TÜRK YE ENERJ RAPORU 2009 - dunyaenerji.org.tr · tÜrkİye enerjİ raporu 2009 aralik 2009,...

TÜRKİYE ENERJİ RAPORU

2009

ARALIK 2009, ANKARA

TÜR

KİY

E ENER

Jİ RA

PO

RU

2009

DÜNYA ENERJİ KONSEYİ TÜRK MİLLİ KOMİTESİCinnah Cad. No. 67/15 06680 Çankaya/ANKARA

Tel : (0312) 442 82 78 (pbx) Fax : (0312) 441 96 10e-mail: [email protected] web-site: www.dektmk.org.tr

ISSN: 1301-6318

Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • Türkiye Enerji Raporu 2009 1

TÜRK�YE ENERJ�RAPORU

2009

Aral�k 2009

Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi • Türkiye Enerji Raporu 20092

ISSN : 1301-6318

DEK-TMK YAYIN NO : 0013/2009

Bask� : Poyraz Ofset - Tel : (0312) 384 19 42

Bu rapor Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi’ne ait olup rapordan kaynak gösterilmek �art� ile al�nt� yap�labilir. Raporun tamam� ya da bir k�sm� izinsiz yay�nlanamaz.


Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi

YÖNET�M KURULU Temsil Etti�i Kurulu�

Ba�kan : Süreyya Yücel Özden Gerçek Ki�i

Ba�kan Yard�mc�s� : Prof.Dr.H.Mete �en �TÜ Rektörlü�ü

Genel Sekreter : Ömer Ünver Gerçek Ki�i

Sayman Üye : Ülker Ayd�n Gerçek Ki�i

Üye : Budak Dilli Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl��

Üye : Atilla Gürbüz E�E� Genel Müdürlü�ü

Üye : Sefer Bütün EÜA� Genel Müdürlü�ü

Üye : Mustafa Akta� TK� Genel Müdürlü�ü

Üye : Ali O�uz Türky�lmaz TMMOB-Makina Mühendisleri Odas�

Üye : Gültekin Türko�lu Gerçek Ki�i

Üye : Prof.Dr.A.Orhan Ye�in Gerçek Ki�i

Üye : A.Necdet Pamir Gerçek Ki�i

DENET�M KURULU Temsil Etti�i Kurulu�

Ba�kan : Dr.Hac� Duran Gökkaya TETA� Genel Müdürlü�ü

Üye : Tülin Keskin Gerçek Ki�i

Üye : Muzaffer Ba�aran Gerçek Ki�i

ENERJ� RAPORU 2009 ÇALI�MA GRUBU Temsil Etti�i Kurulu�

Ba�kan : Gültekin Türko�lu DEK-TMK Yönetim Kurulu Üyesi

Raportör : Hülya Peker DEK-TMK Üyesi

Üye : Zerrin Taç Altunta�o�lu DEK-TMK Üyesi

Üye : Dr.Figen Ar DEK-TMK Üyesi

Üye : Ülker Ayd�n DEK-TMK Yönetim Kurulu Sayman Üyesi

Üye : Tülin Keskin DEK-TMK Denetim Kurulu Üyesi

Üye : O�uz Türky�lmaz DEK-TMK Yönetim Kurulu Üyesi

Üye : Ayla Tutu� DEK-TMK Üyesi

Üye : Selva Tüzüner DEK-TMK Üyesi

Enerji Raporu 2009 Çal��ma Grubu üyeleri soyad�na göre alfabetik olarak s�ralanm��t�r.


�Ç�NDEK�LER

GRAF�KLER .............................................................................................................. 6TABLOLAR ............................................................................................................... 7HAR�TALAR .............................................................................................................. 8ENERJ� B�R�MLER� .................................................................................................. 9ÇEVR�M KATSAYILARI ............................................................................................ 9HAM PETROL DÖNÜ�ÜM KATSAYILARI ............................................................... 9

ÖZET ....................................................................................................................... 13

1. PETROL VE DO�AL GAZ .................................................................................. 141.1. Petrol ............................................................................................................. 14

Denizlerimizde Yap�lan Petrol ve Do�al Gaz Arama Çal��malar�.................. 15Son Y�llarda Denizlerimizde Yap�lan Çal��malar ........................................... 16Di�er Deniz Alanlar� ...................................................................................... 17Yurtd�� Petrol Arama ve Üretim Faaliyetleri ................................................. 17

1.2. Do�al Gaz ..................................................................................................... 18

2. KÖMÜR ............................................................................................................... 212.1. Dünya Kömür Üretim ve Tüketimleri ............................................................ 212.2. Dünya Kömür Sektörü Pazar Durumu ......................................................... 232.3. Elektrik Üretiminde Kömür ........................................................................... 232.4. Türkiye Kömür Rezervleri ............................................................................ 232.5. Türkiye’de Kömür Kullan�m Alanlar� .............................................................. 24

2.5.1. Enerji Sektörü (Termik Santral) .......................................................... 252.5.2. Çimento Sektörü ................................................................................ 252.5.3. �eker Sektörü .................................................................................... 252.5.4. Toprak Sektörü ................................................................................... 252.5.5. Is�nma Sektörü .................................................................................... 26

2.6. Elektrik Arz Güvenilirli�ine Katk�lar� .............................................................. 262.7. AR-GE Faaliyetleri ........................................................................................ 27

3. YEN�LENEB�L�R ENERJ� ................................................................................... 273.1. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar� ....................................................................... 273.2. Dünya’da Yenilenebilir Enerji Kullan�m Durumu............................................ 283.3. Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kullan�m Durumu .......................................... 29

3.3.1. Birincil Enerji Kaynaklar� Arz�nda Yenilenebilir Enerjilerin Pay� .......... 293.3.2. Hidrolik ................................................................................................ 303.3.3. Rüzgâr ............................................................................................... 333.3.4. Jeotermal ........................................................................................... 373.3.5. Biyokütle ............................................................................................ 403.3.6. Güne� ................................................................................................ 41

3.4. Yenilenebilir Elektrik Üretimi Konusundaki Hede� er ..................................... 423.5. YEK Yayg�nla�t�rma Politikalar� .................................................................... 433.6. Planlanan Te�vikler ....................................................................................... 46

4. ELEKTR�K ........................................................................................................... 484.1. Giri� ............................................................................................................... 48


4.2. Ülkemizde Elektri�in Tarihçesi ...................................................................... 494.3. Elektrik Sektöründe Sebestle�me ................................................................. 51

4.3.1. Serbest Rekabete Dayal� Bir Piyasan�n Olu�turulmas� ...................... 524.3.2. Kurumsal Yap�n�n De�i�mesi .............................................................. 534.3.3. Rekabetin Olu�mas� ........................................................................... 54

Üretim Faaliyeti .................................................................................. 54Toptan Sat�� Faaliyeti ......................................................................... 55Perakende Sat�� Faaliyeti .................................................................. 56

4.3.4. Özelle�tirme Giri�imleri ...................................................................... 574.4. Arz Güvenilirli�i ............................................................................................ 58

4.4.1. Arz Güvenilirli�i nedir? ........................................................................ 58Serbest Piyasa ve Arz Güvenilirli�i ..................................................... 58

4.5. TÜRK�YE ELEKTR�K S�STEM�N�N GEL��MES� .......................................... 594.5.1. Talep Geli�imi ..................................................................................... 594.5.2. Elektrik Sistemi Üretim-Tüketim �ncelemesi ....................................... 624.5.3. Elektrik Üretim Tesislerinin Birincil Kaynaklara Göre Geli�imi ............ 66

4.6. TÜRK�YE ELEKTR�K ENERJ�S� ÜRET�M YATIRIMLARI ............................ 694.6.1. Üretim Yat�r�mlar� ................................................................................ 69

Linyit potansiyeli ................................................................................. 69Hidrolik potansiyel .............................................................................. 70Rüzgar potansiyeli .............................................................................. 70Jeotermal enerji potansiyeli ................................................................ 70Biyogaz enerji potansiyeli ................................................................... 70K�sa dönem ........................................................................................ 70Orta dönem ......................................................................................... 71Uzun dönem ...................................................................................... 72

4.7. ELEKTR�K SEKTÖRÜNDE F�YAT HAREKETLER� ...................................... 734.8. SONUÇ ......................................................................................................... 74

5. ENERJ� VER�ML�L�� ......................................................................................... 75

6. ENERJ�, ÇEVRE VE �KL�M DE��KL�� .......................................................... 786.1. Politikalar ...................................................................................................... 786.2. AB Mevzuat Uyumu Çal��malar� ................................................................... 796.3. �klim De�i�ikli�i ve Enerji Sektörü ................................................................ 806.4. �klim De�i�ikli�inde Uluslararas� Politikalar ................................................... 82

Kyoto Protokolü ve Sonras� .......................................................................... 82�klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesi’ne Yönelik Çal��malar ........................ 84Son Geli�meler ............................................................................................. 84

6.5. Enerji Sektörü ile �li�kili Di�er Çevresel Hususlar ......................................... 86

DENGE TABLOLARI .............................................................................................. 88


GRAF�KLER

Gra� k 1. Kaynaklar Baz�nda Dünya Birincil Enerji Talebi (Referans Senaryo) ........................................... 14Gra� k 2. Aral�k 2008-2009 Brent Petrolü Fiyat Seyri (Dolar/varil) .............................................................. 15Gra� k 3. Türkiye Birincil Enerji Tüketimi Kaynaklar Baz�nda (%) 2008 sonu ............................................. 15Gra� k 4. Dünya Do�al Gaz Rezervleri........................................................................................................ 19Gra� k 5. LNG’nin Artan Rolü (Referans Senaryo) ...................................................................................... 19Gra� k 6. Dünya Kömür Tüketimi ................................................................................................................. 22Gra� k 7. Dünya Nihai Enerji Üretiminde Yenilenebilirlerin Pay�,2006 ......................................................... 28Gra� k 8. 2006 Y�l�nda Dünya Elektrik Üretiminde yak�tlar�n Paylar� ........................................................... 28Gra� k 9. Yenilenebilir Enerji kapasiteleri Y�ll�k Ortalama Büyüme Oranlar� (2002-2006) ........................... 29Gra� k 10. Türkiye Birincil Enerji Kaynaklar� Arz�n�n Kaynaklara Göre Da��l�m� (2008 y�l�) ........................ 29Gra� k 11. Y�llara göre Hidrolik Kurulu Güç ................................................................................................. 31Gra� k 12. Hidroelektrik Enerji Üretiminin ve Türkiye Toplam Üretimindeki Pay�n�n De�i�imi ..................... 32Gra� k 13. EPDK’ya Ba�vuran HES Projelerinin Geli�me Durumlar� .......................................................... 33Gra� k 14. Lisanslanm�� HES Projelerinin Kurulu Güçlerine Göre Da��l�mlar�............................................ 33Gra� k 15. Türkiye Rüzgâr Kurulu Gücünün Geli�imi .................................................................................. 35Gra� k 16. Rüzgârdan Elektrik Enerjisi Üretiminin Y�llara Göre De�i�imi .................................................... 35Gra� k 17. Rüzgâr Santrallerinin Bölgelere Göre Da��l�m� .......................................................................... 36Gra� k 18. EPDK’ya Yap�lan Rüzgâr Enerjisi Proje Ba�vurular�n�n Durumu ............................................... 36Gra� k 19. Türkiye’nin Jeotermal Enerji Santrallerinin Y�llara Göre De�i�imi .............................................. 39Gra� k 20. Jeotermal Elektrik Üretimi Geli�imi ............................................................................................ 39Gra� k 21. EPDK Jeotermal Ba�vurular�n�n Durumu................................................................................... 39Gra� k 22. YEK+At�k santralleri Kurulu Gücünün Y�llara Göre De�i�imi ..................................................... 40Gra� k 23. YEK+At�k Santrallerinden Üretilen Elektrik Enerjisi De�i�imi ..................................................... 40Gra� k 24. EPDK’dan Lisans Alan Biyogaz, Biyokütle ve Çöp Gaz� Santrallerinin Durumu ........................ 41Gra� k 25. Talep Geli�imi ............................................................................................................................. 60Gra� k 26. Y�ll�k Minimum Yükün Puant Yüke Oran� ................................................................................... 61Gra� k 27. Kurulu Güç �çinde Kamu ve Özel Sektör paylar�n�n Geli�imi ..................................................... 63Gra� k 28. Türkiye Toplam Elektrik Üretiminde Kamu ve Özel Sektör paylar�n�n Geli�imi .......................... 63Gra� k 29. Kamu Santrallar�n�n Toplam Kurulu Güç ve Toplam Elektrik Üretimi De�erlerinin 1984 Y�l�na Göre Geli�imi ...................................................................................... 64Gra� k 30. Özel Sektör Santrallar�n�n Toplam Kurulu Güç ve Toplam Elektrik Üretimi De�erlerinin 1984 Y�l�na Göre Geli�imi ...................................................................................... 64Gra� k 31. Türkiye Elektrik Sisteminde Kurulu Güç Yede�inin Y�llara Göre Geli�imi .................................. 66Gra� k 32.Toplam Kurulu Kapasitede Do�al Gaz�n Pay� ............................................................................. 68Gra� k 33. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Geli�imi ............................................................................ 69Gra� k 34. Konut ve Sanayide Uygulanan Elektrik Sat�� Tarifelerinin Dolar Cinsinden Geli�imi ................. 73Gra� k 35. Elektrik Sat�� Fiyat�n�n Geli�imi.................................................................................................. 74Gra� k 36. Enerji Yo�unlu�u De�i�imi (1998 Sabit � yatlar� ile).................................................................... 76Gra� k 37. Enerji Yo�unlu�unun Sektörel De�i�imi ..................................................................................... 76Gra� k 38. Enerji Kaynakl� CO2 Emisyonlar�n�n Sektörlere Göre Da��l�m� (2006) ...................................... 81


TABLOLAR

Tablo-1: Türkiye Teknik ve Ekonomik HES Potansiyeli Durumu (Ekim-2009) ............................................ 31Tablo 2: ��letmedeki HES’lerin Da��l�m� ..................................................................................................... 32Tablo 3: Türkiye Rüzgâr Potansiyeli (50 m yükseklikte) ............................................................................. 34Tablo 4: Elektrik Üretimine Uygun Jeotermal sahalar ................................................................................. 38Tablo 5. EPDK’daki Biyogaz ve Biyokütle Projelerinin Durumu .................................................................. 41Tablo 6: Türk Mevzuatlar�na Göre Yenilenebilir Enerji Kaynaklar�na Uygulanan Te�vikler ......................... 44Tablo 7: TBMM Meclis Komisyonunda 5346 say�l� Kanun De�i�iklikleri Kapsam�nda Önerilen Te�vikler .................................................................................................... 46Tablo 8. Talep Geli�imi ................................................................................................................................ 60Tablo 9. Y�ll�k Minimum Yükün Puant Yüke Oran� ...................................................................................... 61Tablo 10. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Geli�imi ................................................. 62Tablo 11. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Geli�imi ........................................................... 62Tablo 12. Kurulu Gücün Kaynaklara Göre Geli�imi .................................................................................... 67Tablo 13. Toplam Kurulu Gücün Termik ve Hidrolik Geli�imi....................................................................... 67Tablo 14. Elektrik Enerjisi Üretiminin Kaynaklara Göre Geli�imi (1984-2008) ........................................... 68Tablo 15. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Geli�imi ............................................................................. 69Tablo 16. Yüksek talep serisi ...................................................................................................................... 70Tablo 17. Dü�ük talep serisi ........................................................................................................................ 71Tablo 18. 2008 y�l� üretimi ve yak�t cinslerine göre da��l�m� ....................................................................... 72Tablo 19. 2023 y�l� Üretimi ve yak�t cinslerine göre da��l�m� ....................................................................... 72Tablo 20 . Sektörlere Göre Toplam Seragaz� Emisyonlar� (milyon ton CO2 e�de�eri) ............................... 80

HAR�TALARHarita 1. Mevcut Gaz Boru Hatlar� (�thal ve �hraç) ve LNG �thalat� ............................................................. 20Harita 2. Türkiye Ya�� Da��l�m� ................................................................................................................. 30Harita 3. Türkiye Hidrolik Havzalar� ............................................................................................................ 30Harita 4. Yer Seviyesinden 50 m Yüksekteki Rüzgâr H�zlar� ...................................................................... 34Harita 5. Türkiye Güne� Enerjisi Atlas� (GEPA) .......................................................................................... 41


KISALTMALAR

ETKB : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl��DPT : Devlet Planlama Te�kilat� Müste�arl��EPDK : Enerji Piyasas� Düzenleme KurumuÖ�B : Özelle�tirme �daresi Ba�kanl��TU�K : Devlet �statistik EnstitüsüMTA : Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlü�ü DS� : Devlet Su ��leri Genel Müdürlü�üE�E : Elektrik ��leri Etüt �daresi Genel Müdürlü�üTE�A� : Türkiye Elektrik �letim Anonim �irketiTEDA� : Türkiye Elektrik Da��t�m Anonim �irketiTK� : Türkiye Kömür ��letmeleri KurumuEÜA� : Elektrik Üretim Anonim �irketiGAP : Güneydo�u Anadolu ProjesiBM (UN) : Birle�mi� MilletlerAB (EU) : Avrupa Birli�iOECD : Organization for Economic Cooperation and Development / Ekonomik ��birli�i ve Kalk�nma Te�kilat�IEA : International Energy AgencyUCTE : Union for the Coordination of Transmission of Energy / Elektrik �letimi Koordinasyon Birli�iYPK : Yüksek Planlama KuruluMAKDEP : Mini Enerji Kaynaklar�n� De�erlendirme ProjesiBM-�DÇS : Birle�mi� Milletler �klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesiSTK : Sivil Toplum Kurulu�uDEK / TMK : Dünya Enerji Konseyi Türk Milli KomitesiWEC : World Energy CouncilUNIDO : United Nations Industrial Development OrganizationHES : Hidroelektrik SantralPDHES : Pompa Depolamal� Hidroelektrik SantralY�D : Yap-��let-DevretY� : Yap-��let�HD : ��letme Hakk� DevriBHP : Brüt Hidroelektrik PotansiyelTYHP : Teknik Yap�labilir Hidroelektrik PotansiyelEYHP : Ekonomik Yap�labilir Hidroelektrik PotansiyelCCS : Carbon Capture and Storage CO2-e�de�er : CO2 ve CO2 cinsinden di�er sera gazlar�n�n toplam�ÇEP : Çevre Eylem Program� IPCC : Intergovernmental Panel on Climate Change�DÇS : �klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesiKP : Kyoto ProtokolüUNDP : United Nations Development ProgrammeUNFCCC : United Nations Framework Convention on Climate ChangeÇED : Çevresel Etki De�erlendirmesiAID : Alt Is�l De�eriSm3 : Standart m3 = 1.05 m3

IGCC : Entegre Gazla�t�rma Kombine Çevrim (Integrated Gasi� cation Combined Cycle) CCP : Carbon Capture Processing-


ENERJ� B�R�MLER�

kW : kilowatt = 103 watt MW : Megawatt = 103 kW GW : Gigawatt = 103 MW TW : Terawatt = 103 GW kWh : kilowatt – saat (103 watt-saat) GWh : Gigawatt – saat (106 kWh) TWh : Terawatt – saat (109 kWh) Kep : kilogram petrol e�de�eri TEP : ton petrol e�de�eri MTEP : Milyon ton petrol e�de�eri

ÇEVR�M KATSAYILARI

Enerji Kaynaklar�n�n TEP’ e Dönü�türülmesi

Çevrim Katsay�s�(*)

TEP Is�l De�er (kcal/kg)

1 Ton Ta�kömürü 0,6100 6100 1 Ton Linyit (teshin ve sanayi) 0,3000 3000 1 Ton Linyit (santral) 0,2000 2000 1 Ton Linyit (Elbistan) 0,1100 1100 1 Ton Asfaltit 0,4300 4300 1 Ton Kok 0,7000 7000 1 Ton Briket 0,5000 5000 1 Ton Hampetrol 1,0500 10500 103 m3 Do�algaz 0,9100 9100 (**) 103 kwh Elektrik Enerjisi 0,0860 860 (***)103kwh Jeotermal Enerji (elektrik) 0,8600 8600 (***)103 kwh Nükleer Enerji 0,2606 2606 (***)1 Ton Odun 0,3000 3000 1 Ton Hayvan ve Bitki Art�klar� 0,2300 2300 (*) Is�l De�er/10000 (**) kcal/103 m3 (***) kcal/kwh Ham Petrol Dönü�üm Katsay�lar�

HAM PETROL Ton Kilolitre Varil ABD galonu Ton/y�l

Ton 1 1.165 7.33 307.86 -

Kilolitre 0.8581 1 6.2898 264.17 -

Varil 0.1364 0.159 1 42 -

ABD galonu 0.00325 0.0038 0.0238 1 -

Varil/gün - - - - 49.8


SUNU�

�çinde bulundu�umuz ça�da, i�levini güvenilir ve düzenli olarak yerine getiren bir enerji sektörü olmadan, uygarl�ktan, sosyal ve ekonomik kalk�nmadan söz etmek olanaks�zla�m��t�r. Bu, enerji sektöründe yakla��k % 75 oran�nda d��a ba��ml� olan ülkemiz için, büyük duyarl�l�k gösterilerek ve özel önem verilerek ele al�nmas� gereken bir durumdur.

4628 say�l� Yasa ile, tamamen özel sektöre aç�lm�� ve özel sektörün çal��malar�na dayand�r�lm�� olan enerji konular�n�n, güvenilir bir biçimde uygulanabilmesi için tutarl� bilgi ak�m�n�n sa�lanmas�, ya�amsal derecede önem kazanm�� bulunmaktad�r. Günümüzde, yat�r�m yapmak isteyen özel sektör, ona � nansman sa�lamak isteyen bankac�lar, uzun dönemli bir �ekilde, gelece�i görmek veya oldukça yakla��k olarak tahmin edebilmek istemektedirler. Bu, ancak do�ru ve tutarl� bilgileri edinerek ve onlar� dikkatle de�erlendirerek yap�labilecek bir tahmin i�idir.

Bu aç�dan bak�ld��nda, Dünya Enerji Konseyi Türk Millî Komitesi, kurulu�undan itibaren aradan geçen 60 y�ll�k sürede, tarafs�z bir kurulu� olarak, kamuoyuna bilgiler sunmak konusunda gayret göstermektedir. Enerji gibi önemli bir konuda, bilgilerin bir sivil toplum kurulu�u taraf�ndan derlenmesi ve kamuoyuna sunulmas� ça��m�zda ilgi ve dikkatle izlenen bir tutum olmu�tur. Dünya Enerji Konseyi Türk Millî Komitesi olarak, kar��la�t��m�z güçlüklere ra�men, bu hizmeti yerine getirmeye devam edece�iz. Ülkemizin ç�karlar�n� dikkat ve duyarl�l�kla gözeterek, enerji sektöründe ciddi bir kurulu� olma konusunda her türlü gayreti gösterece�iz.

“2009 Y�l� Türkiye Enerji Raporu” enerji sektörünün dünyadaki ve ülkemizdeki geli�melerini okuyucular�m�za sunmak amac�yla haz�rlanm�� olup, bu konudaki yay�nlar�m�z�n 24.’dür.

Rapor’un haz�rlanmas� için gerekli bilgileri sa�layan, ba�ta Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl�� olmak üzere, tüm kurulu�lara ve Enerji Raporu Grubumuz Ba�kan ve üyelerine, katk�lar� ve özverili çal��malar� için te�ekkürlerimizi sunar�m.

“2009 Y�l� Türkiye Enerji Raporu” nun, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalk�nmas� için gerek duyaca�� enerjinin, kaliteli, güvenli ve ucuz olarak sa�lanmas� yönünde çal��ma yapacaklara katk� yapabildi�ini görmek bizi mutlu edecektir.

Derin sayg�lar�mla. Süreyya Yücel Özden Yönetim Kurulu Ba�kan�


ÖZET

Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi taraf�ndan her y�l tamamlanarak kamuoyu ile payla��lan Enerji Raporlar�’n�n amac�n�n, tamamlad��m�z y�l içinde Dünya’da ve Türkiye’de enerjide meydana gelen geli�melerin analizini yaparak, gelecek y�l için muhtemele geli�meleri tahmin etmektir. �üphesiz bu tahminlerin istikrar içindeki bir ortamda yap�lmas�, gelece�e yönelik geli�melerin daha tutarl� bir �ekilde tahmin edilmesini sa�layacakt�r.

Dünya ve Türkiye 2008 ve 2009 y�l�nda bir ekonomik kriz içine girmi� ve krizin olumsuz etkileri 2009 y�l�nda kendini tam olarak göstermi�ti. Dünya’da ve Türkiye’deki ekonomik krizin etkileri sadece finansman sektörü ile s�n�rl� kalmam��; enerji tüketimi azalm��, buna ba�l� olarak i�sizlik artm��, yat�r�mlar durmu�tur. Özellikle Dünya’da petrol ve do�al gaz aramalar�nda gözlenen durgunluk gelecekte arz s�k�nt�lar� ile kar��la��laca�� ve fiyatlar�n daha da artaca��na i�aret etmektedir.

Türkiye’de 2007 ve 2008 y�llar�nda s�ras� ile 107,6 ve 106,2 milyon ton tep olan birincil enerji arz�n�n 2009 y�l�nda 99 milyon tep’e dü�tü�ü tahmin edilmektedir. Türkiye için %7 oran�ndaki enerji arz�ndaki dü�ü�ün GSMH’da ayn� oranda bir azalmaya neden olaca�� dü�ünülmektedir. 2010 y�l� için Türkiye enerji arz�n�n 105 milyon tep olaca�� tahmin edilmektedir. Bu de�erin Türkiye’yi geli�mede 4-5 y�l geri götürdü�ünü söylemek mümkündür.

Türkiye’de enerji fiyatlar�n�n yüksekli�i ve ya�anan bu olumsuzluklar dikkate al�narak, gelecekte ekonomik �artlar�n ve enerjide s�k�nt�lar�n a��rla�aca�� tahmin edilmektedir.

Türkiye’de 2009 y�l�nda enerji alan�nda önemli bir yat�r�m gündeme gelmemi�tir. 2010 y�l�nda ekonomide ve dolay�s�yla enerji alan�nda belirgin bir düzelme ya�anaca�� öne sürülse de mevcut ko�ularda bu yönde bir i�aret görülmemekte özellikle i�sizli�in artaca�� tahmin edilmektedir.

Türkiye’de 2009 y�l�, enerji fiyatlar�ndaki zamlar ve enerji talebindeki durgunluk ile özetlenebilir. Di�er kayda de�er bir olay olarak Nabucco do�al gaz hatt� için tüketici taraflar�n bu hatt�n yap�m� için imzalad�klar� niyet anla�mas� olmu�tur. Aradan yakla��k olarak yar� y�l geçmesine ra�men, do�al gaz üreticileri ile bu hatt�n gaz�n� tedarik yönünde bir hareket ya�anmamas� ve Türkiye’nin Nabucco hatt�na alternatif olarak gösterilen “Güney Ak�m” gaz hatt� için Rusya ile i�birli�i anla�mas� yapmas� Nabucco’nun gelece�i konusunda tereddütlere neden olmu�tur.

2009 y�l�n�n enerji konusunda di�er önemli bir olay� nükleer enerji ihalesinin iptalidir. Nükleer enerji konusunda ya�anan olaylar ve bu konudaki çe�itli tart��malar�n, Türkiye’de nükleer enerjinin ekonomik ve olumlu bir çözüm olup olamayaca�� konusunun derinlemesine incelenmesi ihtiyac�n�n bulundu�unu göstermektedir. Milli Komitemizin önündeki önemli çal��ma konular�ndan birinin de nükleer enerji olmas� kaç�n�lmazd�r.

Gelecek y�l yada 2010 y�l� için enerji tüketiminde 2009 y�l�na k�yasla bir art��n olaca��, ancak bu art��n 2007 y�l�ndaki enerji tüketim de�erini yakalayamayaca�� kolayl�kla söylenebilir. Türkiye’nin birincil enerji üretiminin ise 29 milyon tep’de sabit kalaca��, enerji talebinin ithal kaynaklardan kar��lanma oran�n�n %72 seviyelerinde olaca�� tahmin edilmektedir.

2010 y�l�n�n enerji sektöründe pek yo�un geçmeyece�i, yat�r�mlar�n h�zlanmayaca�� mevzuatta gerekli düzenlemeler yap�lmaz ise sektörün belirsizliklerinin giderek derinle�ece�i söylenebilir.

Yenilenebilir enerji yasa tasar�s�nda gerekli düzenlemelerin yap�lmas� ve yasaya ba�l� yönetmeliklerin süratle ele al�nmas� halinde, bekleme içinde olan yenilenebilir enerji yat�r�mlar�nda bir k�p�rdanma beklenebilir. Ancak bu yat�r�mlar�n gelecekteki enerji talebini kar��lamada yeterli olup olamayaca��n� yak�n zaman gösterecektir.


1. PETROL VE DO�AL GAZ

1.1. Petrol

Uluslar aras� Enerji Ajans�’n�n tahminlerine göre 2009 y�l�nda Dünya enerji talebinin %34,1’ni petrol olu�turmu�tur.

Petroldeki fiyat istikrars�zl�� ve arz güvenilirli�indeki problemlere ra�men, bu talebin 2030 y�l�nda ufak bir dü�ü�le %29,8’ni petrolün olu�turaca�� tahmin edilmektedir.

Grafik 1. Kaynaklar Baz�nda Dünya Birincil Enerji Talebi (Referans Senaryo)

Gelecekteki petrol talebinin 2008 y�l�ndaki 85 milyon varil/günden 2030 y�l�nda 105 milyon varil/güne yükselmesi ve bu dönemde talebin ortalama olarak %1 artaca�� dü�ünülmektedir.

Bu talep art��n�n daha ziyade geli�mekte olan ülkelerden kaynaklanaca�� anla��lmaktad�r. Talebi kar��lamak üzere petrol arz art��n�n büyük bir bölümü yine OPEC ülkeleri taraf�ndan kar��lanacakt�r.

Dünya petrol kaynaklar�n�n giderek, milli �irketlerin kontrolüne girmekte oldu�u dikkat çekici bir geli�medir.

Dünya petrol fiyatlar� 2008-2009 döneminde a�a��da görüldü�ü �ekilde geli�mi�tir.


Grafik 2. Aral�k 2008-2009 Brent Petrolü Fiyat Seyri (Dolar/varil)

Türkiye’de 2009 y�l� itibariyle birincil enerji tüketiminin da��l�m a�a��daki gibidir.

Grafik 3. Türkiye Birincil Enerji Tüketimi Kaynaklar Baz�nda (%) 2008 sonu

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2009

Türkiye petrol rezervinin 284 milyon varil ya da 41,7 milyon ton oldu�u ve bu de�erin ülkemiz aç�s�ndan son derece yetersiz oldu�u bilinmektedir. Petrol ithalat�m�za ödenen bedelin giderek artt��, bu de�erin 2005 y�l�nda 12,4 milyar $’dan 2008’de 27 milyar $’a ç�kt�� görülmektedir. Ekonomik kriz nedeniyle 2009 y�l�nda ithalat�m�z�n bir miktar azalaca�� beklenmektedir. Son y�llarda petrol rezervimizi geli�tirmek üzere TPAO taraf�ndan bir inisiyatif ba�lat�ld�� görülmektedir.

Denizlerimizde Yap�lan Petrol ve Do�al Gaz Arama Çal��malar�

Türkiye’de petrol ve do�algaz aramac�l�� yönünde derin denizlerimiz büyük potansiyel vaat etmelerine ra�men, bu alanlar arama kuyular� ile yeteri kadar test edilememi�tir. Bu durumun en önemli nedeni derin denizlerde ya�anan su derinli�i kaynakl� teknolojik güçlükler ve

Petrol31.5%

Gaz31.5%

Kömür29.6%

Hidro & yenilenebilir

7.4%

Toplam Tüketim

107 milyon tep


maliyetlerdir. Yat�r�mc� kurulu�lar yüksek maliyetten kaynaklanan yat�r�m risklerini göze almakta zorlanmaktad�r.

40 y�l� a�k�n bir süre içerisinde denizlerimizde ancak 58 adet arama ve üretim kuyusu (2008 sonu) aç�labilmi�tir. Aç�lan kuyular�n 33 adedi Karadeniz’de, 12 adedi Akdeniz’de, 9 adedi Marmara Denizinde ve 4 adedi Ege Denizindedir.

Denizlerimizde ilk olarak gaz üretimi 1988 y�l�nda ke�fedilen Kuzey Marmara Do�al Gaz sahas�ndan yap�lm��t�r. Sahadan, 2008 y�l� sonuna kadar toplam 2,2 milyar m3 civar�nda do�al gaz üretilmi�tir. Türkiye petrolleri A.O ve BOTA� aras�nda 1999 tarihinde sahan�n yeralt� do�algaz deposu olarak geli�tirilmesi ve i�letilmesi amac�yla “Do�al Gaz Depolama ve Yeniden Üretim Hizmetleri Anla�mas�” imzalanm��t�r. Kuzey Marmara sahas� 2007 y�l�ndan itibaren depolama amaçl� olarak kullan�lmaya ba�lanm��t�r.

Son y�llarda petrol fiyatlar�nda meydan gelen art��lar ile teknolojik geli�meler petrol ve do�algaz aramac�l�� aç�s�ndan olumlu etki yaratm��t�r. Türkiye petrol ihtiyac�n� yerli kaynaklardan kar��lamak için çal��malar�n� h�zland�rm��t�r. Bu durum ülkemizdeki deniz aramac�l��na da yans�m��t�r.

40 y�l� a�k�n süre içerisinde aç�lan 58 kuyu ile kar��la�t�r�ld��nda 8 y�ll�k dönemi kapsayan 1999 – 2008 y�llar� aras�nda 32 adet kuyunun aç�lm�� olmas� da bu durumun bir göstergesidir. TPAO, 2007 y�l�nda kendi imkanlar� ile 3, ortaklar� TOREADOR-STRATIC ile birlikte ise Bat� Karadeniz’de 4 adet kuyuda sondaj gerçekle�tirmi�tir. Ayr�ca, TPAO 2008 y�l�nda kendi imkanlar� ile 1 adet kuyuda sondaj yapm��t�r.

Son Y�llarda Denizlerimizde Yap�lan Çal��malar;

Limanköy Projesi: 1999 y�l�nda Türkiye Petrolleri A.O., Amerikan �irketi olan Arco Turkey Inc. ile Bat� Karadeniz’de �stanbul Bo�az�n�n 80 km. kuzey bat�s�nda, 12 mil karasular� d�� alanda Pliyosen ve Miyosen ya�l� rezervuarlar� test etmek amac�yla 864 m. su derinli�inde Limanköy–1 kuyusun delinmi�, kuyu 2755 m. son derinlikte kuru olarak tamamlanm��t�r. Yine A�ustos-1999’da belirlenen yap�lardan ikincisi olan 683 m. su derinli�indeki Limanköy–2 kuyusu delinmi� ancak bu kuyuda 3326 m. son derinlikte kuru kuyu olarak tamamlanm��t�r. Projede kuyu öncesi yap�lan sismik çal��malar�n maliyeti hariç olmak üzere sadece aç�lan bu 2 kuyu için yakla��k 36 milyon ABD Dolar� harcanm��t�r. Maliyetin yüksek olmas�n�n nedeni, kuyular� delecek olan SEDCO-7000 sondaj kulesinin Bat� Afrika’dan kiralanm�� olmas�ndan kaynaklanm��t�r.

�skenderun Körfezi Projesi: 2001 y�l�nda Türkiye Petrolleri A.O., Amerikan �irketi olan El-Paso Production Turkey ile �skenderun Körfezinde Alt Pliyosen ya�l�, Aktepe kumta�lar�ndaki sismik anomalileri ve Mesiniyen uyumsuzlu�u alt�nda bulunan üst-orta miyosendeki yap�lar� test etmek üzere, 231 m. su derinli�inde s�ras�yla Mercan Deniz-1, Ceylan Deniz-1 ve K�l�ç-1 (su derinli�i 80 m.) kuyular� delinmi�, ancak kuyular ortalama 2400 er m. derinlikte kuru kuyu olarak tamamlanm��t�r. Projede sadece 3 adet kuyunun delinmesi için harcanan para yakla��k 45 milyon ABD Dolar�d�r.

Ayazl� Projesi: 2004 y�l�nda Türkiye Petrolleri A.O., eski ad� Madison Oil Turkey Inc. olan Toreador Turkey Ltd. ve Stratic Energy Turkey Inc. �irketleri ile Ayazl�–1 arama kuyusunu delmesi ile ilk defa Bat� Karadeniz’de ekonomik olarak do�al gaz ke�fi yap�lm��t�r. 2004 y�l�ndan 2006 y�l� sonuna kadar aç�lan 16 kuyunun 14’ünün gazl� kuyu olarak bitirilmesi sonucunda üretim a�amas�na gelinmi�, kuyular�n üretim ba�lant�lar� yap�larak gaz�n karada toplanabilecek hale gelmesi sa�lanm��t�r.BOTA�’�n ana gaz iletim hatt�na verilmek üzere de karada gaz üretim tesisleri kurulmu�tur. Ke�fedilen sahadan ilk üretimin 2007 y�l� içerisinde yap�lmas� planlanmaktad�r. Üretim gerçekle�ti�inde, ilk belirlemelere göre halen Türkiye’nin y�ll�k do�al gaz üretiminin %50 sinin, sadece bu sahadan üretilebilece�i dü�ünülmektedir.


Hopa Projesi: 2005 y�l�nda Türkiye Petrolleri A.O. , �ngiliz �irketi olan BP Exploration Turkey BV ve Amerikan �irketi olan Chevron Turkey B.B. ile Do�u Karadeniz’de Türk karasular� d��ndaki alanda yap�lan sismik çal��malar neticesinde belirlenen 3 farkl� hedef seviyeleri test etmek üzere 1529 m. su derinli�inde Hopa-1 arama kuyusu aç�lm�� kuyu su kal�nl�� da dahil olmak üzere 4700 m. son derinlikte Petrol ve Gaz emareli kuyu olarak tamamlanm��t�r. Projede yakla��k 175 milyon ABD Dolar� para harcanm��t�r.

Ancak, Hopa–1 kuyusu, sonucunun petrol ve gaz emareli kuyu olarak tamamlanmas�, ileride burada yap�lacak arama çal��malar� aç�s�ndan, bölgenin halen potansiyelini korudu�u için umut vaat etmektedir.

Karadeniz ‘deki faaliyetler:

Bat� Karadeniz’de 2004 y�l�nda ba�lat�lan Ayazl� projesinin de ba�ar� ile sonuçlanmas� yabanc� yat�r�mc�lar�n Karadeniz’e olan ilgisinin artmas�na neden olmu�tur. Ya�anan bu geli�me Brezilya milli �irketi olan Petrobras Oil and Gas B.V.’nin de ilgisini çekmi� ve 2006 y�l�nda ulusal �irketimiz Türkiye Petrolleri A.O. ile Bat� ve Orta Karadeniz’de muhtemel petrol ve do�al gaz potansiyelini ekonomiye kazand�rmak üzere çal��malara ba�lam��t�r.

Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl��(TPAO) Karadeniz`de çal��malar�n� sürdürmektedir. TPAO ile Toreador-Strat�c �irketi aras�nda ortakla�a yürütülen arama çal��malar� sonucunda, 2004 y�l�nda Bat� Karadeniz’de ke�fedilen 4 adet do�al gaz sahas�ndan 3’ünde üretime ba�lanm�� olup, Akçakoca sahas�n� da üretime alma çal��malar� devam etmektedir.

Karadeniz’de, 2004-2008 y�llar�nda yap�lan ve halen yap�lmakta olan yo�un sismik program, bu bölgeyi büyük petrol �irketlerinin ilgi oda�� haline getirmi�tir. TPAO ve PetroBras firmas� ile A�ustos-2006’da Arama-Üretim Payla��m Anla�mas�, ExxonMobil ile de Kas�m/2008’de “Arama-Üretim Payla��m Anla�mas�” imzalanm��t�r.

Özellikle, Karadeniz’de 2009 y�l�n�n son çeyre�inde derin deniz sondaj çal��malar�na ba�layabilecek duruma gelinmi�tir. Karadeniz’de yap�lan bu yat�r�mlar, ülkemiz aç�s�ndan son derece stratejik öneme sahip bulunmaktad�r.

Di�er Deniz Alanlar�:

TPAO’ca Ege ve Akdeniz’de yürütülmekte olan arama yat�r�mlar�ndan da gelece�e dönük olarak ümitli sonuçlar elde edilmi� olup, önümüzdeki arama dönemlerinde yararl� olaca�� beklenmektedir.

Denizlerimizde, 2008 y�l� da dahil olmak üzere son 5 y�lda toplam yakla��k 65.000 km2 boyutlu ve 10.000 km2 3 boyutlu sismik program gerçekle�tirilmi�tir. Buradan elde edilen verilerin de�erlendirilmesiyle, önümüzdeki y�llarda sondaj programlar�na a��rl�k verilmesi planlanm��t�r.

2008 y�l� içerisinde Antalya, Mersin ve �skenderun Körfezleri’nde gerçekle�tirilen 2 boyutlu sismik hatlar�n yorumlama çal��malar�na devam edilmi�tir.

2006 y�l�nda K�br�s’�n do�usu, güneyi ve bat�s�n� içeren 3.900 km.’lik 2 boyutlu sismik veri kaydedilmi�tir. Bu verilerin yorumlanmas� sonucunda; 2008 y�l� içerisinde farm-out’a ç�k�lan Suriye ve Lübnan offshore alanlar� ve ayn� zamanda K�br�s’�n bat�s�ndaki alanlar için de bir önbilgi sahibi olunmu�tur.

Yurtd�� Petrol Arama ve Üretim Faaliyetleri

�spatlanm�� dünya hampetrol rezervlerinin üçte ikisi Ortado�u, Kuzey Afrika ve Hazar Bölgesi’nde bulunmaktad�r. Ülkemiz, dünya petrol rezervinin üçte ikisine sahip bu co�rafyan�n ortas�nda yer almaktad�r. Bu co�rafyan�n büyük bir k�sm� tarihi ba��m�z�n da oldu�u ülkelerden olu�maktad�r. Ancak, esas olan kar��l�kl� güvenlik ve ekonomik fayda


ili�kileri geli�tirmektir. Bu amaçla, üretici konumundaki ülkelerin arama-üretim sektörlerine milli petrol �irketimiz TPAO’yu kullanarak yat�r�m yapmak ve rezerve yerinde sahip olup, ihtiyaç duydu�umuz arz güvenli�ini tesis etmek gerekmektedir. Dünya’n�n en büyük tüketici ve ithalatç�s� konumundaki Japonya, Kore, Çin, Hindistan gibi ülkeler milli petrol �irketlerini bu amaçla çok uzun bir süredir ve etkin bir �ekilde kullanmaktad�rlar.

Enerjide d��a ba��ml�l�� azaltmak ve ülkemizin arz güvenli�inin temini için petrol aramalar�na h�z verilmi�tir. Ulusal petrol �irketi Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl�� yurtiçinde oldu�u kadar yurtd��nda da yo�un arama çal��malar� yürütmektedir.

TPAO taraf�ndan yurtd��nda;

� Kazakistan

� Azerbaycan

� �ah Deniz

� Alov

bölgelerinde petrol arama faaliyetleri bulunmaktad�r.

Ayr�ca Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt�na ortak olan TPAO �imdiye kadar 513 milyon varil Azeri ve Kazak petrolünü bu hat ile toplayarak Dünya pazar�na ula�t�rm��t�r.

Türkiye’nin do�al gaz ve petrol ihtiyac�n�n TPAO vas�tas� ile kar��lanan k�sm�n�n art�r�lmas� amac� ile 1985 y�l�nda ba�lat�lan uluslararas� faaliyetler, 1990’ l� y�llarda Sovyetler Birli�i’nin da��lmas� ile birlikte özellikle 1993 y�l�ndan sonra Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Kuzey Afrika ülkelerine yayg�nla�t�r�lm��t�r.

Bu kapsamda Azerbaycan ve Kazakistan`da ortak üretim yapan Türkiye Petrolleri, Libya, Irak ve Suriye`de arama çal��malar�n� sürdürmektedir. Libya’ da mevcut yat�r�mlar haricinde do�abilecek yeni yat�r�m imkanlar� da takip edilmektedir.

Böylelikle Kas�m 2009 itibariyle günlük 35 bin varil petrol yurtd�� üretiminden sa�lanmaktad�r. Yurtd��ndaki üretimin büyük bir k�sm� Azerbaycan’daki Azeri-Ç�ral�-Güne�li üretim projesinden gerçekle�tirilmektedir.2006 y�l�nda Bakü-Tiflis Ceyhan Hampetrol Boru Hatt� devreye girmi� olup,bu sayede Azerbaycan projelerinin üretim miktarlar�n�n artmas�yla yurtd�� üretimin 2010-2011 y�llar�nda en yüksek seviyelere ula�mas� beklenmektedir.

K�sa sürede Güney Amerika`da da aramalara ba�layacak olan TPAO, ilk olarak Kolombiya`da Kolombiya Milli Petrol �irketi ECOPETROL ile ortak petrol arama çal��malar�n� yürütmektedir. Burada petrolün yan�nda do�algaz sahalar�nda da arama ve üretim yap�lmas� planlanmaktad�r.

Çok yak�nda Küba`da da çal��malara ba�layacak olan Türkiye Petrolleri, buradaki a��r petrol sahalar�n� Batman`da uygulad�� özel teknik ile üretime almay� planlamaktad�r.

�ran ve Irak`taki yeni sahalarda aramalara ba�lamak için ise teknik çal��malar tamamlanm��t�r.

1.2. Do�al Gaz

Uluslar aras� Enerji Ajans�’n�n tahminlerine göre 2009 y�l�nda Dünya enerji talebinin %20,9’unu do�al gaz olu�turmu�tur.


Do�al gaz fiyatlar�n�n petrol fiyatlar�na ba��ml�l�� ve bundan dolay� istikrars�zl��na ra�men do�al gaz tüketimi giderek artmaktad�r. Bu art��n 2030 y�l�na kadar sürece�i ve bu tarihte Dünya enerji talebinin %21,2’nin do�al gaz� olu�turaca�� tahmin edilmektedir.

Dünya do�al gaz rezervinin 2008 y�l� sonu itibariyle 185 trilyon m3 oldu�u ve bu rezervin %70’inden fazlas�n�n Orta Do�u ve Rusya’da bulundu�u bilinmektedir. Bugünkü üretim h�z� ile bu rezervin yakla��k 60 y�l süre içinde tüketilece�i görülmektedir.

Petrolde oldu�u gibi do�al gazda da rezervler Orta Do�u ve Rusya’da yo�unla�m��t�r.

Grafik 4. Dünya Do�al Gaz Rezervleri

Kaynak: BP 2009

Rusya Do�al gaz üretimi: 607 milyar metre küp/y�l (19,6 %) Rusya Do�al gaz ihracat�: 172 milyar metre küp/y�l

Do�al gaz�n ülkeler aras� iletiminde ya�anan ve ya�anabilecek krizleri ortadan k�smen kald�rmak için LNG’nin giderek a��rl�k kazanaca�� dü�ünülmektedir.

Grafik 5. LNG’nin artan rolü (Referans Senaryo)

Kaynak: IEA, WEO 2008

Dünya do�al gaz arz ve talep geli�iminin özetle a�a��da belirtildi�i gibi olaca�� tahmin edilmektedir.

� 2007-2030 aras�nda, do�al gaz talebinin, y�lda ortalama %1,5 oran�nda art��la 4,3 trilyon metre küp de�erine eri�mesi bekleniyor.

Rusya % 23,4

�ran % 16

Katar% 13,8

D�� yat�r�mlar�s�n�rlayanO. Do�u ülkeleri

% 9

OECD % 8

Di�er % 29,8


� Do�al gaz talep art��, bölgesel bazda en çok Orta Do�u, Çin ve Hindistan’da gerçekle�irken; en büyük tüketicilerin (2030) Kuzey Amerika, Rusya ve Avrupa olaca�� tahmin ediliyor.

� Gaz talep art��n�n %45’i yeni gaz santrallar�n�n gereksiniminden kaynaklanacak. � En fazla gaz üretim art��, Orta Do�u bölgesinde gerçekle�irken, Rusya, Hazar ve Afrika

di�er önemli üretim art�� bölgeleri olacak.

Türkiye’de 2008 y�l� sonunda do�al gaz rezervinin 6,8 milyar m3 oldu�u bilinmektedir. Özellikle Karadeniz’de yap�lan do�al gaz aramalar�n�n olumlu sonuçlar verece�i ve rezervin geli�tirilece�i tahmin edilmektedir. 2009 y�l�nda Türkiye’de yakla��k 1 milyar m3 do�al gaz üretildi�i bilinmektedir.

Türkiye do�al gaz tüketiminin 2008 y�l�nda yakla��k 34 bin TEP oldu�u, bu de�erin 2009 y�l�nda ekonomik krizin etkisi ile dü�me göstermesi beklenmektedir.

Türkiye do�al gaz ithalat�n�n %63’ünü Rusya %15,5’ �ran, %7,9’u Azerbaycan ve bakiyesinin ise LNG olarak Nijerya ve Cezayir’den yap�ld�� bilinmektedir.

Türkiye’de elektrik üretiminde do�al gaz� pay�n�n %50 civar�nda oldu�u bilinmektedir.

Harita 1. Mevcut Gaz Boru Hatlar� (�thal ve �hraç) ve LNG �thalat�

Do�al gaz ithalat�n�n oldukça dik bir trendde art�� gösterece�i görülmektedir.

2009 y�l�nda do�al gaz tedari�inde “Nabucco” boru hatt� için taraflar niyet anla�mas� niteli�inde olan bir metni Ankara’da imzalam��lard�r. Bu metnin bir an önce reaileze edilmesi beklenmekle birlikte do�al gaz tedari�i ile ilgili bir geli�me henüz gözlenmemektedir. Ayr�ca, bu anla�man�n imzalanmas�n� takip eden k�sa bir süre sonra, Türkiye’nin Rusya Federasyonu ile Karadeniz’de Türk karasular�ndan geçecek olan “Güney Ak�m” projesi ile ilgili anla�may� imzalamas� “Nabucco” projesindeki a��r geli�melerin bir sonucu oldu�u yorumlanabilir.


Türkiye’nin topraklar� üzerinden geçecek olan do�al gaz boru hatlar�ndan beklentileri a�a��daki gibi özetlenebilir:

� Gaz ithal kaynaklar�n� çe�itlendirmek � Enerji arz güvenli�ini sa�lama almak � “Al ya da öde” durumuna dü�memek (re-export hakk� alabilmek, minimum sat�n alma

garantisi miktarlar�n� azaltmak, depo, “off-set” hakk�) � �thalat faturas�n� azaltmak (daha ucuz gaz almak) � Ticari kazanç (“re-export” hakk�, daha uygun geçi� ücreti)

Dünya’da petrol ve do�al gaz sektörlerindeki yap�lanman�n, giderek bütünle�ik bir yap�ya dönü�tü�ü, ba�ka bir de�i�le petrol ve do�al gaz �irketlerinin birle�erek daha büyük ve güçlü sermaye yap�lar�na kavu�tuklar� gözlenmektedir. Ayr�ca bu yap�lanman�n upstream’den dournstream’e kadar olan bütün faaliyetleri kapamas�, dü�ey entegrasyona dönü�mesi dikkat çekicidir.

Dünya’daki geli�meler bu yönde iken, Türkiye’de pek de büyük yap�lar� ve sermayeleri olmayan TPAO ve BOTA�’�n bölünerek küçültülmesi önemli bir çeli�kidir. Bu konunun ciddi bir �ekilde de�erlendirilmesi ve BOTA�’�n fonksiyonlar�n�n da TPAO’ya entegrasyonu dü�ünülebilir.

2. KÖMÜR

2.1. Dünya Kömür Üretim ve Tüketimleri

Kömür, say�lan 50’nin üzerinde ülkede üretilmekte ve 70’in üzerinde ülkede tüketilmektedir. Dünya kömür üretimi 2007 y�l�nda ta�kömürü ve linyit olarak 6.488 milyon ton olarak gerçekle�mi�tir. Bu miktar�n yakla��k %85’i ta�kömürü ve %15’i ise linyit üretimidir (WCI 2007). 2008 y�l�nda ise Dünya ta�kömür ve linyit üretimi %1 art��la 6796 milyon tona ula�m��t�r. Global krizin en �iddetli hissedildi�i 2009 y�l�nda ise Dünya kömür üretiminin 7000 milyon tonun üzerine ç�kt�� tahmin edilmektedir.

Dünya kömür üretiminde son y�llarda çarp�c� bir geli�me söz konusudur. Kömür üretiminde 1982 y�l�ndan bu yana y�lda ortalama %2 oran�nda bir art�� gözlenirken, son dört y�ldaki ortalama art�� oran� %6,3 olarak gerçekle�mi�tir. Sadece 2007 y�l�ndaki bir y�ll�k art�� oran� %5,3 olmu�tur. Kömür üretiminde 2000 y�l�ndan bu yana gerçekle�en art�� oran� ise yakla��k %35’dir.

Kömür üretimindeki art��, çok büyük k�sm� Çin olmak üzere Asya k�tas�ndaki elektrik enerjisi talebinden kaynaklanmaktad�r. Genel olarak �s�nma, ta��ma ve sanayi sektörlerinin talebi dura�an ya da dü�mektedir. Kömür tüketiminin, geli�mekte olan ülkelerde geli�mi� ülkelere göre daha fazla artmakta olu�unun nedenleri aras�nda; yüksek ekonomik büyüme oranlar�, artan elektrifikasyon ve ba�ta Avrupa Birli�i olmak üzere geli�mi� ülkelerin elektrik üretiminde do�algaz� tercih etmeleri gelmektedir.


Grafik 6. Dünya Kömür Tüketimi

Dünya kömür üretiminin %38,4’ünü tek ba��na Çin gerçekle�tirmektedir Küresel kömür üretiminin giderek daha büyük bölümünün daha az say�da ülkenin elinde toplanmaya ba�lad�� gözlenmektedir. 20 y�l önce 1986 y�l�nda üretimin yakla��k %80’i toplam 10 ülke taraf�ndan yap�lmaktayken, 2006 y�l� itibariyle %80’i 6 ülke taraf�ndan yap�lmaktad�r: Çin, ABD, Hindistan, Avustralya, Rusya ve Güney Afrika. Üretimin %56,7 ile en büyük k�sm� Asya-Pasifik bölgesinden gerçekle�tirilmektedir. Avrupa-Avrasya bölgesinin pay�%19,6 ve Kuzey Amerika’n�n pay� ise %18,2’dir.

Dünya linyit üretiminin ise %75’i 9 ülke taraf�ndan yap�lmaktad�r. Bu ülkeler; Almanya, Rusya, ABD, Yunanistan, Avustralya, Türkiye, Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Kanada’d�r.

Linyit üretiminin hemen hemen tamam� aç�k ocaklardan üretilmektedir. Linyit büyük oranda elektrik üretiminde kullan�l�rken, baz� ülkelerde endüstride ve ev �s�nmas�nda briketlenerek kullan�lmaktad�r. Baz� ülkelerde elektrik üretiminin yar�s�ndan fazlas� linyit kömürü ile gerçekle�tirilmektedir (Çek Cumhuriyeti, baz� Eski Yugoslavya Ülkeleri ve Yunanistan). Almanya, Avustralya, Macaristan ve Polonya gibi ülkelerde ise elektri�in önemli bir k�sm� linyit kömüründen üretilmektedir.

Do�al üretilebilir kömür rezervleri 70 ülkede ve her k�tada yeterli miktarda bulunmaktad�r. Mevcut tüketim trendi ile mevcut üretilebilir rezerv yakla��k 122 y�lda tüketilebilecektir. Buna kar��n do�al gaz ve petrol rezervleri ayn� �ekildeki bir hesapla s�ras� ile 42 ve 60 y�l içinde tüketilmektedir.

Petrol rezervinin %67’i ve do�al gaz rezervinin ise %66’s� Orta Do�u’da bulunmaktad�r. Dünya’n�n siyasi olarak en istikrars�z ve çal��malara müsait olmayan bu bölgesi petrol ve do�al gaz arz güvenirli�inin önemli ölçüde tehdit etmektedir. Kömürün ise arz güvenilirli�i aç�s�ndan son derece olumlu oldu�u ortadad�r.

Petrol ve do�al gaz rezervlerinin belirli bölgelerde toplanm�� olmas� ve fiyatlar�ndaki yüksek de�i�kenlik derecesi, nükleer kaynaklar�n at�k sorunu ve kamuoyu tepkisi, yeni-yenilenebilir kaynaklar�n yüksek maliyetleri, kömürü, günümüz dünyas�nda elektrik üretiminde en yayg�n kullan�lan yak�t konumuna getirmi�tir.

Sonuç olarak kömür, elektrik üretimi amac�yla kullan�lan yak�tlar aras�nda en yayg�n olan�d�r. Gelecekte, elektrik üretiminde kömürün pay�n�n azalaca��, do�al gaz pay�nda ise önemli art��lar�n olaca�� tahmin edilmektedir. Buna kar��n, kömürün, elektrik üretiminde en yüksek oranda kullan�lan yak�t olma niteli�inin 2030 y�l�na kadar de�i�meyece�i öngörülmektedir.


2.2. Dünya Kömür Sektörü Pazar Durumu

Dünya kömür ticaret hacmi, 2006 y�l�nda 815 milyon tona ula�m��t�r (WCI 2007). En büyük ihracatç� 231 milyon ton ile Avustralya’d�r. Dünya kömür ihracat�n�n %80’i 6 ülke taraf�ndan gerçekle�tirilmektedir: Avustralya, Endonezya, Rusya, Güney Afrika, Çin ve Kolombiya . Kömür ithalat�nda ise, Asya-Pasifik bölgesindeki 3 ülke %40 ile en büyük pay� almaktad�r: Japonya, Güney Kore ve Tayvan. 2006 y�l� itibariyle Japonya, küresel ticareti yap�lan kömürün %21,8’ini sat�n alm��t�r. Elektrik ya da �s� üretimi amac�yla kömür ithal eden ülkeler aras�nda; Almanya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, �rlanda, �talya, Japonya, Güney Kore, Hollanda ve Portekiz bulunmaktad�r.

Elektrik ya da �s� üretimi amac�yla kömür ithal eden ülkeler aras�nda; Almanya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, �rlanda, �talya, Japonya, Güney Kore, Hollanda, Portekiz ve Türkiye de bulunmaktad�r.

Dünya kömür ticaretinin yakla��k tamam� ta�kömürüne ili�kindir. Linyit kömürünün ülkeler aras�nda ta��nmas� ya da ticareti yoktur. Küresel ölçekte ticareti yap�lan ta�kömürünün iki ana kullan�m amac� bulunmaktad�r: Elektrik üretimi (buhar kömürü) ve demir çelik endüstrisinin kullan�m� için kok üretimi (kokla�abilir kömür). 2006 y�l� rakamlar�na göre dünya kömür ticaretinin %73’ü buhar kömürü ve %27’si ise kok kömürüdür (WCI 2007). 2008 y�l�nda Dünya kömür ticareti 938 milyon tona ç�km��t�r. Bu de�erin 262 milyon tonu (%28’i) kok kömürü, 676 milyon tonu (%72’si) elektrik üretiminde kullan�lan buhar kömürüdür.

2.3. Elektrik Üretiminde Kömür

Yap�lan ara�t�rmalara göre kömüre dayal� elektrik üretimi 2003 y�l�ndaki 6.681 TWh’den 2030 y�l�nda 11.590 TWh’ye yükselecek ve kömürün enerji kaynaklar� içerisindeki pay� %37 olacakt�r. Geli�mekte olan ülkelerde ise, kömüre dayal� elektrik üretimi 3 kat�ndan fazla artacakt�r.

Petrol ve do�al gaz rezervlerinin belirli bölgelerde toplanm�� olmas� ve fiyatlar�ndaki yüksek de�i�kenlik derecesi, nükleer kaynaklar�n at�k sorunu ve kamuoyu tepkisi, yeni-yenilenebilir kaynaklar�n yüksek maliyetleri, kömürü, günümüz dünyas�nda elektrik üretiminde en yayg�n kullan�lan yak�t konumuna getirmi�tir.

Bir ülkede zengin kömür rezervlerinin bulunmas�, o ülke için enerji arz güvenli�inin sa�lanmas� bak�m�ndan çok büyük bir avantaj anlam�na gelmektedir. Dünya enerji üretim ve tüketiminin gelecekte de ayn� e�ilimi göstermesi durumunda, elektrik üretiminde kömür kullan�m�n�n giderek daha da artaca�� kolayl�kla öngörülebilir.

2006 y�l� itibariyle dünya elektrik enerjisi üretiminde kömür %41 oran�nda kullan�lm��t�r (WCI 2007). Kömür rezervleri bak�m�ndan en zengin 20 ülkenin elektrik üretimindeki kömür kullan�m� ise ortalama %46’d�r. Söz konusu 20 ülke içerisinde 10’u elektrik üretiminde kaynak kullan�m�n�n en az yar�s�ndan fazlas�n� kömür kaynaklar�na dayand�rm��t�r. Bu ülkelerdeki elektrik üretiminde kömür kullan�m paylar�, 2006 y�l� itibariyle, Polonya’da %93, Güney Afrika Cumhuriyeti’nde %92,8, Çin ve Avustralya’da %79, Kazakistan’da %71, Hindistan’da %70, Çek Cumhuriyeti’nde %67, Yunanistan’da %64, Almanya ve ABD’de ise %51 �eklindedir (IEA 2006).

2.4. Türkiye Kömür Rezervleri

Ülkemizde, çok s�n�rl� do�al gaz ve petrol rezervlerine kar��n, 560 milyon tonu görünür olmak üzere, yakla��k 1,3 milyar ton ta�kömürü ve 12,3 milyar ton linyit rezervi bulunmaktad�r. Özellikle 2005-2008 y�llar� aras�nda EÜA� taraf�ndan finanse edilen ve MTA taraf�ndan uygulanan Af�in-Elbistan Linyit Havzas� detayl� linyit aramalar� ve di�er havzalarda TK� taraf�ndan desteklenen ve MTA taraf�ndan yap�lan arama çal��malar� ile Türkiye linyit rezervi önemli ölçüde art�r�lm��t�r. Bu art��n en önemli bölümü Af�in-Elbistan


Linyit Havzas�’ndad�r. Linyit rezervleri ülke geneline yay�lm��t�r. Hemen hemen bütün co�rafi bölgelerde ve 37 ilde linyit rezervlerine rastlan�lmaktad�r. Linyit rezervlerinin %21’i TK�, geri kalan ise EÜA�, MTA ve özel sektör elindedir.

Bununla beraber, ülkemizin linyit potansiyeli henüz tam olarak ortaya konmu� de�ildir.

Linyit rezervlerimizin ço�unlu�u 1976–1990 y�llar� aras�nda bulunmu�tur. Bu dönemden sonra kapsaml� rezerv geli�tirme etüt ve sondajlar� 2005-2008 y�llar� aras�ndaki linyit arama çal��malar�d�r.

Enerjide d��a ba��ml�l��m�z�n giderek artmas� yan�nda pahal� olu�u, yerli kaynaklara daha fazla yönelmemizi gerektirmi�tir. Bu anlay��la “Linyit Rezervlerimizin Geli�tirilmesi ve Yeni Sahalarda Linyit Aranmas�” Projesi TK� koordinatörlü�ünde, teknik olarak MTA’n�n öncülü�ünde ve sorumlulu�unda, ET� Maden,TPAO, EÜA�, TTK ve DS�’nin kat�l�m� ile 2005 y�l�nda ba�lat�lm��t�r. Proje ile ba�ta MTA ve TK� ar�ivlerindeki linyit arama raporlar� olmak üzere di�er kurulu�lar�n kömürle ilgili verileri de�erlendirilerek ara�t�r�lacak alanlar belirlenmi�tir.

Bu projeler çerçevesinde linyit havzalar�nda yap�lacak jeolojik ve jeofizik etütler, sondajl� aramalar, su, petrol, do�al gaz ve bor gibi farkl� amaçlarla yap�lm�� ve yap�lacak olan sondajlardan elde edilen loglar üzerinde yap�lacak geçmi�e dönük analizler yard�m� ile yeni rezervlerin belirlenmesine çal��lacakt�r. 2005-2010 y�llar�n� kapsayan 6 y�ll�k dönem içinde yakla��k 30 000 km² etüt, 170 000 m sondaj yap�lmas� planlanm��t�r. Daha sonra bu projenin kapsam� geni�letilmi�; MTA Genel Müdürlü�ü koordinatörlü�ünde “Türkiye Maden ve Jeotermal Kaynak Rezervlerinin Geli�tirilmesi ve Yeni Sahalar�n Bulunmas� Projesi”ne dönü�türülmü�tür. Çal��malar bu kapsamda sürdürülmektedir.

Bu çal��malar ile Af�in-Elbistan Linyit Havzas� d��nda Trakya havzas�nda, Soma havzas�nda, ve Karap�nar havzas�nda yeni kömür sahalar� bulunmu�, bilinen sahalarda ise rezerv art��lar� sa�lanm��t�r.

Yap�lan çal��malarda Af�in - Elbistan havzas�nda 1.915.000.000 ton, Konya Karap�nar havzas�nda 1.280.000.000 ton, Eski�ehir Alpu’da 275.000.000 ton, Trakya havzas�nda 498 000 000 ton, Soma Eynez havzas�nda 170 000 000 ton olmak üzere toplam 4.138.000.000 ton rezerv art�� sa�lanm�� olup 8,3 milyar ton olan toplam linyit rezervimiz 12,3 milyar tona ula�m��t�r.

2.5. Türkiye’de Kömür Kullan�m Alanlar�

Ülkemizdeki linyit üretimi; Enerji Sektörü (Termik Santral), Sanayi Sektörü ve Is�nma (teshin) Sektörü olmak üzere 3 ana sektörün taleplerinin kar��lanmas�na yöneliktir. 2007 y�l� itibariyle, linyit üretiminin %48’i TK�, geri kalan ise EÜA� ve Özel sektör taraf�ndan yap�lm��t�r. Linyit tüketiminde en büyük pay %76 ile termik santrallere ait olup, bu oranlar sanayide %10, �s�nma sektöründe ise %14’dür.

Türkiye kömür üretimi 2007 y�l�nda ta�kömüründe 2462000 ton, linyitte 72121000 ton olmu�tur. Özellikle linyit üretiminde görülen bu önemli art��n nedeni Af�in-Elbistan Havzas�’nda yap�lan üretimdir.

2008 y�l�nda ta� kömürde %5,6 art��la üretim 2601000 tona ula�m��t�r. Ayn� dönemde linyit kömürü üretimi 76171000 tona ula�m��t�r. Bu art�� bir önceki y�la göre ta�kömüründe oldu�u gibi %5,6 olmu�tur.

2007 y�l�nda ta� kömür ithalat� 22946000 ton iken 2008 y�l�nda ithalat %15 seviyesine dü�erek 19489000 ton olmu�tur.


2009 y�l�nda ise hem ta� kömüründe hem de linyit kömürü üretiminde art�� beklenmektedir. Ekonomik krize ra�men bu tüketim art��n�n nedeni do�al gaz fiyatlar�n�n �s�nma ve elektrik üretim sektörlerinde yerli kömüre yönelmeyi h�zland�rmas�d�r.

2.5.1. Enerji Sektörü (Termik Santral)

Kamuya ait linyit sahalar� için yarat�lan projelerin y�ll�k toplam tüvenan üretim kapasitesi 78,735 milyon ton’dur. TK�’nin tüvenan bazda proje kapasitesi 46,150 milyon ton, sat�labilir linyit baz�nda proje kapasitesi 41 milyon ton’dur. Bu sat�labilir kapasitenin 34,035 milyon tonu 4209 MW kurulu gücündeki termik santrallere, 6,73 milyon tonu ise �s�nma ve sanayi sektörüne yöneliktir.

Ayr�ca, EÜA� Genel Müdürlü�ü termik santrallara vermi� oldu�u 23,5 milyon ton/y�l linyit miktar�n�, Elbistan Termik Santral� ilave ünitelerinin devreye girmesiyle 2010 y�l�ndan itibaren kademeli olarak artt�rarak 40 milyon ton/y�l’a ç�karmay� programlam��t�r. Türkiye’de 2010 y�l�nda linyitin enerji sektöründe pay�n�n %30’a ç�kmas� beklenmektedir.

Elektrik üretiminde maliyet aç�s�ndan hidrolikten sonra ikinci s�rada linyitin yer almas� ayr�ca son y�llarda yerli kaynak üretim ve kullan�m�na a��rl�k verilmesi gelecek y�llarda linyitin elektrik üretimindeki pay�n� artt�raca�� izlenimini vermektedir.

2.5.2. Çimento Sektörü

Ülkemizde kurulu 60 çimento fabrikas�, 2008 y�l� de�erleriyle 51,43 milyon ton çimento üretimi yapm��t�r (TÇMB).

Sektörde yak�t olarak; petrokok, ithal ta�kömürü, ithal ve yerli linyit, az miktarda fuel-oil ve do�algaz kullan�lmakta olup, maliyetin %30’unu yak�tlar olu�turmaktad�r. Kullan�lan petrokokun �s�l de�eri 7.500 Kcal/kg, ithal ta�kömürün 6.300 Kcal/kg, yerli ta�kömürün 6.000 Kcal/Kg, yerli linyitin 3.500-4.500 Kcal/kg’d�r.

Sektörün y�ll�k yak�t ihtiyac�, 5.000 Kcal/kg ve %3 kükürt içerikli kömür baz�nda 6,5 milyon tondur.

Çimento fabrikalar�nda yak�tlar muhtelif oranlarda kar��t�r�larak kullan�lmakta, 2.000 kalori ile 4.500 kalori aras�nda da linyit kullan�labilmektedir.

2.5.3. �eker Sektörü

Ülkemizde, 21 adedi yak�t olarak kömür kullanan toplam 30 adet �eker Fabrikas� bulunmaktad�r. Kömür kullanan fabrikalarda kalori de�eri dü�ük (2.200-3.800 Kcal/kg) ve yüksek (4.000-4.500 ve üzeri) olmak üzere iki s�n�f kömür kullan�lmaktad�r. Bu fabrikalar�n y�ll�k linyit ihtiyaçlar� 900.000 ton civar�ndad�r.

1,8 milyon ton/y�l üretim kapasitesine sahip �eker fabrikalar�n�n 2000-2008 y�llar� aras�nda talebe ba�l� olarak �eker üretimleri ortalama 1,2 milyon ton/y�l olmu�tur. Önümüzdeki 2009-2013 y�llar� aras�nda da arz-talep dengesinin ayn��ekilde devam edece�i, sektörde kullan�lan linyit tüketiminde önemli bir de�i�iklik olmayaca�� öngörülmektedir.

2.5.4. Toprak Sektörü

Ülkemizde 600’e yak�n tu�la ve kiremit fabrikas� oldu�u, bunlar�n büyük bir k�sm�n�n tu�la, bir k�sm�n�n da hem tu�la hem kiremit üretti�i bilinmektedir. Bunlar�n üretim kapasitesi ise in�aat sektöründeki geli�melere ba�l� olarak art�p azalmaktad�r. Türkiye’deki toprak sanayinde kullan�lan yak�t 3.000-4.000 Kcal/kg �s�l de�erdeki linyittir ve bir kaç� d��nda pi�irme f�r�nlar� buna göre dizayn edilmi�tir. Ancak, hava kirlili�inin yo�un oldu�u baz� büyük kentlerimizde do�algaz kullan�m�na geçmeleri beklenmektedir. Linyit kullan�m miktar� ise y�llara göre de�i�kenlik göstermekle birlikte yakla��k 3 milyon ton/y�l’d�r.


�n�aat sektöründe önümüzdeki y�llarda beklenen canl�l��a paralel olarak tu�la ve kiremit fabrikalar�n�n üretim kapasitelerini artt�rmalar� beklenmektedir. Sektörün istedi�i nitelikte kömürün haz�rlanmas� halinde, bu sektördeki yerli linyit miktar�n�n 4 milyon ton/y�l’a ç�kaca�� tahmin edilmektedir.

2.5.5. Is�nma Sektörü

Ülkemizin �s�nma sektöründeki kömür ihtiyac� yakla��k 14 milyon ton civar�ndad�r. 2008 y�l� itibari ile Ülkemizin yakla��k 17 milyon ton kömür ihtiyac� oldu�u görülmektedir. Bu kömür ihtiyac�n�n yakla��k yar�s� ithalat yoluyla, yar�s� ise TK� ve di�er yerli kömür üreticileri taraf�ndan kar��lanmaktad�r.

�lk olarak 1989 y�l�ndan ba�layarak günümüze kadar h�zla artan ithal kömür ve son y�llarda kullan�m ve yay�l�m alan� artan do�algaz nedeniyle Is�nma sektöründeki linyitin pay� gerilemi�tir.

1988’den itibaren Ankara’da, 1992’den itibaren de �stanbul, Eski�ehir, �zmit ve Bursa’da konutlarda ve sanayide kullan�lmaya ba�layan do�algaz�n yay�l�m ve kullan�m�n�n h�zla artaca��, 21 yerle�im yerinde ihaleyi kazanan �irketlere lisans verildi�i ve 11 yerle�im yerinde daha do�algaz�n kullan�lmaya ba�lan�ld��, 20 yerle�im yerinde ihale a�amas�nda oldu�u, 22 yerle�im yerinde ise ihale çal��malar�n�n devam etti�i, 2012 y�l�ndan itibaren ise hemen hemen bütün illerimizde do�algaz kullan�m�n�n ba�layaca�� göz önüne al�nd��nda, kömür iyile�tirilmesine ili�kin tesislerin say�s�n� ve kalitesini artt�rarak, çevre kriterlerine uygun kömürlerin haz�rlanmas� ve piyasa ko�ullar�nda yap�lacak bir fiyatland�rma ile ithal kömürle rekabeti sürdürerek linyitin �s�nma sektöründeki pazar pay�n� koruyabilmesi mümkün gözükmektedir.

Hatta, dü�ük kalorili kömürlerin �s�nma sektöründe kullan�labilmesine ili�kin dumans�z kazan ve soba teknolojilerinin geli�tirilmesi ve Çevre Yönetmeli�inde yap�lacak de�i�ikle linyitin �s�nma sektöründe ki pazar pay�n� artt�rmas� beklenebilir.

2.5.6. Di�er

Orta ve küçük ölçekteki sanayi kurulu�lar�n�n (besicilik, ya�, tekstil, tuz fabrikalar� vb.) linyit ihtiyaçlar�, ülkenin büyüme h�z�na ve ekonomik geli�ime paralel olarak artma e�ilimi göstermektedir. Ancak, Büyük �ehirlerde kurulu baz� sanayi tesislerin çevre yönetmeli�i nedeniyle do�algaza geçme zorunlulu�u da dikkate al�n�rsa 2015’li y�llara kadar bu sektör kapsam�ndaki kurulu�lar�n kömür taleplerinin 2,5-3 milyon ton aral��nda devam etmesi beklenmektedir.

2.6. Elektrik Arz Güvenilirli�ine Katk�lar�

Enerji ihtiyac�n�n %70’ini d��ar�dan temin etmek durumunda olan bir ülke olarak ya�anan do�algaz krizleri dikkate al�nd��nda yerli kayna��n ve arz güvenli�inin ne kadar önemli oldu�u bir kez daha gözler önüne serilmi�tir.

Af�in-Elbistan Havzas�’nda ve di�er kömür havzalar�nda �imdiye kadar yat�r�m yap�lmayan veya çok az yat�r�m yap�lan kömür sahalar�n� h�zla özel sektöre açarak enerji alan�nda yerli kaynak oran�n�n art�r�lmas� do�rultusunda a�a��daki sahalarda özel sektörün yat�r�m yapmas� te�vik edilmektedir.

A-Tekirda�-Saray’da 2*150 MW

B-Bolu-Göynük’de 2*135 MW

C-Çank�r�- Orta’da 2*135 MV

E-��rnak-Silopi’de 135 MW

F-��rnak’da 2*135 MW


Bunlara ilaveten; 323 milyon ton kömür rezervine sahip TK�’nin Adana Tufanbeyli‘deki sahalar� termik santral kurmaya elveri�li sahalar aras�nda yer almaktad�r.

Ayr�ca, Bingöl Karl�ova’da asgari 75 MW gücünde bir termik santral kurulmas� �art� ile devlet ve özel sektör i�birli�ini içeren bir modelin etüt çal��mas� yap�lmaktad�r.

Di�er yandan; EÜA�’�n uhdesinde olan Eski�ehir-Mihal�çç�k sahas�n�n i�letilebilir 20 milyon ton rezerv içeren k�sm� , en az 100 MW termik santral kurdurmak �art� ile rödövans kar��l�� i�lettirilmek üzere al�nm��t�r. Ayn� saha mücavirinde kömür sahas� bulunan Kömür ��letmeleri A.�. vas�tas�yla 150 MW gücünde termik santral kurdurmak üzere ihale edilmi�tir. Firma 2*135 MW gücünde termik santral kurmak üzere lisans alm�� olup faaliyetlerine devam etmektedir.

2.7. AR-GE Faaliyetleri

Kömür konusunda Ara�t�rma-Geli�tirme (Ar-Ge), Ürün-Geli�tirme (Ür-Ge), ve Proses-Geli�tirme çal��malar�n�n belirlenip aktif hale getirilmesi için çe�itli ulusal ve uluslar aras� ara�t�rma kurumlar� ve üniversiteler ile sürekli i�birli�i içinde bulunan TK�, dünyada geli�en temiz kömür teknolojilerinden yararlanmak için bir dizi Ar-Ge faaliyetlerini ve projelerini yürütmektedir.

Bu kapsamda; Üniversiteler ve ara�t�rmac� Kurum ve Kurulu�larla do�rudan i�birli�i yapmak, Ar-Ge ve inovasyon faaliyetlerinde bulunmak, te�viklerden yararlanmak ve uygun i�birli�i platformlar� olu�turmak üzere çal��malar yap�lmaktad�r.

TK� taraf�ndan ele al�nan di�er bir Ar-Ge çal��mas� olarak; Ülkemiz linyitlerinden kalorisi yüksek, kükürt ve oksitleri, NOx, CO2 ve toz emisyonlar� dü�ük temiz kömür elde edilmesi, ayr�ca kömürden gaz ve s�v� yak�t üretimi ile ilgili teknolojik ara�t�rmalar yap�lmas� planlanmaktad�r. Bu amaçla Tunçbilek’te kurulacak 250kg/saat kapasiteli pilot tesiste linyitlerimiz gazla�t�r�larak, sentez gaz�, IGCC, s�v�yak�t ve muhtelif kimyasallar üretimi için ara�t�rma faaliyeti gerçekle�tirilecektir.

Ayr�ca; TK� taraf�ndan kömürün alternatif olarak kullan�m� yönünde yap�lan çal��malar sonucunda Konya Ilg�n’da Humik Asit pilot tesisi kurulmu�tur. Deneme üretimine ba�lanm�� olan bu tesiste; leonardit, gidya ve linyit sahalar�m�z�n de�erlendirilmesi amac�yla Ülkemizde, yeni ve do�al organik madde düzenleyicisi olarak kullan�labilecek, en önemli maddelerden olan hümik ve fülvik asitin pilot ölçekte üretilmesine imkan sa�lanmaktad�r.

3. YEN�LENEB�L�R ENERJ�

3.1. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar�

Yenilenebilir enerji kaynaklar� sürekli olarak yenilenen enerji kaynaklar�d�r. Do�ada çok farkl� �ekillerde bulunabilir; do�rudan veya dolayl� bir �ekilde güne�ten veya yer kabu�unun derinliklerinden ç�kar�lan �s�dan elde edilir. Güne�, rüzgâr, biyokütle, biyo yak�tlar, jeotermal, hidrolik güç, okyanus kaynaklar� (dalga ve med-cezir) ve yenilenebilir kaynaklardan elde edilen hidrojen enerjisi bu tan�m içerisinde yer al�r.

Yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan çok eski ça�lardan beri su pompalanmas�nda, tah�llar� ö�ütmede, ürünleri kurutmada, su �s�t�lmas�nda ve yelkenli gemilerde yararlan�lmaktad�r. Buharl� makinelerin ke�fi ile ba�layan sanayile�me, önce Avrupa daha sonra Amerika’da yenilenebilir enerjilerin kullan�m�n�n a�amal� olarak azalmas�na neden olmu�tur. Ancak 1973 y�l�nda ya�anan petrol krizi ilk kez enerji kaynaklar� konusunda bir güvensizlik ortam� yaratm��t�r. Bu güvensizlik ortam� bütün dünyada yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar�na kar�� yo�un bir ilgiye neden olmu�tur. 1990'l� y�llarda gündeme gelen çevre bilinci ile de;


atmosfere kirlilik yarat�c� emisyon vermeyen yenilenebilir enerji kaynaklar�n�n teknolojilerinin geli�tirilmesi, yayg�n olarak kullan�m� için farkl� destekleme politikalar� uygulanmaya ba�lanm��t�r. Günümüzde dünyan�n birçok ülkesinde "enerji temin güvenli�i" "enerjinin çe�itlendirilmesi", “enerjide ithalat ba��ml�l��n�n azalt�lmas�”, “iklim de�i�ikli�i ile mücadele” “istihdam yaratma” gibi yararlar� ile gittikçe daha fazla kullan�lmaktad�r.

3.2. Dünya’da Yenilenebilir Enerji Kullan�m Durumu

Grafik 7. Dünya Nihai Enerji Üretiminde Yenilenebilirlerin Pay�

Dünya nihai enerji üretiminde yenilenebilir enerjilerin pay� %18’dir. Bunun büyük bir k�sm�n� geleneksel biyokütle olu�turmakta, bunu büyük hidrolik, s�cak su/�s�tma, güç üretimi ve biyoyak�tlar izlemektedir.

Grafik 8. Dünya Elektrik Üretiminde Yak�tlar�n Paylar�

Di�er (Jeo, Rüzgar,Güne�, Dalga) % 1,0

Yanabilir YEK ve At�klar % 1

HES % 16,0

Kömür % 41

Do�algaz % 20,1

Petrol % 5,8

YEK olmayan at�klar % 0,2 Nükleer %14,8

YEK % 18,1

Dünya elektrik üretiminde yenilenebilir kaynaklar�n pay� %18,1 oran�ndad�r. Yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan üretilen elektrikte en büyük pay %16 ile hidrolik kaynaklara aittir. Bunu at�klar ve rüzgâr, güne�, jeotermal, dalga vb kaynaklardan elektrik üretimi izlemektedir.


Grafik 9. Yenilenebilir Enerji kapasiteleri Y�ll�k Ortalama Büyüme Oranlar� (2002-2006)

Yenilenebilir enerji kapasiteleri y�ll�k büyüme oranlar�na bak�ld��nda ise �ebekeye ba�l� güne�-pv sistemlerinin %60 ile en büyük büyüme oran�na sahip oldu�u görülmekte bunu biyodizel, rüzgâr ve jeotermal �s�tma izlemektedir. S�ras� ile küçük ve büyük hidrolik, biyokütle, jeotermal güç ve biyokütle �s�tma geli�mesi di�erlerine göre oldukça yava� olan sektörlerdir. 3.3. Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kullan�m Durumu

3.3.1. Birincil Enerji Kaynaklar� Arz�nda Yenilenebilir Enerjilerin Pay�

2008 y�l� Türkiye toplam birincil enerji kaynaklar� arz� 106,27 Mtep olup bunun kaynaklara göre da��l�mlar� Grafik 10’da verilmektedir.

Grafik 10. Türkiye Birincil Enerji Kaynaklar� Arz�n�n Kaynaklara Göre Da��l�m� (2008 y�l�)

Güne�-�s�0,40%

RES-e0,07%

Petrol29,90%

Do�al Gaz31,80%

Kat� yak�t29,53%

Biyokütle4,53%

HES+JEO-e2,82%

Biyoyak�t0,00%

Jeo �s�& di�er �s�0,95%

YEK9%


2008 y�l� Türkiye toplam birincil enerji arz�n�n 9,319 Mtep’i (%9) yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan kar��lanm��t�r. Ülkemizin orman, bitki ve hayvan at�klar�ndan olu�an biyokütle kaynaklar� ço�unlukla geleneksel yöntemler kullan�larak enerjiye dönü�türülmektedir. Bu miktar y�ll�k birincil enerji arz�n�n %4,52’ini olu�turmaktad�r.

Yenilenebilir enerji arz�n�n %51,64’ü biyokütle kaynaklar�, %32,2’si hidrolik ve jeotermalden elektrik üretimi, %0,72’si rüzgârdan elektrik üretimi, %10,8’ini jeotermal �s� ve di�er �s� , %4,5’ini güne�-�s� ve %0,01’ini biyo yak�tlar olu�turmaktad�r.

3.3.2. Hidrolik

Türkiye’nin temel yenilenebilir elektrik enerji kayna�� hidrolik enerjidir. Dünyan�n yar�-kurak bir bölgesinde bulunan Türkiye’de ya��, zamana ve bölgelere göre farkl�l�k göstermektedir (Harita 2). Karadeniz bölgesi en fazla ya�� alan bölge olurken, �ç Anadolu Bölgesi en az ya�� alan bölgedir.

Harita 2: Türkiye Ya�� Da��l�m�

Harita 3. Türkiye Hidrolik Havzalar�


Hidrolojik çal��malar için Türkiye geneli 25 ana akarsu havzas�na ayr�lm��t�r (Harita 3). Havzalar�n ortalama y�ll�k toplam ak��lar� 186 Milyar m3 dür.

DS� verilerine göre Türkiye teorik hidroelektrik potansiyeli 433 Milyar kWh,’dir. Bu potansiyelin ancak 216 Milyar kWh’lik bölümü teknik olarak de�erlendirilebilir durumdad�r. Teknik olarak de�erlendirilebilir potansiyelin ise 140 GWh’lik bölümü ekonomik olarak de�erlendirilebilir durumdad�r. Bu potansiyelin kullan�m durumu tablo-10’da verilmektedir.

Tablo-1: Türkiye Teknik ve Ekonomik HES Potansiyeli Durumu (Ekim-2009)

HES Da��l�m Kurulu Güç-MW Üretim Kapasitesi-GWh ��letmede 14 254 49 700 �n�aat� devam eden 8 046 18 300 Programda 22 700 72 000 Toplam 45 000 140 000

Tablodan da görülece�i üzere teknik ve ekonomik HES potansiyelinin ancak %35,5’ini geli�tirilmi� bulunmaktad�r.

Grafik 11. Y�llara Göre Hidrolik Kurulu Güç

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

HES

Kur

ulu

Güç

-MW

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

-Eki

m Y�l

Y�llara göre HES kurulu gücünün geli�imi Grafik 11’de görülmektedir. Hidroelektrik kurulu güç y�llara göre art�� göstermesine ra�men toplam kurulu güç ve toplam enerji üretimindeki pay� dü�ü� e�ilimindedir. 2000 y�l�ndaki hidrolik kurulu güç 11175,2 MW toplam kurulu gücün %41’ini olu�tururken, 2008 y�l�nda bu de�er 13828,75 MW ve %33’tür.

Yenilenebilir temiz enerji kaynaklar�ndan biri olan hidroelektrik potansiyelin geli�tirilmesi amac�yla HES tesislerinin kurulmas� ve i�letimi kamunun yan� s�ra, 3096 ve 4628 say�l� kanunlar�n yürürlü�e girmesiyle de özel sektör enerji üretiminde yerini alm��t�r. 2009 y�l� ekim ay� itibar�yla 207 adet HES tesisi isletmeye aç�lm�� olup, toplam 14254 MW kurulu güçteki HES santralleri EÜAS ve özel sektör taraf�ndan isletilmektedir. Her gecen gün bu say� h�zla artmaktad�r. Özellikle 5346 say�l� YEK Kanunu ile verilen te�vikler sonucunda nehir ve kanal tipi ba�ta olmak üzere küçük hidroelektrik santrallerin kurulmas� artm��t�r. ��letmedeki HES tesislerinin da��l�m� tablo 2’de verilmektedir.


Tablo 2: ��letmedeki HES’lerin Da��l�m�

Kurum/Kurulu� Say� Adet

Toplam Kurulu Güç-MW

Toplam Üretim Kapasitesi

GWh EÜA� 106 11628 41375Y�D (3096-3996) 18 970 3880Serbest Üretim �irketleri, Otoprodüktör Otop Grubu (4628)

73 994,2 2386

Özelle�tirilmi� 7 92 1939��letme Hakk� Devri 3 570 160Toplam 207 14254 49740

Grafik 12’de y�llara göre hidrolik enerji üretimi görülmektedir. Hidrolik santrallerin üretimlerinin genellikle su gelirlerine ba�l� olarak de�i�kenlik gösterdi�i görülmektedir. Hidrolik kaynaklardan elektrik enerjisi üretimi 2000’li y�l�nda toplam elektrik üretiminin %24’ünü kar��larken y�llar içerisinde azalarak 2008 y�l�nda %16,7’ye kadar dü�mü�tür.

Grafik 12. Hidroelektrik Enerji Üretiminin ve Türkiye Toplam Üretimindeki Pay�n�n De�i�imi

05

101520253035404550

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008 Y�l

Hid

rolik

Üre

tim-T

Wh

0

5

10

15

20

25

30

35

Y�l

% T

opla

m Ü

retim

deki

Pay

�

Hidrolik Üretim-TWh Toplam Üretimdeki Pay�

HES enerji üretmek üzere EPDK’ya yap�lan ba�vurular, DS� ile su kullan�m anla�mas� imzalanan, lisans verilen, in�a ve i�letmede olan projelerin say�lar� Grafik 13’de ve lisansland�r�lm�� HES projelerinin kurulu güçlerine göre da��l�m� Grafik 14’de gösterilmektedir.


Grafik 13. EPDK’ya Ba�vuran HES Projelerinin Geli�me Durumlar�

24232

1583

22538

1547

15086

556 617 235 994 730

5000

10000

15000

20000

25000

Topl

am K

urul

u G

üç-M

W

Topl

am p

roje

say�

s�

Topl

amba

�vur

usa

y�s�

Lisa

nsve

rilen

ler

Su K

ulla

n�m

Anla

�mas

�im

zala

m��

SKA

imza

lam

��-

in�a

hal

inde

��le

tmed

eol

an

Toplam Kurulu Güç-MW Adet

Grafik 14. Lisanslanm�� HES Projelerinin Kurulu Güçlerine Göre Da��l�mlar�

Lisanland�r�lm�� HES Projelerinin Güç Da��l�m�

0

1000

2000

3000

4000

5000

Adet 234 196 48 11

Toplam Kurulu Güç 1273 4605 4373 3158

0-10 MW 50-100 MW 50-200 MW >200 MW

3.3.3. Rüzgâr

Türkiye Rüzgâr Enerjisi Potansiyel Atlas� (REPA), Türkiye rüzgâr kaynaklar�n�n karakteristiklerini ve da��l�m�n� belirlemek amac�yla E�E taraf�ndan 2006 y�l�nda üretilmi�tir. Bu atlasta verilen detayl� rüzgâr kayna�� haritalar� ve di�er bilgiler rüzgâr enerjisinden elektrik üretimine aday bölgelerin belirlenmesinde kullan�labilecek bir alt yap� sa�lamaktad�r.

Y�ll�k ortalama de�erler esas al�nd��nda, Türkiye’nin en iyi rüzgâr kayna�� alanlar� k�y� �eritleri, yüksek bay�rlar ve da�lar�n tepesinde ya da aç�k alanlar�n yak�n�nda bulunmaktad�r. Aç�k alan yak�nlar�ndaki en �iddetli y�ll�k ortalama rüzgâr h�zlar� Türkiye’nin bat� k�y�lar� boyunca, Marmara Denizi çevresinde ve Antakya yak�n�nda küçük bir bölgede meydana gelmektedir. Orta �iddetteki rüzgâr h�z�na sahip geni� bölgeler ve rüzgâr gücü yo�unlu�u Türkiye’nin orta kesimleri boyunca mevcuttur (Harita 4).


Harita 4. Yer Seviyesinden 50 m Yüksekteki Rüzgâr H�zlar�

Tablo 3: Türkiye Rüzgâr Potansiyeli (50 m yükseklikte)

Rüzgâr Kaynak

Derecesi

Rüzgâr S�n�f�

50 m’de Rüzgâr Gücü Yo�.(W/m2)

50 m’de Rüzgâr H�z�

(m/s)

Toplam Alan

(km2)

Rüzgârl� Arazi

Yüzdesi

Toplam Kurulu Güç

(MW)

Orta 3 300-400 6.5-7.0 16 781.39 2.27 83 906

�yi 4 400 – 500 7.0-7.5 5 851.87 0.79 29 259.36

Harika 5 500 – 600 7.5-8.0 2 598.86 0.35 12 994.32

Mükemmel 6 600 – 800 8.0- 9.0 1 079.98 0.15 5 399.92

S�rad�� 7 > 800 > 9.0 39.17 0.01 195.84

Toplam 26 351.28 3.57 131 756.40

Türkiye rüzgâr atlas� (REPA)’nda yer seviyesinden 50 metre yükseklikteki rüzgâr potansiyelleri incelendi�inde Ege, Marmara ve Do�u Akdeniz bölgelerinin yüksek potansiyele sahip oldu�u görülmektedir. REPA verilerine göre 7 m/s’den büyük rüzgâr h�zlar� göz önüne al�nd��nda Türkiye rüzgâr enerjisi potansiyeli 47,849.44 MW olarak belirlenmi�tir.


Türkiye’de �ebekeye ba�l� rüzgâr enerjisi ile elektrik üretimi 1998 y�l�nda ba�lam�� ve özellikle 2005 y�l�ndan itibaren özellikle 5346 say�l� Yenilenebilir Enerji Kanunun ç�kmas�ndan sonra kurulu güç ve enerji üretiminde her y�l yüzde yüzün üzerinde art�� göstererek k�smen veya tamamen i�letmede olan 26 adet rüzgâr santrali ile 2009 y�l� ekim ay�nda sonunda 646,45 MW’a ula�m��t�r. (Grafik 15).

Grafik 15. Türkiye Rüzgâr Kurulu Gücünün Geli�imi

8,

7

8,7

18,9

18,9

18,9

20,1

20,1

20,1

51

146,3

363,7

646,45

0

100

200

300

400

500

600

700

Kur

ulu

Güç

-MW

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

-Eki

m Y�l

Y�lda Kurulan Güç Toplam Kurulu Güç

Rüzgâr santrallerinden üretilen elektrik enerjisi de Grafik 16’dan da görülece�i gibi h�zl� bir art�� göstermektedir.

Grafik 16. Rüzgârdan Elektrik Enerjisi Üretiminin Y�llara Göre De�i�imi

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

Y�llar

Üret

im- M

Wh

Rüzgar Enerji Üretim 5,5 20,5 33,4 62,4 48 61 58 59 129 357 846

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Rüzgâr piyasas�n�n canl�l��n�n ölçülmesinde en önemli faktör bir önceki y�la göre büyüme oran�d�r. Rüzgâr enerjisinde büyüme oran� 2004 y�l�ndan beri sürekli art�� göstermekte olup dünya y�ll�k ortalama büyüme %25’den fazlad�r.

Halen Marmara bölgesinde 13, Ege Bölgesinde 11, Do�u Akdeniz bölgesinde rüzgâr santrali �ebekeye ba�l� olarak enerji üretmektedir.


Grafik 17. Rüzgâr Santrallerinin Bölgelere Göre Da��l�m�

340,25

13

251,2

1155

2

0

50

100

150

200

250

300

350

Kuru

lu G

üç-M

W/A

det

Marmara Bölgesi Ege Bölgesi Do�u AkdenizK�y�lar Bölgeler

Marmara bölgesinde Bal�kesir, �stanbul, Çanakkale, Ege bölgesinde �zmir, Manisa, Ayd�n, Mu�la, Do�u Akdeniz çevresinde Osmaniye ve Hatay rüzgâr santrallerinin yo�un olarak

kuruldu�u illerdir.

Grafik 18. EPDK’ya Yap�lan Rüzgâr Enerjisi Proje Ba�vurular�n�n Durumu

3386646,45 850 850,9

31918

39,6

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

Topl

am G

üç-M

W

Lisa

nsve

rilen

��le

tme

�n�a

at

Uyg

unbu

lma

�nc.

&D

e�

Ba�

vuru

Lisans verilen ��letme �n�aat Uygun bulma �nc.&De� Ba�vuru

Günümüze kadar EPDK’ya yap�lan rüzgâr enerjisi proje ba�vurular�n�n durumu Grafik 18’de verilmektedir. Grafikten de görülece�i gibi lisans verilen projelerin ancak %19’u i�letmede, %25’i in�a halinde geri kalan ise halen santral�n kurulmas� ile ilgili kredi bulma, gerekli izinleri al�nmas�, türbinlerin sipari�i, vb. i�lemleri nedeniyle beklemektedir. Bunlar�n yan� s�ra 1 Kas�m 2007 tarihli ba�vurular�n olu�turdu�u 31918 MW’l�k 724 adet proje iki y�l� a�k�n bir süredir inceleme ve de�erlendirme a�amas�ndad�r.

3000 MW’� a�an güçte rüzgâr enerji santral projesi lisans alm�� olmas�na ra�men i�letmede olan santrallerin ancak 645 MW’a ula�abilmesi sektörde baz� sorunlar oldu�unu göstermektedir. Rüzgâr enerjisi yat�r�mlar�n�n gecikmesinde etkisi olan hususlar:

Kanun, yönetmeliklerde çok s�k de�i�iklik yap�lmas� ve yeni kurallar getirilmesi, - Lisans almadan in�aata ba�lamaya kadar olan süreçte izin prosedürleri ile ilgili aç�k ve anla��l�r k�lavuzlar�n olmamas�, - �lgili kurumlar aras�nda koordinasyon eksikli�i, izinlerle ilgili i�lemlerin uzun sürmesi ve

bürokratik engeller


- �ebeke ba�lant� ile ilgili s�n�rlamalar, - �ebeke güçlendirmesi veya RES TM, yeni hat veya yeni �ebeke yap�lmas� ile ilgili

prosedürün belirsizli�i, - Projelerde yeterli rüzgâr ölçüm verilerinin bulunmamas� ve güvenilir potansiyelin

belirlenmesi için yeniden ölçüm yap�lmas�n�n yaratt�� gecikmeler, - YEK Kanunu ile sa�lanan te�viklerin yetersiz bulunmas�, 5346 say�l� YEK Kanunu

de�i�iklik teklifindeki de�i�iklik beklentileri, - Mevcut Kanun’da yerli üretime yönelik te�viklerin bulunmamas� bu nedenle yerli üretim

avantaj�n�n yeterince kullan�lamamas� bunun sonucunda yerli ve yenilenebilir bir kaynak olan rüzgâr enerjisi ekipmanlar�nda d��a ba��ml�l�k, proje maliyetlerinin yükselmesi, temin sürelerinin uzamas�, i�letme& bak�m maliyetlerinin artmas�, muhtemel ar�zalara müdahale süresinin uzamas�,

- Yat�r�mc�lar�n sermaye s�k�nt�lar� ve ya�anan küresel ekonomik kriz nedeniyle finansman bulman�n zorla�mas�,

- Piyasada çantac� tabir edilen ve gerçek yat�r�mc� olmayanlar�n mevcudiyeti, bu tür proje sat��lar�n�n engellenememesi,

- Firmalar�n Finansman kabiliyetlerine ve deneyimlerine bak�lmamas� bunun sonucunda ya�anan gecikmeler veya gerçekle�emeyen projelerin yap�labilecek projelerin önünü t�kamas�,

- 1 Kas�m 2007 tarihinde yap�lan RES ba�vurular�n de�erlendirmenin sonuçland�r�lmas�na yönelik somut ad�mlar at�lamamas�, proje de�erlendirme ile ilgili objektif kriterlerin olmamas�, getirilen kurallar�n s�k s�k de�i�tirilmesi,

- �ebeke ba�lant�s� ile ilgili getirilmesi dü�ünülen katk� pay� ihalesinin projelere ilave maliyetler getirmesi, bu durumun lisans verilen projelerin gerçekle�me �ans�n� azaltmas�

olarak s�ralanabilir.

3.3.4. Jeotermal

Türkiye jeotermal potansiyeli konusunda iki tür kaynak kategorisi üzerinde durulmaktad�r:

(1) 3 km derinlikten daha s�� derinliklerdeki hidrotermal kaynaklar ve

(2) yerküredeki �s� ak�s� kullan�larak elde edilen jeotermal potansiyel.

Bugüne kadar yap�lan çal��malar Türkiye’nin ilk 3 km derinli�indeki jeotermal potansiyelin 3x1023 J oldu�unu göstermektedir.

Monte Carlo tipi olas�l�kl� rezerv (potansiyel) tahmin yöntemi kullan�larak Türkiye genelinde toplam 40 adet ortayüksek s�cakl�kl� jeotermal (hidrotermal) saha incelenmi�tir. Bu sahalardan elektrik üretimi için elde edilebilecek en dü�ük jeotermal potansiyel s�n�r de�eri referans s�cakl��n�n 100oC olmas� halinde 661 MWe olarak tahmin edilmi�tir.

MTA Genel Müdürlü�ü verilerine göre ise ülkemizde elektrik üretimine uygun 15 adet jeotermal saha bulunmaktad�r. Bu sahalar ço�unlukla Menderes grabeni ile Gediz Grabeninde yer almaktad�r (Tablo 4).


Tablo 4: Elektrik Üretimine Uygun Jeotermal Sahalar

MTA taraf�ndan elektrik üretimine uygun birçok saha ke�fedilmesine ra�men yasal ve idari sorunlar nedeniyle 1984 y�l�nda i�letmeye al�nan Sarayköy Jeotermal santralinden ba�ka jeotermal santrali 2008 y�l�na kadar kurulamam��t�r. 2005 y�l�nda 5346 say�l� Yenilenebilir Enerji Kanunu ile 13.6.2007 y�l�nda yürürlü�e giren 5686 say�l� Jeotermal Kaynaklar ve Do�al Mineralli Sular Kanunun ç�kmas� ile jeotermal kaynaklar�n aranmas�, i�letilmesi ve elektrik enerjisinin üretimi yasal bir düzenlemeye kavu�mu�tur. Bunun sonucunda santrallerin kurulu gücü k�sa sürede art�� göstererek 2008 y�l� sonunda 29,8 MW, 2009 y�l� Ekim sonu itibariyle ise yüzde yüzün üzerinde artarak 77,2 MW'a ula�m��t�r (Grafik 19). Jeotermal santrallerden üretilen elektrik enerjisi de artmaktad�r (Grafik 20). Halen toplam kurulu gücü 89,5 MW olan üç santralin in�as� sürmektedir.

Jeotermal Alan S�cakl�k oC Durum Potansiyeli MWe

Denizli-K�z�ldere 200-242 Kurulu güç 15 MW olup saha özelle�tirildi 85

Ayd�n-Germencik 200-232 47,4 MW santral i�letmede 130

�zmir-Balçova 136 Konut �s�tmas� ve termal uygulama 5

�zmir-Dikili 130 Sera �s�tmas� 30

Çanakkale-Tuzla 174 7,5 MW 2009’da i�letmeye girdi. 80

Ayd�n-Salavatl� 171 Mevcut 8 MW kurulu güce ilave 9,5 MWe in�a a�amas�nda

65

Kütahya-Simav 162 Konut �s�tmas� ve termal uygulama 35

�zmir-Seferhisar 153 3,2 MW proje a�amas�nda, sondajlar devam ediyor 35

Manisa-Salihli-Caferbeyli

150 MTA taraf�ndan ihale edildi 20

Ayd�n-Sultanhisar 145 MTA taraf�ndan yeniden ihale edilecek 20

Ayd�n-Y�lmazköy 142 MTA taraf�ndan ihale edilecek 20

Ayd�n-H�d�rbey 143 10

Ayd�n-Atça 124 MTA taraf�ndan ihale edildi 5

Manisa-Ala�ehir-Kavakl�dere

213 MTA taraf�ndan ihale edildi 30

Ayd�n-Umurlu 155 MTA taraf�ndan ihale edildi 25

Ayd�n-Nazilli 188 MTA taraf�ndan yeni bulunan saha Saha geli�tirme çal��malar� sürüyor

Toplam Teknik ve Ekonomik Potansiyel 600


Grafik 19. Türkiye’nin jeotermal enerji santrallerinin y�llara göre de�i�imi

15

1

15

1

29,8

3

77,2

4

0

10

20

30

40

50

60

70

80K

GÜ

Ç-M

W

1984 2007 2008 2009-Ekim Y�l/Adet

K.Güç Santral-Adet

Grafik 20. Jeotermal elektrik üretimi geli�imi

020406080

100120140160180

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008 Y�l

Jeot

erm

al E

lek

Üret

im -G

Wh

Grafik 21. EPDK Jeotermal Ba�vurular�n�n Durumu

103,7

7

77,2

4

26,5

3

0

20

40

60

80

100

120

Kuru

lu G

üç-M

W/a

det

Lisans verilen ��letmede �n�a halinde

Lisans alan jeotermal santraller Ayd�n, Denizli ve Çanakkale illerinde yer almaktad�r.


3.3.5. Biyokütle

Tar�m Bakanl�� 2005 y�l� verilerine göre bu�day, m�s�r, arpa, çavdar, yulaf, dar�, piriç, tütün, pamuk, ayçiçe�i, yer f�st�� ve soya gibi tarla ürünleri kullan�labilir art�klar�ndan olu�an biyokütle potansiyeli 12 963 319 ton’dur.

Türkiye’deki yenilenebilir ve at�k santrallerinin güçlerinin y�llara göre de�i�imi grafik 22’de verilmektedir. 2008 y�l�nda YEK+At�k santrallerinin kurulu gücü 59,65 MW’olup, bu santrallerden üretilen elektrik enerjisi ise 2199 GWh/y�l’dir.

Grafik 22. YEK+At�k santralleri Kurulu Gücünün Y�llara Göre De�i�imi

0

10

20

30

40

50

60

YE

K-A

t�k K

urul

u G

üç-M

W

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008Y�l

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Grafik 23. YEK+At�k Santrallerinden Üretilen Elektrik Enerjisi De�i�imi

0

50

100

150

200

250

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Y�l

YEK+

At�k

Ele

k Ür

etim

-GW

h

Türkiye’de son zamanlarda organik at�k, biyokütle ve biyogazdan enerji üretimine yönelik kamu ve özel sektör yat�r�mlar� artmaya ba�lam��t�r. Öncelikle büyük�ehir belediyeleri çöp at�klar�n�n çözümüne yönelik olarak at�k yakma ve enerji üretim tesisleri kurmaya ba�lam��lard�r.


Grafik 24. EPDK’dan Lisans Alan Biyogaz, Biyokütle ve Çöp Gaz� Santrallerinin Durumu

4,125,843 5,66

36,224

2,89

0

5

10

15

20

25

30

35

40K

urul

u G

üç-M

W

Biyogaz Biyokütle Çöp Gaz� (LFG)

��letme�n�a

Tablo 5. EPDK’daki Biyogaz ve Biyokütle Projelerinin Durumu

�nceleme&De� Lisans Verilen Sonland�r�lan EPDK Projeler

Adet MW Adet MW Adet MW

Biyogaz 1 3,48 13 54,68 1 15

Biyokütle 1 4,0 1 5,8 1 10

2006 y�l�ndan sonra özellikle baz� illerde çöp santrallerinin devreye girmesinin artmas� nedeniyle biyokütleden elektrik üretimi de artmaya ba�lam��t�r.

3.3.6. Güne�

Türkiye güne� enerji potansiyeli aç�s�ndan zengin bir konumdad�r. E�E taraf�ndan geli�tirilen Güne� Enerjisi Potansiyel Atlas� (GEPA)’ya göre y�ll�k güne� enerjisi elektrik üretimi teknik potansiyelinin 380 milyar kWh olarak belirlenmi�tir. Bu potansiyel güne� radyasyonu y�ll�k metrekare ba��na 1650 kWh’den fazla olan 4600 km2 kullan�labilir alan al�narak hesaplanm��t�r (Harita 5).

Harita 5. Türkiye Güne� Enerjisi Atlas� (GEPA)


REPA’ya göre y�ll�k güne�lenme süresi 2740 saat/y�l (günlük 7,5 saat)

Ortalama y�ll�k radyasyon 4,17 kWh/m2-gün ( 1522 kWh/m2-y�l)

Türkiye'nin en fazla güne� enerjisi alan yerleri güney k�sm� olup, ba�ta Güney Do�u Anadolu Bölgesi, Akdeniz Bölgesi ve Güney Ege Bölgesi olarak s�ralanabilir. Güney ve bat� k�s�mlar� en yüksek potansiyele sahiptir. Bu potansiyele ra�men halen �ebekeye ba�l� büyük ölçekli güne�-pv santrali bulunmamaktad�r.

Güne� pilleri (güne�-pv) ülkemizde ço�unlu�u Orman Gözetleme Kuleleri, Türk Telekom, deniz fenerleri, üniversite ve kurumlar ba�ta olmak üzere baz� yerlerde küçük güçlerin kar��lanmas�nda ve ara�t�rma amaçl�, otoyol ve park ayd�nlatmas�nda, su pompalama ve su ar�tma sistemlerinde küçük güçlerde çat�larda veya binaya entegre olarak kullan�lmaktad�r. Halen kullan�lmakta olan güne� pili sistemlerin toplam kapasitesi 3000 kW’t�r.

Binaya entegre �ebekeye ba�l� güne�-pv uygulamalar� küçük ölçekte baz� sistemlerde kullan�lmakta olup bu sistemlerin toplam gücü yakla��k 1500 kW’t�r. Baz� örnekler;

- Toyota Türkiye Sakarya Fabrikas� giri�inde 14 kW’l�k �ebeke ba�lant�l� sistem (176 adet x 80 W güne� paneli),

- Mu�la Üniversitesi rektörlük binas� cephe kaplamas� 40 kWp( 210 adet 140 Wp, 10 adet 75 Wp binada, 64 Wp kulelerde), Mu�la Üniversitesi Yerle�kesinde toplam 94 kWp güç ile elektrik enerjisi ihtiyac�n�n %3,5’i kar��lanmaktad�r.

- Toplam 300 kW gücünde güne� enerjili sistem Türk Telekom’un toplam 28 de�i�ik ildeki 324 SDH merkezinde (SDH;Synchronous Digital Hierarchy) radyolink istasyonu kullan�lmaktad�r.

- GSM istasyonlar�nda (Çe�me GSM istasyonu vb)

Halen çe�itli ölçekte yap�lm�� güne� enerjili ayd�nlatma sistemleri baz� belediyelerde park ve bahçe ayd�nlatmalar�nda (Isparta, Etimesgut, Esenler ve Avc�lar Belediyeleri vb.) baz� fabrikalarda (Toyota, Kent ve �i�ecam fabrikalar� vb.) otopark ayd�nlatmalar�nda kullan�lmaktad�r.

Su ar�tma sistemleri baz� otellerde (Fethiye Hillside, toplam 5,6 kWp güne�-pv sistem (72 adet 80 Wp gücünde) kullan�lmaktad�r.

5346 say�l� YEK kanununda yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan elektrik üretiminin desteklenmesinde kayna�a göre farkl� fiyat uygulamas�n�n olmamas� ve Kanunla verilen te�vikli tarifenin maliyetleri oldukça yüksek olan güne� elektrik enerjisi üretimi için uygun olmamas� �imdiye kadar güne� santrallerinden elektrik enerjisi üretimine olanak sa�lamam��t�r. 5346 say�l� kanun de�i�iklik teklifinin yenilenebilir enerji kaynak türü, kullan�lacak teknolojiler ve küçük ölçekli üreticilere göre farkl� fiyat önerisi tüm kesimler taraf�ndan memnuniyet ve heyecanla kar��lanm��t�r. Bu durum �imdiden baz� yat�r�mc�lar� güne� sistemleri üretecek fabrikalar kurmaya yönlendirmi�tir. Kütahya’n�n Tav�anl� ilçesinde AYT grup ve Alman Sitizin ortakl�� ile temeli at�lan ve 2010 y�l� haziran ay�nda üretime geçmesi planlanan güne� fabrikas� ile Anel Grup ve �nci Holding aras�nda 20 MW gücündeki güne� enerjisi santral kurmak ve i�letmek amac�yla iyi niyet sözle�mesi imzalamalar� bu giri�imlere örneklerdir. Türkiye’nin zengin güne� enerjisi potansiyeli de göz önüne al�narak bu Kanun de�i�ikli�inin bir an önce yasala�mas� sa�lanmal�d�r.

3.4. Yenilenebilir Elektrik Üretimi Konusundaki Hedefler

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl�� koordinasyonunda haz�rlanan ve Yüksek Planlama Kurulu taraf�ndan 18 Eylül 2009 tarih ve 2009/11 say�l� Karar’� ile kabul edilen “Elektrik Enerji Piyasas� ve Arz Güvenli�i Stratejisi Belgesi”nde kaynak kullan�m hedefleri bölümünde


yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan elektrik üretimi konusundaki temel hedefin 2023 y�l�nda elektrik üretimi içinde bu kaynaklar�n pay�n�n en az %30 olmas�n� sa�lamak olarak belirtilmi�tir. Yenilenebilir kaynaklar baz�nda hedefler;

Hidroelektrik: 2023 y�l�na kadar teknik ve ekonomik olarak de�erlendirilebilecek hidroelektrik potansiyelin tamam�n�n kullan�m�,

Rüzgâr: Rüzgâr enerjisi kurulu gücünün 2023 y�l�na kadar 20000MW’a ç�kar�lmas�,

Jeotermal: Elektrik enerjisi üretimi için uygun oldu�u belirlenmi� olan 600 MW’l�k jeotermal potansiyelin tamam�n�n 2023 y�l�na kadar kullan�m�,

Güne�: Elektrik üretimi içinde kullan�m� yayg�nla�t�rmak, ülke potansiyelinin azami ölçüde de�erlendirilmesini sa�lamak,

Di�er Yenilenebilir Kaynaklar: Üretim planlamalar�, geli�meler ve mevzuat düzenlemeler ve kullan�m potansiyeline ba�l� olarak geli�tirilmesi

olarak belirtilmi�tir.

3.5. YEK Yayg�nla�t�rma Politikalar�

Mevcut Te�vikler

Enerjide ithalat ba��ml�l��n�n azalt�lmas� ve arz güvenli�inin sa�lanmas� amac�yla YEK kullan�m�n�n art�r�lmas� Türkiye enerji politikas�n�n önemli bir unsuru olarak belirtilmektedir.

Türkiye’de rüzgâr enerjisi ba�ta olmak üzere yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan elektrik enerjisi üretimi;

• 4628 Say�l� Elektrik Piyasas� Kanunu”

• 5346 Say�l� “Yenilenebilir Enerji Kaynaklar�n�n” Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçl� Kullan�m�na �li�kin Kanun” ve ikincil mevzuat kapsam�nda te�vik edilmektedir.

5346 say�l� Kanun ile YEK belgesine sahip üretim lisans� sahibi tüzel ki�inin yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan üretti�i elektrik enerjisi için al�m zorunlulu�u ile birle�tirilmi� sabit fiyat sistemi uygulamas� getirilmi� ve YEK kanununda sat�n alma fiyat� için alt ve üst s�n�rlar belirlenmi�tir. Ancak yenilenebilir enerji kaynaklar� türleri ve kullan�lan teknolojiler aras�nda sat�n alma fiyatlar� aç�s�ndan bir farkl�l��a gidilmemi�tir. Kanunla ilgili hükümleri yerine getirmeyen perakende sat�� lisans� sahibi tüzel ki�ilere ceza uygulamas� vard�r.


Türkiye’de mevcut mevzuat çerçevesinde yenilenebilir enerji kaynaklar�na uygulanan te�vikler Tablo 6’da verilmektedir.

Tablo 6: Türk Mevzuatlar�na Göre Yenilenebilir Enerji Kaynaklar�na Uygulanan Te�vikler

Uygulanan Te�vik YEK Kullan�m Türü Mevzuat Elektrik Üretimi (YEK-e)

Tan�m : YEK Hidrolik, rüzgâr, güne�, jeotermal, biyokütle, biyogaz, dalga, ak�nt� enerjisi ve gel-git gibi fosil olmayan enerji kaynaklar�

5346 say�l� Kanun

Lisans Bedelleri Lisans ba�vurusunda lisans bedelinin %1’inin ödenmesi Y�ll�k lisans bedelinde ilk 8 y�l muafiyet

4628 Lisans Yönetmeli�i

Lisans Alma Muafiyeti Yenilenebilir enerji kaynaklar�na dayal�, kurulu gücü azami be� yüz kilovatl�k üretim tesisi ile mikro kojenerasyon tesisi kuran gerçek ve tüzel ki�iler, lisans alma ve �irket kurma yükümlülü�ünden muaft�r.

4628 say�l� Kanun (5784)

Proje Bedeli Muafiyeti Yenilenebilir enerji kaynaklar�n� kullanarak sadece kendi ihtiyaçlar�n� kar��lamak amac�yla azami bin kilovatl�k kurulu güce sahip izole elektrik üretim tesisi ve �ebeke destekli elektrik üretim tesisi kuran gerçek ve tüzel ki�ilerden kesin projesi, planlamas�, master plan�, ön incelemesi veya ilk etüdü DS� veya E�E taraf�ndan haz�rlanan projeler için hizmet bedelleri al�nmaz.


Arazi 31.12.2012 y�l�na kadar devreye girecek Hazine ve Orman arazilerinde yer alan YEK tesislerden, ula��m yollar�ndan ve �ebekeye ba�lant� noktas�na kadarki enerji nakil hatlar�ndan yat�r�m ve i�letme dönemlerinin ilk 10 y�l�nda izin, kira, irtifak hakk� ve kullanma izin bedellerinde %85 indirim Orman Köylüleri Kalk�nd�rma Geliri, A�açland�rma ve Erozyon Kontrolü Geliri al�nmaz.

5346 say�l� Kanun (5784 say�l� Kanunla getirilen de�i�iklik)

Mera Kanunu kapsam�nda bulunan mera, yaylak, k��lak ile kamuya ait otlak ve çay�r olmas� halinde, 4342 say�l� Mera Kanunu hükümleri uyar�nca Bu ta��nmazlara ili�kin olarak, Maliye Bakanl�� taraf�ndan bedeli kar��l��nda kiralama yap�l�r veya irtifak hakk� tesis edilir. 4342 say�l� Mera Kanunu kapsam�ndaki arazilerde YEK-e tesisi kurulmas� halinde bu ta��nmazlar�n, tahsis amac� de�i�tirilerek Hazine ad�na tescil edilmesi ve bedeli kar��l��nda kiralama veya irtifak hakk� tesisi

5346 say�l� Kanun (5784)

Kanun kapsam�ndaki hidroelektrik üretim tesislerinin rezervuar alan�nda bulunan Hazinenin özel mülkiyetindeki ve Devletin hüküm ve tasarrufu alt�ndaki ta��nmaz mallar için Maliye Bakanl�� taraf�ndan bedelsiz olarak kullanma izni


Sistem Ba�lant� Sisteme ba�lant� yap�lmas�nda öncelik Yük alma ve yük atma ve dengeleme birimi olma yükümlülü�ü muafiyeti 31.12.2015’e kadar sisteme ba�lant� için gerekli iletim hatlar�n�n ilgili tüzel ki�ilerce yap�labilmesi (bedelin ba�lant� ve sistem kullan�m anla�mas� yolu ile maksimum 10 y�l’da geri al�nmas�) 31.12.2012’ye kadar i�letmeye girecek lisansl� tüzel ki�ilere i�letmeye giri� tarihinden itibaren 5 y�l iletim sistem kullan�m bedelinde %50 indirim

4628 Lisans Yönetmeli�i

Vergi 31.12.2012 tarihine kadar üretim tesislerinin yat�r�m dönemindeki i�lemleri ve düzenlenen ka��tlar için damga vergisi ve harç muafiyeti

5784 say�l� kanun

Tan�m:Te�viklerden Yanarlanabilecek YEK

Rüzgâr , güne�, jeotermal, biyokütle, biyogaz, dalga, ak�nt� enerjisi ve gel-git ile kanal veya nehir tipi veya rezervuar alan� 15 km2’nin alt�nda olan hidroelektrik santralleri


Tarife 2011 y�l� sonuna kadar Kanun kapsam�ndaki yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan elektrik enerjisi üreten YEK Belgeli tesislerin i�letmede on y�l�n� tamamlamam�� olanlar�ndan, üretilen elektrik enerjisine

5346 say�l� Kanun (5627)


uygulanacak tarife her y�l için, EPDK’n�n belirledi�i bir önceki y�la ait Türkiye ortalama elektrik toptan sat�� fiyat�. Ancak uygulanacak fiyat 5 Euro Cent/kWh kar��l�� Türk Liras�ndan az, 5,5 Euro Cent/kWh kar��l�� Türk Liras�ndan fazla olamaz.

Tarife Geçerlilik Süresi/Uzatma

YEK Belgeli tesislerin i�letmede on y�l�n� tamamlamam�� olanlara Te�vik kapsam�ndaki uygulamalar 31/12/2011 tarihinden önce i�letmeye giren tesisleri kapsar. Bakanlar Kurulu uygulaman�n sona erece�i tarihi, 31/12/2009 tarihine kadar Resmî Gazetede yay�mlanmak �art�yla en fazla 2 y�l süreyle uzatabilir

5346 say�l� Kanun (5627)

Al�m zorunlulu�u Perakende sat�� lisans� sahibi tüzel ki�ilerin her birine, bir önceki takvim y�l�nda satt�klar� elektrik enerjisi miktar�n�n ülkede satt�klar� toplam elektrik enerjisi miktar�na oran� kadar, YEK Belgeli elektrik enerjisinden sat�n alma zorunlulu�u

5346 (5627)

YEK-e üreticilerine Serbest Piyasada sat�� olana�� 5346 YEK-e üreticilerine lisanslar�nda öngörülen ortalama y�ll�k üretim

miktarlar�n� geçmemek kayd�yla özel sektör toptan sat�� irketlerinden enerji alabilme olana��

4628 L. Yönet.

TETA� fiyat�ndan dü�ük ve ba�ka kaynak yoksa YEK’den öncelikli al�m yükümlülü�ü

4628 L. Yönet.

Yat�r�m Te�vikleri Te�vik belgesi kapsam�nda gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnas�, faiz deste�i

006/10921 say�l� Yat�r�mlarda Devlet Yard�mlar� Karar�

Yat�r�m indirimi-standart %40 4842 say�l� Kanun

Te�vik kapsam�ndaki illerde vergi ve sigorta te�vikleri, enerji deste�i 5084 say�l� Kanun

Is�/S�cak su Jeotermal �s� kullan�m� Yeterli jeotermal kaynaklar�n bulundu�u bölgelerdeki valilik ve

belediyelerin s�n�rlar� içinde kalan yerle�im birimlerinin �s� enerjisi ihtiyaçlar�n� öncelikle jeotermal ve güne� termal kaynaklardan kar��lamalar� zorunludur


Güne� enerjisi �s�tma ORKÖY Genel Müdürlü�ü taraf�ndan orman köylülerine güne� enerjisi su �s�tma sistemi için 3 y�l vadeli faizsiz kredi verilmektedir

ORKÖY Genel Md.

Seralarda alternatif enerji kullan�m�

Alternatif enerji kaynaklar� kullanan seralar�n yap�m�na yönelik yat�r�mlar, Tebli� (15.2.2006 tarih 26081 say�l� RG) kapsam�nda bulunan konularla ilgili tar�msal faaliyetlere yönelik yap�lm�� veya yap�lacak tesislerde kullan�lmak üzere, alternatif enerji kaynaklar�ndan jeotermal, biyogaz, güne� ve rüzgâr enerjisi üretim tesisleri k�rsal kalk�nma yat�r�mlar�n�n desteklenmesi program� konular� aras�nda yer almaktad�r. Proje tutar�n�n %50 si oran�ndaki katk� pay� hibe verilebilmektedir. 81 ilde uygulanabilir Yat�r�m projelerinin 1/12/2010 tarihine kadar tamamlanmas� ko�ulu konmu�. 2010 y�l� devam edip etmeyece�i belli de�il

Tar�m Bakanl�� 30.10.2009 tarihli Tebli� ve 5. say�l� Uygu. Rehberi

Biyo yak�t/biyokütle ürünleri Ürün deste�i

2007-2010 y�llar� aras�nda kanola, aspir üreticilerine destekleme primi

(29.7.2007 RG) 2007/12415 BKK

ÖTV Muafiyet

Harmanlanan biyoetanol oran� kadar ÖTV muafiyeti (yerli tar�m ürünleri için geçerli)

ÖTV Genel Tebli�i

ÖTV Muafiyet

Harmanlanan biyodizel oran� kadar ÖTV muafiyeti (yerli tar�m ürünleri için geçerli)

26.12.2006 RG, ÖTV Tebli�i Seri No 13


3.6. Planlanan Te�vikler

5346 say�l� YEK kanununda yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan elektrik üretiminin desteklenmesinde kayna�a, kullan�lan teknolojiye ve küçük ölçekli üreticilere göre farkl� fiyat uygulamas�n�n olmamas�, yerli üretimin geli�tirilmesine ve verilen te�viklerin yayg�nla�t�rmada yeterli bulunmamas� nedeniyle 5346 say�l� kanun de�i�iklik teklifi haz�rlanm��t�r. Meclis komisyonunda uzun tart��malardan sonra bir metin üzerinde anla��larak Teklif Meclis Genel Kurulu gündemine girmi� ancak yasala�amadan tekrar Komisyona gönderilmi�tir.

Tablo 7: TBMM Meclis Komisyonunda 5346 say�l� Kanun De�i�iklikleri Kapsam�nda Önerilen te�vikler

Önerilen Te�vik YEK Kullan�m Türü Elektrik Üretimi (YEK-e)

Tan�m:YEK Hidrolik, rüzgâr, güne�, jeotermal, biyokütle, biyogaz, dalga, ak�nt� enerjisi ve gel-git gibi fosil olmayan enerji kaynaklar�

Yanarlanabilecek YEK Tan�m�:

Rüzgâr , güne�, jeotermal, biyokütle, biyogaz, dalga, ak�nt� enerjisi ve gel-git ile kanal veya nehir tipi veya rezervuar alan� 15 km2’nin alt�nda olan hidroelektrik santralleri

Tarife 2015 y�l� sonuna kadar devreye giren YEK destekleme mekanizmas�na tabi olan lisans sahibi tüzel ki�iler için liste-1’deki fiyat ve süreler uygulan�r. Yararlanmak için ba�vuru Her y�l 31 Ekim’e kadar Destekleme mekanizmas�nda öngörülen süreler i�letmedeki tesisler için i�letmeye girdi�i tarihten, i�letmeye girmemi� olanlar için i�letmeye girecekleri tarihten itibaren ba�lar. �çinde bulunulan y�l içinde destekleme mekanizmas� d��na ç�k�lamaz S�n�rlama:Bitkisel ve hayvansal at�k ya�lardan veya bunlar�n i�lenmesi sonucu ortaya ç�kan yan ürünlerden elde edilen kat� ve s�v� haldeki yak�tlar� kullanarak elektrik enerjisi üreten biyokütleye dayal� üretim tesislerinden kurulu gücü 1000 kW dan az olan tesisle bu mekanizma d��ndad�r.

Tarife- Lisansl� Elektrik Üretimi

YEK kayna��na ve kullan�lan teknolojiye göre de�i�mekte YEK üretim Tesis Tipi ��letmedeki ilk 10

y�l için (Eurocent/kWh)

��letmedeki ikinci 10 y�l için

(Eurocent/kWh) a. Hidroelektrik üretim tesisi

7 -

b. Karada rüzgâr enerjisine dayal� üretim tesisi

8 -

c. Denizde rüzgâr enerjisine dayal� üretim tesisi

12

ç. Jeotermal enerjisine dayal� üretim tesisi

9

d. Fotovoltaik güne� enerjisine dayal� üretim tesisi

25 20

e. Yo�unla�t�r�l-m�� güne� enerji-sine dayal� üretim tesisi

20 18

f. Biyokütleye dayal� üretim tesisi

14 8

g. Dalga, ak�nt�, gel-git enerjisine dayal� üretim tesisi

16

Tarife Geçerlilik Süresi/Uzatma

31/12/2015 tarihinden sonra i�letmeye girecek tesisler için uygulanacak fiyat ve süreler 31/12/2011 tarihinden önce yay�mlanmak kayd�yla Bakanlar Kurulu taraf�ndan belirlenir


Yerli Üretim Lisans sahibi tüzel ki�ilerin 31.12.2015 tarihinden önce i�letmeye giren üretim tesislerinde kullan�lan mekanik ve/veya elektromekanik aksam�n yurt içinden imal edilmi� olmas� halinde bu tesislerden üretilen elektrik enerjisine i�letmeye giri� tarihinden itibaren 5 y�l süre ile I say�l� listeye ek olarak her bir kaynak ve kullan�lan teknoloji içeri�indeki yerli üretim katk�s�na göre II say�l� cetvelde yer ald�� ekilde fiyatlar�n (Eurocent/kWh olarak) ilave edilmesi öngörülmektedir. Santral Tipi Yerli üretim Yerli üretim

katk�s� (€cent/kWh)

1-Türbin 1,0 HPP 2-Generatör ve güç elektroni�i 0,8 1- Kanat 0,6 2- Generatör ve güç elektroni�i 0,8 3-Türbin kulesi 0,5

RES

4-Rotor ve naselldeki mekanik aksam 1,0 1-PV panel entegrasyonu, güne� yap�sal mekanik imalat�

0,6

2- PV modül 1,0 3- PV hücreler 3,0 4-�nvertör 0,5

Güne�-PV

5-PV modülüne güne� odaklay�c� mlz 0,4 1-Radyasyon top tüpü 2,0 2-Yans�t�c� yüzey 0,5 3-Güne� takip sistemi 0,5 4-Is� depolama mek aksam 1,0 5-Kulede güne� ��n�m�n� toplayarak buhar sisteminin mekanik aksam�

2,0

6-Stirling motor 0,5

Güne�-Yo�

7- panel entegrasyonu ve güne� pili yap�sal makani�i

1-Ak��kan yatakl� buhar kazan� 0,6 2-S�v� ve gaz yak�tl� buhar azan� 0,3 3-Gazla�t�rma ve gaz temizleme grubu 0,5 4- Buhar veya gaz türbini 1,5 5- �çten yanmal� motor veya stirling motoru

0,7

6-Jeneratör ve güç elektroni�i 0,4

Biyokütle

7-Kojenerasyon sistemi 0,3 Heoermal 1- Buhar kazan� ve gaz türbini 1,0 2- Jeneratör ve güç elektroni�i 0,5

500 kW YEK tesisleri için önerilen tarife-lisanss�z üretim

Bu sistemlerden YEK elektrik üreten gerçek ve tüzel ki�iler ihtiyaçlar� üzerinde ürettikleri elektrik enerjisini da��t�m sistemine vermeleri halinde güne�-pv hariç yukar�da verilen te�vikli tarifelerden yararlanabilir. 500 kW Güne�-pv tesisler için üretimlerine göre a�a��daki fiyatlardan al�n�r. PV –kWh/ay (Eurocent/kWh) Süre < 3000 35 15 y�l 3000 � tesis < 6000 30 15 y�l Di�er YEK 1. say�l� liste

fiyatlar� 1. say�l� liste

süreleri geçerli < 1000 kW olan bitkisel ve ve hayvansal at�k ya�lar veya bunlar�n i�lenmesi ile elde edilen kat� ve s�v� haldeki yak�tlar� kullanarak elektrik üreten biyokütle tesisleri destekleme sistemi d��nda

Al�m zorunlulu�u � 500 kW tesislerden üretilen ve �ebekeye verilen ihtiyaç fazlas� enerji da��t�m �irketlerince al�nmak zorunda


Sistem kullan�m tarifesi YEK-e üreten lisans sahibi tüzel ki�iler 10 y�l süre ile sistem kullan�m tarifelerinde %90 indirim

Arazi 31.12.2015 y�l�na kadar devreye girecek Hazine ve Orman arazilerinde yer alan YEK tesislerden, ula��m yollar�ndan ve �ebekeye ba�lant� noktas�na kadarki TE�A� ve da��t�m �irketlerine devredilecek olan da dahil ENH yat�r�m ve i�letme dönemlerinin ilk 15 y�l�nda izin, kira, irtifak hakk� ve kullanma izin bedellerinde %85 indirim uygulan�r. Milli park, tabiat park�, tabiat an�t� ile tabiat� koruma alanlar�nda, muhafaza ormanlar�nda yaban hayat� geli�tirme sahalar�nda, özel çevre korunma bölgelerinde, içme ve kullanma suyu koruma alanlar�nda ilgili Bakanl��n, do�al sit alanlar�nda ise ilgili koruma bölge kurulunun olumlu görü�ü al�narak tesisi kurulmas�na izin verilir

YEK-e üretim tesisleri için 29/6/2001 tarihli ve 4706 say�l� Hazineye Ait Ta��nmaz Mallar�n De�erlendirilmesi ve KDV Kanununda De�i�iklik Yap�lmas� Hakk�ndaki Kanun uygulanmaz

Biyo yak�t/biyokütle ürünleri Ürün deste�i Havza baz�nda destekleme.

Belirlenen 30 tar�m havzas�nda 16 ürüne destek verilecek. Ürüne verimli üretildi�i yerlerde destek sa�lanacak. Modelde, aspir, kanola, soya gibi ya� bitkileri de var Ürün Miktar (Bin TL) Aspir 12.419 Kanola 45.812 Soya 169.766 Ayçiçe�i 608.814

Söz konusu Kanun de�i�iklik teklifi özellikle yerli üretime yönelik te�vikler de yeniden düzenlenerek en k�sa sürede ç�kar�lmal�d�r. Yerli sanayi olu�turulmas� konusundaki te�vikler ba�ta ispanya, Kanada, Çin vb. gibi ülke örnekleri de incelenerek yeniden düzenlenmelidir. Yenilenebilir elektrik üretimi konusunda kaynak baz�nda ula��lacak güç, elektrik üretimi, yerli üretim ve yarat�lacak istihdam konusunda somut hedefler olu�turulmal� ve hedeflere ula��lma durumu yak�ndan izlenmelidir. Bunun yan� s�ra yenilenebilir kaynaklardan �s� üretiminin desteklenmesi için gerekli çal��malara ba�lanmal� ve bu konuda hedefler olu�turulmal�d�r.

Yenilenebilir enerjinin yayg�nla�t�r�lmas� ve geli�tirilebilmesi için, bu enerji türünün di�er enerji üretim kaynaklar�ndan farkl� olarak desteklenmesi esas al�nmal�d�r. �öyle ki, elektrik üretiminde fosil kaynaklarda oldu�u gibi düzenli bir üretim planlamas� yapman�n zorluklar� göz önünde bulundurularak, yenilenebilir kaynaklardan üretilecek elektrik enerjisinin tümü için al�m garantisi verilmesi bu konudaki verilecek te�vikler için esas olmal�d�r. Ayr�ca di�er elektrik üretim imkanlar�nda piyasa ko�ullar� do�rultusunda (arz-talep) ticari i�lemler yapmak mümkün iken, yenilenebilir enerjide bu ticari i�lemleri yada taahhütleri yapmak a��r� riskler ta��yaca��ndan yenilenebilir enerji kaynaklar�ndan üretilecek elektrik enerjisini gün öncesi gibi borsa i�lemlerine tabi tutmak, sat�n alma garantisine dayanan te�vikler ile çeli�ecektir. Bu nedenle yenilenebilir enerjiden elektrik üretiminde basit piyasa �artlar� uygulanmas� gerekmektedir.

4. ELEKTR�K

4.1. Giri�

Bilindi�i gibi elektrik enerjisi sosyal ve ekonomik ya�ant�m�z�n vazgeçilmez bir unsuru, itici gücüdür. Di�er enerji türlerine kar��n, elektrik enerjisi gerek kullan�m�ndaki kolayl�k gerekse temizli�i nedeniyle bir üstünlü�e sahiptir.

Bir ikincil enerji türü olan elektrik enerjisi depo edilememe özelli�inden dolay� talebin olu�tu�u anda talep kadar üretilmek zorunlulu�undad�r. Dolay�s�yla, gerek yat�r�m gerek i�letme a�amas�nda planlaman�n önemi ve gereklili�i kaç�n�lmazd�r. Bu nedenledir ki elektrik enerjisi sektörü bir kamu hizmeti olarak kabul edilmektedir. Dünyada halen ya�ayan 1,6 milyar ki�inin elektrik enerjisinden yoksun olu�u da göstermektedir ki herkesin elektrik enerjisine kolayca


eri�ebilmesini ve ödeyebilece�i bir fiyattan sat�n almas�n� sa�lamak, kamunun vazgeçemeyece�i bir görevi olmal�d�r. 4.2. Ülkemizde Elektri�in Tarihçesi

Ülkemiz elektrikle ilk defa 1902 y�l�nda Mersin’de tan��m��t�r.

1914 y�l�nda �stanbul Silahtara�a’da kurulan santraldan üretilen elektrikle öncelikle saray ayd�nlat�lm��, tranvaylar çal��t�r�lm��t�r. Daha sonra sokak ayd�nlatmas� ile elektrik da��t�m hizmetleri ba�lam��t�r.

O tarihte yeterli teknik eleman ve sermaye eksikli�i nedeniyle, elektriklendirme faaliyetleri yabanc� �irketlere imtiyazlar verilmek suretiyle sürdürülmü�tür.

1914 y�l�nda �stanbul,1923 y�l�nda Adapazar�, 1924 y�l�nda Ankara,1925 y�l�nda Adana, �nebolu, Artvin, Trabzon, Mersin, �zmir 1926 y�l�nda Sivas, Aksaray, Konya, Ayval�k, Bursa, Malatya, �zmit, Kütahya, Kayseri, 1928 y�l�nda Nazilli, K�rka�aç, Antalya, Afyon, K�rklareli, Samsun, Çorlu, Giresun, Eski�ehir, Yozgat 1929 y�l�nda Band�rma, Biga, Milas, Ordu, Bafra, 1930 y�l�nda Bal�kesir, Kastamonu, Tekirda� elektriklendirilmi�tir.

�mtiyazl� yabanc� �irketlerin yeni talepleri kar��lamakta istekli olmamalar�, buna kar��n elektrik fiyatlar�n� devaml� art�rma yoluna gitmeleri yönetim ile �irketler aras�nda sorunlar yaratm�� bu nedenle birçok kamu ve yerli özel kesim elektrik ihtiyaçlar�n� kendileri kar��lamak yoluna gitmi�lerdir. Örnek olarak verilirse

K�r�kkale MKE, Gölcük tersanesi, U�ak ve Turhal �eker fabrikalar�, Kozlu EK�, Bursa Merinos, Sivas TCDD, Karabük Demirçelik, �zmit Seka kurulu�lar� böylece hem kendi ihtiyaçlar�n� kar��lam��lar hem de bulunduklar� �ehirlerin ihtiyaçlar�na cevap vermi�lerdir.

�mtiyazl� �irketlerin yükümlülüklerini yerine getirmekten kaç�nmalar�, buna ra�men elektrik fiyatlar�n� art�rmalar� sonucu bu �irketlerin imtiyazlar� Devlet taraf�ndan sat�n al�nm�� ve bu hizmetler Belediyelere devredilmi�tir. �stanbul, Ankara, �zmir gibi üç büyük �ehirde bu hizmetleri yürütmek için özel yasa ile Belediyelere ba�l� ayr� �ETT, EGO, ESHOT Genel Müdürlükleri kurulmu�, di�er �ehirlerde bu hizmetler Belediyelerin içinde yürütülmü�tür.

Elektrik hizmetlerinde kamunun a��rl�k kazanmaya ba�lamas� ile bu alanda daha kurumsal çal��ma gere�i duyulmu�;

� 1933 y�l�nda Naf�a Vekaleti �irketler ve Müesseseler Reisli�i, � 1935 y�l�nda Elektrik ��leri Etüt �daresi Genel Direktörlü�ü (E�E), � 1935 y�l�nda Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) ile ET�BANK Genel Müdürlü�ü, � 1945 y�l�nda �ller Bankas� Genel Müdürlü�ü, � 1954 y�l�nda Devlet Su ��leri Genel Müdürlü�ü (DS�)

kurulmu�tur.

1954 tarihinde Dünya Bankas� kredisi ile DS� taraf�ndan yap�m� tamamlanan Seyhan baraj ve hidroelektrik santral�n�n özel sektöre devri istenmi� ve Adana’da kurulan Çukurova Elektrik Anonim �irketine ÇEA�) imtiyaz verilerek 1954 y�l�nda bu santral an�lan �irkete devredilmi�tir.

1960 ba�lar�nda ÇEA�’� takiben Antaya’da Kepez ve Civar� Elektrik Santrallar� TA� (KEPEZ A�) kurulmu�tur. Kamunun ortakl��nda bu iki �irket faaliyetini 2003 y�l�na kadar devam ettirmi� ve önce ÇEA�’�n Bakanlar Kurulu karar� ile daha sonrada KEPEZ’in TMSF karar� ile faaliyetleri sonland�r�lm��t�r.


Bu iki �irketen önce kurulmu� olan Kayseri ve Civar� Elektrik A� Kayseri elektrik da��t�m hizmetleri ile Bünyan HES n�n i�letmesini sürdürmü�, imtiyaz süresi doldu�u için an�lan �irketin imtiyaz� 1981 y�l�nda geri al�nm��, 3096 say�l� yasa hükmü gere�ince 1991 y�l�nda AKTA� ile birlikte Görevli �irket statüsünde tekrar faaliyete geçmi�tir.

1970 y�l�na kadar elektrik hizmetleri yukar�da belirtilen çe�itli kurulu�lar eliyle yürütülmü�tür. Bu durum hizmetlerde koordinasyonu ve planlamay� güçle�tirmekte ve geli�meyi yava�latmakta idi. Bunu önlemek için elektrik hizmetlerinin tek çat� alt�nda toplanmas� dü�ünülerek 1970 y�l�nda Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) kuruldu. Kuruldu�unda 8,6 milyar kwh olan elektrik üretimimiz TEK’in sona erdirildi�i 1994 y�l�nda 78 milyar kwh’ e yükselmi�ti.

Bu dönemde tüm köyler elektriklendirilmi�, bütün iller enterkonnekte sisteme ba�lanm��, iletim sisteminde 380 KV gerilim seviyesine geçilmi�, Af�in Elbistan termik santral� tamamlanm��t�r.

1984 y�l�nda kabul edilen 3096 say�l� yasa ile TEK’in tekel hakk� kald�r�larak yerli ve yabanc� özel �irketlerin TEK’in yan�nda üretim, iletim ve da��t�m alanlar�nda hizmet vermeleri kabul edilmi�tir.

1985 y�l�nda da��t�m hizmetleri Belediyelerden al�narak TEK’e ba�lanm��t�r.

1994 y�l�nda TEK ‘in faaliyeti sona erdirilerek TEA� ve TEDA� olarak ikiye ayr��t�r�ld�. Böylece üretim ve iletim hizmetleri ile da��t�m hizmetleri fiilen ayr��t�r�lm�� oluyordu.

2001 y�l�nda elektrik sektöründe serbest piyasa modeline geçilerek üretim, iletim, da��t�m ve sat�� hizmetleri ayr�ld� ve TEK’in çat�s� alt�nda toplanm�� olan elektrik hizmetleri EÜA�, TE�A�, TEDA� ve TETA� ad� alt�nda yürütülmeye ba�lanm��t�r.

Üretim, iletim, da��t�m ve sat�� hizmetlerinde kurulan kamu ve özel �irketlerinin faaliyette bulundu�u elektrik piyasas� yasas� 2001 y�l�nda kabul edildi ve elektrik piyasas�n� düzenlemek ve denetlemek için de Elektrik Piyasas� Düzenleme ve Denetleme Kurumu (EPDK) kuruldu ve bir y�ll�k geçi� döneminin ard�ndan 2002 y�l�nda faaliyete geçti.

Elektrik Piyasas� Yasas� ile elektri�in yeterli, kaliteli, sürekli,dü�ük maliyetli ve çevre ile uyum içinde tüketicilerin kullan�m�na sunulmas� için rekabet ortam�nda özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek mali aç�dan güçlü, �effaf bir elektrik piyasas�n�n kurulmas� amaçlanm��t�. 2001’den buyana geçen süreçte amaçlanan bu hususlar gerçekle�medi�i gibi yeterli yat�r�m yap�lmad��ndan arz yetersizli�inden bir enerji krizi tehlikesi ile kar�� kar��ya kal�nm��t�r.

Elektrik sektörünü kamunun düzenleyip denetledi�i ve planlaman�n gerçek anlam�yla benimsendi�i 1970-1984 döneminde elektrik üretimi 8,6 milyar kwh’den 30,6 milyar kwh’e yükselmi�, üretim dönem boyunca 3,6 kat artm��t�r. Bu dönemde y�ll�k art�� 0,26 olmu�tur.

TEK’in yan�nda özel sektörün de hizmet yapt��, fakat sektörün yönetimi ve denetiminde kamunun etkili oldu�u 1985-2000 döneminde elektrik üretimi 30,6 milyar kwh’den 124,0 milyar kwh’e yükselmi�,üretim 4,0 kat artm��t�r. Dönem boyunca y�ll�k art�� 0,26 olmu�tur.

Elektrik sektöründe serbestle�menin hüküm sürdü�ü ve kamuya yat�r�m yasa�� getirildi�i 2001-2009 döneminde elektik üretimi 124,0 milyar kwh’den 190,0 milyar kwh’e yükselmi�, üretim 1,5 kat artm��t�r. Dönem boyunca y�ll�k art�� 0,17 kat olmu�tur.

Yukar�da özelikleri aç�klanan çe�itli elektriklendirme çal��malar� dönemleri içerisinde kamu yönetimi ve denetiminin ve elektrik sektöründe planlaman�n hüküm sürdü�ü dönemlerin en ba�ar�l� dönemler oldu�u görülmektedir.


4.3. Elektrik Sektöründe Sebestle�me

1930 ekonomik bunal�m�ndan sonra ekonomi dünyas�na yön veren KEYNES doktrinine göre devletin ekonomik ve sosyal alanda destekleyici ve düzenleyici rolü a��rl�k kazanm��, özellikle �kinci Dünya sava�� sonras�nda tahrip olmu� alt yap�lar�n� yeniden in�a sürecindeki Avrupa ülkelerinde sosyal devlet anlay�� ve buna paralel politikalar ön plana ç�km��, bu politikalara uygun olarak kamu a��rl�kl� �irketler kurulmu�tur. Fransa’da EDF, �talya’da ENEL, bizde de TEK bu anlay��n ürünleridir.

1980’li y�llara gelindi�inde, ekonomilerini devlet deste�i ile geli�tiren bu ülkelerin tekrar liberal politikalara döndü�ü görülmü�tür. Finansman ve sermaye piyasalar�nda ve ticarette devletin düzenleyici rolünü ortadan kald�ran bu yeni neo-liberal politikalar, temelde sermayenin büyümesini ve bunun için de sermayenin özgürle�mesini amaçlad��ndan, ülkelerin ekonomik, sosyal ve siyasal politikalar�n�n belirlenmesinde ulusun egemenli�i yerine uluslar ötesi sermeyenin egemenli�ini üstün tutmay� ye�leyen bir tutum içine girmi�lerdir.

Ronald Reagan’�n ABD ba�kanl�� döneminde uçak sanayii, do�algaz, petrol, finans ve telekomünikasyon hizmetlerinde ba�lat�lan liberalle�me (serbestle�me) hareketine daha sonra elektrik hizmetleri de kat�lm��t�r. Serbestle�mede ABD’yi �ngiltere takip etmi�, Ba�bakan Teacher tüm kamu mülkiyetindeki tesisleri özelle�tirmi�tir.1990 ortalar�nda bu politika AB içinde de benimsenmi� ve uygulanmaya ba�lanm��t�r.

Bu neo-liberal politikan�n di�er ülkelere benimsetilme görevini uluslar ötesi sermaye ad�na Dünya Bankas� ve IMF üstlenmi� ve geli�mekte olan ülkelerin elektrik sektörlerini de içine alan kamu hizmetlerini yabanc� yat�r�mc�lara açmaya zorlam��lard�r. Bu amaçla geli�mekte olan ülkelere sa�lanan yeniden yap�land�rma kredileri ola�an üstü art�r�lm��, bu kredilerin Dünya Bankas�n�n verdi�i toplam krediler içindeki pay� 1986 y�l�nda %13 seviyesinden 1992’de %59’a 2000 y�l�nda %70‘lere yükseltilmi�tir. 1990’l� y�llarda geli�mekte olan 76 ülke elektrik sektörüne 187 milyar dolar kredi verilmi�tir. Bu çabalar sonucunda özelle�tirme hareketi Latin Amerika’da 4 misli, Güney Do�u Asya’da 3 misli art�� göstermi�,42 Afrika ülkesi elektrik hizmetlerinde liberalle�me hareketi ba�lat�lm��t�r. Bu ülkelerde ba�lat�lan serbestle�me ve özelle�tirme hareketinin tümüyle ba�ar�l� oldu�u söylenemez. Örne�in Güney Afrika (Sewato) da özelle�tirme sonucu, artan elektrik faturalar�n� ödeyemeyen tüketiciler aboneliklerini kapatt�rm��lard�r. Latin Amerika’da bir zamanlar�n ucuz elektrik ülkesi olan Brezilya’da elektrik fiyatlar� %400 artm��, sektörde çal��anlar�n %40’� i�lerini kaybetmi�lerdir.

ABD Enerji bakanl��n�n 1999’ da yay�nlanan bir raporunda de-regülasyon uygulamalar� sonucunda ülke elektrik alt yap�s�n�n büyük ölçüde zafiyete u�rad��, bunun nedeninin, �irket karlar�n�n azalmas�na neden oldu�u gerekçesi ile eskiyen alt yap�y� ve teçhizat� yenilemek için �irketlerin para harcamaya yana�mad�klar�ndan kaynakland�� belirtilmi�tir.

Ülkemizdeki duruma gelince: 2001 y�l�nda kabul edilen yeni enerji politikas�nda elektrik enerjisi kamu hizmeti olmaktan ç�kar�larak, elektri�in bir ticari mal gibi al�n�p sat�labilece�i kabul edilmi�tir. Bu yeni anlay��ta elektrik hizmetlerinin büyük ölçüde özel sektör taraf�ndan yap�lmas� kabul edilmi�, kamu kesimi devre d�� b�rak�lm��t�r. Özel sektörün amac�n�n kamu yarar�n� gözetmekten çok kendi kar�n� art�rmak oldu�u bilinen bir gerçektir. Bu yeni enerji politikas�n�n uyguland�� 9 y�ll�k dönem boyunca elektrik sektörüne yeterli yat�r�m yap�lamam�� ve ülke elektrik enerjisinde bir kriz tehlikesi ile kar�� kar��ya kalm��t�r.

Oysa, elektrik sektörünün kamu elinde oldu�u 1970-1984 döneminde elektrik üretimi 8,673 milyar kwh den 30,613 milyar kwh’e yükselmi�, 3,6 kat� bir art�� sa�lanm��, kamu kontrolünde özel kesimin de elektrik hizmetlerini yürütmesine olanak tan�yan 1985-2000 döneminde ise elektrik üretimi 30,613 milyar kwh’den 124,921 milyar kwh’e yükselmi� 4,0 kat art�� sa�lanm��t�r. Elektrik sektöründe serbest piyasa modelinin ya�ama geçti�i 2001 sonras�


2001-2008 döneminde elektrik üretimi 198,418 kwh’e yükselmi� ancak 1,5 kat art�� sa�lanabilmi�tir. Ancak bu üretim art��n�n büyük bir k�sm� daha önceki dönemde ba�lat�lan yat�r�mlar�n tamamlanmas� sonucu elde edilen üretimlere aittir. Bu dönemde ba�lan�lan yat�r�mlardan elde edilen üretim son derece dü�üktür.

2001 y�l�na kadar bir kamu hizmeti olarak kabul edilen elektriklendirme hizmetinin bu tarihten sonra kamu hizmeti olmaktan ç�kar�larak piyasa kurallar�na göre yürütülmesinin kabul edilmesi, üstelik piyasa modelinde kamu kesiminin de yat�r�m yapmas�n�n yasaklanmas�, elektrik arz�n�n talebin gerisinde kalmas�na neden olmu�tur.

Finans yo�un bir sektör olan elektrik sektöründe faaliyet gösteren �irketlerin büyük ço�unlu�unun mali güçleri zay�f oldu�undan yerli özel sektör yat�r�m yapma olana��na sahip olamam��, sahip olanlar da yüksek kar beklentilerini kar��lamad�� gerekçesi ile yat�r�m yapmaya pek istekli gözükmemi�ler, ileride ticaretini yapmak için bol miktarda üretim lisans� almakla yetinmi�lerdir.

Bu duruma sebebiyet veren 4628 say�l� Elektrik Piyasas� yasas�n�n bir an önce yat�r�mlar� h�zland�r�c� �ekilde yeni ba�tan düzenlenmesi gerekmektedir. Bu düzenlemeye giderken konunun geni� bir platformda tart��lmas�nda yarar vard�r. Bu tart��malara katk�s� olmas� bak�m�ndan 4628 say�l� yasa ve bu güne kadar ki uygulamas�nda görülen yanl�� ve çeli�kiler hakk�ndaki görü�lerimizi belirtmekte yarar görüyoruz.

Mart 2001 tarihinde yürürlü�e giren 4628 say�l� Elektrik Piyasas� Kanununun 1nci maddesinde belirtildi�i üzere ‘’elektri�in yeterli, kaliteli, sürekli, dü�ük maliyetli ve çevre ile uyumlu bir �ekilde tüketicilerin kullan�m�na sunulmas� için, rekabet ortam�nda özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek mali aç�dan güçlü, istikrarl� ve �effaf bir elektrik piyasas�n�n olu�turulmas� ve piyasada ba��ms�z bir düzenleme ve denetimin sa�lanmas�‘’ amaç olarak belirtilmi�tir.

Kanunun 2nci maddesi ile elektrik sektöründe faaliyet alanlar�:

� Üretim � �letim � Da��t�m � Toptan sat�� Perakende sat�� thalat-�hracat

olarak tan�mlanm��t�r. Ayr�ca bu faaliyet alanlar�na göre elektrik sektörünün kurumsal yap�lanmas� da tarif edilmi�, kanunun yürürlü�e girmesinden sonra elektrik enerjisinin üretimi, iletimi ve toptan sat��ndan sorumlu olan Türkiye Elektrik Üretim-�letim A� ( TEA� ) üç ayr� kuruma bölünmü� ve de elektrik sektöründe piyasa düzenlenmesinin yap�lmas� ve denetlemenin yerine getirilmesi amac�yla Enerji Piyasas� Düzenleme Kurumu (EPDK) kurulmu�tur. Geçici 3ncü madde ile belirtilen 18 ayl�k haz�rl�k döneminden sonra 3 Eylül 2002 tarihi itibariyle Türkiye elektrik sektöründe rekabete dayal� serbest piyasan�n aç�ld�� resmen ilan edilmi�tir.

3 Eylül 2002 tarihinden bu yana geçen süre, elektrik sektöründe kanunda öngörülen faaliyetlerin de�erlendirilmesinin yap�lmas� için yeterlidir.

4.3.1. Serbest rekabete dayal� bir piyasan�n olu�turulmas�

Öncelikle kanunun amac�n� belirleyen 1inci maddesinin iyi de�erlendirilmesi gerekmektedir. Asl�nda kanunun tümü göz önünde bulunduruldu�unda, üretim, toptan ve perakende sat�� hizmetleri için rekabet içinde çal��an bir serbest piyasa tan�m� yap�lmaktad�r. Ancak bu


faaliyetlerin sonucunda sürekli, kaliteli ve dü�ük maliyetli elektrik enerjisinin tüketiciye ula�t�r�lmas�n�n temininde aç�k hükümler bulunmamaktad�r. Kanunda öngörülen hükümlerin ve piyasan�n aç�l��ndan bu yana geçen süredeki uygulamalar�n ayr� ayr� incelenmesinde yarar bulunmaktad�r. Kanunda öngörülen genel hükümler, amaç maddesinde de aç�kça belirtildi�i gibi tüketiciye yeterli, kesintisiz, dü�ük maliyetli ve çevre ile uyumlu elektrik enerjisi ula�t�r�lmas� için rekabete dayal� serbest piyasa yap�s�n�n olu�turulmas�d�r. Serbest piyasa ko�ullar�nda rekabet içinde elektrik enerjisinin üretimi, toptan ve perakende sat��n�n gerçekle�tirilebilmesi için fazla say�da kat�l�mc�n�n bu faaliyetlerde yer almas� gerekmektedir. Di�er bir deyi�le kanun ile belirtilen amaca ula��labilmek için rekabete dayal� bir serbest piyasa yap�s� araç olarak tan�mlanm��t�r. Rekabetin olu�abilmesi için piyasa kat�l�mc�lar� say�s�n�n fazla olmas� gerekece�inden, bu kanunun ç�kt�� tarihe kadar geçen sürede yukar�da say�lan faaliyetler do�rudan kamu kurulu�lar� ya da kamu ad�na imtiyaz sahibi �irketler taraf�ndan yap�ld��ndan, mevcut yap�n�n de�i�tirilerek sektörde bu faaliyetlerin özel kesim taraf�ndan yap�labilmesine olanak sa�lamak amac�yla özelle�tirme uygulamalar�n�n geni�letilmesinin öngörüldü�ü de kanunun bütününden anla��lmaktad�r.

Özelle�tirme uygulamas� asl�nda kanunun hükümleri aras�nda do�rudan bulunmamakla birlikte serbest piyasa ortam�n�n olu�mas� için ön görülen bir yöntem olarak kullan�ld�� anla��lmaktad�r.

K�saca özetlemek gerekirse kanun ile temel olarak tan�mlanan elektrik enerjisinin sürekli, yeterli, zaman�nda, dü�ük maliyetli ve çevre ile uyumlu olarak tüketiciye ula�t�r�lmas� için rekabete dayal� serbest piyasa yap�s� bir araç olarak tan�mlanm��t�r. Serbest piyasa ortam�n�n olu�mas� için piyasaya yeni kat�lacak taraflar�n özel �irketler olmas� ve mevcut durumda kamu eliyle ya da kamu ad�na yürütülmekte olan faaliyetlerin özel �irketlere devredilmesi yöntemi benimsenmi�tir.

Yürürlü�e girmesinden bu yana kanunda öngörülen:

� Üretim, iletim, da��t�m, toptan sat��, perakende sat�� ve ihracat/ithalat faaliyetlerinin ayr��t�r�lmas�

� Rekabet ortam�n�n olu�turulmas�

� Özelle�tirme uygulamas� giri�imleri

� Arz güvenilirli�inin sa�lanmas� ile ilgili hükümlerinin gerçekle�tirilmesi ve ula��lan sonuçlar a�a��da daha ayr�nt�l� olarak aç�klanacakt�r.

4.3.2. Kurumsal Yap�n�n De�i�mesi

Yasan�n uygulanmaya ba�lanmas� ile birlikte yasa hükümleri gere�ince faaliyet alanlar�na göre sektördeki kurumsal yap�lanma de�i�tirilmi�tir. Bu yeni yap�lanma ile üretimden sat��a kadar olan faaliyet zincirinde her a�amada yeni bir maliyet art�� ortaya ç�km��t�r. Daha önce elektrik üretimi, iletimi ve toptan sat�� (büyük tüketicilere iletim hatlar�ndan do�rudan sat��lar dahil) tek bir elde toplanm��ken ve tüm faaliyetlerin maliyeti toptan elektrik sat�� olarak birle�tirilmi�ken, yeni uygulamada üretim, iletim ve toptan sat�� faaliyetleri için ayr� fiyatland�rma yap�ld��ndan faaliyet a�amalar�nda fiyat art��lar� gerçekle�mi�tir. Oysa yasan�n amaçlar�ndan birisi olarak maliyetin dü�ürülmesi öngörülmü�ken ilk uygulama ile maliyetlerde art�� olmu�tur. Bu fiyat art��nda sektördeki yap�lanman�n de�i�tirilmesi, elektrik faaliyetleri ile ilgili olarak TE�A�, EÜA�, TETA�, TEDA� ve EPDK kurumlar�n�n olu�turulmas� ile her bir kurumun faaliyetinden gelen maliyet art��lar� fiyat art��lar�na önemli katk� sa�lam��t�r.

Serbest piyasan�n aç�ld�� tarihten bu yana olan uygulamadan da anla��laca�� üzere özellikle üretim faaliyetinde maliyetin ve sat�� fiyat�n�n dü�ük olmas� konusunda bir uygulama görülmemi�tir. Üretim faaliyetinde bulunmak isteyen tüm ba�vurular (EPDK) taraf�ndan


olumlu kar��lanm��, iletim sistemine ba�lant� yap�lmas� için görü� al�nm�� ve buna göre uygun görülenlere lisans verilmi�tir.

Burada dikkate al�nmas� gereken iki önemli husus bulunmaktad�r. Birincisi, yap�lan ba�vurular�n yasan�n 1inci maddesinde belirtilen hükümlere ne kadar uygun oldu�unu belirleyecek yap�labilirlik özelli�i dikkate al�nmam��t�r. Maliyetin dü�ük oldu�unu belirleyecek kar��la�t�r�lmalar için herhangi bir ölçüt bulunmamaktad�r. Yasa ile her üretim yat�r�mc�s�n�n kendi mü�terisini bulaca�� hükmü getirildi�inden, elektrik üretim maliyeti ve sat�� fiyat� tamamen ba�vuru sahibi üretim �irketinin insaf�na b�rak�lm��t�r. �kinci husus ise EPDK taraf�ndan lisans verilmi� bulunan tüm üretim tesisi ba�vurular�na iletim sistemine ba�lant�s�n�n yap�lmas� için TE�A�’�n teknik k�s�tlar d��nda olumlu görü� vermek zorunda b�rak�lmas�d�r.

4.3.3. Rekabetin Olu�mas�

Yasa incelendi�inde, elektrik enerjisi üretimi, toptan ve perakende sat�� faaliyetlerinde serbest piyasa ko�ullar� gere�i kat�l�mc�lar�n birbirleri ile rekabet etmesi öngörülmü�tür. Her bir faaliyet alan�nda öngörülen rekabet ortam�n�n ne derece gerçekle�ti�i ve �u an itibariyle var�lan sonuçlar ayr� ba�l�klar halinde a�a��da aç�klanacakt�r.

Üretim faaliyeti

Üretim faaliyetinde bulunacak kat�l�mc�lardan:

� Özel sektör üretim �irketlerinin bir önceki y�la ait yay�nlanm�� Türkiye toplam elektrik enerjisi kurulu gücünün yüzde yirmisini geçmeyece�i ( Madde 2a.2)

� Otoprodüktör ya da otoprodüktör grubu olan kat�l�mc�lar için bir takvim y�l� içinde ürettikleri elektrik enerjisinin en fazla yüzde yirmisini rekabet ortam�nda satabilecekleri (Madde 2a.3) hükme ba�lanm�� ise de bu güne kadar olan uygulamalarda yeni üretim lisans� verilirken bu ölçütlere uyulup uyulmad�� bilinmemektedir. Piyasan�n aç�lmas�ndan bu yana geçen sürede gerçekle�en yat�r�mlar dikkate al�nd��nda zaten öngörüldü�ü kadar üretim yat�r�m�n�n gerçekle�medi�i de görülmektedir. Otoprodüktör konumunda olan üreticiler ise 1 A�ustos 2006 tarihi itibariyle Dengeleme Piyasas� uygulamas�na ba�lanmas� ile kendi mü�terilerini terk etmi� olup üretimlerinin önemli bir miktar�n� bu piyasada satmaya ba�lam��lard�r.

� Rekabet ortam�n�n olu�mas� için gerekli iki önemli husus, piyasada arz kapasitesi fazlas�n�n bulunmas� ve piyasada faaliyet gösteren fazla say�da kat�l�mc�n�n bulunmas�d�r.

� Piyasan�n aç�lmas�ndan bu yana 2007’e kadar geçen dönem, asl�nda toplam kurulu kapasite olarak arz fazlas�n�n oldu�u bir dönemdir. Ancak 2007 y�l� itibar� ile bir taraftan talebin h�zl� bir �ekilde artmas�, di�er taraftan bu dönemde öngörülen yeni üretim tesislerinin yap�lamam�� olmas� sonucunda art�k arz fazlal��ndan söz etmek bir yana sektörde bir kriz döneminin ba�lad�� söylenebilir. Bu kriz döneminde ve kriz dönemi sonras�nda yasan�n öngördü�ü rekabet ortam�n�n olu�mas�n� sa�lamakta pek mümkün görülmemektedir.

� Piyasan�n aç�lmas�ndan sonraki dönemde elektrik üretim faaliyetinde yer alacak kat�l�mc�lar için öngörülen piyasa pay� da gerçekle�memi�tir. Yasan�n uygulanmaya ba�lad�� tarihte mevcut olan uzun dönemli al�m garantili sözle�melerin ( Y�D, Y�, �HD ) toplam üretim içinde önemli ölçüde yer tuttu�u bilinen bir gerçektir. Yasada aç�k hükümler bulunmas�na kar��n, gerek EPDK taraf�ndan yay�nlanm�� bulunan Elektrik Piyasas� Uygulama El Kitab�nda öngörülen ve gerekse yetkililer taraf�ndan yap�lan aç�klamalara


göre bu sözle�melerin rekabet ortam�nda serbest piyasa ko�ullar�na uyarlanaca�� belirtilmi�ti. Ancak bu uyarlamalar�n gerçekle�tirilememi� olmas� nedeniyle elektrik üretim faaliyetindeki kat�l�mc�lar�n rekabetin olu�mas�n� sa�layacak �ekilde davranmalar� da engellenmi� olmaktad�r. Asl�nda özel hukuk hükümlerine tabi olan uluslararas� finans kurulu�lar�n� do�rudan ilgilendiren bu sözle�melerin yürürlükte oldu�u sürece üretimde rekabetin olu�turulamayaca�� bilinen bir hukuki gerçekti.(Bak�n�z: Anayasa Mahkemesinin Y�D,Y� sözle�melerinin 4628 say�l� kanun hükümlerine göre de�i�tirilemeyece�ine ili�kin karar�) Elektrik enerjisi üretim a�amas�nda hem arz fazlal��n�n hem de piyasa kat�l�mc�lar�n�n öngörülen nitelik ve nicelikte olu�mamas� rekabetin olu�mas�n�n önündeki en önemli engel olarak durmakta oldu�u biliniyordu.

Toptan Sat�� Faaliyeti

Toptan sat�� faaliyetinde bulunacak piyasa kat�l�mc�lar�, bir kamu kurulu�u olarak kurulan Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim �irketi (TETA�) ve özel sektör toptan sat�� irketleri olarak tan�mlanmaktad�r.

Yasan�n yürürlü�e girdi�i tarih itibariyle mevcut olan uzun süreli ve al�m garantili sözle�melerin taraf� olarak TETA� belirlenmi� ve bu kurumun geçici bir süre için varl��n� sürdürmesi öngörülmü�tür.

� Mevcut uzun süreli sözle�melerin en fazla be� y�l içinde piyasa ko�ullar�na uyarlanmas� sonucunda bu sözle�melere taraf olan özel �irketlerin rekabet ortam�nda piyasa faaliyetinde bulunmalar� öngörülmü�se de bu konuda EPDK taraf�ndan yap�lan giri�imlerden bir sonuç al�namam�� dolay�s� ile sözle�melerde her hangi bir de�i�iklik yap�lamam��t�r. Bu durumda TETA�’�n da en az�ndan al�m garantili sözle�melerin tamam�n�n sona erece�i 2019 y�l�na kadar varl��n� koruyaca�� kesinle�mi�tir.

� Yasan�n 2. Maddesi d) f�kras� 1. Bendi ile TETA�’�n sahip olabilece�i sözle�meler halen mevcut olanlar ile yasan�n geçici 4. ve geçici 8. Maddeleri kapsam�nda yeni sözle�me yap�labilmesi ile s�n�rland�r�lm��t�r. Geçici 4. Madde 30 Haziran 2001 tarihine kadar ��letme Hakk� Devri sözle�mesi imzalayan üretim ve da��t�m tesisleri sahiplerinin uzun süreli sözle�me imzalamalar�na, geçici 8. Madde ise Y�D modeli kapsam�nda imtiyaz hakk� elde etmi� üretim tesislerinden 2002 y�l� sonuna kadar i�letmeye girecek olanlar�n uzun süreli sözle�me imzalamalar�na olanak tan�maktad�r. Her iki geçici madde kapsam�nda tarif edilen bu sözle�me imzalama durumu gerçekle�memi�tir. Bu madde kapsam�nda TETA�’�n yeni bir elektrik toptan al�m veya sat�� sözle�mesine sahip olamayaca�� belirtilmi� olmas�na kar��n bir toptan sat�� irketi olan TETA�’tan bir özel �irket elektrik alarak Irak’a ihracat yapm�� ancak buna cevaz veren yasal mevzuat sonradan gerçekle�tirilmi�tir.

� Yasan�n geçici 6. Maddesi ile Elektrik Üretim A�. (EÜA�) nin EPDK taraf�ndan belirlenen ve be� y�l� geçmeyen k�s�tl� bir süre için elektrik satma yetkisi TETA�’a verilmi�tir. TETA�’a ba�lang�çta tan�nan be� y�ll�k faaliyet süresi uzat�lm�� böylece EÜA�’�n serbest piyasada rekabet içinde faaliyet gösterebilmesi önlenmi�tir. Sonuç olarak piyasan�n aç�l��ndan bu yana tüm ön görülen hususlar�n hiç birinin gerçekle�medi�i görülmü� ve ileride de gerçekle�mesinin mümkün olamayaca�� anla��lm��t�r.

Toptan sat�� faaliyetinde bir kamu kurumu statüsünde zorunlu olarak faaliyetini sürdüren TETA� ‘�n yan� s�ra bu faaliyette bulunmak üzere lisans alm�� bulunan toptan sat�� irketleri bulunmakta ancak faaliyet gösterememektedirler. Yukar�da da söz edildi�i üzere sadece Irak’a elektrik satan KARTET �irketi faaliyettedir. Ancak bu �irket ihraç etti�i elektri�in bir k�sm�n� yasaya uygun olmad�� halde TETA�’ tan alm�� ve bu fiili duruma uygun olarak yasal düzenleme sonradan yap�lm��t�r. Yasan�n ilk halinde öngörüldü�ü üzere toptan sat�� faaliyetinde rekabet ortam� yarat�lamam��t�r.


08.05.2007 tarihinde kabul edilen 5654 say�l� Nükleer güç santrallerinin kurulmas� ve i�letilmesi ile enerji sat��na ili�kin kanunun geçici 2. Maddesi 1. Bendinde ‘’EÜA� taraf�ndan kömür tahsis (rödevans) ihalesi sonucunda kömür kullan�m hakk� elde edecek �irketler taraf�ndan yap�lacak 1000 MW üzeri güçte yerli kömür yak�tl� elektrik santrallerinden 2014 y�l� sonuna kadar i�letmeye girenlerin üretti�i elektrik, perakende ve toptan sat�� lisans� sahibi �irketlerce bu kanunun 4. Maddesi hükümlerine göre al�n�r’ hükmü getirilmi�tir. Buna göre TETA� yeni bir enerji al�m anla�mas� yaparak, kapasitesi 1000 MW’tan büyük olan yerli kömür yak�tl� santrallerin üretecekleri elektrik enerjisine sat�n alma garantisi vermek durumunda kalacakt�r. (Burada bahis konusu olan Af�in Elbistan linyit santral�d�r.)

Bu yeni sat�n alma garantisi ile TETA�’�n sahip olaca�� sözle�me miktar� ve faaliyet süresi daha da artacak, toptan sat�� alan�nda rekabetin olu�mas� süresi daha da uzayacakt�r.

Perakende Sat�� Faaliyeti

Perakende sat�� hizmeti Türkiye’de ilk defa 4628 say�l� yasa ile tan�mlanm��t�r. Yasa öncesi elektrik enerjisinin da��t�m� ve perakende sat�� Türkiye Elektrik Da��t�m Anonim �irketi (TEDA�) taraf�ndan gerçekle�tirilmekte idi. Yasa ile bu iki faaliyetin birbirinden ayr�lmas� öngörülmü�tür. Yasan�n yürürlü�e girmesi ile birlikte k�sa bir süre içinde perakende sat�� irketlerinin faaliyete ba�layaca��, bölgeler halinde da��t�m faaliyetinin özelle�tirilece�i ve sadece özelle�tirilemeyen bölgelerde da��t�m faaliyetinin TEDA� taraf�ndan yürütülece�i öngörülmü�tür. Ancak piyasan�n aç�lmas�ndan bu yana geçen süre içinde bir kamu kurulu�u olan TEDA�’�n bile faaliyetlerinin da��t�m ve perakende sat�� olarak ayr�lmas� mümkün olamam��t�r. Türkiye elektrik da��t�m sistemi 21 bölge olarak tan�mlanm��, her bir bölgenin da��t�m i�letmesinin öncelikle özel �irketlere devredilmesi öngörülmü�tür. Ba�lang�çta özel perakende sat�� irketlerinin olu�mas� ile TEDA�’�n perakende sat�� hizmetinden kendili�inden çekilece�i öngörülmü�tür. Perakende sat�� faaliyeti için co�rafi bölge s�n�r� da öngörülmedi�i için, bu faaliyetin çok h�zl� bir �ekilde özel �irketler taraf�ndan yerine getirilece�i tahmin edilmi�tir. Yasan�n 2 c) maddesinde, da��t�m �irketlerinin faaliyet gösterdikleri da��t�m bölgesinde ba�ka bir perakende sat�� irketi olmad�� durumda perakende sat�� hizmetini de gerçekle�tirece�i belirtilmektedir. Ancak bu öngörü ve tahminlerin gerçekle�meyece�i k�sa bir zaman içinde anla��lm��t�r.

Üzerinde durulmas� gereken bir di�er önemli husus, da��t�m �irketlerinin kendi bölgelerinde tüketime sunulan y�ll�k toplam elektrik enerjisi miktar�n�n yüzde yirmisinden fazla olmamak ve kendi bölgesi için lisans almak kayd� ile üretim tesisi kurabilecekleridir. Bu husus yasada aç�k olarak belirtilmi�tir. Bir di�er deyi�le da��t�m bölgelerinin yapabilecekleri üretim miktar�, bölgelerinde tüketilen y�ll�k toplam elektrik enerjisi miktar�n�n yüzde yirmisi ile s�n�rland�r�lm��t�r.

Öncelikle da��t�m bölgelerinin özelle�tirilmesi amac� ile yap�lan giri�imler sonucu da��t�m ve perakende sat�� faaliyetlerinin beraber özelle�tirilmesi noktas�na gelinmi�, böylece bir bölgede elektrik enerjisi da��t�m i�letmesi ile perakende sat�� hizmeti birle�tirilmi�tir. Bu süreç içinde da��t�m bölgelerinde görev yapacak �irketin kendi bölgesinde yapabilece�i üretim miktar�ndaki yüzde yirmi s�n�r� kald�r�lm�� ve sonuçta bir bölge s�n�rlar� içinde üretim, da��t�m ve perakende faaliyetlerinin bir tek �irket taraf�ndan yerine getirilmesinin yolu aç�lm��t�r. Gelinen bu nokta, her bir bölgede bir elektrik �irketinin tekel olu�turmas� yolunun aç�lm�� olmas�d�r. Bölgesel tekel olu�mas�n�n yolunun aç�lmas� ile birlikte Avrupa’daki, kendi ülkelerinde çok güçlü olan elektrik �irketlerinin Türkiye elektrik sistemindeki özelle�tirmelere ilgisi yo�unla�m��t�r. Yak�n bir zamanda EON/Almanya ve kendi ülkelerinde kamu kurulu�u olan ENEL/�talya ve VERBUNT/Avusturya �irketlerinin Türkiye’de belirli bölgelerde tekel konumunda faaliyet gösterdiklerini görmek sürpriz olmayacakt�r.

Bu gün gelinen durum yasa ile belirtilen durumdan özetle, rekabetçi serbest piyasa olu�turman�n çok ötesindedir. Yasa ile yeterli, kaliteli, sürekli, dü�ük maliyetli ve çevreye


uyumlu elektrik temininin rekabet içinde tüketiciye sunulmas� amaç olarak belirtilmi�ken en az�ndan da��t�m ve perakende sat�� faaliyeti için bu hususlar�n dikkate al�nmad�� görülmektedir.

Elektrik sektöründe öncelikle, toptan ve perakende sat�� alanlar�nda serbest piyasa ko�ullar�n�n olu�aca�� ve bu ko�ullarda bir rekabet ortam�n�n sa�lanaca�� öngörülmü�tür. Ancak bu gün gelinen durumda, hiçbir alanda rekabetin olu�mad�� görülmü�, hatta bugünkü uygulamalar�n devam� halinde bundan sonra da rekabetin olu�mayaca�� anla��lmaktad�r. Toptan ve perakende sat�� alanlar�nda özel sektör �irketlerinin faaliyet göstermeleri bu güne kadar gerçekle�ememi�tir. Bu alanda ancak az say�da özel sektör üretim �irketi faaliyet gösterebilmektedir. Bunlar�n da büyük bir k�sm� kendi elektrik ihtiyaçlar�n� kar��lamak üzere kurulmu� bulunan otoprodüktör üretim tesisleridir. Bu santrallerin nerede ise tamam� mevcut yasadan önce kurulmu� olup, �imdi ise serbest üretim �irketi statüsüne dönmü�lerdir. Bu üretim tesisleri serbest piyasa ko�ullar�nda ayakta kalabilmekte zorlanm��lar, kendilerini koruyacak önlemlerin hayata geçirilmesi için hükümet üzerinde çe�itli bask� unsurlar� kullanmaya ba�lam��lard�r. 1 A�ustos 2006 tarihi itibari ile hiçbir haz�rl�k yap�lmadan ve de altyap�s� tamamlanmadan Dengeleme ve Uzla�t�rma Piyasas� uygulamaya ba�lanm��t�r. Dengeleme Piyasas�nda tüm üreticilerin rekabet içinde faaliyet göstermeleri tan�mlanm��ken, �u anda neredeyse sadece otoprodüktör üretim �irketleri faaliyet göstermektedir. Bu durum ise, otoprodüktör üretim �irketlerinin birbirleri ile kolayca anla�malar yapabilmeleri, her türlü iyi niyetli olmayan i�birlikleri yapmalar� ve de bunun sonucu olarak yapay olarak fiyatlar� a��r� yükseltmeleri tehlikesini do�urabilecektir. Bu konuda bir fikir sahibi olabilmek için 27 Aral�k 2006 gününe ait Dengeleme Piyasas�ndaki elektrik enerjisi sat�� miktarlar�, üreticilere da��l�m� ile olu�an saatlik fiyatlar dikkatle incelenmelidir.

4.3.4. Özelle�tirme Giri�imleri

Türkiye elektrik sektöründe özelle�tirme giri�imleri ve tart��malar� 1980’li y�llar�n ortalar�ndan bu yana gündemden hiç dü�memi�tir. Gerek kamu oyunda gerekse sektörde serbest piyasa ko�ullar�n�n rekabet içinde olu�abilmesi için elektrik enerjisi ile ilgili faaliyetlerin özel �irketler eliyle yap�lmas�n�n gereklili�i gibi son derece yanl�� bir kan� bulunmaktad�r. Sektörde bu �ekilde rekabetin olu�aca�� varsay�m� kabul edilse bile bunun için varl�klar�n mülkiyetinin ve/veya faaliyetlerin özel �irketler taraf�ndan yerine getirilmesi gerekmemektedir. Ba�lang�çta da belirtildi�i gibi, 4626 say�l� yasa birinci maddesinde belirtilen amaca ula��lmas� için özelle�tirme uygulamas�n� kesin hüküm olarak getirmemekte, yaln�zca rekabete dayal� bir serbest piyasa olu�turulmas� hükmünü getirmektedir. Özelle�tirme, serbest piyasan�n olu�turulmas� için amaç olmay�p sadece bir araçt�r. Kald� ki dünyada tamamen özel �irket faaliyeti olmadan da serbest piyasan�n olu�tu�u yolunda örnekler mevcuttur. Özellikle AB üyesi ülkelerde bu durum geçerlidir. AB üyesi ülkelerin yasal düzenlemelerini ayarlamalar� için bir çerçeve belirleyen AB Elektrik Direktifi (2003/54/EC/89) üye ülkelerin yasal düzenlemelerinde rekabet unsurlar�n�n hayata geçirilmesi gereklili�ini kesin hükme ba�larken elektrik sektöründeki varl�k mülkiyetinin ve faaliyetlerin özel �irketler taraf�ndan yap�lmas�n� kesin hükme ba�lamam��t�r.

Özelle�tirme kavram� genel olarak: kamu ad�na sahip oldu�u varl�k mülkiyetleri ve faaliyetlerinin tam olarak gerçek veya tüzel özel ki�ilere devredilmesi olarak tan�mlanmaktad�r. Ancak elektrik sektörünün kendine özgü özelliklerinden dolay� bu tan�ma baz� eklemeler yapmak gere�i vard�r. Geli�mi� ülkeler, geli�me dönemlerinde elektrik enerjisi alt yap� ve kapasite yat�r�mlar�n� ya do�ruda kamu eliyle yapm��lar ya da kamu ad�na görevlendirilen özel �irketler eliyle gerçekle�tirmi�lerdir. Bunun nedeni ise, elektrik enerjisinin gerek toplumsal ya�ant�m�z gerekse sanayi üretimi için vazgeçilemez ve ikame edilemez olu�udur. Ayr�ca elektrik enerjisi depo edilemedi�inden, üretildi�i anda tüketilmesi gerekir. Sonradan kullan�lmak üzere biriktirilmesi mümkün de�ildir. Bu nedenle tüketim amaçl� bir ürün olmaktan çok kamu yarar�n� gözeten bir anlay�� ile ele al�nmal�, bir kamu hizmeti olarak dü�ünülmelidir. Bu görü� 2001 y�l�na kadar ülkemiz için geçerli iken, bu gün gelinen noktada


elektrik enerjisi bir kamu hizmeti olmaktan ç�kart�lm��, piyasada serbestçe al�n�p sat�labilen bir ticari meta haline getirilmi�tir. Elektrik sektöründe özelle�tirme, yaln�zca kamu ad�na devletin sahip oldu�u mülkiyet ve hizmetin özel sermayeye devri olarak de�il, elektrik enerjisinin kamu hizmeti olmaktan da ç�kart�l�p piyasa mal� haline dönü�türülmesi olarak da kullan�lmaktad�r. Ne yaz�k ki Türkiye’de son yirmi y�ld�r özelle�tirme tart��malar�nda bu gerçek gözden uzak tutulmu�, do�ru olmad�� görüldü�ü halde özelle�tirme ile elektrik hizmetlerinin daha kaliteli ve daha dü�ük maliyetli olaca�� savunulmu�tur.

4.4. Arz Güvenilirli�i

Arz güvenilirli�i kavram� son zamanlarda tüm ilgililer taraf�ndan s�kça gündeme getirilmektedir. Ancak bu kavram�n tam olarak aç�klanmas�, halen yürürlükte olan yasal düzenlemeler çerçevesinde bir de�erlendirilmesinin yap�lmas�nda yarar görülmektedir.

4.4.1. Arz Güvenilirli�i nedir?

Elektrik enerjisi daha sonra kullan�lmak üzere saklanamayaca�� için tüketilmesi gerekti�i anda tüketim talebi kadar üretilmesi gerekir. Bu nedenle elektrik talebini sürekli olarak kar��layabilmek için yeterli oranda bir yedek kapasite bulundurmak zorunlulu�u bulunmaktad�r.

4628 say�l� Elektrik Piyasas� Kanunu’nun 1. Maddesinde belirtildi�i üzere elektri�in yeterli, kaliteli ve sürekli olarak tüketiciye sunulmas� amaçlanm��t�r. Ayr�ca elektrik üretimi faaliyetinin EÜA� ve Özel Üretim �irketleri taraf�ndan gerçekle�tirilece�i belirtilmi�, böylece arz güvenilirli�i kavram�n�n çerçevesi çizilmi�tir. Ancak konunun daha iyi anla�abilmesi için 4628 say�l� yasa ile getirilen serbest piyasa tan�m� içinde Arz Güvenilirli�ini incelemek daha yararl� olacakt�r.

Serbest Piyasa ve Arz Güvenilirli�i

4628 say�l� yasa bütün olarak ele al�nd��nda elektrik enerjisinin üretim, toptan ve perakende faaliyetlerinde tam rekabete aç�k bir piyasa düzeninin olu�mas�n�n amaçland�� anla��lmaktad�r. Ancak bu amaca ula�abilmek için elektrik arz�n�n talebi fazlas� ile kar��lamas� gerekti�i aç�kt�r. Yasan�n yürürlü�e girdi�i tarihte ve onu izleyen y�llarda elektrik enerjisi kurulu gücünün talebi kar��lamak için fazlas� ile yeterli olmas�na kar��n bu gün kapasite yetersizli�i söz konusudur. Son be� y�ll�k dönemde elektrik üretim yat�r�mlar�n�n özel sektör taraf�ndan yap�laca�� ve ilk y�llardaki kapasite fazlal��n�n ayni oranda devam edece�i öngörülmü�, üretim faaliyetlerinde serbest piyasa ko�ullar�nda üreticiler aras�nda rekabet ortam�n� olu�aca�� beklenmi�tir. Ancak bu dönem içinde üretim tesisi kurmak için çok say�da ba�vuru yap�lm��,hatta üretim lisans� al�nm�� olmas�na kar��n gerçekle�en yat�r�m miktar� yok denecek kadar dü�ük miktarda kalm��t�r. Bu gerçe�e kar��n EÜA�’ in de üretim tesisi kurmak için görevlendirilmemi� olmas� nedeni ile ülkemiz ciddi boyutlarda arz s�k�nt�s� ile kar�� kar��ya kalm��t�r. Böyle bir s�k�nt� ile kar��la��laca�� TE�A�’�n her y�l yay�nlanan ‘’Elektrik Enerjisi Üretim Kapasite Projeksiyonu’’ raporlar�nda sürekli olarak belirtilmi� olmas�na ra�men herhangi bir önlem al�nmam��, 4628 say�l� yasan�n 2.a.1 maddesinde ‘gerekti�inde’ EÜA�’nin üretim tesisi kurabilece�i ile ilgili hüküm bu ‘gereklili�e’ kimin karar verece�i hususu bir karara ba�lanamad��ndan i�letilememi�tir. Oysa 3154 say�l� yasa Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl��n�‘’Ülkenin enerji ve tabii kaynaklara olan k�sa ve uzun vadeli ihtiyac�n� belirlemek, temini için gerekli politikalar�n tespitine yard�mc� olmak, planlar�n� yapmak’’ile görevlendirmektedir.

Gerçekte, elektrik enerjisinde serbest piyasa ko�ullar�nda arz güvenilirli�i kavram�ndan söz etmek mümkün de�ildir. Serbest piyasa ko�ullar�nda elektrik enerjisine üretim, da��t�m ve sat�� faaliyetleri aç�s�ndan bak�ld��nda elektrik enerjisinin serbest olarak al�n�p sat�labildi�i bir piyasa ürünü olarak kabul edildi�i görülmektedir. Ancak arz güvenilirli�inden söz


edilebilmesi için elektrik enerjisinin toplumdaki tüm kesimlere ula�abilir bir �ekilde sunulmas� gerekir. Bir di�er deyi�le, bu faaliyetin bir kamu hizmeti �eklinde kabulü ve ele al�nmas� gerekir. Oysa, elektrik enerjisi faaliyetinin bir kamu hizmeti yükümlülü�ü oldu�u göz ard� edilerek bu ürün ve hizmetin piyasadan gelece�i beklenmi�tir.

Yukar�daki aç�klamalardan da görülece�i gibi elektrik enerjisi ile ilgili uygulamalarda ne 4628 say�l� elektrik piyasas� yasas�ndaki, ne de daha önceki yasalardaki hükümlere uyulmaktad�r. Yürürlükteki uygulama, serbest piyasa ad�na sadece belirli bir özel kesime elektrik gelirlerinden pay aktar�m� �eklinde i�lemektedir. Bu nedenle, halen uygulama olana�� kalmayan 4628 say�l� yasay� yeniden düzenlemek gerekmektedir. Bu düzenlemede a�a��da belirtilen hususlar yer almal�d�r:

1. Elektrik enerjisi faaliyetlerinin kamu hizmeti oldu�u gerçe�i kabul edilmeli ve yasada yer alacak hususlar buna göre düzenlenmelidir.

2. Kamunun da yat�r�m yapmas� kabul edilmelidir. 3. Elektrik sektöründeki faaliyetlerde planlama gereklili�i kabul edilmelidir. Bu planlama,

birincil enerji kayna�� kullan�m�nda d��a ba��ml�l�k, sürdürülebilirlik ve maliyet unsurlar�n� k�saca arz güvenilirli�i unsurlar�n� içermelidir.

4. Gerek özel sektör gerek kamu sektörü yat�r�mlar� için bu planlamaya uymak zorunlulu�u getirilmelidir.

5. Elektrik sektörü yat�r�mlar�n�n yap�labilmesi için gerek kamu gerek özel sektör yat�r�mlar� için uygulanabilecek bir finansman politikas� olu�turulmal�d�r.

6. Özelle�tirmelere öncelik verilmemeli kamunun yat�r�m yapabilmesi için özelle�tirmeler durdurulmal�, kamunun elektrikten elde etti�i ve edece�i gelirler elinden al�nmamal�d�r.

7. Da��m �irketlerine de üretim tesisi kurma yetkisi verilerek üretim ve da��t�m alan�nda tekelle�menin önüne geçilmelidir.

8. Perakende sat�� irketlerinin geli�mesini sa�lamak için da��t�m �irketlerinin perakende sat�� haklar� kald�r�lmal�d�r.

4.5. TÜRK�YE ELEKTR�K S�STEM�N�N GEL��MES�

4.5.1. Talep Geli�imi

Türkiye elektrik enerjisi brüt tüketimi (Türkiye brüt üretimi+d�� al�m–d�� sat�m) 2007 y�l�nda %8,8 art�� ile 190,0 Milyar kWh, 2008 y�l�nda ise %4,2 art�� ile 198,1 Milyar kWh olarak gerçekle�mi�tir. Türkiye net tüketimi 2007 y�l�nda 155,0 Milyar kWh, 2008 y�l�nda ise 161,9 Milyar kWh olmu�tur.

2008 y�l� için 204,0 Milyar kWh olarak tahmin edilen brüt elektrik tüketimi, y�l ortalar�nda ortaya ç�kan ekonomik durgunlu�un etkisi ile azalma e�ilimi göstermi� ve y�l sonunda bir önceki y�l�n tüketimine göre %4,3 art�� göstererek 198,1 Milyar kWh olarak gerçekle�mi�tir.


Tablo 8.Talep Geli�imi

Grafik 25. Talep Geli�imi

0

50000

100000

150000

200000

250000

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

GWh

MW

Enerji Talebi Puant Talep

Türkiye enterkonnekte sisteminde y�llar itibariyle puant talebin de enerji talebine benzer oranda geli�ti�i gözlemlenmektedir. Puant talep 2007 y�l�nda 29249 MW, 2008 y�l�nda 30517 MW olarak gerçekle�mi�tir. Elektrik sisteminde anl�k en dü�ük tüketim olan minimum yük de�erlerinin geli�imi puant talep geli�iminden daha farkl� seyretmektedir. Minimum Yük 2007 y�l�nda 11000 MW iken 2008 y�l�nda 10409 MW olarak gerçekle�mi�tir.

Genellikle, Türkiye’de y�ll�k puant k�� döneminde görülmekte iken son y�llarda yaz dönemlerinde de anl�k tüketim de�erleri belirgin bir �ekilde artmaya ba�lam��t�r. 2008 y�l�nda y�ll�k puant Temmuz ay�nda gerçekle�mi�tir. Puant talep y�llara göre sürekli bir art�� gösterirken minimum yükteki y�ll�k de�i�im oldukça düzensizdir.

PUANT GÜÇ TALEB� (MW) ARTI� (%) ENERJ� TALEB� (GWh) ARTI� (%)

1998 17799 5,2 114023 8,1 1999 18938 6,4 118485 3,9 2000 19390 2,4 128276 8,3

2001 19612 1,1 126871 -1,1 2002 21006 7,1 132553 4,5 2003 21729 3,4 141151 6,5

2004 23485 8,1 150018 6,3 2005 25174 7,2 160794 7,2 2006 27594 9,6 174637 8,6

2007 29249 6,0 190000 8,8 2008 30517 4,3 198085 4,3


Elektrik sisteminde puant talep ile minimum yük seviyesinin ili�kisi elektrik enerjisinin tüketiminde verimlilik aç�s�ndan önemli bir göstergedir. Minimum Yük de�erinin Puant Talebe oran� toplam elektrik tüketiminde yük faktörünün de bir göstergesi olup bu oran�n yüksek olmas� elektrik enerjisinin daha verimli kullan�ld�� anlam�na gelmektedir.

Tablo 9.Y�ll�k Minimum Yükün Puant Yüke Oran�

PUANT YÜK (MW)

ARTI� (%)

M�N�MUM YÜK (MW)

ARTI� (%)

M�N�MUM YÜKÜN PUANT YÜKE

ORANI (%)

2000 19390 - 9369 - 48,3

2001 19612 1,1 8336 -11,0 42,5

2002 21006 7,1 9127 9,5 43,5

2003 21729 3,4 9270 1,6 42,7

2004 23485 8,1 8888 -4,1 37,8

2005 25174 7,2 10120 13,9 40,2

2006 27594 9,6 10545 4,2 38,2

2007 29249 6,0 10965 4,0 37,5

2008 30517 4,3 10409 -5,1 34,1

Grafik 26. Y�ll�k Minimum Yükün Puant Yüke Oran�

Tablo ve Grafik’ten de aç�kça görülece�i üzere son y�llarda minimum yükün puant yüke oran� zaman içinde belirgin bir �ekilde dü�mektedir.


4.5.2. Elektrik Sistemi Üretim-Tüketim �ncelemesi

Elektrik Üretim Tesislerinin Kurulu�lara Göre Geli�imi

Türkiye elektrik enerjisi üretiminde kamu kurumlar�n�n yan� s�ra özel sektör kurulu�lar� da yer alm��t�r. Her ne kadar Türkiye’de özelle�tirme kavram� 1984 y�l�nda 3096 say�l� yasan�n yürürlü�e girmesi ile güncel hale geldiyse de bu tarihin daha öncesinde elektrik üretiminde ÇEA� ve KEPEZ gibi imtiyazl� özel �irketler yer alm��t�r. 1984 y�l�nda 2007 y�l� sonuna kadar kurulu güç ve elektrik üretim miktarlar�n�n y�llara göre geli�imi a�a��daki tablolarda ayr� ayr� gösterilmektedir.

Tablo 10. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Geli�imi

KURULU GÜÇ (MW)

KAMU SANTRALLARI ÖZEL SANTRALLARI TÜRK�YE TOPLAMI

TERM�K H�DROL�K TOPLAM PAY (%) TERM�K H�DROL�K TOPLAM

PAY (%) TERM�K H�DROL�K TOPLAM

1984 3545,4 3644,2 7189,6 85,0% 1041,4 230,6 1272,0 15,0% 4586,8 3874,8 8461,6

1985 4150,4 3644,2 7794,6 85,5% 1096,4 230,6 1327,0 14,5% 5246,8 3874,8 9121,6

1990 8264,2 6465,1 14729,3 90,3% 1289,1 299,2 1588,3 9,7% 9553,3 6764,3 16317,6

1995 9650,6 9207,6 18858,2 90,0% 1440,9 655,2 2096,1 10,0% 11091,5 9862,8 20954,3

2000 11274,6 9977,3 21251,9 77,9% 4795,4 1216,8 6012,2 22,1% 16070,0 11194,1 27264,1

2001 10954,6 10108,7 21063,3 74,3% 5686,0 1583,1 7269,1 25,7% 16640,6 11691,8 28332,4

2002 10949,6 10108,7 21058,3 66,1% 8636,4 2151,1 10787,5 33,9% 19586,0 12259,8 31845,8

2003 10803,1 10990,2 21793,3 61,2% 12186,3 1607,4 13793,7 38,8% 22989,4 12597,6 35587,0

2004 10794,9 10994,7 21789,6 59,2% 13364,8 1669,6 15034,4 40,8% 24159,7 12664,3 36824,0

2005 11474,9 11109,7 22584,6 58,1% 14442,4 1816,5 16258,9 41,9% 25917,3 12926,2 38843,5

2006 12554,9 11161,0 23715,9 58,5% 14880,3 1968,6 16848,9 41,5% 27435,2 13129,6 40564,8

2007 12524,9 11350,3 23875,2 58,6% 14710,5 2191,6 16902,1 41,4% 27235,4 13541,9 40777,3

2008 12524,9 11455,9 23980,8 57,3% 15070,1 2766,3 17836,4 42,7% 27595,0 14222,2 41817,2

Tablo 11. Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Geli�imi

ÜRET�M (GWh)

KAMU SANTRALLARI ÖZEL SANTRALLARI TÜRK�YE TOPLAMI

TERM�K H�DROL�K TOPLAM PAY (%) TERM�K H�DROL�K TOPLAM

PAY (%) TERM�K H�DROL�K TOPLAM

1984 14426 12260 26685,7 87,2% 2761,1 1166,7 3927,8 12,8% 17187,2 13426,3 30613,5

1990 30698 22156 52854,2 91,9% 3697,3 991,5 4688,8 8,1% 34395,4 23147,6 57543,0

1995 45090 33105 78194,9 90,7% 5616,9 2435,6 8052,5 9,3% 50706,5 35540,9 86247,4

2000 65462 27772 93234,0 74,6% 28547,4 3140,2 31687,6 25,4% 94009,7 30911,9 124921,6

2001 65954 20409 86362,4 70,4% 32698,8 3663,5 36362,3 29,6% 98652,4 24072,3 122724,7

2002 51028 26304 77332,1 59,8% 44639,5 7427,9 52067,4 40,2% 95667,7 33731,8 129399,5

2003 33070 30027 63096,9 44,9% 72119,8 5363,8 77483,6 55,1% 105189,6 35390,9 140580,5

2004 27349 40669 68017,2 45,1% 77208,2 5472,9 82681,1 54,9% 104556,9 46141,4 150698,3

2005 38416 35046 73461,9 45,4% 83920,6 4573,7 88494,3 54,6% 122336,7 39619,5 161956,2

2006 46037 38679 84716,1 48,1% 85892,4 5691,4 91583,8 51,9% 131929,1 44370,8 176299,8

2007 61345 30979 92324,0 48,2% 93961,2 5269,5 99230,7 51,8% 155306,0 36248,7 191554,7

2008 69297 28419 97716,8 49,2% 94841,8 5859,4 100701,2 50,8% 164139,2 34278,8 198418,0


1984 y�l�nda kurulu güç toplam�nda %85 olan kamu pay� 2007 y�l�nda %58,6 seviyesine, 1984 y�l�nda Türkiye toplam elektrik üretiminde %87,2 olan kamu pay� 2007 y�l�nda %48,3 seviyesine gerilerken buna paralel olarak da hem kurulu güç hem de toplam üretimde özel sektör pay� artm��t�r. 1995 y�l�ndan sonra sektörde kamu pay� sürekli olarak azal�rken özel sektör pay� artm��t�r. Kurulu güç ve toplam elektrik üretiminde kamu-özel sektör paylar�n�n y�llara göre geli�imi a�a��daki grafiklerde görülebilmektedir.

Grafik 27. Kurulu Güç �çinde Kamu ve Özel Sektör paylar�n�n Geli�imi

Grafik 28. Türkiye Toplam Elektrik Üretiminde Kamu ve Özel Sektör paylar�n�n Geli�imi

Yukar�daki grafikler incelendi�inde özel sektöre ait olan üretim tesislerinin toplam elektrik üretimi içindeki pay�n�n kurulu güç içindeki pay�na göre daha h�zl� artt�� ve 2007 y�l�nda daha yüksek seviyeye ula�t�� aç�kça görülmektedir. Özellikle 1998 y�l�ndan 2003 y�l�na kadar toplam üretim içinde özel sektör pay� oldukça h�zl� bir �ekilde artm��t�r. Bu dönem Y�D, �HD ve Y� modeli kapsam�nda özel sektörün elektrik üretmeye ba�lad�� dönemdir. Y� modeli kapsam�ndaki kapasitenin tamam� ile Y�D ve �HD kapsam�ndaki kapasitenin büyük bir


ço�unlu�u termik kapasite oldu�u ve bu modeller kapsam�nda üretimlerine sat�n alma garantisi verildi�i için toplam Türkiye elektrik üretimi içindeki özel sektör pay� h�zl� bir �ekilde artm��t�r. 2004 y�l� ve sonras�nda ise özel sektör pay� toplam kurulu güç ve toplam üretim içinde de�i�iklik göstermemi�tir.

Kamu ve özel sektör kurulu güç ve toplam elektrik üretiminin 1984 y�l�ndaki de�erine göre y�ll�k olarak 2007 y�l�na kadar büyüme oranlar� a�a��daki grafiklerde gösterilmi�tir.

Grafik 29. Kamu Santrallar�n�n Toplam Kurulu Güç ve Toplam Elektrik Üretimi De�erlerinin 1984 Y�l�na Göre Geli�imi

Grafik 30. Özel Sektör Santrallar�n�n Toplam Kurulu Güç ve Toplam Elektrik Üretimi De�erlerinin 1984 Y�l�na Göre Geli�imi


Kamu santrallar�n�n kurulu güç ve üretim miktarlar� 1984 y�l�na göre 2008 y�l�nda yakla��k 3,5 kat büyümü�tür. Buna kar��l�k özel sektör santrallar�n�n toplam kurulu gücü ayn� dönemde yakla��k 14 kat, toplam üretim miktar� ise yakla��k 26 kat büyümü�tür. Yukar�da da belirtildi�i üzere özellikle 1998 y�l�ndan sonra Y�D, Y� ve �HD modeli kapsam�nda özel sektörün elektrik üretiminde a��rl�kl� olarak termik kapasite ile yer almas� ve bu kapasitelerin üretimlerine sat�n alma garantisi verilmesi büyümedeki farkl�l��n birincil nedenidir.

Bilindi�i üzere elektrik enerjisi tüketilece�i anda üretilmesi gerekir. Bu nedenle elektrik enerjisi üretimi için as�l belirleyici unsur talep miktar�d�r. Kurulu gücün enerjiye dönü�türülebilir k�sm�n�n ancak talep kadar olan miktar� üretilece�i için kapasitenin bir k�sm� üretime haz�r ama üretim yapmadan yedek olarak bekleyecektir. Talebi kar��lamak üzere sistemdeki santrallar emre amadelik durumlar�na göre çal��t�r�lmakta ve elektrik üretilmektedir. Emre amadelik durumu hidrolik santrallarda hidrolojik ko�ullara göre de�i�kenlik göstermekte, termik santrallarda ise çal��t�r�lma ko�ullar�n�n haz�r bulundurulmas�na göre belirlenmektedir. Emre amade olma durumunu etkileyen unsurlardan önemli olanlar� ar�za olas�l�klar�, bak�m ihtiyaçlar� ve yak�t temini ve kalitesidir. Santrallar�n çal��ma durumunu etkileyen bütün unsurlar göz önüne al�narak emre amade olma durumu belirlenmektedir. Bir grup kapasite emre amade olsa bile talep durumuna göre ihtiyaç duyulmad��ndan çal��t�r�lmayan bir k�s�m kapasite bulunacakt�r.

Y�ll�k üretim miktar� ile toplam kurulu güç ili�kisi mevcut kapasitenin kullan�m� hakk�nda bir fikir vermektedir. Kurulu kapasiteden yararlanma oran�n� de�erlendirmenin de�i�ik ölçütleri bulunmaktad�r. Bu ölçütler bir anlamda kurulu kapasitenin kullan�lmas�nda verimlili�in de bir göstergesidir. Bu ölçütlerden en önemli olanlar� tam kapasite e�de�eri çal��ma süresi ve kapasite faktörü’dür.

Tam kapasite e�de�eri çal��ma süresi ve kapasite faktörü de�erlendirilirken gerçekle�en üretim de�erinin talep de�erine ba�l� oldu�u dolay�s�yla kullan�labilir kapasite oldu�u halde talepten fazla üretim yap�lamayaca�� için kurulu gücün bir k�sm�n�n kullan�lamad�� göz önünde bulundurulmal�d�r.

Kurulu gücün verimli kullan�lmas�n�n ölçütlerinden bir di�eri de santrallar�n kapasite faktörüdür. Bir santral emre amade olsa bile talep durumuna göre baz� zamanlarda çal��t�r�lmayabilecektir.

Talebin güvenilir bir �ekilde kar��lanmas� için sistemde bulunan santrallar belirlenen politikalar çerçevesindeki ilkelere göre s�ralanarak çal��t�r�lmaktad�r. Bu ilkeler en dü�ük maliyetle üretim yapan santraldan ba�lanarak pahal�ya do�ru s�ra ile çal��t�r�labilece�i gibi özel baz� ko�ullara öncelik de verilebilir. Örne�in Türkiye elektrik sisteminde üretimlerine sat�n alma garantisi verilmi� olan santrallar maliyet göz önüne al�nmadan öncelikli olarak çal��t�r�lmaktad�r.

Benzer �ekilde kamu ve özel sektör termik santrallar�n�n y�ll�k kapasite faktörleri incelendi�inde 1999 y�l�na kadar kamu santrallar�n�n kapasite faktörleri yüksek iken 1999 y�l�ndan sonra özel sektör santrallar�n�n kapasite faktörleri daha büyük oldu�u ve artarak devam etti�i görülmektedir. Buna kar��l�k kamu termik santrallar�n�n kapasite faktöründe 2001-2004 döneminde çok h�zl� bir dü�ü� oldu�u görülmektedir. Bu dönem ba�ta Y� modeli kapsam�ndaki santrallar olmak üzere oldukça büyük miktarda özel sektör termik santrallar�n�n i�letmeye girdi�i dönemdir. 2004 y�l�ndan sonra ise yeni ilave kapasite art�� talep art��na göre daha dü�ük oldu�undan kamu santrallar�n�n çal��t�r�lma süreleri dolay�s�yla kapasite faktörleri artm��t�r.

2001 y�l�ndan itibaren büyük miktarda özel sektör termik kurulu gücün sisteme dahil olmas� ve bu kapasitelerin büyük miktarda sat�n alma garantisi kapsam�nda olmas� nedeniyle toplam üretim kapasitelerinin büyük miktar� kullan�lm��t�r. Özel sektör termik santrallar�ndaki bu


yüksek kullanma oran�na kar��l�k kamu termik santrallar�n�n üretim kapasitelerindeki kullanma oran� h�zl� bir �ekilde dü�mü�tür. Özellikle 2002-2005 döneminde sistem kapasite yede�inin %35 seviyelerinde yüksek olmas� kamu termik santrallar�n�n üretim kapasitelerinin kullan�lma oran�ndaki dü�ü�ü h�zland�rm��t�r. Daha sonraki y�llarda sisteme yeni eklenen kapasite miktar�n�n talep art�� miktar�na göre daha az olmas�ndan dolay� sistem yede�i azald�� için kamu termik santrallar�n�n üretim kapasitesinin kullan�lma oran� yeniden art�� e�ilimine geçmi�tir.

Kurulu güç yedekleri hesaplan�rken y�ll�k toplam kurulu güç ile ayn� y�l�n puant talep de�erleri kullan�lm��t�r. 1984 y�l�ndan bu yana bütün y�llarda puant talebi artarken sisteme eklenen yeni kapasite miktar� ayn� oranda olmam��t�r. Bundan dolay� da kurulu güç yede�i y�llara göre de�i�kenlik göstermi�tir. A�a��daki grafikten de görülece�i üzere sisteme eklenen yeni kapasite miktar�n�n fazla oldu�u y�llarda kurulu güç yede�i yükselmi�tir. 1999 y�l�ndan 2003 y�l�na kadar olan dönemde kurulu güç içinde özel sektör pay� daha fazla olmak üzere sisteme büyük miktarda yeni kapasite eklenmi� ve buna ba�l� olarak da yedek oran� yükselmi�tir. Yukar�da da belirtildi�i üzere 1999 y�l�ndan itibaren özel sektöre ait olan kurulu güç büyük oranda kullan�l�rken yedek kapasite için kamu santrallar� bekletilmi�tir.

Grafik 31. Türkiye Elektrik Sisteminde Kurulu Güç Yede�inin Y�llara Göre Geli�imi

4.5.3. Elektrik Üretim Tesislerinin Birincil Kaynaklara Göre Geli�imi

Türkiye elektrik sisteminde kurulu güç geli�imi incelendi�inde do�al gaz yak�tl� kurulu gücün di�er kaynaklara göre daha büyük miktarda ve oranda artt�� gözlenmektedir.


Tablo 12. Kurulu Gücün Kaynaklara Göre Geli�imi

TA�

KÖ

MÜ

RÜ

�TH

AL

KÖ

MÜ

R

L�N

Y�T

FUEL

OIL

MO

TOR

�N

LPG

+ N

AFT

A

DO

�A

L G

AZ

ATI

K

TER

M�K

TO

PLA

M

H�D

RO

L�K

JEO

TER

MA

L

RÜ

ZGA

R

TOPL

AM

1984 219,9 2621,6 1100,5 627,3 0,0 0,0 0,0 4569,3 3874,8 17,5 8461,6

1985 219,9 3181,6 1100,5 627,3 0,0 100,0 0,0 5229,3 3874,8 17,5 9121,6

1990 331,6 5246,4 1202,2 545,6 0,0 2210,0 0,0 9535,8 6764,3 17,5 16317,6

1995 326,4 6456,2 1148,9 204,2 0,0 2924,5 13,8 11074,0 9862,8 17,5 20954,3

2000 335,0 145,0 6919,1 1260,8 229,5 95,3 7044,0 23,8 16052,5 11175,2 17,5 18,9 27245,2

2001 335,0 145,0 6966,4 1608,4 235,5 155,7 7153,5 23,6 16623,1 11672,9 17,5 18,9 28313,5

2002 335,0 145,0 6958,6 2009,0 235,5 155,7 9702,1 27,6 19568,5 12240,9 17,5 18,9 31826,9

2003 335,0 1465,0 6904,0 2331,1 235,5 166,6 11509,6 27,6 22974,4 12578,7 15,0 18,9 35568,1

2004 335,0 1510,0 6904,5 2307,6 214,4 47,2 12798,4 27,6 24144,7 12645,4 15,0 18,9 36805,1

2005 335,0 1651,0 7585,8 2253,3 215,9 36,5 13789,5 35,3 25902,3 12906,1 15,0 20,1 38823,4

2006 335,0 1651,0 8664,5 2163,7 214,4 21,4 14265,8 41,3 27357,1 13062,7 22,9 59,0 40501,7

2007 335,0 1651,0 8671,2 1766,3 206,4 21,4 14577,6 42,7 27271,6 13394,9 22,9 146,3 40835,7

2008 335,0 1651,0 8205,0 2225,8 206,4 21,4 14890,8 59,7 27595,0 13828,8 29,8 363,7 41817,2

1984 y�l�ndan bu yana elektrik sistemindeki toplam kurulu gücün termik ve hidrolik olarak geli�imine bak�ld��nda, termik kapasitenin toplam kurulu güce oran� 1984 y�l�nda %54 iken göreceli olarak daha h�zl� art�� göstererek 2008 y�l�nda %66 seviyesine yükselmi�tir.

Tablo 13. Toplam Kurulu Gücün Termik ve Hidrolik Geli�imi

1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

TOPLAM 7,8 10,9 23,5 16,2 8,9 3,2 5,5 8,8 8,7 2,6 0,5 1,4 3,0 6,6 11,8 4,3 3,9 12,4 11,8 3,5 5,5 4,3 0,8 2,4

TERM�K 14,4 18,9 20,2 10,8 11,0 3,7 5,7 2,4 3,1 3,2 0,9 2,0 4,2 10,6 19,5 3,2 3,6 17,7 17,4 5,1 7,3 5,6 -0,3 1,2HES + YEN�LENEB�L� 0,0 0,1 28,9 24,2 6,1 2,5 5,2 17,7 15,5 1,9 0,0 0,7 1,7 2,1 2,2 6,1 4,4 4,9 2,7 0,5 2,1 1,6 3,2 4,9


Grafik 32.Toplam Kurulu Kapasitede Do�al Gaz�n Pay�

-5,0

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

TOPLAM TERM�K HES + YEN�LENEB�L�R

�ncelenen dönem içinde h�zl� bir art�� gösteren do�al gaz kaynakl� kurulu kapasite 1984 y�l�nda sistemde bulunmaz iken 2008 y�l�na kadar h�zl� bir geli�me göstererek toplam kurulu gücün %36’s� seviyesine ula�m��t�r.

1984 y�l�ndan 2008 y�l�na kadar olan dönemde elektrik enerjisi üretiminin kaynaklara göre geli�imi a�a��da tabloda gösterilmektedir.

Tablo 14. Elektrik Enerjisi Üretiminin Kaynaklara Göre Geli�imi (1984-2008)

TA�

KÖ

MÜ

RÜ

�TH

AL

KÖ

MÜ

R

L�N

Y�T

FUEL

OIL

MO

TOR

�N

LPG

+ N

AFT

A

DO

�A

L G

AZ

ATI

K

TER

M�K

TO

PLA

M

H�D

RO

L�K

JEO

TER

MA

L

RÜ

ZGA

R

TOPL

AM

1984 705,6 9412,7 6710,6 336,2 17165,1 13426,3 22,1 0,0 30613,5

1985 710,3 14317,5 7028,6 53,4 58,2 22168,0 12044,9 6 0,0 34218,9

1990 620,8 19560,5 3920,9 20,8 10192,3 34315,3 23147,6 80,1 0,0 57543,0

1995 2232,1 25814,8 5498,2 273,8 16579,3 222,3 50620,5 35540,9 86 0,0 86247,4

2000 3175,9 643,1 34367,3 7459,1 980,6 871,1 46216,9 220,2 93934,2 30878,5 75,5 33,4 124921,6

2001 2705,7 1340,3 34371,5 8816,6 904,0 645,6 49549,2 229,9 98562,8 24009,9 89,6 62,4 122724,7

2002 2646,1 1447,0 28056,0 9505,0 270,9 967,9 52496,5 173,7 95563,1 33683,8 104,6 48,0 129399,5

2003 2693,6 5969,4 23589,9 8152,7 4,4 1039,1 63536,0 115,9 105101,0 35329,5 88,6 61,4 140580,5

2004 2478 9520,1 22449,5 6689,9 7,3 973,1 62241,8 104,0 104463,7 46083,7 93,2 57,7 150698,3

2005 2965,1 10281,1 29946,3 5120,7 2,5 359,3 73444,9 122,4 122242,3 39560,5 94,4 59,0 161956,2

2006 3073,6 11143,0 32432,9 4232,4 57,7 50,3 80691,2 154,0 131835,1 44244,2 94,0 126,5 176299,8

2007 3289,7 11846,7 38294,7 6469,5 13,2 43,9 95024,8 213,7 155196,2 35850,8 156,0 355,1 191558,1

2008 3290,8 12566,8 41858,1 7208,6 266,2 43,6 98685,4 219,8 164139,3 33269,8 162,4 846,5 198418,0


1984 y�l�ndan 2008 y�l�na kadar elektrik üretiminde y�llara göre önemli miktarda art�� gözlenirken dönem içinde termik santrallerden elde edilen üretimin daha h�zl� büyüdü�ü, hidrolik ve yenilenebilir kaynaklardan olan üretimin ise ya�� ko�ullar�na ba�l� olarak y�llara göre büyük de�i�kenlik gösterdi�i ve toplamda daha yava� büyüdü�ü görülmektedir.

Tablo 15. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Geli�imi

1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

TOPLAM 11,8 16,0 11,7 8,3 8,3 10,6 4,7 11,8 9,6 6,1 10,1 10,0 8,9 7,5 4,9 7,3 -1,8 5,4 8,6 7,2 7,5 8,9 8,7 3,6

TERM�K 29,1 25,3 -7,6 -25,9 78,9 0,8 9,2 8,6 -2,3 19,8 6,2 7,3 16,7 8,4 18,9 15,0 4,9 -3,0 10,0 -0,6 17,0 7,8 17,7 5,8

HES + YEN�LENEB�L�R -10,4 -1,1 56,7 55,4 -38,0 29,0 -2,0 17,0 27,7 -9,9 16,2 13,8 -1,6 6,1 -17,8 -10,9 -22,0 40,0 4,9 30,3 -14,1 12,0 -18,2 -5,7

Grafik 33. Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Geli�imi

4.6 TÜRK�YE ELEKTR�K ENERJ�S� ÜRET�M YATIRIMLARI

4.6.1 Üretim Yat�r�mlar�

Elektrik sektöründe 2010 y�l�nda kar��la��lacak olas� bir darbo�azdan ekonomik krizin yaratt�� talep daralmas� ile kurtuldu�umuz yads�namaz. Elektrik sektörümüz ekonomik krize, talebi kar��lamaya yetmeyen bir üretim kapasitesi ile yakaland��ndan kriz sonras� artacak talebi kar��layabilmek için sisteme yeni üretim tesislerinin eklenmesine ihtiyaç vard�r. Üretim tesislerinin in�a süresi yak�t türlerine göre 3-4 y�l oldu�una göre kriz sürecinde azalan talebin sa�lad�� rahatlama döneminden yararlanarak sözü edilen üretim tesislerinin yap�m�na hemen ba�lanmal�d�r. Bu tesislerin yap�m� hakk�ndaki görü�lerimizi belirtmeden önce elektrik üretiminde kullanabilece�imiz birincil kaynaklar�m�z�n durumuna k�saca göz atmakta yarar vard�r:

Linyit potansiyeli

MTA’n�n son çal��malar� sonucu linyit rezervlerimiz 12,3 milyar ton olarak tespit edilmi�tir. Ülkenin çe�itli yörelerine da��lm�� olan bu rezervin en büyük bölümü 4,3 milyar ton ile Elbistan havzas�nda bulunmaktad�r. Af�in Elbistan A ve B santrallar�n�n kulland�� kömür d��nda bölgede kalan rezerv 3,3 milyar tondur. Mevcut A ve B santrallerine ek olarak yap�lacak C,D,E,F santralleri ile toplam kapasite 8200MW’a yükselecek, elektrik üretimi 55 milyar kwh olacakt�r.


Hidrolik potansiyel

DS�’nin ekonomik olarak yap�labilirli�ini kabul etti�i 136 milyar kwh’ lik potansiyelin gerçekte 170 milyar kwh oldu�u hakk�nda teknik çevrelerde görü� birli�i mevcuttur. Bu potansiyelin 47 milyar kwh’lik bölümü i�letmede, 45 milyar kwh’lik bölümü in�a a�amas�nda, kalan 78 milyar kwh’lik bölümü ise henüz ele al�nmam��t�r.

Rüzgar potansiyeli

E�E’nin yapt�� çal��malar sonucu ülkemiz rüzgar potansiyeli 48000 MW olarak bulunmu�tur. Halen 847 milyon kwh elektrik üretilebilen bu potansiyel geli�tirilmeye aç�k yenilenebilir bir kaynak olarak 2023 y�l�na kadar ancak 50 milyar kwh miktar�nda elektrik üretimi yap�labilece�i tahmin edilmektedir.

Jeotermal enerji potansiyeli

Toplam 31500 MW teorik �s�l enerji potansiyeline sahip jeotermal enerjinin ancak 600 MW’lik bölümü elektrik üretimi için kullan�labilir ve 4,8 milyar kwh elektrik enerjisi üretilebilir. Kalan bölümü ise �s�l enerji için kullan�lmaya uygundur.

Biyogaz enerji potansiyeli

Halen ülkemizde 14,6 MW kurulu güçte çöp santral�, 20,1 MW kurulu güçte biyogaz santral� i�letmektedir. Bu konuda yeterli çal��ma yap�lmad��ndan toplam potansiyel hakk�nda kesin bir bilgi olmayan bu potansiyel geli�meyi beklemektedir.

Bu kaynaklar� de�erlendirmek için yap�lacak üretim tesisleri yap�m çal��malar�n� k�sa, orta ve uzun olmak üzere üç dönemde toplayabiliriz.

K�sa dönem

2004 y�l�nda yap�lan ve halen yürürlükte olan talep tahminleri Enerji Tabii Kaynaklar Bakanl�� taraf�ndan resmen revize edilmemekle beraber, TE�A� çal��malar�nda kendi yapt�� yeni talep tahminlerini kullanmaktad�r. Bu talep tahminleri yüksek talep dizisi ve dü�ük talep dizisi olmak üzere a�a��daki gibidir:

Tablo 16. Yüksek talep serisi

Y�l Puant(MW) Enerji(Gwh) y�ll�k art��(%)

2009 29900 194000 -

2010 31246 202720 4,5

2011 33276 215907 6,5

2012 35173 232101 7,5

2013 38455 249508 7,5

2014 41339 266221 7,5

2015 44400 288338 7,5

2016 47728 309675 7,4

2017 51260 332591 7,4

2018 55053 357202 7,4


Tablo 17. Dü�ük talep serisi

Y�l Puant(MW) Enerji(Gwh) y�ll�k art��(%)

2009 29900 194000 -

2010 31246 202720 4,5

2011 32964 213880 5,5

2012 35173 228210 6,7

2013 37529 243500 6,7

2014 40044 259815 6,7

2015 42727 277222 6,7

2016 45546 295519 6,6

2017 48553 315023 6,6

2018 51757 335815 6,6

Ekonomik krizin etkileri göz önüne al�nd��nda dü�ük talep serisinin daha gerçe�e yak�n olaca�� dü�ünülmelidir. Bu nedenle bundan sonraki de�erlendirmelerimizde dü�ük talep serisini kullanaca��z.

Bir üretim tesisinin yap�m�n�n en az üç-dört y�l sürdü�ü gerçe�i kar��s�nda önceli�in, halen rehabilitasyon çal��malar� ve in�aat� devam eden mevcut üretim tesislerinin tamamlanmas�na verilmesi �artt�r.

EÜA�’nin ba�latt�� i�letmedeki termik ve hidrolik santrallerin rehabilitasyon çal��malar�n�n sonuçland�r�lmas� ile ödeneksizlikten yar�m kalm�� DS� Genel Müdürlü�ü taraf�ndan in�a edilmekte olan hidrolik santrallerin tamamlanmas� sonucunda sisteme en az 20 milyar kwh tutar�nda elektrik enerjisi kazand�r�lm�� olunacakt�r. Kaçak elektrik kullan�m�n�n önlenmesi ile bu miktar 25 milyar kwh’e ula�abilecektir. Böylece sistemin 230 milyar kwh olan üretim kapasitesi 255 milyar kwh olacak ve 2014 y�l�na kadar, talebin kar��lanmas�nda bir sorunla kar��la��lmayacakt�r.

Orta dönem

Kriz dönemi sonras�, ekonomimiz istikrara kavu�tuktan sonra olu�acak normal talep art��lar�n� kar��lamak için sistemin büyük miktarda elektrik üretebilecek büyük güçte santrallere ihtiyac� olacakt�r.

Kriz dönemi talep azal��n� da içerecek �ekilde revize edilen TE�A� talep tahminlerine göre 2018 y�l�nda, talep 335815 Gwh olacakt�r. Ayni orandaki talep art�� ile elektrik talebi 2023 y�l�nda 450 milyar kwh olacakt�r.

Bu talep art��n� kar��lamak üzere in�a edilmesi olas� üretim tesisleri olarak Elbistan linyit havzas�ndaki santraller ile kesin projesi haz�r olan hidroelektrik santralleri sayabiliriz.

Af�in-Elbistan C,D,E,F santrallerinden ek 35 milyar kwh,

Af�in Elbistan d��ndaki linyit santrallerinden 25 milyar kwh,

Ekonomik olarak yap�labilirli�i DS�’ce kabul edilen projelerden 90 milyar kwh,


Jeotermal santrallerinden 4,8 milyar kwh,

Rüzgar santrallerinden 50 milyar kwh,

Toplam olarak 205 milyar kwh elektrik üretimi yap�labilme olana�� mevcuttur. Sistemin mevcut 230 milyar kwh üretim kapasitesi de eklendi�inde toplam üretim kapasitesi 435 milyar kwh olacakt�r.

Bu büyüklükte bir arz potansiyeli 2023 y�l� talebini kar��layabilecek durumdad�r.

Yak�t cinslerine göre sistemin üretim yap�s� 2008 ve 2023 y�llar�nda s�ras�yla a�a��da gösterildi�i gibi olacakt�.

Tablo 18. 2008 y�l� üretimi ve yak�t cinslerine göre da��l�m�

2008 Ta�kömürü �thal Kömür Linyit F.oil D.gaz Hidrolik Jeotermal Rüzgar

Gwh 3291 12569 41858 7209 98685 33270 162 847

% 1,65 6,3 21,0 3,6 49,7 16,8 - -

Tablo 19. 2023 y�l� Üretimi ve yak�t cinslerine göre da��l�m�

2023 Ta�kömürü �thal Kömür Linyit F.oil D.gaz Hidrolik Jeotermal Rüzgar

Gwh 5000 15000 120000 10000 100000 136000 4800 50000

% 1,1 3,3 26, 6 2,2 22,2 30,2 1,1 11,0

Buradan da görülece�i gibi bu dönemde tamamen yerli kaynaklara dayal� üretim program� gerçekle�tirildi�inde toplam elektrik üretimi içinde do�al gaz�n pay� yüzde 22 seviyesine dü�mektedir

Uzun dönem

2023 y�l�ndan sonraki uzun döneme bakacak olursak;

2023 y�l�na kadar de�erlendirilen birincil kaynaklar�n d��nda, 34 milyar kwh üretim yap�labilecek hidrolik potansiyel ile 94,0 milyar kwh üretim yap�labilecek rüzgar potansiyeli kalmaktad�r. Toplam olarak 128,0 milyar kwh elektrik enerjisi üretebilecek bu iki kayna�a ek olarak güne� enerjisi ile nükleer enerji de bu dönemde de�erlendirilmelidir.

Nükleer santrallerin, 15 y�l� bulan uzun kurulu� süreleri nedeniyle ancak 2023 y�l�ndan sonraki uzun dönemde i�letmeye girebilmeleri mümkün olacakt�r.

Bu dönemde bilinen birincil yerli kaynaklar�m�zdan daha fazla yararlanmak ve d��a ba��ml�l��m�z� azaltmak için birincil enerji kayna�� arama çal��malar�na daha fazla maddi kaynak ay�rarak rezervlerimizi daha fazla art�rmal�y�z. Ayr�ca elektri�i daha verimli kullanarak bu kaynaklardan daha uzun süre yararlanmay� bir politika olarak benimsemeliyiz.


0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

1995/1 1996/1 1997/1 1998/1 1999/1 2000/1 2001/1 2002/1 2003/1 2004/1 2005/1 2006/1 2007/1 2008/1 2009/1

cent

/kW

h

SANAY� MESKEN

4.7. ELEKTR�K SEKTÖRÜNDE F�YAT HAREKETLER�

1995 y�l�nda yakla��k 6,0 cent/kwh olan elektrik fiyatlar� 2000 y�l�na kadar neredeyse sabit kalm��, 2002 y�l�ndan sonra belirgin �ekilde bir art�� görülmeye ba�lam��t�r. Bu art�� 2006 y�l�ndan itibaren h�zla yükselle�meye ba�lam��t�r. Bu art��ta 2006 ortas�nda uygulanmaya ba�lanan dengeleme piyasas�n�n rolü de bulunmaktad�r.

2008 ba��nda elektrik tarifelerine yap�lan %19,5 oran�ndaki zamdan sonra pe� pe�e yap�lan zamlarla bu oran 2008 sonunda %56,13, ve 2009 Ekim ay�nda %70,38 ye yükselmi�tir. Böylece, Türkiye elektri�i OECD Ülkeleri içinde en pahal�ya kullanan bir ülke konumuna gelmi�tir.

2008 y�l�nda ülkemizde elektrik fiyat� sanayi kesimi için 12,6 cent/kwh iken ABD’de 6,6, Kore’de 5,9 �sviçre’de 9,7 cent/kwh olmu�tur.

Elektrik enerjisi, günlük sosyal ya�am�n ve sanayinin vazgeçilemez bir unsuru oldu�undan elektrik fiyatlar� ülke ekonomisi için son derece önemlidir.

A�a��daki grafikte, 1995 y�l�ndan 2009 ortas�na kadar konut ve sanayide uygulanan elektrik sat�� tarifelerinin dolar cinsinden geli�imi gösterilmi�tir. Elektrik sat�� fiyatlar�nda vergi, resim, harç ve fonlar zaman içinde de�i�iklik gösterdi�inden ayr� tutulmu�tur. Her iki kesim için de elektrik sat�� fiyatlar� 1995 y�l�nda 6,0 cent/kwh dolaylar�ndan 2007 y�l�nda meskenler için 12,0 cent/kwh, sanayi için 10,0 cent/kwh, 2008 y�l�nda ise meskenler için 14,0 cent/kwh, sanayi için 13 cent/ kwh seviyesinin üstüne ç�kt�� görülmü�tür. 2008 ortalar�ndan itibaren ya�anan ekonomik krize ra�men 2009 da yeniden art��a geçen fiyatlar dü�ündürücüdür.

Grafik 34.Konut ve Sanayide Uygulanan Elektrik Sat�� Tarifelerinin Dolar Cinsinden Geli�imi

Mesken ve sanayi sektörlerinde 1995 y�l�ndan bugüne kadar elektrik sat�� fiyatlar�n�n geli�imi, 1995 y�l� fiyatlar� baz al�narak a�a��daki grafikte gösterilmi�tir. 1995 fiyatlar� baz olarak 1,0 kabul edildi�inde, 2009 da mesken için 2 kat�n�, sanayi kesimi için 1,5 kat�n� geçmi�tir.


Grafik 35. Elektrik Sat�� Fiyat�n�n Geli�imi

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

1995/1 1996/1 1997/1 1998/1 1999/1 2000/1 2001/1 2002/1 2003/1 2004/1 2005/1 2006/1 2007/1 2008/1 2009/1

SANAY� MESKEN

Son 15 y�lda elektrik fiyatlar�ndaki bu art��lar mesken kesiminde elektrik talebini etkilemeyece�i dü�ünülse bile sanayi kesimi elektrik talebi fiyat art��lar�ndan etkilenebilmektedir.

Elektrik fiyatlar�n�n sürdürülebilirli�i etkisine gelince:

Elektrik sektöründe sürdürülebilirlik kavram� genel olarak Elde edilebilirlik (Availability), Kabul edilebilirlik (Acceptability), Katlanabilirlik (Affortability) ile aç�klanabilir. Bu kavramlarda sürdürülebilirlik elektrik sektörü için Güvenilir, Temiz ve Ucuz elektrik sa�lamakla aç�klanmaktad�r. Sürdürülebilirlik kavram� genel olarak elektrik arz� için arz� için de�erlendirilse de talep taraf� için de geçerlidir. Sürdürülebilirli�in ilk iki bile�eni talep geli�imini do�rudan etkilemeyecek, ancak katlanabilirlik kavram� do�rudan kullan�c�lar�n elektrik enerjisine ula�abilme ve kullanabilme olana��n� etkilemektedir. Elektrik sat�� fiyatlar�n�n kullan�c�lar taraf�ndan hangi seviyeye kadar kullan�labilir oldu�u talebin sürdürülebilirli�i aç�s�ndan önemlidir. Özellikle elektrik yo�un sanayi sektörü bazen çok k�r�lgan olabilmekte, elektrik sat�� fiyatlar� bu sanayii sektörü üretimlerini azaltabilmekte, yeni yat�r�mlar�n geli�mesi yava�layabilmekte ve hatta var olan tesisler bulunduklar� yeri terk etme yoluna gitmektedirler. Özellikle demir- çelik, ka��t, tekstil, çimento gibi sanayi kollar� bu bak�mdan çok iyi izlenmelidir.

Yap�lacak talep tahmini çal��malar�nda sektörlere göre beklenti ve hedefler belirlenirken elektrik arz ko�ullar� ve fiyatlar�n bu sektörlere etkileri dikkatle incelenip de�erlendirilmelidir.

4.8. SONUÇ

Elektrik enerjisinin üretim, iletim, da��t�m faaliyetleri dikey olarak bir bütündür. Bu bütünlük elektrik �ebekesi olarak adland�r�l�r. Türkiye elektrik �ebekesi tüm ülkeyi kapsayan tümle�ik bir sistemdir. Fiziki yap� olarak bak�ld��nda bu �ebekenin tek elden yönetilmesinin say�s�z yararlar sa�layaca�� aç�k olarak görülmektedir. Rekabet ortam�n�n yarat�laca�� varsay�m� ile faaliyet a�amalar�na göre ayr� kurulu�lar�n yarat�lmas�, öngörülen rekabet ortam�n� �imdiye kadar yaratamad�� gibi üstelik verimsizli�i de art�rm��t�r.


Özellikle geli�mi� ülkeler kendi ulusal elektrik �ebekelerini (kamu ya da özel) devlet deste�i ile korurken, geli�mekte olan veya az geli�mi� ülkelerde elektrik sektörünün yap�s�n� de�i�tirmeye gitmekte, serbestle�me ad�na özele�tirmeye zorlamakta böylece elektrik sektörünü yabanc�la�t�rmaktad�rlar. Örne�in Fransa, Almanya, �talya gibi ülkelerde elektrik sektöründe faaliyet gösteren yabanc� �irket paylar� çok dü�ük iken ayni ülkelerin ulusal elektrik �irketleri Macaristan, Romanya, Bulgaristan gibi ülkelerde neredeyse tekel olu�turacak seviyede piyasaya hakim durumdad�rlar. Ba�ta elektrik da��t�m bölgelerinin özelle�tirme giri�imi olmak üzere Türkiye’de de son y�llardaki uygulamalar özellikle EON, EDF, ENEL gibi kendi ülkelerinin ulusal elektrik �irketlerinin ülkemize olan ilgisini art�rm��t�r. Özellikle da��t�m bölgelerinde ve üretim tesislerinde yap�lmas� dü�ünülen özelle�tirmeler k�sa bir zaman içerisinde ülkemizde elektrik sektöründe de yabanc� hakimiyetini getirecektir. Yap�lmas� dü�ünülen bu uygulamalar hiçbir �ekilde serbest piyasa ko�ullar�nda rekabetçi bir ortam� getirmeyece�i gibi ülkemizde bölgesel olarak yabanc� tekellerin olu�mas� ile sonuçlanacakt�r.

Elektrik sektöründe serbest piyasa ko�ullar�nda rekabetçi bir piyasan�n olu�mas� dünyan�n bir çok ülkesinde halen tart��lan bir konudur. Özellikle global ekonomik krizden sonra ülkeler serbestle�me konusuna daha ihtiyatla bakmakta, ekonomide kamu kontrolünün gereklili�ine inanmaktad�r.

5. ENERJ� VER�ML�L��

Enerji Verimlili�i, harcanan her birim enerjinin daha fazla hizmet ve ürüne dönü�mesidir.

Tasarruf edilen enerji,

� küçük boyutlu, ama kümülatifte oldukça önemli olarak de�erlendirilebilecek oran ve miktarda

� bir çok noktadan ayn� anda h�zla geri kazan�labilecek � daha küçük boyutlu çok say�da yat�r�mc�ya yay�lm�� yat�r�mlarla elde edilebilecek

bir enerji kayna��d�r.

Çe�itli analizler ve kar��la�t�rma çal��malar�, ülkemizdeki üretim ve hizmet sektöründeki ekonomik faaliyetler ve ya�am standard� için harcanan enerjinin azalt�labilmesinde ciddi boyutta potansiyelin varl�� konusunda önemli bir mesaj vermektedir. Türkiye’de enerji yo�unlu�u de�erleri AB ile kar��la�t�r�ld��nda iki kat�d�r ve AB nin geli�mi� ülkelerindeki gibi y�llar baz�nda görülür bir dü�me trendi gösterememi�tir.


Grafik 36. Enerji Yo�unlu�u De�i�imi (1998 Sabit fiyatlar� ile)

Kaynak: TKeskin

Grafik 37. Enerji Yo�unlu�unun Sektörel De�i�imi

Kaynak: E�E

Üretimde ve günlük ya�amda enerji yo�unlu�unun dü�ürülmesi; tüm enerji zincirinde verimlili�in art�r�lmas�, iletim ve da��t�mda kay�p-kaçaklar�n azalt�lmas�, üretimde verimlilik art�r�c� teknolojilerin uygulanmas�, binalar�n rehabilitasyonu, verimli elektrikli ev aletleri ve ofis cihazlar�n�n tercih edilmesi ve ilgili bütün taraflar�n e�itilmesi ve bilinçlendirilmesi gibi çal��malar ile sa�lanabilecektir

80,0

100,0

120,0

140,0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

GSY�H IndexBirincil Enerji Tüketimi Index

Enerji yo�unlu�u indexi


Toplam nihai enerji tüketimi en yüksek tüketim pay�na ve enerji tasarruf potansiyeline sahip olmalar�ndan dolay� sanayi ve bina ve hizmet sektörleri enerji verimlili�i çal��malar�nda öncelikli sektörlerdir.

Enerji yo�unlu�u yüksek, ki�i ba��na enerji tüketimi dü�ük olan ülkemizde yap�lacak etkin talep yönetimi çal��malar�n�n da katk�s� ile bir yandan ki�i ba��na enerji tüketimi art�r�lmal� bir yandan da enerji yo�unlu�u azalt�lmal�d�r.

Son y�llarda, enerji sektöründe arz taraf� yönetimi politikalar�n�n yan�s�ra, talep yönetimi ve enerji verimlili�ini arz kayna�� olarak görülmesi konusunda baz� insiyatifler harekete geçmeye ba�lam��t�r. Bu anlay�� de�i�iminin en önemli göstergesi, 2007 y�l�nda yürürlü�e giren Enerji Verimlili�i Kanunudur.

2 May�s 2007 tarihli 5627 say�l� Enerji Verimlili�i Kanunu, sanayide, binalarda, ula��mda ve enerji sektöründe, yükümlülükler, destekler ve bilinçlendirme etkinlikleri getiren kanun, AB’nin ilgili direktifleri ile de uyum sa�lamay� amaçlamaktad�r.2008 y�l� Enerji Verimlili�i y�l� ilan edilmi� ve a�a��daki yönetmelikler yürürlü�e konulmu�tur;

� Sanayi ve Ticaret Bakanl�� taraf�ndan, “Tan�tma ve Kullanma K�lavuzu Uygulama Esaslar�na Dair Yönetmelikte De�i�iklik Yap�lmas� Hakk�nda Yönetmelik” (08/10/2007 Tarihli ve 26667 Say�l� Resmî Gazete)

� Bay�nd�rl�k ve �skan Bakanl�� taraf�ndan, “Merkezi Is�tma ve S�hhi S�cak Su Sistemlerinde Is�nma ve S�hhi S�cak Su Giderlerinin Payla�t�r�lmas�na �li�kin yönetmelik” (14/04/2008 Tarihli ve 26847 Say�l� 1.Mükerrer Resmî Gazete)

� Ula�t�rma Bakanl�� taraf�ndan, “Ula��mda Enerji Verimlili�inin Art�r�lmas�na �li�kin Usul ve Esaslar Hakk�nda Yönetmelik” (09/06/2008 Tarihli ve 26901 Say�l� Resmî Gazete)

� KOSGEB taraf�ndan, “Küçük ve Orta Büyüklükteki ��letmelerde Enerji Verimlili�i E�itim, Etüt ve Dan��manl�k Hizmetlerinin Desteklenmesi Hakk�nda Yönetmelik”

� (18/10/2008 Tarihli ve 27028 Say�l� Resmî Gazete) � ETKB taraf�ndan, “Enerji Kaynaklar�n�n ve Enerjinin Kullan�m�nda Verimlili�inin

Art�r�lmas�na Dair Yönetmelik” (25/10/2008 tarihli ve 27035 say�l� Resmî Gazete) � Bay�nd�rl�k Ve �skan Bakanl�� taraf�ndan “Binalarda Enerji Performans� Yönetmeli�i” (5

Aral�k 2008 tarihinde yay�nlanm��t�r)

5627 say�l� Enerji Verimlili�i Kanunu’nun ikincil mevzuat çal��malar� kapsam�nda yürürlü�e giren “Enerji Kaynaklar�n�n ve Enerjinin Kullan�m�nda Verimlili�inin Art�r�lmas�na Dair Yönetmelik” ile birlikte; üniversitelerin ve meslek odalar�n�n yetkilendirilmesi, �irketlerin yetkilendirilmesi, verimlilik art�r�c� proje destekleri ve gönüllü anla�malarla sanayide enerji verimlili�inin iyile�tirilmesi konular�ndaki uygulamalar 2009 y�l�nda ba�lat�lacakt�r.

Sanayi ve bina sektöründe enerji yönetimi uygulamalar� kapsam�nda E�E bünyesinde enerji yöneticileri e�itimleri gerçekle�tirilmektedir. Enerji yöneticilerinin sertifikaland�r�lmas� kapsam�nda; endüstriyel i�letmelerdeki enerji yöneticilerine yönelik e�itimler 1997, bina sektörüne yönelik e�itimler ise 2006 y�l�ndan bu yana devam etmektedir. Bugüne kadar sanayi sektöründe 1018, bina sektöründe 241 enerji yöneticisinin e�itimi gerçekle�tirilmi�tir

2009 y�l�nda sanayi sektöründe 200, bina sektöründe ise 262’nin üzerinde kursiyer e�itilmesi planlanm��t�r. Sanayi ve bina sektöründe olu�turulan enerji yönetimi uygulamalar� kapsam�nda enerji yöneticilerinin sertifikaland�r�lmas�na yönelik yürütülen enerji verimlili�i e�itimlerinin kapsam� 2009 y�l�ndan itibaren Makine ve Elektrik Mühendisleri Odalar� ile üniversiteler ve “Enerji Verimlili�i Dan��manl�k �irketleri”ni de içerecek �ekilde geni�letilecektir.

Bugüne kadar yap�lan çal��malarla ortaya konan %15’lik elektrik tasarruf potansiyeli geri kazan�ld��nda; 6,5 milyar TL’l�k do�al gazl� santral yat�r�m� önlenebilece�i gibi do�al gaz ithal giderlerinde y�lda 3,0 milyar USD’l�k bir azalma da sa�lanabilir. Ayr�ca binalar�n ve i�letmelerin


�s�t�lmas�nda ve so�utulmas�nda %35 ve ula��mda %15 tasarruf sa�land��nda ülkemiz petrol ve do�al gaz ithal giderlerinde y�lda 1,4 milyar USD’l�k azalma söz konusudur.

Yap�lan çal��malar 2020 y�l�ndaki 222 milyon TEP olarak gerçekle�mesi beklenen birincil enerji talebini %15 azaltabilecek bir potansiyele sahip oldu�umuzu ortaya koymaktad�r. Bu potansiyelin, 2005 fiyatlar� ile y�lda yakla��k 16,5 milyar TL’l�k tüketim tasarrufuna e� de�er oldu�u hesaplanmaktad�r.1

6. ENERJ�, ÇEVRE VE �KL�M DE��KL��

6.1. Politikalar 2006 y�l�nda güncellenen Çevre Kanununun amaç maddesi, “bütün canl�lar�n ortak varl�� olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalk�nma ilkeleri do�rultusunda korunmas�n� sa�lamak” olarak belirlenmi�tir. Kanunla, kirlilik kontrolü” kavram� yerine “kirlili�in kayna��nda önlenmesi” kavram� ön planda tutulmakta, üretim ve tüketim kaynakl� at�klar�n minimuma indirilmesi, faaliyetlerde iyi teknik ve teknolojilerin kullan�lmas�, enerjinin verimli kullan�lmas�, izleme-denetim sisteminin etkin uygulanmas� ve kirleten öder prensibi ve önceden önlem alma yakla��m� gibi temel prensiplerin politika ve uygulamalar�m�za yans�t�lmas� hedeflenmi�tir.

Son y�llarda halk�n sosyo-ekonomik düzeyinin yükselmesine paralel olarak çevre konusu tüm karar mekanizmalar�nda vazgeçilmez bir parametre olarak yerini almaya ba�lam��t�r.

Avrupa Birli�i’nin 17 Aral�k 2004 tarihinde Türkiye ile müzakerelerin ba�lat�lmas� karar�n� müteakip AB çevre müktesebat�na uyum sa�lanmas� ve mevzuat�n etkin bir �ekilde uygulanmas� amac�yla bir dizi çal��ma ba�lat�lm��t�r. AB müktesebat� içerisinde çevre ba�l�� Hava Kalitesi, At�k Yönetimi, Do�al kaynaklar�n Yönetimi, Endüstriyel Kirlili�in Kontrolü, Kimyasallar, Gürültü ve Su Yönetimi olmak üzere 8 sektörden olu�maktad�r. Bu ba�l�klar�n tümü enerji sektörünü bir �ekilde kapsamaktad�r.

Ülkemizin çevre konusundaki stratejisinin belirlenmesi amac�yla Çevre ve Orman Bakanl�� koordinasyonunda, ülkenin tüm ilgili bakanl�k, kurum ve kurulu�lar�n kat�l�m� ile, 2007-2023 y�llar�n� kapsayan AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi(UÇES) kalk�nma planlar� ve y�ll�k programlara uygun �ekilde haz�rlanarak 2006 y�l�nda yay�nlanm��t�r. UÇES ülkemizin ekonomik ve sosyal �artlar�n� dikkate alarak sa�l�kl�, ya�anabilir bir çevre olu�turmay� ve bu do�rultuda ulusal çevre mevzuat�m�z�n AB çevre müktesebat� ile uyumlula�t�r�lmas�n�, uygulanmas�n�, uygulaman�n izlenmesini ve denetlenmesini amaçlamaktad�r. Finansman stratejisini de içeren ve enerji sektörü dahil olmak üzere tüm sektörleri içeren UÇES ile çevre politikalar�n�n ekonomik ve sosyal politikalara entegrasyonu sa�lanmas�, çevre korumaya ili�kin ekonomik araçlardan yararlan�lmas�, gerekli te�viklerin sa�lanmas� hedeflenmektedir. UÇES �ubat 2007 tarihinde Yüksek Planlama Kurulu taraf�ndan onaylanm��t�r.

BM �klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesine 2004 y�l�nda kat�lan Türkiye, o tarihten itibaren enerji-iklim de�i�ikli�i politikalar�n�n entegrasyonuna ba�lam��, sosyo-ekonomik ko�ullar� benzer olan di�er ülkelerin aksine uluslararas� alanda ve BM kapsam�nda mali destek almamas�na ra�men ba�ta enerji verimlili�i ve yenilenebilir enerji olmak üzere birçok alanda önlemler alm��t�r.

Çevresel hususlar�n sektörel politikalara entegrasyonunun sürdürülebilir kalk�nma için önemli bir faktör olmas� da dikkate al�narak, ülke kalk�nmas�nda önemli rol oynayan enerjiye olan talebin kar��lanmas�nda çevresel etkilerin en aza indirilmesi için çaba sarfedilmekte, gerekli çal��malar ve yat�r�mlar�n imkanlar ölçüsünde yap�lmaya çal��ld�� gözlemektedir.

1 E�E


6.2. AB Mevzuat Uyumu Çal��malar� UÇES’in haz�rlanmas� öncesinde, ç�kt�lar� UÇES’e temel te�kil etmek üzere, AB kaynaklar� ile iki proje gerçekle�tirilmi�tir. Bu projeler “Entegre Uyumla�t�rma Stratejisi Projesi” ve “Yüksek Maliyetli Çevre Yat�r�mlar�n�n Planlanmas� Projesi”dir. “Entegre Uyumla�t�rma Stratejisi Projesi”nde AB müktesebat�na uyum ile ilgili olarak finansman stratejisi de dahil olmak üzere, bir strateji ve eylem plan�n�n olu�turulmas� amaçlanm��t�r. “Yüksek Maliyetli Çevre Yat�r�mlar�n�n Planlanmas� Projesi”nin amac� ise mevzuat uyumu a��r yat�r�m gerektiren direktifler için finansman ihtiyac�n�n ve finansman araçlar�n�n belirlenmesi ve yat�r�m için mekanizma geli�tirilmesidir. 2006 y�l�nda yay�mlanan AB Entegre Uyum Stratejisi belgesinde çevre alan�nda genel çevre hizmetlerini sa�lamaya yönelik yat�r�m ihtiyac� 59 milyar Avro olarak öngörülmektedir. Kamu sa�l��n� do�rudan etkileyen at�k ve su sektörü yat�r�m� ise 45 milyar Avro olarak hesaplanm��t�r. Kat�l�m Öncesi Yard�m Arac� Program�(IPA) da dahil olmak üzere AB’nin sa�lad�� kaynaklardan yeterli miktarda faydalanabilmemiz halinde, bu miktar�n yakla��k %22’lik k�sm�n�n AB fonlar� ile kar��lanabilece�i tahmin edilmektedir. Kas�m 2003–Kas�m 2005 tarihlerinde sürdürülmü� olan projede yer alan direktiflerden birisi de Büyük Yakma Tesisleri (Large Combustion Plants-LCP) Direktifidir. Is�l kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma tesislerinde emisyonlar için s�n�r de�erlerin verildi�i bu direktife uyum a��r çevre yat�r�mlar� gerektirmekte olup, enerji sektöründe yer alan en önemli direktiflerden biridir. Söz konusu “Yüksek Maliyetli Çevre Yat�r�mlar�n�n Planlanmas� Projesi” sonuçlar�na göre, Direktif kapsam�na giren Türkiye’deki mevcut tüm yakma tesisleri için gerekli finansman ihtiyac�, projede çal��lan de�i�ik senaryolara göre, 1.53 - 1.88 milyar euro olarak tahmin edilmi�tir. Söz konusu mevcut tesislerin önemli bir k�sm� EÜA� Genel Müdürlü�ü taraf�ndan i�letilmekte olan termik santrallard�r. Mevcut tesislerin direktife uyum sa�lamalar� �üphesiz uzun y�llar alacak ve elektrik fiyatlar�na ek maliyetler getirecektir.

Ad� geçen Direktifte, tesislerin �s�l güçlerine lisans alma tarihlerine, kalan i�letme sürelerine, kullan�lan yak�t tiplerine ve yak�t karakteristiklerine göre SO2, NOX, toz emisyonlar� için farkl� emisyon limit de�erleri verilmekte olup, ülkemiz mevzuat�nda yer alan limit de�erlerden daha s�k� de�erlerdir. Bu direktife yönelik olarak AB e�le�tirme (twinning) projesi kapsam�nda uyumla�t�rma çal��malar� devam etmekte olup, taslak yönetmelik haz�rlanm��t�r. Taslak direktifte mevcut tesisler için uyum sürecinin 2017 olarak belirlenmesine kar��l�k, AB süreç içerisinde direktifte güncellemeye gitmi�, direktifte yer alan parametrelere ilave parametreler getirilmi� ve direktifin kapsam� geni�letilmi�tir. Bu kapsamda, eski tesislerde yüksek maliyetli yat�r�m gerektiren bu direktife ili�kin olarak, müzakere sürecinde baz� esnekliklerin tan�nmas�n� sa�lamak üzere, mevcut tesislerde tesis baz�nda incelemeler yap�lmas� yoluyla, kalan ömürlerinin ve y�ll�k i�letme sürelerinin belirlenmesinde yarar görülmektedir.

A��r çevre yat�r�m� gerektiren ve enerji sektörünü de yak�ndan ilgilendiren di�er bir direktif de “Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifi (Integrated Pollution Prevention and Control-IPPC)” direktifidir. Çevresel izinler için bir çerçeve olu�turan ve çevrenin korunmas� için mevcut en iyi tekniklerin uygulanmas�n� öngören bu direktif de enerji sektörünü yak�ndan ilgilendirmekte olup, �s�l kapasitesi 50 MW ve üzerinde olan yakma tesislerini kapsamaktad�r. IPPC direktifinin Türkiye’de uyumla�t�r�lmas�n� ve uygulanabilmesini sa�lamak için gerekli insan kapasitesini olu�turmak, uygulamada olabilecek s�k�nt�lar� belirlemek ve sorunlara çözüm bulmay� amaçlayan çal��malara 2001 y�l�nda ba�lanm��t�r. Bu kapsamda, 2004 y�l�nda “Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Direktifinin (IPPC-96/61/EC) �ç Mevzuata Kazand�r�lmas�nda �nsan Kaynaklar� Aç�s�ndan Kapasite Art�r�m�” projesi tamamlanm��, 2006 y�l�nda ise “Türkiye’de IPPC Yönergesinin Uygulanmas�” projesi ba�lat�lm��t�r.

Türkiye’nin AB üyeli�inin söz konusu olmas�n� takiben, 3 Ekim 2005 tarihi itibariyle resmen AB'ye kat�l�m müzakerelerine ba�lanm��t�r. AB Müktesebat� içinde, çevre çok önemli bir yer tutmakta olup, oldukça kapsaml�d�r. Di�er önemli bir husus da, çevre müktesebat�na uyum maliyetinin çok yüksek olmas� ve bu alanda çok fazla faaliyet gerekece�inden, çevre fasl� müzakere sürecinin en zorlu fas�llardan biri olaca�� öngörülmektedir. Tarama süreci 2006 y�l�nda tamamlanm��t�r. Yunanistan ve Güneye K�br�s’�n yo�un kulis ve itirazlar�na ra�men 21


Aral�k 2009 tarihi itibar�yla Brüksel’de yap�lan hükümetleraras� bir toplant� ile çevre fasl� müzakerelere aç�lm��t�r.

Mevzuat uyum çal��malar�nda, AB üyeli�inin uzun bir süreç alaca�� ve zorlu bir yol olaca�� dikkate al�narak, ülkemizin k�s�tl� mali kaynaklar�, öncelikleri, kalk�nmas� için enerji gereksinimi, v.b. unsurlar�n göz önünde tutulmas� ve kurumlararas� konsensus sa�lanmas� müzakere sürecinde ülke ç�karlar�n�n korunabilmesi aç�s�ndan önem arz etmektedir. Ayr�ca, AB aç�s�ndan sadece ka��t üzerinde mevzuat uyumla�t�r�lmas�n�n yeterli olmad��, ayn� zamanda uygulanmas�n�n da önemli oldu�u unutulmamal�d�r. Di�er taraftan, ülkenin ko�ullar�n�n gerçekçi bir �ekilde anla��lmas� ve do�ru bir �ekilde aktar�labilmesi ve baz� esnekliklerin tan�nmas�n�n sa�lanabilmesi için, enerji sektörü de dahil olmak üzere tüm sektörlerde mevcut durumun tespit edilmesine, etki analizi çal��malar�na ve uyum stratejilerinin belirlenmesine yönelik gerekli çal��malar�n yap�lmas� da müzakere süreci aç�s�ndan di�er önemli hususlard�r. Sürece tüm ilgili Kurum ve Kurulu�lar�n kat�l�m sa�lamas�, ve ayr�ca kapsaml� ve kayda de�er projeler ile yo�un faaliyette bulunulmas� uygulanabilir çözümler üretebilmek aç�s�ndan önem arz etmektedir.

6.3. �klim De�i�ikli�i ve Enerji Sektörü Birle�mi� Milletler taraf�ndan yay�nlanan raporlara ve istatistiki verilere göre, Türkiye �klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesinin Ek-I listesinde yer alan geli�mi� ülkelerin 1990-2006 y�llar� aras�nda CO2-e�de�er (CO2 ve CO2 cinsinden di�er sera gazlar�n�n toplam�) olarak ifade edilen sera gaz� emisyonlar�nda %95 art��la, birinci s�radad�r. Bu dünyada emisyonlar�n� en çok art�ran ülke oldu�u anlam�na gelmemekte, aksine ekonomik olarak belirli bir refah düzeyine ula�m�� OECD ülkelerine göre önemli bir art�� gösterdi�i manas�na gelmektedir. Ülkemiz, zaten sürecin ba��ndan beri geli�mekte olan bir ülke oldu�unu ve Sözle�me kapsam�nda yanl�� listelerde bulundu�unu ifade etmektedir, görülen göreceli yüksek emisyon art��lar� ise bu durumun en somut sonucudur.

Türkiye’nin, sera gazlar� art�� oran�nda Ek-I ülkeleri aras�nda ön planda yer almas�na kar��l�k, ülkemizin toplam sera gaz� emisyonlar� miktar olarak dü�ük seviyededir. Sera gazlar�, çe�itli sektörlerden ve faaliyetlerden kaynaklanmakla birlikte, enerji-ili�kin faaliyetlerin sorumluluk pay� önemli ölçüdedir. Ülkemiz verilerine göre, 2006 y�l� için, enerjiye yönelik faaliyetlerden kaynaklanan sera gazlar� %78’lik bir orana sahiptir. Sera gazlar� içinde ise üzerinde en fazla üzerinde durulan CO2 emisyonlar�d�r. CO2 fosil yak�tlar�n kullan�m�ndan büyük miktarlarda atmosfere verilmektedir. Türkiye verilerine göre, yak�t tüketimi kaynakl� CO2 emisyonlar�n�n toplam CO2 içindeki pay� %92’dir.

Tablo 20 . Sektörlere Göre Toplam Seragaz� Emisyonlar� (milyon ton CO2 e�de�eri)

1990 1995 2000 2005 2006

Enerji 132.13 160.79 212.55 241.45 258.21

Endüstriyel Prosesler

13.07 21.64 22.23 25.39 27.13

Tar�m 18.47 17.97 16.13 15.82 16.37

At�k 6.93 20.31 29.04 29.75 30.06

TOPLAM

170.06

220.72

279.96

312.36

331.76

1990 y�l�na göre art�� oran� %

- 29.9 64.6 83.7 95


Grafik 38. Enerji Kaynakl� CO2 Emisyonlar�n�n Sektörlere Göre Da��l�m�

Çevrim ve Enerji Sektörü

37%

Sanayi30%

Ula�t�rma17%

Di�er Sektörler16%

Kaynak: BM�DÇS Türkiye Ulusal Sera Gaz� Envanteri Bildirimi, 2008

Enerji sektöründe sera gaz� emisyonlardan en fazla sorumlu olan elektrik enerjisi sektörüdür. Grafik 38’de, 2006 y�l� için karbondioksit emisyonlar�n�n sektörel da��l�m� verilmektedir. 1990 y�l�nda enerji kaynakl� emisyonlar�n sektörel da��l�m�nda elektrik enerjisinin pay� %27 iken, bu pay önemli bir art�� göstermi� ve �ekilde de görüldü�ü gibi 2006 y�l�nda %37’ye ula�m�� ve en fazla sorumlu olan bir sektör olarak yerini alm��t�r.

Sektöre, göstergeler aç�s�ndan da bak�lmas�nda yarar görülmektedir. Türkiye 1990-2004 verilerine bak�ld��ndan, elektrik üretiminin %162 ile ülkenin kalk�nma h�z�ndan daha büyük oranda art�� gösterdi�i görülmektedir. Buna ba�l� olarak, elektrik sektöründen kaynaklanan emisyonlarda da art�� olmakla birlikte, bu art�� %132 ile daha dü�ük bir orandad�r. Bu husus, elektrik sektörü sera gaz� emisyon yo�unlu�unda (KgCO2-e�de�er/KWh) %11 oran�nda azalma olmas�ndan kaynaklanmaktad�r.

Enerji sektörü sera gazlar� aç�s�ndan önemli bir sektör olmas�n�n yan� s�ra, iklim de�i�ikli�inin sonuçlar�ndan da etkilenecek sektörlerden biridir. Türkiye, iklim de�i�ikli�inden etkilenme duyarl�l��na sahip ülkeler aras�nda yer almakta olup, günümüzde ilk i�aretlerinin de görüldü�ü gibi, ba�ta kurakl�k olmak üzere, sorunlar ya�ayacakt�r. Atmosferde ortalama s�cakl��n artmas� ile birlikte, kurak ve yar� kurak alanlarda ya��lar�n azalmas�na ve kurakl��n artmas�na neden olmaktad�r. Ya��lar�n azalmas�, ayn� zamanda ortalama hava s�cakl�� art��na ba�l� olarak buharla�man�n artmas� su kaynaklar�n� da olumsuz yönde etkileyecektir. Su kaynaklar�ndaki azalma, hidrolik santrallarda su gelirlerindeki dü�ü�e, dolay�s�yla hidroelektrik enerjisi üretiminde azalmaya ve zaman içinde hidrolik potansiyelde de azalmaya neden olabilecektir. Ayr�ca, ya�� rejimlerindeki de�i�imler nedeniyle olu�abilecek seller de hidrolik santraller aç�s�ndan bir ba�ka risk olu�turabilecektir. Ülkemizin elektrik enerjisi üretiminde hidrolik üretimin yakla��k 1/3’lük bir paya sahip olmas� ve henüz önemli ölçüde kullan�lmam�� hidrolik potansiyelimizin bulunmas� gelecekte ya�anacak sorunlara kar�� imdiden haz�rl�kl� olmam�z� ve bu konuda gerekli çal��malar�n yap�lmas�n� zorunlu k�lmaktad�r.

Di�er taraftan, ortalama s�cakl��n artmas�, yaz döneminde so�utma sistemlerinin daha fazla çal��mas�na ve elektrik tüketiminin artmas�na neden olacakt�r. Elektrik enerjisi sektöründe, risk yaratabilecek di�er bir husus da termik santrallar�n so�utma suyu s�cakl��nda olabilecek art��lard�r. Bu art��lar nedeniyle, yaz döneminde, termik santrallar�n kapasitelerinde dü�me görülebilecektir.


Elektrik enerjisi sektörünün iklim de�i�ikli�inden etkilenecek bir sektör olmas� nedeniyle, sektörde muhtemel riskler ve belirsizlikler konusunda, özellikle su kaynaklar�ndaki olas� de�i�iklikler ile ilgili olarak çal��malar yap�lmas� ileriye dönük hedefler ve planlamalar aç�s�ndan önemli olacakt�r.

6.4. �klim De�i�ikli�inde Uluslararas� Politikalar �klim de�i�ikli�i bugün dünyada kar��la�t��m�z küresel ölçekte en büyük kalk�nma sorunlar�ndan birisi olarak kabul edilmektedir. Ülkelerin sosyo-ekonomik kalk�nmalar�n�n önündeki en büyük tehditlerinden birisi olan iklim de�i�ikli�i sektörler üstü yap�s� ile enerji, ula�t�rma, tar�m, g�da, su kaynaklar�, çevre ve sa�l�k gibi ekonominin tüm sektörlerinde yeniden düzenleme ve önlemlerin al�nmas�n� gerektirmektedir. Dü�ük karbon ekonomisine geçi� süreci birçok ülkede çok uzun y�llard�r yürütülmektedir. Sera gazlar� aras�nda en önemlisi olan CO2 emisyonlar�n�n fosil yak�tlar�n kullan�lmas�ndan kaynaklanmas� enerji sektörünü odak noktas� haline getirmektedir. Bahsedilen bu gerçek, bugün gelinen noktada, Danimarka’da 2007 y�l�nda “�klim ve Enerji Bakanl��”n�n, �ngiltere’de ise 2008 y�l�nda “Enerji ve �klim De�i�ikli�i Bakanl��n�n” kurulmas� ile kendini göstermi�tir.

Ülkemiz iklim de�i�ikli�i politikalar�nda Sözle�me’nin temel ilkeleri olan; iklim sisteminin e�itlik temelinde, “ortak fakat farkl� sorumluluklar” ilkesine alan�na uygun olarak korunmas�, iklim de�i�ikli�inden etkilenecek olan geli�me yolundaki ülkelerin ihtiyaç ve özel �artlar�n�n dikkate al�nmas�, iklim de�i�ikli�inin önlenmesi için al�nacak tedbirlerin etkin ve en az maliyetle yap�lmas�, sürdürülebilir kalk�nman�n desteklenmesi ve al�nacak politika ve önlemlerin ulusal kalk�nma programlar�na yans�t�lmas� hususlar�na büyük önem vermektedir.

Türkiye, 1992 y�l�nda Ekonomik ��birli�i ve Kalk�nma Örgütü (OECD) üyesi olmas� ve müzakereleri iyi takip edememesi nedeniyle geli�mi� ülkelerle birlikte Birle�mi� Milletler �klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesi’nin (BM�DÇS) hem EK-I hem de EK-II listelerinde yer alm��t�r. Ülkemiz, mevcut iklim rejimini desteklemekle birlikte Sözle�me kapsam�nda yanl�� konumda bulunmas�ndan dolay�, Sözle�me’yi ve Protokol’ünü onaylayamam��t�r. Sözle�medeki haks�z konumundan dolay� Sözle�meye taraf olmayan Türkiye, bu konumunu de�i�tirmek üzere verdi�i mücadele ancak bir ölçüde ba�ar�l� olabilmi�, ve haks�z konum düzeltilememi�tir. Ancak Ülkemiz yine de, Türkiye’nin isminin EK-II’den silinece�i ve Sözle�me taraflar�n� Türkiye’nin özel �artlar�n� tan�maya davet eden bir karar� müteakip 2004 y�l�nda Sözle�meye taraf olmu�tur. Müzakerelerde bugüne kadar söz konusu 26/CP7 say�l� karar�n herhangi bir olumlu etkisi gözlenmemi�tir. Birçok Sözle�me taraf�nca say�s�z COP kararlar�ndan birisi olarak; di�er baz� kesimlerce ise önemli bir karar olarak de�erlendirilen karar�n, 2012 sonras� döneme ili�kin tart��malarda Ülkemiz taraf�ndan s�k s�k at�fta bulunulmas� gereken bir karard�r.

Kyoto Protokolü ve Sonras� Türkiye BM�DÇS’ye k�sa bir süre önce taraf olan ülkemiz, 2009 A�ustos ay�nda Kyoto Protokolünü imzalam�� olup, Protokolün ülkelerin emisyon azalt�m ve finansman taahhütlerinin bulundu�u Ek-B listesinde de yer almamaktad�r. Bu nedenle, Türkiye mevcut Protokol aç�s�ndan herhangi bir yükümlülü�e sahip olmad�� gibi, Kyoto Protokolü ile getirilen mekanizmalar�n�n uygulanmas�nda da yer almayacakt�r. Di�er yandan Protokolün nihai amac�n�n emisyon azalt�m�n� gerçekle�tirmek oldu�undan, hedef almadan taraf olmak 2012 sonras� tart��malarda ülkemizin EK-I ülkesi olarak Protokol kapsam�nda yürütülen AWG-KP müzakerelerinde EK-I ülkeleri aras�nda de�erlendirilmesine ve bu yönde beklenti olu�mas�na neden olmaktad�r.

Ülkemizin önceli�inin 2012 sonras� döneme odaklanmak olmas� geçmi�te ya�anan olumsuz tecrübelerin gelecek y�llarda da ya�anmamas� ve ülkemizin adil ko�ullar alt�nda 2012 sonras� döneme kat�l�m sa�lamas� için son derece önemlidir.

Ülkemizin sistemde adil bir �ekilde yerini alabilmesi için temel göstergelerinin di�er ülkelerle kar��la�t�r�lmas� gereklidir. Bu kar��la�t�rmalar göstermektedir ki, ülkemizin tüm göstergeleri


geli�mekte olan ülkelerle benzerlik göstermekte, deyim yerindeyse Ülkemize münhas�r “geli�mekte olan EK-I ülkesi” tan�m�na yol açmaktad�r.

Bu kapsamda ülkemiz 2012 sonras� için multiparametre yöntemiyle olu�turulacak bir endeks yoluyla tüm ülke s�n�fland�rmalar�n�n yeniden yap�lmas�n�, ve Kyoto Protokolünden daha uzun sürecek, dolay�s�yla ülkeler için daha zor olacak yeni dönemde, daha esnek ve dinamik bir sistem kurulmas�n� savunmaktad�r. Yeni sistemde kullan�lmas� zorunlu olan parametrelerden baz�lar� ise ki�i ba�� GSMH, ki�i ba�� emisyon üretimi, elektrik, enerji tüketimleri, tarihi ve gelecek dönem kümülatif emisyon sorumlulu�u, insani kalk�nma endeksi, nüfus art�� h�z�, karbon yo�unlu�u, d��borç ve d��a ba��ml�l�k vb. olabilecektir.

Ülkemizi di�er EK-I veya OECD ülkelerinden ay�ran en önemli özel �art� ki�i ba�� gayrisafi milli has�las�n�n ortalamalar�n dörtte biri civar�nda olmas�d�r. Bu de�er, ekonomik güç olarak bu ülkelerin ayn� listede bulunmas�n�n gerçek durumu yans�tmad��n�n göstergesidir.

Türkiye’nin 2006 y�l� ki�i ba�� sera gaz� emisyonu de�eri 4.55 ton CO2 e�de�erdir. Avrupa Birli�ine üye 27 ülkenin 2006 y�l� ki�i ba�� sera gaz� emisyon miktar� ortalamas� 10.4 olarak gerçekle�mi�tir. Di�er yandan, Türkiye, ki�i ba�� sera gaz� emisyonlar� aç�s�ndan, Birle�mi� Milletler �klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesi Ek–I ülkelerinin tamam�ndan, ayr�ca Meksika, Brezilya, Güney Kore ve Arjantin gibi ekonomileri h�zla geli�mekte olan ve ekonomik yap�lar� bize çok benzeyen Ek–I d�� ülkelerden de daha dü�ük bir de�ere sahiptir

Ülkemizin son ony�llarda gerçekle�tirdi�i ekonomik büyüme ve nüfus art��na ra�men, ki�i ba�� enerji ve elektrik tüketimi, tüm Ek–I ülkeleri ve birçok Ek-I D�� ülkeden daha dü�üktür. Ülkemiz, son y�llarda önemli ekonomik büyüme kaydetmi� olup, önümüzdeki y�llarda da büyümesini sürdürmesi beklenmektedir. Ekonomik geli�mi�lik bak�m�ndan di�er OECD ülkelerinden oldukça geride olan ülkemizin enerji talebinin, ekonomide beklenen büyüme ve 2020 y�l�na kadar nüfusta görülecek %20’lik art��la daha da artmas� beklenmektedir. Bu durum kaç�n�lmaz olarak emsiyonlar�m�zda art��a neden olacakt�r. Enerji ve elektrik sektörlerinde büyüme ve nüfus art�� kaynakl� olarak beklenen talep art��, ülkemiz için önemli miktarda yat�r�m gücü gerektirmektedir.

Gayrisafi yurtiçi hâs�la ba��na sera gaz� emisyonu de�erleri Sözle�me taraf� ülkelerle kar��la�t�r�ld��nda, ülkemiz ekonomisinin karbon yo�unlu�unun Ek–I ülkelerinin ortalamas�na yak�n oldu�u görülmekle birlikte, bu de�erin OECD ve UEA taraf�ndan kullan�lan sat�n alma gücü paritesi metoduna göre hesapland��nda birçok EK-I ülkesinden daha verimli bir ekonomiye sahip oldu�umuz gözlenmektedir.

Di�er yandan, ülkemizde enerji alan�nda önemli bir arz güvenli�i ve d��a ba��ml�l�k sorunu ya�anmaktad�r. 2007 y�l� itibar�yla %74.5 seviyelerine ula�m�� olan d��a ba��ml�l��m�z, petrol ve do�algaz gibi kritik öneme sahip kaynaklarda %90’lar�n üzerindedir. Ülkemizde yerel enerji üretimi için mevcut bulunan kömür ve yenilenebilir kaynaklar�n kullan�m�n�n önceliklendirilmesi çal��malar� devam etmektedir.

1990-2005 y�llar� aras�nda toplam faiz ödemeleri ortalamas� kamu harcamalar�n�n %30’una yak�nd�r. Bu oran ile Türkiye, hem Ek–I Ülkelerinden hem de neredeyse tüm Ek–I d�� ülkelerinden daha fazla bir yük alt�ndad�r. Türkiye’nin faiz ödemelerinin yüksek olmas�, ülkemizin rekabet edebilirli�ini zorla�t�rmakta ve ülke ekonomisinin etkilenebilirli�ini art�rmaktad�r.

WRI de�erlerine göre, kümülatif sera gaz� emisyonu de�erleri (1890-2002) incelendi�inde ülkemizin binde dört olan tarihi sorumlulu�u ile ABD(%30), AB(%26,5), Rusya(%8.1), Japonya(%4.1) gibi tüm EK-I ülkelerinden ve Meksika (%1), Güney Kore(0.8), Hindistan(%2.2), Çin(%7.6) gibi bir çok geli�mekte olan ülkeden çok daha az miktarda emisyon sal�m�na neden oldu�u görülmektedir. 2020 y�l�nda ise, sadece bugünkü önlemlerle devam etti�imiz durumda bile, ki�i ba�� emisyonlar�m�z�n 8 ton/ki�i civar�nda olaca��,


dolay�s�yla gelecek dönemde de iklim de�i�ikli�inden sorunlu ülkeler listesinde ilk 30 ülke içerisinde bulunmayaca��m�z görülmektedir.

Birle�mi� Milletler Kalk�nma Program� taraf�ndan olu�turulmu� olan ve uluslararas� alanda ülkelerin sosyo-ekonomik geli�mi�li�ini gösteren, �nsani Kalk�nma Raporu 2006 y�l� endeks de�erlerine göre Ülkemiz 177 ülke aras�nda 84. s�rada yer almaktad�r. Ülkemiz, bu parametre kullan�ld��nda da tüm EK-I ve EK-I ülkelerinin yan� s�ra BM�DÇS kapsam�nda hem mali yard�mlardan faydalanan hem de ekonomileri h�zla geli�mekte olan birçok Ek–I d�� ülkenin insani kalk�nm��l�k seviyesinden daha dü�ük bir yerde oldu�u görülmektedir. Bu durum da göstermektedir ki, Ülkemizin önünde sosyo-ekonomik alanda çözmesi gereken birçok önemli sorun bulunmaktad�r.

�klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesi’ne Yönelik Çal��malar �klim de�i�ikli�inde çok büyük etkisi olmayan ülkemiz, Sözle�me kapsam�ndaki yükümlülüklerini yerine getirmektedir. Ülkemizde, özellikle enerji alan�nda görülmektedir ki, iklim de�i�ikli�ine kar�� al�nan önlemler ayn� zamanda enerji arz güvenli�ine de hizmet etmektedir.

Ülkemiz BM�DCS kapsam�nda Ulusal Sera Gazlar� Envanteri ve Raporunu y�ll�k olarak haz�rlamaktad�r. 2007 y�l�nda ise ilk Ulusal Bildirimini BM�DÇS’ye sunmu�tur. BM�DÇS taraf�ndan ilk ülke içi gözden geçirme toplant�lar� 2008 Ekim ay�nda 2 hafta süreyle gerçekle�tirilmi�tir ve konuya ili�kin BM raporu 2009’un ilk aylar�nda yay�mlanacakt�r. Bilindi�i üzere Sözle�me veya Protokolü kapsam�nda yükümlülüklerini do�ru �ekilde yerine getirmeyen ülkeler “Compliance Commitee”ye bildirilmekte ve çe�itli yapt�r�mlarla kar��la�maktad�rlar. Örne�in Yunanistan, yeterli bir emisyon envanteri sistemi kuramad�� için KP esneklik mekanizmalar�ndan bir süreli�ine men edilmi�tir.

Son Geli�meler 2012 sonras�na yönelik olarak beklenti yaratan 15. Taraflar Konferans�, müzakerelerin yava� ilerlemesi ve temel konularda geli�mi� ve geli�mekte olan ülkeler aras�ndaki görü� ayr�l�� nedeniyle beklenen Anla�ma ç�kt�s�n� verememi�tir. Ancak, hem müzakerelerdeki alt ba�l�klar hem de finansman konusunda ilerleme sa�lanm��t�r. Toplant�n�n 2. haftas� Pazartesi gününden itibaren Bakanlar düzeyinde gayriresmi görü�meler ba�lam�� ve tüm hafta boyunca yo�un bir �ekilde devam etmi�tir. Nihayetinde, toplant�n�n son günü ak�am ABD, AB, Cin, Hindistan, Brezilya ve Guney Afrika devlet ba�kanlar�n�n ortak haz�rlad�� ve anla��lan 30’dan fazla ülkenin de onay�yla “Kopenhagen Accord” sadece bir metin olarak yay�nlanm��t�r.

Söz konusu belge, BM�DÇS ülkeleri taraf�ndan, süreçten ba��ms�z olarak haz�rland�� gerekçesiyle reddedilmi�, 31 saat süren müzakereler sonucunda ise üzerinde BM�DÇS logosu olmadan yay�nlanmas�na ve sadece “not” edilmesine karar verilmi�tir.

Üzerinde bir mutabakat olmamas�na ra�men söz konusu belge geli�mi� ve geli�mekte olan ülkelerin emisyon hedefi almalar� yönünde ve ayr�ca Sözle�menin 2. maddesinin uygulanmas� icin çok önemli bir ad�md�r. 2010 y�l� boyunca Meksika bünyesinde yürütülecek müzakerelerde yeterince ilerleme sa�lanabilirse Kyoto Protokolünden daha ba�ar�l� olacak bir ad�m oldu�u de�erlendirilmektedir.

Belgede emisyon hedefi verilmemi�, ancak 450 ppm seviyesine kar��l�k gelen en fazla 2 C’l�k s�cakl�k art�� hedeflenmi�tir. Geli�mekte olan ülkeler emisyon ölçme, raporlama ve

do�rulama yükümlülükleri ile, emisyon s�n�rlama hedefleri alabileceklerdir. Belgede ayr�ca ormanc�l�k faaliyetleri ve teknoloji transferi ile ilgili mekanizmalar kurulmas� ve geli�mekte olan ülkelerin adaptasyon ve emisyon azalt�m� faaliyetleri için kullan�m�na aç�k olarak 2010-2012 y�llar�nda 30 milyar dolarl�k bütçe olu�turulmu�tur. 2020 y�l�na kadar y�ll�k olarak 100 milyar dolarl�k finansman öngörülmektedir.


Ülkemiz belgeye ihtiyatl� yakla�m�� ve özel �artlar�n�n süreçte yer almas� gerekti�ini ifade etmi�tir,

COP-15’in önemli bir sonucu da EK-I listesine yap�lan Malta’n�n listeye eklenmesi ile ilgili geli�me olmu�tur. Bu durum da EK-I listesinde de�i�ikli�e gitme sürecinin tahmin edildi�i kadar zor olmayabilece�ini göstermektedir.

�klim de�i�ikli�i, uluslararas� platformda en yüksek öneme sahip bir süreç haline geleli uzun zaman olmu�tur. Müzakerelerde tart��lan konular ise iklim de�i�ikli�inden çok, kaynaklar�n payla��m�, finans, yat�r�m, kalk�nma ve uluslararas� ticaret olmu�tur.

Kopenhag'dan sonra iklim rejimi yeni bir hal alm�� ve dengeler de�i�mi�tir, Çin ve Hindistan’�n dünyada yükselen rolü iklim rejimine de yans�t�lm��t�r, ayr�ca tarihi emisyonlarda önemli pay sahibi ABD süreçte yer alacakt�r. Belgeye 2010 Ocak ay� sonuna kadar destek verecek ülkelerin, emisyon hedefleri ile beraber Sekretarya’ya bildirim yapmalar� gerekmektedir. Belgede mevcut ekler sorunu ve EK-I ve EK-I d�� ayr�m� halen devam etmekte oldu�undan Ülkemiz aç�s�ndan dikkatle de�erlendirilmesi gereken bir belgedir.

Taraflar Konferans� sonucunda, 2006 y�l�ndan itibaren devam etmekte olan 2012 sonras�na ili�kin müzakerelerin, resmi olarak Sözle�me (AWGLCA) ve Protokol (AWG) kapsam�nda iki ana hat üzerinde devam etmesine karar verilmi�tir. Olu�turulan çal��ma grubunun amac�n� tan�mlayan ve tüm Taraflarca kabul edilen Bali Eylem Plan� ile azalt�m konusunda tüm geli�mi� ülkelerin, ulusal �artlardaki farkl�l�klar� dikkate al�narak, say�salla�t�r�lm�� emisyon azalt�m/s�n�rlama hedefi gibi ölçülebilir, raporlanabilir ve do�rulanabilir, ulusal olarak uygulanabilir azalt�m taahhütleri üstlenmeleri üzerinde anla��lm��t�r. Kyoto Protokolü kapsam�nda yürütülen ve EK-I ülkelerinin grup olarak %25-40 emisyon azalt�m� hedefini içeren müzakereler sadece Kyoto Protokolü‘ne taraf EK-I ülkelerini kapsamakta olup, Ülkemiz Kyoto Protokolü’ne taraf olmad�� sürece bu tan�mlaman�n içine girmemektedir. Ancak, Kyoto Protokolü’nün ikinci uygulama dönemine yönelik çal��malar �imdiden ba�lam�� olup, yak�n zamanda ikinci döneme ait hükümlerin netle�mesi ve belirlenmesi gerekmektedir.

Türkiye ulusal ve uluslararas� ortamlarda 2012 sonras� sistemde yerini almak istedi�ini birçok defa dile getirmi�tir. Ancak, ileri dönemde verilecek herhangi bir taahhüdün ülkemiz gerçeklerine uygun olarak �ekillendirilmesi ve sosyo-ekonomik etki analizlerinin yap�lm�� olarak belirlenmesi son derece önemlidir.

2012 sonras�n�n �ekillendirilmesi çal��malar�nda en çok tart��lan konular�n ba��nda Sözle�me ekleri gelmektedir, çünkü Sözle�me ekleri günümüz gerçeklerini yans�tmamaktad�r. Bu hata sadece Türkiye d��nda, baz� geli�mekte olan ülke olarak tan�mlanm��, ancak geçen zaman içerisinde ekonomik geli�mi�li�i birçok EK-I ülkesini geçmi� olan di�er baz� ülkeler söz konusu oldu�unda da anla��lmaktad�r. Gelece�e yönelik hedeflere mevcut Sözle�me ekleriyle gidilmesinin mümkün olmayaca�� aç�kça görülmektedir.

Ülkemiz, Çevre ve Orman Bakan� ba�kanl��nda 26 May�s 2008 tarihinde gerçekle�tirilen �klim De�i�ikli�i Koordinasyon Kurulu toplant�s�nda, Kyoto Protokolü’ne taraf olman�n uygun bulundu�una ili�kin karar� Kurul üyelerinden 4’ünün çekince metinleri not edilerek al�nm��t�r. Söz konusu karar sonras�, konu TBMM Çevre, AB ve D��i�leri komisyonlar�nda görü�ülmü�, olumlu görü�le Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kuruluna sevk edilerek, A�ustos ay�nda taraf olunma süreci tamamlanm��t�r.

Türkiye, BM�DÇS sürecinde “geli�mekte” olan bir ülke oldu�unu ifade etmektedir, nitekim yukar�da da bahsedildi�i üzere, Ülkemizin tüm göstergeleri geli�mekte olan ülkeler ile benzer yap� göstermektedir. Bilindi�i üzere, geli�mekte olan ülkelerin hiç birisinde emisyon ticareti sistemi uygulanmamaktad�r. Bunun iki ana nedeni vard�r. Birincisi, Sözle�menin temel prensiplerinden birisi olan, ülkelerin sürece sorumluluklar� ölçüsünde katk� yapmalar�d�r, yani iklim de�i�ikli�ine sebep olmu� olan geli�mi� ülkelerin mali yükü fazla önlemleri almakla ve geli�mekte olan ülkelere de destek olmakla sorumlu olmalar�d�r. Di�er sebep ise, emisyon


ticareti sisteminin temelde bir “cap and trade-kota belirle ticarete aç” sistemi olmas�, yani belirli bir sektörde de olsa toplam emisyonlara üst limit konulmas�, tesislere s�n�r konulmas� esas�na dayanmaktad�r.

Tüm bu seçenekler, zaten çevre mevzuat� ve artan enerji fiyatlar� nedeniyle rekabet sorunu ya�ayan sanayimize önemli yük getirebilecektir. Di�er yandan, böyle bir sistemin ülkemizde uygulanmas� için kay�t, kontrol, izleme ve denetim mekanizmalar�n� da içeren önemli miktarda idari ve teknik yap�lanma gerekecektir. Bu kapsamda, söz konusu sitemin ülkemiz için a�amal� bir konu oldu�u, pilot bazda çal��malara ve etki analizlerine biran önce ba�lanmas� gerekti�i de�erlendirilmektedir.

Di�er yandan ülkemizde 2007 y�l�ndan itibaren “gönüllü karbon piyasalar�” geli�meye ba�lam��, bu alandaki proje say�s� 30’un üzerine ç�km��t�r. Özellikle rüzgar enerjisi alan�nda yürütülen projelerden sa�lanan karbon azalt�mlar�, Kyoto Protokolü kapsam�nda olu�turulmu� piyasalar�ndan daha dü�ük de�erlerle sat�lmaktad�r, ancak EK-I listesinde yer alan Ülkemiz için bugün kullan�labilecek tek alternatiftir. Ülkemizdeki proje potansiyelinin yüksek olmas� nedeniyle gönüllü emisyon piyasalar�n� düzenlemeye yönelik mevzuat çal��malar� ba�lat�lm��t�r.

Ülkemizde yap�lan çal��malar göstermektedir ki, Ülkemizin gerek iklim de�i�ikli�inin etkilerine uyum çal��malar�n� sürdürmesi, gerekse etkilerini azalt�c� önlemleri almas�, ekonomimize önemli miktarda yük getirmektedir. Geli�mesini henüz tamamlayamam�� ve iklim de�i�ikli�inden tarihsel aç�dan bak�ld��nda en az sorumlu ülkelerden birisi olan ülkemiz için, söz konusu maliyetlerin k�s�tl� bütçemizden kar��lanmas�n�n zor oldu�u görülmektedir. Bu ba�lamda, ülkemiz her ne kadar Ek–I listesinde yer alsa da, sera gaz� emisyon azaltma yükümlülü�ü alm�� olan di�er Ek–I ülkelerine benzer herhangi bir taahhüt alt�na girmesi mümkün görülmemektedir.

2012 sonras� süreçte, daha dinamik bir sistemin olu�turulmas� beklenmekte ve baz� geli�mekte olan ülkelerin, geli�mi� ülkeler taraf�ndan gerekli mali kaynaklar sa�land�� durumda, baz� gönüllü taahhütler alabileceklerini ifade ettikleri bilinmektedir. Ülkemizin 2012 sonras� dönemde yerini do�ru alabilmesi önemlidir ve geli�mekte olan bir ülke olarak yükümlülüklerimizi yerine getirirken ihtiyaç duyaca��m�z finansman�n BM�DÇS rejimi taraf�ndan kar��lanmas� gerekli olacakt�r. Aksi takdirde geli�mesini henüz tamamlayamam�� ülkemizin ilgili maliyetleri kendi özkaynaklar� ile kar��lamas� durumuyla kar�� kar��ya kal�nabilecektir. Bu durumda, insani kalk�nma endeksi oldukça dü�ük olan ve önünde birçok çevre yat�r�m� bekleyen ülkemizin s�n�rl� kaynaklar�n� iklim de�i�ikli�ine yönlendirmesi söz konusu olabilecektir. Bu kapsamda gelecek dönemin, BM�DÇS fonlar�ndan yararlanabilme ve hatta Temiz Kalk�nma Mekanizmas�nda ise faydalan�c� ülke konumuna getirilmemizi sa�layacak �ekilde biçimlendirilmesi uluslararas� sürece katk� yapabilmemiz için önemli bir husus olarak görülmektedir.

6.5. Enerji Sektörü ile �li�kili Di�er Çevresel Hususlar Enerjiye yönelik tüm faaliyetler çevreyi olumsuz yönde etkilemekte ve önlem al�nmas�n� gerektirmektedir. Elektrik enerjisi üretiminde, yerli linyit kullanan mevcut termik santrallarda, ba�ta hava kirlili�i olmak üzere, çevresel sorunlar ya�anmaktad�r. Ülkemiz linyitlerinin �s�l de�erleri dü�ük, kül ve kükürt oranlar� yüksek olmas� nedeniyle, bu tür santrallarda çevre mevzuat�nda verilen emisyon s�n�r de�erlerine uyulmas� için SO2 emisyonlar� aç�s�ndan baca gaz� desülfürizasyon (BGD) tesislerinin kurulmas� ve toz emisyonlar� aç�s�ndan elektrofiltre verimlerinin art�r�lmas� gerekmektedir. Baz� eski santrallara BGD tesisi kurulmu� olmakla birlikte hala BGD tesisi olmayan santrallar bulunmaktad�r. Yata�an ve Yeniköy Termik Santrallar�nda ise BGD tesislerinin yap�m�, yüklenici firma ile ya�anan sorunlar ve tahkim davalar� nedeniyle, uzun bir süre tamamlanamam��t�r. Daha sonra, Yata�an BGD tesisinin tamamlanmas� için Lurgi Lentjes AG/GÜR�� Konsorsiyumu ve Yeniköy BGD için ise Lurgi Lentjes AG/PAS�NER Konsorsiyumu ile 07.02.2007 tarihinde anla�ma imzalanm��t�r.


Yeni yap�lan santrallar BGD tesisi ile birlikte kurulmakta olup, SO2 emisyonlar� mevzuatta verilen s�n�r de�erlerin alt�nda kalmaktad�r. Buna örnek olarak, Af�in-Elbistan B Termik Santral� (4x360 MW) verilebilir. Linyitlerin ülkemizin önemli bir enerji kayna�� olmas� nedeniyle, enerji üretiminde özellikle elektrik enerjisi üretiminde de�erlendirilmesine devam edilmesi kaç�n�lmazd�r. Bu nedenle, yap�lmas� planlanan linyite dayal� termik santrallar için ticarile�mi�, çevre dostu, geli�mi� ve yüksek verimli teknolojilerin uygulanmas� önem arz etmektedir. Buna bir örnek olarak ak��kan yatakl� yakma teknolojisine sahip olan 18 Mart Çan Termik Santral� gösterilebilir. Bu teknoloji ile BGD tesisi kurulmaks�z�n kazana kireç ta�� verilmek suretiyle SO2 emisyonlar� mevzuatta verilen s�n�r de�erlerin alt�nda kalmaktad�r. Ayr�ca, verimli ve geli�mi� teknolojilerin uygulanmas� bir taraftan kaynak israf�n� önlerken, di�er taraftan üretilen/tüketilen birim enerji ba��na at�klar�n azalmas�na neden olmakta ve dolay�s�yla çevresel sorunlar�n çözümünde önemli olmaktad�r.

Ayr�ca, baz� eski santrallarda elektrofiltre verimliliklerinin dü�ük olmas� nedeniyle, toz emisyonlar� da s�n�r de�erlerin üstünde olup, toz emisyonlar�n� dü�ürmek üzere, baz� elektrofiltre rehabilitasyon çal��malar� sürdürülmektedir.

Enerji verimlili�inin sa�lanmas�, gerek enerji üretiminde gerekse talep taraf�n�n yönetimi (DSM) ile çevresel hususlar aç�s�ndan da önem arz etmektedir. Verimlili�in art�r�lmas� bir yandan tüm at�klarda azalma sa�lamakta olup, özellikle iklim de�i�ikli�i sorununda sera gazlar�n�n azalt�lmas� aç�s�ndan en maliyet-etkin çözümlerden biridir. Bu husus ayr�ca, yürütülen bir proje sonuçlar�nda da aç�kça belirlenmi�tir. �klim De�i�ikli�i çal��malar�na yönelik olarak “�lk Ulusal Bildirim”de yer almak üzere, enerji sektöründe sera gaz� azalt�m senaryolar�n�n olu�turulmas�na yönelik bu proje UNDP deste�i ve GEF finansman� ile, Argonne Ulusal Laboratuvar� (ABD) dan��manl��nda, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl��, Elektrik Üretim A.�., (EÜA�) Türkiye Elektrik �letim A.�. (TE�A�) i�birli�i içinde gerçekle�tirilmi�tir. Projede, çal��lan senaryolar için sera gaz� azalt�mlar� ve maliyetleri ç�kar�lm�� ve emisyon azalt�m�nda en maliyet etkin senaryonun talep taraf� yönetiminde enerji verimlili�inin sa�lanmas� oldu�u görülmü�tür. Ayr�ca, kaynak israf�n�n önlenmesinden dolay� mali aç�dan da yap�lan yat�r�mlar k�sa sürede amorti etmektedir. Bu nedenlerle, ivedilikle verimlilik sa�layan çözümlerin üzerine gidilmesi ve bu alanlara yat�r�m yap�lmas� yüksek enerji verimlili�i potansiyeline sahip olan ülkemiz yarar�na olacakt�r.

Yenilenebilir enerji kaynaklar�n�n kullan�m�n�n art�r�lmas� çevresel sorunlar�n azalt�lmas� aç�s�ndan önem arz etmektedir. “Yenilenebilir Enerji Kaynaklar�n�n Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçl� Kullan�m�na �li�kin Kanun” 2005 y�l�nda yürürlü�e girmi�tir. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar�na ili�kin baz� te�vikleri içeren ve özel sektörün de yat�r�m yapmas�na olanak tan�yan bu kanunla birlikte, çevre dostu olan ve özellikle sera gazlar�n�n azalt�lmas�na katk�da bulunan bu tür kaynaklar�n kullan�m�n�n yayg�nla�mas� beklenmektedir. Ancak, yenilenebilir enerji kaynaklar�n�n sanayile�me sürecinde olan ülkemizde h�zla artan enerji ihtiyac�n�n kar��lanmas�nda yeterli olamayaca�� da unutulmamal�d�r.


(Orji

nal B

irim

ler)

T.K

öm.

Liny

itA

sfal

titK

okP.

Kok

Brik

etO

dun

H.B

it.A

rt.

Petr

olD

o�al

gaz

Hid

rolik

Jeot

erm

alB

ioya

k�t

Rüz

gar

Elek

trik

Jeo.

Is�

Gün

e�3.

000

2.30

09.

155

860

8600

8.85

086

086

0D

i�er

Is�

10.0

00(B

.Ton

)(B

.Ton

)(B

.Ton

)(B

.Ton

)(B

.Ton

)(B

.Ton

)(B

.Ton

)(B

.Ton

)(B

.Ton

)(1

06Sm

3)(G

Wh)

(B.T

on)

(GW

h)(G

Wh)

(B.T

EP)

(B.T

EP)

Yerli

Üre

tim (+

)2.

601

76.1

7163

00

12.2

644.

883

2.16

01.

017

33.2

7016

22

847

1.01

142

0�th

alat

(+)

19.4

8921

62.

261

35.5

9537

.153

789

�hra

cat (

-)6.

547

436

1.12

2�h

raki

ye (-

)73

1St

ok D

e�i�

imi (

+/-)

629

-907

378

368

-806

�sta

tistik

Hat

a (+

/-)-8

8B

irinc

il En

erji

Arz

�22

.720

75.2

6463

021

92.

339

12.2

644.

883

30.7

5636

.928

33.2

702

847

-333

1.01

142

0

Çev

rim v

e En

erji

Sekt

örü

-11.

769

-65.

820

03.

879

47-3

3-1

60-3

.050

-21.

683

-33.

270

847

160.

311

1.01

60

Ele

ktrik

San

tralla

r�-6

.197

-65.

685

-33

-160

-1.7

88-2

0.91

0-3

3.27

0-1

6284

719

8.41

81.

016

Hav

a G

az� F

ab (-

)0

Kok

Fab

rikal

ar�

-5.5

263.

976

0B

riket

-47

47-8

Pet

rol R

afin

erile

ri-1

.044

-490

-1.9

69�ç

Tük

etim

ve

Kay

�p-4

6-8

8-9

7-2

10-2

82-3

6.13

8To

plam

Nih

ai E

nerji

Tük

etim

i10

.951

9.44

463

04.

098

2.33

947

12.2

314.

723

27.7

0615

.245

215

9.97

92.

027

420

Sekt

örle

r Top

lam

�10

.951

9.44

463

04.

098

2.33

947

12.2

314.

723

27.7

0615

.245

215

9.97

92.

027

420

San

ayi T

üket

imi

4.43

54.

553

230

4.09

82.

339

00

00

2.45

07.

103

00

072

.881

1.01

612

6D

emir

Çel

ik71

30

3.69

50

9378

816

.015

160

Kim

ya-P

etro

kim

ya1

126

0,5

218

3.68

9P

etro

kim

ya F

eeds

tock

052

10

Güb

re0

07

233

251

Çim

ento

2.49

52.

199

100

1.86

258

215

5.64

6�

eker

966

4232

729

469

Dem

ird��

� Met

alle

r0

04

119

2.47

2D

i�er

San

ayi

1.21

72.

277

130

354

476

916

5.70

144

.339

856

126

Ula

�t�rm

a0

14.8

8722

20

02

486

00

Dem

iryol

lar�

140

221

Den

izyo

llar�

481

Hav

ayol

lar�

1.64

2B

oru

Hat

lar�

191

150

Kar

ayol

lar�

12.6

2431

211

5D

i�er

Sek

törle

r6.

516

4.89

040

047

12.2

314.

723

5.84

87.

920

86.6

121.

011

294

Kon

ut v

e H

izm

etle

r6.

516

4.89

040

047

12.2

314.

723

1.54

47.

920

80.8

0579

129

4Ta

r�m4.

304

5.80

622

0En

erji

D��

�4.

522

Elek

trik

Ene

rjisi

Üre

timi (

GW

h)15

.858

41.8

5822

07.

519

98.6

8533

.270

162

847

198.

418

Kur

ulu

Güç

Kap

asite

si (M

W)

1.98

68.

109

602.

353

15.0

8713

.829

3036

441

.817

2008

YIL

I GEN

EL E

NER

J� D

ENG

ES�


(bin

tep)

Hay

.ve

Topl

am

Je

o.Is

� T.

Köm

.Li

nyit

Asf

altit

Kok

P.ko

kB

riket

Odu

nB

it.A

rt.

K.Y

ak.

Petr

olD

.Gaz

Hid

rolik

Jeot

erm

alB

ioya

k�t

Rüz

gar

Elek

trik

Di�

er Is

�G

üne�

Topl

amY

erli

Üre

tim (+

)1.

204

15.2

0526

50

3.67

91.

134

21.4

872.

268

931

2.86

114

01

731.

011

420

29.1

92�th

alat

(+)

12.7

0814

71.

740

14.5

9536

.681

34.0

1368

85.3

57�h

raca

t (-)

6.68

839

997

7.18

3�h

raki

ye (-

)76

10

076

1S

tok

De�

i�im

i (+/

- )26

7-2

022

5612

237

1-7

380

-244

�sta

tistik

Hat

a (+

/-)0

-88

00

-88

Biri

ncil

Ener

ji A

rz�

14.1

7915

.003

265

149

1.79

53.

679

1.13

436

.205

31.7

8433

.807

2.86

114

01

73-2

91.

011

420

106.

273

Çev

rim v

e En

erji

Sekt

örü

-7.1

70-1

0.86

50

2.46

60

21-1

0-4

8-1

5.60

6-3

.052

-19.

850

-2.8

61-1

400

-73

13.7

871.

016

0-2

6.77

9E

lekt

rik S

antra

llar�

-3.2

88-1

0.82

2-1

0-4

8-1

4.16

8-1

.700

-19.

143

-2.8

61-1

40-7

317

.064

1.01

6-2

0.00

5H

ava

Gaz

� Fab

(-)

00

0K

ok F

abrik

alar

�-3

.853

2.53

2-1

.321

00

0-1

.321

Brik

et-2

121

-0,3

-80

0-8

Pet

rol R

afin

erile

ri-1

.096

-448

-169

-1.7

14�ç

Tük

etim

ve

Kay

�p-2

8-2

3-6

6-1

17-2

47-2

58-3

.108

-3.7

30To

plam

Nih

ai E

nerji

Tük

etim

i 7.

010

4.13

826

52.

615

1.79

521

3.66

91.

086

20.5

9928

.732

13.9

570

01

013

.758

2.02

742

079

.494

Sekt

örle

r Top

lam

�7.

010

4.13

826

52.

615

1.79

521

3.66

91.

086

20.5

9928

.732

13.9

570

01

013

.758

2.02

742

079

.494

Sana

yi T

üket

imi

2.81

61.

922

972.

615

1.79

50

00

9.24

52.

521

6.50

20

00

06.

268

1.01

612

625

.677

Dem

ir Ç

elik

437

02.

343

02.

780

9772

11.

377

04.

975

Kim

ya-P

etro

kim

ya1

50

60

199

317

523

Pet

roki

mya

Fee

dsto

ck0

056

00

056

0G

übre

00

07

214

2224

2Ç

imen

to1.

570

1.10

542

01.

438

4.15

559

614

486

5.25

0�

eker

524

2959

337

2740

463

Dem

ird��

� Met

alle

r0

00

04

109

213

325

Di�

er S

anay

i80

378

755

243

357

2.24

592

05.

219

3.81

31.

016

126

13.3

39U

la�t

�rma

00

00

00

00

015

.733

203

00

10

420

015

.979

Dem

iryol

lar�

145

019

164

Den

izyo

llar�

491

00

491

Hav

ayol

lar�

1.74

80

01.

748

Bor

u H

atla

r�17

513

188

Kar

ayol

lar�

13.3

4829

110

13.3

88D

i�er

Sek

törle

r4.

194

2.21

616

80

213.

669

1.08

611

.354

6.13

87.

251

00

07.

449

1.01

129

433

.497

Kon

ut v

e H

izm

etle

r4.

194

2.21

616

821

3.66

91.

086

11.3

541.

683

7.25

16.

949

791

294

28.3

23Ta

r�m4.

455

049

922

05.

174

Ener

ji D

��

4.34

10

4.34

1El

ektr

ik E

nerji

si Ü

retim

i (G

Wh)

15.8

5841

.858

00

00

022

00

7.51

998

.685

33.2

7016

20

847

198.

418

00

0K

urul

u G

üç K

apas

itesi

(MW

)1.

986

8.10

90

00

00

600

2.35

315

.087

13.8

2930

036

441

.817

00

0N

üfus

Fert

Ba�

�na

Ener

ji F

ert B

a��n

a El

k.N

et:

2.27

8G

SMH

Büy

üme

H�z

�:(M

ilyon

ki�

i)71

Tüke

timi k

ep/k

.1.

495

Tüke

timi k

wh/

k.B

rüt:

2.79

1G

SYH

Büy

üme

H�z

�:

TÜRKİYE ENERJİ RAPORU

2009

ARALIK 2009, ANKARA

TÜR

KİY

E ENER

Jİ RA

PO

RU

2009

DÜNYA ENERJİ KONSEYİ TÜRK MİLLİ KOMİTESİCinnah Cad. No. 67/15 06680 Çankaya/ANKARA

Tel : (0312) 442 82 78 (pbx) Fax : (0312) 441 96 10e-mail: [email protected] web-site: www.dektmk.org.tr

ISSN: 1301-6318

TÜRK YE ENERJ RAPORU 2009 - dunyaenerji.org.tr · tÜrkİye enerjİ raporu 2009 aralik 2009,...

Documents

Transcript of TÜRK YE ENERJ RAPORU 2009 - dunyaenerji.org.tr · tÜrkİye enerjİ raporu 2009 aralik 2009,...