelerini, iktidar, basn organlar aracl ile, halkn

Kurulmas (1923-1931); Yurt Yaynlar, Ankara, 1981, s. 519)15

Tunay,1981: 518-51916 Yunus Nadi Milli Mcadele balar balamaz, tm makinalarn toplayp, gazetesini Ankara ya tam veMustafa Kemal in hayranln kazanmtr. Cesareti ve kalemiyle ksa zamanda Gazi nin en yaknlar arasnakatlm, gnlk bayazlaryla ulusal davaya saysz katklar salam olan Yunus Nadi ayn zamanda Mulamilletvekili olarak grev yapmaktayd. Milli Mcadele zaferle sonulannca, Yunus Nadi bu hizmetlerinin dlngrmekte gecikmedi. 1924 ylnda Recep Peker in Milli Mdafaa Vekillii srasnda, ttihat Terakki nin merkeziolan ve Krmz KonakYunus Nadi, Hkmetin yardmlaryla, hristiyan propagandas yapan Matosyan NeriyatEvi nin matbaas satn alnarak, Avrupa dan getirilen malzeme ile takviye edildi. Yeni Gn gazetesi yerine, yenirejimin adn tayan Cumhuriyet gazetesi bylece yeni tesislerinde yaynna balad. Yunus Nadi lnceye dek hemgazeteci, hem de milletvekili olarak, Atatrk n Trk, ulusal egemenlik ve cumhuriyeti ideallerine, sonuna dekbal kald. Gazete de o denli tutucu bir siyaset izlemekteydi ki, ulusal ideal dnda braknz sol ierikli bir yazy vesylemi, en kk bir hafif merep yaznn , spor sayfasnn gazatede yeri yoktu. Yunus Nadibu uurda, sola eilimgsteren en eski ve en yakn arkada olan Mehmet Zekeriya ile olan ilikisini kesmek zorunda kalmt.( Tekin ErerTekin: Basnda Kavgalar; Yeni Matbaa, stanbul,1965, s. 23-25)17

( Cumhuriyet, 9 Eyll 1930)18(Cumhuriyet, 29 Eyll 1930)

19Tunaya,1952: 635-638


7/23

zerinden silmeye alyordu20 Bylece, CHF karsna baka bir siyasal partininkmas nleniyor, Tek Parti imaj kuvvetlendiriliyordu. Ne var ki, siyasal partikimliinde olmasa bile, Tek PartiCHFnn karsnda henz toplumda etkin olan, olasmuhalefeti oluturabilecek, bir ok kurulu bulunmaktadr21. Bunlardan en nemlileri,Trkiye Cumhuriyeti tarihinde, Tek Parti ynetiminin kurulmas srecinde olduka

anlaml bir yeri bulunan Trk Ocaklarnn, Halkevlerine devredilmesidir. TrkOcaklar, ttihat ve Terakki Frkasndan beri22 devam eden, Trk Milliyetiliininolumasndan nemli bir ilevi bulunan bukltr merkezlerinin, 1910da kmaya

balayan Trk Yurdu diye, etkin ve bilimsel bir yayn organ da bulunmaktayd.

Mustafa Kemal (Atatrk)n bir demeci zerine(Cumhuriyet, 25Mart 1931). Trk Ocaklar Kurultay, 10 Nisan 1931de toplanm, Ocan kendinikapatarak, tm mal varlnn23 24 CHFna devredilmesini kararlatrmtr25 26. TrkOcaklarnn siyasal bir nitelik kazanmaya balamas, bu niteliini CHF izgisi dndagelimesi, bu Ocaklarn kapatlmasnda temel bir etken olmutur27.

Bu sre iinde, basna eki- dzen vermek iin Hkmet kollar svam,nce SCF destekleyen zmir gazetelerinin yazar ve sorumlu yaz ileri mdrleritutuklanmtr28.

14 Eyllde Yeni asr n yazar Behzat Arif Yaz leri Mdr avukatKadzade Bedri beyler tutuklanrken, CHF n tutan Anadolu gazetesinin YazileriMdr brahimbeye yalan haber yazmaktan dava alm, tutuksuz yarglanmak zereserbest braklmtr. Fakat satanbul da yaynlanan SCF y destekleyen Son Postayazar Ragp bey de tutuklanm, davas zmir deki gazetecilerin davasyla la

birletirilmitir29. Ardndan, sorunu toptan zmek iin TBMM, 25 Temmuz 1931 gntoplanmas ve konuyu grmesi salanm, 15 Austos 1931 gn de, MatbuatKanununu kabul etmitir30. Bylece tm basn CHF emrine girmektedir. Bu yasann ennemli zellii, genel siyasasna aykr yayn yapan gazetelere, hkmete kapatmayetkisini tanmasyd31.

Trk Ocaklarnn ve dier derneklerin, Halkevlerinin bnyesindetoplanmas, niversite Reformu; yeni Matbuat Kanunu ile, basnn kontrol altnaalnmas, ksacas, tek partili rejimin gittike otoriter bir yapya brnmesi,

20(Vakit, 21 Terinisani 1930; 13 Haziran 1931); (Cumhuriyet, 18 Nisan 1931).21

etin Yetkin : Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), Altn Kitaplar Yyn., 1. Basm, Ankara 1983, s. 5122 Trk Ocaklarnn Cumhuriyet dnemindeki kurulu tarihi 23 Nisan 1924dr.

23 Fethi Elden : Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan Nasl Kapatld, Geirdii Buhranlar ve Ocaklalgili Hatralar, Trk Yurdu, Say: 300, Haziran 1964elden, 196324 Trk Ocaklarnn mal varl iin bkz. Elden, 1963..25(Vakit, 13 Nisan 1931. )26 Yetkin, 1983:, 52; Tunay, 1981: 296-299; Bu devir iin Basn bir soruyu ortaya atar: Fesih mi,

lhak m? Vakit, 13 Nisan 1931.27Baydar Mustafa: Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar; Mente Kitabevi stanbul, 1967,s. 313vd28 ( Hakimiyet-i Milliye, 7 Eyll 1930)29( Hakimiyet-i Milliye, 15 Eyll 1930)30 Bu yasann en nemli zellii, genel siyasasna aykr yayn yapan gazeteler Hkmeti kapatma

yetkisi vermi olmasdr: Bkz. Dstur, 3. Tertip, C.XII s. 1069-1085; Resmi Gazete, Say: 1867

Tarih: 8 Austos 1931. Ayrca: Server skit: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar; BasnYayn Umum Md. Yyn., Ank. 1943.31(Dstur, 3. Tertip, C.XII s. 1069-1085; Resmi Gazete, Say: 1867 Tarih: 8 Austos 1931. Ayrca: skit,1943.)


8/23

uluslararas platformda, siyasal ve ideolojik anlamdaki hzl bir dnmn Trkiyeyeyansmasdr.

Kuvay Milliye Ruhunun dourmu olduu I.TBMMnin demokratik veoulcu yaps i ve d etkenlerin ortaya karm olduu bir sre iinde, tek-parti

diktatrl grntsne dnt32

.

Parti devletine giden srecin hemen banda, CHF szcln yapan, oumilletvekili olan baz yazarlarn, yeni bir siyasal dzen aray iine girdiklerini,CHFnn alt ok biiminde anlatmn bulduu; ancak bu ilkelerin henz kesinlikkazanmad bir aamada eitli gerekeler gstererek, nasl bir siyasal sistemden yanaolduklarn aklamlar, bu bunalml dnemi kendi gr alarna gre biimlendirmekistemilerdir.

Trkiye, siyasal ve toplumsal adan bylesine nemli bir dnemetebulunurken ve iktidar kanad bir arayn iindeyken, Kadro Dergisi etrafndan toplanan

bir grup aydn, Yakup Kadri (Karaosmanolu), evket Sreyya (Aydemir), BurhanAsaf (Belge), smail Hsrev (Tkin) ve Vedat Nedim (Tr) gibi tannm simalarnnderliinde toplumsal ve siyasal bir akm balattlar33.

Kadronun radikal felsefesiyle, CHFnn grleri ve ulamak isteihedefler arasnda paralellikten te yakn bir ban bulunduu aktr. Bunun en gzelkant; Kadronun kurucularndan nn hl devlet grevlerinde bulunmasdr. YakupKadri (Karaosmanolu) ile Kadro hareketine sempatisi ve yaknl ile tannan FalihRfk (Atay)n Mustafa Kemal (Atatrk)n evresinde yer almas yannda CHFnnileri gelenleri de Kadro Dergisinde yazlar yazmaktadr. te smet (nn)nnKadroda yaynlanan Frkamzn Devletilik Vasf34 adl, bamakalesinde CHFnndevletilik anlayn dile getirmitir. Makalede anlatlanlar ile, Kadronun dnceleriarasnda hibir eliki yoktu.

IIIDnya ekonomik bunalmnn doruk noktasna ulat, Faist ve Nasyonal

Sosyalist Partilerin tm Avrupada egemen olmaya balad bu dnemde, 9-18 Mays1931 tarihleri arasnda toplanan CHF nc Byk Kurultaynda35smet (nn) veRecep (Peker)in grleri byk lde kabul edildi.

CHF ilkelerinin altya karld bu kurultayda, Recep (Peker) Altokluflamann Parti bayra olarak kullanlmas grn ortaya att. Bu, talyada Faizminsembol olan fasches ile eski Trklerde hukuki bir sembol olarak kullanlan okunmahirane bir sentezi idi. Eski Trklerde Okun Ortaasyadan beri egemenlik ve birlie

32 Bkz.: Samet Aaolu : Kuvay Milliye Ruhu (Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi) BahaMatbaas, st. 1973.33 smail Hsrev Tkin, Kadroyu evket Sreyya ile birlikte dndklerini, karar verdiklerini, sonra

konunun Yakup Kadriye ve Burhan Belgeye aldn onlarn da uygun grmesiyle, evketSreyyann Atatrk ve nnden izin alndn syler. (Bkz.: H.Melda Kopyal: KadroHareketine Yaklamlar ve Kadronun Yntem Anlay, .. .F.Yyn., st.1983, . HsrevTkinle Konuma Konuan brahim Clga, s.14.)

34 smet nn : Frkamzn devletilik Vasf Kadro, Say:22, Terinievvel 1933, s.4.35 Sivas Kongresi birinci Kurultay sayld iin 1927 ikinci, 1931 yl Kurultay ise nc olarak

kabul ediliyordu.


9/23

davet anlamnda kullanld zaten bilinmektedir36. Bylelikle CHF da Altok ile, Trktoplumunu Altok bayra altnda siyasal birlie, Tek Parti-Tek Devlet-Tek efotoritesini tanmaya Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik venklplkolarak ortaya konulan pratik ilkeleri altnda toplanmaya davet ediyordu. Bukurultayda tzk ve programla ilgili grmeler Partinin belli bir ideolojiye sahip olmas

ile ilgili tekliflerle renklenmiti37

. Bugn herkesin solcu olarak tand Zekeriya(Sertel) bile, henz harf devriminin yaplmad bir dnemde, Resimli Ay dergisiniArap harfleriyle yaynlarken, 1928 ylnn Austos aynda, 1927 Kurultayndan bir ylsonra, talyan Faist hareketinin lideri Mussoliniyi ven yazlar yazmakta, onu MustafaKemal (Atatrk) ve Edisondan sonra dnyann nc byk dehas olaraknitelendirmekteydi38. Dnemin en etkili kiilerinden ankayann en bata gelenmdavimleri arasnda olan Falih Rfk (Atay); Bavekil smet (nn)nn ve CHFKtib-i Umumisi Recep (Peker) ile birlikte, 1932 yl Mays ay iindegerekletirilen talya gezisine katl, gezi srasnda Recep (Peker) ile birlikte FaistPartiyi ziyaret etmi39, Partinin almalarn yakndan izleme ve Faizmi tanmaolana bulmutu.

Falih Rfk (Atay)n bir baka zellii de Kadroculara yaknl iletannmasyd. Bu grupla hkmet arasnda adeta kpr grevini stlenmi gibiydi. FalihRfk (Atay) bu geziden, dolaysyla Faizmden ylesine etkilendi ki; dnnden hemensonra Moskova-Roma adl bir kitap yazma gereini duydu. Bu kitabnda Sovyet rejimiile Faist dzenin stnlklerini bir bir sayyor; ...Trk ynlarnn terbiyesi iinMoskovann yn terbiyesi metodlarn...devleti Trk iktisat iin Moskovann ynterbiyesi metodlar...nn benimsenmesini istiyor, ...Kemalizm durulmu, kitaplam,idarelemi bir dava deildir: yryen kmldayan, arayan, canl ve oynak bir ihtilldir.

Bu ihtillin gz her tarafa doru ak olmas lazmdr... diyerek bu rejimlerin rnekalnmasn neriyordu40.

Kadrocular dnda kalan Trk aydn arasnda totaliter rejimlerehayran olan yazarlar azmsanmayacak kadar oktur. Cumhuriyet Gazetesi sahibi ve

bayazar ayn zamanda da milletvekili Yunus Nadi de Faizmi ven yazlaryazmaktadr. rnein, smet Paa ve Mussolini balkl bir yazsnda:... Faist

talyann ne olduunu iyice anlamak iin onu yaamakla beraber, btn selahiyetlerikendi ahsnda hlasa etmekte bulunan Mussoliniyi grmek kafidir. Due, talyanmilletinin ayn zamanda ileri atlm yksek bir fikri de tecelli ettiren ifadesidir. FaistM. Mussolininin ahsnda tpk ok gibi frlayan bu fikrin bklmez bir kol ile tatbik

sahasna geirilmi eklidir...41 Trk devlet adamlarna yol gsteren, Trk siyasal

rejimini biimlendiren daha baka yazarlar vardr. Bunlardan birisi:... ocuk

36Osman Turan: Eski Trklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanlmas, Belleten, C. IX, Say: 35, Temmuz 1945,s.305-318.37

Hikmet Bila: CHP. Tarihi 1919-1979; Doruk Matbaclk, Ankara, 1979, s.109; Ouz nal : TrkiyedeDemokrasinin Douu-Tek Parti Ynetiminden ok Partili Rejime Gei Sreci, Milliyet Yyn., stanbul 1994, s.79.38

Resimli Ay,1928: 26-27; Zekeriya Sertelin bu dorultudaki dier etkinlikleri iin bkz: Necdet Ekinci B. Kmbl, S.Saruhan S. Zekeriya Sertel, Amerikan Kltr Emperyalizminin ve Magazin Dergiciliinin ncs, Yeniden Anadoluve Rumeli Mdafaai HukukYaynlar, Antalya,2006.

39 (Cumhuriyet, 10 Mays 1932)40

Atay, 1932:541( Cumhuriyet 3 Haziran 1932)


10/23

devletindir. Buna inanmak lazmdr. ocuun yetitirilmesini doumundan itibarendevlet bakmna, devlet kontrolne brakmak lazmdr42.

Demekte ve tek tip yurtta yetitirilmesini nermektedir. CHFnn yaynorgan olan Hakimiyet-i Milliye gazetesinde devlet ynetiminde tek partinin yeterli

olduu savunulmakta, bylelikle muhalefet partisinin kurulamayaca belirtilmektedir43

Siyasal iktidar iinde yer alan bir baka yazar Selim Srr (Tarcan) da, Halkevlerininyayn organ lk dergisinde faist genlik rgtlerini vmekte, bu rgtlerin Trkiyeiin model olabileceini belirtikten sonra bu faist rgtlerin uluslararas kardelikduygularn gelitirdii iin izcilie kar olunmas gerektiini szlerine eklemektedir44

Bu rnekleri oaltmamz mmkndr45. Bu rnekler, SCF ve Menemenolayndan sonra CHF ynetici ve yazarlarnn yeni bir atlma girilmesi ve bu atlmnCHP ats altnda gerekletirilmesi konusu zerinde varlan dnce birliinin birsonucudur. Ama, bu gre varlrken, model olarak gsterilen rejimler ve partiler,otoriter ve totaliter nitelik tayanlardr. Fakat burada bir gerei belirlemekte fayda var;

CHF faist ya da komnist partilerin rgtlenme biimlerinden ne denli etkilenirseetkilensin, bu parti iktidarnn temel siyasas, gerektiinde bu sistemlerin dnda, zamanzaman bunlara kar siyasalar izleyecektir46.

IV

1935 ylna girildiinde, darda otoriter ve totaliter ynetimbiimleri en gzde siyasal rejimler olarak ykselmesini srdrmektedir. Bu disiplinrejimlerinin lke koullarna uyarlamak arzusundaki CHF ynetici ve yazarlarnn TekParti, Tek ef kurumlarnn Devlet ve Ulus karsndaki konumlarn, toplumsalsnflar zerine dncelerini bayrak yapan yaynlarn says da gittike artmaktadr47.

Tm bir kar grubun varlna karn, Atatrkn lmnn ertesinde 11Kasm gn, smet nnnn 322 oyla CHP Meclis Grubunda, PartininCumhurbakan aday olarak gsterilmesine karar verilmi48, nn grup toplantsnn

42( Cumhuriyet 26 Nisan 1932)43

( Hakimiyet-i Milliye, 4 Kanunu Evvel 1930).44 Selim Srr Tarcan talyada Halk ve Genlik Tekilat lk, C.I, Say: 3, Nisan 1933, s.241-24245 Bkz.: Mehmet Saffet nklp Terbiyesi lk, C.I, Say: 8, Eyll 1933 s.105-114; Kazm Nami

Duru: Bizim Halklmz-Kemalizmann EvrenselliiCumhuriyet, 9 Mart 1935; Falih Rfk

(Atay): Demokrasi ve Partiler Ulus, 11 Mays 1935.46Yetkin, 1983: 40-42

47 Ulus-Devlet-ef ve Parti zdeliini savunan, ven, meru gstermeye alan yaynlar 1928ylndan itibaren grlmeye balam, II. Dnya Savanda Mihver devletlerinin gerileme dnemiolan 1943 yl sonlarna dek srmtr. Bkz. Kazm Nami duru: eflik ve Nasl ef Yetiir YeniKltr, lkkanun, 1938, s.293-298; Zeki Mesut Alsan: Siyasal Erginlik Ulus, 6 ubat 1935; HasanR. Tankut: Tek Parti Fikri Ulus, 9 Haziran 1943; Mehmet E. Eriilgil: C.H.P.nin MemleketimizeGetirdii Cemiyet ve Dnya Gr Ulus, 12 Eyll 1943. aydnlarn byk bir blm toplumsalisteriye tutulmuasna totaliter rejimlere ve onun liderlerine vgler yadrrken, ankayann

Yalnz Adam Mustafa Kemal bu durumdan honut olmamas gerekir. Onun bu durumunu HilmiUran hatralarnda yle dile getirmektedir: Atatrk merhum, eski talyan diktatr Mussoliniyihi sevmez... pek kzard... Bir gn Ankara Palasta resmi bir ziyafetten sonra salonda rastladgen Faist talyan sefirine iltifat ederken, talyan diktatr Mussoliniyi kastederek, alayl birlisanla ve orada bulunanlarn iitebilecei bir tarzda: demiti.

(Hilmi Uran: Hatralarm; Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959, 322).48 Uran, 1959:23.


11/23

hemen ardndan toplanan TBMM Genel Kurulunda oylamaya katlan milletvekillerininoybirliiyle, Cumhurbakanl makamna oturmutur49.

Tek Parti CHPnin elit kadrosu ve ordunun diretmesi, kendisinin buglerle ibirlii sayesinde gereklemitir.

smet nn Mustafa Kemal (Atatrk) tarafndan Bavekillikten alndktansonra kendi kesine ekilmi, pek dikkati ekmemeye zen gstermi olduundan, 1938yl boyunca gazetelerde ad pek ender grlmt. Cumhurbakanlna seilmesiyle

birlikte basnda; Atatrkn ilkelerini en iyi bilen devlet adam nn olduu, Bykefin eserlerini srdrebilecek bu en sekin kiiye kinci Atatrk demekte bir an bileduraksamayaca trden yazlar kendini gstermeye balamt50.

zetlemek gerekirse, Parti Devletine dnm Trk siyasal sistemiAtatrkn lmyle yeni bir dneme girmekteydi. Atatrkn lmnden hemensonra balayan ve ok partili dzene geilmesine dek sren bu dneme Milli efDnemi, CHP Genel Bakan ve Cumhurbakan smet nnye Milli ef

denilmitir51. Milli ef Dnemi, tek partili rejimin bir nceki dneminde olduka farklbaz zelliklere sahip olmutur.

Her ne kadar lke koullar gerei otoriter yapya Mustafa Kemal

Atatrk eilim gstermise de, Trk siyasal sisteminin Faist ve Komnistrejimlerinin totalitarizmine kaymasnda, CHPnin elitleri nnde hep bir set olmutur.Bunun en ak rneini, 1936 ylnda Recep Pekerin CHP ynetiminden, 1937 ylndada smet nnnn Bavekillikten ve dolaysyla devlet ynetimindenuzaklatrlmasnda grmekteyiz.

Atatrkn lmne bu balamda yaklaacak olursak, bir bakma smetnn ve Recep Pekerin ...mill eflerin hkmlerine candan uyan ve inanan disiplinlibir cemiyet kurmak davasnda...52nlerinde duran en byk engel kendiliinden kalkmolmaktadr.

Ancak, burada bir gerei daha vurgulamak zorundayz: nnnnCumhurbakanlna gelinceye dek Milli eflik Trk siyasal yaamnn bir kurumuniteliini kazanmamtr. Atatrkde salnda 1927den beri lkenin banisi ulusunnderi, devletin reisi Ebedi efidir. Ama onun bu deimez bakanl manevikiiliine bal adeta fiil bir durumdu. Ancak tzkte Deimez Genel Bakanlkdiye bir kurum oluturulmamt. Siyasal tarihimizde bir tek kiiye Milli ef

denilmitir. O da smet nndr. Trkiye Cumhuriyetinde grlen dayanmacKemalizm, smet nn nn Milli eflik uygulamalar ile onun kiiliinde Faizmve Nasyonal Sosyalizmi anmsatan anlamda bir totaliterlie dnyordu53

smet nnnn Cumhurbakan olmasnn ardndan 26 Aralk 1938 gnolaanst toplanan CHP Byk kurultay, gerekletirdii tzk deiiklii ile smet

49Asm Us : Grdklerim, Duyduklarm-Merutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatralar ve Tetkikler, Vakit

Matbaas, stanbul 1964, s. 31.50 (Nadi, Cumhuriyet,13 Kasm 1938)51

Cemil Koak: Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945) Yurt Yyn., Ankara, 1986, s.68.52 (Peker, lk, Nisan 1933:179)

53Nadi,1979:16; Yetkin,1983:159 Atilla lhan: Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar; Bilgi Yyn.Ankara 1993, s. 64


12/23

nny, lkenin Milli efi , CHPnin ise Deimez Genel Bakan yapmtr.Bylece Parti-Devleti ynetimi, Atatrkn lmnden sonra son admlarn atm, yeni

bir dneme ayak basmtr.

Atatrkn manevi kiiliinden domu, fiili bir zellik gsteren, 1927Kurultayndan beri sregelen Deimez Genel Bakanlk geleneinikurumsallatrmak, buna ek olarak Milli ef sfatn kabul etmek, Trk siyasalsistemini, Almanyada Hitler-Fhrer, talyada Mussolini-Due totaliter rejimlerinedaha da yaklatrmtr54.

smet nn, CHPnin, Deimez Genel Bakan ile birlikte, Milli efolurken, benzer siyasal rejimlerin uyguland lke liderleri gibi rnein, bir AdolfHitlerin Almanyada Nasyonal Sosyalizm, birBenite Mussolininin talyada Faizmi,

bir Fransisco Frankonun spanyada Falanjizmi kurarken, karlam olduu, biraydn muhalefeti ile, ne CHPnin iinde ne dnda yz yze gelmitir. Aksine Trk

gazetecisi , Milli eflik kurumun nasl karlam olduklarn u szleriyle pek gzleanlatmaktadr: deyiminin ardnda eflii messeseletirmek isteyen bir

gayret seziliyordu... Tzk deiikliine itiraz eden bir kii kmad. tiraz etmek yledursun, dnya artlar deiip de smet nn

payelerini kendisi zerinden silkip att gne dein biz onu avularmz patlayasyaalkladk.55

Trk basnnn ve aydnnn byk bir blm, bu sz edilen lkelerdegrlenin aksine, toplumsal sorumluluunu bir yana atm, Milli efini bylesine engin

bir coku ile karlam, barna basmtr.

Trkiye, siyasal anlamda dar ve sk bir dnemden geerken, basn kesimin byk bir blm ile birlikte Devletin nimetlerinden faydalanarak olduka rahat biryaam dzeyine ulam bulunan CHPnin nde gelenleri, smet nny byle biranlay iinde grmek istemiler, tm gazetecilik ideallerini bir yana atp onunla

btnlemilerdir. nnnn kendisinin de , parti-devleti yapsnn en st katndakiyerini daha mutluk bir hale getirmek iin, byle bir btnlemenin gereini anlamolmas gerekir56. Bu anlamda; Ahmet Kutsi Tecer gre; Milli ef demek, millihayatmzn uyank ba demektir57ve ... Trk milletini, yaamann ve lmn efendisi

yapan byk kymetlerin ta kendisinidir.58

Ksacas, Trkiyede siyasay belirleyen Milli ef smet nndr.nn ailesinden biri olan Metin Toker yllar sonra yle diyecektir.Meclis, Hkmethukuken vardlar. Fakat politikay bizzat ve dorudan doruya smet nn idareediyordu. Milli efin mahzurlu sayd her ey Trkiyede yasaktr... Bundan dolaydrki, gazetelere gelen emirler arasnda bazen nasl yorumlar yazlmas gerektiibildiriliyordu... Baka emirlerde ise Milli efile hatta efin ailesi ile ilgili haberlerinbyk verilmesi bildiriliyordu. Bu mutlak hakim smet nnnn kudretini dostadmana gsterecekti. Bundan dolaydr ki, btn harp yllar esnasnda54 Adolf Hitlerin Alman ulusuna Ein Volk, Eine Partei, Ein Fhrer olarak sunduu bu slogan,

Trkedeki ifadesini Milli ef dneminde Tek Millet, Tek Parti, Tek ef olarak bulmutu.55

Nadir Nadi: Perde Aralndan; ada Yyn. 3. Bask, st. 1979, s.17.56

Ayn yerde.57 Ahmet Kutsi Tecer: Dnden Bugne lk, Yeni Seri, Say: 3, kinciterin 1941, s.19.58

(Ahmet Kutsi Tecer: lk, Cumhurresimiz nn Yeni seri, Say:36, 16 Mart 1943)


13/23

Cumhurbakann bir konserde, bir temsilde, at yarlarnda gsteren fotoraflar devletzoru ile araf araf yaynland...59

V

kinci Dnya Sava nn sonuna doru tm cephelerdeSovyetler Birliinin stnl ele almas, ngiltere ve ABDninyannda saygnlnn artmas, Trk Hkmetinde Trk veTuranc akmn bata Sovyetler olmak zere tm mttefiklerdetahrik yaratan bir unsur olaca dncesinin domasna yolamt. Bu nedenle 1943 ylnn bahar aylarndan balayarak Trkve Turanclar ilk kez basnda ve kamuoyunda tartlmayabalanmt60. Olaylarn ardndan tm basn organlarnda UlusBayazar Falih Rfk Atayn nderliinde Turanc akm yerilmekte,kamuoyu bu konuda hazrlanmaktadr61. Nihal Atszn evi 7 Maysta,Necdet Sancarn evi 9 Maystan aranm, ayn gn Nihal Atsz veReha Ouz Trkkan tutuklanmtr. 15 Maysta Zeki Velidi Toganve Hasan Ferit Cansever gzaltna alnm, tutuklamalar srm vebu arada Diyarbakrda baz tutuklamalar olmutur62

nnnn olay bu kadar bytmekten amac, tmdnyann dikkatini ekmek, Trk ve Turanclarn nasl ezildiklerinitm mttefiklere gstermekti. Ne var ki, nnnn bu yolla Sovyetleriyattrma abas yine de baarszla urad. Trk ve Turanckesime kar tutumu etkilemek istemi ancak bunda da d krklnadmt. Sovyetler Trkiyede olanlar, Turanclarn yarglanmalarn,

maskaraca bir oyun olarak nitelendirmekteydi63

. Mttefikler savansonuna doru Trk Hkmetinden Almanya ile ilikilerini kesmesiistendii zaman, Basn Trk kamuoyu zerindeki grevininin neolacan gayet iyi bilmektir. Sanki gizli bir el tarafndanynlendirilircesine, Almanya lehine o gne dek yazdklarn unutmu,mttefik yanls olmaya o denli istekli grlmektedir. TrkiyeninAlmanya ile ilikilerini askya alma srecinin balangc olan Mays1944deki basnda yer alan makalelerin, Trk-ngiliz dostluununvurgulamas dikkat ekecek boyutlardadr. Bu tr makalelerin zelliklegazeteci-mebuslar tarafndan kaleme alnmas hkmetin bu konudatutumunu gstermesi asndan nemlidir64. Bu evrenin dnda yer

59 Bkz: Metin Toker Metin: Tek Partiden ok Partiye; Milliyet Yyn., stanbul 1970, s. 24-26.

60 Sabiha Sertel, Bir Roman Gibi; Ant Yyn, st,1969, s. 267.61 Bkz.: F.R.Atay: Irklk Turanclk Ulus, 9 Mays 1944; Z. Sertel: Trk Genliine Tarihten

Bir bret Levhas Tan, 10 Mays 1944; A.E.Yalman: Hastalk Taklit Edilemez Vatan, 10 Mays1944.

62 Irklk ve Turanclk Tahrikat Yapanlar Hakkndaki Hkmetin Teblii ve tutuklananlarn tamlistesi iin bkz.: Ayn Tarihi: No. 126, Mays 1944, s.21.

63 Reha Ouz Trkan : Tabutluktan Gurbete: Boazii Yyn., stanbul 1975. s.36;

Weisband, Edward Weisbant: kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, Trkesi:M.Ali Kayabal, Milliyet Yyn., stanbul 1974, s.320.64 Bkz.: Necmettin Sadak ngiltere le birliimizin Beinci Yldnm Akam, 12 Mays

1944; Asm Us: Trk-ngiliz Mterek Beyannamesinin Beinci Yldnm Vakit, 12 mays1944; F.R. Atay Bir Yldnm Ulus, 12 Mays 1944; O. Murat Gvenir: 2. Dnya SavandaTrk Basn; Gazeteciler Cemiyeti Yyn, st, 1991, s.198.


14/23

alan ve hkmetin d siyasasn eletiren biri daha vardr: Eski DileriBakan Tevfik Rt Aras65.

Trk kamuoyu byle bir hava iindeyken TBMM olaansttoplanm, Babakan kr Saraolu hkmetin bu konudaki

kararn yle aklamtr:... Mttefikimiz ngiltere ttifak erevesi dahilinde bizden Almanya ile siyasi ve iktisadi bilcmle mnasebatmz kesilmesiniistemilerdir. Hkmetimiz bu talebi inceden inceye tetkik ederekbunun ittifak erevesi dahilinde ve hakl bulunduunu grmtr vemsbet cevabn meclisin kabulne arzetmeyi kararlatrmtr...

Babakan Saraolu konumasnn sren blmlerinde;sava boyunca Trkiyenin hi tarafsz olmadn, ngiltereninyannda yer aldn vurgulamak gereini duymaktadr. imdi dengiltere ve ABD hkmetleri, Trkiyeden byle davranmasnistedii iin hkmet olarak byle bir karar aldklarn belirtmektedir.

TBMMnden hkmetin kartm olduu bu karar, ertesign tm gazetelerin bamakalelerinde destelenmitir. Yeni SabahtaA.C.Saraolu ... Harp, artk btn demokrasi taraftarlarnsevindirecek, kesin bir istikamet almtr...66 derken, Tanin deH.C.Yaln Trkiyenin ... ngiliz Mttefiki olduunu hibir zamansaklamadn sempatisinin demokrasilere mteveccih olduunu...67

ne srmektedir. Daha dn, totaliter rejimlere hayranl ile tannmF.R. Atay da, deien siyasal koullara uygun olarak, Ulus ta

Faizm ve Nasyonal Sosyalizm ile Demokrasiler arasndaki savansadece bir devletler takmnn baka bir devletler takm ile mcadelesidemek... olmad... Trk milletinin de varlnn kurtuluunundemokrasiler davasnn muvaffak olmasna bal olduunu...68 (Atay,Ulus, 3 aastos 1944) savunmaktadr.

Bu arada, Almanya ile ilikilerin kesilmesiyle ilgili TBMMkararndan sonra Hkmet, tm sava boyunca stanbulda gnlk veAlmanca yaynlanmasna izin verilen, Nazilerce finanse edilenTrkische Post gazetesi ile, yine stanbulda gnlk ve Franszcayaynlanan Mihver yanls Beyolu gazetesini kapatmtr

(Gvenir, 1991:200)

Bylece, Trkiye, sava boyunca izlemi olduu Milli efsmet nnye zg d siyasay terkediyor, Mttefiklerin istediiizgiye gelmi oluyordu. Bundan sonra i ve d siyasa alanlarndaataca admlar, bir bakma d siyasal koullara, Mttefiklere,zellikle Sovyetler Birliinin savatan sonraki tutumuna balyd.65 T.R. Aras 1944 ylnn ilk aylarndan balayarak d siyasa konularnda gnlk yazlar yazmaya

balamt (ki Deil, Bir Tek Cihan Harbi Var Vatan 7 Ocak 1944; Beklenecek BalcaDers: Mterek Emniyet Vatan 13 Ocak 1944; Hadiselerin Zaruretinden Doan BirTeebbs Vatan 13 Ocak 1944; Trkiyenin Uluslararas Durumu Vatan 19 Haziran 1944.

66Saraolu, Yeni Sabah 2 Aastos 194467Yaln, Tanin, 3 Aastos 194468Atay, Ulus, 4 ocak 1945)


15/23

Trkiye; 2 Austos 1944de Almanya ile her trlekonomik ve siyasal ilikilerini kesmesinin hemen ertesinde,Hkmetin bu karar tm gazetelerin bamakalelerinde desteklenirken,yine; ngiltere ve ABDnin istei zerine 6 Ocak 1945 gece yarsndan

geerli olmak zere, 3 Ocak 1945 gn Japonya ile ekonomik vesiyasal ilikilerini kesme kararn ald69 zaman, CHPnin daha ncetotaliter rejimleri vp gklere karan, demokrasileri kk grennde gelen gazeteci-milletvekilleri, bu kez deien dnya koullarnedeniyle demokrasilerden yana bir tutum alan youn bir abann iinegirmilerdi. Tek Parti Hkmetinin grlerini basna yanstmakla vebasn ynlendirmekle tannm Falih Rfk Atay, 4 Ocak 1945 gnlmakalesinde yle demekteydi:

...Bugnk insanln gerek menfaatini, harbindemokrasiler zaferi ile mmkn olduu kadar abuk bitmesinde grenTrkiye iin, bu uurda, kudret ve imkanlar iine giren herhangi biryardma komak, yalnz politikas gereklerinden deil, ayn zamandaahlak borlarndandr...

5 Ocak 1945 gnl yazsnda bir baka gazeteci-milletvekiliolan Asm Us ise Falih Rfk Atay izleyen yazsnda;

...Harbin balad sralarda ngiltere ve Fransa ileyaptmz ittifak...kinci Dnya Harbinin daha il gnnde Milletle safnayaklatrm bulunuyordu...

Trkiye... tarafsz bir siyaset gder gibi grnmtr. Fakaharp ve sulh gayeleri bakmndan Birlemi Milletler tarafnda olduunu

hibir vakit saklamamt...70

71

savn ileri srerken, Hseyin Cahit Yaln da hemenonlarn ardndan gelmekte, 7 Ocak 1945 gn;

Trkiye Almanyaya kar harbe girmek imkannbulmamakla beraber Nazi davasna bir an iin meyil gstermi midir?

diye sorduktan sonra;... Amerika efkar umumiyesine bu hakikati izah imkan

bulunduu zaman... Trk politikasn ve bu politikalarn tamamen hrdemokrasiler idealinin ayn olduunu bkmadan, usanmadan anlatmakiktiza eder...72 demekteydi.

Son olarak, 23 ubat 1945de TBMMnde alnan karardorultusunda, Trkiyenin Almanya ve Japonyaya sava amaszerine, Avrupa basnnda bu kararn San Francisco Konferansnakatlp, kendine pay karma olarak deerlendirilen yazlardagrlmekteydi. rnein bunlardan svirenin nl La Tribun deGeneve gazetesi 26 ubat 1945 gnl saysnda; TBMMnin kararnnharekatn seyrini deitirmek hususunda pek ge kaldn yazmakta

69 Ayn Tarihi, No: 1345 Ocak 1945 s. 13.70Us, Vakit 5 Ocak 194571

Asm Us: Japonya ile Mnasebetlerimizin Kesilmesi Vakit, 5 Ocak 1945; Ayn Tarihi, No:134 s. 31.72

Yaln, Tanin, 7 Ocak 1945


16/23

ve Trkiyenin ... bir ngiliz teebbs karsnda bulunduunu...73

belirtmekteydi. Ayn gn, Trkiyenin Paris Bykelisi ve eski DileriBakan Numan Menemenciolu France Soir gazetesi muhabirine:...Trkiyenin harp ilan etmesi memleketimizin 1939dan beri gttsiyasetin bir neticesidir...74 derken, garip bir rastlant ki, yine

svirenin nl gazetelerinden La Suise ayn gnl basksnda,Menemenciolunu yantlarcasna: Trkiye, ancak amanlarRusyadan ekilmeye balad zaman ngiltere ile ittifak yenidencanlandrabilmitir.75 demekteydi.

Avrupada Trkiyeye kar bir kamuoyunun olumasnakar, Hkmetinin gdmnde hemen harekete geen Trk Basn,Trk siyasasn savunan yazlar yaynlamaya balamt. NecmettinSadak26 ubat 1945 gnl makalesinde; Trkiye ge kalm olmaklaberaber... diye sze balayanlar var. ok ge kald, ie yaramaz diyenkt niyetliler de kacaktr...76 derken, Hseyin Cahit Yaln,Sadakn szn etmi olduu Kt niyetlilere yle seslenmekteydi:

... Biz demokrasi devletlerinin yannda mevki almakla hibirmaddi ve ahsi peinde komu deiliz. Trkiye, Bakan Rooseveltinve Bavekil Churchillin mdafaa ettikleri prensiplerin fiile konulduunugrmekten baka bir ey istemiyor. Biz Atlantik misaknn bir klavuzolmakla kalmayacak bir kanun kuvvetini kesbestmesi urundademokrat milletlerin giriecekleri mcadelelerde daima beraberyryeceiz ve bu uurda her fedakarla katlanacaz...77

Falih Rfk Atay, 5 Mart 1945de unlar yazmaktayd:... Trkiyenin eski ve yeni durum hakknda tartmalardabulunmak hakk olan veya olmayan memleketler basnnda veyaradyolarnda ileri geri bir hayli fikirler ileri srlmtr vesrlmektedir.

En yanl ve kt niyetli tenkitiler bile... Almanyayboazlar tesinde Trk politikasnn Mttefiklere yardmnn hayatiolduunu saklamamaktadr... Mttefiklere kar vazifemizi yapmz...San Fransisco Konferansna gitmekle beklediimiz mkafat, bar vehrriyeti yeni bir dnyann mjdelerini almaktan ibarettir...78

Grld gibi, Trk Hkmeti kurulmakta olan Sava Sonras DnyaDzeninde salam bir yer edinebilmek iin Mttefiklerin yannda yer alma ve zafereortak olma abalarna Tek Partinin gazeteci-milletvekilleri de kalemleri iledesteklemilerdir.. Tm bu demokrat devletler yannda yer alma uralarnn tek birnedeni vard; gittike daha belirgin ve tehlikeli bir durum alan Sovyet tehdidi...

73(Ayn Tarihi, No:135: 36)74(Ayn Tarihi, No:135: 35)75Ayn Tarihi, No:135: 37)

76( Sadak, Akam, 26 ubat 1945)77(Yaln, Tanin,26 ubat 1945)78( Atay, Ulus, 5 Mart 1945)


17/23

kinci Dnya Sava yllarn da kapsayan dnemin mutlak hakimi Millief smet nn olmutur. CHP, TBMM, Bakanlar Kurulu, her konuda Milli efinonaylaycs olmulardr. nnnn alma ekibi olarak, emirlerine tartmasz uyacakkiileri setii, devlet makinesini en teferruatl arklarna kadar kendi eliyle ynetmek

istedii, Babakan aarak, mstearlara, umum mdrlere direktifler verdii79

bilinmektedir. Bu nedenle Atatrkn lmnden ok partili dzene geinceye kadarlkenin en ulu siyasal kurum Milli eflik olmutur. Her eyden nemlisi Milli efinstn bir kiilii olduu kabul edilmitir. Bu balamda, dnsel olarak Milli eflikFaist talyadan, Nasyonal Sosyalist Almanyadan esinlenerek ortaya atlmtr. Lidertipi olarak da dnemin totaliter-diktatr tiplerle ortak siyasal zelliklere sahiptir. Bununen gzel kant, Alman Nasyonal Sosyalist slogan Ein Volk, Eine Partei, Ein FhrerMilli eflik rejiminin ulam olduu son aamaya uygun olarak Tek Millet, TekParti, Tek ef biiminde Trkede ifadesini bulmu olmasdr. Bu ise, CHPninsnfsz bir toplum yaratma ideolojisinin bir sonucudur80

VIBu anlay, kinci Dnya Sava boyunca, d siyasal koullara bal, ama

baz deiiklikler gstererek ok partili dzene geene dek, Trkiyenin i ve dsiyasasna egemen olacaktr. Bu sre boyunca Milli eflik kurumunun varlnsrdrmek, egemenlik alann glendirmek ve geniletmek konusunda dayanm olduuen nemli desteklerden biri kendisine kaytsz bal milletvekili gazeteciler olmutur. Szkonusu bu gazeteci milletvekili gazeteciler siyasal iktidar ylesine kaytszdesteklemilerdir ki, Tek Parti Ynetimi smet nnn nderliinde Almanya, talyada ki totaliter rejimleri anmsatr Milli eflik kurulurken, bu lkelerin basnnntepkisinin aksine en kk bir muhalefetle karlamak bir yana, rejimin biimlenmesinike yazlaryla desteklemilerdir. kinci Dnya Sava nn sonuna doru dnyakonjektrnn deimesi sonucu, d tehditlerin etkisiyle, smet nn, Milli eflik tenvazgemek zorunda kalp, ok partili yaama geerken de, ayn milletvekili gazetecilereski yazm olduklarn yok sayp, yeni oluumun yine en byk destekisi olmulardr.

Ne yazk ki Trkiyede gazetecilik etii siyasal iktidar ve gazeteci ilikisinin karlklkarlar zerine kurulmu, gnmzde bu olumsuzlua sermaye boyutu da eklenmitir.

79Nadi, 1979:186)80Yetkin, 1983:173


18/23

KAYNAKA

Gazeteler:AkamCumhuriyetHakimiyeti MilliyekdamUlusTanin,

Vakit,Yeni Sabah

Dergiler:Ayn Tarihi: No. 126,134,135Belleten, T.T.K., C.IX, Say: 35, Temmuz 1945Birikim, Say: 117, ocak 1999Dstur, 3. Tertip, C.XII s. 1069-1085Kadro, Say:22, Terinievvel 1933Resmi Gazete, Say: 1867 Tarih: 8 Austos 1931

Resimli Ay Dergisi, No: 54-56, Cilt: 5, Austos 1928lk, Yeni Seri, Say: 3, kinciterin 1941Trk Yurdu, Say: 300, Haziran 1964Yeni Kltr, lkkanun, 1938

Makaleler:(Alsan) Zeki Mesut: Tek Frka ile Murakabe Hakimiyeti Milliye, 4

Kanunuevvel 1930.

Alsan Zeki Mesut: Siyasal Erginlik Ulus, 6 ubat 1935

Aras T.R ki Deil, Bir Tek Cihan Harbi Var Vatan 7Ocak 1944

Aras T.R Beklenecek Balca Ders: Mterek EmniyetVatan 13 Ocak 1944;

Aras T.R Hadiselerin Zaruretinden Doan BirTeebbs Vatan 13 Ocak 1944;

Aras T.R Trkiyenin Uluslararas Durumu Vatan 19 Haziran 1944.


19/23

(Atay): Falih Rfk Demokrasi ve Partiler Ulus, 11 Mays1935.

Atay F.R.: Irklk Turanclk Ulus, 9 Mays 1944

Atay F.R. Bir Yldnm Ulus, 12 Mays 1944

Atay F.R: Byk Millet Meclisinin Dnk Karar Ulus, 3 Austos 1944Atay F.R.: Beklediimiz Mkafat, Ulus, 5 Mart 1945

Aydn Engin: Medya Ahlak, Gazetecinin Kendi Ahlakndan barettir,Birikim, Say: 117, ocak 1999

Elden, Fethi: Trk Ocaklar Nasl Kuruldu, ngilizler Tarafndan NaslKapatld, Geirdii Buhranlar ve Ocakla lgili Hatralar, Trk Yurdu, Say: 300,Haziran 1964

Eriilgil Mehmet E.: C.H.P.nin Memleketimize GetirdiiCemiyet ve Dnya Gr Ulus, 12 Eyll 1943.

Duru Kazm Nami: ocuk Devletindir Cumhuriyet, 26Nisan 1932

Duru Kazm Nami: Bizim Halklmz-KemalizmannEvrensellii Cumhuriyet, 9 Mart 1935

Duru Kazm Nami: eflik ve Nasl ef Yetiir Yeni

Kltr, lkkanun, 1938(nn) smet: Frkamzn devletilik Vasf Kadro,

Say:22, Terinievvel 1933Nadi Yunus: smet Paa ve Mussolini Cumhuriyet, 3

Haziran 1932.Nadi Yunus: Atatrk ve smet nn Cumhuriyet, 12

Kasm 1938;

Nadi Yunus Yeni Cumhurreisimiz smet nnCumhuriyet 13 Kasm 1938

(Peker): Recep Disiplinli Hrriyet lk, C.I, Say:3, Nisan 1933, s. 179.

Sadak Necmettin ngiltere le birliimizin BeinciYldnm Akam, 12 Mays 1944;

Sadak Necmettin: Trkiyenin Verdii Kararn TamManas Akam, 26 ubat 1945;

Saffet Mehmet nklp Terbiyesi lk, C.I, Say: 8, Eyll 1933 s.105-114;

Saraolu A.C.: Trkiye Hibir Zaman talya OlamazYeni Sabah, 2 Austos 1944


20/23

Sertel: Z. Trk Genliine Tarihten Bir bret LevhasTan, 10 Mays 1944;

Sertel, Sabiha: Bir Roman Gibi, Ant Yyn., stanbul 1969.(Tarcan): Selim Srr talyada Halk ve Genlik

Tekilat lk, C.I, Say: 3, Nisan 1933, s.241-242

Tankut Hasan R.: Tek Parti Fikri Ulus, 9 Haziran 1943

Tecer Ahmet Kutsi: Dnden Bugne lk, Yeni Seri,Say: 3, kinciterin 1941

Turan Osman Eski Trklerde Okun Hukuki Bir SembolOlarak Kullanlmas Belleten, T.T.K., C.IX, Say: 35, Temmuz 1945

Us Asm: Trk-ngiliz Mterek BeyannamesininBeinci Yldnm Vakit, 12 mays 1944;

Us Asm: Japonya ile Mnasebetlerimizin KesilmesiVakit, 5 Ocak 1945

lk, Cumhurreisimiz nn, Yeni Seri, Say: 36, 16 Mart1943.

Yaln H.C. Almanya ile Kprler Kesildi Tanin, 3Austos 1944

Yaln H.C.: Trk Amerikan Dostluu Tanin, 7 Ocak1945

Yaln H.C.: Trkiyenin Karar KarsndaTanin 26ubat 1945

Yalman A.E.: Hastalk Taklit Edilemez Vatan, 10 Mays1944.

Kitaplar:Aaolu Samet: Kuvay Milliye Ruhu (Birinci Trkiye

Byk Millet Meclisi) Baha Matbaas, st. 1973.

Aaolu Ahmet: Serbest Frka Hatralar; Nebiolu Yyn.kinci Bask, stanbul, 1969.

(Atay) Falih Rfk: Moskova-Roma; Hakimiyeti MilliyeMatbaas, Ankara 1932

Aydemir, evket Sreyya: Tek Adam Mustafa Kemal(1922-1938), nc Kitap, Remzi Kitabevi, 3. Bask, stanbul 1969.


21/23

Baydar Mustafa: Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar;Mente Kitabevi stanbul, 1967.

Bila Hikmet : CHP. Tarihi 1919-1979; Doruk Matbaclk, Ankara, 1979,

Dnmezer Sulhi: Basn ve Hukuku; Drdnc Bas, .. Yaynlar

No:2213, stanbul 1976

Erer Tekin: Basnda Kavgalar; Yeni Matbaa, stanbul,1965.

Ekinci Necdet, B. Kmbl B, . Saruhan S.: Zekeriya Sertel, Amerikan KltrEmperyalizminin ve Magazin Dergiciliinin ncs; Yeniden Anadolu ve RumeliMdafaai HukukYaynlar, Antalya,2006.

Gvenir O. Murat : 2. Dnya Savanda Trk Basn;Gazeteciler Cemiyeti Yyn, st, 1991.

Kandemir Ferudun: Serbest Frka Nasl kuruldu, NaslKapatld: Ekicigil Tarih Yyn. stanbul, 1955

Koak, Cemil: Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945)Yurt Yyn., Ankara, 1986.

lhan Atilla : Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar;Bilgi Yyn. Ankara 1993

lmen Sreyya: Drt Ay Yaam Olan Zavall Serbest Frka; MuallimFait Gcyenir Yyn. stanbul, 1951

skit Server: Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar; Basn YaynUmum Md. Yyn., Ankara, 1943.

Kopyal H.Melda: Kadro Hareketine Yaklamlar veKadronun Yntem Anlay, .. .F.Yyn., stanbul, 1983.

Nadi Nadir: Perde Aralndan; ada Yyn. 3. Bask, stanbul, 1979.

Okyar Ali Fethi: Devirde Bir Adam; Yayna Haz. CemalKutay Tercman Yyn. stanbul, 1980.

Sabiha Sertel, Bir Roman Gibi; Ant Yyn, stanbul, 1969.Slker Kemal: 100 Soruda Trkiyede i Hareketleri;

stanbul, 1973.Taner Timur; ok Partili Hayata Gei; letiim Yyn.

stanbul, 1991

Topuz. Hfz: Balangcndan Bugne Trk Basn Tarihi; kinci Bask,Gerek Yaynevi, stanbul, 1996


22/23

Toker Metin: Tek Partiden ok Partiye; Milliyet Yyn.,stanbul 1970

Tunaya, Tark Zafer: Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952); Doan Karde Yyn., stanbul 1952.

Tunay Mete: Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti YnetimininKurulmas (1923-1931); Yurt Yaynlar, Ankara, 1981

Trkkan, Reha Ouz: Tabutluktan Gurbete; Boazii Yyn.,stanbul 1975.

Uran, Hilmi: Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara 1959.Us, Asm: Grdklerim, Duyduklarm-Merutiyet ve Cumhuriyet

Devirlerine Ait Hatralar ve Tetkikler; Vakit Matbaas, stanbul 1964.

Us, Asm: 1930-1950 Atatrk, nn, kinci Dnya Harbive Demokrasi Rejimine Giri Devri Hatralar; Vakit Matbaas,stanbul 1966.

nal, Ouz: Trkiyede Demokrasinin Douu-Tek PartiYnetiminden ok Partili Rejime Gei Sreci, Milliyet Yyn.,stanbul 1994.

Weisband, Edward: kinci Dnya Savanda nnnnD Politikas, Trkesi: M.Ali Kayabal, Milliyet Yyn., stanbul 1974.

Yetkin, etin: Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-

1945); Altn Kitaplar Yyn., 1. Basm, Ankara 1983.

Yetkin, etin: Serbest Cumhuriyet Frkas Olay; KaracanYyn., stanbul 1982.

.


23/23

Türkiyede Tek Parti Yönetiminin oluşumunda etik açısından siyasal iktidar ve gazeteci...

Documents

Transcript of Türkiyede Tek Parti Yönetiminin oluşumunda etik açısından siyasal iktidar ve gazeteci...